Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit: Seluklu Dneminde Anadolu-Trk Kent Model(ler)i

Dr. Koray ZCAN*

zet: Bu aratrmann amac, Anadoluda Trk ncesi Bizans yerleme miras ile Trklerin Anadolu ncesi kentleme deneyimlerinin sentezi olarak Anadolu Seluklu Devleti siyasal-ynetsel dzeninin egemen olduu 1075-1277 zaman aralnda Anadolu corafyasnda rgtlendii ngrlen kentsel mekn organizasyonlarna dnk model ya da modellerin gelitirilmesidir. Aratrmada, Seluklu kentlerinin demografik byklklerinin nasl bir yntem ile tespit edilebilecei ve kent model(ler)ini biimlendiren unsurlarn neler olabilecei sorular kapsamnda, dneme ilikin zgn tarihi kaynaklarn, mimari yap kaltlar ve arkeolojik bulgular eliinde irdelenmesi ve elde edilen bulgularn harita ya da planlar zerine aktarlmasna dayanan bir yntem kurgulanmtr. Anahtar Kelimeler: Seluklu dnemi, Anadolu, Anadolu-Trk kent model(ler)i

1. Giri Trklerin; gebe ve yerleik yaama dair tm kltrleri ile birlikte; IX. yzylda balayan ve yaklak 200 yl sren Orta Asyadan Anadoluya g hareketi srecinde, karlatklar birtakm farkl millet ve kltrlerle temaslar neticesinde, Orta Asya kent yaamna ait kltrlerinin, Horasan, Mavera-nnehir ve Acem-i Irak yrelerinde yaylm ran-slm kltr ile Anadoluda karlatklar Yunan-Roma kltr ve medeniyetlerinin karlkl etkileiminin bir rn olarak tanmlanabilecek Anadolu Seluklu Devletinin kurulmas, Anadolunun etnik ve dini yapsndan sosyal-kltrel yaplanmalarna, askeri-siyasal koullarndan ynetsel organizasyonlarna dek uzanan bir dizi deiim/dnm srecini balatmtr. Bu deiim/dnm srecinin meknsal yansmalar olarak, Anadolu kentlerinin mekansal kurgusu ya da organizasyonlar yeniden rgtlenmitir.
Bu aratrmann amac, Trk ncesi Bizans yerleme dzeni ve kent modelleri ile Anadolu ncesi Orta Asya Trk ve ran Trk-slm kent modelleri yaklamlarna dayal olarak, Seluklu siyasal-ynetsel egemenlik dneminde
*

Seluk niversitesi Mhendislik, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm Seluklu / KONYA korayzcan@yahoo.com

bilig Yaz / 2006 say 38: 161-184 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, Yaz / 2006, say 38

Anadolu corafyasnda ortaya kan kentsel mekn organizasyonlarna dnk model ya da modellerin gelitirilmesidir. Demografik ve mekansal zmlemeler iin temel dayanak noktas, Seluklu dneminde istisnasz- tm kentlerin surla evrili olduu ya da en azndan ana yerleim odann sur iinde olduu varsaymdr. kinci varsaym, corafyann kent modellerini biimlendirdii noktasndan hareketle, Anadolunun zgn corafi koullardr. nc varsaym ise -Seluklu dnemine ilikin mlkiyet durumuna ya da konut standartlarna dnk tespit yapabilme olana olmadndan- meknsal ve demografik zmlemelerde Seluklu dnemi saray ya da kk ilevindeki konut yaplar ve antsal kamu hizmet yaplar ilevini stlenen ulu cami kapasitelerinin deerlendirebileceidir. Bu yntem kurgusu iinde, Seluklu dnemi kentlerine ilikin yaplan demografik zmlemelerde, kentlerin nfus byklkleri ile ilevsel kimlikleri arasnda bir bant olduu belirlenmitir. Bu bantnn Seluklu dnemi kent model(ler)ini belirledii dnlmektedir. Aratrma, kentsel mekn organizasyonlarnn demografik byklklerinin nasl bir yntem ile tespit edilebilecei ve kent model(ler)ini biimlendiren unsurlarn neler olabilecei sorular kapsamnda, dneme ilikin zgn tarihi kaynaklarn, mimari yap kaltlar ve arkeolojik bulgular eliinde irdelenmesi ve elde edilen bulgularn harita ya da planlar zerine aktarlmasna dayanan bir yntem kurgusu iinde ele alnmtr. Aratrmann kapsad dnem; dneminin deiken askeri-siyasal-ynetsel koullarnda ortaya kan sosyal-kltrel-ekonomik ilikiler ann biimlendirdii Anadoluda, Seluklu Devleti siyasal-ynetsel dzeninin egemen olduu 1075-1308 zaman araldr.

2. Temel Kavramlar Anadolu-Trk kenti Anadolu-Trk kenti kavram ile anlatlmak istenen, Anadoluda Seluklu egemenlik dneminde Orta Asya Trk ve ran Trk-slm kentlemekentlileme deneyimleri ile Anadoluda devralnan Bizans kltr miras zerinde rgtlenen, Trk yn hakim kentsel mekn organizasyonlardr.
Baka bir ifadeyle, Anadolu-Trk kenti, Trklerin Orta Asyadan Anadoluya yaklak iki yzyl sren gleri srecinde, Orta Asya Trk kltr deerlerinin karlatklar ran-slm kltrleri ile sentezinin bir rn olarak, Anadolu corafyasnda devraldklar Bizans yerleme kltr miras zerinde kurguladklar yaama ve yerleme pratikleridir.

162

zcan, Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

Kent model(ler)i Kent model(ler)i kavram ile Anadolunun zgn corafi altyaps zerinde, Bizans-Seluklu ikili askeri-siyasal koullar, Seluklu kolonizasyon/yerleim politikalar ve dnemin farkl sosyal, kltrel ve ekonomik ilikiler a kapsamnda, Orta Asya ve ran Trk-slm yerleim kltr ve gelenekleri ile Anadoluda devralnan Bizans yerleim mirasnn sentezi olarak mekansal kurgusunu yeniden biimlendirilen ve Anadolu-Trk kimlii kazanan kentlerin, tarihsel srete evrimini ya da meknsal kurgusunu ve geliimini tanmlamaya ynelik simgesel anlatm(lar)dr. 3. Meknsal zmlemelere Giri Seluklu dnemi kentleri zerine bir modelleme arayna ya da meknsal zmlemelere girilirken atlmas gereken ilk adm, Anadolu kentlerinin tarihsel corafya boyutunda meknsal evrim srecinin (olas) deikenlerinin ortaya konulmasdr. 3.1. Seluklu Dneminde Anadolu Kentinin Meknsal Evrimi Anadolu kentinin tarih iinde meknsal evrimi incelenirse: .. ikinci binylda kurulan ilk byk siyasal-ynetsel rgtlenme olan Hitit mparatorluu dneminde Anadoluda, askeri ve siyasal merkez gcn kurulmasna dayal olarak ovalarda gelien yerleme srecinin, mparatorluun son dnemlerinde siyasal-askeri koullarn deiimine bal olarak, sarp kayalklar zerindeki tahkim edilmi kalelere yneldii, Roma ve Bizans imparatorluk dnemlerinde ise merkezi otoritenin gcne dayal olarak kalelerden ovalara ynelen yerleim srecinin, nce Arap ve izleyen Trk fetih dnemlerinde imparatorluun askeri ve siyasal egemenlik ya da gcnn deiimine veya zayflamasna dayal olarak kolay savunma olanaklar veren kalelerle snrl alanlara ekildii sylenebilir (zcan 2005: 173).
Seluklu dneminde ise; zellikle XIII. yzyldan itibaren merkezi idare mekanizmasnn kurulmas ve milletleraras ticaret olanaklarnn gelimesine bal olarak, Bizans egemenliinden devralnan kale yerlemelerinin yeniden ovalara doru yayld anlalmaktadr. Ancak, Seluklu siyasal gcnn zayflamas ve merkez idare mekanizmasnn ortadan kalkmas sonucu balayan siyasal belirsizlik dneminde (Trk Beylikleri dnemi) yerlemelerin yeniden kalelere ekildii grlmektedir. Sz konusu srecin, Osmanl mparatorluunun XVI. yzylda ulat gl merkezi yapya dayanan siyasal ve asker egemenlik dzeyine bal olarak bedesten ya da han ad verilen ekonomik kurumlarn yapm ile Anadolu kentlerinin yeniden sur dna yaylma biiminde mekna yansd sylenebilir.

163

bilig, Yaz / 2006, say 38

Yukarda aklanan Anadolu kentlerinin tarihsel evrim srecinden, kentleme olgusunun lkesel askeri ve siyasal egemenlik dzeyine bal olarak meknsal deikenlik gsterdii anlalmaktadr. Bu adan baklrsa, Seluklu dnemi Anadolu kentlerinin meknsal zmlemesi ya da modeli zerine retilecek yaklamlarn, Anadolunun tarihsel topografyas ve askeri-siyasalynetsel egemenlik dzeyi deikenleri kapsamnda deerlendirilmesi gerektii dnlmektedir. Bu noktada, Seluklu dnemi ile e zamanl olan ortaa Bat kentleri zerine Braudel tarafndan ileri srlm Ak kent ve Kapal kent modelleri (Braudel 2004: 464-468) ile Seluklu dnemi kentleri zerine ileri srlm Uc kenti modeli (Tanyeli 1987: 83-96), Anadolunun kendine zg corafi koullar ile Seluklu dneminin zgn askeri-idar-ynetsel koullar ve yaplanmalar kapsamnda deerlendirilirse, Seluklu kentlerinin yukarda aklanan modelleme yaklamlarndan farkllklar gsterdii grlmektedir. rnein Seluklu dneminde Uc kenti olarak tanmlanmakla temel ilevinin askeri-siyasal merkez olduu anlalan Kastamonu kentinin, Ktahya, Ankara, ankr gibi dier uc kentlerinden farkl bir meknsal kurguya sahip olmas Uc kenti modeli1 olarak retilen kavramn gerekte tm uc kentleri iin geerli olmadn ortaya koymaktadr. Bu yaklam Akehir iin de geerlidir. Akehirdeki meknsal yap unsurlarnn dalmndan Seluklu dneminde kentin yerleim alannn tamamen surla evrili alan iinde gerekletii anlalmaktadr (zcan 2005a: 1-13). Dolaysyla Seluklu dnemi kentlerinin meknsal kurgusunu belirleyen ya da kent modelini tanmlayan baka deikenler veya etkenler olduu anlalmaktadr. Bu noktada, Seluklu dnemi kentinin meknsal kurgusunu/modelini belirleyen temel unsurun; kentlerin askeri-siyasal-ynetsel ilevi ve buna bal olarak kentsel/blgesel hizmet potansiyeli olduu ngrlmektedir. Burada dikkat ekici bir baka nokta ise Seluklularn ilk kurulu dneminde, meliklik merkezi olarak siyasal ve ynetsel merkez ilevi stlenmi ankr ve Ankara kentlerinin, lhanl egemenlik dneminde ilevlerini kaybetmi olmalardr (zcan 2005: 174-175). Bu dnemde Ankara ve ankr kentleri ynetsel merkez ilevlerini kaybederken, Kastamonu; Kuzey Uc Eyaletinin merkezi ilevini stlenmitir. Dolaysyla ynetsel unsurlarn Kastamonu kentinde yer semesi ve kentin siyasal-ynetsel merkez ilevi kazanmas, Konya ve Kayseri gibi, asker ve stratejik nedenlerle surlarla evrilmesini zorunlu hale getirdii sylenebilir.
1

Uur Tanyeli, bir Uc kenti olarak Kastamonu kentinin meknsal kurgusunun Uc kenti modeli yerine kale kent modeli gstermesine geerli bir aklama getirmemi ve sadece nemli bir dm noktas olmad savn ileri srmtr (Tanyeli 1978:52-53). Oysa Kastamonu kentinin dier Uc kentlerinden farkl meknsal kurgusunun nedeni kentin Seluklu yerleme-ulam sistemi iindeki siyasal-ynetsel ilevidir.

164

zcan, Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

Dier taraftan, sz konusu kentler meknsal byklkler asndan irdelenirse; Kastamonu yaklak 30 Ha (hektar) yerleim alanna sahip iken, Ankarann 13 Ha. ve ankrnn 16 Ha. yerleim alanna sahip olmas, Kastamonunun Ankara ve ankrdan farkl siyasal-ynetsel ilevini ortaya koymaktadr (zcan 2005: 175). Nitekim, Kastamonunun Seluklu dnemi sonunda ortaya kan Trk Beylikleri dneminde Candar-Oullar Beyliinin merkezi ilevini stlenmesi de, bu yarglar desteklemektedir (Ycel 1970: 373-407, Turan 1989: 1-6). Baka bir noktadan bakldnda, dnemin tarihi kaytlarndan Anadolunun demografik ve ekonomik adan en gelimi kenti olduu ileri srlen Sivas kentinde, sur d yaplanma odaklar olarak nitelenebilecek hibir yap faaliyetinin olmad grlmektedir. Buna karlk; Konya ve Kayseri kentlerinde ok sayda sur d yaplanma odann varl ve her iki kentte de saltanat saraylar dnda, kent yaknnda sultanlarn ikametghna ayrlm saraylar bulunduu grlmektedir (zcan 2005:187-189). Yukarda aklanan kentler aras meknsal farkllklar, Konya ve Kayserinin Seluklu dnemi boyunca stlenmi olduu askeri-siyasal ynetim merkezi ilevi ile Sivas kentinin milletleraras ticaret merkezi ilevi gibi kentsel ilev farkllklarnn, dnemin kentsel mekn organizasyonlar ya da kent formu zerindeki etkilerini gstermektedir. Grlyor ki; dnemin zgn koullarnda, Seluklu kentlerinin meknsal yapsnn Kapal kent, Ak kent ya da Uc kenti gibi genellemelerle aklanabilmesi mmkn grnmemektedir. Dolaysyla Seluklu kentlerinin meknsal kurgusunu belirleyen temel unsurun; askeri-siyasl-ynetselekonomik koullarn biimlendirdii ya da belirledii ilevsel farkllklar olduu dnlmektedir. 3.2. Kentsel Makroform ya da Yerleim Alan Byklkleri Seluklu dnemine ilikin vakyinme, menkb-nme ve vakfiye gibi yazl kaynaklardan elde edilen sosyal-kltrel-ekonomik veriler, halihazr haritalar zerine aktarlarak dnemin yerleme yapsna mekn boyutu kazandrlaca ve Seluklu dneminde kentlerin olas meknsal byklklerinin belirlenebilecei ngrlmtr. Dnemin tarihi kaytlarndan Sultan I. Aladdin Keykubad dneminde surlarnn yenilendii anlalan Konya ve Sivas kentlerinin yaklak 150-130 Ha. yerleim alanna sahip olduu saptanmtr. Bu meknsal veri Seluklu dneminde dier Anadolu kentlerinin meknsal byklkleri ile karlatrldnda, Konya ve Sivas kentlerinin Anadolunun en byk yerlemeleri olduu ortaya kmaktadr (zcan 2005: 175-176). Burada dikkat ekici nokta; askeri-stratejik ilevler ve konumsal nitelikleri asndan benzerlikler gsteren
165

bilig, Yaz / 2006, say 38

ve Seluklu dneminde milletleraras ticaretin Anadoludaki giri-k merkezleri ilevindeki Aliyye (30 ha.), Antalya (40 ha.) ve Sinop (30 ha.) kentlerinin meknsal byklklerinin benzer olmasdr. Bu bulgu, kentsel yerleim alan byklkleri ile kentsel ilevler arasnda bant olduunu gstermesi bakmndan dikkat ekicidir (Tablo 1). 3.3. Kentsel Demografik Byklkler Seluklu dnemi tarihi kaynaklar, Konya ve Kayseri kentlerinin blgeleraras-milletleraras ticaret potansiyeline dayal olarak 100.000 zerinde nfusa ulatna, Sivasn ise XIII. yzyl sonunda yaklak 120.000 nfusa sahip olduuna iaret etmektedir (Turan 1951: 455-456). Ancak, ortaa ve sanayi ncesi kentlerinin demografik yaps zerine yaplan aratrmalarda (Chandler-Fox 1974), XIV. yzylda Avrupada sadece Venedik, Paris, Milano ve Floransa gibi milletleraras ulam kanallarnn dm-odak noktalarnda konumlanm finans merkezleri ilevindeki kentlerin 100.000 zerinde nfusa ulaabildii dikkate alnrsa, bu rakamlarn abartl olduu dnlebilir. Nitekim Seluklu dnemi kentlerindeki ulu cami ya da mescid saylar kullanm gibi istatistiksel verilere dayanan aratrmalarda (Baykara 1985: 138-142, Baykara 1996: 34-59, Akit 1997: 3-12); Konyann 50-60.000 ve Kayserinin 30-40.000 nfusa sahip olduu ileri srlmektedir. Seluklu dnemi vakyinmelerinde ise XIII. yzyl sonunda Seluklu bakenti Konyann ileri gelen erafndan Ahi Ahmet ahn kardeinin cenazesine yaklak on be bin kii katld ya da eyh erafeddin-i Herve ldnde birka bin kii ban am alyordu (Anonim-Seluk-Name 1952: 65, Eflk 1986: I/330) veya XIII. yzyl sonuna tarihlenen ns ehnmesinde Konyada yedi ulu cami ve yz mescid bulunmaktayd (ns 1942: 20) gibi kaytlarn, -ihtiyatla karlanmakla birlikte- kentsel demografi zmlemelerine ynelik en azndan bir fikir verebilecei dnlmektedir. Yukarda demografik yapya ilikin aratrma bulgular ve tarihi kaytlardan edinilen bilgilenmelerden, Seluklu dneminde Anadolu kentlerinin demografik verilerine ilikin doru bir saptamann yaplabilmesi son derece g grnmektedir. Dolaysyla, Seluklu dnemi kentlerinin demografik byklklerinin belirlenmesinde, dnemin zgn tarihi kaynaklar ile meknsal, demografik ve ekonomik byklklere ilikin verilerin karlatrmal olarak kullanlmasna dayanan bir yntem izlenmitir. Bu yntem kurgusu iinde, Seluklu dnemi Anadolu kentlerinin demografik zmlemelerinde kullanlan yntemler aada sralanmtr:

166

zcan, Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

1) Dnemin konut tipolojisi ve hane bykl ile kentsel makroform bykl arasnda kurulacak bant yoluyla (olas) nfusun tespit/tahmin edilmesi (Tablo 1). Seluklu dnemi vakfiyelerinde, vakfedilen mlklere dair toponomi verileri meknsal boyutta deerlendirilirse; ahap veya kerpiten yaplm olduu anlalan Seluklu dnemi konutlarnn alt katlarnda yaam biimi ya da ekonomik etkinliklere gre ahr ya da imalathne veya ticarethneler bulunan bir veya iki katl yaplar olduu ortaya kmaktadr. Ayrca yerleim dokusu iinde ok sayda ba, bahe ve tarla bulunduu ya da baka bir ifadeyle kentlerde sur iinde tarmsal retim faaliyetlerinin srdrld anlalmaktadr. Buradan hareketle Seluklu dnemi kentlerindeki konut tipolojilerinin, bir ya da iki katl ve tarmsal retime elverili nitelikte tek ailelik baheli konutlardan olutuu, dolaysyla yerleim dokusunun seyrek olduu veya kentsel alan iinde youn bir yaplama dokusu olmad dnlmektedir. Seluklu dnemine tarihlenen konut tipolojilerinin ya da mlkiyet deseninin belirlenmesi mmkn olmamakla birlikte, Seluklu dneminden miras kalan krsal ve kentsel alanlardaki konut ilevine ayrlm kk yaplarnn, Seluklu dnemi konut tipolojisinin belirlenmesinde temel belirleyici olabilecei de kabul edilebilir. Bu erevede, arkeolojik ve mimari kalntlara dayal olarak Seluklu dnemi saray ve kk yaplar ile, Seluklu sonras Beylikler ve Osmanl dnemi konut ve mlkiyet dokular zerine yaplan aratrmalar, Trk evinin meknsal byklk standardnn belirlenmesine dnk olarak zmlenirse; Seluklu dneminde hektarda 250 kiinin yerlemi olabilecei, Trk evinin ortalama 120 m kullanm alanna sahip olabilecei ve ortalama konut kullanm alannn da bahe alan ile birlikte yaklak 200 m olabilecei ngrlmtr (zcan 2005: 178). Ortaa demografi tarihi zerine yaplan aratrmalarda; Bat ya da Avrupa kentlerinde ortalama hane bykl 3.5, Osmanl dnemi kentlerinde ise 3.5 ile 4 ya da 4.5 ile 5 arasnda belirlenmitir (Russell 1972: 22, Barkan 1953: 1-26, Gyn 1979: 331-348, Russell 1960: 265-266, Cook 1972: 85, 90, 98). Seluklu dneminde XIII. yzylda sona eren Hal seferleri ya da Bizans-Seluklu atmalar dnda Anadoluda meydana gelen salgn hastalklar ve ktlk ya da deprem ve sel gibi byk doal afetlerin, Seluklu egemenlik blgesinde nemli nfus kayplarna yol amad bilinmektedir (Ark 1991: 27-57, Ark 1994: 13-32, Bezer 2000: 7-22). Dolaysyla Seluklu dneminde Trklerin henz Orta Asya ve ran corafyasndan gelen geni aile yapsn koruduu kabulnden hareketle, Seluklu dnemi hane bykl 5 olarak alnmtr.

167

bilig, Yaz / 2006, say 38

2) Kentlerdeki temel slm kurum olan ulucami kapasitelerinden hareketle Mslman nfusun ve Mslman nfusun %10u kadar olduu kabul ile gayrimslim nfusun belirlenmesi (Tablo 1), 3) XIII. yzyl sonuna tarihlenen ns ehnmesinde Konyada yz mescid ya da yedi ulucami bulunduuna ilikin kayt ile Konya kentinin nfusunun belirlenmesi ve meknsal-ekonomik verilere dayal olarak dier Anadolu kentlerine uyarlanmas (Tablo 1), 4) lhanl egemenlik dnemine ilikin Anadolu kentlerinin btelerine ilikin kaytlarn, ayn dnemde Sivasn nfus bykl verisine dayanlarak demografik verilere dntrlmesi yoluyla Seluklu dnemi kentlerinin demografik byklklerinin belirlenmesi (Tablo 1), 5) XV.-XVI. yzyllar Osmanl dnemi Anadolu kentlerinin demografik zmlemeleri zerine yaplan aratrmalar incelendiinde (Gyn 1991: 8188, Jennings 1976: 21-57, Faroqhi-Erder 1980: 265-303); sz konusu zaman aralnda Anadolu kentlerinin nfuslarnn duraan bir grnt izledii ya da radikal artlar gstermedii anlalmaktadr. Buradan hareketle, Osmanl dnemine tarihlenen demografik kaytlarn geriye dnk projeksiyonlar kapsamnda kullanm ile Seluklu dnemi kentlerinin (olas) nfus byklklerinin saptanmasdr (Tablo 1). Yukarda tanmlanan sosyal-ekonomik veriler ve fizik mekn ilikilerine dayal olarak kurgulanan yntem kapsamnda, (olas) demografik byklklerin kentlere dalm yaplrsa; Seluklu bakenti Konyann 72.000; dnemin milletleraras ticaret merkezi ilevini stlenmi Sivasn 57.000, ikinci siyasal merkez ve askeri harekt ss ilevine sahip Kayserinin 22.000, Uc kentleri ilevindeki Ankarann 9.500, ankrnn 4.500, Kastamonunun 4.500, Akehirin 13.000 ve Tunguzlunun 5.500, Anadolunun askeri-stratejik nitelikli ticaret merkezleri ilevindeki liman kentleri olan Antalya ve Sinop kentlerinin 10.000, askeri deniz ss ve klk merkez ilevindeki Alyyenin 5.000 nfusa sahip olabilecei hesaplanmtr (Tablo 1). Seluklu dneminde milletleraras-blgeleraras ticaret potansiyeli ve ekonomik politikalarn meknsal yansmalar olarak yllk pazar ya da panayrlardan gelien ve ak kent modeli olarak tanmlanabilecek yerlemelerin demografik zmlemeleri de ayn yntemle hesaplanabilir. lhanl dnemine tarihlenen kent btelerine ilikin kaytlardan; zine Bzar ve Ziyret Bzar gibi pazar yerlemelerinin her birinin lhanl ynetimine yaklak 14.000 dinar vergi dedikleri anlalmaktadr (Togan 1931: 2325). Dier taraftan Osmanl dnemi pazar vergileri kaytlarna dayanlarak Bat Anadoluda XVI. yzyl Osmanl pazarlar zerine yaplan bir aratrmada; pazar kasabalar olarak tanmlanan yerlemelerin demografik byklk olarak orta168

zcan, Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

lama 4001.500 haneye sahip olabilecekleri ortaya konmutur (Faroqhi 1978: 49). Buradan hareketle, yukarda aklanan ekonomik ve sosyal veriler, hane bykl iin yaplan kabul dikkate alnrsa, Seluklu dnemi pazar yerlemelerinin yaklak 3.5004.000 nfusa sahip olabilecekleri sylenebilir.

3.4. Antsal-Kamusal Hizmet Yaplarna likin zmlemeler Bu aratrma kapsamnda, antsal-kamusal hizmet yap gruplar ya da klliyelerin Trk yerleim srecinde Anadolu kentlerinin ilevsel niteliklerini ve kentsel mekn organizasyonlarn biimlendirdii/ynlendirdii dnlmektedir. Burada antsal-kamusal hizmet yaplar kavram ile Anadoluda Seluklu dnemi yerleim srecinde, Bizans egemenliinden devralnan kentlerde gerekletirilen medrese-cami ya da dr if-cami-trbe ilevlerine sahip erken dnem klliyeleri kastedilmektedir. Seluklu dneminde Anadolu kentlerindeki temel antsal-kamusal hizmet yap faaliyeti olan ulucami kapasiteleri ve saylar zerine yaplan deerlendirmeye bal olarak Seluklu dneminde Anadolu kentlerinin (olas) Mslman nfusu belirlenmitir (Tablo 1). Bu konuda arkeolojik-mimari kaltlar ve vakfiye kaytlarna dayanlarak yaplan deerlendirmelerden, Seluklu dneminde Anadolu kentlerinde ortaa slm kentlerinden farkl olarak birden fazla Cuma camisinin yaplm olduu ortaya kmaktadr. Seluklu dnemi vakfiye kaytlarndan bakent Konyada 1155 ylna tarihlenen ve Sultan ya da Aladdin Camisi olarak adlandrlan ulucaminin dnda - bugn iin meknsal bykl ve kapasitesi belirlenemeyen - pliki, erfeddin ve Kad zzeddin camileri ile Sahip Ata Camisinin varolduu (Konyal 1965: 404-421, Bayram 1997: 47-53, nol 1937: 447-448, Baykara 1985: 78-80), ikinci siyasal merkez ilevindeki Kayseride ise Seluklu ncesi Danimendli egemenlik dnemine tarihlenen Ulucami ve Klk camisi ile Seluklu dneminde yaplan Huand Hatun ve Hac Kl camilerinin varl bilinmektedir (Edhem 1982: 130-131, Aslanapa 1984: 2021, 52-55). Bu noktada, Seluklu dnemi sonunda Anadolunun demografik adan en byk nfusa sahip olduu kabul edilen Sivas kentinde Danimendli dnemine tarihlenen Ulucami dnda benzer ilevi stlenmi baka bir camiye rastlanmamas, buna karlk, bakent Konyadan sonra Anadoluda en ok medrese bulunan kent olduuna ilikin kaytlar, (Turan 1951: 447-457) Seluklu dneminde Sivas kentinin, Anadolu-Trk toplumunun kltrel merkezi ilevini stlendiini dndrmektedir. 4. Seluklu Kent Modelleri Seluklu kent modelleri, Orta Asya Trk ve ran Trk slm yerleik/yaryerleik yaam kltr kkeninden gelen Seluklularn, XII-XIII. yzyllarda Anadolu corafyasnda devraldklar Hristiyan-Bizans kent kltr miras zerinde, Anadolunun kendine zg corafi koullarnda kurguladklar
169

bilig, Yaz / 2006, say 38

Trk-slm yn hakim zgn kentsel mekn organizasyonlar olarak deerlendirilirse; Hristiyan-Bizans kent kltr miras zerinde Trk-slm toplumunun gereksinimlerine gre uyarlanm ya da Trk-slm toplumunun geleneksel yaam biimine gre yeniden yaplandrlm veya kurulmu Seluklu kentlerinin meknsal organizasyon ve rgtlenmelerini, dnemin sosyalkltrel ve siyasal-ynetsel atmosferi ile Anadolunun zgn corafi koullarnn biimlendirdii dnlebilir. Buna karlk, Seluklu kentleri meknsal rgtlenme ya da dinamikleri asndan e zamanl ya da ada olma boyutunda, sanayi ncesi ya da ortaa Bat veya slm kent modelleri ile karlatrlrsa; kentsel sosyal-kltrel-ekonomik ilevlerin meknsal organizasyonlar zerindeki belirleyici etkileri asndan benzerlikler gsterdii de sylenebilir. Sz konusu kent modellerinde; insan-hayvan gcne dayal retim-datm sistemi ve kentsel mekn ya da cami veya kilise gibi dinsel yaplarn, kentlerin sosyal-kltrel-ekonomik merkezini biimlendirmesi, loncalar halinde rgtlenen kentsel retim aktivitelerinin meknsal uzmanlama gstermesi, kentsel meknlarn dini ya da etnik kken fakllklarna dayal olarak mescid odakl alt toplumsal nitelerden oluan meknsal yaplanmalar veya mahalleler halinde rgtlenme, gvenlik unsurlarna dayal olarak kale, sur ve hendek gibi savunma yaplarnn kentsel mekn organizasyonlarn biimlendirmesi olgularnn( Sjoberg 1965: 323-327, Morris 1979: 66-75, Weber 2000: 131-166, Grunebaum 1961: 141-158, Lapidus 1967: 86-113), Seluklu kentlerinin mekn organizasyonlarn da biimlendirdii anlalmaktadr. Bu noktada Seluklu dnemine ilikin kaynaklarda mahalle mescidlerine imam atanmas hususundaki kaytlar, slm kent modellerinde olduu gibi, Seluklu dneminde de kentsel alt kademe birimler olarak kent nfusunun mahalleler halinde rgtlendii gstermesi bakmndan dikkat ekicidir (Turan 1988: 50). Seluklu dnemi Anadolu Trk kentleri, ada Bat ya da ortaa Avrupa veya Sanayi ncesi kent modelleri zerine retilmi Ak kent ve Kapal kent olarak tanmlanan kent modelleri asndan deerlendirilirse (Braudel 2004: 464-468); Seluklu dneminde Anadolu kentlerinin fiziksel olarak daha ok surlarla evrili Kapal kent olarak tanmlanan modele benzer bir meknsal kurguya sahip olduu sylenebilir. Aladdin Keykubad ile zzeddin Keykavus arasnda Kayseri ve daha sonra Ankarada geen taht mcadelesinde (1211-1212) anlatlan meknsal tasvirler, sz konusu kentlerin tamamen surlar iinde olduunu ve kent dnda hibir yaplamann bulunmadn dndrmektedir (Ibn Bibi 1941: 50-58, Ibn Bibi 1996: I/134-140, 154-161, Mneccimba 1935: 31-32, Mneccimba 2001: 4246). Yine Sultan Aladdin Keykubad dneminde (1220-1237) merkezi ynetim mekanizmasnn kurulmas ve milletleraras-blgeleraras ticaretin gelimesine dayal olarak hzl byme gsteren ve sur dna tat anlalan
170

zcan, Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

Konya, Kayseri, Sivas ve Erzincan kentlerinin yeni yerleik alanlarnn yeniden - surlarla evrilmesine dayanan imar faaliyetlerine ilikin kaytlara dayanlarak, Seluklu dneminde kentlerin surlar iinde bulunduu sylenebilir (Ibn Bibi 1941: 99-100, Ibn Bibi 1996: I/271-274). Ancak burada gzard edilmemesi gereken nokta; sz konusu dnemde Mool istilas tehdidinin ortaya kard yeni askeri-siyasal koullarn, meknsal yansmalar asndan kentsel mekn organizasyonlar zerinde etkili olduudur. Seluklu dnemi yazl kaynaklar, arkeolojik bulgular ve mimari kalntlara dayanlarak kentlerin meknsal yaplar incelendiinde; Seluklu dneminde ilk sur d yaplanma odaklar niteliindeki Konya Sahip Ata Klliyesi (1283), Kayseri Huand Hatun (1238) ve Hac Kl (1249) klliyeleri, Ankarada ulucami ilevindeki Arslanhane Camisi (1280-1290), ankrda Cemaleddin Ferruh Dr ifs (1235) ve Ankarada Kzl Bey Camisi (XIII. yy. ortas) gibi antsal-kamusal yap faaliyetlerinin XIII. yzyl sonuna tarihlendii grlmektedir (zcan 2005: 182). Bu tespitlere dayanlarak, Seluklu dneminde kentlerin dnemin zgn siyasal-askeri koullarnda btnyle surlarla evrili kentler olduu ve kentsel gelimenin sur dna yaylmas olgusunun ancak milletleraras ticaretin doruk noktasna ulat XIII. yzyl ortalarnda balad sylenebilir. Ancak, kapal kent modelinin Seluklu dneminde Anadolu kentlerinin tm iin geerli olabileceini sylemek son derece g grnmektedir. Bu erevede, kapal kent modeli dnda kalan kent modelleri balk altnda toplanabilir: gebe yaam kltrnden gelen, geleneksel yaam biimini koruyan ve meknsal anlamda kent yaamna katlmak yerine tutunmak felsefesini benimseyerek, kent yaknnda yerleme eiliminde olan Trkmenlerin youn olarak yerletii ve zgn corafi koullarn kentsel gelimeyi biimlendirdii/snrlad Amasya ve Tokat gibi kentlerde (ekil 2), askeri-stratejik koullar ve Trk-slm kolonizasyon olgusunun meknsal organizasyonlar zerinde temel belirleyici olduu Tunguzlu, Ankara, ankr gibi Uc kentlerinde (ekil 2), siyasal-ynetsel merkez ilevine sahip Konya ve Kayseri gibi kentlerde farkl modeller ortaya kmaktadr (ekil 1). Sz konusu kentler askeri-siyasal ilevler, sosyal-ekonomik faaliyetler ile nfusun kltrel yaps ve mevcut kale-kent alannn yeni meknsal gelimelere cevap verebilecek kapasitede olmamas gibi koullara ve surla evrili meknsal kurgunun ticarete dayal aktiviteleri meknsal boyutta snrlamasna dayal olarak tamamen sur d alanlara doru gelime gstermitir.

171

bilig, Yaz / 2006, say 38

Sonu olarak, Seluklu dnemi Anadolu-Trk kentleme srecinde, XIII. yzyldan balayarak organize edilen merkezi ynetim mekanizmas ve milletleraras-blgeleraras ticaret potansiyelinin yaratt sosyal-ekonomik gelimelere dayal olarak evrimleen kentler, sre iinde sahip olduklar ilevsel potansiyel ve dinamikler etkisinde kapal kent modelinden surlar dnda, tamamen dank biimde yaplanan erken dnem klliyeleri olarak tanmlanabilecek medrese-cami odaklar ile ak kent modeline doru evrimleme gstermitir.

4.1. Kale Kent Modelleri A tipi kale kent modeli; dnemin retim-datm ve savunma-gvenlik sistem ve teknolojileri ile sosyal-kltrel-ekonomik yaplanmalar kapsamnda rgtlenmi siyasal-ynetsel merkezler iin geerlidir. Demografik boyutta ise ortaa/sanayi ncesi kentleri iin tanmlanm 10.000 nfus snrn aabilmilerdir.
Bu kentler temelde surlarla evrili olmakla birlikte kent surlar iinde yeterli mekn bulamayan ekonomik faaliyet ya da tekke ve zaviyeler gibi dini kolonizasyon yaplar ya da Sultan veya dier devlet grevlilerince vakf kurumu kapsamnda rgtlenen antsal-kamusal yap faaliyetleri ile gerekletirilen cami-medrese gibi erken dnem klliyeleri nclnde sur dna yaylan kentler olarak tanmlanabilecek, ksmen deforme olmu eklemli kale-kent modeli olarak nitelenebilir. Bu model Konya, Kayseri ve Erzen-i Rum gibi kentler iin geerlidir (ekil 1). B tipi kale kent modeli; Anadolunun siyasal ve ynetsel koullarnda idare merkezi ve askeri harekat ss ilevindeki Kastamonu ve Nide ya da blgeleraras ticaret potansiyeli kapsamnda rgtlenmi retim-datm ve yerleme sisteminin da alan aktarma-datm merkezi ve askeri s ilevindeki, tamamen sur iinde gelime/byme gsteren Antalya, Aliyye ve Sinop gibi ky yerlemeleri ile siyasal-ynetsel ilevinin yan sra ulam sisteminin odak noktasnda konumlanm milletleraras mbadele merkezi niteliindeki Sivas ve Anadoluda rgtlenmi Seluklu savunma sisteminin meknsal bileenleri olan snrl sosyal-ekonomik-kltrel faaliyetlere sahip olmakla birlikte, temelde blgesel askeri faaliyet ve organizasyon merkezleri ilevindeki yksek kayalklar zerinde konumlanm kale-kent niteliindeki Karahisar- Sahip, Karahisar- Kgonya, Osmanck Karahisar gibi (kara)hisar yerlemeleri iin geerlidir (ekil 1).

4.2. Ak Kent Modeli A tipi ak kent modeli; Anadoluda Seluklu dnemi retim-datm sisteminin aktarma-balant ya da corafi gei noktalarnda milletleraras ticaret potansiyeli boyutunda yerli-yabanc tccarlara dnemin ulam-iletiim
172

zcan, Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

teknolojisi ve siyasal koullarnda gvenli konaklama olana salayan ve Seluklu ynetimince vakf yoluyla gerekletirilen ekonomik-askeri ileve sahip kervansaray yaplar ile gelien veya yllk milletleraras ya da blgesel pazar/panayrlara dayal olarak gelien pazar kentleri olarak tanmlanmtr. Bu kapsam ierisinde, Ziyaret Pazar, Yabanlu Pazar, Ylgun Pazar gibi pazar yerlemeleri veya Ahi rgtlenmeleri kapsamnda ticaret/zanat faaliyetlerine dayal olarak gelien Krehir gibi Ahilik merkezleri iin A tipi ak kent modeli geerlidir (ekil 2). B tipi ak kent modeli ya da ok odakl gelime modeli; Seluklular Anadolu corafyasnda devraldklar ve fetih dneminde varln srdrebilmi, topografyann ve meknsal yerleme kapasitelerinin fiziki gelimeye olanak vermedii kale-kent (castron) niteliindeki Dou Roma/Bizans kentlerinin, Anadoluda rgtlenen ulam ve yerleme sisteminin yaratt yeni sosyal-ekonomik dinamikler etkisinde antsal-kamusal yap faaliyetlerinin kale-kent surlar dnda yerleilebilir alanlarda konumlanmasyla gelien Amasya ve Tokat gibi yerlemeler iin geerlidir (ekil 2).

4.3. D Odakl Byme Modeli; Sur D Yaplanma Oda D odakl byme modeli ile anlatlmak istenen; Anadolunun BizansSeluklu ikili siyasal yapsnn meknsal yansmas olarak uc blgeleri olarak tanmlanan savunma ya da gvenlik unsurlarnn kentsel mekn organizasyonlar zerinde egemen olduu karlkl sosyal-kltrel-ekonomik-askeri temas blgelerinde, Trk-slm kolonizasyon ve yerleimini tevik amacyla sur d yaplanma odaklar niteliindeki tekke ve zaviye ya da cami ve mescid gibi slm antsal-kamusal yaplanmalarn gerekletirilmesiyle meknsal gelime gsteren Ankara, ankr, Ktahya ve Tunguzlu gibi uc kentleri iin geerlidir (ekil 2).
Nitekim Ankara ve Ktahya gibi uc kentlerindeki antsal-kamusal yap kitabelerinden (Wittek 1936: 118-119, ney 1971: 93, Ergen 1995: 25-26, Uzunarl 1932: 22-24, Sayl 1948: 681-682, Altun 1981-1982: 216-224, Crane 1993: 40), Seluklu dneminde Ankara kentinde suba olarak grev yapan Emir Seyfeddin Kzl Beyin kentin sur d ilk antsal-kamusal yaps olan Kzl Bey Camisini ya da Ktahya kenti subas Emir Hezr Dinrinin Ktahya Kalesi dnda Balkl ve Sadeddin camileri ile Hezr Dinri Dr ifs gibi sur d antsal yap faaliyetlerini organize ettikleri anlalmaktadr.

5. Sonu Anadoluda Seluklu dneminde rgtlenmi yerleme ve ulam sistemi btnnde demografik-meknsal-ilevsel bir kademelenme gsterdii ngrlen kent model(ler)inin belirlenmesini amalayan bu aratrma sonucunda; Seluklu dnemi Anadolu kentlerinin kale kent, ak kent ve D odakl
173

bilig, Yaz / 2006, say 38

byme modelleri olmak zere temelde farkl yerleim modeli gsterdii belirlenmitir. Bu modellerden kale kent modeli ilevsel ve konumsal niteliklerine gre iki alt kategori oluturmaktadr. Buna gre; Seluklu dnemi yerleme ve ulam sisteminin odak noktalarnda konumlanm, belirli bir nfus bykln aabilmi (yaklak 10.000 nfus) askeri-siyasal-ynetsel merkez ilevine sahip Konya, Kayseri ve Erzen-i Rm gibi kentler sahip olduklar ilevlere dayal olarak kolonizasyon yaplar ya da antsal kamusal hizmet yaplar ile ksmen sur dna tatklar iin A tipi kale kent veya eklemli-kale kent modeli ad altnda tanmlanmtr (ekil 3). B tipi kale kent modeli olarak tanmlanan dier kategorideki kentler ise; Anadolunun blgeleraras ticaret potansiyeli kapsamnda rgtlenmi Seluklu dnemi retim-datm sisteminin da alan aktarma-datm merkezi ve askeri s ilevine sahip Antalya, Aliyye ve Sinop gibi tamamen sur iinde gelime/byme gsteren ky yerlemeleri ile Anadolu yerleme-ulam sisteminin odak noktasndaki konumuna dayal olarak lkesel boyutta mbadele merkezi ilevi kazanan Sivas ve Seluklu dnemi Anadolu savunma sistemi boyutunda askeri faaliyet ve organizasyon merkezleri ilevindeki Karahisar- Sahip, Karahisar- Kgonya gibi karahisar yerlemeleridir (ekil 3). Ak kent modeli olarak tanmlanan ikinci tip kent modeli; Seluklu dnemi yerleme ve ulam sistemi btnnde sahip olduklar blgeleraras sosyal-ekonomik potansiyeller ile corafyann zgn koullarnn kent formu zerindeki ynlendirici etkisi kapsamnda iki kategori altnda deerlendirilmitir. Bu kentler temel ilevlerinin ticaret faaliyetleri olmasna ya da corafyann yerleim olanaklarn kstlamasna dayal olarak sur dnda gelimitir (ekil 3). Seluklu dnemi retim-datm sisteminin aktarma-balant ya da corafi gei noktalarnda konumlan, blgeleraras ticaret potansiyeline dayal olarak vakf yoluyla gerekletirilen ekonomik-askeri ileve sahip kervansaray yaplar ile gelien, temel ilevi blgesel ticaret merkezi olan Ziyaret Pazar, Yabanlu Pazar, Ylgun Pazar gibi pazar yerlemeleri ile Ahi rgtlenmeleri kapsamnda ticaret/zanat faaliyetlerine dayal olarak gelien Krehir gibi Ahilik merkezleri A tipi ak kent modeli olarak tanmlanmtr (ekil 3). Bizans egemenliinden devralnan ve topografyann meknsal gelime kapasitelerini snrlandrd kale-kent niteliindeki Bizans kentlerinin, Seluklu dneminde Anadoluda rgtlenen ulam ve yerleme sisteminin yaratt yeni sosyal-ekonomik dinamikler etkisinde gerekletirilen antsal-kamusal yap faaliyetlerinin sur dndaki yerleilebilir alanlarda konumlanmas sonra-

174

zcan, Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

snda gelien Amasya, Niksar ve Tokat gibi yerlemeler B tipi ak kent modeli olarak deerlendirilmitir (ekil 3). Dier bir kent modeli olarak, Anadolunun Bizans-Seluklu ikili siyasal yapsnn meknsal yansmas olarak uc blgeleri olarak tanmlanan savunma ya da gvenlik unsurlarnn kentsel mekn organizasyonlar zerinde egemen olduu karlkl sosyal-kltrel-ekonomik-askeri temas blgelerinde, Trkslm kolonizasyon ve yerleimini tevik amacyla sur d yaplanma odaklar niteliindeki tekke ve zaviye ya da cami ve mescid gibi slm antsal-kamusal yaplanmalarn gerekletirilmesiyle meknsal gelime gsteren Ankara, ankr, Ktahya ve Tunguzlu gibi uc kentleri d odakl byme modeli olarak tanmlanmtr. Anadoluda Seluklu dnemi kent modellerine ilikin yukardaki saptamalar Seluklu kentlerine dnk model araylarnn tek bir modele balanamayacan ortaya koymaktadr. Bu noktada Sanayi ncesi veya slm kent modelleri asndan bir irdeleme yaplrsa, bu modellerin belirli ve tanml bir siyasal-ynetsel egemenlik dneminde zgn corafi koullar, sosyal-kltrel yaplanmalar ve askeri-siyasal koullarn mekn organizasyonlar zerindeki (olas) evrimsel etkilerini dikkate almad dnlmektedir. Bu ynyle, sz konusu kent modellerinin her dnem ve her corafya iin geerli olamayaca, Anadolu corafyasnda Seluklu egemenlik dnemi iin de sanayi ncesi kent modeli veya slm kent modeli gibi belirli ve tanml bir kent modelinin geerli olamayaca sylenebilir. Dolaysyla, -gerek Bizans yerleim miras zerinde gelien gerekse Trk-slm yerleim kltr etkisinde yeni kurulan- Seluklu dnemi Anadolu yerleme sisteminin meknsal rgtlenmeleri olarak deerlendirilen Seluklu kentlerinin; Anadoluya aktarlan ve Anadoluda devralnan yerleim miras, Anadolunun zgn corafi koullar, retim-datm organizasyonlar, farkl dinsel-kltrel-siyasal yaplanmalar, gebe/yar-gebe yaam biimine dayal rgtlenmeler gibi aralarnda ok ynl ilikiler bulunan birden ok deikene dayal olarak ilevsel-konumsal boyutta meknsal farkllklar gsterebilen modellerden olutuu anlalmaktadr. Seluklularn Anadolu corafyasnda XI.-XIII. yzyln deiken askeri-siyasalynetsel koullar ve sosyal-kltrel-ekonomik yaplanmalar kapsamnda kurguladklar, yukarda tanmlanan kentsel mekn organizasyonlar, Seluklu dnemi sonunda siyasal-ynetsel adan yeniden rgtlenen Trk Beylikleri ve Osmanl dnemlerinde Anadolu kentlerinin meknsal altyapsn oluturduu gibi sonraki dnemlerde de Trk kentlerinin meknsal kurgusunu etkilemitir.
175

bilig, Yaz / 2006, say 38

Kaynaka
AKT, Ahmet (1997), Seluklular Devrinde Kayseri ehrinin Nfus ve Etnik Durumu, I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu (11-12 Nisan 1996), s.3-12, Kayseri. ALTUN, Ara (1981-1982), Ktahyann Trk Devri Mimarisi (Bir Deneme), Atatrkn Doumunun 100. Ylna Armaan: Ktahya, s.171-700, stanbul. ARIK, Feda amil (1991), Seluklular Zamannda Anadoluda Veba Salgnlar, A.. Tarih Aratrmalar Dergisi, XV/26, s.27-57, Ankara. ARIK, Feda amil (1992), Seluklular Zamannda Anadoluda Meydana Gelen Depremler, A.. Tarih Aratrmalar Dergisi, XVI/27, s.13-32, Ankara. ASLANAPA, Oktay (1984), Trk Sanat II; Anadolu Seluklularndan Beylikler Devrinin Sonuna Kadar, Kervan Yaynlar, stanbul. BARKAN, mer Ltfi (1953), Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat Mecmuas, X, s.1-26, stanbul. BAYKARA, Tuncer (1985), Trkiye Seluklular Devrinde Konya, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. BAYKARA, Tuncer (1996), Ulu cami: Seluk ehrinde skn Belirleyen Bir Kaynak Olarak, TTK Belleteni, LX/227, s.34-59, Ankara. BAYRAM, Mikail (1997), Seluklu Veziri Kad zzeddin Tarafndan Dzenlenen Bir Vakf-Nme, Ata Dergisi, VII, s.47-53, Konya. BEZER, Glay n (2000), Seluklular Zamannda Anadoluda ve Civar Blgelerde Ktlk, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, 3, s.7-22, stanbul. BRAUDEL, Fernand (2004), Maddi Uygarlk; Gndelik Hayatn Yaplar, Mehmet Ali Klbay (ev.), mge Yaynlar, Ankara. CHANDLER, Tertius-FOX, Gerald (1974), 3000 Years of Urban Growth, Academic Press, London. COOK, M. A. (1972), Population Pressure of Rural Anatolia: 1450-1111, Oxford University Press, London. CRANE, Howard (1993), Notes on Saldjuq Architectural Patronage in Thirteenth Century Anatolia, Journal of the Economic and Social History of the Orient, XXXVI, s.1-57, London. EDHEM, Halil (1982), Kayseri ehri; Seluklu Tarihinden Bir Blm, Kemal Gde (haz.), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. ERGEN, zer (1995), Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk; XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara Enstits Vakf Yaynlar, Ankara. FAROQHI, Suraiya - ERDER, Leila T. (1980), The Development of the Anatolian Urban Network During the Sixteenth Century, Journal of the Economic and Social History of the Orient, XXIII, s.265-303, London.

176

zcan, Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

GYN, Nejat (1991), XVI. Yzylda Mardin Sanca, TTK Yaynlar, Ankara. GRUNEBAUM, Gustave E. Von (1961), The Structure of the Muslim Town, Essays in the Nature and Growth of a Cultural Tradition, s.141-158, Routledge&Kegan Paul Limited Press, London. IBN BB (1941), Anadolu Seluki Devleti Tarihi (Farsa Muhtasar Seluk-Nme), M. Nuri Genosman (ev.), Uzluk Basmevi, Ankara. IBN BB (1996), El Evamir'l-Ala'iye Fil Umuri'l-Ala'iye (Seluk Nme), Mrsel ztrk (ev.), I-II, TTK Yaynlar, Ankara. JENNINGS, Ronald C. (1976), Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum, International Journal of Middle East Studies, 7, s.21-57, Cambridge. KONYALI, brahim Hakk (1965), Konya Tarihi, Konya Belediyesi Yaynlar, Konya. LAPIDUS, Ira Marvin (1967), Muslim Cities in The Later Middle Ages, Harvard University Press, Cambridge. MORRIS, Anthony Edwin James (1979), History of Urban Form; Before the Industrial Revolutions, George Godwin Limited Press, London. MNECCMBAI, Ahmed bin Ltfullah (1935), Mneccimbaya gre: Anadolu Selukileri, Hasan Fehmi Turgal (ev.), Trkiye Yaynlar, stanbul. MNECCMBAI, Ahmed bin Ltfullah (2001), Camid-Dvel-Seluklular Tarihi; Anadolu Seluklular ve Beylikler, Ali ngl (ev.), II, Akademi Yaynlar, zmir. NEY, Gnl (1971), Ankarada Trk Devri Dini ve Sosyal Yaplar, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara. NOL, Hayri (1937), Konyada Kad zzeddin Cami Vakfiyesi, Konya Dergisi, 7, s.447-448, Konya. ZCAN, Koray (2005), Anadoluda Seluklu Dnemi Yerleme Sistemi ve Kent Modelleri, Baslmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yaynlar, Konya. ZCAN, Koray (2005a), Anadoluda Seluklu Dnemi Kent Morfolojisi zerine Grler; Seluklu anda Akehir, Akademik Aratrmalar Dergisi, 6/24, s.1-13, stanbul. RUSSELL, Josiah Cox (1960), Late Medieval Balkans and Asia Minor, Population, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 3/3, s.265-274, London. RUSSELL, Josiah Cox (1972), Medieval Regions and their Cities, Indiana University Press, London. SAYILI, Aydn (1948), A Hospital in Ktahya, TTK Belleten, XII/47, s.681-682, Ankara.

177

bilig, Yaz / 2006, say 38

SJOBERG, Gideon (1965), The Preindustrial City; Past and Present, The Free Press, New York. TANYEL, Uur (1987), Anadolu-Trk Kentinde Fiziksel Yapnn Evrim Sreci (XI.XV. Yzyllar), Doktora Tezi, T Mimarlk Fakltesi Yaynlar, stanbul. TOGAN, A. Zeki Velid (1931), Moollar Devrinde Anadolunun ktisadi Vaziyeti, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, 1, s.1-42, stanbul. TURAN, Osman (1951), Seluklular Zamannda Sivas ehri, A.. DTCF Dergisi, IX/4, s.447-457, Ankara. TURAN, Osman (1988), Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, TTK Yaynlar, Ankara. TURAN, Refik (1989), Seluklular Dneminde Kastamonu, Trk Tarihinde ve Kltrnde Kastamonu Sempozyumu (19-21 Ekim 1988), s.1-6, Kastamonu. UZUNARILI, smail Hakk (1932), Ktahya ehri, Maarif Vekaleti Yaynlar, stanbul. NS (1942), Seluk ehnmesi, M. Mesud Koman (ev.), lk Basmevi, Konya. WEBER, Max (2000), Bat ehri, Frat Oru (ev.), Ahmet Aydodu (ed.), ehir ve Cemiyet, s.131-166, z Yaynlar, stanbul. WITTEK, Paul (1936), Orta Zamanlarda Ankara, Nureddin Ard (ev.), r Milli Kltr Mecmuas, 47, s.118-119, Ankara. YCEL, Yaar (1970), Candar-Oullar Beylii (1439-1461), TTK Belleten, XXXIV/135, s.373-407, Ankara.

178

zcan, Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

Tablo 1 ULUCAM ya da CUMA YERLEME CAMLER

Anadolu Seluklu Dnemi Kentsel Demografik zmlemeler BTE ya da VERG MKTARI (Dinar) KAPASTES (Kii) MAKROFORM BYKL (Ha) XVI. YZYIL NFUS VERLER EKONOMK VERLERE GRE MEKANSAL VERLERE GRE NGRLEN OLASI NFUS 3 3.8 3.8 4.4 4.5 4.6 5 6.9 7.8 8 9 9.4 10.5 10.5 13 13 16.6 22.5 22.9 35.4 72.5 57.2 MSLMAN NFUSA GRE NS EHNAMESNE GRE OLASI NFUS BYKL (1000 Kii)

500 -----13.6 2.7 ---3.4 ---3 700 ----------3.8 --------3.8 1.400 14.000 14.5 7.5 1.4 3.6 2.8 7.7 1.000 15.000 30.7 5.5 1.5 7.6 3 6 ---------16.8 -----4.5 --2.7 800 41.500 7 4.5 4.1 1.8 8.3 10 500 -----30 2.7 ---7.5 ---1.8 ---------27.7 ------6.9 ---5.3 1.500 -----3.1 8 ---7.7 ---9 2.000 51.000 24 11 5.1 6 10 9 1.500 -----41.5 8 ---10 ---9.5 2.500 72.000 13.5 13 7.2 3.4 14 15 2.000 -----40 11 ---10 ---3.4 2.500 -----30 13.5 ---7.5 ---3.9 1.200 135.000 20 6.5 13.5 5 27 4.4 2.500 -----50 13 ---13 ---8.3 1.400 187.000 14 7.5 18.7 3.5 37 3.4 7.000 140.000 40 38 14 10 28 7 3.000 222.000 35 16 22.2 8.7 45 2.7 1.500 332.000 -----8 33.2 --65 3.5 8.000 700.000 150 45 70 35 140 18.4 3.000 600.000 130 16 60 33 120 5 DEMOGRAFK ZMLEMELERDE KULLANILAN YNTEMLER [ULUCAM VE ULUCAM LEVNDEK CAMLERN KAPASTELER X HANE MSLMAN NFUSA GRE BYKL (5)]+%10 GAYR MSLM NFUS 30.000+ 10.000-20.000 MEKANSAL VERLERE GRE EKONOMK VERLERE GRE NS EHNAMESNE GRE XVI. YZYIL NFUS VERLER

ELBSTAN ULUBORLU TOKAT KASTAMONU ANKIRI NDE ALAYYE EREL AFYON AKSARAY AMASYA ANKARA ANTALYA SNOP AKEHR MALATYA NKSAR KAYSER ERZEN- RUM ERZNCAN KONYA SVAS

5.000-10.000

3.000-5.000

[KENTSEL MAKROFORM BYKL (m2) / ORTALAMA KONUT KULLANIM ALANI (200m2)] X HANE BYKL (5) XIV. yzylda Sivas kent nfusunun 120.000 ve btesinin en az 600.000 dinar olduu kaydna dayanlarak kurulan bant. XIII. yzyl sonunda Konyada yedi ulucaminin varl ve btesinin en az 700.000 dinar olduu kaydna dayanlarak kurulan bant. XVI. yzyla dek Anadolu nfusunun byk dalgalanmalar gstermedii yaklam kapsamnda geriye dnk karlatrma yapma olana salamaktadr.

179

bilig, Yaz / 2006, say 38

180

zcan, Anadolu-Trk Kent Tarihinden Bir Kesit

181

bilig, Yaz / 2006, say 38

182

A Bimension of Anatolion-Turkish: Urban History Anatolion Turkish Urban Models During the Seljuk period
Dr. Koray ZCAN*
Abstract: The aim of this study is to determine urban model(s) that were organized as the synthesis of the Byzantine settlement culture in Anatolia and urbanization experiences of Turks in Central Asia and Iran, during the Seljuk period. The methodology of this study is based on examining the original historical manuscripts, archaeological finding and architectural remains and their transferring to the maps in terms of the questions how is it possible to determine the demographical size of Seljuk cities and which were the elements that are shaped the urban models. Key Words: Seljuk period, Anatolia, Anatolian-Turkish urban model(s)

Selcuk University, Department of the Urban and Regional Planing, Faculty of Engineering and Architecture / KONYA korayzcan@yahoo.com

bilig Summer / 2006 Number 38: 161-184 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

 - . "- (-) "

- *
: - , , - 1075-1277 , . , , , . : , , (-)

- , / korayzcan@yahoo.com

bilig 2006 vpusk: 38: 161-184 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi