SLAM NCES TRK TARHNN KA YNAKLARI ZERNE

Do. Dr. S. GME

Tarih ilminin yaplmasna, yani tarihin yazlmasna arac olan her eye kaynak diyoruz. Bu bakmdan eski Trk tarihinin kaynaklarn ksma aynyoruz. A-Szl Kaynaklar B-Arkeolojik Buluntular C- Yazl Kaynaklar (Ktphane malzemeleri) imdi srasyla bunlar zerinde duracaz. A-Szl Kaynaklar I-Mitolo}i, Efsane, Destan ve Eski Trk nanlar Szl olarak gnmze gelen tarih kaynaklarn banda mitoloji, eski Trk inanlar, rf ve adetleri gibi unsurlar gelir. Dnyann en ok din deitiren toplumlarndan biri olan Trkler, zaman ierisinde bu dinlerin baz taraflarn kendi gelenek ve grenekleriyle de birletirerek gnmze kadar tamtr. Trk rf ve adetleriyle beraber, tre adn verdiimiz toplumsal dzenin gerei olan yasalara ait ilk kaytlar in yllklaryla, Orkun kitabeleri, Divan Lfigat-it Trk ve Kutadgu Bilig gibi yazl kaynaklarla, destanlarda grebilmekteyiz. Ayrca Trk yurtlarn gezen seyyahlarn eserlerinde de bu tre ve geleneklere rastlanlr. Mesela 585 ylnda, Kk Trk Kaganlnn banda bulunan Ibara Kagan, ieriden ve dardan vurulan darbeler yznden bunalm ve in imparatorluundan yardm istemiti. Onun bu dileine olumlu cevap veren inliler, buna karlk Ibara Kagan' dan "in iidetlerini benimsemelerini" talep ettiler. O da; "bizim adet ve geleneklerimiz ok eski alardan beri devam ede-gelmitir. Bundan dolay onlar deitirmeye benim gcm yetmez. Bizim topraklarmzda idare edilenlerle, ynetenler arasnda

52 kurulmu olan dzeni yaralamaa ben cesaret edemem"l, ramen trelerinden vazgeemeyeceini sylyordu.

S. Gme diyerek hereye

Trk tresine verilen nemi bu ekilde in kaynaklarndan rendiimiz gibi, Kk Trke yaztlardan da kanunlann yerinin Trk devlet yapsna nasl tesir ettiini gryoruz. Kitabelere gre, iyi bir kagan lkesinin trelerini, yani kanunlarn dzenlemeli ve yaymaldr. Bumn ve lstemi kardeler kaganln bana geer-gemez lke)(i ve treyi dzenlediler!. nk kuvvetli bir devletin varl iin gerekli olan artlardan birisi de kanunlara sahip olmadr. Her ne kadar Trk milleti kanunlarn yazl olarak saklamadysa da, yzyllardan beri szl olarak gelen tre hkmleri herkes tarafndan bilinmekte ve kaytsz-artsz uyulmaktadr. Tre hkmlerine aykr davrananlar ise en ar ekilde cezalandnlrd. Btn Trk slaleleri gibi. ingiz Han'n kurmu olduu hanedanlkta treye dayanyordu. Bilindii gibi Trk dncesinde nemli bir yer tekil eden otoriter devlet anlaynn iki dayanandan biri treye skca ballk, biri de devlet kurulularnn ileyiine damgasn vuran bu nizamda dikkatli srardr. Kanunlardan mahrum bir devletin yaamas zaten dnlemez). Aratrmaclarn bazlarna gre, tarih szl bir ortam ierisinde balam ve ifade edilmitir. Szl kaynaklarn ierisinde saydmz mitolojinin kadrosuna ise, "tarihte ad gemeyen veya artk unutulmu byk kahramanlara ait efsaneler" girer. Bu ,;~';dan konuya bakacak olursak, tarihimizde gerekle hikayenin karm olduu pekok efsaneye sahibiz. Bunlarn banda, Trklerin imdilik tarihi kaynaklardan rendiimiz ilk devletleri olan Hunlarn hkmdar Mo-tun'un hayat gelir. MalUmdur ki, Mo-tun'un genlii ve mcadeleleri in kaynaklarnda renkli bir ekilde anlatlmakta ve bunlar Trk tarihine ait ilk destan materyaller olarak gze arpmaktadr. Bunun yan-sra Mo-tun ile Oguz Kagan'n ayn kii olduunu iddia edenlerin de varlndan bahsetmekte fayda vardr. Hun birliinin en kudretli ve mehur hkmdar olan Mo-tun (M.. 209-174), babasnn kendisini varis gstermemesi zerine, emrinde bulunan ve kendisinin eittii bir tmen asker ile babasn bir srek avnda suikast sonucu ldrm ve Hun birliinin bana gemiti. O srada
i. S.Gne, Kk Trk Tarihi, Ankara 1997, s.28. 2. Kii oKllllta ze em apam Bumu! KaKan. Istemi Kagan olurm,~; olurpan Trk bodwg ilin trsin tutabirmi. itibirmi. Baknz, Kl Tigin Yaztl, Dog taraf, -2; BilKe Kagwj Yaztt, Dog taraf, 2-3. 3. Gne, a.g.e., s.117-118. 4. B.ge!. Trk Mitolojisi, r. 1, Ankara 197 , s.IV.

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

53

lkede birtakm karklklar olduundan zayf bir halde bulunan Mo-tun'dan komular olan Tung-hular, babas Tuman'n hi durmadan 1000 mil koabilen atn istemilerdi. O da bir kurultay toplayp, durumu vezirlere sormu, devlet ileri gelenleri bu atn verilmemesi yolunda karar verdikleri halde, Mo-tun bu at gelen Tung-hu elisine vermiti. Bu olaydan ksa bir mddet sonra hibir tre ve gelenek tanmayan Tung-hular bu kez de Mo-tun'un hatununu istediler. Devlet meelisi derhal sava ilan etmeyi teklif ettiyse de, Mo-tun kendi eliyle hatununu verdi. Herne pahasna olursa olsun Trklerle savap, onlarn lkesini ele geirmeyi planlayan Tung-hu hkmdar ordusunu toplayarak, snrda bulunan terkedilmi, orak bir araziye girdi. Hkmdar eli gnderdi ve Mo-tun' dan bu topra istedi. O da, hemen kumltay toplad ve devlet ileri gelenlerinin grn sordu. Onlar da Mo-tun'un daha nceki kararlarn gz nnde bulundurarak, "bu toprak parasn ha terketmiiz, ha terketmemiiz, ne fark eder" dediler. Bunun zerine Mo-tun kzarak yle kkredi: "Toprak devletin temelidir. Biz onu bakasna nasl verebiliriz" dedikten sonra, topra verme taraftar olanlarn ban hemen kestirdi. Trk tarihi iin son derece nemli olan bu efsanev vesika in'in ilk resm tarihi saylan Shih-chi adl ylln 110. blmnde kaydedilmitir. Bundan baka efsanev unsurlarn iinde bulunduu Trklerin treyileriyle alakal sz kaynaklarn ierisinde Kk Br ve Ergenekun efsaneleri gelir ki, bunlarn da Trk tarihi asndan nemi; milletimizin karakterini ve mim yapsn yanstmasdr. Bu efsaneleri de yle zetleyebiliriz: "Her eyin sahibi olan Tanr birgn yukarda mavi gkleri yaratt. Sonra bu muazzam uzay boluu ierisine dnyalar yerletirdi. nce g, sonra da yagz-yeri yaratmt. Btn bunlara ramen eksik olan birey vard. Bu yaratm olduu evrene yle birey eklemeliydi ki, hem kendisinin yarattklarnn en stn varl, hem de bu dnyann bir anlam olmalyd. Byle dnrken kendisinden de bireyler katt insan vcuda getirdi. Ye "yukarda mavi gk, aada yagz yer klnm; ikisinin arasnda da insan olu yaratlmt". Fakat Tanr, insanlar farkl farkl yaratt. Onlar eitli rkara, kabilelere bld. O, insan rklarnn bu ekilde birbirlerini tanmalarn ve karmamalarn istiyordu. Binlerce yl getikten sonra insan olu yeni yeni eyler rendi, baka baka zellikler kazand. Irklar zamanla birbirlerinden tefrik edilmek iin eitli adlar almaya baladlar. te bunlardan birisi vard ki, o zamana kadar yaratlm olan hibir rka, hibir soya benzemiyordu. Tanr, bu rka o vakite kadar meydana getirdii hibir soyda olmayan meziyetler ve hnerler bahetti. Bu rk dnyann en

54

s.

Gme

sava, en zeki, en drst, en gzel ahlakl rkyd. Bulunduu corafyada ona korkuyla kark bir sayg hissi vard. Bu rk zayflarn ve hakllarn koruyucusu, zalimlerin ve hakszlarn dmanyd. Yukarda her rkn kendini dierlerinden ayrmak iin adlar almaya baladn sylemitik. O zamanlar, bahsetmi olduumuz bu rkn banda tpk kendisi gibi ok cesur, yiit ve akll bir kii vard. Herkes onun szn dinler, yap dediini yapar, yapma dediini yapmazd. Bu kiinin ad 'Trk't. Trk "g, kudret, erdem" demekti. Onun soyundan gelen kiiler de bu zelliklerinden dolay o ldkten sonra, bu ad almay uygun buldular. Trk'n yeryznde bu kadar sevilmesi, bu rkn stnlkleri yznden dnyada baz ayrcalklara sahip olmas, evredeki toplumlarn ve lkelerin bazlarnn ona dman olmasna sebep oldu. Onun bu dmanlar aralarnda gizli planlar yaparak; Trk milletini birgn tuzaa drerek byk bir bozguna urattlar. Bu korkun baskndan bir ocuk haricinde kimse kurtulmamt. Dman askerleri bu ocuu ldrmemiler, fakat kol ve bacaklarn keserek bir batakla atmlard. Yeryznde olup-biten bu ileri Tanr makamndan seyrediyordu. Kendi yaratm olduu, bu kutlu rkn yok olmasna raz olmad. Onun iin bu ocuun yanna bir dii kurt gnderdi. Bu dii br, ocua et ve yiyecek getiriyordu. Bunlarla beslenen ocuk lmden kurtuldu. Biraz byyen bu ocuk kurtla birleti ve kurt ondan gebe kald. Etrafta kurt gibi yaayan bir ocuun olduunu duyanlar, onu ldrmeye geldikleri zaman, kurt Tanr'dan gelen buyruu dinleyerek, ocukla birlikte yaadklar gl kysnn kuzeyinde bulunan bir daa kat. Bu dan ierisinde ok byk bir maara vard. Br ocua yol gstererek maarann ierisine girdi. Ortasnda otlar, aalar, nehirleri ve glleri olan bir ova bulunuyordu. Bu ovann genilii onlarca km2 idi. O kadar gzel bir yerdi ki, Tanr bu Trk ocuunu adeta cennetin dnyadaki bir ei olan bu yere zellikle getirmiti. Onun burada oalmasn, glenmesini ve yeniden kendi adaletini uygulamasn istiyordu. Br burada on erkek ocuk dourdu. Bu on ocuk byynce, bu da binbir glkle geip, on tane kz kararak buraya getirdiler ve burada oaldlar. Bunlardan birisi kendisine Aina soyadn alarak, adrnn nne kurt bal bir sancak ast. Daha sonra bunlarn hepsinin ba oldu. Aradan yllar geti, Trkler buraya smaz oldular. Artk Ergenekun (Kunlarn oald, ergenletii yer-Halkn oald yer) ad verilen bu kutlu yurttan kmak gerekiyordu. nk onlar yllarca atalarndan eitli hikayeler dinlemilerdi. Yaadklar, oaldklar bu yurdun dnda bir zamanlar

ri
;
! 'j
i
,i

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

55

'j

i ,i

atalarnn hkmettii ok geni lkeler vard. Burada durup, oturmak onlara yakmazd. 'Trk'n yaradlnn bir gayesi bulunuyordu. O sadece ok ekip, kl sallayan bir kavim deildi. Tanr onu yeryznde adaleti ve dzeni salasn diye gndermiti. Drstln ve iyi ahlakn timsali olmas iin vazifelendirmiti. Bu grevlerini icra etmesi iin yeniden dnyann iine dalmalyd. Fakat buna bir engel vard. Bu geni ovadan kmann bir yolunu bilmiyordu. lerinden akll bir demirci kp, kendisinin bir plan olduunu syledi. O, dan bir yerinde demir madeni olduunu ve buray eriterek dar kabileceklerini syli.iyordu. Buna herkes yrekten sevindi. oluk-ocuk, yal-gen herkes elinden geldiince alt. Kimi odun toplayp-yd, kimi krk dikti. Dan birok yerinde sra sra kmr diziidi. Yamalarn sana-soluna bir sra odun, bir sra kmr kondu. Dokuzyz deve derisinden yaplan krkler alt; en yal Trk odunlar ateledi ve ellerini ge kaldrarak ulu Tanr 'ya yalvarmaya baladlar. Tanr yeryzne gndermi olduu bu kavrnin dualarn iitti. Demir da eridi. Trkler hep bir azdan "Tanr Trk' korusun" diye baryorlard ve O'da yeryznn efendisi bu kavmi esirgedi. Yol ald. Ancak onlarn bu gn unutmalarna imkan yoktu. Bu kutlu gn bayram ilan edildi. Hayatlarnn yeniden balangc, yeni yln ilk gn olarak kabul grd. Btn Trk boylar yaadklar mddete bu gn unutmadlar. Ergenekun Bayram'nda eitli oyunlar, elenceler ve spor msabakalar dzenledikleri gibi, atalarnn yeniden oaldklar bu yere her sene giderek kurbanlar kestiler. Buraya "Ata sini" yani "Kutlu Atalar Mezarl" adn vererek, orada kurultaylar dzenlediler. Yeni yl karlarken, burada merasim yaptlar, hanedanlar devletin bana geerken halkn da katld, kaganlk seimlerini burada yaptlar". Hun ve Kk Trk dneminin efsanelerinden sonra biraz da Uygurlarnkinden bahsedelim. Bilindii gibi, Kk Trklerden sonra Trk devletinin bana Uygurlar getiler. in kaynaklar Uygurlarn, Kk Trkler gibi Hunlarn neslinden olduklar yolundaki haberlerde hem-fikirdirler ve onlarn da kurltan trediini sylerler. Hatta in yllklarnda Uygurlarn sesinin kurda benzedii zikredilmektedir. Uygurlara ait iki nemli efsane mevcuttur: Bunlardan birisi Treyi, dieri G Efsanesidir ki, konular ksaca yledir: "Hunlarn eski tanhularndan birinin o kadar gzel iki kz vard ki, Tanrnn onlar insanoular ile evlendirrnek iin yaratm olduuna inanmyordu. Bylece kzlarn daha yce biriyle evlendirmek iin memleketinin kuzey taraflarnda yksek bir kule yaptrd. ki konuy buraya hapsedildiler. Bir br, Hun konuylarnn yaad kulenin etrafnda gece-gndz dolanyordu. Kulenin dibinde kendine bir in yapt. Kk kz, bu kurdun babalarnn

56

S. Gme

kendileriyle evlendirmek istedii varlk olduuna inanarak, kuleden aaya inerek kurtla evlendi. te bunlardan olan ocuklar Uygur halknn atalardr. Sylendiine gre Uygurlarn sesleri kurtlarnkine benzer'. Uygurlarn eski yurtlarnda Karakurum adnda bir da vard. Bu dadan iki nehir kard. Birinin ad Selenge, dieri Togla. Bu iki nehir arasndaki bir aa zerine birgn kutlu bir k indi. Bu k dokuz ay boyunca devam etti ve aacn gvdesi iti. Dokuz ay on gn sonra bu aacn iinden be ocuk kt. En knn ad Bugu idi. Memleketini ok iyi idare ettii iin han oldu. Kendisinden sonra gelenlerde Uygurlarn kagan oldular. Daha sonra onlar iniilerin T'ang sliHesiyle birok savalar yaptlar. Uygur prensesleri Karakurum'daki kutsal bir dada oturuyorlard. inliler, Uygurlarn zenginliinin buradan geldiine inandlar. Onun iin, "siz bizim prensesimizi aldnz, buna karlk sizin kutlu danzdaki talar biz alp kullanmak istiyoruz" dediler. Devlet ileri gelenleri buna kar ktlarsa da, kagan kandrdklarndan da paralayarak in'e gtrdler. Bu talarn gtrlmesinden sonra btn hayvanlar g, g diye barmaya baladlar; kagan ld ve Uygurlar Turfan'a g etmek zorunda kaldlar<'. Bylece "Uygurlarn G ve Treyi" efsanelerini de zetlemi olduk. Zaman ierisinde meydana gelen destanlar yukarda grlecei zere birok mitolojik unsuru bnyelerinde toplamtr. Trk dili ve edebiyatnn en mhim bakiyelerinden olan destanlar Trk tarihi asndan da kaynak zellii tar. Destanlar Trk milletinin tarih sahasna kyla balar, gnmze kadar gelien edebiyatmzda ise zerinde ska sz edilen bir tr olarak grlr. Geni zaman izgisi ierisinde bazan tarih, bazan da alm olduu unsurlar icab bir hayat hikayesi anlamndadr. Destanlar milli lklerle donanm manzum eserlerdir. alardan beri srp-gelen bu destanlar, milli ruhu ifade eder. Milli ruhu hayatta tutabilmek, hatta milli tarihi yaratabilmek iin pekok milletin uydurma destanlar bile yazdna tarih ahit olmutur. Mesela bugnk Fars milletinin bir rk olarak ayakta kalabilmesi milli airleri Firdevsi'nin yazm olduu ehname'ye baldr. Trk destanlarna bir nevi halk tarihi de diyebiliriz. Trk destanlar zerinde alan ilk Trk ilim adam Ziya Gkalp'tir. Ziya Gkalp'in vaktiyle
5. M.J.Deguignes. Hularn. Trklerin. Mogollarn ve daha .wir Garhi Tatarlar Tarihi Umumisi. C. 3. Istanbul 1924. s.8. 6. A.ztlirk, alar Iinde Trk Destanlar, Istanbul 980, s.258-259; S.Gmc, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara 1997, s.79.

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

57'

ilkokul ocuklar iin kan "ocuk Dnyas" adl haftalk dergide "Trk Tufan" bal ile yazd bir manzume Oguz Kagan Destan'nn deitirilmi bir eklidir. Sonra bir Bakurt Trk olan Z.Velidi Togan, Trk destanlarnn szl olarak yaad corafyay ve leheleri bilip, aralarnda bulunmu olmann avantajn da kullanp, destanlarmz tasnif etmeye alm ve baz karanlk noktalar aydnlatmtr. Milli destann meydana gelmesi iin mcrhalenin geldii kabul edilir: 1-Destani ruhlu bir milletin eitli devirlerdeki airleri ufak paralar halinde syler, gemesnn lazm

maceral hayatn halk

2-Milletin btnn ilgilendiren bir hadise, bu eitli destan paralarn bir merkez etrafnda toplar, 3-Sonunda, millette byk bir medeni hareket olur ve o srada kan aydn bir halk airi bu paralar toplayarak milli destan yaratr. Destanlarmz bir de nazma ekme almalar oldu, Bunu yapanlar da daha nce sylediimiz Ziya Gkalp'tan baka, Rza Nur ve Basri Gocul'dur. Oguz Kagan Destan'n nazm ekline sokan Rza Nur 6100 msray aan byk bir eser meydana getirdi? Son olarak bu hususta gayret gsterenler kiilerden birisi N.Yldrm Genosmanolu oldu. Ancak says yzn zerinde olan Trk destanlarnn tasnifi, incelenmesi, yorumlanmas hala tamamlanm deildir. Bu ortak destanlarmzn bazlar ve konular yledir:
i -Ablay Han Destan, bugnk Kazak Trklerine at olup. 15. yzyldaki Kazak boy birliinin teekklnn izlerini tar.

2-Alp Er Tonga Destan'na ait ilk bilgileri Kagarl Mahmut vermektedir. Divan Lilgat-it-Trk'de Afrasyab olarak geen Turan hkmdar Alp Er Tonga ile birletirilmektedir. Afrasyab, Turan-ran savalar sebebiyle ilk nce ehname'de zikredilir. Ancak, Kagarl'nn bahsettii Alp Er Tonga'nn, ehname'de geen Afrasyab ile bir olduu yolunda pheler vardr. Bize gre Alp Er Tonga, 714 ylnda Be-Balk'n kuatlmas srasnda tuzaa drlerek ldrlen, Kapgan Kagan'n byk oludur. Kiilik olarak Kl Tigin'e benzeyen, Kk Trkler arasnda ok sevilen ve btn mrn Trk
7. N.Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, 6. bask, Istanbul

980,

s. 147- 73

58

S. Gme

milleti iin harcam olan Tonga Tigin'in kahramanlklar lmnden sonra da Trkler arasnda yaam ve bir efsane olarak Kagarl' nn ana kadar gelmitir8 Kagarl Mahmud'da Trkler arasnda yaayan bu destan duyduu iin eserinde zikretmitir. 3-Alpaml, Destan'nn enok Kara-Kalpak varyant mehurdur. Dede Korkut hikayelerinden, "Bay Bre Bek-oglu Bams Beyrek" hikayesi Trk dnyas iinde en bilineni olup, Kara-Kalpaklarn ve Kazaklarn Alpam veya Alpams, Bakurtlarn Alpam, yahut Alpama adl hikayeleri Dede Korkut'taki Bams Beyrek hikayesinin deiik corafi blgelere gre ilenmi varyantardr. 4-ingiz Han Destan. ingiz Han, bazlar sevsede, sevmese de, Trkleri bir bayrak altnda toplayan, dnyann en byk hkmdarlarnn banda yer alan, emrindeki kck bir kuvvet ile milyonlarca km~'lik topraklar ele geiren bir kiidir. Hem Trkler iin, hem de Mogollar iin son derece nemli bir insan olan ingiz'in hayat ve mcadeleleri zaten bir destan gibidir. Onun destanlam hayatna ait bilgileri yazl olarak biz, Mogollar' n Gizli Tarihi'nden, Reidddin'in Cami't-Tevarih'inden ve Cveyni'nin Tarih-i Cihanga' sndan reniyoruz. te bu kaynaklardaki bilgiler Trk ve Mogol halk arasnda yzyllardan beri szl olarak anlatlmaktadr. Daha sonralar yazya geirilmi olan ingizname'nin eitli nshalar bulunmaktadr. Bunlarn arasnda Paris, Berlin, British Museum nshalarn sayabiliriz9 5-ora Batr Destan, Kazan' son Rus saldrsnda mdafaa eden ora Batr' n kahramanlklarn ihtiva eder. Bilindii gibi ora Batr ve Koak Oglan Kazan 'i kahramanca savunmular ve onlarn yiitlikleri Kazan Trkleri arasnda sonradan destanlamtr. ora Batr Destan, Sovyet-Rusya zamannda yasaklanan Trk destanlarndandr. 6-Dede Korkut Hikayeleri'nin nakilcisi olan, Dede Korkut'un adndaki Dedc'nin Korkut kadar eski olmad ve bunun efsanevi Korkut'un yalln nitelemek iin asl ada sonradan eklendii phesizdir. Dede Korkut Kitab'nn nsznden anlaldna gre Korkut Ata, Hz. Peygamber zamanna yakn bir vakitte yaamtr. Birok tarihi kaynaklar ve hemen hemen btn rivayetler, Korkut Ata'nn keramet sahibi bir kii olduu
8. S.Gmc, "Atsz Bir Kahraman: Tonga Tigin", Trk Kltr, 33/390, Ankara s.639-640. 9. A.la, Makaleler ve Incelemeler, 2. bask, Ankara 1987, s.198-206. 1995,

!
r

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

59

noktasnda hirleirler. Baz kaynaklar ve sylentHer, Dede Korkut'u 295-300 yl yaam gibi gsterirler. Dede Korkut Kitab'nda onu vezir veya devlet adam karakteri ile deil, ozanlar ba olarak gryoruz. Destani hikayelerde ona balanp, mal edilen balca iler unlardr: Gzel szler, hikmetler sylemek, Oguzlarn trl ynlerine ilikin hikaye ve rivayetler anlatmak, hanlarn ve beglerin methiyelerini sylemek, elence ve trenlerde arklar almak, iyi insanlara hayr-dualar etmek, ktleri knayp, ayplamak ...Hayat hakknda olduu gibi, lm hakknda da bilgi yoktur. Mesela Kazak Trkleri arasnda kopuz ve dombrann yapcsdr. Asl ad "Kitab- Dede Korkut ala Lisan- Taife-i Oguzan" olan bu eser Oguzlarn Azerbaycan ve Kuzey-dou Anadolu yrelerindeki yaaylarn dile getirir ve slam ncesi Trk hayatndan da nemli izler tar. Dede Korkut'un 1950 ylna kadar tek nshas biliniyordu. Dresten Ktphanesindeki bu yazmadan ilk olarak bir Alman (Fleischer) sz etmtir. Trke ilk basks Kilisli Rfat tarafndan yapld (1916). 1938' de O..Gkyay, bu nshay esas tutarak Trkiye'deki en mkemmel neirlerinden birini yapt. 1950'de Vatikan Ktphanesinde E.Rossi ikinci bir yazmay buldu ve 1952'de baz cklerle yaymlad. Dede Korkut hikayelerinin her biri bal-bana bamsz gibi grnyorsa da, hepsi birden btnlk meydana getirmektedir. 7-Kala Destan olarak biz u Destan'n grmekteyiz. u Destan'n aratrmaclar Trklerin eski devirlerine, yani Saka ana mal ederler. Bu da, Kagarl Mahmud'un Trkmen kelimesini aklarken verdii kaytlara dayanmaktadr. Destann ana temas yledir: skender Dou lkelerine sefere kp, nihayet Trk topraklarna dayanmt. Bugnk Hocent'in hulunduu yerde otan kurmu olan u adndaki Trk hkmdar skender'in geliine hi aldr etmemi, fakat skender'in ordusu pek kalabalk olduundan dolay Trkistan 'n ilerine ekilmiti. Ancak onun tebasndan 22 bey ge kaldklar iin orada kalmlard. Sonradan oraya ordunun izini takip eden iki kii daha geldi. Yorgun ve bitkin olan bu iki kii, dier yirmi iki kiiyle tantlar, konutular. ki kii skender'in huralardan da gelip-geecei ni ve kimseye dokunmayacan sylediler. Bunun zerine dier 22 kii onlara "Kal a" dediler. te bu iki kabileyle Trkmenlerin says yirmi drt oldulO.

o. Kagarl Mahmud. Divw LUXat-it-Trk. Haz. B.Atalay. C. 3. 2. bask. Ankara s.413-415.

986.

60

S. Gme

8-Kublandl Satr Destan, zbek Trklerinin kahramanlk hikayeleridir. Burada hem slam ncesi, hem de slamiyet sonras kltr unsurlarn grebiliriz. zellikle bu destanda, 'Trk'n kadna ve atna verdii nem vurgulanmaktadr. 9-Manas Destan, Krgz Trklerinin 9. yzyldan sonra devlet sahibi olmalarn ve bunun iin yaptklar savalar bnyesinde barndnr. Ad geen asrdan 20. asra kadar Krgz Trkleri arasnda yaayan, nesilden nesile szl olarak devredilen bu destan Trk kltrnn aa-yukar bin yllk bir blmn btn halinde verir. Bu destan ilk defa Bat alemine okan Velihanoglu (Velihanov) tantt. Destan, Krgz ve genellikle Trkistan Trkl ierisinde grm olduu rabet zerine bir de Manas ad altnda halk airi grubu vcuda getirnitir. Barthold' a gre Manas Destan 9. ve 10. yzyllarda teekkl etmitir. Destann bugnk vatan olan Krgzistan' da birok boylar Manas veya olu Semetey'e izafe olunduu gibi, Dou Trkistan' da Manas nehri ile Manas ehri vardr. Manas adn tayan bu yerler, Trklerin rivayetlerine gre destan kahramann ad ile alakaldr. Kafkasya'da da Manas adn tayan bir ayll ve Talas vadisinde Manas'a ait bir trbenin olduunu da zikretmekte fayda vardr. Bugn Manas Destan'nn eitli rivayetleri bulunmaktadr:
i -Sagmbay

Orazbek-oglu

Rivayeti,

1912-1930 yllar arasnda

tesbit

edilmi olup, 378 msra halinde bir zettir. 2- Yolay Rivayeti ki, bu daha ok Radloff'un adyla anlr. Bu rivayet Tokmak kentinin gneyindeki ams rma kylarnda yaayan konar-ger kabilelerin bir ferdi olan Krgz Manas's Yolay'dan kaydedilmitir. Bu varyant 17.774 msradr. 3-okan Valihan-oglu Rivayeti, Manas konusunda derlenmi ilk rivayettir. 19.000 msradan fazladr. 4-Bekmurat Rivayeti, 32.000 msradr. 5-Karalay tamamlanmtr. Manas Destan'nda hem eski Trk dininin, hem de slamiyetin izleri vardr. Eski Trk kabile hayat ve Trk dnya gr rastlanan gelerdendir.
i . A.Cafcrogu. Trk Kavimleri. Ankara 1983. s.30; Inan. a.g.e., s.1 12-1 13; R.R.Anl. "Krgzistan". Islam Allsiklopedisi. C. 6. 5. bask. Istanbul 1988. s.74 .

Sayakbay-oglu

Rivayeti,

40.000

msra

olup,

60

gecede

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

61

lO-Oguz Kagan Destan'nn bugn bilinen tek nshas vardr, o da Paris'te Fransz Milli Ktphanesindedir. Uygur harfleriyle yazlm olan bu nsha slam ncesi motifleri ihtiva eder. Bu eserin en iyi neri 1932'de W.Bang ve R.R.Arat tarafndan almanca olarak yaplm ve 1936'da Trkiye Trkesine evrilmitir. Uygur Trkesi ile kaydedilen Oguzname'nin yan sra eitli eserIerde de tesbit edilen slami dnemin izlerini tayan Oguznameler de vardr. Elde bulunan destani rivayetlerin esasn da lhanl veziri Reidddin'in Cami't-Tevarih'indeki farsa varyant tekil eder. Sonra baz deiikliklerle 15. yzylda Yazcolu tarafndan Bat Trkesine, 17. yzylda da Ebu 'I-gazi Bahadr Han araclyla Dou Trkesine aktarld. Oguzname rivayetlerinde Oguz Destan'nn muhtevas olarak nce Oguz'un soyu, dnyaya gelii ve bymesi blm, sonra Oguz'un fetihleri ve boylara ad vermesi ksm, daha sonra Oguz'un yurdunu ikiye blp, oullar arasnda taksim etmesi blm ve Oguz'un vasiyeti ve tresi gze arpar~. 11-0Ionholar, Saha Trklerinin kahramanlk destanlar ve szl edebiyatlarnn zirvesidir. Olonholarda Sahalann mistik savalarn, kahramanlarn ve kt ruhlarla olan mcadelelerini grebiliriz. Bugn Saha Cumhuriyetinde Olonholarn toplanmasnn birinci devresi bitmitir. Olonholarn 150 tam metni ve 80' den fazla ksa zeti toplanmtr. imdiye kadar 17 tam metin, 28 ksa zet ve 21 kk para baslmtr. Bunlarn byk blm Rus ihtilalinden nee hazrlanmt. Daha sonra Olonholar zerinde incelemeler balamtr ki, bu da Sovyet-Rusya dnemine rastlamaktadr. Olonholarn baz blmleri o kadar uzundur ki, anlatlmas birka gn srer ve zel okuyucular vardr. Olonholarn hangi tarih devreye ait olduklan konusunda anlamazlklar vardr. Bunu bir neticeye vardrmak iin Gney Sibirya ve Mogolistan' daki konar-gerlerin itima hayatlarnn tedkik edilmeleri gerekmektedir. Dier yandan Trk tarihini yakndan ilgilendiren birtakm yabanclara ait destanlar da zikretmek lazmdr. Bunlar da tarihimiz ve kltrmz iin nemlidir. Trk olmayan kavimlerin bu destanlar arasnda hanllarn ehname'sini, Almanlarn Nibelungen'ini, Ruslarn gor Bl Destanlarn sayabiliriz. Bu destanlarn pek ou dorudan Trklerle alakal olduu gibi, bir ksm da dolayl olarak Trklerle ilgilidir.
12. W.Bang-R.R.Arat, Oguz Kagan Destan, Istanbul 1970, s.I-IV.

62
B-Arkeolojik Buluntular

S. Gme

Btn dnya milletlerinin olduu gibi, Trk milletinin de eski tarihini ve kltrn aydnlatabilmek iin ilk bata onlardan kalan madd belgelere ba-vurmak zorundayz. Bunlarn iine ise daha ok arkeoloji, sanat tarihi ve etnografya malzemeleri girer. Maddi kltr unsurlar arasnda eitli iskan yerleri, bengtalar, balballar, mezarlar, kap-kacak, hlasa hertrl madd eya yer alr. Konar-ger bir hayat tarzn benimseyen Trkler zellikle klak merkezlerinde, barndklar yaplar ina ettiler. Douda Yenisey ve Selenge nehirlerinden balamak zere batda Tuna'ya, yani Orta Avrupa'ya kadar Trklere ait pekok yerleim yerine rastlanlmaktadr. Asya ve Avrupa topraklarnda Trklerden alarn yle tasnif etmek mmkndr: i-Ta a (M.. 1O.000-M.. 1700) a-Ge Ta a (M.. 10.000'ler) b- Yontma Ta a (M.. 8000-3000) 2-Bakr a M.. 2500-1700 yllar aras olup, bu buluntu yerlerine Altay-Sayan, Minusinsk vadilerinde rastlanlr. Bu dneme ait Trklerden kalma at ve koyun kemikleri bulunmutur. Demek ki, Trkler M.. 2500'lerden beri koyunu biliyordu.
3- TUll a M.. 1700-1000 yllarn ihtiva eden Andronova kltryle n plana kar ki, buras Minusinsk blgesindedir. Fakat Tun a'nn Trk corafyasnn eitli yerlerinde izleri vardr. Mesela, Tuva Tun a, Tuva Cumhuriyeti snrlar iindeki Ulug-kem blgesinde bulunmutur. Burada kan kalntlar M.. 2000-700 yllar arasnda olup, Tlslere aittir. Kazak Tun kalntlar, Kazakistan topraklarnda yer alp, M.. 2000-700 yllar dnemidir. Kara-sug Kltr, M.. 1300-700 yllar arasdr ve Yenisey evresiyle, Kgmen Dalar havalisinde ortaya kmtr. Bu kltr de eski Tls kabilelerinden kalmadr. Bu dnemin zellii olan yass mezar kltrn Baykal Gl' nn gney-dousunda, tken Dalar (Hangay), Selenge-Orkun, Tamr rmaklar ve Baykal Gl evresinde gryoruz ve M.. 1000 yllarna aittir. Burada ortaya karlan arkeolojik malzemeler, Minusinsk blgesinde kefedilen Tagar Kltryle benzerlik gsterir.

kalma buluntu yerlerini ve

4-Demir a, buluntular tpk Tun a gibi Trk lkelerinin farkl blgelerinde rastlanlmaktadr:

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine a-Uyuk (Tuva) Kltr, M.. 700-200 yllar arasnda olumutur.

63

b-Tagar Kltr ise, M.. 700-M.S. 100 tarihlerine konulup, Kgmen Dalar ve Yenisey' in kollar evresindedir. c-Esik (Yesik) Kalntlar M.. 500 yllarna ait olup, i969 senesinde Kazakistan'n Esik kasabasnda balayan kazlar neticesinde ortaya karlmtr. Kazakistanl ilim adamlarndan Kemal Akiev'in bakanlnda balayan bu kazlarda elde edilen en mhim eser, gm bir kap zerindeki Kk Trk harflerinin arkaik ekli olarak kabul edilen ve M.. 5. yzyldan kalma olduu sylenen yazlardr. Bu harfiyatta kefedilen dier nemli bir buluntu da, tamamen altnla ilenmi zerinde bir zrh bulunan Trk tiginine at cesettir. Bu yzden ilim literatrne "Altn Elbiseli Adam" olarak geti. Ayrca bunlarn yannda 4000 para altn eya kanld. Esik kalntlarnn bulunduu corafya Issk Kl evresi, Ala- Tag, li Vadisi, u- Talas aras, Kuz-Orda ve Taraz havalisinden ibarettir. Bu blge tarihin en eski devirlerinden beri Trklerin yurdudur. Esik mezarlarndan karlan altn levhalar zerinde at, da keisi, geyik, pars, kurt ve yrtc kulara ait motifler vardr. d-Tatk Kltr, M.. 300-M.S. 400 yllarn ihtiva edip, yine Kgmen ve Yenisey blgesinde ortaya karld. Tatk kltrnn buluntular arasnda kk hayvan heykelleri vardr. Kiselev, Tatk kltrn dorudan doruya Kk Trk kltrnn n hazrl olarak kabul eder. e-Paznk Kltr, Altun- Y (Altay), Yar Ovas (Cungarya), Tarbagatay Dalar, Kara !rti ve Yumar (Ab) Vadileri etrafnda ortaya kmtr. Pazark mezarlar ilk defa 1919 senesinde S.I.Rudenko ve M.P.Gryaznov adl iki ilim adam tarafndan bulundu. Sibirya'da Ulagan vadisinde, Paznk denilen yerde, tamamen donmu mezarlar iinde cesetlere ve eyalara rastlanld. Paznk mezarlarnda M.. 400-200 yllarna ait hallar, giyim eyalar, ayakkablar, arabalar, mumyalanm kadn ve erkek cesetleri, at koumlar, mzik aletleri ve ss eyalar bulundu. Tarih ncesi alan ve kltrlerini bylece zetledikten eyalar da belki yle tasnif edebiliriz. I-Her trl giyim-kuam eyalan 2-eitli ss eyalar. Kpe, dme, kopa, bilezik, gerdanIk, ayna, toka, kemer ular 3-Sava aletleri. Ok ucu (termen), balta, bak, sng, kI, zrh, kalkan, bayrak, tug vs. sonra bulunan

64 4-Ev aletleri. eki, balta vs. S-Mutfak eyalar. Her trl kap-kacak. 6-At koumlan. Eger, gem, zengi, kay tokalar. 7-Ev eyalar. Hal, kilim, dek, vs. 8-Mzik aletleri. Her trl alg. 9-Her trl mimari yap ve heykeller.

S. Gme

10-Tamgalar. Trk kltrnde tamgalann nemi son derece byktr. Trk, sahip oldugu btn varlklara tamgasn vurarak, onlann adeta mlkiyetine sahip olmutur. anagndan, mlegine, koyunundan, atna, mezar tandan, sahip olduklar topraklann snrlanna kadar her yere tamgasn kazmtr. ll-Beng-talar.

c-Yazl

Kaynaklar

Hi phesiz tarihin nemli kaynaklar arasnda yazl belgeler yer alr. Yazl kaynaklar denilince de akla kitabeler, szlkler, siyaset-nameler, cografya eserleri, genel ve zel tarihler ve ayrca kltrmz iin nemli olan fal kitabar, dini metinler, mektuplar ve yarlklar gelir. ]-Kitabeler Bugn tarihiler, zellikle slamiyet ncesi Trk tarihinin yerli kaynaklar bakmndan ok az belgeye sahiptirler. 19. yzyln sonlarna kadar bavuru kaynaklarmzn temelini in yllklar ve seyahat notlar meydana getiriyordu. Kk Trke yaztlarn ortaya kmas ilim alemini bir anda harekete geinnitir. tk defa Kk Trke yazl abidelerin varlndan bahseden, 13. yzyl tarihilerinden Cveyni olmuturD. Daha sonra bir botaniki olan Messerschmidt, 1721' de, Yenisey vadisinde yapt aratrmalar srasnda, Kk Trke ile yazlm talarn varlndan haber vermi, fakat o bu talarn hangi dille ve kimlere ait olduunu bilmediinden yank uyandramamt. Ama ilim aleminin en byk keiflerinden biri olan Kk Trk yaztlarnn bulunmas ve dnyaya tantlmas, lsveli bir subayolan Strahlanberg sayesinde oldu. Bu yaztlarn okunmas iin dnyada byk bir yar balam ve ilk nce byk alim Thomsen abideleri deifre etmitir. Bylece aratrmaclarn eline kymeti hibir ey ile llerneyecek olan vesikiilar gemi oldu. Buna ragmen, belli
13. Ata Melik Alaaddin Cveyn, Tarih-[ Cihan Ga, C. I, ev. M.ztrk, Ankara 1988, s.116-117.

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine bal birka gidilmemitir. kitabenin dndaki dier kitabelerden yararlanma

65 yoluna

Hunlardan sonra Trk devletinin bana Tabgalar gemiler, onlarn peinden de Kk Trk Aina ailesi Trk birliini salamtr. Bugn istifade edilen yaztlarn tarihi bakmdan en kymetlileri Kk Trklere aittir. Hunlarn neslinden olduklarn syleyen Kk Trklerin ardndan Uygurlar da, Kk Trklerin izini takip etmiler, onlar gibi gelecek nesillere haber vermek iin byk devlet kitabelerini diktirmilerdir. Bununla beraber, Hun dnemi yazt olarak daha nce bahsetmi olduumuz Esik Yazt gsterilmektedir. a-Kk Trk Dnemi Yaztlar ,
i

i
i

I-Bilge Kagan Yazt: Olu, en tarafndan Bilge Kagan'n lmnden (734) sonra 735 ylnda diktirilmitir. Bilge Kagan ve Kl Tigin Yaztlarnn ilk kopyas Rus arkeologu Yadrintsev tarafndan karlmtr. Bu yaztlar ilk defa, W.Radloff tarafndan, Die Alttrkischen Inschriften der Mogolei, St.Petersburg i895, adl eserde neredilmitir. Yaztn Trke ksmn Yollug Tigin yazm olup, ince ksmn ve sslemeleri inliler yapmtr. Bilge Kagan'n yazt, Kl Tigin'inkinden bir ka cm. uzundur. Bu yzden dou cephesinde 41 satr vardr. Yaztn bat cephesinde ince kitabe olmakla beraber, ince kitabenin zerinde ayrca Trke yazlar devam etmektedir. 2-Kl Tigin Yazt: 731 ylnda lm olan Kl Tigin'in kitabesini ise kardei Bilge Kagan, 732 ylnda yine Yollug Tigin'e yazdrtmtr. Bu yazta at bilgiler de, Bilge Kagan 'nkiyle ayndr. Kk Trk Kaganlnn balangcndan itibaren Bilge'nin lmne kadar olan tarihi olaylar bu yaztlarda zikredilmektedir. Kitabe kaplumbaa eklinde bir kaide tana oturtulmutur. Ykseklii 3.75 metredir. Yukarya doru daraldndan dou ve bat cephelerinin genilii aada 132 cm, yukarda i 22 cm. dir. Gney ve kuzey cepheleri aada 46, yukarda 44 cm. dir. Dou cephesinin zerinde kagann iareti, bat cephesinde ince kitabe vardr.

3-Tunyukuk Yazt: ki ayr tatan ibaret olan Tunyukuk Yazt, Imuhtemelen 725-726'larda len nl Trk devlet adam Tunyukuk tarafndan lmeden evvel diktirilmitir. Birinci ve daha byk olan tata 35, ikinci tata 27 satr vardr. Bu abide de yaz yukardan aaya doru yazlm, fakat dier ,ikisinin aksine satrlar soldan saa doru dzenlenmitir. Bilge ve Kl Tigin !yaztlarnn yaknnda, Mogolistan'n Koo-aydam blgesinde bulunmutur. Bu yazt da, Radloff tarafndan ad geen eserde ilk defa neredildi.

66

S. Gme

Talarn epe-evre etrafnda in oymaelar tarafndan yaplma sekiz tane heykel vardr ki, hepsinin balar krlmtr. Burada takriben 150 metre kadar uzunlukta bir sra balbal vardr. Yazttan anlaldna gre, t-teri ve Tunyukuk istiklal mcadelelerine birlikte girmilerdir. Ayrca Tunyukuk'u in kaynaklar da teyit etmektedir. Bu yllklarda hep t-teri ve Tunyukuk'un adlar yan yana gemektedir. Tunyukuk yaptg ilerden dolay hakl olarak kendini vmektedir. zellikle Tokuz-Oguzlarn elinden tken'in alnmas, Krgz, Trgi ve Sogd seferleri bu yaztlarda anlatlmaktadr. Tunyukuk yaad mddete Trk devleti en parlak zamanlarndan birini geirdi. Devletin snrlar batda Temir Kap'ya, doguda da zaman zaman in Denizi'ne kadar uzand. Tunyukuk yaztnn diger yaztlardan farkl bir taraf Bilge ve Kl Tigin' e yer verilmeyiidir. zellikle Kl Tigin'in ad hi gemez. 4-0ngin Yazt: 1891 ylnda Yadrintsev tarafndan Mogolistan' daki Ongin lrmana yakn bir yerde bulundugundan, bu ad ile anlmtr. 8. yzyla ait bir yazt olup, ilk defa Radloff tarafndan ad ge'en eserde neredildi. Abide de esas olarak 12 satr bulunmakla beraber, yan tarafnn en stnde 7 satrdan oluan ksa ksa yazlar vardr. Ayrca yaztn hemen yanndaki balbaln zerinde de bir satr yaz mevcuttur. Her halde 731 ylnda dikilmi olan bu yaztn kimin adna kazndg konusunda aratrmaclar arasnda farkl grler mevcuttur. Yaztta bir felaketten bahsedilmektedir, bu da muhtemelen 630'daki felaket yldr. Bilindigi gibi bu olay Kl Tigin ve Bilge Kagan yaztlarnda da geer. 8. yzyla ait bir yazt olup, ilk defa Radloff tarafndan ad geen eserde neredildi. 5-Kl or Yazt: Orta Mogolistan'da, he-Hotu denilen yerde, W.Kotwicz tarafndan bulundugu iin bu ad ile de anlan yazt, Kk Trklerin nl devlet adamlarndan biri olan Tardu Kl or'un ansna dikilmitir. Ayn zamanda Tunyukuk'un da akraba s olma ihtimali olan Kl or Trk tarihinde nemli bir yere sahiptir. Kl orluk idari' bir unvandr. Baz ilim adamlarnn belirttiine gre, 8. yzylda batdaki Tardu beglerinin reisi Kl or unvann tayordu. Hunlarda olduu gibi, Kk Trk ve Uygurlarda da ordular boy dzeni zerine tekilatlandnlm olup, ordu komutanlar olan adlara yardmc olmak iin, tecrbe li Kl orlar ve Apa Tarkanlar tayin olunmutur. Kitabede pek-ok Trk ve gayri-Trk kavmin adn da grebiliriz (Karluk, Tokuz-oguz, Trgi, Tardu, Ktan, Tatab, Tezik vs). Corafi adan da deerli olan yaztta Be-balk, Yin gz, Temir Kap gibi cografi terimlere de rastlamaktayz. Yaztta Kl or' un sava mcadelelerinden zellikle, 714 ylndaki Be-Balk savalar hakknda bilgi vardr. Yaztn bat tarafnda 12, dou yznde 13, kuzey ynnde 4 satr mevcuttur.

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

67

Yazt ilk defa W.Kotwiez-A.Samoiloviteh, "Le Monument Turc d'Ikhe-khuchotu en Mongolie Centrale", Rocznik OrientalistycZllY, Tom. 4, Warszawa 1928, adl makalelerinde yaynlamlardr. 6-Bugut Yazt: Mogol arkeologlarndan C.Dorsuren tarafndan 1956 ylnda, Mogalistan'daki Bugut ehrine LO km uzaklkta bulunduu iin bu ad ile anlmaktadr. 6-8. yzyla ait olup, Sogd alfabesiyle yazlmtr. Yaztn tam olarak korunamam olan st tarafndaki kabartmada; belden yukars Trklerin efsanev atas olan kurt, belden aas insan olan bir yaratk bulunmaktadr. zellikle yaztn bir ta kaplumbaa srtna oturtulmu olmas, burann bir han mezarl olduunu gstermektedir. Kk Trklerin ilk zamanlarna attr. Adn baka hibir kitabede gremediimiz, Mo-kan'n ve Taspar'n kk kardei Mahan Tigin adna dikilmi olup, yaztta onun iyi ve yetenekli biri olduu zikredilir. Bu yaztta Mahan Tigin'e kagan da denmektedir. Bugut Yaztn S.G.Klyatomy-V.A.Livi, "The Sogdian Inscription of Bugut Revised", Acta Orientalia, 26/1, Budapest 1972 adl makalede en iyi nerini yaptlar. 7~oyren Yazt: Ulan-Batur'a 15 km uzaklkta, Sansar-Ula Kurgan'nn gneyinde bulunmutur. zerinde tamga bulunan bu yazt 1929'da Ulan-Batur Mzesine getirilmitir. Bu yaztta nl vezir Tunyukuk'un nesebi saylmaktadr. 6 satrdan ibarettir. 8-Hoytu- Tamr Yaztlar: 1893 ylnda Klementz tarafndan bulundular. Orkun Nehrinin Hoytu- Tamr blgesindeki kayalar zerindeki bu yaztlar 8. yzyla ait olup, Kk Trk dnemindeki Be-Balk seferlerini anlatmaktadr. Yine ilk defa bu yaztlar Radloff neretmitir. Hoytu- Tamr Yaztlarnn tamam on paradr. 9-Uybat III Yazt: 1721 'de Messerchmidt tarafndan Uybat Nehrinin sol tarafnda kefolunmutur. Fakat bu blgede daha pek ok yazt mevcuttur. Yazt Tarkan Sangun adl bir Trk begine aittir. Yaztta Trk tarihi iin olduka neme sahip bir isme tesadf etmekteyiz. Kl or Yaztnn 12. satrnda geen l ar adn, bu kitabenin 8. satrnda da gryoruz. Bu l or'un ad in kaynaklarnda To-si-fu olarak transkripsiyon edilmi olup, byk bir ihtimalle l-teri ve Kapgan Kaganlarn kardeidir. Yaztta toplam 17 satr vardr. b-Uygur Dnemi Yaztlan l-Aru-Han Yazt: 1962 senesinde Mogolistan'n Bulgan ehrinin ~aknlarnda bulunmutur. E.Tryjarski, "L'Inscription Turque runifarme tl' Arkhanen, en Mongoli/"''', Ural-Altaische Jahrbcher, Vol. 36, Wiesbaden

68

s.

Gme

1965, adl makalesinde ilim alemine tantmtr. Yazt 3 satrdan ibarettir. Uygurlarn ilk dnemine at olmaldr. 2-Sevrey Yazt: Bu yazt 1948'de Sovyet Bilimler Akademisinin Gobi'ye gnderdii ilim heyeti tarafndan bulunmutur. Sevrey Yaztnda Sogda kelimelerde yer almaktadr. Yaztn Uygur kaganlarndan Bg'ye ait olduu tahmin olunmaktadr. Kitabe 3. satrdan itibaren okunmaktadr ve 7 satrdr. 3-ine-Usu Yazt: Trk tarihinin ve kltrnn en mhim eserlerinden birisidir. 1909 senesinde Mogolistan'a yaplan bir ilim gezisinde, ine-Usu Gl havalisinde bulunduundan bu ad ile anlmtr. ine-Usu Trkede "Yeni Su" demektir. Yazt hem e kadar Moyun-or'a ait ise de, babasnn yapt icraat ve meydana gelen hadiselerden bahsettiinden ayr bir deer tar. ine-Usu Yaztnda pek-ok yer adna rastlanlmakta (lrti gz, Selenge, Orkun, Kem, Yar-gz, Yar Yaz, Kgmen, Kara-Kum vs) ve S.Gme, "ine-Usu Yaztnda Geen Baz Yer Adlar", Bilge, 18, Ankara 1998 adl makalesinde bu yer adlar zerinde durmutur. Yaztn kuzey tarafnda 12, dou tarafnda 12, gney cephesinde 15, batsnda 10 satr mevcuttur. Ayrca yaztn bat tarafnn kenarnda da bir satr bulunmaktadr. Yaztn kuzey taraf ilk drt satr Kk Trklerden izler tar. Moyun-or'un babas Kl Bilge'nin Tokuz-Oguzlar kendi safna ektikten sonra baarl olduu anlalmaktadr. Onlar nce Kk Trkleri bertaraf etmiler, sonra Basml ve Karluklar yenerek, Trk devletinin bana gemilerdir. Uygurlar yazttan da anlalaca zere, 748 ylndaki Atalar Mezarlnda yaplan trenden sonra, millet tarafndan kendilerini idare etmee layk grldler. Kitabedeki bu "Ata Mezarl" motifi, Trk nesiinin oalmasna sebep olan Trk atalarn gerek veya sembolik mezarlarnn olduu fikrini artryor. Bu da bize Ergenekun Destan'n hatrlatmaktadr. Bu yazttan kan dier bir netice de, hkmdarlk alametleri arasnda Atalar Mezarlna sahip olmak da vardr. ine-Usu Kitabesinde son olay Selenge'de Sogdlu ve inI i ustalara Bay-Balk adnda bir ehir ina ettirilmesi zikredil mektedir. Yazttan ilk G.J.Ramstedt, "Zwei Uigurische Runeninschriften in der Nord-Mongolei", Journal de la Societe Finno-Ougrienne, Vol. 30, Helsinki 1913/1918, isimli makalesinde bahseder. Balangtan itibaren Moyun-or Kagan dneminin de olaylarnn anlatld bir tarihi vesikadro 4-Terhin diktirilmitir. Yazl: Bu yazt da, Uygur kagan Moyun-or tarafndan 1970 ylnda Mogolistan' da bulundu. Yazt ilim alemine

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

69

S.G.Klyatomy, "Terhinskaya Nadpis", Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku 1980, adl yazsyla tantmtr diyebiliriz. Bu yazt zerine Trkiye'de T.Tekin ve S.Gme almlardr. Toplam 30 satr ve bir de ta kaplumbaga zerindeki cmleyi sayarsak 31 satrdan ibaret olan bu yazt, Uygurlarn nl kagan Moyun-or devrinin balangcndan 753 ylna kadarki olaylardan bahseder. Yaztn banda daha nceki mehur Trk hkmdarlarnn adlarnn saylmas ve Bumn Kagan'n adna burada da rastlamamz, bizi Uygurlarn da balangta kendilerini Kk Trklerin devam olarak grdklerini dnmemize sevketmektedir. Kitabe aa-yukar ine-Usu ile ayndr. Burada da pekok Trk boyu (Kasar, Bars 11, Apa .si, Sngz, Bakan vs) ve kavrnin adn grmekteyiz. 5-Tez II Yazt: lk defa 1915 ylnda B.Y.Vladimirtsov tarafndan bulunmu, yaztn o zamanlar neredilmesine izin verilmemi, fakat 1976 senesinde ikinci defa, Tez Nehri kysnda, S.Kareabay ve A.Ochir tarafndan kefedilmitir. Yazt Bg Kagan dnemine aittir. Bu yazlt da ilim alemine S.G.Klyatomy, "The Tes Inseription of the Uighur Bg Qaghan", Acta Orientalia, 39/1, Budapest 1985, adl yazsnda tantt. En son olarak S.Gme neretti. Yaztn bat tarafnda 6, kuzeyinde 5, dousunda 6, gney tarafnda 5 satr bulunmaktadr.

Yazt herhalde 770-779 yllar arasnda dikilmitir.' Bg Kagan'n faaliyetlerinden ok babas Moyun-or ve dedesi Kl Bilge Kagan hakkndadr. Trk tarihi ve kltr iin olduka deerli olan yazlt bugne kadar iyi korunabilmi olsayd, ondan daha ok faydalanmak mmkndr. Terhin yaztnda olduu gibi Tez II yaztnda da "dokuz bakan"dan bahsedilmektedir. Bu dokuz bakann nn i bakan, altsnn da d bakan olduu sylenmektedir.
i

6- Karabalgasun Yazt: Uygur tarihinin 833 ylna kadar bir zetidir. dilli olmas hasebiyle evrensel bir nitelii de bulunan bu yazt, Trk tarihi ve kltr asndan olduka byk neme haizdir. Trke, sogda ve ince olan yaztn Trke blm olduka ypranmtr. Abide de toplam 52 satr Trke yaz vardr ki, bunlarn ou birer kelimedir. Yazt 1889 tarihinde Yadrintsev'in 'Kuzey Mogolistan' ziyareti srasnda byk bir harabede bulundu. Yaztn ilk neri Radloff'un eserinde olmutur.

7-Suci Yazt: Ramstedt bu yazt 1900 ylnda Urga'dan Handu-Wang \Vfanastm'na giderken buldu. Yeri Kuzey Mogolistan blgesidir. Onbir satrdan .barct olup, en stnde bir tamga vardr. Boyla Kutlug Yargan adndaki bir ~:f rurgz bakann adna dikilmitir.
i

70

S. Gme

8-A-or Yazt: 8. asrn son zamanlarna ait bir yazttr ve 1857 senesinde, KostraU adl bir Rus tarafndan bulundu. Bulunduu yer Abakan'n sol sahilindeki Koybal bozknndaki Aur Kydr. Yazt Uygur vezirlerinden ve komutanlarndan olan t gesi Inanu Bilge adna diktirilmitir. Yaztn n taraf, sa ve sol ynlerinde 4'er satr mevcuttur. Arka tarafnda ise bir satr bulunmaktadr. Trk tarihi ve kltr bakmndan son derece kymetli olan bu yazt ilim alcmine Radloff tantmtr. 9-ivet-Ulan Yazt: Sadece kelimesi okunabilen, ancak Uygur adna rastlanlmas bakmndan deerli bir yazt olan ivet-Ulan' ilk defa G.J.Ramstedt, "Materialien zu den Alt-trkischen Inscriften der Mongolci" , Journal de la Societe Finno-Ougrieme, 60/7, Helsinki 1912, adl makalesinde tarif etmitir. 10-Altn-Kl II Yazl: Yine tarihimiz ve kltrmz asndan deerli yaztlardan birisi olan Altn-Kl II, 1878'de Korakoff adl bir kyl tarafndan, Abakan'n sanda, Altn-Kl'n 1 km uzanda bulundu. Yaztn tarafnda da kayt olup, hepsi er satrdan ibarettir. 9. yzyla ait olan bu kitabe hakknda ilk bilgileri Radloff'un eserinde grmekteyiz. c- Trgi Yaztlar l-Uybat i Yazl: 1886 ylnda, Uybat nehri blgesinde D.A.Klementz bulmutur. Tan dar yz zerinde bir insan tasviri bulunmaktadr. Yaztn n tarafnda bir, sol tarafnda iki ve sa tarafnda da iki olmak zere be satrdr. Salnda eli olan bir Trk'e ait olan yaztl ilim alemine Radloff ad geen eserinde tantmtr. 2-Tuba III Yazt: Messerschmidt tarafndan 1721 senesinde, Yenisey' in solundaki Tez ve Erba arasnda bulundu. Bu ta satrdan ibarettir. Yazt byk bir Trgi beyine aittir. Radloff'un sayesinde ilim alemi bu yazttan faydaIanmtr. Tuba III Yaztnda da, daha nce Uybat I'de geen Kara Kan adn grmekteyiz. Bir de metinde Trgi lkesi gemektedir. Tahminen 8. yzyln ilk yarsna ait bir kitabedir. d-Alt-Bag Bodun Yaztlar l-Bay-Bulun II tarafndaki Bay-Bulun metnini, S.V.Kiselev, Drevlley Istorii, No 3, Yazt: Drt satrdan ibaret olup, Ulug-Kem'in sol Kurgan' harabelerinden karlmtr. tk defa yaztn "Neizdanniye Nadpisi Yeniseyskih Krgzov", Vestnik Mo"kova 1939, adl makalesinde verdi.

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

71

Kart Tak nal ge adl bir beg iin dikilmitir. Kitabenin drdnc satrnda Alt-Bag Bodun ismi geer. Batda On-Oklarn banda bulunan Tardu'nun 603'te ortadan kaybolmasndan sonra, yerine tahta kan or Yabgu, Tls beglerinin kendisine suikast yapmalarndan korktuu iin baz liderleri ldrtt. Bundan dolay Tls boylarnn nemli bir ksm ayakland. syan eden alt Tls boyu (Uygur, Bayrku, Ediz, Tongra, Bugu, Apa-si) birleerek Alt- Bag Bodun 'un meydana getirdiler. Uyuk nehri bir de tamga

2-Uyuk-Tarlak Yazt: 1888 tarihinde, Aspelin tarafndan havalisinde bulunan yaztlardandr. ki satr ve yaztn zerinde vardr. Yazta ait ilk bilgileri Radloff tan reniyoruz. Yazt El Togan Tutuk isimli Alt-Bag Bodun'a mensup

bir beg adna

hazrlanmtr.

El Togan Tutuk altm yanda len bir elidir.

3-Kemik-Kaya Ba Yazt: 1879'da Adrianov tarafndan Kemik rmann 8. km yukarsnda bulundu. Yaztn zellii hem sadan sola, hem de soldan saa doru yazlm olmasdr. 9 satr halinde yazlmtr. Tograk adl bir Trk beyinin yaztdr. Bu yazt D.A. Klementz, "Drevnosti Minusinskogo", Pamyatlliki Metalieskih t.)Joh, Tomsk 1886, isimli yazsnda tantmaktadr. Kitabede ad geen Inanu Klg igi'nin Karabalgasun Yaztnda geen Inanu ile ayn adam olma ihtimali sz konusudur. Alt-Bag Bodun'a mensup bu eli ok nemli seyahatler yapmtr. tk nce 810 senesinde 30 kiilik bir heyet ile in'e gitmi, sonra 813'te bir evlilik dileinde bulunmak zere bu lkeyi bir kere daha ziyaret etmi, 821 'de bu evlilii gerekletirmek amacyla yine in'de bulunmu ve Hotan'a gitmitir. Yaztn 7. satrndaki Krkz katl bitimiill cmlesinden, sanki Krgz lkesinde de bulunduu sonucu s;kmaktadr.

e-Oguz Yaztlar
l-Hangita-Hat Yazt: Bu yazttan ilk defa Y.Rintchen, Les Dessiglles ictographiques et les bscriptiolls sur les Rochers et sur les Steles ell ollgolei, Ou1an- Bator 1968, adl eserinde bahseder. Yazt 7. yzyln anlarnda Tokuz-Oguz atr halindedir. 2-Barlk i Yazt: Kagan' Baz Kagan'n olunun ansna dikilmitir. ki

1891 'de Klementz

tarafndan

Elege'in

bat tarafndaki,

~arlk nehri havalisinde bulundu. airliine dahil olan bir beyadna mfa Radloff haber verir.

Bundan bak.~ yazt daha vardr. Alt-Oguz dikilmitir. U satrdan ibarettir. Yazttan ilk

72

S. Gme

Yazttan Oguzlarn 7-8. yzyllarda birka birlik tekil ettikleri ortaya kmaktadr. Mesela bu yaztta Oguzlarn alt boy halinde tekilatlandklar sylenirken, ine-Usu Yaztnda hem Sekiz-Oguz, hem de Tokuz-Oguz boyunu gryoruz. Bilge Kagan Yaztnda da bir -Oguz ittifak vardr. Eer bunlarn hepsinin ayn yzyllarda var olduunu dnecek olursak, Oguz birliinin says 26 olur. o. yzylda ise, Oguzlar 24 boy halinde tekilatlanmlardr. Bu da gsteriyor ki, alar ierisinde Oguz federasyonlarna eitli boylar girip-km ve 10. yzylda da son eklini almtr. f-Kml Yaztlar

l-Kejilig-Hobu Yazt: 1916 senesinde Adrianov tarafndan, ad geen blgedeki Ejim kysnda bulundu. Yaztta bir de tamga vardr. Onbir satr halindedir ve yazt hakkndaki ilk ciddi bilgileri S.E.Malov'un Yeniseyskaya Pismemosti Tyurok, Moskova-Leningrad 1952, adl eserinde gryoruz. Bir Trk boyu olan Kmllere aittir. Kml ad, in kaynaklarnda Sha-tolarn bir kabilesi olarak geen mlllmlllardan (Tch'ou-ye) gelmektedir. in yllklarnda onlarn Trklerin bir blm olduunu ve Kk Trklerin fetret devresinde Be-Balk taraflarna ekildiklerini gryoruz. Onlarn adn Kagarl Mahmud'un Divan Lfgat-it Trk'nde de grebiliriz. Bu yazt Kml ge adna dikilmitir. 2-Kzl-ra II Yazt: 19I6'da Adrianov tarafndan Bayan-Kl rma kysndaki Kz-ra mntkasnda kefedildi. Alt satr olan bu yazt da Malov ilim alemine tantmtr. g-Az Yaztlar I-Bayan-Kol Yazt: 1971 ylnda Tuva blgesinde bulundu. Yaztta Alt-Azlarn tarihi yurtlarnn kesin snrlar izilmektedir. Yaklak 2.5 metre uzunluundadr. yznde de birer satr vardr. Yazt hakkndaki bilgileri, D.D.Vasilyev'in "Tyurkskaya Runieskaya Nadpis iz Okrestnostey Bayan-Kola (Tuva)", Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baku 1976, adl makalesinden renmekteyil. Azlar hakknda pekok gr mevcuttur. Azlar menei itibaryla Trk boylar ierisine dahil edilmeseler bile zaman ierisinde Trk kltr arasnda erimiler ve Trklemilerdir. Bayan-Kol Yaztndan kan neticeye gre, 8. yzylda Azlarn alt urug halinde ve Tannu-Ola'nn batsndaki Mugur blgesinde yaadklar anlalmaktadr.

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

73

2-Mugur-Sargol Yaztlan: i 976 ve 1978 senelerinde bulundu. Yeri Yenisey'e 2.5 km uzaklktaki Mugur blgesi olduu iin bu ad ile anlmaktadr. . Mugur yaztn N.A.Baskakov, "Naskalnaya Runieskaya Nadpis v Terezennike-Buyuk Uriia Mugur-Sargol Tuvinskoy ASSR", Sovyetskaya Etnografiya, No 3, Moskova 1978, isimli makalesinde, II. Mugur yaztn, D.Vasilyev, "Novaya Drevnetyurskaya Nadpis iz Tuvi", Arkeologieskiye Otkrtiya, 1979, Moskova 1980, adl yazsnda vermektedirler. Az adna ilk defa tarihi bilgi olarak, Bilge ve Kl Tigin Yaztlarnda 709 ylndaki Kk Trk-Krgz savalar srasnda rastlyoruz. 710 senesinde Trgilerle yaplan muharebede de, herhalde Trgilerin safnda yer almlardr. nk bu savalarda Trgi liderinin komutanlarndan birinin unvan Az Tutuk' tur. 714 ylnda ayaklanan Azlar, Bilge ve Kl Tigin bir kez daha malup ettiler. Az ad Uygur kitabelerinden ine-Usu ve Terhin Yaztnda da grlr. Fakat Uygurlar anda onlarn hakimiyetini tannlardr. nk artk mhim bir siyasi kuvvetleri yoktur. h-Peenek Yaztlan Trk milletinin bir paras olan PeenekIere ait bu yaztlar 1799 senesinde, Macaristan'n Torontal vilayetindeki Nagy-Szent-Miglos denilen yerde, bir evin avlusunda bulundu. lk nce Attila'nn definesi sanlan bu eserlerin zerindeki yazlar zlememi ve Viyana Mzesine kaldrlnt!. Kk Trk yaztlarn zen Thomsen bunlarn Attila'ya ait olmadn sylemi ve G.Nemeth, kalntlarn Peenek Trklerinin izlerini tadn ve Kk Trkenin devam olan bir Trke ile yazldn A Nagyszentmiklosi Kincs Feliratai, Budapest 1932, adl eserinde sylemiti. 9-10. yzylara ait olduu sanlan bu eyalarn zerinde hem Kk Trk harfli metinlere rastlanld gibi, hem de Grek harflariyle yazlm paralara tesadf edildi. -Bulgar Yaztlar Bulgaristan'n eitli yerlerinde, mesela Pliska, Preslav ve Madara gibi merkezierde eski Bulgar Trklerine ait 90 kadar kitabc bulunmutur. Bunlar genellikle Grek alfabesiyle yazlmtr. Preslav'da bulunan bir yazt Kril aIfabesiyledir. Bunlardan Madara Yazt, kabartmal salam bir kaya zerindedir. Kabartmadaki tasvir sahnesinde, elinde mzrak, ata binmi bir suvari vardr. Tasvir sahnesinin Kurum Han'a (9. yzyl) ait olduu tahmin edilmektedir.

74

S. Gme
i-Sekel Yaztlar

Tokuz-Oguz boylarndan birisi olan Sekeller, bugn hala Macaristan'n dousunda kk bir grup olarak hayatlarn srdrp, 13. yzyldan beri Macar kaynaklarnda zikredilirler. Daha nce bir yaztlar bulunmayan Sekellere ait ilk yazt stanbul' da bulundu. Osmanllar zamannda stanbul' a gelen bir Sekel elisi ikayetlerini kald hann duvarlarna yazm ve 1553'te bunlar kopya edilmiti. Byk alim Thomsen bunun da Trke olduuna karar verdikten sonra Macarlar tarafndan okundu. 17. yzylda bir tahta zerine, 1864'te de bir kilisede baka yaztlar kefedildi. Bunun yansra Mogolistan'dan Macaristan'a kadar uzanan corafyada binlerce Trk yazt bulunmutur. Bunlarn tarihi adan pekbir nemi yoksa da, kltr tarihimiz asndan son derece nemlidirler. Bunlar da; Yenisey, Altay, Krgz- Kazak, Fergana, Mogolistan ve Avrupa Yaztlar eklinde tasnif edebiliriz. 2-Kutadgu Bilig Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib tarafndan yazlmtr ve asl 6425 beyit, ekleri ile birlikte 6645 beyitten oluan bu eser 1070'de tamamlanmtr. Kara-Hanl hkmdar Ebu Ali Hasan b. Sleyman Arslan'a sunulmutur. airin gcn takdir eden hakan kendisine haciplik grevini vermitir. Birbuuk ylda tamamlanmtr. Yazar tecrbeli bir fikir adam sfatyla devrinin hayat felsefesini ortaya koymaktadr. Yusuf Has Hacib birbirine ok sk bir ekilde bal bulunan fert, toplum ve devlet hayatnn ideal biimde dzenlenmesinde gerekli olan anlay, bilgi ve erdemlerin neler olabilecei ve bunlarn nasl elde edilecei, nasl kullanlaca zerinde durur. Bu eser biroklarnn sand gibi st dzeydeki devlet grevlilerine iyi olmalar iin ahlak dersi veren kuru bir t kitab deildir. Bu eserde fertlerden, her devirde gereklemesi g olan baz erdemler ve fedakarlklar istenmekte, yazarn kendi evresi cletirilmekte ve baz gerekere yer verilmektedir. Trk yaz diline ve onun inceliklerine hakim olan Y.H.Hacib sHim sanatlarn rnek alarak, eserinde aruz veznini kullanmtr. Kutadgu Bilig drt esas temsil eden sembolik drt kii zerine dzenlenmi bir eserdir. -Kanun ve adalet (Kn- Togd) 2-Mutluluk (Vezir Ay-Told)

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine 3-Akl ve ilim (Vezirin olu gdlm) 4-Hayatn sonu, akibet (Ogdurmu)

75

Kutadgu Bilig'in bilinen yazmas vardr: Viyana Yazmas, Uygur harfli olup, 1439' da kopya edilmitir. Kahire yazmas, arap harfldir. Fergana yazmas, 13. yzylda kopya edilmitir. Kutadgu Bilig, ilim dnyasnca tannd 1825 sencsinden beri zerinde enok fikir yrtlen Trk eserlerinden biri olmutur. Vambery, Kutadgu Bilig ahlakl bir eitim kitab, Alman O.Alberts felsefi' bir kitap ve bn Sina tesirindedir derken, Macar J.Thury ince bir eserin Trk grne uydurulmu bir tercme, Barthold ise ierisinde gerek hayattan uzak, kuru mecazlar bulunan bir kitap olduunu sylemitir. F.Kprl de eserde bn Sina tesiri olduunu iddia eder. S.M.Arsal, Farabi etkisine iaret etmitir. B.gel, "slam ve ran edebiyatnnda tesirleri altnda kalmtr" der. R.R.Arat ise, kitabn herhangi bir yerden tercme deil, tamamen orijinal olduunu belirtmektedir. Kutadgu Bilig adnn manas konusunda da fikir birliine vanlamamtr. Y.H.Hacib, kitaba "Kutadgu Bilig" adn koydum, okuyan kutlu klsn ve ona yol gstersin, demekle yetinmitir. Kutadgu kelimesi etimolojik olarak Kut+ad+gu/ kutlu olmak demek ise de, "kut"un manas konusunda tartmalar vardr. Kutadgu Bilig, "hkmranlk, siyasi hakimiyet bilgisi" veya "devlet" ya da "devletli olma bilgisi" manalarna gelmektedir. 3-Divall Ulgat-it-Trk Divan LGgat-it-Trk' yazm olan Kagarl Mahmud Barsganl olup, doum yeri Kagar' dr. Kagarl Mahmud daha memleketinde iken kuvvetli bir medrese eitimi grm, devrinin slam ilimlerini oradaki Trk bilginlerinden renip, icazet almt. Kagarl Mahmud arapa ve farsay mkemmel ekilde bildii gibi, ana dili ohm Trkeyi de birok diyalektleriyle biliyor ve konuuyordu. Kagarl Mahmud ne pahasna olursa olsun Araplara Trk dilini retmek maksadyla gramer yazm, Trk kltrn eksiksiz olarak, an ilim alemine sunmutur. K.M., ayn zamanda yce ruhlu bir Trk milliyetisiydi. DLT, Trk milletinin bykln, esiz kahramanln, ilim, sanat, yurt idaresi, tarm ve benzeri hususlarda meydana getirdii byk eyleri trl vesilelerle sayar. K.M., o devirdeki byk ve geni bir araplk akm ierisinde Trklk "dealinin, yani slam camias ierisinde Trk'n ve Trkln o nisbette nemli ir yeri bulunduunun gl savunucularndan olmutur. Adndan da anlalaca zere DLT, hereyden nce bir Trk szldi.ir. ,rndeki en eski Trk szldr. Yazarnn tarifine gre, malzemesini halk

76

S. Gme

azlanndan derleme tekil etmi, zaman zaman Trk halk edebiyatndan da faydalanlmtr. !rili ufakl birok Trk boy ve uruglanndan derlenmi bir iveler szl karakterini tamaktadr. DLT, yalnz bir szlk deildir. Trk tarihine, corafyasna, mitolojisine, folklor ve halk edebiyatna ksacas Trk milli kltrne at zengin bilgileri iine alan ansiklopedik bir eserdir. Madde ba olan kelimelerle rnekleri Trke, szlerin aklamalan arapadr. Divan Lfigat-it-Trk 1072'de Badat'ta yazlmaya balanmtr. 1072-1074 tarihleri arasnda tamamlanm, 1077 senesinde tekrar tekmil edilerek Halife el-Muktedi'ye sunulmutur. Tek nshas 1266'da kopya edilmitir. Katip elebi, DLT' grm ve Kefiz' znun adl eserinde bundan sz etmitir. Divan Lfigat-it-Trk' ilk ele geiren Ali Emiri Efendi olmutur. Talat Paa'nn araclyla bu arapa nsha stanbul'da Kilisli Rifat Bilge'nin nezareti altnda cilt olarak baslmtr. DLT, Besim Atalay tarafndan esas, biri , tpk basm ve dieri de dizin olmak zere 5 cilt olarak 1943 ylnda tekrar neredildi. Bize btn Trk boy ve uruglarnn corafi yayl, sosyal yaaylan, gelenekleri hakknda deerli bilgiler vermektedir. Bu bilgilerin anayurdun tarihi corafyasn aydnlatmak bakmndan byk bir deeri vardr. DL T' deki harita, ilk Trk dnya haritas olmas bakmndan nemlidir. Divan Lilgat-it- Trk, Trk folkloru ve edebiyat asndan da esiz bir hazinedir. Kitapta Trk maddi kltrne ait zengin bilgiler yannda, halk iirine, musikisine, gelenek ve greneklerine dair dank fakat ok deerli malzeme de vardr. 4-Szlkler a-Codex Cumanicus: Krm'da, 1303 ylnda talyan misyonerlerin tanzim ettii sylenen Codex Cumanicus adl Latince-Farsa-Kumanca szlk (Tek nshas Venedik'te bulunmu olup G.Kun tarafndan 1880'de neredilmitir) Krm evrelerindeki Kpak Trkesi hakknda bilgi verir. Kuman-Kpaklar, Batu'dan ok evvel, Krm'da Cenoval ve Venedikli katolik misyonerlerle, fransisken rahiplerinin telkinleri yoluyla hristiyanla sokulmaya allmlardr. te bu talyan misyonerler Kuman- Kpaklar arasnda dini propaganday kolaylatrmak ve ticarete yardmc olmak zere, pratik hayatta kullanlsn diye 2500 kelimelik bir szlk hazrlamlardr. Bu szlk 1303 tarihlerinde Sogdak ehrinde tanzim edildi. Kuman-Kpak Trkesine ait baz gramer kaideleriyle birlikte iinde ncil'den tercmeler, baz katolik ilahileri ve

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklan zerine

77

ata szlerinin Trke tercmeleri vardr. Szln Trk kllr hayat hakknda da esiz bir deeri bulunmaktadr. b-Kitab'l-drak Li-Lisan'iI-Etrak: Trkeyi retmek gayesiyle Ebu Hayyan adl bir Arap tarafndan kaleme alnmtr. 1312'de Kahire'de tamamlanan szlk biri lgat, br de gramerden oluan iki blmdr. ki nshas da stanbul' dadr. Ahmet Caferolu tarafndan 1931' de neredilmitir. c-Kitilb- Mecmu u Tercman- Trki ve Acemi ve Mogoli: Yazar bilinmemektedir. Yusuf el Konevi adl bir Trk tarafndan 1343 tarihinde kopya edilmitir. Yaklak 2000 kelimeyi ihtiva eder. Eserin tek yazma nshas Hollanda'dadr (Lciden). 1894'te almanca olarak basldktan sonra, 1970'de Almat' da tekrar yaynland. d-E't- Tuhfet'z-Zekiyye fi'l-Lgati't- Trkiye: n sznde Kpak Trkesiyle yazld belirtilmektedir. Yazl tarihi belli olmamakla beraber, 1425'ten nce yazld tahmin olunmaktadr ve Msr'da kaleme alnmtr. Biri gramer, dieri de li.igat olmak zere iki ksmdan meydana gelmektedir. Arapa- Trke lgat ksmnda arapa kelimeler alfabe srasna gre tertiplenmi ve karlarnda da Trkeleri verilmitir. Eserin tek yazma nshas stanbul'dadr. Tpk basm 1942'de Budapest'de yaplmtr. Besim Atalay da eseri Trkeye tercme ederek, 1945'te tekrar neretmitir. e-Kitilb Bulgat'l-mtak fi Lgati't Trk ve'I-Kfak: Abdullah e't-Trki tarafndan yazlmtr. Tek nshas Paris'tedir. Arapa ve Trke bir lgat mahiyetini arzeder. 1938'de isimler ksm, 1954'te fiiller blm Warszava'da baslmtr. f-Kavanin'I-Klliye Li-Zabt'I-Lgati't- Trkiye: 15. Yzyl balarnda Kahire'de yazlmtr. Bir nshas vardr, o da stanbul'dadr. Trke gramer eklindedir. 1928' de Kilisli Rfat Bilge tarafndan neredilmitir. g-bn-i Mhenna Lgati: Cemalcddin bn-i Mhenna tarafndan 13. zylda kaleme alnmtr. 1820 kelimeyi ihtiva etmektedir. lk defa 'stanbul' da 1340 neredilmitir. ou malzemesini halkn dilinden alm, maddi v.e manevi unsurlara bolca yer verilmitir. , h-Mukaddimet'l-Edeb: Mehur tefsir ve lgat alimi Zemahari'nin Harezmah Atsz'a sunduu arapa bir szlklr. 12. yzyla ait eserin nsha1ar Jasnda en eskileri Harezm Trkesi ve farsa tercmeleridir. Divan Lugat-it TIirk'den sonra Orta Trkenin en zengin kelime hazinesine sahip bir dil yldigar olduu grlmektedir. Mogolca ve Trke tercmderi 1938' de, farsa

'<tme,; t9SO'de yaplmtr.

78

S. Gme

-Muhakemet'I-Lgateyn: ran edebiyat hayranlanna kar Ali ir Neval'nin (1441-1501) Trkeyi mdafaa eden eseridir. Trkeyi yksek bir sanat dili haline getirmek, Trk ruhunu ve milli gururunu ykseltmek onun en byk lks idi. lmnden bir sene nce yazd bu kitaba gre; gramer ve kelime zenginlii bakmndan Trke, farsadan daha stndr. Birok neri olan eser 1941' de Trkiye' de de baslmtr. i-eyh Sleyman Efendi Lgati: Eserin ad "LOgati agatay ve Trki Osman" adn tamasna ramen zbek Trkesi arhkldr. Eser 19. yzyla ait olup, eyh Sleyman Efendi stanbul'da zbek Tekkesi eyhliini de yapmtr. Almanca tercmesi ile beraber 1902' de i. Kunos tarafndan Budapest' de yaynlanmtrl4. S-in Yllklan Trkler kadar eski bir tarihe sahip olan inliler, tamamen yerleik bir toplum olduklan iin, onlarda tarih yazch bizden ok evvel geliti. inliler M.nceki alardan itibaren evrelerindeki halklarla ilgilenmeye balamlar ve onlara ait pekok eyi resmi tarihlerinde kaydetmilerdir. Biz bugn slam ncesi Trk tarihine ve kltrne ait pekok hususu bunlardan rencbilmekteyiz. slam ncesi Trk tarihi asndan in kaynaklarn yle sralayabiliriz: l-Shih-Chih (M.. 255-M.. 207). Tarihi hatralar. in'in en eski tarihi olup, M.. 1. asra kadar olan olaylar Sse-ma Chien tarafndan M.. 80 tarihinde tertip edilmitir. 2-Chien Han-shu (M.. 206-M.S. 24). lk Han kitab. Pan-chu tarafndan yazlm, sonra birtakm ekler yaplmtr. 3-Hou Han-shu (25-219). Sonraki Han kitab. Fan-ye tarafndan edilmitir. 4-San Kuo-Chih (220-264). Slalenin tarihi. Chen-shou yazlmtr. tertip

tarafndan

5-Wei-shu (300-550). Tabga tarihi. Wei-chou tarafndan 551-554 yllar arasnda telif edilmitir. 6-Chou-shu (550-557). 629 ylnda Ling-hu Te-feng adl birisi yazmtr. 50 clt olup, Kk Trk dneminin ilk kaynaklarndandr. 557-580 yllar
14. eyh Sleyman Efendi, agataj-Osmanisches Wrtcrbuch, Bearbeitet von LKunos. Budapest 902; AbG Hayyan, Kitiib a-tdrak Li-Lisan al Atrak, Haz. A.Caferogu, Istanbul 93 i; A.Caferogu, Trk Dili Tarihi, C. II, 3. Bask, Istanbul 984, s.2 i8-229; tbni-Mhenna Lgati, Haz. A.Batta\, 2. Bask Ankara 1988; .Tekin, "slamiyet ncesi Trk Edebiyat", Trk Dnyas EI Kitab, 3. Cilt, 2. Bask, Ankara 1992,5.75-78.

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

79

arasnda hkm sren Chou hanedannn ylldr. Kk Trklerin 557' den nceki tarihleri hakknda epey bilgi vardr. 50. ciltte mstakil bir Kk Trk blm yer alr. 7-Pei Ch'i-shu (550-576). Li Te-lin tarafndan yazlmaya balanan bu eseri, onun lmnden sonra olu Li Po-ye, 636 tarihinde tamamlad. 50 cilttir. 8-Sui-shu (589-618). 636'da Wei Cheng adnda biri tarafndan yazlmtr. Sui hanedannn yll olup, 85 ciltten ibarettir. 9-Chiu T'ang-shu (618-916). Eski T'ang kitab. Tarihi Liu Hs tarafndan yazrmtr. 200 cilt olup, eserde 821 senesinden nceki olaylar umumiyetle bir ariv vesikas gibi ksa olarak anlatlmtr. 10-Hsin T'ang-shu (618-916). Yeni T'ang slalesi kitab. 1060 senesinde WO Yang -hsin ve Sung-chi tarafndan hazrlanmtr. 225 ciltten meydana gelir. Batdaki On-Oklar hakknda bilgi vardr. ~~. ll-Wu Tai-Shih (907-960). Be Slalenin tarihi. 10n'de tarafndan telif edilmitir. ~
J

Negu Yang-chien

6-Bat Kaynaklan

'i llklarna

Latin ve Bizans kaynaklar zel adlarn kaydedilmesi bakrmndan in nazaran daha deerlidirler. Bunlarn arasnda Marcellinius'un 4. ~zyla (353-378) ait eserini, Olimpiodoros'un 5. yzyldaki (407-425) kitabn, ,tlO'a kadarki olaylar anlatan Zosimos'u, 433-468 yllarn tasvir eden tPtariskos' lmparator Justinien ve Theodora' nn resmi tarihisi Prokopios' u u, ~nyabiliriz. Bizans kaynaklarnda ilk defa Aghathias (lm. 582) Trk ismini kllanm ve Avarlardan bahsetmitir. Theophanes Byzantios, Zemerkhos 'un Kk Trklere olan eliliini ve 566-581 yllar vakalarn zikreder. Yine 6. asr BTzans tarihilerinden Menandros, Orta Asya iin Trkiye tabirini ~anmaktadr ve Trklerin harp usullerini anlatr. ,
~i

7-Seyahatniimeler

Trk tarihinin nemli kaynaklarndan birisi de seyahat notlardr. eitli d' larda Trk lkelerine gitmi olan yabanclar, daha sonralar lkelerine 'h'rlkleri vakit bu seyahatlarn kaleme alarak yaynlamlardr. Gittikleri yeH'erin etnik yaps da dahilolmak zere, kltrel, siyasi, ekonomik ve askeri .yierininin anlatld bu seyahat notlar tarihimizin aydnlatlmas hususunda i)iz'~re yol gstermektedir. \ ~-Hsan Tsang Seyahatnamesi: Bir casus olan bu adam, inli budist rahirtir. 7. asrda (629-645) in bakentinden kalkp, hac olam amacyla

80

S. Gme

Hindistan'a gitmek iin Orta Asya'dan gemi ve Kk Trklerin bat taraflarnda gezmitir. Issk-Kl'n kuzey-bat sahilini takip ederek Tokmak (Suyab) ile Talas nehri arasndaki bir yerde T'ong Yabgu ile karlat. Turfan'dan ndus nehri kysna kadar Tong Yabgu'nun himayesinde seyahat etti. T' ong Yabgu onun refakatine Tamgac unvanl bir kiiyi memur kld. T'ong Yabgu'ya Budizm hakknda bilgiler verdi. Notlarnda yabgunun ve otann kendisini ok etkilediini, yangunun yannda 200 kadar subayn olduunu syler. T'ong Yabgu'nun olu Tardu ad tarafndan idare edilen Kunduz havalisini de gezdi. Seyahatnameyi S.Julien, Memoires sur les Countries Occidentales par Hiouen-thang, Paris 1857, adl kitabnda tantmaktadr. 2-W ang Yen-tc Seyahatnamesi: Bu ahsta inli bir casus rahiptir. 10. yzylda Turfan ve Be-Balk blgesindeki Uygurlarn arasnda bulunmu; duyduklarn ve grdklerini teferruatl bir rapor halinde sunmutur. Kuzeydeki Sung imparatoru tarafndan 981 'de Kara-Koo'ya eli olarak gnderilen Wang Yen-te' nin seyahatini, S.Julien, Melanges de Geographie Asiatique et de Philologie cinico-indienne, Paris 1864, neretti. Wang Yen-te ve arkadalar seyahatini tamamlayarak 984 tarihinde in'e dndler. Wang Yen-tc bakente dnnden sonra gezisi hakknda hazrlad raporu imparatoruna takdim etti. Bu seyahatnamede pek ok yer, ahs ve kabile ad gemekle beraber, halkn gelenek ve grenekleriyle, gnlk hayat hakknda da bilgi vardr. 3-Tamim bn Bahr Seyahatnamesi: Muhtemelen 821 ylnda Uygur sarayna giden bir Arap seyyahdr. Ona gre kagann kendi adryla 12.000 kiilik ordusu ve her birinin 13.000 kiiye sahip olduu 17 kumandan vard. adrlarn ihtiam ve nizarn mkemmeldi. Ona gre Barsgan ile Turfan arasndaki yolun ova ksmnda devaml ky ve kasabalar iinden gidiliyordu. Burann henz gayri-mslim olan ahalisinin ounluunun Trklerden olduunu reniyoruz. Bu seyahatnameyi V.Minorsky, "Tamim ibn Bahr's Journey to the Uyghurs, Bruxelles 1948, adl eserinde tantmaktadr. 4-bn Fazlan Seyahatnamesi: 920-921 tarihlerinde Bulgar hkmdar lteber Alm'n talebi zerine, Abbasi halifesi Muktedir Billah, slamiyeti retmek maksadyla adamlar ve Hazarlara kar kullanlacak bir kalenin inas iin para gndermili. Bu elilik heyetindeki Ahmed b. Fazlan adndaki kalibin Trk lkelerinde grdklerini, duyduklarn dndkten sonra kaleme almasyla bu seyahatname ortaya kmtr. Bu eserde eski Trklere ve kuzey lkelerine dair verilen bilgilerin doruluu dier ortaa melliflerinin ve yakn zamandaki seyyahlarn yazdklaryla da dorulanmaktadr. Seyahatnamede

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

81

pekok Trk boyunu, onlarn rf ve adetleriyle, yaaylann grmekteyiz. Seyahatnamenin tek nshas ran'n Mehed ehri ktphanesindedir. Z.V.Togan tarafndan 1923 senesinde kefedildi ve onun tarafndan Ib Fadlas Reisebericht, Leipzig 1939, adyla basld. 5-Plano Carpini Seyahatnamesi: Papa'nn 1245-1246'da Karakurum'u ziyaret eden elisinin hatratdr. 13. yzylOrta Asya's hakknda bize bilgi verir. zellikle Uygurlarn inanlarndan bahseder. O, Cuci ulusu hakknda da ok deerli malUmatlar verir. Cuci'nin mezarnn nerede olduunu bile sylemektedir. Seyahatname almanca olarak F.Risch tarafndan, Geshichte der Mogo/e und Reiseberichte, Leipzig 1930, adyla basld. 6-William Rubruquis Seyahatnamesi: Fransz kralnn 1253' te Karakurum'da bulunan elisinin raporudur. 1900 tarihinde W.Rockhill tarafndan neredildi. Uygur budistleri hakknda bilgi verir. Onlarn dini trenlerinden, inanlarndan ve baz dualarndan bahseder. Trkistan'n pekok yerini gezip-grmtr. Mesela Yedi-su blgesinin tarm ve otlak arazilerini anlatr. Meng Han' ziyaret eden Rubruquis, onun pekok zelliini nakleder. dil ile Don nehirleri arasnda karargah olan Batu'nun olu Sartag' da grd. Berke'nin slamiyeti kabul etmesinden, lkesinde domuz eti yenmesinin yasaklanmasndan bile sz eder. O, Kpaklarn defin merasimlerinden, mezarlarndan ve eski Trk dininden bahsetmektedir. 7-Marco Polo Seyahatnamesi: 1271-1291 yllar arasnda Venedikten, Pekin' e seyahatlar yapmtr. Tccarlk yapan babas ve amcas ile birlikte 1271 ~lnda yola ktlar. ran ve Asya'y getikten 3 yl sonra in'e ulatlar. Han-Balk'da (Pekin) Kubilay'n sarayna gittiler (1275). Hann hizmetine girdi. eitli grevlerle lkenin birok yerini gezip-dolat. Grd yerler hakknda otlar tuttu, iittii hikayeleri yazd. Ksaca Kubilay'n saraynda uzun mddet alan Marco Polo, grp ve duyduu pekok deerli bilgiyi hatratnda zlkretmektedir. 1291 'de ondan izin alarak, deniz yoluyla Hrmz Krfezi'ne u at. Oradan kara yoluyla Trabzon'a ve yine gemiyle stanbul'a ve nihayet enedik'e geldiler. ki eilt halinde H.Yule, The Book of Marco P%, London 75, adyla bu seyahatnameyi neretti.

8-bn Batuta Seyahatnamesi: 14. yzyl Trk ve sHim dnyasnn tarihi ve k' tr asndan deerli bir seyahatname de Tanca'l bn Batuta'ya aittir. O Mrsr, Suriye, Arap yarmadas, Irak, ran, Dou Afrika, Anadolu, Karadeniz'in kuleyindeki Trk illeri, Trkistan, Hindistan, in, Endls ve Sudan gibi l~eleri dolamtr. nl seyahatnamesini 1356 ylnda yazd. Eserinde gittii yerler ve bu yerlerin yneticileri, adet ve gelenekleri hakknda deerli bilgiler var~r. 1854 senesinde C.Defremery-B.Sanguinitti tarafndan yaynland.

82

S. Gme

9-Ruy Gonzales de Claviyo Seyahatnamesi: spanyol Claviyo, Kastilya kralnn elisi olarak Semerkant'ta bulunan Temr' ziyaret etmitir (1403-1406). nce stanbul'a, oradan Trabzon ve Erzincan'a, Hoy'dan Tebriz'e, Elburuz dalarndan geerek Mehed'e ve Temr'n doduu Ke'ten Semerkant' a gitmitir. Buraya gelirken getii yerleri anlatmakla kalmayp, Temr' ve Temr'n sarayn da teferruatl bir ekilde tantmtr. Eserine "Byk Temrleng" adn veren Claviyo'nun seyahatnamesi, Drevnik Putiestviya ko dvoru Timura, Petersburg 1881, adyla rusa olarak en iyi neri yaplmtr. lO-Gyaseddin Nakka Seyahatnamesi: Orijinali Sefaretname-i in adn tayp, 1419'da Gyaseddin Nakka, ahruh tarafndan in imparatoruna eli olarak gnderilmitir. Asl farsa olan seyahatname, M.Quatremere tarafndan franszcaya tercme edilmitir. S-Corafya ve Genel Tarih Eserleri 1-Yahya el-Belazurl, Ftuhu 'l-Bldan, adl eserinde, Peygamberin zamanndan itibaren asr boyunca yaplan slam fetiWerini anlatr. 9. asr tarihilerinden olan Belazur Arap yarmadas, Suriye, Filistin, Irak, Msr, Kuzey Afrika, Endls, ran, Azerbaycan, Horasan ve Sind blgelerinin fetihlerini ele alr. M.Goeje, 1863'de bu kitab baslmtr. 2-Yazh el- Yakub, Kitab'l-Bldan, 891 ylnda yazlan bu eserde de slam fetihlerinden bahsedilir. Eseri M.De Goeje, 1892'de neretti. 3-Cerir el-Taberl, Tarih'r-resul ve'l-mulk, o. yzyla kadar olan tarihi hadiseleri ihtiva edip, Trklere ait pekok Ma1Umat verir. Taberi, ilk byk slam tarihilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu eser de M.De Goeje tarafndan 1879-1901 yllar arasnda Hollanda' da basld. 4-Hseyin el-Mesud, Muruc'l-zeheb ve Maadin'l-Cevahir adl eserinde; Arabistan, ran, Horasan, Msr ve Hindistan'a ait bilgiler verir. Bu eser P.Courteille ve B.Meynard tarafndan 1861-1877 yllar arasnda 9 cilt olarak neredilip, ilim aleminin hizmetine sokuldu. 5-Mcmel'I-Tevarih, 897-898 tarihinde yazlan bu eserin yazar belli deildir. Trklerin nesebi ve Trk kabileleri hakknda bilgi verir. 6-Tahir el-Mukaddis, Kitab'l-bad'i ve 'I-Tarih, 966'da Bst ehrinde, Samaniler zamannda yazlmtr. Eserde Trklerin gelenek ve greneklerine dair Malumallar vardr. C.Huart tarafndan 1899-1916 arasnda 5 dlt olarak neredildi.

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

83

7-bn Hurdadbih, Kitab el-mesalik ve'l-memalik, 840'da yazlmtr. Dou Trkleri hakknda bilgiler mevcut olup, M.Goeje 1889'da bu eseri bast. 8-Ebu shak stahri, Kitab el-mesalik ve'l-memalik, 951 'de kaydedilmitir ve Hazar Bulgar, Peenek, Horasan, Maverannehir, Harezm Trkleri haknda Maliimatlar verir. M.De Goeje, 1870 bu eseri yaynlad. 9-Muhammed bn Havkal, 943-977 yllar arasnda eitli yerleri ve bilhassa Horasan ve Hazar Denizi etrafn, Sicilya 'y ve saysz lkeyi dolamtr. Eserinin ad Kitab el-mesalik vel-memalik'tir. Kitap 976'da yazlmtr. Eserinde stahri gibi Hazar Denizi ve Maverannehir civarndaki Trkler hakknda tafsilatl bilgiler verir. M.De Goeje, Leiden 1873' te kitab yaynlad. lO-Ahmed el-Mukaddis, Ahsen'l-Takasimfi Marifet-i Ekalim, Hazar ve Maverannehir'e komu Trklerden bahseder. M.De Goeje 1877'de bu corafya kitabn neretti. ll-Ebu'l Reyhan Birun, 973'te Harezm'de doan ve 1051 'de Gazne'de len Birun, slam dnyasnn yetitirdii en byk alimlerden biridir. eitli eserlerinde Trkler ve Trk lkeleriyle ilgili dank halde, fakat salam notlar bul unmaktadr.
i 2-Rustah cl-Hemedan, 9. asrda yaayan ran meneili slam corafyaclarndandr. 903 ylnda tamamlad Kitab el-aliik el-nefise adl eserinin Trklere ait blmnn ilk yarsnn Peeneklerin sonuna kadarki ksm eksiktir. Hazarlar bahsinden sonraki ksm mevcuttur. Verdii bilgiler tertipli ve kymetlidir. Gerdizi'nin eserinde verilen MalUmat, bu eserde sunulan bilgilerle byk bir benzerlik gsterir. 1892'de M.De Goeje yaynlamtr.

13-Yakut el-Hamav, Mucem'l-Bldall adl eserini 13. yzyln balarnda tamamlamtr. Anadolulu bir Trk olma ihtimali vardr. Kitap ticaretiyle uram, uzun mddet Harezm ve Maverannehir'de oturmutur. Bu kitap 1866- i 873 tarihleri arasnda 7 cilt halinde F.Wstenfeld tarafndan Leipzig'de baslmtr. 14-Sbt ibn'il-Cezv, Mirat.z-zemall fi Tarih'i-ayall adl kitabnda Trk arihine ait pek kymetli bilgiler zikretmektedir. 13. yzyla ait bu eser, .R.Jewett tarafndan i 90","de basld. IS-Ebu'l Ferec, ChrOlzicOlzSyriacull adl eserinde Trklerden de bahseder. ~slen Yahudi iken sonradan Hrstiyan olmu ve Hlagu'nun yannda Meraga'da ulunmutur. P.Bedjan eseri 1890'da Paris'te yaynlad.

84

S. Gme

16-Ebu'1 Ferec, Tarih u Muhtasar'il-dvel adl tarihinde de Trklere ait pekok bilgi vardr. Trklerden bahseden ksm, .Yaltkaya'ca 1941 'de Tarih Kurumu' nda basld. l7-smail Ebu'l Fida, Kitab'l-muhtasar fl Ahbari'l-beer, 14. yzyla aittir. Kitab 1789-1794 yllar arasnda 5 cilt olarak, J .Reiske ve lAdler nerettiler. 18-Hudud'l-Alem, 10. yzylda kaleme alnan bu kitabn yazar belli olmayp, Trklere ve Trk lkelerine ait son derece kymetli bilgilerle doludur. i937'de V.Minorsky, Londra'da bu eseri yaynlad. 19-bn Rustah, El-a'liik el-Neflse'nin de yazld tarih bilinmiyor. M.Goeje 1892'de bu kitab yaynlamtr. Eserde Hazar ve Bulgar gibi Trk boylarndan bahisler vardr. 20-Ebu Said Gerdiz, Zeyn 'l-Ahbar, 11. yzyln balarnda yazlmtr. zellikle Horasan tarihi iin mhim olan bu eser, Barthold tarafndan 1897 neredildi. 21-Ata Me1ik Alaaddin Cveyni, Tarih-i Cihanga, 13. yzyla aittir. Badat'ta vezirlik de yapan Cveyni'nin eseri Trk tarihi ve kltr bakmndan kymetlidir. lk defa Mirza Muhammed Kazvin tarafndan 1912'de yaynland. 22-Minhac Cuzcan, Tabakat- Nasri, ingiz'in ve oullarnn fetihlerini anlatr. 1260' da yazlan eserde Harezmahlar ve Hindistan Trk slaleleri tarihinden de bilgiler vardr. W.Lees 1864'te bu eseri Calcutta'da bast. 23-Reidddin Fazlullah, Cami't-tevarih iki cilt halinde olup, Trk ve Mogol tarihi iin son derece nemlidir. Bu eseri, l.Berezin, 1855-1888'de ilk defa yaynlad. 24-Ltfullah Hafz Ebru, Zeyl'i-Cami't-tevarih, adl Reidddin'in devamdr. Temrller devrinde yaam olup, tarihisidir. H.Beyani tarafndan, Tahran'da 1938'de neredildi. bu eser, ahruh'un

25-Hamidullah Kazvin, Tarih-i Gzide, 14. asr sHim ve Trk tarihidir. E.Browne, 191O'da bu eseri yaynlad. 26-erafeddin Yezd, Zafer-name, 15. yzylda yazlm olup, Temr'n tarihidir. agatay hanlan ve Trk tarihine ait deerli bilgileri ihtiva eder. MJlahdat, 1887-1888'de neretti1s.
5. Z.V.Togan. Tarihte Vs,!. 4. bask. Istanbul 1985, s.176-260.

IsLam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklan zerine

85

27-iban-name, yazar belli deildir. zbek Trklerinin tarihi hakknda bilgi verir. 16. asrn banda (1503) yazlm olup, 1849'da I.Berezin bu eseri yaynlad. 28-Habur-name, Temr'n soyundan Fergana begi mer eyh Mirza'nn olu Zahirddin Babur (lm 1530) tarafndan, Trke "Vekayit" adyla, bir hatrat kaleme alnmtr. 16. yzylda Afganistan ve Hindistan blgesine hakim olan bu Trk begi, kendisinin ve askerlerinin Trk olmasndan vn duymaktadr. agatay Trkesiyle yazlm olan nsha 1857'de N.tlminsky tarafndan Kazan' da baslmtr. 29-Haydar Mirza Duglat, Tarih-i Raid, agatay hanlarnn 1546 senesine kadarki tarihidir. 1864'te Z.Velyaminov tarafndan basld. 30-Ebu'l-gazi Bahadr Han, ecere-i Trk, 17. yzylda kaleme alnm olup, ingizlilerin ve kendi ana kadar Harezm zbeklerinin tarihidir. B.Desmaison 1861 'de yaynlad. 9-Fal Kitaplar, t Kitaplar, Mektuplar, Yarlklar 1-Irk Bitig: Tun-huang civarndaki tapnaklarda bulunan ve Kk Trk harfleriyle yazlan bir kitaptr. Tamam 104 sayfa ve 65 paragraftan ibarettir. Her paragraf'n banda birden drde kadar ileri krmz mrekkeple dolu siyah daireler vardr. Talihini denemek isteyenler, zarlar atp numarasna gre bu paragraflardaki yazlar okumaktadrlar. Kitap tahminen 10. yzyldan kalma olup, V.Thomsen, "Dr.M.A.Stein's Manuscripts in Turkish Runic Script from Miran and Tun-Huang", Journal of the Royal Asiatic Society, London 1912, adl makalesinde bumn hakknda bilgi vermektedir. 2-Toyok Yaztlar: tdi-Kut ehrinin 15 k m. dousunda, Toyok vadisinde bulunmutur. Metinlerin tarihini yuvarlak olarak 600-800 seneleri olarak gsterilmektedir. Bu metinde katlar zerine yazlm olup, t kitab mahiyetindedir. Toyok yaztlarn ilim alemine A.Von Le Coq, Kktrkisches aus Turfan, Sonderabruck 1909, adl eserinde tantmtr. 3-Miran Metinleri: Katlar zerine Kk Trk harfleriyle yazlm olan bu belgeleri, A.Stein 1907' de, Tun-huang blgesinde Miran kalesi harebeleri iinde bulmutur. ksmdan meydana gelmektedirler. 9- LO asra ait bu belgede, muhtemelen bir sava sonras ele geirilen ganimetlerin ve malzemelerin kimlere verildiine dair tutulmu bir kayttr. Metin hakknda Thomsen yukardaki makalesinde malumat sunmaktadr. En son bu metinlerin tarihi deerlendirmesini S.Gme "Miras Metinleri zerine Bir alma", Trk Kltr, 34/394, Ankara 1996'da yapmtr.

86

s. Gme

4-Maitrisimi: Eski Uygur Trkesi ile yazlm, dini bir drama piyesi eklinde tertip edilmitir. Manas "Gelecein Burkan' Olan Maitreya te Buluma" biiminde aklanabilir. Bu eserde Burkan'n halefi olan ve binlerce yl sonra dnyaya ineceine inanlan Maitreya'nn hayat dini bir destan eklinde anlatlmaktadr. Eserin Hinteden Toharcaya, oradan da Trkeye evrildii sanlmaktadr. Banda "grlecek ey, seyredilecek ey" diye tarif edilmektedir. nszden sonra "l" denilen 27 blm gelmektedir. Her blmn banda "aadaki dini hadiseyi, filan ve falan yerde dnmek gerekir" diye bir kayt vardr. Trke nshada bazan devam eden hadise kesilerek, bu olayla ilgili nazari dncelerin ispatna allr. Bu metin dini bir masaldr, fakat kendinden de anlalaca zere bu gibi masallardaki unsurlar o devrin adet ve geleneklerini aksettirmektedir. Buna gre Orta Asya'da u veya bu mnasebetle eitli halk elenceleri dzenleniyor ve genellikle dolunay vakitlerinde sahneleniyordu. Netice olarak eski Trkedeki birok masallarn zaman zaman sesli okuma snrn aarak, bunlarn basit bir ekilde dramlatrld anlalmaktadr. Bu eser ilk defa A.von Gabain tarafndan Wiesbaden i9S7 ve Berlin 1961 iki cilt halinde baslmtr. S-Sekiz Ykmek Yaruk: En aa halk tabakalarnn bile anlayabilecei bast bir dille yazlan bu eserin yzden fazla nshas vardr, fakat maalesef bunlarn ou tam deildir. Burkan'n vermi olduu vaazlarn topland bir kitap eklindedir. Bu eserde basit halk inanlar, iyi amel ilemenin faziletleri : planda gelir. Sekiz trl uurun ve buna dayanan maddi alemin teekkl ile bunlarn arpmas esere basit cmlelelerle serpitirilmitir. L.Ligeti 1971' de Sekiz Ykrnek Yaruk'u yaynlad. 6-Altun Yaruk: o. asrn balarnda veya bundan biraz nce Snku Seli Tutung adnda bir Trk'n inceden Uygur Trkesine aktard bir eser olarak kabul edilmektedir. Burkancln talimatlarnn en yksek maddelerini iine alr. Eser kopuk kopuk paralar halinde gnmze kadar geldiinden, zerinde fazla bir deerlendirme yaplmamtr. Be-Balkl bir Uygur Trk olan Snku Seli Tutung'un eserinde Trke iirler de yer almaktadr. Bilinen drt nshas olan eserin, Uygur Trkesindeki nshasn F.W.K.Mller 1908'de neretmitir. 7-Ahmed Yesevi Hikmetleri: 11. yzyln ikinci yarsnda dnyaya gelen ve i 166'da vefat eden Ahmed Yesevi, Trk milletinin manevi hayatnda asrlarca nfuz etmi bir ahsiyettir. Ahmed Yesevi ile kurulan tarikat btn Trk illerine tesir ederek, Trk lsHimiyetinin yaylmasna araclk etmitir. Divan- Hikmet'in en eski yazmalar 16. asra aittir. tk basklarndan biri Kazan 1896 tarihlidir. 8-Atebet'1-Hakayk: Tam yazl tarihi belli olmamakla beraber, 12. asr Trk edebiyat mahsullerinden saylan bu eser, Edib Ahmed Yknekf tarafndan

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

87

tertip edilmitir. Konu ve edebi tr itibaryla Kutadgu Bilig'in devam saylabilir. Atebet'l-Hakayk'n alt nshas bulunmaktadr. Btn nshalar karlatrarak, R.R.Arat 1951' de yeniden neretmitir. 9-Siyaset-name: Dier adyla Siyer'l-mOlOk'u yazan Seluklu vezr Nizam'l-mlk'tr (1018-1092). Eserde Trk devlet tekilat, kltr hayat, devletler hukuku gibi konularda bilgiler bulmak mmkndr. Pekok nshas ve neri olmakla beraber ilk olarak 1891' de Paris 'te baslmtr. o-Hukuk Belgeleri: Maniheist manastrlara ait ynetmelik, askeri birliklere verilen gere ve yemekler zerine makbuzlar, Uygurlarda yazl belge dzenleme geleneini ortaya koyan rneklerdir. Bunlardan baka toprak sat, toprak kiralama, evlat edinme, bor para verme, hayvan kiralama, vergi toplama, vergilere itiraz etme ve benzeri gibi deiik konularda dzenlenmi birok belge bulunmutur. zellikle Uygur Trklerine ait bu hukuk vesikalar zerine en eski olarak A.Grnwedel (1906), A. von Le Coq (1918), A.Caferolu (1934) gibi kiiler almlardr. En son olarak bu konuda .tzgi'nin (Ankara 1987) bir yayn bulunmaktadr. ll-Li Te- Y'nn Mektuplar: 840'tan sonraki Uygur tarihi iin en nemli kaynaklardandr. Uygurlar bu tarihte, Krgzlar tarafndan byk bir yenilgiye uratldktan sonra, etrafa dalarak sefalet ierisinde kalmlard. in babakan olan Li Te-y ve taraftarlarnn fikrine gre, Uygurlar in' in eski dostlardr ve in'in felaket zamanlarnda yardma gelmilerdi. Bu sebeple Uygurlara yardm edilmesi gerekirdi. Li Te-y in imparatoruna, bu konuda pekok mektup yazm ve ricada bulunmutu. Bu mektuplar yazarken, dolaysyla Uygurlarn tarihinden de bahsetmiti16 lO-Aratrma Eserleri a-Hun Dnemi I-K.A.Akiev, Kurgan lssk, Moskva 1978 2-S.M.Arsal, Trk Tarihinin Ana Hatlar. Jskitler-Sakalar, Asya Hunlar, Yeiler, Avrupa Hunlan, Ankara 3-F.Altheim, HUlnische Runen, Halk 1948 4-F.Altheim, Attila et les Huns, Paris 1952 5-F.Altheim, Geschichte der Hunnen, I-LL, Berlin 1959-1960 6-Atsz, "Mete", Trk Ansiklopedisi, C. 24, Ankara 1976

16. W.S.Tsai, Li Te-y'nn Mektuplanna Gre Uygurlar (840-900), Doktora Tezi, Taipei 1967.

88

s.

Gme

7-P.A.Boodberg, "The Language of the T'o-pa Wci", Harvard Jourllal of Asiatie Studies, Vol. 1, Cambridge 1936 8-J.M.Deguignes, Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve Daha Sair Garbi Tatarlarn Tarih-i Umumisi, -V, stanbul 1924 9-W .Eberhard, "Muahhar Han Devrinde Hun Tarihine Bak", Belleten, Say 16, Ankara 1940 Kronolojik Bir

lO-W.Eberhard, in 'in imal Komular, ev. N.Ulutu, Ankara 1942 ll-K.Enoki, "Sogdiana and the Hsiung-nu", Central Asiatie Jourllal, 1/1, Wiesbaden 1954 12-0.Franke, Gesehiehte des Chinesisehen Reiehes, I-II, Berlin-Leipzig 1930-1936 13-RGrousset, Bozkr mparatorluu, ev. RUzmen, stanbul 1980 14-F.Hirth, "Uber Wolga Hunnen und Hiung-nu", Sitzungsberiehte preussisehen Akademie der Wissensehaften, 2/2, Berlin 1899 der

15-F.Hirth, "Hunnenforschungen", Keleti Szemle, Vol. II, Budapest 1901 16-0.Maechen-Helfen, "Archaistic Names of the Hiung-nu", Central Asiatie Jourllal, 6/1, Wiesbadcn 1961 17-W .M.McGovem, The Early Empires of Central Asia, North Carolina 1939 18-M.Mori, "Reconsideration of the Hsiung-nu State-A Response to Professor O.Pritsak's Criticisrn", Aeta Asiatica, No 24, Tokyo 1924 19-G.Nemeth, Attila ve Hunlar, Terc. .Batav, Ankara 1982 20-B.gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971 2 iB.ge!, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1962 22-B.gel, Byk Hunlmparatorluu Tarihi, I-II, Ankara 1981 23-W.Samolin, "Hsiung-nu, Hun, Trk", Central Asiatie Jourllal, 3/2, Wiesbaden 1957 24-RShafer, "The Earliest Huns", Ural-Altaisehe Jahrbeher, Tom. 38, Budapest 1966 25-Z. V .Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1941 b- Kk Trk Dnemi

V.Barthold, -

Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Notlar, stanbul 1927 Dou Gktrkleri Hakknda Yeni Paris

2-lT.Chang, T'ang Devrindeki Belgeler, Doktora Tezi, Taipei 1968

3-E.Chavanncs, Doeuments sur les Tou-Kiue [Tures] Oeeidentaux, 1903

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklan zerine 4-D.M.Dunlop, The History of the Jewish KOOzars, Paris 1954 5-W.Eberhard, ill Tarihi, Ankara 1947

89

6-H.Ecsedy, "Tribe and Tribal Society in the 6 th Century Turk Empire", Acta Orielltalia, Tom. 25, Budapest 1972 7-H.Ecsedy, "Tribe and Empire, Tribe and Society in the Turk Age", Acta Orielltalia, 30/1, Budapest 1977 8-E.Esin, slamiyetten stanbul 1978 1944 lO-R.Giraud, L'Empire des Turcs Celestes, Pari 1960 ll-P.B.Golden, Khazar Studies, Budapest 1980 12-S.Gme, Kk Trk Tarihi, Ankara 1997 13-M.Grignaschi, "La Chute de L'Empire Hephthalite dans les Sourees Byzantines et Perses et le Problerne des Avar", Acta Alltiqua, Tom. 28, Budapest 1980 14-R.Grousset, L'Empire du Levallt, Paris 1949 15-L.N.Gumilev, Drevlliye Tyurki, Moskva 1967 16-H.W.Haussig, "ber die Bedeutung der Namen Hunnen und Awaren", Ural-Altaische Jahrbcher, Band 47, Wiesbaden 1975 17-H.Howorth, London 1889 "The Avars", Journal of Royal Asiatic Studies, Vol. 1, Asiatique, Kak llceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri,

9-A.von Gabain, Kktrklerin Tarihine Bir Bak", DTCF, 2/5, Ankara

18-S.Julien, "Doeuments sur Ics Tou-Kiue [Turcs]", Journal Tom. 3, Paris 1864 19-5.G.Klyatorny, Drevlletyurkskiye RUllieskiye Istollik po Istorii Sredey Azii, Moskova 1964 21-L.Ligeti, Bilillmeyelll

Pamyatlliki

20-E.Komku, Kua ve Ak HUlllar Tarihi, Ankara 1973 Asya, I-IL, ev. S.Karatay, stanbul 1970 devride ill'ill zur Kuzey ve Bat der 22-L.K.Ling, Toba Wei Slalesi Komular, Doktora Tezi, Ankara 1978

23-M.T.Liu, Die Chitesischell Nachrichtell o.t-Trkell (T'u-ke), I-II, Wiesbaden 1957 24-G.Moravcsik, Byzalltillo-turcica 1957

Geschichte

I-II, Leiden 1942-1943

25-B.gel, "Dou Gktrkleri Hakknda Notlar", Bellete, C. 21, Ankara

90

s. Gme

26-W.Samolin, "Some Notes on the Apar Problem", Central Asiatic Journal, Vol. 3, Wiesbaden 1957 27-D.Sinor, Some Components of Civilization of the Trks", Altaistic Studies, Konferenser 12, Stockholm 1985 28-B.Spuler, "Geschichte Mittelasiens seit dem Auftreten der Trken", Handbuch der Orientalistik, VN, Leiden-Kln 1969 29-N.Yamada, "The Original Turkish Homeland", Journal Studies, Vol. 9, Harvard 1985 c-Uygur Dnemi I-E.Baytur, incan'daki Milletlerin Tarihi, Urimi 1991 Siyasal ve Ktrel 2-A.Bekin, Yakub Beg Devrinde in Trkistam'nda Durum, Doktora Tezi, Ankara 1971 of Turkish

3-G.andarlolu, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri, Doktora Tezi, stanbul 1967 4-G.andarlolu, tken Blgesindeki Byk Uygur Kaganl, Doentlik Tezi, stanbul 1972 5-S.Gme, "Terhin Yaztnn Tarihi Adan Deerlendirilmesi", D TCF. Tarih Aratrmalar Dergisi, 27/28, Ankara 1996 6-S.Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr, Ankara 1997 7-J.R.Hamilton, Us Ouighours, Paris 1955 8-J.R.Hamilton, "Toquz-Oguz et On-Uygur", Journal Asiatique, Tom. 250, Paris 1955 9-CH.Huang, Tibetlilerit inliler ve Orta Asya Kavimleriyle Mnasebetleri, Doktora Tezi, stanbul 1971 10-.lzgi, Uygurlarm Siyasi ve Kltrel Tarihi, Ankara 1987
i I-.lzgi,

in Elisi Wang Yen-Te'nin

Uygur Seyahatnamesi,

Ankara

1989 12-.Kurban, arki Trkistan Cumhuriyeti, Ankara 1992 13-CMackerras, The Uighur Empire, Canberra 1972 14-B.gel, "Uygurlann Mene Efsanesi", DTCF, 611-2, Ankara 48 15-B.gel, "ine Usu Yaztnn Tarihi nemi", Belleten, Say 59, Ankara 1951 16-B.gel, Sino-Turcica, Taipei 1964
i 7-B.gel, "Uygur Devletinin Teekkl ve Ykselii", Belleten, C 19, Ankara 1964

Islam ncesi Trk Tarihinin Kaynaklar zerine

91

18-E.Pinks, Die Uiguren Kan-Chou in der Frhen Sung-zeit (960-1028), Wiesbaden 1968 19-E.G.Pulleyblank, London 1955 The Background of the Rebellion of A LU-Sha, Problem",

20-E.G.Pulleyblank, "Some Remarks on the Toquzoghuz Ural-Altaische Jahrbcher, 2811-2, Wiesbaden 1956 21-L.Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1971

22- K.Wittfogcl, History of Chiese Society Liao (907-1125), Philadclphia 1949 d-Dier Trk Boylan lle Alaka1 Eserler I-Ali Suavi, Hive Hal ve Trkista'da stanbul 1977 3-V.Barthold, stanbul 1981 Mogol istilasna Kadar Rus Yaylmas, Haz. A.ay,

2-E.Bacon, Esir Orta Asya, ev. T.Say, stanbul (tarihsiz) Trkistan, Haz. H.D.Yldz,

4-M.Bura, Dou Trkistan, stanbul 1952 5-0.Caroe, Sovyet imparatorluu, 6-S.Gme, Trk Cumhuriyetleri 7-R.N.Frye, "Seluklulardan Ankara 1946 I-II, ev. Z.Yksel, stanbul (tarihsiz) ve Topluluklan Tarihi, Ankara

999

Evvel Ortaarkta Trkler", Bellete, C lO,

8-A.N.Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1948 9-A.N.Kurat, v-xv. Yzyllarda Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972 o-M.Levin-L.Potapov, Karadeniz KuzeyilUleki Trk

The Peoples of Siberia, Chicago 1964 C 6, stanbul 1955

i i -O.Pritsak. "Kara-Hanllar", islam Allsiklopedisi,

12-W.Radloff, Sibirya'dan Semeler, ev. A.Tenr, stanbul 1976 13-L.Rasonyi, Trk Devletiilin Batdaki Varisleri ve lk Mslma Trkler, Haz. .K.Seferolu-A.Mderrisolu, Ankara 1983
i 4-W .Samolin, "East Turkistan to the Twelfth Century", Central Asiatic Journal, Vol. 9, The Hague 1964

15-B.Spuler, ra Moollar, ev. CKprl, Ankara 1957 16-F.Si.imer, Ouzlar, Ankara 1965 17-R.een, ib Fazlan Seyahatnamesi
i 8-R.een, Ankara 1985

Tercmesi, stanbul 1975 Gre Trkler ve Trk lkeleri,

islam

Corafyaclarna

92

s.

Gme

19-Z.V.Togan, Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi, stanbul 1942-1947 20-H.T.Wu, Be Slale anda Sha-To'lam (907-1125), Doktora Tezi, Taipei 1970 c-Genel Kltre Ait Eserler i-O.Aslanapa, Trk Sanat, I-II, stanbul 1972-1973 2-Atsz, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1943 3-Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, stanbul 1943 4- W .Bang-A.von Gabain, Analytischer Index, Berlin 1931 5-A.Berntam, Sotsialno-Ekonomieskiy Stroy Orhoua-Yenisey Tyurok YI- VIII Yekov, Moskva-Leningrad 1946 6-Cahiz, Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, ev. R.een, Ankara 1967 7-C.L.Chen, "A Study of Turkic Weapons", Altaistic Studies, Konferenser i 2, Stockholm 1985 8-S.G.Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirtemth-Century Turkish, Oxford 1972 9-A.Donuk, Eski Trk Devletlerinde Idari-Askeri Uuvan ve Terimler, stanbul 1988 10-E.Esin, Trk Kosmolojisi, stanbul 1979 11-Z.Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1976 12-Z.Gka1p, Trk Devletinin Tekaml, Ankara 1981 13-S.Gme, "Eski Trklerde Siyasi Aratrmalar, Say 100, stanbul 1996 Hakimiyet", Trk Dnyas in Toplumuna Etkileri

14-A.nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 954 15-A.nan, Makaleler ve Incelemeler, Ankara 1968 16-.Kafeso1u, Trk Milli Kltr, Ankara 1977 17-M.Mori, "Kuzey Asya'daki Bozkr Eski Devletinin Tekilat", IEF. Tarih Enstits Dergisi, Say 9, stanbul 1978 18-B.gel, Trklerde Devlet Anlay, Ankara 1982
i 9-B.gel, Trk Kltr Tarihine Giri, I-IX, Ankara 1984

20-D.Sinor, "The Historical Role of the Turk Empire", Journal of World History, 1/2, Paris 1953 21-A.Stein, Imermost Asia, I-II, Oxford 1928 22-0.Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, I-II, stanbul 1969