i-mti D

Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi Yaynlar No. 88

FARMASTK BOTANK

Prof. Dr. Nevin TANK6R Prof. Dr. Mehmet KOVUNCU Prof. Dr. Maksut COKUN

Ankara 2004

1. 2.

Bask: 1998 (1000 adet) Bask: 2004 (Deitirilerek 1000 adet)

Kapak r e s m i : Taxus baccata (M. Cokun)

ISBN No: 975-482-628-5

Yazarlarn izni olmadan bu kitabn bir ksm veya ksmlar ya da tamam aynen veya zetlenerek teksir edilemez, fotokopi ile oaltlamaz veya baslamaz.

Ankara niversitesi Basmevi 2004 www.ankara.edu.tr

NDEKLER
Sayfa No. NSZ Renkli Bitki ve Drog Fotoraflarnn Listesi GR BTK SSTEMAT Bitkilerin snflandrlmas Bitkilerin isimlendirilmesi Bitkilerin tayini Droglarn isimlendirilmesi Bitkiler aleminin gruplar Bitki blmlerinin isimleri Blm : BACTERIOPHYTA (Schizophyta) Bacteria Pseudomonadales Eubacteriales Clamydobacteriales Actinomycetales Spirochaetales Microtatobiotes Rickettsiales Virales Blm: CYANOPHYTA Blm : PHYCOPHYTA Flagellatae Chrysophyceae Centrales Pennales Chlorophyceae Phaeopnyceae Ectocarpales Cutleriales Dictyotales Laminariales Laminariaceae Fucales Rhodophyceae Gelidales Gigartinales Ceramiales
x xv

1 J r Iq ,T jr ,r 17 17 23 23 24 24 32 32 32 32 34 35 35 36 37 37 38 40 40 40 41 41 41 44 45 46 46 48

III

Blm : MYCOPHYTA Myxomycetes Phycomycetes Mucorales Eumycetes Ascomycetes Saccharomycetales Saccharomycetaceae Aspergillales Aspergillaceae Pyrenomycetales Clavicipitaceae Pezizales (Discomycetales) Tuberales Basidiomycetes Agaricales Agaricaceae Yenen mantarlar Zehirli mantarlar Hydnaceae Polyporaceae Gastromycetales Uredinales Ustilaginales LICHENES Blm: BRYOPHYTA Hepaticae Musci Sphagnales Polytrichales Blm : PTERIDOPHYTA Equisetatae Equisetales Equsetaceae Lycopodiatae Lycopodiales Lycopodiaceae Filicatae Filicales Osmundaceae Aspidiaceae Atnyriaceae Hypolepidaceae Aspleniaceae Acfantaceae Polypodiaceae Salvmiaceae
IV

Sayfa No. 49 50 50 50 52 52 53 53 55 55 58 58 60 61 61 62 63 64 65 68 69 69 70 70 73 85 87 87 87 88 89 90 90 90 92 92 92 93 93 94 96 100 100 101 102 102 102

Sayfa No.

Blm: SPERMATOPHYTA GYMNOSPERMAE Cycadinae Cycadaceae Ginkgoinae Ginkgoaceae Coiferae Taxales Taxaceae Pinales Araucariaceae Pinaceae Taxodiaceae Cupressaceae Gnetinae Ephedraceae Welwitschiaceae ANGIOSPERMAE Monocotyledones Alismatales Alismataceae Hydrocaritaceae Zosteraceae Pandanales Thyphaceae Poales Gramineae (Poaceae) Cyperaceae Arecales Palmae (Arecaceae) Arales (Spathiflorae) Araceae Lemnaceae Bromeliales (Farinosae) Bromeliaceae Liliales (Liliiflorae) Liliaceae Dioscoreaceae Amaryllidaceae Iridaceae Microspermae (Orchidales) Orchidaceae Zingiberales (Scitamineae) Musaceae Zingiberaceae Maranthaceae Dicotyledones Apetalae
V

103 104 104 106 106 106 107 108 108 108 108 109 120 121 126 126 128 129 130 131 131 131 132 132 132 133 135 138 138 138 141 141 143 143 143 143 144 153 153 156 158 158 160 160 161 162 163 165

Sayfa No.

Casuarinales (Verticillatae) Casuarinaceae Piperales Piperaceae Salicales Salicaceae Juglandales Juglandaceae Fagales Corylaceae Betulaceae Fagaceae Urticales Moraceae Cannabinaceae Urticaceae Ulmaceae Santalales Santalaceae Loranthaceae Aristolochiales Aristolochiaceae Rafflesiaceae Polygonales Polygonaceae Caryopyllales (Centrospermae) Caryophyllaceae Phytofaccaceae Portulacaceae Chenopodiaceae Nyctaginaceae Aizoaceae Amaranthaceae Dialypetalae Ranales Ranunculaceae Magnoliaceae Monimiaceae Nymphaeaceae Berberidaceae Menispermaceae Annonaceae Myristicaceae Lauraceae Papaverales > apaveraceae T umariaceae
VI

166 166 166 167 169 169 172 172 174 176 179 181 181 184 185 186 187 187 188 188 188 189 189 190 191 193 194 194 195 J96 196 197 |97 197 202 204 204 205 206 20/ 20/ 207 209

210
213

Sayfa No. Capparaceae Cruciferae (Brassicaceae) Sarraceniales Sarraceniaceae Nepenthaceae Droseraceae Rosales Crassulaceae Saxifragaceae Grossulariaceae Hamamelidaceae Platanaceae Rosaceae Spiraeoideae Rosaideae Pomoideae Prunoideae Leguminosae Mimosoideae Caesalpinioideae Papilionaceae Parietales Cistaceae Tamaricaceae Hypericaceae Violaceae Theaceae Passifloraceae Actinidiaceae Flacourtiaceae Caricaceae Opuntiales (Cactales) Opuntiaceae Malvales Malvaceae Tiliaceae Sterculiaceae Geraniales Meliaceae Simaroubaceae Burseraceae Rutaceae Geraniaceae Polygalaceae Oxalidaceae Erythroxylaceae Euphorbiaceae Linaceae
VII

214 214 218 218 218 218 218 220 220 220 220 221 222 224 224 227 228 230 231 232 236 244 245 245 246 246 248 249 249 249 249 250 250 250 250 253 254 255 255 255 256 256 260 260 260 260 261 263

Sayfa No.

Zygophyllaceae Sapindales Buxaceae Salvadoraceae Aceraceae Anacardiaceae Hippocastanaceae Rhamnales Rhamnaceae Vitaceae Myrtales Myrtaceae Punicaceae Lythraceae Onagraceae Thymelaeaceae Elaeagnaceae Proteaceae Umbeliiflorae (Apiales) Cornaceae Araliaceae Umbelliferae (Apiaceae) Sympetale Ericales Ericaceae Primulales Primulaceae Ebenales Ebenaceae Sapotaceae Styracaceae Contortae (Gentianales) Oleaceae Loganiaceae Gentianaceae Apocynaceae Asclepiadaceae Tubiflorae (Solanales) Convolvulaceae Boraginaceae Solanaceae Lamiales Labiatae (Lamiaceae) Verbenaceae Scrophulariaceae Acanthaceae Pedaliaceae
VN

263 264 264 265 265 265 267 267 268 269 270 270 273 273 274 274 274 275 275 275 275 277 284 284 284 286 286 287 287 287 288 288 288 289 290 291 294 294 294 295 296 301 301 308 308 311 311

Sayfa No.

Plantaginaceae Rubiales Rubiaceae Caprifoliaceae Valerianaceae Cucurbitales Cucurbitaceae Campanulales Campanulaceae Lobeliaceae Compositae (Asteraceae) Tubuliflorae Liguliflorae RENKL BTK VE DROG FOTORAFLARI BAZI ETKEN BLEKLER VE YAPILARI YARARLANILAN KAYNAKLAR NDEKS

312 312 312 314 315 316 316 318 318 319 319 319 325 327 385 395 397

IX

NSZ Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesinin Kurulu (yl 1960) Krslerinden(*) biri olan Farmastik Botanik Krss'nde bu dersi, 1962 ylndan balyarak 1976 ylna kadar, krsnn kurucusu olan Prof.Dr. Kamil Karamanolu vermitir. Prof. Karamanolu'nun vefat (1976) zerine, birimde baka retim yesi bulunmad iin, krs Farmakognozi Krssne balanm; dersi vermek zere Prof.Dr.Nevin Tanker grevlendirilmitir; 1981 'de bu iki krs tekrar ayrlm, Prof. Dr. Nevin Tanker de Farmastik Botanik krssne gemitir. Prof. Kamil Karamanolu tarafndan, Eczaclk Faklte ve Yksekokul rencilerine verdii derslere gre hazrlanm ve A..Eczaclk Fakltesi yaynlarndan olan "Farmastik Botanik Ders Kitab (1972)" uzun yllar rencilerimize nerilen kitaplarn bamda yer almtr. Bugn hazrladmz ders kitab, Farmastik Botanik Krss'nde yetimi kiilerin alma rndr. Kitabn kapsamn, balca eczaclkta kullanlan bitkiler oluturmaktadr; izlenen sra, Bitki Sistematii'nde esas alnan ve 7 blmden oluan dizidir; ancak retimde smestre usl benimsenmi olduundan, Dicotyledones'in ayr iki yaryla blnmemesi iin, tm Bahar Yarvl'na braklm, Monocotyledones ise Gz Yaryl kapsamna alnmtr. Bitki Sistematii'nin esaslar belirtildikten sonra taksonlara gelindiinde, gerekli grld durumlarda bir snf veya takmn da karakteristik zeliklenne yer verilmi fakat familyalarda her birinin arpc zelii vurgulanm, cins ve trler tantlmaya allmtr. Familyadaki bitkilerin seilmesi ve tantlmasnda, drog veren ve Trk Kodeksi veya Trk Farmakopesinde kaytl olanlara ncelik verilmi, bunu halk arasnda kullanlan bitkiler, zehirli olanlar, Trkive Floras'nda nemli yeri veya ekonomik adan ilgi eken bitkiler izlemitir. Anadolu'da yetien bitkilerin morfolojik zelikleri daha ayrntl olarak anlatlmtr. Trkiye Floras iin karakteristik olan ve eczacnn ileride de yararlanabilecei dnlen baz bitkiler iin Trkiye'de yetitii yerleri gsteren yayl haritalar hazrlanm ve genus'un tantld paragrafa yerletirilmeye zen gsterilmitir.
(*) 1960 ylnda yeni bir Fakltenin alabilmesi iin 5 krsnn kurulmas koulu vard. Farmastik Botanik Krss, A..Eczaclk Fakltesi'ni oluturan ilk 5 krsden biri

Familyann kapsad cinsler iin DAVIS'te kaytl olan say esas alnm; kiisel almalarla bulunan yeni trler sayya ayrca ilave edilmitir. rencinin bitkileri tanmasn kolaylatrmak abas iinde, ou eldeki rneklerden olmak zere aklayc ekiller izilmitir, ancak bazlar, Prof.Karamanolu'nun ismini yaatmak amacyla, onun kitabndan alnmtr; temin edilemeyen rnekler iin de baka kaynaklardan alnt yaplmtr. Konunun uzman olup olmadna bakmakszn bir ok kiinin bitkilerle tedaviye yneldii gnmzde, ila hazrlama yetkisi yasalarla sadece kendisine verilmi olan eczacya bitkileri daha yakndan ve daha iyi tantabilmek iin kitaba renkli fotoraflar da konulmutur. Fotoraflar yazarlar tarafndan ekilmitir, resimler orijinal izimlerdir. Bunlarn dnda kalan bitkilerle ilgili resim, fotoraf hatta anatomik yap ekilleri iin rnein, A.BAYTOP, T.BAYTOP, N. YAKAR, M.TANKER-N.TANKER; POLUNIN, HEYWOOD'un eserlerine bavurulabilir. Drog olarak, nce T.K. veya T.F.'de kaytl olanlara, sonra dier kodeks ve farmakopelerde bulunan veya henz farmakopelere girmemi fakat eczaclkta, fitoterapide ve kozmetikte kullanlanlara yer verilmitir. Bitki veya droun eczaclkta kullanlmasna neden olan etken bileikler iin, ounlukla etken madde grubu (alkaloit, flavonozit gibi) belirtilmekle yetinilmi, ancak nemli ve ok bilinen bileiklerin (striknin ve morfin gibi) ismi de verilmitir. Etken madde gruplarnn tantm ile genel yaplar ve baz nemli bileiklerin ak formlleri, kitabn sonunda, ayr bir blmde yer almtr. Yazarlarn kitaba yeni bilgi katabilecek baz almalarnn sonular ilgili konuya dahil edilmi ve bu kaynak dipnot olarak yazlmtr. Kitabn yazmnda benimsenen esasa gre, bitkilerin latince ismi italik, drolar ve etken bileikler( Trke'de okunduu biimde) koyu renkli harflerle yazlmtr. Bitkilerin Trke isimleri olarak en yaygn kullanlanlar alnmtr; yresel isimler iin T.BAYTOP'a bavurulabilir. Droglarm fizyolojik etkisi veya kullanl ile ilgili szckler ile bitkilerin morfolojik zeliklerinin anlatmnda geen latince deyimlerin bazlarnn Trke karl, szcn ilk getii konuda, dipnot halinde yazlm, gerektiinde tekrarlanmtr; ilerlemi sayfalarda ise giderek latince kullanma arlk verilmitir. Bu konuda TANKER-BRUNNER'e bitkilerin isimlendrilmesinde geen szckler iin de A.BAYTOP'a bavurulabilir. Kitabn basmnda emei geen Farmastik Botanik Anabilim Dal retim elemanlarna; kitapta yer alan ekillerin byk bir ksmn izen Nevin KIZILGUL'e; kitab n bilgisayara yazlmasn zveri ve byk titizlikle gerekletiren Birgl KARA'ya; basmm ksa srede
XI

gerekletiren Ankara niversitesi Basmevi alanlarna ederiz. Ankara - 1997 Prof. Dr. Nevin TANKER Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU Prof. Dr. Maksut COKUN

teekkr

XII

ONSOZ 1998 ylnda baslan Farmastik Botanik kitab Eczaclk Fakltesi rencileri ile halkmzn byk ilgi gstermesi nedeniyle ksa srede tkenmitir. Kitabn bu basks ksmen deitirilerek hazrlanmtr. Gnmzde ok kullanlmaya balanan tbbi bitkiler ve bunlardan elde edilen droglar kitaba ya ilave edilmi ya da gncelletirilerek geniletilmitir. Bunun yannda rencilere ve konu ile ilgilenenlere yardmc olmas iin kitaba 274 adet renkli bitki ve drog resmi konmu, en ok kullanlan Trke isimleri de yanma yazlmtr. Kitabn ikinci basksnn hazrlanmasnda emei geen Dr. Ecz. Aye Mine zkan, Dr. Ecz. Ceyda Sibel Erdurak' a ve ksa srede basmn gerekletiren Ankara niversitesi Basmevi mensuplarna teekkr ederiz.
Ankara 2004

Prof. Dr. Nevin TANKER Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU Prof. Dr. Maksut COKUN

XIII

Renkli Bitki ve Drog Fotoraflarnn Listesi

Resim la- Morchella esculenta (Kuzugbei) Resim lb- Morchella esculenta Resim 2- Gyromitra esculenta Resim 3- Agaricus campestris (Adi mantar, ampinyon mantar) Resim 4- Agaricus bitorquis Resim 5- Cantharellus cibarius (Cce kz) Resim 6a- Lactarius deliciosus (Kanlca mantar) Resim 6b- Lactarius deliciosus Resim 7- Boletus edulis (Tamantar) Resim 8- Amanita phalloides (Yeil eytan, Evcikkran) Resim 9- Amanita muscaria (Sinek mantar) Resim 10- Coprinus atromentarius Resim 11- Fomes fomentarius (Kav mantar) Resim 12- Lobaria pulmonaria (Cier likeni) Resim 13- Cladoniapyxidata (Kadeh likeni) Resim 14- Usnea barbata (Sakal likeni) Resim 15a- Dryopteris flix-mas (Erkek ereltiotu) Resim 15b- Rhizoma Filicis (Erkek ereltiotu rizomu) Resim 16a-Dryopteris abbreviata Resim 16b- Dryopteris abbreviata Resim 17- Phyllitis scolopendrium (Geyikdili) Resim 18- Ceterach officinarum (Atnotu) Resim 19- Adiantum capillus-veneris (Baldrkara, Vens sa) Resim 20a- Ginkgo biloba (Kzsa, Japon erii) Resim 20b- Ginkgo biloba - yaprak, meyva ve tohum Resim 21a- Taxus baccata (Porsuk aac) Resim 21b- Tcaus baccata Resim 22- Abies bornmuelleriana (Uluda gknar) Resim 23- Abies cilicica (Toros gknar, Adana gknar) Resim 24- Juniperus nana (Cce ard, Bodur ard) Resim 25a- Juniperus drupacea (Andz) Resim 25b- Fructus Juniperi drupaceae (Andz meyvas) Resim 26- Cupressus sempervirens (Servi) Resim 27- Ephedra majr (Daburuu) Resim 28- Oryza sativa (Pirin) Resim 29- Zea mays (Msr) Resim 30- Acorus calamus (Azakeiri, Eir) Resim 31a- Colchicum speciosum (idem, Ac idem) Resim 31b- Colchicum speciosum Resim 31c- Colchicum speciosum Resim 32a- Veratrum albm (Beyaz pleme) Resim 32b- Veratrum albm Resim 32c- Veratrum albm Resim 33- Aloe vera (Sarsabr)
XIV

Resim 34- Allium schoenoprasum Resim 35a- Asphodelus microcarpus (iriotu) Resim 35b- Asphodelus microcarpus Resim 36a- Urginea maritima (Adasoan) Resim 36b- Urginea maritima Resim 37- Smilax aspera (Saparna) Resim 38- Convallaria majalis (Mge, nci iei) Resim 39a- Ruscus aculeatus (Tavanmemesi) Resim 39b- Ruscus aculeatus Resim 39c- Ruscus aculeatus Resim 39d- Radix Rusci aculeati (Tavanmemesi kk) Resim 39e- Ruscus aculeatus Resim 40- Asparagus officinalis (Kukonmaz) Resim 41- Pancratium maritimum (Kum zamba) Resim 42- Galarthus elwesii (Kardelen) Resim 43- Leucojum aestivum (Glsoan) Resim 44- Agave americana Resim 45- Rhizoma Iridis (Ssen rizomu) Resim 46a- Crocus sativus (Safran) Resim 46b- Crocus (Safran) Resim 47a- Orchis anatolica (Anadolu salebi, Yayla salebi) Resim 47b- Tubera Salep (Salep yumrusu) Resim 48- Fructus Vanillae (Vanilya meyvas) Resim 49- Rhizoma Zingiberis (Zencefil rizomu) Resim 50- Fructus Piperis nigri (Karabiber meyvas) Resim 51- Fructus Piperis albi (Beyaz karabiber meyvas) Resim 52- Fructus Cubebae (Kbabe meyvas) Resim 53- Fructus Piperis longi Resim 54- Salix sp. (St) Resim 55- Populus nigra (Kara kavak) Resim 56- Juglans regia (Ceviz) Resim 57a- Quercus infectoria (Maz meesi) Resim 57b- Gallae Quercinae (Mee mazs) Resim 58- Quercus ithaburensis ssp. macrolepis (Palamut meesi) Resim 59- Morus alba (Akdut) Resim 60- Morus nigra (Karadut) Resim 61 - Ficus carica (ncir) Resim 62a- Humulus lupulus (erbetiotu) Resim 62b- Humulus lupulus Resim 63a- Viscum albm (kseotu) Resim 63b- Viscum albm Resim 63c- Viscum albm Resim 64a- Rheum palmatum (Ravent) - kltr alan Resim 64b- Rheum palmatum Resim 64c- Rheum palmatum - rizomlar Resim 64d- Rhizoma Rhei (Ravent rizomu) Resim 65- Rheum rhaponticum (ngiliz raventi) Resim 66a- Rheum ribes (Ign) Resim 66b- Rheum ribes gn satclar Resim 67a- Gypsophila sp. (venotu)
XV

Resim 67b- Gypsophila sp. - venotu kk sken ocuklar Resim 67c- Radix Saponariae albae (venotu kk) Resim 68- Saponaria officinalis (Sabunotu) Resim 69- Beta vulgaris (Pancar) Resim 70a- Acoritum rapellus (Kurtboan) Resim 70b- Aconitum napellus Resim 71- Delphinium staphisagria (Hezaren, Bitotu) Resim 72- Thalictrum minus Resim 73a- Helleborus orientalis (pleme) Resim 73b- Helleborus orientalis Resim 74- Helleborus vesicarius Resim 75a- Paeonia mascula (akayk) Resim 75b- Paeonia mascula Resim 76- Nigella sativa (rekotu) Resim 77- Podophyllum peltatum Resim 78a- Berberis crataegina (Kadm tuzluu, Karamuk) Resim 78b- Berberis crataegina Resim 79- Laurus nobilis (Defne) Resim 80- Cortex Cinnamomi cassiae (in tarn kabuu) Resim 81a- Papaver somniferum (Haha)- kltr alan Resim 81b- Papaver somniferum Resim 81c- Papaver somniferum Resim 8d- Papaver somniferum Resim 81e- Papaver somniferum Resim 81f- Fructus Papaveris (Haha kapslleri) Resim 82- Chelidonium majus (Krlangotu) Resim 83a- Capparis spinosa (Kebere, Gilik, Kapari) Resim 83b- Capparis spinosa - kapari toplayanlar Resim 83c- Capparis spinosa -iek tomurcuklar Resim 84- Brassica napus var. oleifera (Kolza) Resim 85- Isatis tinctoria (ivitotu) Resim 86- Ribes nigrum (Kasis) Resim 87- Ribes grossularia (Bektaizm) Resim 88- Liquidambar orientalis (Sala aac, Gnlk aac, Amber aac) Resim 89- Hamamelis virginiana (Cadfmd) Resim 90a- Rosa canina (Kuburnu, Yabangl) Resim 90b- Rosa canina Resim 91- Rubus idaeus (Ahududu) Resim 92- Rubus fruticosus (Brtlen) Resim 93- Sarcopoterium spinosum (Aptesbozan otu) Resim 94- Fragaria vesca (ilek) Resim 95- Crataegus sp. (Al, Yemien) Resim 96- Mespilus germanica (Mumula, Bebyk) Resim 97- Eriobotrya japonica (Malta erii, Yenidnya) Resim 98- Prunus laurocerasus (Taflan, Karayemi) Resim 99- Folia Sennae (Sinameki yapra) Resim 100a- Astragalus sp (Geven) - genel grn Resim 100b- Astragalus microcephalus (Bozgeven) Resim 100c- Tragacantha (Kitre zamk) Resim 101a- Giycyrrhiza glabra (Meyan)
XVI

Resim 101b- Glycyrrhiza glabra Resim 101c- Radix Liquiritiae (Meyan kk) Resim 10d- Succus Liquiritiae (Meyan bal) Resim 102a- Trigonellafoenum-graecum (emenotu, Buyotu) Resim 102b- Semen Trigonellae (emenotu tohumu) Resim 103- Cistus salviifolius (Laden) Resim 104a- Cistus laurifolius Resim 104b- Cistus laurifolius Resim 105a- Cistus creticus Resim 105b- Cistus creticus - yaprak sat Resim 106- Cistus monspeliensis Resim 107- Cistus parviflorus Resim 108- Hypericum calycinum (Kantaron, Koyunkran) Resim 109- Viola odorata (Kokulu meneke) Resim 110- Thea sinensis (ay) -gen srgn Resim 111- Actinidia chinensis (Kivi) Resim 112- Opuntia ficus-indica (Hintinciri, Frenkinciri, Kaynanadili) Resim 113a- Malva sylvestris (Ebegmeci) Resim 113b- Malva sylvestris Resim 114a- Althaea officinalis (Hatmi) Resim 114b- Flores Althaeae (Hatmi iei) Resim 115- Althaea rosea (Glhatmi) Resim 116- Gossypium hirsutum (Pamuk) Resim 117- Tilia platyphyllos (Yaz hlamuru) Resim 118a- Theobroma cacao (Kakao) Resim 118b- Theobroma cacao -meyva Resim 119- Semen Colae (Kola tohumu) Resim 120a- Citrus aurantium var. dulce (Portakal) Resim 120b- Citrus aurantium var. dulce Resim 121 - Pelargonium endlicherianum (Solucanotu) Resim 122a- Polygala senega - kltr alan Resim 122b- Polygala senega Resim 123- Erythroxylon coca (Koka) Resim 124a- Ricinus communis (Hintya bitkisi) - kltr alan Resim 124b- Ricinus communis Resim 124c- Semen Ricini (Hintya tohumu) Resim 125a- Linum usitatissimum (Keten, Zeyrek) Resim 125b- Semen Lini (Keten tohumu) Resim 126a- Peganum harmala (zerlik) Resim 126b- Peganum harmala Resim 126c- Peganum harmala- Nazarlk Resim 127- Pistacia vera (Antepfst, amfst) Resim 128a- Rhus coriaria (Sumak, Tetir) Resim 128b- Rhus coriaria Resim 128c- Rhus coriaria Resim 129- Schinus molle (Yalanc karabiber) Resim 130a-Aesculus hippocastanum (Atkestanesi) Resim 130b- Aesculus hippocastanum Resim 131a- Frangula alnus ssp. alnus (Akdiken, Barutaac) Resim 131b- Frangula alnus ssp. alnus
XVII

Resim 131c- Cortex Frangulae (Akdiken, Barutaac kabuu) Resim 132- Rhamnus petiolaris (Cehri) Resim 133a- Myrtus communis (Mersin, Murt) Resim 133b- Myrtus communis Resim 134- Fructus Pimentae (Yenibahar meyvas) Resim 135- Elaeagnus angustifolia (Kuidesi) Resim 136- Cornus mas (Kzlck) Resim 137a- Panax ginseng (Ginseng) - kltr alan Resim 137b- Panax ginseng Resim 137c- Radix Ginseng (Ginseng kk) Resim 138a- Foeniculum vulgare (Rezene) Resim 138b- Fructus Foeniculi (Rezene meyvas) Resim 139a- Conium maculatum (Baldran) Resim 139b- Conium maculatum- gvde Resim 140- Rhododendron ponticum (Ormangl, Komar) Resim 141 - Arbutus unedo (Kocayemi) Resim 142- Vaccinium myrtillus (Yabanmersini, Ayzm) Resim 143- Arctostaphylos uva-ursi (Ayzm) Resim 144- Olea europea (Zeytin aac) Resim 145- Jasminum officinale (Yasemin) Resim 146a- Gentiana lutea (Gentiyan, Centiyane, Jansiyan) Resim 146b- Gentiana lutea Resim 146c- Radix Gentianae (Gentiyan kk) Resim 147- Nerium oleander (Zakkum) Resim 148- Vinca herbacea (Cezayir menekesi) Resim 149a-Atropa belladonna (Gzelavratotu) Resim 149b -Atropa belladonna Resim 150a- Mandragora autumnalis (Adamotu) Resim 150b- Mandragora autumnalis Resim 150c- Mandragora autumnalis -kk Resim 151- Physalis alkekengi (Gveyfeneri, Kandilotu) Resim 152- Solanum nigrum (Kpekzm) Resim 153a- Hyoscyamus niger (Banotu, Gavurhaha) Resim 153b- Hyoscyamus niger Resim 154- Hyoscyamus reticulatus Resim 155- Hyoscyamus aureus Resim 156- Datura stramonium (Tatula, Boru iei) Resim 157- Nicotiana tabacum (Ttn) Resim 158- Nicotiana rustica (Delittn, Hasankeyf ttn) Resim 159- Menthapiperita (Nane) Resim 160- Lavandula cariensis (Lavanta) Resim 161- Melissa officinalis (Oulotu, Melisa) Resim 162- Thymus sipyleus (Kekik) Resim 163- Teucrium polium (Mayaslotu) Resim 164- Sideritis congesta (Daay) Resim 165- Salvia officinalis (Tbbi adaay) Resim 166a- Salvia triloba (Boz alba, Elma albas) Resim 166b- Salvia triloba Resim 167- Salvia sclarea (Aykula, Tyladaay) Resim 168- Rosmarinus officinalis (Biberiye, Kudili)
XVIII

Resim 169- Vitex agnus-castus (Hayt) Resim 170- Digitalis purpurea (Krmz iekli ykskotu) Resim 171- Digitalis lanata (Ynl ykskotu) Resim 172- Digitalis ferruginea (Pasrenkli ykskotu) Resim 173- Verbascum sp. (Srkuyruu, Kral amdan) Resim 174a- Sesamum indicum (Susam) Resim 174b- Sesamum indicum Resim 174c- Sesamum indicum Resim 175- Semen Psylli (Karnyarkotu tohumu) Resim 176- Cortex Chinae (Knakna Kabuu) Resim 177a- Rubia tinctorum (Kkboya, Boyac kk) Resim 177b- Radix Rubiae (Kkboya kk) Resim 178- Sambucus ebulus (Cce mrver) Resim 179- Viburnum opulus (Gilaburu, Geleboru) Resim 180- Valeriana officinalis (Kediotu) Resim 181- Valeriana alliariifolia Resim 182- Valeriana dioscoridis Resim 183- Ecballium elaterium (Ackavun, Crtatan, Acdlek, Eek hyar) Resim 184a- Matricaria chamomilla (Mays papatyas) Resim 184b- Flores Chamomillae (Adi papatya iekleri) Resim 185- Tanacetum coccineum (Oltuotu) Resim 186a- Tussilago farfara (ksrkotu) Resim 186b- Tussilago farfara Resim 187- Helichrysum plicatum (lmeziek, Altnotu, Gudemaotu) Resim 188- Calendula officinalis (Nergiz, Susi) Resim 189- Echinaceae purpurea Resim 190a- Gundelia tournefortii (Kengerotu) Resim 190b- Gundelia tournefortii Resim 191a- Cichorium intybus (Hindiba) Resim 191b- Cichorium intybus- kk

XIX

GR
Farmastik Botanik, ksa tanmla, dorudan ila olarak ya da ila yapmnda kullanlan bitkileri inceleyen bir bilim koludur. Bu incelemeyi yaparken sz konusu bitkilerin bitki sistematiindeki yerini esas alarak zel yaplarn, ila yapmnda kullanlan ksmlarn, yani droglar, kullanmlarna neden olan etken maddelerin balcalarn ve hem bu maddelerin hem de droglarn etkisini belirtmeye birinci derecede nem verir.

Tarihe
Tarih dizisine bir gz atnca, bitkilerin insan yaamnda ne kadar geni bir yer kaplad hemen grlr. lkel insan, bata besin olmak zere korunma, snma ve savunma arac olarak bitkiden yararlanmtr; bunlara ek olarak, hastaland zaman da aklna ilk gelen ve yarar umduu nesne yine bitki olmutur. Baz bitkilerin zellikle baz hastalklar iyiletirdiini gren insanlar bitkileri, hastalktan koruyucu olarak kullanmay da dnebilmitir. Bu olgu, M. . 3000 yllarna kadar uzanan aratrmalardan ve bu dnemlerden kalan kil tabletlerden, tapmak ve mezar duvarlarndaki resimlerden anlalmaktadr. Doal kaynaklarn (hayvan ve bitkilerin) ve dolaysyla droglarn insan salmda ilk kullanlna kadar uzanan ayrntl bilgi, her ne kadar eczaclk tarihi derslerinin kapsamnda yer almakta ise de droglarla ve drog veren bitkilerle ilgili nemli noktalara burada da deinmekte yarar grlmtr. rnein, drog veren bitkiler konusundaki yazl belgelerin en eskisi Ebers Papyrus' lardr (M. . 1550); bunlarda bitkisel ve hayvansal 700 kadar drogdan sz edilmektedir. Materia Medica (M. S. 77-78), Anadolu' da domu bir Grek hekim olan PEDANIUS DIOSCORIDES tarafndan yazlm bir eserdir; bu eser Akdeniz ve dolaylarnda kullanlan 500 kadar bitkinin tantld bir inceleme rndr. ZYAEDDN BN BAYTAR, spanya'da yaayp am' da lm bir Arap hekimidir. Anadolu' yu gezmitir. Baytarname isimli eserinde 1800 kadar bitkisel ve 130 hayvansal drog tantmtr (M. S. 13. yzyl). Hekimlerin, hazrladklar ou bitkisel doal ilalarla hastalar tedavi etmeleri uzun yllar devam etmitir. Seneler ilerledike yararlanlan bitkilerin says giderek oalm, hekimlerin ura artmtr. Bir hastal tehis etmek ile ilac hazrlamann ayr uzmanlama gerektirdii gerei aka grlnce de hekimlik ve eczaclk iki dal olarak ayrlm, herbiri kendi alannda gelimesini srdrmtr. Tedavi amacyla kullanlan bitkilerin saysnda sregelen

art, bu bitkilerle uraacak ayr bir bilim dalnn, Farmastik Botaniin ortaya kmasna neden olmutur. Farmastik Botanik bamsz yani tamamen ayr bir bilim kolu haline 19. yzylda geebilmitir. Bamszdr, nk ila veren bitkilerle urar; bunlarn bitki sistematiindeki yerini, zel yaplarn, verdikleri droglar inceledii gibi, bu droglarn ierdii etken maddeleri ve kullanl alanlarn da konular iine alan bir bilim koludur. Ayrca baharat ve boya maddesi olarak bilinen bitkiler yannda zehirli olanlar ve besinler arasnda yer alan bitkileri de inceler. Farmastik Botanik, ayn yzylda Trkiye'de de nemli bilim dallar arasnda yerini almtr. 1839 ylnda, Galatasaray Tbbiye Okulu' nda meslek uzmanlk bilim dallarndan biri olarak Eczaclk snf alm ve Farmastik Botanik dersi eczaclk retimine girmitir ve o tarihten beri kesintisiz okutulmaktadr. Farmastik Botanik konusunda yazlan ilk eser (1842) Franszca yaynlanm olan Elemens de Botaniaue' dir(*); yazar Galatasaray Tfcbiye Okulu Mdr Dr. C.A.BERNARD'dr. Eser Dr. MEHMET AL PAA tarafndan Trkeye evrilerek ve lm-i Nebatat- Tbbiye ismiyle yaynlanmtr (1875). Yazarn Kitabl Nebatat isimli tercme bir Farmastik Botanik kitab da vardr (1900). Bir dier yayn Nebatat- Saydelaniye'dir. Tp Fakltesi Botanik hocas Dr. ESAD EREFEDDN (KPRL)* tarafndan hazrlanm ve eski harflerle baslmtr (1910). Ayn yl bir Farmastik Botanik kitab daha yaynlanm: ilmi Nebatat- Tbbi; bu, Tp Fakltesinin Eczac ve Dii ubelerinde nebatat muallimlii yapan ERAFETTN TERTEMZ' 'in eseridir; ayn yazar tarafndan ikinci bask olarak, bu kez latin harfleriyle ve Tbbi Nebatlar (Botanique Medicale) adyla (1932) baslmtr. niversite reformu(1933) ile yurdumuza bir ok yabanc, zellikle Alman retim yesi gelmitir. stanbul niversitesi Fen Fakltesi'ne bal Eczac Mektebi programnda speniyari Botanik adyla yer alan bu ders Ord. Prof. Dr. A.HEILBRONN tarafndan anlatlmtr ve hazrlad ders kitab, Prof.Dr. S. AKDiK tarafndan tercme edilerek ispeniyari Nebatat (Pharmakobotanik) adyla yaynlanmtr (1940). Prof. Dr .A. HEILBRONN' un yurduna dnnden sonra bu dersi veren Do. Dr. H. DEMRZ, Farmakobotanik isimli ders notlarn teksir halinde (1961, 1963) rencilere vermitir. Eczac Okulu 1944' te .. Tp Fakltesine balanm, dersler ayn kapsamla ve Farmastik Botanik ad altnda verilmeye devam edilmitir. Eczac Okulu'nun 1962' de ..Eczaclk Fakltesi haline gemesi sonucu Farmastik Botanik bamsz bir krs olarak bu faklteye alnmtr. O tarihten itibaren bu dersi veren ilk eczac retim yesi Prof. Dr. A.BAYTOP, gerek anlamda Farmastik Botanik konularn ieren bir
(*)Baytop, A.,1839-1960 yllar arasnda tstanbulda baslm Farmastik Botanik ders kitaplar. Mar. niv. Ecz. Der., 8 (1),65-84(1992). 2

ders kitab hazrlamtr (1967). Bu kitap Eczaclkta kullanlan tbbi bitkiler yannda, aada aklayacamz ekilde, Farmastik Botanik kapsamna giren dier konular da iermektedir. Farmastik Botanik dersinin esas amac eczac adaylarna, ila olarak kullanlan ya da drog veren bitkileri yani ksa bir deyimle tbbi bitkileri retmektir. Bunun dnda eczac aday, yararl (besin-baharatboya gibi) bitkiler ile zehirli olanlar da renmeli, zellikle kendi lkesinde yetienler hakknda geni bilgiye sahip olmal, bu bitkilerin yetitikleri yreleri, kullanllarn bilmelidir. Ayrca, belirli lde, lkesinin florasn da tanmaldr. BTK SSTEMAT Bitki sistematii, bitkileri tantan botanik koludur; u halde bizim konumuzun temelini de sistematik botanik oluturacak ve ayn yolu izlememiz uygun olacaktr. Bitki sistematiinin bir bilim kolu dzeyine erimesi ancak 19. yzylda gerekleebilmitir. Mikroskobun icad, anatomi ve sitoloji (hcre bilimi) kollarnn ilerlemesi, genetik ilminin gelimesi, evolusyon (evrim) teorisinin ortaya atlmas... btn bu gelimeler sonucu botanik alannda byk ilerlemeler kaydedilmitir. Bitki sistematii (Sistematik Botanik = Bitki Taksonomisi), botanik ilminin dier kollar ile yakndan ilgilidir ve bunlardan byk lde yararlanr. Bu kollar unlardr: Morfoloji (morph- =Gr. ekil; morphologia = ekil bilimi): Bitkilerin i ve d yaplarm, ekilleri bakmndan inceler. Duyarl bir inceleme salayabilmek iin sitoloji (cyto- =Gr. hcre), histoloji (hist(o)=Gr. doku), anatomi (anatomia = canl varln yapsn aratran ilim), organograf (organum = organ; graphia = tarif, anlatma) ve embriyoloji (embryo- = embriyon, dlt; embryologia = oluum anatomisi) gibi daha spesifik kollara ayrlmtr. Fizyoloji (physi(o)- =Gr. doa; fizik): Canllarn normal ilevlerini inceleyen bu bilim dal, bitkilerdeki yaamsal olaylar fizik ve kimya yasalarna dayanarak aratrr. Burada daha doru deyim, Bitki Fizyolojisi olmaldr. Ekoloji (oec(o)-=Gr. ev): Bitkilerin yaadklar evre ile (ortamla) olan ilikilerini inceleyen bir bilim daldr. Paleontoloji (=Paleobotanik=Phytopalaeontologia), (palaeo-=Gr. eski; phyt-= Gr.bitki): Jeolojik alarda yaam bitkilerin kalntlarn, yani bitkisel fosilleri inceler.

Fitocorafya (Bitki Corafyas = Geobotanik (gae(o)-=Gr. dnya, toprak): Bitkilerin yeryznde yayln ve bunun nedenleri ile ilgili konular inceler. Genetik (=Kaltm) (genesis=gelime; genetica= gelime ile ilgili olan bilim dal): Yeteneklerin nesilden nesile gei biimini ve kurallarn inceler. Evoiusyon (=Evrim):Yeryznn oluumundan gnmze kadar bitkilerin geirdii bireysel ve toplu deiiklikleri aratrr. Son yllardaki gelimeler sonucu zellikle bitkilerde bulunan etken maddelerin kimyasal yapsna ait bilgilerimizdeki arta paralel olarak ve bitkilerin kimyasal zeliklerine dayanarak, bir snflandrma daha gelitirilmitir ve bylece byk bir hzla nem kazanan yeni bir bilim dal, kemotaksonomi, ortaya kmtr. Kemotaksonomi (Gr. tax(i)-=sra, dzen; bir dzene gre sralama) Bitkilerdeki aktif bileiklerin kimyasal yaplarna dayanarak snflandrlmas ile urar. Sitotaksonomi (cyto-; taxi-) Kromozom says ve kromozom yaps ile ilgili sitolojik oulgulara dayanarak bitkilerin snflandrlmasn aratrr. Btn bu bilim dallarndan Farmastik Botanik' te de yararlanlmaktadr ve Farmastik Botanik bu konular Bitki Sistematiinin Prensipleri ierisinde anlatmaktadr. Farmastik Botanik dersinin pratik bir amac da eczac adaylarnn bitki ve droglar, familya karakterine dayanarak tanmalarm salamaktr. Burada, bu alanda uygulanan yntemlerin ana hatlar verilecektir. Grld gibi Farmastik Botaniin de temelini oluturan Bitki Sistematii' dir. Bitki Sistematiinin balca uralar unlardr: 1. Klasifikasyon (classis=snf): Bitkilerin snflandrlmas, 2. Nomenklatr (nomen=isim): Bitkilerin isimlendirilmesi, 3. dentifikasyon, Determinasyon (determinare=tayin etmek,tehis etmek; idens=benzerlik; benzerlii bulmak); Bitkilerin tannmas; tehisi ve tayini.

Bitkilerin Snflandrlmas Snflandrmann amac, dnya zerinde yaamakta olan bitkileri benzerliklerinden ye farkllklarndan yararlanarak, gruplar halinde bir araya toplamaktr. nsanlar evrelerindeki bitkileri nceleri, yararlanma
4

biimine gre yenebilen bitkiler, zehirli bitkiler, yakmaya elverili olanlar v.b. eklinde gruplandrmlardr. Yllar ilerledike tannmas gereken bitki says artm, bunun sonucu olarak da bitkilerin bilimsel olarak snflandrlmas gerei ortaya kmtr. Snflandrma srasnda ok deiik zellikler gz nnde bulundurulmutur; nce hayat formuna gre, aalar, otsu bitkiler olarak snflandrma hakim olmutur (M. . 300 yllarnda). Botaniin babas diye tannan THEOPHRASTUS (M. . 370-285) bitkileri aa, aas, al, otsu diye gruplandrdktan baka tek/iki/ok yllk olarak, ovaryumun durumuna gre ve hatta korollann gamopetal-polipetal oluuna dayanarak da ayrmtr. lk bitki taksonomisti olarak kabul edilen talyan botaniki A.CAESALPNO (1519-1603), aa ve otlar diye ayrd bitkileri meyva ve tohum ekillerine gre gruplandrm dana sonra da ovaryumun durumu; bitkinin soanl olup olmay, gvdede st tayp tamamas gibi karakterleri de dikkate almtr. J. P. TOURNEFORT' un (1656-1708) snflandrmasnda aa ve ot diye ayrlan gruplarn herbiri, petal tayan /tamayan, iekleri aktinomorf /asimetrik olanlar diye ayrlmtr. Taksonomide uygulanan snflandrmalar balca 3 sistem altnda toplanr. 1.Doal Sistem (Tabii Sistem): Bu sistemde bitkilerin arasnda bir yaknlk, bir akrabalk olduuna inanlr. Trler cinsler iinde, cinsler familyalar iinde, familyalar takmlar iinde (gruplar byyerek devam eder.) incelenir. Bu sistem 18. yzylda ortaya atlmtr ve bir ok deiiklie uramtr. 2. Yapay Sistem (Sun'i Sistem): Bu snflandrma sisteminde bitkilerin geliigzel seilmi bir ya da birka karakteri esas alnr; burada bitkilerin yaknl ve akrabal deil, morfolojik zelikleri, rnegm, ot, al, aa oluu ya da stamen says gz nnde bulundurulur. Gzle grlebilen belirli bir karakteri tayanlar ve tamayanlar olarak bitkiler nce iki grupta toplanr, soma herbiri, bu kez baka bir karakter ele alnarak tekrar ikiye ayrlr ve bu ekilde devam edilerek dikotomik anahtarlar hazrlanr ve bitkilerin tayinine gidilir. 3. Filogenetik Sistem: 19. yzyln 2. yarsnda LAMARCK ve DARWIN' le gelen evolusyon (evrim) teorisine dayanan bir snflandrmadr. Buna gre dnyann olumasndan bu yana bitkiler, gruplar halinde, birbiri arkasna ve bir nceki grubun deimesiyle meydana gelmitir; yani aralarnda bir yaknlk vardr; bu nedenle, bitkilerin geirdii evrime gre balant kurulmu olan bu sistem de bir doal sistemdir. Klasifikasyon, 19. yzyla kadar bilim dzeyine eriememitir. Mikroskobun icadndan sonra anatomi, sitoloji, genetik alanndaki
5

ilerlemelerin botanik alanna da yansmas, snflandrmada yeni sistemlerin ortaya kmasna neden olmutur. Bugn sistematikte en ok kullanlan, Doal Sistem'dir. Bu sisteme gre bitkiler alemi (=Regnum Vegetabile), byk gruptan ke doru taksonlara aynlr(*): Divisio = blm Subdivisio = altblm Classis = snf Subclassis = altsnf Ordo = takm Subordo = alttakm Familia = familya Subfamilia Tribus = oymak Subtribus Genus = cins Subgenus sectio Subsectio series Subseries Species = tr Subspecies =- alttr Varietas = varyete Subvarietas Forma = form Subforma Bitkilerin simlendirilmesi Bitki sistematiinin kapsamna giren konulardan biri de isimlendirmedir (Nomenclature); amac, bir taksonun yani bir bitki veya bitki grubunun kesin ve tereddtsz bir biimde anlatlabilmesi iin ona basit ve tek anlam olan bilimsel bir isim vermeyi salamaktr. Bu amaca ulaabilmek iin kurallar oluturmak da bu uran kapsamna girer. simlendirmede kullanlan dilin uluslararas bir dil olmas gerekir; ite bu nedenlerle ve uluslararas tartmalar sonucu, eskiden de bilim dili olarak kabul edilmi fakat gnmzde artk konuulmayan ve tarafsz bir dil olan latince, taksonomide kullanlacak dil olarak benimsenmitir. Ayrca, isimlendirme ilemlerinde birlik salamak zere bir takm ilke ve kural da tespit edilmi ve onaylanmtr. Bilimsel olarak geerli latince bitki adna karlk farkl dilleri konuan toplumlar, lkelerinde yetien bitkilere kendi dillerinde verdikleri yerli isimleri kullanrlar.
(*)Herhangi bir taksonomik birime veya gruba takson ad verilir. Taksonlann temel birimi tr dr. Deimez karakterleri her bitkide ayn olan ve tek bireyin dl olarak kabul edilen toplulua tr denir. Bir trn bireyleri ancak kendi aralarnda dllenebilir, dier trlerle dllenmez. Cins, familya, takm da birer taksonomik gruptur, birer taksondur. 6

Yresel isimlerin herzaman doru ve kesin olmas beklenemez, nk ayn bitkinin yreden yreye deien, mahalli bir ismi bulunmaktadr; ayn ekilde, farkl iki bitki ae deiik blgelerde ayn yerli adyla tannmaktadr; kekik kokusundaki Thymus, Origanum, Corydothymus, Satureja trlerinin kekik diye isimlendirilmesi; ine yaprakl aalarn hepsine (bu bazen bir Pinus, bazen bir Picea veya Abies'lvc) ounlukla am denmesi arpc rneklerdir; Anadolu' da Casuarina 'ya bile am denilmektedir. Bu nedenlerle yresel ismi kabul etmeden nce o ismi tayan bitkiden o yreye ait bir rnei grmek ve o rnei tayin ederek bitkinin latince adn bulmak gerekir. Bitkileri latince isimlendirmede olduu gibi yresel adlandrmada da o bitkiye ait bir zelik, ds grn, yetitii ortam, fayda veya zarar, etkisi v.b. hususlar vurgulanmak istenir. rn. tespih aacnn (Styrax officinalis) mevvalar tespihe benzer; canavarotu, verem otu (Orobanchej parazit bir bitkidir, zerinde yaad bitkiyi zayf drr; patpat'nn (.Leontice leontopetalum) olgunlukta kese eklinde olan meyvalar sklnca patlar. Bitkiler 18. yzyla kadar birka kelime ile adlandrlmtr. Fakat botanikilerin eline geen yeni bitkilerin saysnda byk bir art kaydedilince isimlendirmenin baz kurallara balanmas gerei ortaya kmtr. sveli botaniki CAROLUS LINNAEUS (=LINNE) binominal (*) isimlendirmeyi benimsemitir. Bu adlandrmada bitkiler, latince iki kelimeden yaplm bir kombinasyon (**) ile isimlendirilir. LINNE Species Plantarum (1753) isimli eserinde bu sistemi kullanmtr ve binominal (=biner) isimlendirme (iki adla isimlendirme) o zamandan beri kullanlmaktadr Bir bitki adndaki ilk szck, bitkinin genus (cins), ikincisi species (tr) addr. Genus zel isimdir, bir isim veya isim olarak kabul edilen bir kelimedir. Kkeni ok farkl olabilir, rnein, bitkinin eski veya yerli addr (Rosa), ya da tannm bir kiinin ismidir (Cinchona). Cins ad tekildir ve ilk harfi byk, majiskl yazlr. Bir cinse (rn.Allium) bal Subgenus, Sectio gibi alt birimlerin (taxon) ad (rn.Codonoprasum), bu altbirimin ksaltlm eklinden sonra taksonu belirten kelimenin yazlmas suretiyle dzenlenir ve byk harfle balar (Allium Sect. Codonoprasum). Bir bitki adndaki ikinci szck, tr iin zel olan, tr tanmlayan bir kelimedir, ounlukla bir sfattr, bazen isim de olabilir; eer bir sfatsa genus admn cinsiyetine uygun olarak ve latincedeki ekim kurallarna gre yazlr, rnein Juniperus nana (***).
(*)bi(s)- = iki defa; nomen = isim (**) Bir cins ad ile bunu izleyen ve bir taksonu belirleyen bir isim veya bir sfattan oluan birleime kombinasyon denir. (***)Juniperus ( feminin isim); nanus,-a, -um: cce, bodur sfat; maskulin(m) ve neutrum (n) isimler yannda, nanus ve nanum, feminin(f) isimler yannda nana olarak da kullanlr. 7

Bu sfat bazen bitkinin morfolojik bir zelliini anlatr: Juniperus nana (nanus, -a, um = cce): boyu ksa. Pinus nigra (niger, nigra, nigrum = siyah):gvdesi koyu renkli. Bazen bir organn zellii anlatlr: Quercus peaunculata (pedunculus = sap): meyvas sapl. Krameria triandra (anar(os)- = erkek): stamen says 3. Colchicum autumnale (autumnus = sonbahar): sonbaharda iek aar. Bazen yetitii ortam belirtilir: Equisetum palustre (palustris = bataklkta yetien): bataklk bitkisi. Scucifraga (saxum =kaya; frangere =krmak):kayalar arasnda yaar Bazen yetitii lke vurgulanr: Orchis anatolica: Anadolu bitkisidir. Rosa damascena (Damascus = am): am'da yetiir Bazen yetitii yre nemlidir: Lavandula cariensis (Caria = Mula-Aydn yresi): Mula civarnda yetiir. Bazen bitkinin kullanl ya da etkisi ifade edilir: Papaver somniferum (somnus = uyku, fera =getiren): uyutucu etkidedir. Chenopodium anthelminthicum (helmins = bir cins solucan, anti = kar): solucan drc. kinci szck eer bir kii veya corafi yer ad ise, ya kelimeden bir sfat tretilir veya genitif ile bir tamlama yaplr; rnein, Allium nevsehirense, Gundelia tournefortii, Digitalis davisiana. kinci kelime mitolojiden gelebilir: Origanum heracleoticum (Heracles = Hercules) Herkle ait; Herkl tarafndan tedavi amacyla kullanlm. kinci kelime, bazen, iki szckten olumu bir kelimedir, o takdirde iki szck arasna ksa bir izgi koyarak kelimeler birletirilir: Dryopteris flix-mas gibi; tre ait olan bu ikinci szck de hemen daima kk harfle balar. Bir bitkinin ismini bilimsel olarak belirleyen latince bu iki szcn ardndan bir ahs ad da yazldr. Bu kii, latince ad o. bitkiye ilk defa veren kiidir ve kendisine latince adn yazar denir. rnein: Orchis anatolica BOISSIER, Papaver L.; grld gibi kiinin ad bazen tam
8

bazen ksaltlms olarak yazlmaktadr, genellikle 3' ten fazla heceden oluan isimler ksaltlr (Boiss.), ok tannm kiilerin ad ise ok ksaltlarak, tek harfle (LINNAES, Linne yerine L.) ifade edilir. Bitki sistematiinde benzer karakterleri tayan genuslar (cinsler) biraraya getirilerek familyalar oluturulur. Familya ad, isim gibi kullanlan oul bir sfattr. O familyadaki bir genus adndan hareketle ve ismin gvdesine -aceae sonekinin ilavesiyle tretilir: Malva - Malvaceae Tilia - Tiliaceae Rosa - Rosaceae Lilium - Liliaceae Bu kurala uymayan fakat uzun zamandan beri kullanld iin yerlemi baz familya isimleri de vardr: Gramineae, Labiatae, ompositae. Son yllarda aym kural bu familyalara da uygulanm rnein: Gramineae'nin yerini Poaceae, Labiatae'nin yerini Lamiaceae ve Leguminosae'nin yerini Fabaceae almtr; fakat yine de botanikiler eski ya da yeni ekli kullanmakta serbest braklmtr. Familyaya bal alt birimlerden, taksonlardan, altfamilya ismi, yine ismin gvdesine -oideae ilavesiyle yaplr (Prunus - Prunoideae). Ordo (takm), benzer familyalarn topluluunu ifade eden bir taksondur; isimlendirmede o takmdaki nemli familyalardan biri alnarak -ales soneki ile kelime tamamlanr: Malvales, Rosales, Fagales gibi. Takm isimleri arasnda da kurala aykr olanlar vardr: Umbelliflorae, Campanulatae, Liliiflorae gibi. Snf (classis) isimlerinde sonek rnein, algler : -phyceae ile biter mantarlar : -mycetes " " likenler : -lichenes " " borulu kriptogamlar: -atae " " ok deiik olabilmektedir;

: rn Cyanophyceae : rn. Ascomycetes : rn. Basidiolichenes : rn.Filicatae

Blm isimlerinin hepsi -phyta son ekini alr; bu szck greke bitki demektir. Bitkiler, bitkilerin ksmlar veya bitkisel kkenli maddeler, bir ilacn hazrlanmasnda kullanlan hammaddelerdir ve drog adn alrlar. Droglar da latince 2 szckle ve belirli kurallara bal olarak isimlendirilirler. Ancak bu konu bitki sistematiinin kapsamna girmediinden daha sonra ele alnacaktr.

Bitkilerin Tayini
Bitki sistematiinin urat kollardan biri de bitkilerin tehisi, tayini, identifikasyon (veya determinasyon) dur (*). Bir bitkinin tayin veya tehis edilmesi, onun bilinen bitkilerden birisi ile ayn olduunun saptanmas anlamna gelir. Bir bitkiyi tayin edebilmek iin, bitkileri tanmak karakteristik yaplar grebilmek ve anlayabilmek bata gelen koullardr. Tehis edilecek bitki, bilinen bir yreye aitse, o yreden toplanm bitkileri tantan bir kitaba (Flora veya el kitab) bavurulur. Bu kitaplarda trlerin tamm yannda analitik anahtarlar da bulunur. Bu anahtarlarla tayinde nce bitkinin dahil olduu familya saptanr, sonra cinse ve tre inilir; bu aamada monografi veya revizyonlara da bavurmak yararldr. Dar bir blge veya yre ile ilgili floralarda bitki listeleri de verilir; tehisin bir kademesinde bu listelere de baklr. Bu eit floralardaki tayin anahtarlarn yeterli olmad durumlarda bitkinin yetime ortam, yayl ve bolluk derecesi gibi ayrntlar da tehiste yardmc olmaktadr. Yukarda sz edilen kitaplarn ieriini biraz daha ayrntl olarak tanmak gerekirse flora, genel anlamda, bir blgede yetien btn bitkiler, yani o blgenin bitki eidi demektir. Bu szck, bir blgede yetien btn bitkilerin yer ald kitaplara da verilen bir isimdir. rnein DAVIS' in Flora of Turkey and East Aegean Islands isimli eseri, Trkiye ve Dou Ege Adalar'nda yetien bitkileri kapsamma alan bir yayndr. Flora kitaplarnda bitkilerin deskripsiyonu yannda familya, cins ve trler tayin iin anahtarlar, baz ayrc karakterleri vurgulayan izimler ve hatta baz trlerin yayln gsteren haritalar da yer alr. Monografi, bir familya veya bir cinsin, yeryzndeki tm trlerini ayrntlaryla inceleyen, taksonomik bir aratrma rndr. Revizyon, bir lkenin veya bir blgenin belirli bitki gruplarn inceleyen bir aratrmadr; burada bitkiler iin tayin anahtarlar da verilir. Bitki tehisinde sk sk tayin anahtarlarndan sz edilmektedir. Tayin anahtar, bitkileri yapay olarak gruplara ayran analitik bir dzendir. yle karakterler seilir k bu seilmi karakterler, bir grup (veya tek) bitkide bulunurken dierlerinde hi rastlanmaz. En ok uygulanan anahtarlar dikotomik (**) anahtarlardr. Burada her grup a, b eklinde tekrar tekrar ikiye ayrlarak en kk taksona kadar inilir. ematik olarak yle gsterilebilir:

(*)determinare: tayin etmek,tehis etmek, idens = benzerlik (**)dichotomus: ikiye kesilmi, ikiye ayrlm. 10

la 2a 2b 3a 3b lb 4a 5a 5b 6a 6b 4b 7a 7b

2 Takson 3 Takson Takson 4 5 Takson 6 Takson Takson 7 Takson familyasmdaki

rnek olarak Euphorbiaceae (Stleengiller) genuslar aadaki anahtarla tayin edilebilir:

1. ieklerde periant bulunmaz; latex ierirler Euphorbia 1. ieklerde periant var; latex tamazlar 2 2. Yapraklar karlkl dizilmi; meyva 2 gzl Mercurialis 2. Yapraklar sarmal dizilmi; meyva 3 gzl 3 3. Yaprak kenar tam; iek tek/demet halinde; meyvann yzeyi dz; her gzde 2 tohum Andrachne 3. Yaprak kenar loblu/dili; iek durumu salkm; meyvanm yzeyi dikenli/kk kntl; her gzde 1 tohum 4 4. Bitki plak; stamen ok sayda Ricinus 4. Bitki yldz tyl; stamen says 3-15 Chrozophora Yurdumuzda yetien iekli bitki trlerinin says 9.500 kadardr. Bu byk rakamn nedeni, Trkiye'nin ok farkl iklim ve corafi koullara sahip ve ok deiik blgelerden ibaret oluu, dolaysyla bitki eidinin zenginliidir. Trkiye florasna ait bilgilere Hitit tabletlerinden itibaren rastlandndan, DIOSCORIDES' in BN BAYTAR* m bunlar izlediinden tarihe satrlarnda sz edilmitir. Anadolu' ya gelen yabanc aratrclar, gezdikleri yerlerde yetien bitkileri incelemi ve toplamlardr; rnein, Fransz hekim P. BELON (19. yzyl) Anadolu ve stanbul civar bitkileri hakknda bilgi vermitir. Alman hekim L.RAUWOLF (16. yzyl), Frat-Dicle havalisinde; Fransz J. P. TOURNEFORT (17. yzyl), Ege, Trakya, ve Bat Anadolu'da gezerek bitki toplamlardr. P. M. R. AUCHER-ELOY, bir Fransz eczacdr, Anadolu' nun bir ok blgesini gezmitir. Bu aratrclar topladklar bitkilerle hem deerli koleksiyonlar oluturmular hem de bu bitkiler hakkndaki bilgileri yayn haline getirmilerdir. Yurdumuz bitkilerini, 11600 kadar bitkiyi, tanm ve yayllar ile birlikte biraraya toplayan ilk eser, isvireli botanik bilgini P. E. BOISSIER' ye aittir. 1867-84 yllar arasnda ve 5 cilt halinde yaynlanm olan bu eserin ad
11

Flora Orientalis'tir ve latince kaleme alnmtr. Yakndou bitkilerini de bu ciltler arasnda bulmak mmkndr. BOISSIER ? den soma memleketimiz bir ok botanikiye cazip gelmeye balamtr. Toplanan ve isimlendirilen yeni bitkiler, eitli yayn organlarnda yaynlanmtr (*). ingiliz botaniki P. H. DAVIS tarafndan hazrlanan ve 11 cilt halinde yaynlanm olan Flora of Turkey and the East Aegean Islands (1965-2000) isimli eser, Flora Orientalis' ten soma en geni kapsaml yayndr. Bu yaymlara baz rnekler aadadr: K. K. K. K. A. H. RECHINGER H. RECHINGER AULICH KRAUSE BAYTOP Flora Aegaea (1943) Flora Iranica (1963)

E.TUZLACI N.TANKER, ve M.COKUN N.TANKER, KOYUNCU dris Da Bitkileri ve M.COKUN

stanbul Floras (1943) Trkiye'nin Gymnospermleri (1936) STE Herbaryumundaki Trkiye Bitkileri (1984,1988) Honaz Da Bitkileri KOYUNCU Ermenek-Mut-Glnar Yresi Bitkileri

Bitkilerin tayininde yardmc olan bir baka kaynak da herbaryum' lardr. Herbarium, kurutulmu bitki rneklerinden oluan bir kolleksiyondur. Sistematik dzene uyularak saklanan bu bitki rneklerinden karlatrn materyal olarak ve bilimsel almalar iin yararlanlr. Tehis almalar tamamlanm olan bir bitki, eer varsa, evvelce toplanm olan herbaryum rnei ile de karlatrlarak tehisi kesinlik kazanabilir.Trkiye'de,.. yerli bitkilerimizden rnekleri ieren herbaryumlar vardr. Bunlar, niversitelerimizin bitki sistematii ile uraan bilim dallarnn sorumluluu ve denetimi altnda bulunur. Bu herbaryumlar unlardr. AEF Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi Herbaryumu ANK Ankara niversitesi Fen Fakltesi Herbaryumu STE stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi Herbaryumu ISTF stanbul niversitesi Fen Fakltesi Herbaryumu ISTO stanbul niversitesi Orman Fakltesi Herbaryumu EGE Ege niversitesi Fen Fakltesi Herbaryumu HB Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi Herbaryumu ATA Atatrk niversitesi Fen Fakltesi Herbaryumu GAZI Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Herbaryumu
(*)T.Baytop: Trkiye Florasnn taranmasna katkda bulunan yabanc aratrclar: Prof.Dr. Asuman Baytop onuruna bilimsel toplant, Eskiehir, 1991

12

Ayrca, yabanc lkelerde de Trkiye bitkilerinden zengin koleksiyonlar bulunan herbaryum ve tabii ilimler mzeleri vardr; Londra (Kew, British Museum), Edinburg, Paris, Cenevre ve Viyana' daki herbaryumlar bunlara rnektir. Bitki tayini iin yaplan btn almalar sonunda benzeri bir takson bulunamazsa, bunun yeni bir tr olabilecei dnlr. O zaman bitki rnekleri spesiyalistlere yani almalarn bir cins veya trde toplam kiilere yollanr. Bu aamada bitkinin literatre gememi ve evvelce tanm yaplmam bir bitki, yani yeni bir tr olduu kesinlik kazanrsa bitkiye, uluslararas kurallara bal kalarak, bir isim verilir ve latince deskripsiyonu yaplarak yaynlanr. Droglarn simlendirilmesi Drog, ilalarn hazrlanmasnda kullanlan, hayvansal ya da bitkisel kkenli, yani sentezi bitki veya hayvan hcresi tarafndan yaplan ilk maddelere, ham maddelere, ila hammaddelerine verilen isimdir. Elde edildii kaynaa gre: Bitkisel Droglar; Hayvansal Droglar olarak ayrlrlar. Bitkisel droglarn says hayvansal droglardan ok ok fazladr; bunun sebebi bitkilerin insan salmdaki yerinin ve neminin ok daha byk olmasdr. Bitkisel drog, ya bitkinin tamam veya bir organdr ya da bitki veya organdan bir ilemle elde edilen bir rndr. Mentha piperita!nn yapraklar (Folia Menthae); yapraklardan subuhar distilasyonuyla elde edilen uucu ya (Oleum Menthae) ve buradan kristallendirilerek ayrlan Mentholum, birer drogdur. Bir bitkinin tamamndan oluan drog says azdr, fakat bitkinin bir parasnn drog olarak kullanlna ok sik rastlanr. Bunlara rnek < verelim: Herba (ot) Gemmae veya Turiones (dal tomurcuklan Stipes, Stipites (dal, sap; dallar, saplar) Summitates (dal ular) Folium, Folia (yaprak, yapraklar) Flos, Flores (iek, iekler Stylus,Styli (stilus-boyuncuk, boyuncuklar Fructus (meyva) Pericarpium (meyva kabuu Pulpa (etli mezokarp) Semen (tohum) Cortex (kabuk) Lignum (odun) Radix (kk) Rhizoma (toprakalt gvdesi, kksap, rizom)
13

Tuber, tubera (yumru, yumrular) Bulbus (soan) Gland, glandulae (salg ty, tyleri) Sporae (sporlar Bitkide patolojik olarak meydana gelen, bir ilemle elde edilen ya da yan rn olarak ortaya kan droglar ise balca u tip rnlerdir: Gallae (mazlar) Gummi (zamk) Gummi resina (reineli zamk) Resina (reine) Amylum, Amyla (niasta, niastalar) Succus (usare) Cer a (mum) Pix (katran) Oleum (sabit veya uucu ya) Oleoresina (uucu ya ve reine karm) Balsamum (balsam) Droglar da bitki ve hayvanlar gibi 2 kelime ile isimlendirilir. Dil olarak yine latince kullanlr, fakat kurallar bitki isimlendirmedeki kadar kesin deildir. Genel kural, ilk szcn bitkinin kullanlan ksmn ya da organn belirtiyor olmasdr, ikinci kelime ise elde edilen drog ya da maddenin addr ve bir tamlama yaplr. rnek: Melissa officinalis : Oulotu (bitki) Folia Melissae: oulotu yapraklan (drog) Bu tamlama hazrlanrken: 1- Bitki ksmm belirleyen szcn arkasnda ikinci kelime olarak genus ad yer alr ve latince kurallarna gre genitifi (-in hali) yaplr: Salvia officinalis Scilla maritima Aconitum napellus Digitalis purpurea Folia Salviae Bulbus Scillae Tubera Aconiti Folia Digitalis

2- kinci kelime olarak tr ad kullanlmtr: Bu kural Trk Farmakopesi tarafndan kullanlmtr. Ancak baz lkelerde genus ad birinci kelime olarak da kullanlmaktadr, rn. Senegae Radix: Atropa belladonna Aesculus hippocastanum Polygala senega Artemisia absinthium Pimpinella anisum Zea mays Folia Belladonnae Folia Hippocastani Radix Senegae Herba Absinthii Fructus Anisi Amylum Maydis
14

3- kinci kelime bitkinin yresel ad olabilir: Orchis anatolica kullanlan ad) Tubera Salep (Salep bitkisinin ortadouda

4- kinci ve nc kelime hem cins hem tr addr: Cinnamomum cassia Ammi visnaga Cortex Cinnamomi cassiae Fructus Ammi visnagae

5- Hi ilgisi olmayan isimlendirmelere de rastlanr: Glycyrrhiza glabra Smilcuc ornata Radix Liquiritiae Radix Sarsaparillae

Drog, bitkiden bir . ilemle kazanlm bir rnse bazen sadece tek kelime ile ifade edilir; rnein, Astragalus microcephalus Papaver somniferum Tragacantha(veya Gummi Tragacanthae Opium (veya Succus Papaveris^)

Bitkiler Aleminin Gruplar Farmastik Botanik dersinin Bitki Sistematii esas alnarak ilenmesinde, nce bitkiler alemindeki gruplar hakknda bilgi edinmenin, sonra bu gruplarda yer alan ve eczaclkta kullanlan yararl, zehirli v.b bitkileri tantmann daha uygun olaca dnlmtr. Bitkiler alemi (Regnum vegetabile) yedi byk blme (divisio) ayrlr. Bunlardan l.Blm blnebilen canllar dr. 2.-6. Blmler Cryptogamae(*) (ieksiz bitkiler) olarak isimlendirilir. 5. blme kadar olan bitkilerde gerek kk, gvde ve yaprak bulunmaz; bu nedenle bunlarn organlarna thallus, bu bitkilere de Thallophyta (Talluslu bitkiler) ad verilir. 6. Blm' deki bitkiler (Ereltiler), anatomik yaplarnda iletim demeti tadklar iin Borulu kriptogam'lar olarak isimlendirilir. 7. Blm Spermatophyta (Tohumlu bitkiler) dr, bu blme Phanerogamae de denir. Ayrca bu blm bitkileri Anthophyta (iekli bitkiler) olarak da bilinir.

(*) crypt (o)- Gr.sakl, saklanm antho (o)- Gr. iek phaner (o)- Gr. grnebilir, grnr; gymn (o)- Gr.plak angi (o)- Gr. dar; dia - Gr.arada ; dialy - ayr sym, syn - beraberlik gsterir; ortak. 15

Spermatophyta iki alt blm (subdivisio) altnda incelenir: Gymnospermae (Ak tohumlu bitkiler) ve Angiospermae (Kapal tohumlu bitkiler). Angiospermae'de iki snf (classis) bulunur: Monocotyledones (Tek enekli bitkiler) ve Dicotyledones (iki enekli bitkiler). Dicotyledones snf bitkileri iek rt yapraklarnn durumuna gre 3 altsnfa (subclassis) ayrlr. 1. Altsnf; Apetalae (Petalsiz): iek rt yapraklan az gelimi veya yok. 2. Altsnf; Dialypetalae: iek rt yapraklar (kaliks ve korolla) gelimi ve petaller serbest. 3. Altsnf; Sympetalae: iek rt yapraklan gelimi, petaller birleik. BK BLMLERNN SMLER 1. Bacteriophyta (Schizophyta,Blnen Bitkiler) 2. Cyanophyta (Mavi-yeil algler) 3. Phycophyta (Algler) 4. Mycophyta (Mantarlar) 5. Bryophyta (Yosunlar) 6. Pteridophyta (Ereltiotlar) 7. Spermatophyta (Tohumlu bitkiler) Gymnospermae Angiospermae Monocotyledones Dicotyledones Apetalae Dialypetalae Sympetalae

16

Divisio BACTERIOPHYTA B l m : Blnen Bitkiler

(SCHIZOPHYTA)

Bakteriler, bitkiler arasnda morfolojik bakmdan yaplar en ilkel olan, tek bana veya koloni halinde birlemi olarak yaayan saprofit veya parazit organizmalardr. ounlukla tek hcreli ve ok kktrler; boyutlar mikron olarak llebilir, hcre ap ou kez 1 mikrondan kktr. Gerek nukleus (ekirdek) ve tipik plastitleri yoktur. Klorofil tamazlar. C l a s s i s : Bacteria Snf : Bakteriler Bakteri hcresinin %90' sudur. Hcre eperi sellozik deildir, azota zengin bileiklerden yaplmtr. Ozamnlerden oluan byk molekllerden mukopoliholoztler (mukopolisakkaritler) ve belli amino asitlerden meydana gelen polipeptitler, bakteri hcre eperinin ana maddeleridir. Sitoplazma ise dezoksiribonkleik asit (DNA) yapsndadr (ek. 1).

ekil 1. A:Bir bakteri hcresinin ematik ekli, k: kam; kp: kapsl; sz: sitoplazma zar; n: DNA molekl. B: Kamlanma tipleri, m: monotrik; I: lofotrik; p:peritrik kamlanma.

Bakteriler ikiye blnerek, vejetatif olarak oalrlar. Uygun ortam ve koullarda hcre dorudan doruya ve genellikle uzun eksene dikey olarak ikiye blnr. Her bakteri hcresi, genellikle 20-30 dakika iinde blnr; baz mikroorganizmalarda bu hz daha fazladr, 1 saat iinde ok kez blnebilirler. Ayn koullarn devam halinde, 1 bakteri hcresinden 24 saatte 17 milyon, 48 saat iinde de 281 milyar bakteri meydana gelir. Ancak saylar gerekte bu kadar fazla deildir, oalan
17

bu mikroorganizmalarn metabolizma rnleri uygunluunu bozduu iin ok atlamamaktadrlar.

ortam

koullarnn

Yeryznde, ok yaygn bir biimde, 1200 kadar bakteri tr yaamaktadr. Cildimizin yzeyinde, dnya insan nfusundan daha ok sayda bakteri bulunur. 1 g tarla topranda 50-100 milyon; 1 g taze insan dksnda 20-165 milyon bakteri saylmtr. Orman toprann 1 gramnda 3 milyar, iecek sularn 1 mililitresinde 200 bakteri vardr. Bakterilerdeki bu yaygnln nedenleri olarak: -Boyutlarnn ok kk ve dolaysyla ktlesine gre yzeyinin fazla olmas, -Metabolik aktivitesinin yksek dzeyde olmas, deiik besin maddelerinden yararlanabilmesi, -Fizyolojik aktivitesinin yksek olmas ve bunun sonucu olarak hzla oalmas, -Vejetatif hcrenin ve sporunun dayankll saylabilir. En elverisiz ortamlarda bile beslenebildiklerinden yeryznde suda, toprakta, toz iinde, havada bulunurlar ve buralarda yaarlar. Bakteri sporlar havada tozlara asl olarak bulunur; dalarda toz olmadndan sporlar da yok denecek kadar azdr. Bakteri sporlarnn uygun olmayan koullarda dayankl bir biim alma yetenekleri vardr. artlar uygun deilse protoplazma, hcrenin bir tarafnda toplanr ve etrafn direnli, yeni bir zar evirir. Bylece iklim artlarna(+100 C, -253 C gibi scakla ve kurulua) dayanabilen ve endospor ad verilen srekli sporlar oluur. Yaamn uzun zaman srdrebilme yeteneinde olan bu endosporlar,.. evre koullar uygun olunca yeni bir bakteri meydana getirirler. rnein arbon hastal yapan Bacillus anthracis'in endosporlar toprakta 15 yl canl kalabilmektedir. Fakat 100 C deki suyun buharna tutulursa 3-12 dakikada lr. Ayn ekilde tetanoz mikrobunun (Clostridium tetani) endosporu da ok dayankldr. Bir ok bakteri endosporu 15 dakika kaynatmakla lr. Baz bakteriler ise kaynar suda uzun sre (30 saat kadar) canl kalabilir. Bakterilerin beslenmesi, bymesi ve gelimesi iin zorunlu olan maddelerin banda su saylmaldr; % 15-20 den az su ieren ortamda ya da yiyecekler zerinde geliemezler. Anaerob mikroorganizmalarn topraktaki yaam su ile devam eder nk bu canllarn biyolojik aktivitesi ve oalmas ancak belirli oranda su varlnda gerekleebilir. Pratikte, endstri ve laboratuvarlarda mikroorganizma sular, liyoflizasyon veya freeze drying (dondurarak kurutma) yntemleriyle saklanr. Youn tuz zeltisi veya youn eker zeltisi, gelimelerine engel olan ortamlardr. Ortamn scakl da bakterilerin yaamnda etkilidir. Yaama ve gelimeleri iin en uygun scaklk 0 C ile 50 C arasdr. Ancak, bu
18

koullarn dmda canl kalabilen bakteriler de vardr, rnein, kaplcalarda yaayanlar. Her mikroorganizma iin optimum scaklk farkldr. Genellikle 20 C, imlenme iin elverilidir; 37C, bakterilerin bir ksm iin en uygun scaklktr (mantarlar iin ise 28C) , bazlar rn. Lactobacillus delbruckii 60C'ye dayanr; bu suretle sanayide, sya dayanmyan (termolabil) mikroorganizmalarn kontaminasyonu kolayca nlenmi olur. Endstride, farkl. 2 scaklk uygulanarak retimde optimum verim salanabilmektedir. rnein penisilin retilirken l.nci evrede yani miselyumun gelimesinde uygulanan scaklk, antibiyotiin ekillendii 2.nci evrenin scaklndan daha dktr. Mikroorganizmalarn reme pH s herbiri iin deiiktir; rnein bakteriler iin pH=7 en uygun olduu halde mantarlar iin 4.5 dolaylarndadr; genelde pH, 4 ile 8 arasnda deiir. Kltr vasatnda bir enerji ve besin kayna (karbohidrat, azotlu bileik, vitamin, mineraller vb.) bulunmaldr; oalma iin gerekli olan enerji ya ortamdaki bileiklerin oksidasyonuyla ya da k ile salanr. ATP, enerji trasferinde hcre iin bilinen nemli bileiktir, eer termodinamik adan uygun olmayan bir ortam olumusa gereken hz ATP sayesinde salanabilir. Bakterilerin gelimesi iin beslenme ortamnn yeterli olmas erekir. Aslnda bakterilerin ou heterotroftur (kendi kendini esleyemez:) ya parazit(asalak) olarak bir canl zerinde veya saprofit (rkl) olarak canl olmayan ve rmekte olan maddelerle yaarlar; obligat parazitler nadirdir. Baz bakteriler ise ototroftur (kendini besler), fotosentez ya da kemosentez yaparlar. Fotosentez yapan bakteriler ve algler ATP oluturmak iin k enerjisini kullanabilirler. Ototrof bakteriler anorganik bileiklerden ATP retebildikleri halde heterotrof olanlar, mayalar (rn. bira mayas) ve mantarlar, ancak organik bileiklerin oksitlenmesiyle ATP yapabilirler. Bakterilerin bir ksm aerobiktir, yani yaayabilme ve geliebilmeleri iin hava oksijeni zorunludur; bir ksm ise oksijensiz ortamda geliebilir, bunlara anaerobik bakteriler denir. Fakltatif anaerobik olanlar ise hem oksijenli hem de oksijensiz ortamda yaayabilenlerdir. Bakterilerin ou renksizdir, bu ..nedenle mikroskopta grlebilmeleri iin boyanmalar gerekir. zellikle mikrobiyolojide uygulanan Gram yntemi (*) ile bakteriler boyanr. Birinci boyann mor rengini koruyan bakterilere Gram pozitif bakteriler, fuksin ile boyanan ve krmz renk alanlara Gram negatif bakteriler denir. Gram (+) bakterilerde bulunan Mg ribonkleat, mor rengin tutulmasn ve alkolle ykamada geri verilmemesini salar.
(*)Bu bir ift boyamadr. Bakteri preparat, kristal viyole veya jansiyan moru zeltisi iinde bekletilir, boya dklr, preparat alkol ve su ile ykanr. Sonra ayn preparat fksin ile boyanr ve arkasndan su ile ykanr. 19

Bakteriler ok ynl fizyolojik aktivite gsteren mikroorganizmalardr. Dier canllarda hastalk meydana getirmeleri dnda bakterilerden gerek eczaclkta gerekse baka alanlarda kullanlan rnlerin elde edilmesinde yararlanlr; rnein baz bakteriler fermentasyon yapar (laktik asit, butirik asit; aerobik asetik asit fermentasyonu), baz bakteriler gaz, renkli maddeler veya k (oksidasyonla k veren bir madde-lusiferin-) meydana getirir, baz bakteriler kimyasal ilemler sonucu yararl rnler verirler. Bakterilerin bazen kendileri bazen da meydana getirdikleri rnler eczaclk bakmndan nem tar. Bakterilerin rol oynad kimyasal olaylar, tadklar enzimlerden (fermentlerden) ileri gelir. Salgladklar enzimler yardmyla zerinde yaadklar besin ortamn zerek ayrma, kokma ve rmeye neden olurlar. Hastalk yapanlarn toksinleri, insan ve hayvanlarda hastalklara neden olur. Bakteriler toksisite bakmndan farkldrlar. a) Endotoksin (*) meydana getirenler : rettikleri toksinleri zerinde yaadklar konan hcresi iinde biriktirirler; hcre paralannca toksinler serbest kalr ve yaylr, b) Eksotoksin meydana getirenler: Eksotoksinler enfeksiyon yerinden byk bir hzla yaylr. Bu toksinler ok zehirli proteinlerdir, rnein Clostridium botulinum bir toprak bakterisidir, sebzelerin zerinde bulunabilir. Basnl sya dayankl olan endosporlar konserve yapm srasnda lmez, ortam souyunca imlenir; meydana gelen yeni bakteri byr, ekzotoksin salglar. Bu bakterilerin oluturduu gaz, konserve kutusunda ikinlik meydana getirir. Bu durumdaki konserveler kesinlikle yenmemelidir. Aksi halde botulizm (botulismus) denilen besin zehirlenmesi grlr ki yiyenlerin % 70-80' i ac iinde lr. Ancak bu tip zehirlenmelere ok sk rastlanmaz nk, konserve besinler, ounlukla, stlarak yenir; protein yapsmda olan ekzotoksin, scakta kolayca bozulur ve paralanr. Bakterilerdeki zel enzimler, zel baz reaksiyonlara neden olur ve bu suretle belirli maddeler sentezlenir. rnein, insanlarda hastalk yapan mikroorganizmalardan biri olan Clostridium trlerinden butanol elde etmede; Lactobacillus trlerinden laktik asit, baz Bacillus ve Streptomyces trlerinden de B12 vitamini retiminde yararlanlr. Bakterilerin salglad enzimler substrat paralar: Pratik olarak btn doal rnler (mineral yalar, parafn ve asfalt dahil) bakterilerle paralanrlar, sadece baz sentetik reineler ve plastikler dayankldr.

(*)edo-Gr. i; exo-Gr. d, darda, darya 20

Bakteriler bazen bitkilerde hastalklara neden olur. Bitkiye alan bir yaradan veya stomalardan giren bakteriler, hcreleraras boluklarda rerler, selloz ve pektin zar eriten enzimler salglayarak rn. zamk olumasn salar. Bu enzimler hcrelerin lmesine ae neden olurlar; bazen iletim dokusunu tkayarak bitkiyi soldururlar. Ancak her bakteri zararl deildir; rnein toprakta bulunan fakat Fabaceae (Baklagiller) bitkilerinin kklerine girerek orada yaayan Bacillus radicicola (Rhizobium radicicola) kk yumrucuklar meydana getirir (ek.2). Nodozit (*) ad verilen bu yumrucuklarda gelien bakteriler bitkiye azot salad iin yararl bakterilerdir.

Bakteriler bymenin baz evrelerinde kam (kirpik) tar, areketi salayan ve plazma ipliklerinden oluan kamlar ya ularda, bir tane (monotrichus) veya birka tane, demet halinde (lophotrichus),ya da btn yzeydedir (peritrichus) (**) (ek.l). Bakteriler ok kk olduklarndan belirgin morfolojik farklar her zaman bulunamayabilir. Genellikle ubuk, burgu veya kre eklindedirler (ek. 3). Baz hcreler blndkten sonra birarada kalr, koloniler, iplikler veya bir a meydana getirir, ve buna gre deiik isim alrlar.
(*)nodus,-i: dm: nodosus, -a, -um: (ok) dml (**)peri-Gr. etrafnda; tricho-Gr. kl, sa 21

ekilleri esas alnrsa bakteriler 3'e ayrlr: 1-Coccus, cocci (koklar): Yuvarlak veya oval tanelerdir. Koklara her zaman tek bana rastlanmaz. Diplococcus (diplo-=ift, iki kat) koklar ikier ikier bulunur; Streptococcus: hcre hep ayn ynde blnmtr ve koklar bir zincir meydana getirmitir; Staphylococcus (staphyl(o)-zm salkm):hcrenin her ynde blnmesi sonucu dzensiz kmeler olumutur; Sarcina: hcre ynde blnm ve kp biiminde ktleler meydana gelmitir. Kk ve byk gruplar halinde bulunan bakterilere ekilleri Staphylococcus'a benzedii halde, bazen Micrococcus denir. Genellikle bu isim, bakterinin patojen olmadn (hastalk yapmadn) belirtmek iin seilir, hastalk yapanlar iin ise Staphylococcus ad kullanlr.

ekil 3. Bakteri ekilleri. a:tek Coccus; b:Diplococcus; c:Streptococcus; d:Sarcina; e:Staphylococcus; f:Bacillus; g:Vibrio; h:Spirillus.

2- Bacillus (ubuk, omak, basil): Boyu eninden uzun bakterilerdir. ou zaman tek bana bazen ikier ikier ya da zincir eklinde bulunur. Bazlarnda kirpik vardr. Bazlar spor meydana getirir. 3- Spirillum (helezon, spiral eklinde). Burgu eklinde kvrlm bakterilerdir, bu isim bir ka kvrm olan kaim ve ksa bakterilerde kullanlr; sadece tek kvrm olanlara ise Vibrio ad verilir (ek. 3). Bakterilerin taksonomisi fevkalade zordur . nk ok kktrler ve morfolojik karakterleri birbirine ok benzer. Sistematikilere gre bakterileri 10 takm altnda toplamak uygundur; burada, Farmastik Botanik dersi kapsamna girmesi uygun olan takmlardan bahsedilecektir.
22

Ordo: Pseudomonadales Bu takmdaki mikroorganizmalar ubuk (basil), spiral, bazen kre (kok) biiminde, hareketsiz ve gram negatiftir; spor meydana getirmezler. Aralarnda ok deiik olaylara neden olanlar vardr; rnein, oksidasyon yapanlardan Acetobacter aceti ve A.suboxydans saylabilir; birincisi etanol' den asetik asit veya sirke olumasmda, ikincisi de D-sorbitol' den L-sorboz' a geite, oradan da C vitamini elde ediliinde etkili rol oynar. Bakteriler etkinliklerine gre de isimlendirilir, rnein azotu tutan ve amonya nitrite, sonra da nitrata oksitleyen azot bakterileri (.Nitrobacterium, Nitrosomonas)\ hidrojen (Hydrogenomonas), kkrt (.Thiobacterium, Thiobacillus)\ metan (Methanobacterium, Methanococcus) ya da k (Photobacterium) bakterileri denir. Demir (Ferribacterium) bakterileri, bitki hcresine girerek hastalk yapan (rnein, Pseudomonas tabaci) ve insanlarda hastalklara neden olan baz bakteriler de bu takmdandr. Ordo: Eubacteriales Bakterilerin ou bu takmdandr. ubuk (Bacillaceae familyas) ya da kre (Coccaceae) biimindedir. Bunlar zincir, levha veya paket halinde bulunurlar. Bazs hareketlidir ve hareketi salayan kirpikler bakterinin btn evresinde yer almtr (peritrichus); saprofit veya parazittirler. Bacillaceae familyasndan olan ve spor meydana getiren trler Gram (+)tir. Bacillus anthracis, ROBERT KOCH (1876) tarafndan, bir hastalk ajan olarak gsterilen ilk bakteridir. B.subtilis'in proteini tahrip etme zellii vardr. Gerek eczaclk, gerekse eczaclk d sanayide yararlanlan Bacillus ve Lactobacillus'lardan baka butanol elde ediliinde yardmc olan Clostridium'lar, amino asit fermentasyonu yapan ve bu nedenle glutamik asit elde etmede kullanlan Micrococcus glutamicus, ad akla hemen elen bakterilerdir. Scak kanl hayvanlarda, barsakta doal olarak ulunan Escherichia coli ayn zamanda bir enzimin (L-asparaginaz) retiminde gerekli olan bir bakteridir. Toprakta bulunan ve havann serbest azotunu tutan Azotobacter, Rhizobium, bitkilerde tmr oluturan (Agrobacterium) ve insanlarda hastalk yapan (Clostridium tetani tetanoz, Corynobacterium diphteriae - difteri, Diplococcus pneumoniae zatrree, Salmonella paratyphi - paratifo, Shigelta dysenteriae - dizanteri cerahata neden olan Staphylococcus ve Streptococcus' lar) bakteriler; polipeptit yapsnda baz antibiyotikleri reten Bacillus brevis, B.licheniformis, B.polymyxa ve baz alarn (tetanoz, difteri) hazrlanmasnda yararlanlan bakteriler de bu takmdandr.

23

Ordo: Chlamydobacteriales Bu takmdaki bakterilerden ikisi ilgi ekici olup demir bakterilerindendir; Leptothrix ochraced nin oluturduu tabakalar arasnda ferri hidroksit tutulur. Crenothrix polyspora'da oalma srasnda serbest hale geen hareketsiz koklar, su borularnn tkanmasna neden olur. Ordo: Actinomycetales Bu takmdaki bakteriler,gerek bakteriler kadar bol bulunur, tr says da fevkalade oktur. Bundan ncekilerden farkl olarak bu takmdaki bakteriler hem hareketsizdir hem de miselyum meydana getirir (ek. 4). Yapay ortamda ap bazen birka santimetreye varan miselyum, ekseriya ok dallanm tek bir hcreden (ap 0.1 - 1.5p ) ibarettir, ok sayda nukleoidi vardr, fakat ara zarlar bulunmaz. Baz bitkilerin kklerinde bulunan azot tutucu simbiyontlar muhtemelen bu takmdandr. Bu takmda baz patojen bakteriler, rn. Mycobacterium tuberculosis (verem), M. leprae (czzam) vardr. Bu takm sistematik bakmdan 3 familyaya ayrlrsa da bizce en nemlisi Streptomycetaceae'dir. Bu familyadaki bakteriler anaerobiktir, sporlar zincir oluturur. Baz Streptomyces'ler (rn. S.scabies) patates ve pancarda hastalk meydana getirebilir. Ancak bizce daha nemli olan, ozamin heterozidi yapsnda, makrolit yapsmda, tetrasiklin trevi antibiyotikler ile kloramfenikol veren Streptomyces' lerdir. Streptomyces' lerin ikisi, S.griseus ve S.aureofaciens, B| 2 vitamini de retir, bu vitamin (=siyanokobalamin = antianemik faktr), streptomisin'in elde edilii srasnda meydana gelir.

ekil 4. Actinomycetes'de miselyum 24

Antibiyotik elde edildikten sonra arta kalan miselyumlarn besleyici ve kilo arttrc etkisi gzlendiinden, son zamanlarda, bymekte olan hayvanlarn yemine veya ime suyuna az miktarda antibiyotik katlmaya balanmtr. Bakteriler, eczaclkta gruplandrlmtr. kullanmlar dikkate alnarak yle

I- St Bakterileri, Laktik Bakteriler Bu gruptaki bakterilerin ou laktik asit (CH 3 -CHOH- COOH) meydana getirir, bazlarnda retim ok yksektir, bu nedenle bu isim verilmitir. Laktik bakterilerden insan salnda yararlanlmaya XX. yzylda balanmsa da bu bakterilerin ampirik olarak kullanlmas (rnein Kafkasya'da kefir, Balkanlarda yourt ve Asya'da ksrak stnden kmz yaplmas) uzun zaman ncelerine kadar gider. Barsak hastalklarnda, alkali ortamda yaayan bozulma rn mikroplar redii saptanmtr; laktik bakterilerin rettii asit ortam sayesinde antagonzma salanm olur. Benzer durum antbiotiklerle tedavide de ortaya kar, gidermek iin yine st bakterilerinin yardmna bavurulur. Laktik bakteriler ekil olarak ya ubuk ya da kre biimindedir. Basiller bazen kirpik tar ve hareket eder. St bakterileri arasnda besin endstrisinde nemli olan trler vardr. rnein, Lactobacillus lacis st ve peynirden izole edilmitir; L.bulgaricus, yourt yapmnda kullanlmtr ve st rnlerinde bulunur. L.caucasicus, Kafkaslarda kefir yapmnda kullanlan bakteridir. Bunlarn de eni 1 mikrondan az, boyu ise birka mikron olan, hareketsiz mikroorganizmalardr. Termofldrler, yani sca severler; yaama ve oalmalar iin saptanm optimum scaklk 40 C dir. Lactobacillus delbruckii ve L.thermophilus da termofl bakterilerdir. ekerli ortama ekilmeleri sonucu laktik asit meydana gelir ki bugn, laktik asit elde ediliinde bu yntem uygulanmaktadr. II- Dekstran Veren Bakteriler Dekstran, ikinci dnya savamda kan plazmasnm yerini almak zere kullanlmaya balanan, bugn fazla miktarda tketilen byk molekll bir poliholozittir, yani bir ekerdir. Eczaclkta kullanlmaya elverili olan dekstranlar molekl arl 40.000 ila 70.000 arasnda olanlardr. Dekstran sentezi, sanayide sakkarozdan, yani ay ekerinden hareketle gerekletirilmektedir. Bu sentez bakteriler tarafndan yrtlr. Bakteri bir Leuconostoc trdr: L.mesenterioides. 20-25C de yaayan bu koktan hazrlanan bir su, ierdii fermentler yardmyla nce sakkarozu glukoz ve fruktoza ayrr sonra da glukozlarn 1-6
25

balaryla balanmasn salar. Bu yolla sakkarozdan dekstran olumas iin 48 saatlik sre yeterli gelmektedir. III- Enzim Elde Etmede Kullanlan Bakteriler Penisilinaz,bir ok bakteri suu ve baz streptokoklar tarafndan meydana getirilebilen bir enzimdir; ancak bugn Bacillus cereus'tan (Bacillaceae) elde edilmektedir. Termolabil olan bu enzim penisilinin kimyasal yapsn deitirerek allerjik reaksiyonu nlediinden penisilin allerj isinde M (adale ii, intramskuler)(*) olarak verilir. Streptokinaz ve Streptodornaz, Streptococcus pyogenes (=S.hemolyticus) (Streptococcaceae) tarafndan meydana getirilen enzimlerdir. Gram(+) bir mikroorganizma olan bu bakteri doal olarak azda bulunur, ancak baz sular belirgin bir ekilde patojendir. Streptokinaz, fibrini eriten plazmin'in olumasn salyarak etki etmektedir. Fibrinli salglar ve cerahat svlatrmada lokal enjeksiyonlar halinde veya dardan enfekte yaralarn ve banlarn pansumannda kullanlr. Bu iki enzim genellikle beraber verilir. L-Asparaginaz, Escherichia coli (Eubacteriales) sularmn kltrnden elde edilmi bir enzimdir. Hcrelerin anormal bymesinden sorumlu olan L-asparagin'in paralanmasna neden olduundan antikanser etki gsterir. Akut lsemili ocuklarda ve hematolitik olgularda nerilir. IV- Antibiyotik reten Bakteriler Antibiyotikler mikroorganizmalarn meydana getirdii ve baka bir takm mikroorganizmalarn gelimesini yavalatan, ok seyreltik zeltilerde bile etki gsteren maddelerdir(**). lk antibiyotik (penisilin) XX.yzyln ortalarnda kefedilmitir; 1970 ylndan beri de memleketimizde antibiyotik retilmektedir. Mikroorganizmalar kadar yksek bitkiler de antibiyotik tar; sentetik antibiyotikler de vardr, ama bunlar konumuzun dndadr. Antibiyotikler daha ok Bacillaceae, Actinomycetales ve Mycophyta'daki canllar tarafndan retilir. Yksek bitkilerden elde edilen Cortex Chinae gibi kinin de antibiyotik etkilidir. Likenler, Liliaceae, Ranunculaceae, Compositae, Leguminosae familyasmdaki bitkiler de antibiyotik etkili bileikler tar; ancak yksek bitkilerden elde edilen antibiyotiklerin ounun etkisi daha zayftr, bu nedenle kullanm ve nemi de azdr.
(*) intra- = ieri, ieride; musculus = kas, adale (**) anti-: Gr. kar; bi(ont)-: Gr. hayat, canl; antibioticus, antibiyotik, mikroorganizmalarn remesine engel olan 26

Antibiyotikler genelde bir mikroorganizmann faaliyeti sonucu retilen ilalardr. Son zamanlarda baz mikroorganizmalardan izole edilen fermentlerin antibiyotik eldesinde daha elverili olduu grlmtr. Hatta izole DNA ile bir mikroorganizmadan dierine genetik bilgilerin tanmas sayesinde, fermentasyonu daha mkemmelletirerek yeni antibiyotikler hazrlama olana bulunmutur. rn. Bacillus subtilis antibiyotik reten bir bakteri deildir; fakat antibiyotik yapan bir organizmadan tketilen DNA ile muamele edilirse Basitrasin meydana gelebilir. Antibiyotiklerin genel zelikleri olarak unlar sylenebilir: -Antibiyotikler genellikle amorf maddelerdir, bazlar kristallenebilir (rn. Penisilin G kolay kristallenir). -Antibiyotikler sulu zeltide dayankl deildir, bu nedenle nemli ortamda saklanmaz. -Genellikle renksizdir, bazs sar veya koyu renkli olabilir. Mikroorganizmalarn rettii antibiyotiklerin, molekl yaps birbirinden farkldr. Antibiyotiin kimyasal yaps esas alnp buna gre gruplandrma yaplrsa, balca 5 grup ortaya kar: -Polipeptit snf birbirlerine balanm Basitrasin A: antibiyotikler: aminoasitlerden Bunlar peptit balaryla meydana gelmitir; rn.

-Ozamin yapsndaki antibiyotikler, heterozit yapsnda olup 1 veya daha fazla ozamin tarlar; rn. Streptomisin -Tetrasiklinler Klortetrasiklin drtl bir halka sistemi tayanlardr ; rn.

-Makrolit yapsndakiler,makrosiklik laktonlardr, halka en az 12 karbonludur ve bir lakton ba vardr, heterozit halindedir; rn. Eritromisin Bu gruplarn dnda bir de penisilinler vardr; bunlar 6 karboksamido penisilanik asit trevleri ile bir B-laktam halkas tar.Penisilinlere benzeyen bir baka grup da Sefalosporinler' dir; aralarndaki fark penisilanik asit yerine sefalosporanik asit tamalardr. Bu gruplar daha ayrntl incelenmitir.

27

A) Polipeptit Snf Antibiyotik reten Mikroorganizmalar Polipeptit snf antibiyotikler genel olarak bakterisit (*) etki gsterir ve lokal olarak kullanlr. Bacillus brevis, 0.6-0.9 |i kalnlkta, 1.5-4|i uzunlukta aerob bir basildir, kirpiklerle hareket eder; koloniler oluturur. Kltr iin optimum scaklk 38-40 C dir. Bu basilden retilen antibiyotik Tirotrisin adn alr. Bu, aslnda bir antibiyotik karmdr. Karmda (%20 orannda) bulunan gramisidin' in, aktivitesi daha yksek fakat toksik etkisi daha azdr. Pnmokok, staflokok ve streptokoklara etkilidir. Oral alndnda toksiktir; parenteral (**) verildiinde karacier bozukluuna neden olur. Daha ok dardan, gargara ve pastil halinde anjin tedavisinde; pomat halinde yara ve yanklarda kullanlr. Bacillus licheniformis, fakltatif anaerob bir bakteridir. Optimum kltr scakl 32-35 C dir. Bu basilden elde edilen Basitrasin (Bacitracinum, T.F.) hem az-boaz enfeksiyonlarnda ,pastil halinde hem de dardan solsyon veya pomat halinde kullanlr. Bacillus polymyxa, boyu uzunca (2.5-6|a) olan bir basildir. Kltr 30 C de yaplr. 1947'de elde edilen Polimiksin B slfat (Polymyxini B sulfas,T.F.) oral (*** ") veya intramskler olarak (idrar) boaltm veya sindirim yollar enfeksiyonlarnda, E.coli, Brucella ve Salmonella trlerine etkilidir; ayrca bomacada ve dardan gz, kulak ve deri hastalklarnda kullanlr. B.polymyxa var. colistinus kltrnden Kolistin (Polimiksin E) elde edilir; bu antibiyotik polimiksin B ile ayn spektrumu gsterir ve ayn alanda kullanlr. Bu antibiyotik de Gram(+) bakterilere etki eder. Parenteral kullanldnda karacier, bbrek veya sinir sistemi zerinde toksik etki yapar bu nedenle ok dikkatli uygulanmas gerekir. Polipeptit snf antibiyotik reten mikroorganizmalarn bir ksm Streptomyces ve Actinomyces trleri arasnda yer alr. Streptomyces floridae, S.puniceus ve Actinomyces vinaceus' tan Viomisin isimli antibiyotiin elde edilmesinde yararlanlr; bu antibiyotik yalnz tberkloz tedavisinde ve streptomisine cevap vermeyen durumlarda kullanlr.
(*)bacterium = bakteri; stat-Gr.dur(dur)ma; -cid- = ldrc bacterostaticus = bakterilerin yaamn durduran ; bactericidus = bakteri ldrc (**)parenteral= enjeksiyon yoluyla (verilen ilalar) (***)oraIis= az ile ilgili 28

Streptomyces orientalis, Vankomisin ad verilen glukopeptit yapsnda (bir cok amino asit ve glukozdan oluan) ve organik klor tayan bir antibiyotik retir. Azdan etkisiz olan bu antibiyotik HC1 tuzu halinde IM yolla verilir. Vankomisin Gram(+) bakterilere ve zellikle staflokoklara etkilidir; staflokoklarn neden olduu septisemi veya endokardit vakalarnda kullanlr. B) Ozamin Heterozidi Mikroorganizmalar Yapsnda Antibiyotik reten

Ozamin heterozitleri, asit ortamda hidroliz edilince aglikon yannda en az biri ozamin yapsnda olan ozlara ayrlrlar. Aglikon alt yeli bir halka yapsndadr amin (-NH 2 ) veya guanidin (-NH-C(NH)-NH 2 ) ruplarn tar; bu gruplardan dolay bazik ortamda daha etkilidir, udaki zeltileri oda scaklnda dayankldr.Ozamin heterozidi antibiyotiklerde etki ve toksisite fark, verilen miktarla ilgilidir; rn. streptomisin gnde kg bana 15-25 mg hesabyla, iki defada; gentamisin ise yine 2 defada fakat kg bana 3-6 mg hesabyla verilir. Oral olarak ok az absorbe olur, bu nedenle parenteral veya lokal verilir. Bu yapdaki antibiyotikler, Actinomycetales takmndan Streptomyces (Streptomycetaceae) trlerinin rnleridir. Streptomyces'ler 1940 tan beri tedavi alannda birinci yeri almtr. 1940 da WAKSMAN tarafndan izole edilen Aktinomisin insanlar iin ok zehirli idi. Bundan soma 1944 de Streptomisin bulunmutur. Ayn sakncay tamad anlalnca Streptomyces'lerdeki almalar arttrlm ve saylar 10'u geen antibiyotik, tedavi alanna sokulmutur. Ozamin heteroziti antibiyotikler, Gram(+) koklara ve aerobik basillere etkilidir. Bu antibiyotikler bbrek yoluyla atlrlar, bu nedenle bbrek yetmezlii olan hastalarda kullanlmamaldr. kinci bir yan etki de i kulaktaki iitme ve denge organlarnda grlen zararl etkidir. Bu antibiyotikler narkotik-analjezik ilalarla birlikte kullanlrsa solunum depresyonuna neden olur, tehlikelidir. Antibiyotik veren mikroorganizmalardan Streptomyces griseus sporlu aerob bir bakteridir. Optimum gelime scakl 37C dir. Bu trn ancak baz sular Streptomisin (Streptomycini sulfas, T.F.) antibiyotiini vermektedir. Streptomisin A ve Streptomisin B birlikte meydana gelir (litrede 1-3 g). Streptomisin heterozit yapsndadr; aglkonu azot tar. S. griseus, streptomisin yannda, B 12 Vitamini de verir (ortamdan litre bana 300-1500 mikrogram B 12 Vitamini elde edilmektedir); bu iki rn zel fltrasyonla birbirinden ayrlr. Tedavide yalnz slfat tuzu halinde Streptomisin A kullanlr. Streptomisin geni spektrumlu antibiyotiklerdendir hem Gram(+), hem de Gram(-) bakterilere etki eder; mantar, virs ve tripanazomlara etkisizdir. Mikrokristal yapsndadr, suda znr. Bu grup antibiyotiklerin sudaki zeltileri oda scaklnda uzun sre aktivtesi
29

kaybolmadan saklanabilir. Parenteral olarak zellikle akcier ve bbrek tberklozunda verilir; oral kullanl azdr. Lokal olarak (solsyon, pomat, kolir (*) eklinde) kullanlr. Streptomisin B, Streptomisin A' dan 3 kez daha zayf etkilidir, bu nedenle pek kullanlmaz. Streptomyces fradiae Neomisin (Neomycini sulfas, T.F.) antibiyotiini verir. Bu da Neomisin A, B, C karmdr; en ok kullanlan Neomisin B dir. Neomisin'in etkisi Streptomisininkine benzer, Gram(+) ve Gram(-) bakterilere kar etkilidir. Dardan (solsyon, pomat, kolir) ve oral kullanlta (barsak enfeksiyonlarna kar) toksik etkisi fazla deil ise de parenteral verilirse zararldr, sarlk meydana getirebilir, bbreklerde nefrit yapabilir. Bir dier Streptomyces tr, S.kanamyceticus ta Kanamisin ad verilen antibiyotikler karmn retir. En ok kullanlan Kanamisin A'dr. Bu gruptaki dier antibiyotikler gibi Gram(+) ve Gram(-) bakterilere kar etkilidir; ayrca tberkloz tedavisinde de kullanlr. Bir ok hastann uzun sre tahamml gsterebildii (mideyi bozmaz) bir antibiyotiktir. Paromomisin, S.rimosus var. paromomycinus' tan elde edilen bir antibiyotiktir; etkileri Kanamisine benzer, oral olarak, en ok gastroenterit ve akut amipli dizanteride verilir. Gentamisin Micromonospora purpurea' dan elde edilen ve yurdumuzda bir zamanlar iki fabrika tarafndan retilmi bir antibiyotiktir. Daha geni spektrumlu ve antibakteriyel gc daha yksek olduundan dk dozlarda alnabilmektedir. drar yollar enfeksiyonlarnda; lokal olarak yanklarda kullanlr. Penisiline snerjik etkidedir. C) Tetrasiklin Trevi Antibiyotik reten Mikroorganizmalar Bu gruptaki antibiyotiklerin bir ksm doal kaynaktan bir ksm da yar sentetik olarak elde edilir. Tetrasiklinler, oktahidronaftasen trevi, 4 halkadan oluan bileiklerdir. Geni spektrumlu antibiyotiklerden olan tetrasiklinlerin spektrumlar birbirinden farkl olmad halde absorbsiyon dereceleri, atlma hzlar deiiktir. Doal kaynaktan elde edilenleri veren mikroorganizmalar da Streptomyces trleridir. Streptomyces aureofaciens, altn sars renkte bir pigment tar. Bu trden dorudan doruya retilen antibiyotik Tetrasiklin hidroklorr (Tetracyclni hydrochloridum, T.F.) (Klortetrasiklin) adn alr ki bu da ak sar renklidir. Gram(+) ve Gram(-) bakterilere kar etkili ise de
(*) collyrium=gz banyosu, gz damlas, kolir 30

frengi (sifilis), amipli dizanteri ve benzeri ateli hastalklarda verilmitir. Sindirim sisteminde dayanksz olduundan bu yolla kullanl azdr. Suda olduka iyi znr, injektabl zeltileri kullanlabilir; toksisitesi azdr. Bugn eczaclkta daha ok Tetrasiklin kullanlr. S.aureofaciens kltrnde ortama klor iyonlar yerine brom iyonlar konursa halkaya bal klor ayrlr hidrojen girer ve Tetrasiklin meydana gelir. Tetrasiklin 4 halkal bir yap tar. Polivalan bir antibiyotiktir. Gram(+) ve Gram(-) bakterilere etkilidir; sifilis, amipli dizanteri ve ateli hastalklarda verilir. Ayn mikroorganizmadan bir antibiyotik daha elde edilir(*) Demetilklortetrasiklin (DMCT, Demeklosiklin); bu, dier tetrasiklinlerden daha dayankldr. Barsaktan emilimi kolay, vcuttan atlmas ge olan bu antibiyotii drt saatte bir yerine, gnde 1 veya 2 defa almak yeterlidir; kandaki konsantrasyonu, bu ekilde yeterli dzeyde tutulabilir. Bir baka Streptomyces trnden de, ok tannan bir antibiyotik elde edilmektedir; S. rimosus, Oksitetrasiklin (Terramisin, Oxytetracyclini hydrochloridum, T.F.) reten bir mikroorganizmadr. Bu antibiyotik, klorhidrat tuzu halinde, bilhassa ocuklar iin hazrlanan urup ve damlalarda kullanlr. Suda en ok eriyen antibiyotiktir. Oral preparatlar yannda pomat ve aerosol ekilleri vardr. Tetrasiklinlerin baz yan etkileri vardr. rnein, bulant, kusma ve kanl feese neden olur; di ve kemiklerde birikme yapar, bu nedenle 4 aydan sonra hamilelere, stle getii iin emziklilere ve 8 yandan kklere verilmez; karacier ve bbreklere zarar verir; a duyarllk yaratr. D) Makrolit Yapsnda Antibiyotik reten Mikroorganizmalar Makrolitler makrosiklik (**),(rnein halka 14 yelidir) bileiklerdir; bakterilerde temel protein sentezini yavalatr ve bakteriyostatik etki gsterirler. Streptomyces' lerden S.erythreus, aglikonu makrolit yapsnda bir antibiyotik retir: Eritromisin (Erythromycinum T.F.); bu, zellikle Gram(+) bakterilere etki eder. Akut difteri, tetanoz, pnmomide verilir. Sulu zeltileri 1-2 ay bozulmadan kalabilir. Karacier zerinde yan etkileri vardr. Streptomyces antibioticus, Oleandomisin'i veren canldr. Gram(+) ve baz Gram(-) bakterilere (gonokok, menengokok) etki eden bir antibiyotiktir.
(*) Klortetrasiklin elde edilirken ortama prekursor olarak aminopterin konursa DMCT meydana gelir. (**)macr(o)-Gr. byk; cycl(o)-Gr daire, halka 31

Streptomyces nodosus' tan Amfoterisin B isimli bir antibiyotik elde edilir. Olduka geni spektrumludur; balca fungusit olarak kullanlr. Bu antibiyotiin de yan etkileri (anemi, nefrotoksik etki) vardr. Bu kimyasal yap ayrmna gre yukardaki gruplara alnamayan bir antibiyotik te Kloramfenikol (Chloramphenicolum, T.F.) dur. S.venezuelae'den elde edilen bu antibiyotiin yaps olduka basit olduundan daha ok sentez yoluyla elde edilir. Gram(+) ve Gram(-) bakterilere etkilidir. En yaygn kullanl olan Penisilin grubu antibiyotiklerin doal kkenlileri kf mantarlarn olduu iin bunlardan ileride, mantarlar blmnde sz edilecektir.

Ordo: Spirochaetales
Bu takmn yeleri ekseriya ok uzun (500 p kadar) silindir ve spiral eklindeki canllardr; yaplarnn ok ince olmasyla bakterilerden ayrlrlar. eperi yumuaktr ve ylankavi hareket eder. Saprofit veya parazit olup insan ve hayvanlarda bulac hastalklara neden olurlar; rnein: frengi (sifilis) hastalna sebep olan Spirochaeta pallidum' dur.

Classs : Microtatobiotes
Bu snftaki organizmalar ancak canl hcre iinde geliip reyebilir; doku kltr yntemiyle canl hayvan dnda da retilebilmilerdir. ubuk veya kre eklinde olup ok kktrler; bu nedenle ancak ultra mikroskopla grlebilir ve bakteri tutan filtrelerden geebilirler.

Ordo: Rickettsiales
Yaadklar hcre iinde dzensiz topluluklar meydana getiren bu parazitler de baz bulac hastalklara sebep olurlar. Hastalk genellikle bir portr, tayc hayvan (sinek, pire, bit v.b.) tarafndan insan ya da hayvana ular; rnein Rickettsia typhi, bit araclyla insana geer ve tifse neden olur; Coxiella burnetii kene ile insana geer ve Q hummas denilen hastaln amilidir.

Ordo: Virales
Bal bulunduklar snfn zellii olarak bunlar da canl hcre iinde oalabilen, kk (0.1 mp apta) organizmalardr. Aslnda gerek bir organizma saymak doru olmayabilir, nk bir virs, nkleik asitlerden oluan bir makromolekl ve bunu saran, protein bir klftan ibarettir. Su tamaz, metabolik faaliyet gstermez; enerji alverii yoktur (rnein: solunum yapmazlar); oalma ekli bile farkldr. Bakteriler gibi
32

blnerek oalmaz, yaayan bir bakteri, insan veya hayvan, hatta yksek bitki hcresine girince kendi bana gerekletirdii bir katalitik etki ile bu canl hcrenin protoplazmasndan kendine benzeyen yeni bir virs meydana getirir. Bunun sonucu olarak da hastalk yaylr. Viruslarn etkili olduklar canllar gznnde bulundurularak bunlar 3 grup altnda toplamak uygun olmaktadr. Bacteriophagineae (*) grubundaki viruslar nispeten byktrler (boyu 0.02 -0.1 (x). Sadece dezoksiribonkleik asit ieren bir ba ksm ile bir kuyruk bulunur ve ikisi birden bir protein klf ile sarlmtr. Bakteri ile karlaan virs, zel bir ekim gc sayesinde, kuyruk ucu ile bakteri hcresinin yzeyine tutunarak ba ksmnn ierii, yani DNA hcrenin iine enjekte edilir, bo protein zar darda kalr. Yukarda aklanan biimde, hcreden daha hzl blnr, hcrenin plazmasn kullanp oalan virs kendi DNA sn sentezler ve sonra da protein sentezleyerek kapsln hazrlar ve ksa bir sre sonra yeni faj paracklar oluur ve sonuta bakteri eperi erir, lr ve yeni birok bakteriofaj etrafa yaylr. Btn bakteriofaj lar bakteriler iin ldrc olmayabilir, her iki canlnn blnme hz ayn ise bazen bakteri hcresinde uzun sre beraber yaarlar. iekli bitkilerde hastalk yapan viruslar Phytophagineae taksonunda toplanr. Meyve aalarnda, sebzelerde grlen bitki virs hastalklar (vroz) deiik ekillerdedir. Yapraklarda solma, ak renkli lekelenme, kenarlarn kvrlmas; mozaik hastal denilen ve sebzelerde grlen lekelenmeler; verim dmesi veya gelimede gerileme viroz grntleridir. Bu hastalklarn tedavisi ancak hasta olan bitkileri yok etmek suretiyledir, baka tedavi ekli yoktur; salkl bireylerden yeni bitkilerin retimi gerekir. nsan ve hayvanlarda hastalk yapan viruslar Zoophagineae taksonunu oluturur. iek, su iei, kzamk, poliyomiyelit; kuduz; uuk gibi insanlarda ve ayrca balk, ku, memeli hayvanlarda grlen hastalklar bu grubun viruslar tarafndan meydana getirilen hastalklardr.

(*)phag- = Gr. yemek 33

Divisio: C Y A N O P H Y T A Blm : Mavi-Yeil algler

Bu blmde belirgin mavi-yeil renkli, tek hcreli veya ipliksi algler bulunur. Bakterilerden daha bykedirler; tek basma veya msilajms rtyle sarlm ktle ya da film oluturmu koloni halinde yaarlar. Gerek nukleuslar yoktur. Bu algler ototrofhrlar fakat organik besinleri de alabilirler. Kromatoforlar yoktur; pigment olarak klorofil a, karotenoidler (zellikle B-karoten), fikosyanin (*) ve bazlarnda da fikoeritrin(*) bulunur. Bu son iki boyann oran her zaman sabit olmadndan, bu alglerde bazen mavi, bazen yeil renk daha baskndr. Ayrca kromatik absorbsiyon nedeniyle, yeil kta krmz pigment, krmz kta ise mavi ve yeil pigment meydana geldiinden ayn trde, a bal olarak da farkl renk grlebilmektedir. Fotosentez yapan bu bitkilerde balca fotosentez rn, gerek niasta deil fakat glikojene benzeyen ve kk taneciklerde depolanm olan Cyanophyta Niastas dr. Mavi-yeil alglerde hcre eperi pektin, hemiselloz, bazen da selloz ierebilir, fakat bu eper ou zaman ierek erimi ve jelatinimsi, msilajms bir hal almtr. Kam tamazlar; hareket, imi msilajm ok kk deliklerden suya salglanmasyla salanr. Veietatif oalma (blnerek) gsterirler ve hzla oalrlar. Suda, zellikle temiz sularda yaarlar. Ilcalarda, rnein 70 C lk kaynak sularnda, nemli topraklarda, aa kovuklarnda, duvar, havuz kenar ve plak kayalarda rastlanr. Bir ok genus mantarlarla simbiyoz halinde birleerek likenleri meydana getirir. Mavi-yeil alglerin bazlar kireci zer, bazs msilajnda kalsiyum karbonat salglar; baz termal sularda, yaayanlar antienflamatuar etki gsteren maddeler ierirler ve bu nedenle bu kaplcalardan romatizma ikayeti olan ok sayda hasta yararlanr. Baz algler balklar iin zehirlidir, bazlar baka bitkilerin iinde (yapraklarda, tallusta, kklerde) yaar; baz Nostoc trleri havann azotunu tesbit etme zelliine sahiptir. Bu blm bitkileri eczaclk bakmndan ok nemli deildir. Bundan sonra ele alacamz iki blm (Algler ve Mantarlar)Thallophyta ad altnda birletirilmitir. Thallophyta (Talluslu bitkiler = Yatk bitkiler) yeleri basit organizmalardr; tek bana ya da koloni halinde yaayabilirler. leri yapllar gibi dallanm olanlar varsa da bunlar gerek olmayan dokulardan meydana gelmitir. Bacteriophvta' dakilerin aksine,gerek ekirdek bulunur ve karyotiktirler. letim dokular ve karakteristik eey organlar bulunmad gibi spor ve gametleri reten organlarm zel bir rts de yoktur. Bu bitkilerde kk, gvde, yaprak bulunmaz, bunlarn yerine tallus denilen ve grn yapraa benzeyen bir oluum vardr.
(*) cyaneus = mavi: erythro-= Gr. krmz 34

Divisio : PHYCOPHYTA Blm : Algler, Su Yosunlar

Su yosunlar denizlerde veya tatl sularda yaayan, bir veya ok hcreli ototrof bitkilerdir. Hcrelerinde ekirdek (nukleus) ve klorofil bulunur.reme eeysiz (sporla) veya eeyli (gamet meydana getirerek) olur; ilkel gruplarnda reme hcreleri (sporlar, gametler) kamldr. Eeysiz reme dorudan domya hcrelerinin ikiye blnmesi ile; eeyli reme ise ounlukla izogami ile (ekil ve byklk ynnden ayn olan gametlerle) olur. Algler kam tamalarna veya ierdikleri renk maddelerine gre u snflara ayrlr. 1.Snf 2. Snf 3. Snf 4. Snf 5. Snf : Flagellatae (kaml algler) : Chrysophyceae (Altm renkli algler) (=Diatomae Silisli algler) : Chlorophyceae (Yeil algler) : Phaeophyceae (Esmer algler) : Rhodophyceae (Krmz algler)

Classis : Flagellatae(**) Snf : Kaml Algler Tek hcreli ve kaml olan bu algler, tatl sularda veya denizlerde bulunur. Serbest veya koloni halinde yaayan ve ftoplanktonlar oluturan bu algler balklar tarafndan yenir; ancak bunlarn bir ksm (rn. Gymnodium breve) toksik maddeler ierir, midye, balk gibi baz deniz canllar bunlar yiyince toksik maddeler vcutlarnda birikir; bu nedenle, byle deniz rnlerini yiyen insanlarda bazen zehirlenmeler grlebilir. Sz konusu toksik maddelerin zehirlenme belirtileri a duyarllk ve nromskler bozukluk eklinde kendini gsterir. Kaml alglerin bir ksm k salma zelliine sahiptir; bunlar denizin gece kl grnmesine, yakamoz'a neden olur. Kaml alglerden bazlar, Euglena viridis, Peridinium tubulatum, Gymnodium breve ve Ceratium tripos, sk rastlanan trlerdir (ek. 5).
(*) phyco- = Gr. alglerle ilgi; (**) flagellum = kam 35

ekil 5. Euglena viridis. k:kam; kr: kloroplast; n: nukleus; v:vakuol (Doflairiden).

ekil 6.

Diatomae(Centrales). Asteromphalus roperianus (K.Karamanolu'ndan).

Classis: Chrysophyceae(*)
Snf : Altn renkli Algler Bu snfta tek hcreli ve eperleri silisli algler bulunur. Bu nedenle Diatomae (silisli algler) ad da verilmektedir. Bunlar nemli topraklarda, tatl veya tuzlu sularda yaayan canllardr. Hcrelerinde ekirdek ve kromatoforlar bulunur. Renk maddesi olarak izofukoksantin, klorofil a ve c vardr, klorofil b ve niasta bulunmaz. ekilleri deiik olan bu canllarda hcre eperleri, kapa zerine geen bir kutu gibidir. eperlerine silis birikmitir, ancak eperin ana yapsnda pektin vardr. Diyatomeler koloniler halinde yaarlar ve srnerek hareket ederler. Kolonileri mavimsi-yeil renkli ve yal grnl, amurlu ortamlar meydana getirir. Denizde yaayan diyatomeler dier alglerle birlikte yine fitoplanktonlar olutururlar; bunlar boynuzumsu kntlar sayesinde suda yzebilirler Diyatomeler eeyli ve eeysiz olarak reyebilirler; ok zengin olan bu grup hemen hemen btn dnyaya yaylmtr. 10.000 kadar tr bulunan bu canllar kapaklarnn simetri durumuna gre gruplandrlrlar. Buna gre diyatomeler iki takm altnda incelenir.
(*) chrys(o) = Gr.altn 36

Ordo : Centrales
Silisli eperleri nsal dzende ssl olan diyatomelerin bulunduu takmdr. ekilleri genellikle dairemsidir, rafe bulunmaz, hareketsizdirler. ounluu denizde yaayan ve fitoplanktonlar oluturan alglerdir. Bilinen en eski fosil diyatomeler bu takmda yer alr (ek. 6).

Ordo: Pennales(*)
Silis eperleri ku ty eklinde ssl olan diyatomelerin bulunduu gruptur. ounluu gl ve durgun sularn diplerinde veya birikinti sularda yaar; ubuk, kayk veya elips eklindedir. Baz diyatomelerin hcrelerinde uzun eksen boyunca rafe ad verilen bir oluk vardr: Rafenin ortasnda eperin kalnlamasndan oluan bir orta boum ve iki ucunda da yan boumlar bulunur. Rafe bu trlerin hareket etmesinde rol oynar (ek. 7). Diyatomeler silisli eperleri sayesinde susuzlua da dayanrlar; ayrca hcre lnce silis eperleri rmez. Diyatomeler jeolojik devirlerden Tersiyer'de (Tebeir Devri) ok remilerdir, bugn Diyatomit (Moskof topra, Tripoli) ad verilen toprak ynlar, bu alglerin silis eperlerinin fosillemi artklarndan,, olumutur. Yurdumuzda Diyatomit yata bulunan yreler vardr. rnein: Ilca yresi (Erzurum); Boazlyan, Geyikeli (Kayseri), Kzlcahamam, Gvem (Ankara). Diyatomit'lere Terra Silicea (**) (Diyatome topra, Kieselguhr) da denir. Terra Silicea baz kodekslerde kaytl olan (rn. B.P.C. 1949)bir drogdur, organik maddelerden ve metallerinden temizlendikten sonra eczaclkta kullanlr. Temizleme ileminde diyatome topra yaklarak nce organik maddelerden kurtarlr. Sonra HC1 ile kaynatlarak metallerden arndrlr. Daha sonra da ykanp kurutulur. Bu ilemler sonucu kirli beyaz renkli Terra Silicea elde edilmi olur. Silisyum dioksitten oluan bir rndr. Si oran %65-90 kadardr. Bir miktar Fe ve Mg oksitler de bulunur. Temizlenmi Terra Silicea, kurutucu zellii nedeni ile deri pomatlarnn bileimine girer; urup ve yal preparatlarn szlmesinde filtre olarak kullanlr. Teknikte adsorban ve izolatr olarak, asit v.s. ambalajlamada ve frnlarn izolasyonunda; betonun dayanklln artrmak iin imentoya katlarak ve dinamit hazrlarken nitrogliserinin stabilizatr olarak yararlanlr.
(*) penna = ty, ku ty (**) terra= toprak, yer, silicum= silisyum 37

ekil 7. Diatomae(Pennales). A: Pinnularia viridis. a:kapak grn; ob:orta boum; r:rafe; ssilis eper; k:kapak; yb:yanboum; b:kemer grn; c:enine kesit; B.Gomphonema geminatum. O.Cymbella lanceolata. D:Navicula acuta. E: Synedra ulna (K.Karamanolu'ndan).

Classis :Chlorophyceae Snf :Yeil Algler

Bir veya ok hcreli, hcrelerinde saf yeil kloroplastlar bulunan alglerdir. Renk maddesi olarak yksek bitkilerdeki gibi klorofil a ve b tadndan assimilasyon sonucu niasta olutururlar. Her hcrede bir veya bir ka tane ekirdek bulunur. eperlerinin ana maddesi sellozdur.
38

Yaama ortamlarn nemli yerler, tatl ve tuzlu sular oluturur. Assimilasyon yapabildikleri iin ototrof canllardr. Ancak bir ksm mantarlarla ortak yaama (simbiyoz) girerek Likenler' i meydana getirir. oalma eeysiz ve eeyli yollarla olur. Eczaclk alan iin ok nemli bir grup deildir; ancak, baz trlerinden besin ve antibiyotik olarak yararlanlabilir. rnein: Chlorella vulgaris : Kolay retilebilen bir tatl su algidir. Bundan klorelin antibiyotii elde edilir. C.ellipsoides, aa kabuklarnda ve nemli duvarlarda yeil bir rt meydana getirir. Bu algten besleyici olarak yararlanlabilir, nk ya, protein, vitaminler (vitamin C ve provitamin A) ierir. Bu trler kolay yetitirilebildikleri ve assimilasyon yaparak havann karbondioksidini tutup oksijen verdikleri iin kapal yerlerdeki havann temizlenmesi iin retilir. Dier baz nemli yeil alg cinsleri de unlardr: Scenedesmus, hcreleri mekik eklinde olan bir algtr, tatl sularda yaar. Ulotrix, ipliksi bir tatl su algidir; kloroplastlar yaka eklindedir. Hcreleri ssl levhacklar halinde olan Pediastrum da bir tatl su algidir. Cladophora, ipliksi alglerdendir, ancak tallus dallanmtr; hem tatl, hem de tuzlu sularda yaayan trleri vardr. Spirogyra da ipliksi alglerdendir, ancak kloroplastlarnn spiral eklinde oluu ile kolayca tannr. Gl ve akar sularda kaygan parlak yeil renkli topluluk halinde bulunur (ek. 8).

ekil 8. Chlorophyceae. A.Cladophora. B: Spirogyra. C.Acetabularia meditteranea. D:Ulva lactuca (A,B Strasburger'den). 39

Acetabularia, tallusu emsiye eklinde olan bir deniz algidir. Akdeniz'de, Florida kylarndan Hindistan sahillerine kadar, tropik ve subtropik blgelerin scak denizlerinde yaar. Tallusun boyu 10-12 cm dir. eperinde fazla CaCC>3 birikmi olduundan rengi beyaz grlr. Ulva, marul yapran andran kloroplast atnal eklinde olan bir deniz algidir; talluslar uzak douda sebze olarak yenir. Ulva lactuca bizim denizlerimizde de yetien bir trdr (ek. 8).

Classis: l*haeophyceae(*)
Snf : Esmer Algler ounluu denizlerde, bir ksm da tatl sularda yaayan, talluslar iplik veya erit eklinde olan alglerdir. Tadklar pigmentlerden fkoksantin (esmer renk maddesi) klorofile baskn geldii iin renkleri koyudur ve bu nedenle bunlara esmer algler ad verilmektedir. Denizin derinliklerinde 35 m'ye kadar olan alanda yaarlar ve kayalk yerlere rizoidleri(**) ile tutunurlar. Bir ksmnn talluslar metrelerce byktr. Tallusun bymesi genellikle u ksmnda bulunan apikal(***) meristemin blnmesi ile olur. Tallustan kopan paralarla vegetatif olarak da reyebilirler. Ototrof bitkilerdir. Assimilasyon sonucu biriken besin maddeleri niasta deil, bir eit karbohidrat olan laminarin ile mannitol'dur. Ayrca protein ve ya da bulunur. Laminarin bir poliholozit olup ime zelliine sahiptir. Bu snftaki algler balca 5 takm altnda incelenebilir.

Ordo : Ectocarpales
Esmer renkli, dallanm eya ince iplikler halindeki alglerin bulunduu bir gruptur. Ascophylum nodosum, Fucus vesiculosus'tan daha derinlerde yetiir; iyot ve mineraller bakmndan zengindir. Bu algden hazrlanan ekstreler kozmetikte, cilt ve sa preparatlarnda kullanlr.

Ordo : Cutleriales
Talluslar el byklnde olan bu algler daha ok Akdeniz'de bulunur, eczaclk ynnden nemi yoktur.

(*) phaeo- = Gr. kahverengi, esmer (**) rhiz(o)= Gr. kk; rizoid = kks (***apicalis= uta bulunan 40

Ordo : Dictyotales
Esmer alglerin daha gelimi bir grubu olan bu bitkilerin talluslar dzenli bir dikotomik (*) dallanma gsterir, rnein; Dictyota dichotoma ve Padina pavonia'da olduu gibi. Bunlardan birincisi daha ok okyanuslarda yaygndr; ikincisi ise Karadeniz, Marmara ve Akdeniz sahillerimizde ok sk grlen ve tallusu yelpaze eklinde olan bir trdr (ek. 9). Bu takmdaki alglerin de eczaclkta bir kullanm yoktur.

ekil 9. Dictyotales. Padina pavonia

Ordo : Laminariales
Bu takson, ounluu souk denizlerde yaayan alglerin bulunduu takmdr. Talluslar bir ka santimetreden metrelerce bykle kadar olabilir. Bir ksmnn tallusu ok yllk olup, kuvvetli bir sap ucunda geni ve byk bir yapraa benzer. Sapm dip ksmnda ise byme blgesi vardr ve dalgalarla paralanp kopan ksmlarn yerine, buradan yenileri meydana gelir. Bylece algin tallusu her yl yenilenir. Bu takmda eczaclk ve besin ynnden nemli alg trleri bulunmaktadr.

Fam : Laminariaceae
Laminaria cinsi, yalnz denizlerde yaayan ve talluslar 2-3 m kadar olabilen alglerdir. Trlerinin ou Atlas Okyanusu ve Byk Okyanus sahillerinde yetiir. Bu bitkilerin talluslar lammarin, mannitol, iyot ve aljinik asit ynnden zengindir. Bu nedenle hem eczaclkta hem de besin olarak yararlanlr. Laminaria tallus saplar kurutularak Stipites Laminariae isimli dro elde edilir. Bu drog ierdii laminarin'in su alp imesinden dolay cerrahide yaralarn temizlenmesi iin; jinekolojide uterusun geniletilmesi amacyla kullanlr. Drog paralar basnl alkol buhar ile sterilize edildikten sonra uygulanr. Drog, hacminin be kat kadar iebilmesi yannda kolaylkla dalma zelliine de sahiptir, bu nedenle
(*) dicho- = Gr. ift,iki; dichotomus= ikiye kesilmi, ikiye ayrlm 41

Nereocystis luetkeana: Tallusu 20-30 m kadardr, ikin bir ksmdan kar ve paraldr. Sap uzundur, ikin ksm hava ile doludur bylece tallus suda yzer (ek.lOC). Kaliforniya kylarnda yetien bu algin tallusundan aljinik asit ve iyot elde edilir, ayrca gbre olarak da kullanlr. Lessonia nigrescens ve L.flavicans\ Peru ve Yeni Zelanda sahillerinde denizalt ormanlarn meydana getirir, bu alg trlerinin tallus lan 3-5 m uzunlukta olup ekil olarak bir aac andrr, uzun bir sap ksmnn tepesinde yapraa benzeyen eritler vardr (ek. 1 OD). Bu trlerinin tavuslarndan da aljinik asit ve iyot elde edilmektedir

Ordo : Fucales
Daha ok souk denizlerde yaayan bu takmdaki alglerin talluslar 1 m kadar byklkte olabilir. Tallusun yaps serttir, eritler halinde ve dikotomik dallanmtr. Tallusta alglerin dik durmasn salayan bir orta damar ve bunlar su yznde tutan hava keseleri bulunur, iyot ynnden zengindirler; Fucus serratus (*) (testere algi). Bu algde tallusun kenar testere gibi dilidir, bunun iin bu isim verilmitir (ek. 1B). F.vesiculosus (**) (kabarckl alg). Bu tr, tallusunda hava keselerinin bulunuu nedeniyle byle isimlendirilmi bir esmer alg trdr (ek.l A). F.spiralis' in tallusunda ise hava kesesi yoktur. Sargassum vulgare tallusu kahverengidir, yapraa benzer ve kk baloncuklar halinde hava keseleri tar (ek.lD). Bu algin baz denizlerde bulunduu alanlara Sargassum denizi ad verilir ve bu yerler deniz haritalarnda belirtilir; nk bu alglerin meydana getirdii byk topluluklar gemilerin hareketini engeller. Bu cinsin memleketimizde de rastlanan trleri vardr (rn.S.linifolium). S.confussum' un hipoglisemiyan etkisi vardr, mekanizmas henz bilinmemektedir. Cystoseira barbata : Bizim denizlerimizde de bol bulunan bu trn ok dallanm bir tallusu ve tallusunda yumurta biiminde hava keseleri vardr (ek.llC). Boyu 1.5 m ye ulaabilir. Kuruyunca siyah lameller eklini alr, tad msilajl ve tuzludur.Tad glusitler (laminarin, aljin) %65 kadardr, ayrca mineral maddeler, iyot, bir miktar C vitamini ve provitamin A bulunur. Talluslarndan hem iyot, hem de aljinik asit elde edilmektedir. Toz veya sulu ekstre halinde iyotlu ila olarak guatr' da ve imanlamay engelleme amacyla kullanlr. Besin deeri de vardr. Kan ekerini ve plasma kollesterol dzeyini drr.

(*) serra= testere (**) vesica= kese,torba 44

ekil 11. Fucales. A F u c u s vesiculosus. B.F.serratus. C.Cystoseira barbata. D.Sargassum linifolium\ b:baloncuk; t:tallus (Strasburger' den).

Classis: Rhodophyceae
Snf : Krmz Algler
Rhodophyceae (*) snfndaki alglerin talluslar ok hcrelidir ve eitli ekiller gsterir. Hcrelerinde klorofile baskn olarak balca krmz renk maddesi fikoeritrin (**) yannda mavi renk maddesi fikosiyanin veya ksantinler bulunur; bu nedenle talluslar krmzms renkte grlr. Assimilasyon rn gerek niasta olmayp Floride niastas ad verilen ve iyot zeltisi ile krmz renge boyanan baka bir karbohidrat eididir; kimyasal bakmdan glikojene daha yakndr. Bu nedenle bu taksona Florideae ad da verilebilir.
(*)rhodo- Gr= gl rengi, krmz. (**)erythro= Gr. krmz; cyaneus= mavi 45

Ordo : Ceramiales Bu taksondaki bitkiler talluslar dall ve iplik eklinde olan alglerdir. Aralarnda yararl olan trler vardr. Ceramium' lar Dou Asya kylar ile Hint Okyanusunda yetiir ve Agar retimi iin toplanan alglerdendir. Alsidium helminthochorton (Korsika solucan yosunu): Akdeniz' de ve Korsika' nm kayalk kylarnda yetien bu algin dikotomik dallanm, fliform ve meneke rengindeki kurutulmu talluslar Helmintokorton isimli drou oluturur. Bu drog ierdii kainik asit dolaysyla anthelmintik (*) etkidedir ve bu amala kullanlr. Digenia simplex, Hint Okyanusu ve Japonya sahilleri, Pasifik kylan ve Akdeniz' de yetien bir alg trdr. Bunun da kurutulmu talluslan kainik asit ierir ve talluslardan hazrlanan sulu ekstre zellikle askaris ve oksiyrlere kar, kurt drc olarak kullanlr. Delesseria sanguinea, talluslar yaprak gibi yass olan bir krmz alg trdr. Kuzey Atlantik ve Baltk Denizi kylarnda yetiir. Antikoagulan etkilidir.

(*) helmins = bir cins solucan 48

Divisio : MYCOPHYTA, Fungi Blm: Mantarlar

Mantarlar, gerek kk, gvde, yaprak ve iek gibi organlar bulunmayan klorofilden yoksun, heterotrof ve ilkel bir bitki grubudur. Bu takson, kf mantarlarndan krlarda yetien zehirli veya yenen mantarlara kadar 60.000 tr kapsar. ekil, byklk ve yaadklar ortam bakmndan ok eitlidirler. Tek hcreli, ipliksi veya apkal olanlar, tatl suda, karada ve denizde yaayanlar vardr. Klorofil tamadklar iin fotosentez (zmleme) yapamazlar; bu nedenle heterotrofturlar. Bir ksm baka canllar zerinde parazit (asalak), bir ksm cansz maddeler zerinde saprofit (rkl) olarak yaar. Baz mantarlar ise algler (suyosunlar) ile ortak yaama girerek likenleri meydana getirirler. Mantar hcreleri bakteri hcrelerinden daha byktr. Bakteri hcresinde ekirdek bulunmad halde, mantar hcresinde bir veya daha fazla sayda ekirdek vardr. Hcre eperi ounlukla kitin ierir. Hcreler yanyana gelerek iplik eklinde talluslar meydana getirirler; iplik eklindeki tallusa hif ad verilir. Hifler bir araya gelerek a eklindeki bir yapy olutururlar, buna miselyum denir. D etken ve uygun olmayan koullarda mantar hifi su kaybeder, hcre zar kalnlar; byle meydana gelen miselyum ktlesine sclerotium (sklerosyum) ad verilir. Mantarlar hem eeysiz hem de eeyli olarak rerler. Eeysiz reme eitli sporlarla olur. Suda yaayanlarda plak veya kaml zoosporlar yardmyla, karada yaayanlarda ise sporangiyum (kapal keseler) iinde oluan endospor (askospor) veya hiflerin ularnda oluan ekzospor (konidiospor)larla reme salanr. Mantarlarn eeyli remesi benzer gametlerin birlemesi ile izogami (*) (birleen gametlerin morfolojik yaplar ayn fizyolojik zelikleri farkl), anizogami (gametler kaml, biri kk, dieri byk) ve oogami (gametlerden biri byk ve kamsz; dieri kk ve kaml) eklindedir. Ancak mantarlar genellikle eeysiz olarak ve sporlarla rerler. Mantarlar balca glikojen ve ya depo eder; mannitol ve dier maddeler de bulunur, fakat niasta bulunmaz. Mantarlarn arasnda yenilenler ve zehirli olanlar, tbb olanlar, antibiotik meydana getirenler, tadklar enzimler nedeniyle alkolik fermentasyon yapanlar; ayrca insanlarda, hayvanlarda ve bitkilerde hastalk meydana getirenler vardr.

fungus, fungi = mantar (*)iso= Gr. eit 49

Mantarlar balca classis (snf) altnda incelenir. Myxomycetes (Cvk Mantarlar) Phycomycetes (Algimsi Mantarlar) Eumycetes (Gerek Mantarlar)

Classis: Myxomycetes Snf : Cvk Mantarlar

Bu snf, mantarlarn en basit ve ilkel taksonudur. Bunlar plasmodium denilen plak, kamsz bir protoplazma ktlesinden oluan organizmalardr; amip gibi hareket ederler; nemli orman topraklarnda veya rm bitkisel artklar zerinde yaarlar; reme, sporangiyumlar iinde oluan sporlarladr. Bu snfta 60 cins ve 500 kadar tr bulunursa da eczaclk ynnden nemli deildirler. Balca cinsler, Ceratomyxa, Didymium ve Fuligo' dur. Bir ksmna fosil olarak karbon ve perm devrinde rastlanr.

Classis: Phycomycetes
Snf

: Algimsi Mantarlar

Bu mantarlara, ilk tannan trlerinin alglere benzemesi nedeniyle Algimsi mantarlar denir. Talluslar mikroskobik, hifleri blmesizdir.

Ordo: Mucorales
Bu takmda, bitkilerde nemli hastalklara neden olan mantarlar bulunur. Hifleri, yaprak dokusu iinde, hcreler aras boluklarnda geliir ve hcrelerin iine emeler (haustorium) uzatarak besin maddelerini emer. Ayrca, stomalardan dar kan hiflerin ucunda oluan ekzosporlarla hastalk yapraktan yapraa ve bitkiden bitkiye bulatrlr. Bitkilerde bu yolla hastalk yapan mantarlardan balcalar unlardr: Plasmopara viticola, asma mildiys. Asma yapraklarnda mildiy hastalna neden olur, yapraklarn st yznde ortas somadan kzaran sar lekeler, alt yzde ise beyaz bir misel rts meydana gelir; ksa srede yapraklar dklr, bitki lr. Peronospora tabacina: Bu mantar ttn fidelerine dadanr. Yapraklar sararr, ucu aa kvrlr, alt yz grimsi-eflatun bir renk alr, sonuta yapraklar ve bitki kurur. Bu hastala mavi kf veya ttn mildiys denir.

50

Phytophtora infestans, patates mildiys hastal yapar; patateste 3-6 mm apnda, 6-11 mm derinlikte esmer-mor-siyah ve sert lekeler meydana getirir. Phytophtora' lardan P. cambivora tr kestane aalarnn kk ve gvde diplerinde mrekkep hastal' na neden olur. P.citrophtora narenciye meyvalarnda kahverengi rkler, gvdelerinde zamklanma hastal yapar. Olpidium brassicae, gen lahanalarda fide yakma astalna neden olur. Plasmodiophora brassicae ise lahana kklerinde urlar meydana getirir. Algimsi mantarlar arasnda, ekmek gibi karbohidrat ynnden zengin besinler zerinde esmer-gri renkli kf meydana getiren mantarlar da bulunur. Mucor mucedo, organik maddeler(ekmek, sala gibi) zerinde saprofit yaar. ok dallanm olan miselyumu beyaz bir rt halinde ortam kaplar; aralarndan ykselen hiflerin tepesinde meydana gelen kremsi sporangiyumlarn iinde sporlar bulunur (ek. 13). Rhizopus nigricans da karbohidrata zengin maddeler zerinde esmer-gri renkli kf meydana getirir. Ayrca bu mantardan, kortizon gibi baz kortikosteroidlerin yarsentezinde yararlanlmaktadr; rnein, progesteron moleklnde ll.C atomuna bir (-OH) balar ve buradan kortizona geilir.

51

Classis: Eumvcetes (*) Snf : Gerek Mantarlar

ou toprakta yaayan, hifleri dallanm ve blmeli olan bu mantarlar, dier gruplardakilere gre daha ileri yapl ve byktr. Bunlarn belirgin zellii sporlarnn askus ad verilen bir kese (sporangiyum) iinde veya bazidium denilen ikin hif ularnda ve akta meydana gelmesidir (ek. 14). Askuslarda meydana gelen sporlara askospor, bazidiyumlarda meydana gelenlere de bazidiyospor ad verilir. Sporlar tayan bu sporangiyumlar yalnz bana bulunmaz, parafz ad verilen verimsiz hflerle birlikte himenyum' u olutururlar. Himenyum, dier vejetatif yaplarla beraber fruktifikasyon' u meydana getirir. Bu snftaki mantarlar sporlarnn oluum biimine gre iki altsnfa ayrlr: Ascomycetes (Askuslu mantarlar) ve Basidiomycetes (Bazidiyumlu mantarlar).

Altsnf

Subclassis: Ascomycetes

: Askuslu Mantarlar

Ascomycetes, sporlar askus iinde meydana gelen mantarlarn bulunduu altsnftr. Askuslar bir tulum veya torbaya benzer. Bir askus iinde 4 veya onun katlar olan 8, 16, 32, 64. gibi sayda askospor meydana gelebilir. Askus bir tane deil, ok saydadr; yanyana, paralel olarak dizilidir; arada steril (**) hifler, parafzler vardr (ek.l4B).

ekil.14. A: askus. as:askospor. B: himenyum. p:parafiz. C: bazidiyum. bs: bazidiyospor. (*) eu= Gr. iyi (**) sterilis = ksr, verimsiz; temiz 52

Ascomycetes' lerde reme askosporlarla olmaktadr. Ancak bunlarda bir de ek oalma ekli vardr. Bu, miselyum ularnn boncuklanmas ile meydana gelen ve konidi veya konidiyospor denilen sporlarla olur. Bu altsnfta yaklak 20.000 tr bulunur; aralarnda eczaclk bakmndan nemli olanlar da vardr. Ordo: Saccharomycetales Bu takmdaki mantarlarda miselyum rgs bulunmaz. Hcreleri ya tek bana ya da eliptik veya kremsi hcre dizileri halinde bulunur. Fam: Saccharomycetaceae (Maya Mantarlar) Tomurcuklanma ad verilen zel bir hcre blnmesi sonucu, eeysiz olarak oalrlar (ek. 15A). Tadklar enzimler yardmyla birok ozu (ekeri) alkolik fermentasyona uratrlar.

ekil 15. Maya mantarlarnda tomurcuklanma ile reme. A.Saccharomyces cerevisiae. B:S.ellipsoideus

Saccharomyces genusunun 30 kadar tr vardr. Bunlardan biri olan S.cerevisiae (bira mayas), 2-7 p apmda, yumurta biiminde hcre dizilerinden meydana gelen ve yalmzca kltre alnm olarak bulunan bir mantardr. Tomurcuklanma ile ve sratle oalr. erdii simaz enzimi nedeniyle ekerli bileiklerde fermentasyona neden olur. Biraclkta arpa suyuna katlarak birann fermentasyonu salanr.
53

Saccharomyces cerevisiae' den ayrca Tbbi Bira Mayas da (Faex Medicinalis (Cerevisiae Fermentum) elde edilir(*). Bu drog ykanp acl giderilmi, nem oran %9' un altna inecek biimde 30-40C de kurutularak fermentasyon yetenei azaltlm olan bira mayasdr. Beyazms-gri renkli hafif bir toz olup kokusu aromatik, lezzeti ise hafif acdr. Kuru ortamda ve k grmeyen yerlerde saklanmaldr; aksi halde bozulur ve kokusu fenalar. Bira mayasnn eitleri vardr. Bir ksm bulunduu ortamn dibine ker ve 6-8C' de mayalanr; buna dip mayas denir. Bir ksm da ortamn st ksmnda yzer, 16-30C' de mayalanr; buna yzey mayas ad verilir. Bira mayas mikroskopta eliptik, oval veya kresel hcreler eklinde grlr, bazlarnda tomurcuklanma da seilebilir; nukleus merkezin yaknnda, kk bir ktle gibidir, ancak zel bir boyama ile renklendirilince grnr hale geer. Bira mayas %46-50 kadar protein, %30-35 kadar karbohidrat (glikojen eklinde), %2-3 ya ierir. Ayrca enzim ve B grubu vitaminler Bj, B 6 , PP vitamini-anrin, nikotinik asit, riboflavin, folik asit ve B12 vitamini, A ve C vitamini ve antibakteriyal maddeler ve taze maya %70-80, kuru maya ise % 8-10 kadar rutubet tar. erdii eitli bileikler nedeniyle iyi bir gda ve vitamin kaynadr; diyet ve besleyici olarak; kanszlkta; furunculus(**) tedavisinde ve antibiyotiklerle tedavide verilir. Baz deri hastalklar ve grme bozukluklarna da iyi gelir. Ayrca zellikle B grubu vitaminleri, bu arada B 2 vitamini eldesinde yararlanlr. Nkleik asit sanayiinde protein kayna olarak kullanlr. Bu familyada bir de tbbi olmayan maya mantar vardr. Saccharomyces ellipsoideus (S.cerevisiae var. ellipsoideus) (arap mayas): Bu maya mantar da bira mayas gibi tomurcuklanma ile oalr ve elips eklinde hcre dizilerinden oluur (ek.l5B). Doada en fazla balarda ve meyva bahelerinin topraklarnda bulunur. Buradan zmlere veya meyva tanelerine bular. Tanelerin ezilmesi srasnda meyvann ekerli suyuna kararak fermentasyona neden olur. Mantar ya direk olarak topraa der, ya da mantarla bulam zm tanesi ile tekrar topraa geer ve sretken sporlar meydana getirerek k toprakta geirir. arap hazrlamak iin toplanan zmlerle raya geen mantar anaerobik ortamda geliecek olursa solunum iin rada bulunan glikozu paralayarak onu C 0 2 ve etanole dntrr.
(*)Tbbi bira mayas, bira yapm srasnda yan rn olarak elde edilir. Fermentasyon iin zel zeltilere belli oranda mantar konur. Burada reyerek oalan ve dibe ken mantar alnr, ykanarak temizlenir ve kurutulur. (**)furunculus = kan ban 54

C 6 H 1 2 0 6 ->. 2 C 2 H 5 OH + 2 C25 Glikoz Etilalkol S.kephyr (kefir mayas): Kefir, stn fermentasyonu ile elde edilen bir rndr(*). Kefir mayas mantar hcreleri birleerek kefir yumrusu ad verilen kk, esnek ktleler oluturur. Kefir, Lactobacillus caucasicus ve dier baz mantarlar da iermektedir, yaplaca zaman, kaynatlp soutulmu ste, lk iken bu mantardan ilave edilir ve bir gece bekletilir. Mayalanan st, mantar iinden alndktan sonra iilir. S.octosporus: Kuru zm taneleri ve kuru incir zerinde yaayan bir mantardr. Familyadaki bir dier takson, Torula cinsi, Saccharomyces' ten farkl olarak, hcrenin her tarafndan tomurcuklanr. T.utilis' in besin deeri bira mayas kadar yksektir; una ilave edilerek ekmein protein deeri ykseltilir. Pityrosporum pachydermatis ,deride parazit olarak yaar, dklmesine neden olan bir mantardr. sa

Ordo : Aspergillales Fam: Aspergillaceae (Yeil Kf Mantarlar)

Bu familya mantarlar karbohidrat ynnden zengin besinler zerinde (ekmek, peynir, marmelat v.b.) saprofit olarak yaar ve yeil renkli kf oluturur. Askuslu mantarlar grubundan olmalarna karn hiflerinin ucunda oluturduklar konidiyosporlarla oalrlar. Bu familyada nemli iki cinsten sz edilebilir; Penicillium ve Aspergillus. Bunlar bilinen ve iyi tannan kf mantarlardr. Penicillium, hiflerinin u ksmnda atallanm fra eklinde sterigmalar (spor meydana getiren ksmlar) bulunan mantardr(**). Sporlar yeil renkli olup sterigmalarn ucunda sralanmtr (ek. 16A). Bu mantarm baz trlerinden (P.notatum ve P.chrysogenum) Penisilin antibiyotii elde edilir. Bu antibiyotik koku tipi bakterilere (stafilokok, diplokok, streptokok) kar etkilidir; bunlar Gram(+) koklardr. Yalnz Vibrio(kolera) ile Salmonella (tifo) ve Mycobacterium (tberkloz) gibi ubuk eklindeki bakterilere etki etmez.

(*) kefir, stn fermentasyonu ile elde edilen bir rndr. (**) penicillus = fra 55

ngiliz bakteriolog A. FLEMMING, 1929 ylnda penisilin ile bulam bir ortamda staflokok kolonisinin harap olduunu tesadfen grmtr. Bunun zerine bu konudaki almalarn younlatrarak srdrmtr. Aratrmalarnn sonunda penisilinin kltr ortamnda zndn; insan vcudu iin toksik olmadn ve dokulara, lkosit ve eritrositlere zarar vermediini saptamtr. Ancak bir kusur vard ki, dayankszd. lerleyen almalar sonucu, 1947 ylnda Penisilinin sentezi de yaplmtr. Fakat bu ancak teorik olarak baarlabilmitir; nk verim ok dk olmutur. Bu nedenle penisilin daima Penicillium trlerinden elde edilmektedir. Penisilinin geni bir kullanm alan vardr. Trk Farmakopesi' nde (T.F.) penisilinin potasyum-, sodyum- ve benzatintuzlar, Benzylpenicillinum Kalicum, Benzylpenicillinum Natricum ve Benzathini Benzylpenicillinum kaytldr.

ekil 16.Kf mantarlar. A:Penicillium. B.Aspergillus. h:hif; k:konidiyofor;st:sterigma; ks:konidiyospor(K.Karamanolu' ndan). 56

Penicillium' un baka trlerinden de antibiyotik elde edilmitir. P.patulum' dan elde edilen patulin toksik olduu iin tedavide kullanlmaz. P.citrinum trnden retilen sitrinin de tedavide yer almamaktadr. Penicillum cinsinin baz trleri birok besin maddesinin, kitap, mobilya, deri gibi eyalarn bozulmasma neden olur, rnein: P.roquefortii ve P.camamberti peynirler zerinde mavimsi-yeil renkte kf meydana getirirler. Mantar bakteri remesini nledii gibi peynirdeki ya ve kazeinlere etki ederek peynire zel bir tat ve aroma kazandrr. Rokfor peyniri byle bir peynirdir. Aspergillus-. cinsine ait mantar trleri de ekmek, peynir, meyva v.b. karbohdrata zengin ortamlarda yaarlar ve mavimsi renkte kf meydana getirirler. Miselyumlar beyaz renklidir. Spor meydana getiren hif ular ine topuzu byklnde ve kre eklinde ikindir, buradan nsal diziler halinde sterigmalar ve mavimtrak renkli konidiyosporlar meydana gelir (ek.l6B). Sk rastlanan Aspergillus trleri A.glaucus ve A.fumigatus' tur. Saprofit olarak bitki paralar zerinde kf meydana getirirler. A.fumigatus , tan fumagillin elde edilirse de bu antibiotik toksik olduu iin tedavide kullanlmaz. A. niger tr sakkarozu sitrik asite dntrme yeteneinde olan bir mantardr; Sanayide, eker fabrikalarndaki artk melastan sitrik asit eldesinde A.niger' den yararlanlr. Yeil kf mantarlarnn bazlar eitli toksinler meydana getirir. Bunlarn bir ksm rnein; A.flavus kt koullarda saklama sonucu, gda maddeleri zerinde Aflatoksin olusmasna neden olur. Aflatoksin insan ve hayvanlarda bata karacier olmak zere bbrek, akcier ve dier organlarda tedavisi g bozukluklara yol amaktadr. Besinlerle alman aflatoksin miktar 1 mg' m stne karsa lme neden olabilir. Bu miktarn altnda ise aflatoksin B, nin DNA' da deiikliklere yol aarak kanserojen etki gsterdii saptanmtr. Bu durum besinlerin salkl retilmesinin, saklanmasnn ve kontrollerinin ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Aspergillales takmnda bitki, hayvan ve insanlarda hastalk yapan mantar trleri de vardr; rnein: Uncinula necator, asmalarda kllenme hastal yapar. Trichophyton ve Anchorion cinslerinin baz trleri ise insan ve hayvanlarda kl ve sa diplerinde veya deri zerinde hastalklara neden olur.

57

Ordo : Pyrenomycetales
Fam : Clavicipitaceae Dier askomietlerde olduu gibi askuslar, peritesyum iinde bulunur; peritesyumlar ie veya kre biiminde olup tepesi aktr (ek. 17-8). Bu familyadaki mantarlarn bazs parazit, bir ksm saprofittir. Claviceps (10 tr), Cordyceps (100 tr) genuslar familyann balca taksonlardr. Cordyceps bceklerde rastlanan bir parazittir. Claviceps purpurea nemli bir trdr. Bu mantar avdar, buday, yulaf gibi Gramineae (Budaygiller) bitkilerinin baaklarnda hastalk meydana getirir. Mantarn askosporlar, baharda rzgar ve bceklerin araclyla bitkinin ieinde yumurtala (ovaryuma) yerleir; nemli havada ipliksi hifler, yani mantarn miselyumlar geliip sk bir rg meydana getirerek siyahms-mor renkli bir sklerosiyum halini alr (bu srada ovaryum zarar rmtr). Bu hastalk ounlukla avdar baaklarnda grld iin u mantara avdar mahmuzu (Ergot de Seigle)(*) ad verilmektedir. Boynuz veya horoz mahmuzu eklinde olan sklerosyum sonbaharda topraa der, k toprakta geirir. lkbaharda imlenerek yuvarlak baklar olan, sapl ekiller stromalar meydana getirir. Bu baklarn iinde ok sayda peritesyum oluur. Bunlar olgunlamca iinde askuslar ve askosporlar meydana gelir. Askosporlar rzgarla dalarak avdar baana, iein ovaryumuna ulap orada imlenerek yukarda anlatld gibi yeni bir sklerosyum meydana getirir (ek. 7). avdar mahmuzu zellikle scak ve yal yllarda iyi geliir. Sklerosyumlar, tlen avdar tanelerine karrsa bu undan yaplan ekmek zehirlenmelere neden olur. nk bu mantarn bileiminde zehirli alkaloitler ergo alkaloitleri bulunur. Zehirlenme srasnda vcudun eitli yerlerinde, u organlarda, rn. parmaklarda, iddetli yanmalar duyulur ve bu ksmlar gangren olur. Bu yolla meydana gelen zehirlenmeye ergotismus besin zehirlenmesi ad verilir. Zehirli ekmei yiyenler bazen kol, bacak veya herhangi bir organn kaybederek kurtulabilirse de sonu genellikle lmdr. Zehirli etkisine ramen avdar mahmuzu ierdii ergo alkaloitleri nedeniyle eczaclkta kullanlr ve bundan elde edilen drog, Secale Cornutum (avdar mahmuzu) bir ok kodeks ve farmakopede kaytldr. Bu drog Claviceps purpurea, C.microcephala, C.nigricans ve C.paspali isimli mantarlarn avdar {Secale), buday (Triticum) yulaf (Avena) ile Cyperaceae familyasndaki baz cmslerin(>. Scirpus) ovaryumunda meydana getirdii sklerosyumlardr.
(*)ergot= Fr.horoz,kpek gibi hayvanlarn arka trna, seigle= avdar; Ergot de Seigle=avdar Mahmuzu 58

ekil 17. Clavicepspurpurea' da hayat devri. l:askospor. 2:iein dii organ. 3-4: ovaryumda miselyum rgs ve sporlar. 5 :sklerosyum tayan baak. 6:imlenmi sklerosyum. 7:fruktifkasyon. 8:peritesyum ve skuslar. 9:askus(K. Karamanolu' ndan)

avdar mahmuzu 1-2 cm boyunda, 2-7 m apnda ve biraz kvrk mahmuz eklindedir. Kltrden elde edilen sklerosyumlar doal olanlara oranla biraz daha byktr. D yz morumsu-siyah renkli, boyuna oluklu; krlma yzeyi ise beyazms, kenar, morumsu-kahverengi kuakldr. Kokusu naho, lezzeti ac ve bulandrcdr. Enine kesiti mikroskopta incelenirse, dta esmer renkli ve kenarlar hemen hemen keli hirler, ortada ise oval veya yuvarlak pseudoparenkima ile ya damlacklar ve protein taneleri grlr. Secale Cornutum' da bol miktarda ya ve alkaloit bulunur. Drogtan 12 alkaloit izole edilmitir. Bunlar liserjik asit ve izoliserjik asit trevidirler. Suda znp znmediklerine gre iki gruba ayrlrlar. Ergobazin- ergobazinin ifti suda eriyen alkaloitlerdir; suda erimeyenler ise ergotamin - ergotaminin; ergokristin - ergokristinin , ergozin - ergozinin, ergokriptin - ergokriptinin ve ergokornin ergokorninin alkaloit iftidir. Ergo alkaloitlerinin dz kaslar, zellikle uterus (rahim) kaslarn kasc etkisi vardr. Bu nedenle doumlardan veya dklerden sonra devam eden kanamalara kar hemostatik olarak eskidenberi kullanlagelmektedir. Farmakopelerde daha ok izole alkaloitler yer
59

almtr. Ergotamin ve yarsentetik dihidroergotamin tuzlan, spesifik analjezik olarak migrende verilir. avdar mahmuzuna Dou Avrupa' da, Rusya ve Polonya ovalarnda, Bat Avrupa' da ber yarmadasndaki ekin tarlalannda rastlanmaktadr. Drog elde etmek amacyla Macaistan,. Almanya, svire, Fransa ve spanya' da kltr yaplr. zellikle spanya ve Portekiz' de yetitirilenlerde alkaloit oran daha yksektir (%0.05-0.3). Rusya ve Polonya' dakilerde ise daha dktr (%0.02-0.1). Yllara ve iklimdeki deiikliklere gre de alkaloit miktar deimektedir. avdar mahmuzundan alkaloitlerin elde edilmesinde kaynak olarak da yararlanlr.

Ordo : Pezizales (Discomycetales)

Bu takmdaki mantarlarn fruktifkasyon organlar genken kapaldr, soma yan bymenin olturduu basnla alarak vass bir anak veya tabak eklini alr. Apotesyum ad verilen ergin mktifkasyonlarn i yzeyinde himenyumlar bulunur. Askuslar, himenyumlann st yznde dizilidir. Yetime ortam canl veya l bitki paralan ile numuslu topraklardr. Peziza, gbreli ve rutubetli topraklarda yetien, fruktifikasyonu anak eklinde olan bir mantardr (ek. 18B); zeri girintili kntl, krmzms kahverengidir. Baharda am ormanlar altnda grlr. Zehirli bir mantardr, ancak dou Avrupa lkelerinde kaynatlp suyu atldktan sonra piirilerek yenir. Helvella crispa da yenen bir mantar trdr. Morchella esculenta(*)(kuzugbei mantar). Bu mantarda bir sap ve zerinde koni eklinae, gri-kahverengi, sk kvnml bir ba ksm bulunur. Hem sapn hem de ba ksmnn ii botur. Yurdumuzun bir ok yresinde, zellikle Gney, Bat ve Kuzey Anadolu blgelerimizde am ormanlarnda sk rastlanan bir trdr, ilkbaharn yal dnemlerinde ortaya kar. Toplanp iplere dizilerek kurutulur. Yenen ve lezzetli bir mantardr. Ayrca ihra edilmektedir (ek.l8C, c ; Res. la, lb). Gyromitra esculenta, buhar bile zehirli olan bir mantardr. Morchella (kuzugbei) ile kartrlabilir, ancak yetime yeri farkldr. Ayrca d esmer renklidir; krlnca beyin gibi kvrmlar grlr. (ek. 18A). Bu mantarn zehirli bileii helveik asittir (Res. 2).

(*) esculentus=edulis = yenir, yenilebilir 60

ekil 18. A.Gyromitra esculenta. B.Peziza leporina. esculenta. c:boyuna kesit(xl/2)

C.Morchella

Ordo : Tuberales Fruktifkasyonlar yumru eklinde ve zeri etli bir tabaka ile rtl olan ve toprak altnda bulunan mantarlardr. Askuslar yumrularn iinde olup, her askusta 4 askospor bulunur. Bu mantarlar orman topraklarnda saprofit olarak yaar. Bazen mikorhiza' 1ar (kklerde simbiyoz hayat sren mantarlar) olutururlar. Balca trleri: Tuber brumale, T.melanosporum, T.aestivum ve T.magnaturn dur. Bu trler domalan veya keme mantar ad ile bilinen, yenen ve lezzetli mantarlardr.

Subclasss : Basidiomycetes Alt snf :Bazidiyumlu Mantarlar

Bu altsnftaki mantarlar, sporlar bazidiyumlarda meydana gelen mantarlardr. Bazidiyum, hif ucunun ikin bir ekil almas ile oluur; bunun tepesinde tomurcuklanma ile 4 bazidiyospor meydana gelir. Miselyumlar ok yllktr, k toprakta ya da kuru veya devrik aa
61

gvdeleri zerinde geirir ve her yl yeni fruktifkasyon organ meydana getirir. Bu altsnfta bulunan mantarlar, bazidiyumun ikin bir torba eklinde tek bir hcreden veya enine ve uzunluuna eperlerle ayrlm 4 hcreden meydana gelmi olmasna gre iki taksona ayrlr (ek. 19). Holobasidiomycetidae: Bazidiyumlar bir hcreli olanlar. Phragmobasidiomycetidae: Bazidiyumlar 4 hcreli olanlar.

Holobasidiomycetidae Ordo : Agaricales (Hymenomycetales)

Fruktifkasyon organlar zerinde ve ak durumda bulunan himenyumlarda gelien bazidiyumlar tek hcreli ve blmesizdir. Takmn ileri familyalarnda fruktifkasyon organ apka eklinde gelime gsterir. Bunlara orman ve ayrlk yerlerde rastlanr, ok sayda spor meydana getirirler; halk arasnda mantar denince bu bitkiler akla gelir. Bu takmdaki mantarlar himenyumlarnn ekline gre balca 3 familya altnda incelenir (ek.20). Agaricaceae familyasnda himenyumlar, apka eklindeki fruktifkasyon organnn alt yznde, nsal olarak dizilmi perdeler halindedir. Hydnaceae' de dikene benzeyen kntlar eklindedir. Polyporaceae familyasmda ise himenyumlar tp veya kanal eklindeki delikler ierisindedir.

ekil 19. Bazidiyum eitleri. A: Holobasidiomycetidae. B:Phragmobasidiomycetidae.; h:hif b:bazidiyum; bs: basidiyospor: st:sterigma

62

ekil 20. H i m e n y u m tipleri A:Agaricaceae. B:Hydnaceae. C:Polyporaceae.

Fam: Agaricaceae (apkal Mantarlar, Lamelli Mantarlar)

Fruktifkasyonu apka, himenyumlar ise lameller eklinde olan mantarlardr (ek.20A). Gen fhktifkasyonlar velum (*) denilen bir rt ile sarlmtr. Velum iki ekilde olabilir. Baz mantarlarda velum sadece apkann kenarndan sap ksmna kadar uzanr, apkanm kenarn sapa balar. Buna Velum partiale(**) (yarm rt, ksmi rt) denir. Bu mantarlarda apka, balangta kapal olduu halde gelime srasnda alnca velum bir(a) veya iki(a ve b) yerinden yrtlr. Eer iki yerden birden yrtlrsa velum gevek bir halka eklinde sap zerinde kalr; buna annulus(***) ad verilir (ek. 21). leri yapl mantar trlerinde velum sapn tabanndan balayarak gen fruktifkasyonu tamamen rter; buna da Velum universale(****) (tam rt) denir. Sap uzarken ve mantar geliirken velum universale paralanr. stteki velum artklar apka zerinde lekeler halinde kalr. Alt ksm ise sapn etrafnda bir annulus ve sapn tabannda bir volva (anak) eklinde kalr. Bu familyada tbbi bitkiler yoktur; ancak aralarnda yenen mantarlar ile nemli zehirli mantarlar bulunur.

(*) velum = pee (**) partis = ksm; partiale= ksmen (***) annulus = kk halka (****)universalis = genel 63

N.

ekil 21. Agaricales' te fruktifkasyon emas. an:annulus; s:sap; vp:velum parsiyale; vu:velum universale; vuk:velum universale kalnts; v:volva

Yenen Mantarlar Agaricus campestris (*) (Psalliota campestris): Adi mantar, ampinyon (champgnon), halk deyimiyle ampiyon mantar (ek. 22 A). apkas 3-10 cm apnda ve beyaz renklidir. Lameller pembedir, sonradan ikolata rengi veya siyaha yakn bir renk alr. Annuluslu ve beyaz renkli bir sap vardr. Sporlar kahverengi, kokusu ve lezzeti zeldir. Bu mantar ayrlk yerlerde yabani olarak yetiir. Yazn ve sonbaharda yamurlu havalardan sonra geliir ve ortaya kar. Makbul bir yemeklik mantar eididir; bu nedenle kltr de yaplr. Mantar kltr kire ve at gbresi kartrlm toprakta, maara gibi lo ve rutubetli yerlerde yaplr. Fruktifkasyonlar meydana geldike ve genken toplanr; taze veya konserve halinde tketilir (Res. 3). A.bisporus: apkas 5-10 cm apnda, gri-kahverengidir. Lameller nce kirli pembe renklidir, somadan koyular. Sap beyaz ve halkal; sporlar kahverengidir. Bu mantar bahelerde ve yol kenarlarndaki bo alanlarda yetiir. Yazn ve sonbaharda yalardan soma grlr. Lezzetli bir mantar trdr. Kltr yaplan bir ok mantar eidinin atas bu trdr. A.bitorquis : apkas 4-10 cm apnda olup nce konvekstir soma dzleir, beyaz renklidir. Lamelleri nce ak soma koyu kahverengidir. Sap halkal ve beyaz renkli sporlar kahverengidir. Nemli ve bo alanlarda yetiir. Lezzetli bir mantardr, doadan toplanarak pazarlarda satlr (ek. 22 B ; Res 4).
(*)campestris = tarlalarda yetien 64

Cantharellus cibarius (*) (cce kz): apka 3-10 cm apnda, ortas ukur huni seklindedir. Mantarn btn Ksmlar gzel sar renklidir. Annulus yoktur. Sporlar sar-kahverengi ya da toprak rengindedir. Kays kokulu bir mantardr. ne yaprakl aac(am, gknar, sedir v.b.) ormanlarnda ve orman aklklarmdaki ayrlk alanlarda yetiir. Yazn ve sonbaharda grlr. Lezzetli bir mantardr (ek. 22 E ; Res. 5). Lactarius deliciosus (**) (Kanlca mantar): apkas 3-10 cm apnda, ortas ukur, kenarlar huni eklinde kvrk, rengi soluk sar veya turuncudur, bekleyince grimsi-yeile dner. Annulus yoktur. Sporlar soluk kahverengidir. Krlnca turuncu bir st karr, adn buradan almaktadr. Mantar ine yaprakllar ve kayn ormanlar altnda sonbaharda yetiir. Lezzetli bir mantardr (ek. 22 D ; Res. 6a, 6b). Boletus edulis, apka 8-20 cm apnda, sarmtrak kahverengi veya beyazms; apkann alt ksm ve sap ise beyaz renklidir. Ormanlk blgelerde yetiir, sonbaharda grlr ve taze iken yenen bir mantardr (Res. 7). Armillaria mellea, apka 3-15 cm apndadr, zerinde tys pullar vardr. Alt ksm zeytin yeili kahverengi, sap beyaz ve halkaldr. ounlukla ayrlk yerlerde ve gruplar halinde bulunur. Miselyumlar aalar iin zararldr. Genken yenen bir mantardr. Amanita caesarea (kral mantar): apkas 6-18 cm apnda ve portakal krmzs renktedir; zerinde byk beyaz lekeler bulunur. Lameller, sap ve annulus portakal sars renktedir. Amanita trleri arasnda ok nemli ve zehirli mantarlar bulunduu halde A.caesarea yenen ve lezzetli bir mantardr (ek. 22C) . Zehirli Mantarlar Amanita, zehirli mantar trleri ynnden zengin bir cinstir. Bu cinsin zehirli trleri sap, lamel ve sporlarnn beyaz renkli oluu, sap zerinde annulus, tabannda da volva bulunmas ile tannr. Amanita phalloides (Yeil eytan, evcik kran): apkas 4-12 cm apnda, st ak zeytin yeili, lameller, sap, annulus, volva ve sporlar ise beyaz renkli olan bir mantardr(Res. 8). Yaprak dken aa ormanlarnda, zellikle mee ormanlarnda, yazn ve sonbaharda grlr. En zehirli mantar olarak bilinir; ierdii toksik maddelerden nemli olanlar amanitin, falloidin ve fallen isimli, heterozit yapsmda bileiklerdir. Bu maddeler kan ve karacier zehiridirler. Kan hemoliz eder, karacierde glikojen oluumunu nler ve bylece hcreler ar ya ile yklenir. Zehirlenme, mantar yendikten 8-12 saat sonra anlalr. Belirtileri iddetli karn ars, bulant, kusma ve ishaldir. lm oran ok yksektir, bir iki mantar ergin bir insan ldrmeye yeterlidir. Her yl grlen mantar zehirlenmesi vakalarnn ou bu mantardan ileri gelir.
(*)cibus = yemek, yiyecek (**)deliciosus = lezzetli, lactis = st 65

ekil 22. Yenen mantarlar.A: Agaricus campestris. B\A.bitorquis. C:Amanita caesarea. D\Ramaria botrytis. E:Cantharellus cibarius.

A.muscaria (sinek mantar): apka 8-20 cm apnda, nce kavislidir soma dz bir ekil alr; zeri krmz renkli ve beyaz lekelidir, beyaz lekeler velum kalntlardr. Lamelleri, sap, annulus ve sporlar beyaz
66

renklidir(Res. 9). Sonbaharda grlr. Ormanlarn en gzel grnl mantardr. Fakat zehirli ve ldrcdr; muskarin, muskaridin ve kolin isimli bileikleri ierir. Muskarin zehirli bir alkaloittir. Mantar yendikten 2-3 saat sonra zehirlenme belirtileri grlr; sinir sistemine etkili olduundan hastann kalp hareketleri ve nabz yavalar ayrca bulant, kusma, terleme ve gzya ile birlikte ishal ve sarholuk balar. Mide, barsak, karacier ve bbrekler ok zarar grr ve ou zaman lmle sonulanr(Zehrlenme erken anlalrsa, ilk yardm olarak lk tuzlu su iirilerek hasta kusturulur, soma hastaneye gtrlerek midesi ykanr, serum verilir ve atropin tedavisi uygulanr, bylece hasta kurtarlabilir).

ekil 23. Zehirli mantarlar. A: Amanita pantherina; B:Boletus satanas; C:Agaricus xanthodermus

A.pantherina: apkas 6-10 cm apnda ve nce kremsidir sonra tepesi dz bir ekil alr. Gri-kahverengi olup zerinde ok sayda beyaz leke bulunur (ek. 23 A). Lamelleri, sap, annulus ve sporlar beyazdr, ine yaprakl ve yaprak dken ormanlarda, sonbahara doru yetiir. ok zehirli ve ldrc bir mantar trdr. Zehirli olan Amanita trleri arasnda A.mappa, A.virosa, A.gemmata trleri de saylabilir.
67

A.verna,

Baka cinsler arasnda da zehirli trler vardr. rnein: Boletus satanas (eytan mantar). Bu mantarn sapkas 8-25 cm apnda ve yar kre eklindedir; zeri kirli beyaz, alt Krmzdr; sap ikin, zeri as rnmdedir (ek.23 B). apkann altmda tp eklinde delikler vardr, porlar yeilimsi-kahverengdir. Yaprak dken ormanlarda, yazn yetien bir mantardr. Muskarin ierir ve ldrc derecede zehirlidir. Zehirlenme daha ok i veya iyi piirilmeden yendii zaman grlr, kusma ve ishal ile balar. Agaricus xanthodermus (*) (Psalliota xanthoderma)\ apkas 5-15 cm apnda, nce yarkre biimindedir, soma dzleir. zeri kirli beyazdr (ek. 23 C). Lameller beyazms-pembe renktedir somadan grikahverengye dner. Sap ve annulus kirli beyaz, sporlar ise krmzmskahverengidir. apka izildiinde kkrt sars bir renk alr. Orman aklklar ve ayrlklarda, sonbaharda yetiir. Zehirli bir mantar trdr. Coprinus atromentarius (**) apkas 3-7 cm apnda, nce konik olup, somadan alan bir mantardr. Genken kirli beyazdr, ksa sre soma rengi siyaha dner. lkbahar ve sonbahar aylarnda yaygn olarak grlr. Genken yenir fakat alkol ile birlikte alnrsa zehirlenmeye neden olur (Res. 10). Psilocybe aztecorum ve P.semilanceata trleri de yaz sonu ve sonbahar aylarnda, ayrlk alanlarda ve bahelerde kar. apkalar 0.51.5cm boyunda ve kktr, toplu halde Dulunurlar. Yendii zaman halusinasyon yapan mantarlardr. Yenen ve zehirli mantarlar genel olarak ormanlarda, orman aklklar ve ayrlk alanlarda yetiir. Bunlar ilkbahar veya sonbahar aylarnda karlar. Bu tip mantarlarn toplanp yenmesi zaman zaman tehlikeli zehirlenmelere neden olmaktadr. nk mantarlarn yenen ve zehirli olanlarm ayrmak derin bir tecrbe ve alkanlk iidir. En iyisi, bu tip mantarlarn zehirli olmadndan emin olmadka yenmemesi ya da sadece kltr mantarlarnn yenmesidir.

Fam : Hydnaceae
Bu familyadaki mantarlar fruktifkasyonlar apka biiminde, alt ksmndaki himenyum kntlar ise dikensi olan mantarlardr. Hydnum repandum' un, sapkas 3-17 cm apnda, ortas dz, kenarlar kvrk ve soluk sar renklidir. apkann altmda himenyum kntlar dikensidir (ek.20B). Sap ve sporlar beyaz renklidir, annulus bulunmaz. ne yaprakl ve geni yaprakl ormanlarda, yaz sonu ve sonbahar aylarnda kar. Yenen ve lezzetli bir mantardr.
(*) xantho- Gr. sar, derma = deri (**) atro = koyu 68

Fam : Polyporaceae(*) (Delikli Mantarlar)

Aa gvdelerinde parazit olarak yaayan ve fruktifikasyon organlar byk olan mantarlardr. Himenyumlar, fruktifkasyonlarn alt tarafnda bulunan borular iindedir; miselyumlarn zerinde yaad aacn dokusu iine salarak gelimesini salar. Fruktifkasyonu odun gibi serttir; bir kenarndan aaca yapm, bir at trna veya raf eklindedir. ok yllk olduu iin her yl bir himenyum kat eklenir bylece aalardaki yllk halkalar gibi grlr (ek. 20C). Bu mantarlara ounlukla kayn, elma ve st aalarnn gvdesinde rastlanr. Fomes fomentarius (kav mantar), Fruktifkasyonu 5-45 cm apnda, 3-25 cm kalnlnda, d sert ve odunsu yapda olan bir mantardr. ksm yumuak, kahverengi miselyum rgs halindedir. Bu miselyum ksm yanc olduundan kav mantar olarak isimlendirilir. Sporlar limon sars rengindedir (Res. 11). Yenen bir mantar tr deildir, fakat, miselyum ksm dtaki sert tabakas atlp temizlendikten sonra, Fungus chirurgorum (Kav) ad altnda, eskiden nemostatik olarak pamuk yerine kullanlmtr. Antiseptik zellii de vardr. Fomes laricis(F. officinalis), Larix (melez) aalar zerinde yaayan dier bir kav mantardr. Bu mantar da sert olan d kabuundan kurtarldktan sonra Fungus Laricis Beyaz kav adyla mshil olarak kullanlmtr. Polyporus squamosus (**) (pullu mantar), Fruktifkasyonu 5-60 cm apnda, 0.5-5 cm kalnlkta olan bir mantardr; zeri sarms krem renklidir ve kahverengi pullar tar. Alt ksm himenyum borular nedeniyle delikli bir grnmdedir. Sporlar beyazdr. Yaprak dken aalar zerinde parazit olarak yaar. Genken yenir. Ramaria botrytis (kei sakal, hal saa mantar), 7-15 cm boyunda, nce beyaz sonra pembemsi veya sarmtrak renkte, etli ular saak eklinde dallanan ve mercanlara benzeyen bir mantardr (ek.22D). Sonbaharda, orman altnda yetiir Lezzeti ve kokusu hotur. Yenen mantarlardandr.

Ordo : Gastromycetales
Fruktifikasyon organlar kre veya topuz eklinde olan mantarlardr. Olgunlamca dta peritesyum (velum universaleye karlk), denilen zar yrtlr ve sporlar siyah renkli bir toz halinde etrafa dalr. ksmnda bazidiyosporlar meydana getiren miselyum ktlesine gleba ad verilir ayrlk yerlerde yetien bu mantarlar beyaz renkli olup almadan nce yumurtaya benzer.
(*) poly = Gr. ok, porus = delik (**) squamosus = pullu

69

Lycoperdon, sapsz veya ksa sapl, beyaz renkli ve kre biiminde bir mantardr. Genken yumuaktr, olgunlanca d sertleir. Sporlar siyahtr. Yenen mantarlardan deildir. Geastrum (yer yldz), Fruktifkasyonu kremsi, peritesyum iki tabakaldr. Olgunlanca d tabaka belli sayda paralara ayrlarak yldz eklini alr. ne yaprakl aa ormanlarnda yetiir. Bu mantar da yenmez. Phallus impudicus (eytan yumurtas), Gen fruktifkasyonu 3-6 cm apnda olan ku yumurtasn andran oir mantar trdr. Peridiyum yrtldktan sonra ortadan bir sap ykselir. Bu hali ile Morchella' ya benzerse de peridiyum dipte bir volva eklinde kalr ve bylece Morchella' dan kolayca ayrdedilir. Yenmiyen bir mantardr. Clathrus cancellatus, Phallus' a benzeyen bir mantardr. Sapsz oluu ve peridiyumunun krmz rengi ile kolayca ayrlr. Fena kokulu ve yenmiyen mantarlardandr. Phragmobasidiomycetidae Basidiomycetes alt snfndaki mantarlarn bu grubunda bazidiyum, enine ve uzunluuna eperlerle ayrlm 4 hcreden meydana gelmitir. Ordo : Uredinales (Pas Mantarlar) Pas mantarlar, fruktifkasyon meydana getirmeyen, bazidiyumlar 4 blmeli ve sporlar sapl olan mantarlardr. Tohumlu bitkiler zerinde parazit olarak yaarlar ve pas renginde lekeler oluturarak pas hastal ad verilen hastalklara neden olurlar. zerinde yaadklar bitkinin hcreleri arasna emeler salarak beslenirler. Bu takmda kltr bitkilerinde nemli zararlara neden olan mantarlar vardr. Puccinia graminis (pas mantar), Gramineae familyas bitkileri zerinde yaprak ayas ve yaprak knnda lekelenmeye, knack hastalma neden olur. Buradaki hcreleri ldrerek fotosentezi engeller. Bylece bitkiyi clz ve zayf drr. Bu hastalk zellikle yal yllarda %20-30 rn kaybna neden olur. Budaygilleri ilalayarak bu mantarla mcadele zor olmaktadr, nk hayat devrini iki ayr bitki zerinde tamamlar. Hastalkla mcadele ancak hastaln grld evrede yetien ara konak bitki Berberis' lerin yok edilmesi ile yaplabilmektedir (ek.24). Ordo: Ustilaginales Bu takmdaki mantarlarda da fruktifkasyon grlmez. Bazidiyumlar 4 blmeli fakat sporlar sapszdr. Bu mantarlar da ileri yapl bitkiler

70

zerinde parazit olarak yasar ve yank veya rastk (kmr, srme) denilen hastalklara neden olurlar. Ustilago zeae, msr (Zea mays) bitkisinin dii iek durumlarnda (koanlarnda) hastalk meydana getirir. U. tritici; buday (Triticum sativum) bitkisinde, U.avenae; yulaf(Avena sativa) bitkisinde; U.horder, arpa (Hordeum sativum) bitkisinde rastk hastal yapar.

ekil 24.Puccinia graminis. A:hastalkl bitki {Triticum). B:ara konak bitki(Berberis). C:spor oluturan mantar.

Tilletia tritici, buday ieklerinin srme hastalna neden olan mantardr.

ovaryumunu tahrip ederek

Mycophyta blmndeki bitkilerin (mantarlarn) bir ksm mayalanma sonucu insanlar iin yararl rnler meydana getirirken, dier bir ksm insan sal ynnden faydal antibiyotikleri retir; bir ou da bakterilerle birlikte ayrtrc veya paralayc etki gsterdiinden eitli maddelerin doadaki devri srasnda nemli rol oynar. Baz mantarlar insan, bitki ve hayvanlarda eitli hastalklara neden olur. zellikle bitkilerde mantarlarn sebep olduklar ve yukarda sz edilen hastalklar olduka nemlidir. Yaplan aratrmalara gre mantarlarn bitkilere verdii zarar, bakterilerin insanlara verdiinden daha fazladr. Mantarlar her yl milyarlarca liralk besin maddesi, kereste ve deri eyann ie yaramaz hale gelmesine neden olarak byk maddi zararlara yol amaktadr. Bu arada her yl bir ok insann yaamn sona erdiren mantar zehirlenmelerini de unutmamak gerekir. Bunun yannda eitli yemei yaplan, lezzetli mantarlar da vardr. Bu amala baz mantar eitleri, dnyann bir ok lkesinde mahzen, kiler veya zel yetitirme
71

yerlerinde kltre alnp retilmektedir. Bir mantar her yl milyonlarca spor meydana getirir, buna ramen doadaki mantar says aa yukar ayn kalr. Bunun nedeni mantar sporlarnn imlenme yzdelerinin olduka dk olmasdr. Taze yenilen bir mantarda su (%90), protein (%6-7), vitaminler, mineral maddeler ve amino asitler bulunur. Kuru mantarda ise su %2, protein ve dier maddeler %98 oranndadr. Mantar sindirimi kolay, kalorisi dk, kendine zg kokusu ve lezzeti olan bir besindir. Baz mantarlarda, solunum ve dolam engelleyen zehirli bileikler bulunur. Bu tip zehirli bileiklerin ldrc olanlarna Amanita trlerinde rastlanmaktadr. Zehirli ve zehirsiz mantar birbirinden ayrmak iin pratik bir yol maalesef yoktur. Bu konuda halk arasndaki baz inanlarn da bilimsel bir deeri bulunmamaktadr. Zehirlileri zehirsiz olanlarndan ayrmak daha ok bilgi, alkanlk ve tecrbe iidir. Bu nedenle mantarlar nce, biri zel olarak yetitirilip satlanlar, dieri ise krlardan toplananlar olarak ikiye ayrmak gerekir. Bundan soma yaplacak ey, Kltr mantarlarn yemek, fakat krlardan toplanm olanlar bir uzmana gstermedike yememektir. Kullanlan bir ok eyann bozulmas ve rmesine neden olan eitli mantar trleri de vardr. Bunlardan bazlar aa rten mantarlardr. Bu mantarlar yalnzca canl aalan deil, demiryolu traversleri, parmaklklar, telefon direkleri, kpr ayaklan v.b. aatan yaplm eitli eya ve yap malzemesini de rtrler. Yaplan tahminler mantarlarn, yangn ve insanlar da dahil olmak zere aalar tahrip eden btn etmenlerin yol at zararlarn toplamndan daha byk zarara neden olduu yolundadr. Bu mantarlarn canl aa veya yap malzemesi olarak kullanlan kerestelere verdii zarar, ou zaman gizli olarak gelimektedir, yani gzle grlebilen belirtilerin ortaya kmasndan ok daha nce tamamlanm olmaktadr. Gzle grlen bir belirti olarak baz aalarn gvdesinde byyen kav mantar veya benzer dier mantarlar gsterilebilir. Aalarda, tahl ve sebze bitkilerinde byk tahribat yapan bu mantarlar, her yl meydana etirdikleri milyonlarca, hatta milyarlarca spor ile salam aa ve itkilere bulaarak onlara da zarar vermeye devam ederler; sebze ve tahl bitkilerinde meydana gelen zararn maddi deeri ok yksek rakamlara ulamaktadr. Dnya nfusunun art ve dnyann bir ok blgesinde besin skntsnn ekildii gnmzde konu daha da nem kazanmaktadr. Bu konuda elden geldiince zirai mcadele yaplmaktadr.

72

LICHENES Likenler
Likenler genellikle, mantarlar ile tek hcreli alglerin, morfolojik ve fizyolojik bir btn, bir nite biiminde meydana getirdikleri, ekil ve yaay bakmmdan kendilerine hi benzemeyen simbiyotik bitkilerdir. Grn yosuna benzer; kk, gvde ve yaprak bulunmaz. Likenin yapsnda yer alan algler, tek hcreli veya ipllcsi algler Cyanophyceae (rn. Chrococcus; Nostoc, Rivularia) ile baz Chlorophyceae (rn. Chlorella, Cladophora, Ulothrix) trleridir. Likenin olumasnda yer alan alg says 50 den fazladr. Mantara gelince, ounlukla Ascomycetes az sayda da Basidiomycetes bu ortaklkta yer alr. Likenlerde ortak yaamn 2 biont sistem (1 mantar +1 alg), 3 biont sistem (2 alg+1 mantar veya 1 alg+2 mantar) ya da 4 biont sistem (3 alg+1 mantar; 2 alg+2 mantar veya 1 alg+3 mantar) uyarnca kurulduu saptanmtr. Bu geliigzel bir beraberlik deildir; genel olarak belli bir alg tr belli bir mantar tr ile birlikte yaayabilir, yani bir likeni meydana getirebilir. Fakat ayn likende farkl algler bulunabildii gibi, ayn alge farkl likenlerde de rastlanabilir. Yapay olarak liken yetitirmek yani kltrn yapmak olduka zordur. Ancak, mantar ve alg ayr ayr yetitirilebilir; fakat kltrdeki algin bymesi, likendekinden daha yavatr ve daha zordur; mantar ise, byme yeteneinin byk ksmn kaybetmitir; bu nedenle liken mantarlarnn ouna doada, algden ayr olarak rastlamak zordur. Bu simbiyotik organizmada algin grevi (klorofllidir) CO2 alarak fotosentez yapmak ve birliin karbohdrat gereksinimini salamaktr; mantarnki ise bulunduklar ortamdan gerekli su ve mineral maddelerin alnmas grevini yerine getirmektir. Mantar ayrca, likeni bulunduu yere tesbit eder. Eer aa zerinde yaayan bir liken ise, tallusun alt yznde meydana gelen zel hifler kabuk hcrelerinin arasna girer, fakat canl dokulara kadar ulaamadklar iin aaca zarar veremez, ancak kalker kayalar zerinde yaayan baz likenlerde hiflerin 2 cm kadar derinlere indii grlmtr. Likenler bir takm asitler ierirler ve bu asitlerle kayalar paralayarak mineral maddeleri, tuzlar halinde alabilirler. Bu aklamaya gre mantar, bu ortaklktan daha ok yararlanyor gibi grnyorsa da aslmda bu birlik, tek banayken ba edemeyecekleri en sert koullara ancak beraber olduklar zaman dayanabilmektedir. Likenler, yeryznde yaygn biimde rastlanan bitkilerdir. Tropik kuaktan kutuplara, deniz kysndan dalk blgelere, ykseklere; aa gvdelerinden toprak yzeylere kadar hatta dier organizmalarn
73

yaayamayaca her ortamda yaayabilirler. ou epifit olarak, aalarn gvde ve aal kabuklarn veya nemli topraklar seer. Gneli kayalklarda, 70 C de yayabildikleri gibi aylarca susuz kalabilirler. Arktik blgelerde, souk llerde, -196 C ye kadar bozulmadan dayanabilir ve -24C de fotosentez yapabilirler. Bu nedenle kuzey lkelerde zellikle tundralarda, Norve, sve, Finlandiya, ngiltere, zlanda ve Kanada' da daha ok rastlanmaktadr. Likenler Alp Dalar' nda, Kuzey Afrika' da, Akdeniz lkelerinde tropik blgelerde de grlr. Tropikler tr says bakmndan zengindir; ancak kaplad alan geni deildir. Yurdumuzda kaym, kavak, st, mee, meyve ve ine yaprakl orman aalar zerinde ve orman kenarlarnda kayalarn zerinde rastlanr, bunlar ounlukla kabuk likenleridir.Likenlerin yaamas iin besin maddesinden ok temiz hava gereklidir. Hava kirlilii olan yerde yaayamazlar, dayankszdrlar. Bu nedenle endstri blgelerinde ve byk ehirlerde liken floras ok fakirdir. Likenlerin yaamas iin nemli bir faktr de nemdir, rutubetli yerlerde kuzey yamalarda daha kolay yaarlar. Likenler da sever, bu, fotosentez iin gereklidir, bu nedenle ormanlarn i ksmlarnda deil kenarlarnda, eski, ykk duvarlarda grlrler. Likenin yapsnn byk ksmn mantar hifleri meydana getirir yani mantar dominan ortaktr, bu nedenle de likenin eklini ounlukla mantar belirler; oysa ki ilkel likenlerde ekli belirleyen alg' tir.

ekil 25. Likenler. A, A:apotesyum. a:askus; m:mantar miselyumu; al:alg hcreleri.B:soredyum; C:haustoryum; hi:hcre ii; hz:hcre zar haustoryumlar .G. M.Smith' ten)

74

Mantar hifleri alg hcresinin etrafn yumak gibi sarar ve haustoryum'larn (*) ya hcre eperine gnderir (intramembranehaustorium) veya hcrenin iine uzatr (intracellular-haustorium) (ek.25), ilkel liken tiplerinde, mantarn miselyumu algin salglad msilajl, ielatinimsi ortamda geliir; rnein, toprakta ve aa kabuklarnda ok rastlanan Collema pulposum' da miselyum, Nostoc kolonisinin msilaj iine gmlmtr. Likenlerde tallusun dta alt ve st yznde ve d ksmnda mantar hiflerinden oluan sk bir kabuk tabakas (pseudoparenkima) bulunur (ek. 26); orta ksmnda ise mantar miselyumundan olumu, gevek bir rg (medulla, dokuma) yer alr, arasnda gruplar halinde algler bulunur ki; bunlarn st yzde, a yakn bir yerde, st korteks tabakasmn altnda bir tabaka meydana getirmi olduu dikkati eker, bu gibi likenler genellikle derimsi bir yapdadr. ilkel likenlerde tallus msilajms bir yapdadr; alg ve mantar, liken tallusunda homojen bir biimde her tarafa dalmtr, bunlara homomerik (**) tip denir. leri yapllarn tallusunda bir tabakada alg, bir tabakada mantar olmak zere ayr ayr yerlerde bulunurlar,

ekil 26. Liken talluslarndan enine kesit.A: homomerik tip. B:heteromerik tip. k:korteks; al:alg hcreleri; m:mantar miselyumu (G.M.Smith' ten).
(*) haustorium= eme, emici kk (**) mer= Gr. ksm

75

bu nedenle de , bu likenler heteromerik tip olarak isimlendirilir (ek.26). alms likenler arasnda bu tipe sklkla rastlanr; Usnea, Evernia, Ramalina, Cladonia trleri bu gruba rnektir. Simbiyoz yaayan bu bitkilerin zellii, bir ok liken maddesi yapabilmeleridir. Metabolizma rn olan bu maddeler sadece liken tarafndan meydana getirilebilir, ortaklar tek balarna bunlar retemezler. Likenlerde bulunan bileikler primer ve sekonder bileikler olarak tanmlanr. Primer bileikleri, alg fotosentezle hazrlar; bata glikoz ve mannitol, sorbitol gibi polioller olmak zere likenin ve izolikenin gibi likenlere zg poliholozitler sentezlenir. Likenlerdeki sekonder bileikler, metabolizma rn olarak meydana gelen alifatik ve aromatik bileiklerdir. Sekonder bileikler ortaklardan mantar tarafndan sentezleniyorsa da sentezin n basamaklarmdaki maddeleri algler hazrlamaktadr. Likendeki ortaklarn gerekletirdii uyumlu biyosentezler sonucu meydana gelen sekonder bileiklerin miktar, kuru arln %30' una ulamaktadr. Bu maddeler genellikle ince kristaller biimindedir, hifm d yzeyinde oluur ve ounlukla likene karakteristik bir renk verir (rn. Usnea' ya sar rengini veren usnik asit veya oksidasyonuyla Xanthoria1' nn sar rengini meydana getiren parietik asit). Likenlerde 150 kadar liken asidi bulunur, bunlar sekonder bileiklerin trevidir; rnein usnik asit (dibenzofiran grubundan), evernik asit (depsid grubundan), setrarik asit (depsidon grubundan) ve vulpinik asit en nemli olanlardr. ounlukla ac lezzetlidirler, bu nedenle likenler itah ac olarak kullanlr. Ayrca antibiyotik etki de gsterirler. Liken asitleri, zerine tutunduklar kayay eritir, bylece liken derinlere doru gider. Bu tip likenlere Endolitik likenler(*) denir. Bunlar ortama ylesine gmlmlerdir ki bir daha d yzeye eriemezler. Ayrca, bir yandan saladklar mineral tuzlarla likeni beslerken dier taraftan da kayalarn ufalanmasna neden olduklarndan yeni toprak olumasnda rol oynarlar. plak kayalarn zerini rten bu nc organizmalarn faaliyeti sonucu oluan ince toprak tabakas zerine karayosunlar (Byophyta) gelir; bunlar da dier bitkiler izlemitir. Bu nedenle likenler, ncl (piyonir = pioneer) bitkiler olarak nitelendirilir.

(*)endo= i, lith(o)= Gr. ta 76

Likenlerin yaayabilmesi iin rutubetin zorunlu olduunu biliyoruz. Likenler genellikle ok abuk kurur, bu nedenle fotosentez yapabilme sresi ok ksadr. Fakat kuru olarak da aylarca kalabilirler. Kurumu bir liken, bilhassa yapraks likenler nemlendirilince i abuk byk bir hzla su alr ve slandktan ksa bir sre, birka dakika sonra fotosentez balar. Medulladaki hifler ise hava alma grevini stlenmitir, nk bunlarn su alma gc ve yetenei salglanan Tiken asitleri nedeniyle krelmitir. Likenin bymesi ok yavatr, genellikle, ylda 0.5 cm den de az byr (50 ylda el byklne eriebilirler); rn. Rhizocarpon geographicum tallusu ylda 0.5 mm bymektedir. Likenlerde reme, eeysel remedir. Himenyum genellikle algden yoksundur. Mantar tabakasnda apotesyum yllar sonra grlr fakat uzun mrldr (ek.25). Askuslarn eperi dayankldr; 100 yla kadar hatta daha uzun sre yaayabilirler. Askosporlar uygun ortamda imlenir, hifler meydana gelir. Bu imlenme tesadfen uygun bir alg hcresinin yannda olursa, yeni bir liken oluur. Bir grup liken de (yapraks ve alms likenler) soridilerle (soredyum) oalr (ek.25). Soredyum, mantar hifleri ile evrilmi bir ka alg hcresi topluluu yani kk bir tallus paracdr. Soridiler tallusun belirli bir yerinde oluur, bu yere soral ad verilir. Soredyumlar kabuk tabakasnda meydana gelen yarklardan karak rzgarla dalr ve uygun ortamda yeni bir liken meydana gelir; grlyor ki likenlerin remesinde algin hi rol yoktur. Bugn yaayan liken trnn says 20.000 kadardr. Likenler sistematik adan bir grup deildir, bu nedenle filogenetik esasa dayanan bir sistematii olduu sylenemez. Ancak, deiik karakterlerine baklarak gruplandrlmaktadrlar. Liken trnde bulunan mantar eidine gre likenler 2 snfa ayrlmtr. Ascolichenes snfnda mantar bir Ascomycetes' tir ve Pezizales ordosundakiler ounluktadr. Bu likenler daha ok lman iklimde yaarlar. Basidiolichenes grubundaki likenler daha ok tropiklerde yaarlar; rnek olarak uzun yllar Orta ve Gney Afrika' da plak toprak ve aalarda yaygn olarak grlen Cora pavonina' dan sz edilmitir, ancak son yllarda hem lman hemde tropik kuakta yaayan likenlerin bulunduu saptanmtr. Her liken tr yukardaki koullarn dnda, belli bir ortamda yetiir. Bu nedenle habitatna gre likenler yle gruplandrlabilir: 1. Canl aa gvde, dal veya yapraklarda yaayanlar (Usnea, Cladonia). 2.Devrik ktk, it ve benzeri yerlerde yaayanlar(C/a<iom'a). 3.Toprakta yaayanlar {Cladonia).
77

4.Kalkerli kayalarda yaayanlar (Parmelia isidiotyla, Rhizocarpor geographicum). 5.Silisli kayalarda yaayanlar.

P.consparsa,

Tallus lan deiik biimde olduundan likenler ekillerine dayanarak da gruplandrlmaktadr. 1- alms likenler: a- Dals likenler : Cladonia, Evernia v.b. b- pliksi (veya sakals) likenler: Usnea v.b. Bu gruptaki likenler bulunduklar ortama dar bir tabandan tutunmutur, tallus dik veya dallanmtr ve ince erit eklindedir, aalarda dallardan aa sarkar. 2- Yapraks likenler : Cetraria, Parmelia, Sticta, Petigera, Xanthoria, Lobaria v.b. tallus yere yaylm bir yaprak veya erit gibi, loblu veya paraldr; baz noktalardan tutunmutur ve substrattan ykselir. 3- Kabuksu likenler : Lecanora, Rhizocarpor, Graphis. Tallus yere, aa kabuuna veya kayalara tamamen yapk, kuru ve yassdr; belirli bir ekli yoktur. Kabuksu likenler ok yava byr, ncl likenlerdir. Likenler ok eskiden beri tpta kullanlmtr. Ancak bu kullanmann bilimsel esaslara deil de Signatura plantarum (*) ekolnn kurallarna dayand grlmektedir. Yani bitkiden, benzetildii hasta organn tedavisinde yararlanlmtr. rnein: Usnea barbata (sakal likeni), sa karmak im; Lobaria pulmonaria, akcier hastalklarnda; tallusu sar olan Xanthoria parietina sarlkta kullanlmtr. Bu benzetmeden bitkilerin isimlendirilmesinde de yararlanlmtr: Peltigera, kuduzda kullanlan bir likendir, bu nedenle Peltigera canina olarak isimlendirilmiti^**). Letharia vulpina eskiden tilkileri ldrmek iin kullanlm olan(***), Arktik blge ve Alplerde yetien, Avrupa' daki zehirli tek likendir. Sar renkli ve almdr. Likenler, birinci derecede ila veren bitkiler deillerdir. Ancak deiik adan ilgin taraflar vardr: -Antibiyotik etki gsterirler. Tberkloz basiline etkisi kuvvetli olan likenler eskidenberi tannmakta ve Kuzey Avrupa lkelerinde akcier hastalklarnda kullanlmaktadr.
(*) signum = iaret; plantarum = bitkilerin (**) canus=kpek (***) vulpes= Gr. tilki 78

ekil 27. Likenler. A.Usnea barbata. a:apotesyum; t:tallus. R.Parmelia furfuracea. C.Rhizocarpon geographicum.

-Homojen polihozitler ierirler, dolaysyla besin deeri vardr. -Renkli bileikler (kinon trevi) ierdikleri iin boya endstrisinde yararlanlr. -Asit-fenoller ierirler (setrarik asit, lekanorik asit); bazlarndan turnusol elde edilir. -Depsid grubundan baz maddeler UV nlarn ok fazla absorbe ettiinden bu asitleri ieren likenler baz insanlarda kontakt dermatit) ve benzeri allerjik reaksiyonlara yol aar.
79

Likenlerin bir ksm eczaclkta kullanlr ve kodekslere alnmtr. Lichen Islandicus (T.K.) zlanda Likeni. Bu drog Cetraria islandica' nn kurutulmu talluslardr. Kuzey ve Orta Avrupa dalar ve skandinavya' da yaygndr, Sibirya' da ve Kuzey Amerika' da da yetimektedir. skandinavya' da ve Orta Avrupa' dan tbbi amala toplanr; daha ok Polonya' dan ihra edilir, Cetraria islandica yapraks likenlerdendir. Dallanma dikotomiktir; 0.5 mm kalnlkta ve 12-15 cm kadar olan tallusu zeytin yeili renkte ve krmz benekli, alt yz grimsiyeil renkli ve beyaz beneklidir; bazen st yz yeilimsi kahverengidir; kenarlar dikensi-tyldr (ek.28). Kuru drog kolay krlr, suyla nemlendirilirse yumuar, zarms duruma geer. Kokusu hafif, lezzeti acdr, % 60 kadar glukozanlar ierir, balcalar likenin ve izolikenin' dir. Likenin yalnz scak suda znr, iyot ile maviye boyanmaz; izolikenin ise souk suda znrve iyot ile maviye boyanr. Her ikisi de hidrolizde glikoz verir. Drog ayrca B2 Vitamini, folik asit, fumarprotosetrarik asit ierir. Tberkloz basiline kar kuvvetli aktiftir. Bugn Avrupa lkelerinde, likenin ve izolikeninden dolay dekoksiyon halinde olunum yollar hastalklarnda, ekspektoran olarak kullanlr. Tad ok ac lezzetli setrarik asitten dolay itah aar ve tonik etkilidir; az miktarda usnik asit de bulunur. Son zamanlarda bu bileiin ve polisakkaritlerin antitmoral etkili olduu dorulanmtr.

ekil 28. Likenler. A -.Cetraria islandica. a:apotesyum. B\Lobaria pulmonaria (A: H.Mitsuhashi). 80

ekil 29. Likenler. A.Everniaprunastri. B.Rocella tinctoria. rangiferina. D:C.pyxidata. E.Lecanora esculenta (C:H.Mitsuhashi,E:K.Karamanolu' ndan)

C.Cladonia

Acl giderildikten sonra; Lichen Islandicus desamaratus (*) ad altnda, pastil halinde kullanlr; ayrca besin olarak ta tketilir (2 kg Cetraria islandica 1 kg buday unu ile edeerdir). Lichen Puimonariae (Cier likeni) Drog Lobaria pulmonaria'' nn (Sticta pulmonaria - Stictaceae) talluslardr; dalarda ve ormanlarda, ktkler zerinde yetien yapraks likenlerdendir; zellikle Karadeniz ormanlarnda bulunur, Uluda' da da vardr. Tallusu 30 cm kadar ve derimsidir (ek.28 ; Res. 12). Alt yzndeki loblar akciere benzedii iin solunum yollar hastalklarnda, gs yumuatc olarak kullanlmtr. Hafif antibakteriyel etki de gsterir. ay eklinde hazrlanan preparatlar
(*) amarus= ac; de-,des= ayrlma 81

laksatif olarak da kullanlmtr. Ayrca bira yapmnda, erbetiotunun yerini alabilmektedir. Lichen Pyxidata (Kadeh likeni), Cladonia pyxidata' nn talluslar bu drou oluturur. C.pyxidata, aa diplerinde, rmekte olan aa ktkleri zerinde sk rastlanan bir likendir. Talluslar 1.5-2.5 cm boyunda, uzun sapl bir kadeh biiminde ve beyazms-yeil renklidir (ek.29; Res. 13). Bu liken ekspektoran etkilidir, zellikle bomaca ksrne kar verilmektedir. Likenlerin antibiyotik etki gsterdii ilk defa 1944 te, Cladonia' da saptanmtr. Antibiyotik etki bakmndan. A.B.D. svire, Rusya ve Japonya' da yaplan aratrmalar sonucu bugn likenlerden antibiyotik etkili 60 tane bileik elde edilmitir. Antibiyotik etkinin baz liken cinslerinde (Cladonia) bulunan asitlerden (usnik, vulpinik, evernik asit ibi) ileri geldii savunulmaktadr. rnein evernik asit ile usnik asit arm, Evosin' i verir ki bu, kuvvetli antibiyotik etkili bir rndr. Bu maddeler Gram (+) koklara kar etkilidir. rn. Usnik asitin Na tuzu Staphylococcus, Streptococcus ve Mycobacterium tuberculosis' e kar kuvvetli antibiyotik etki gsterir. Usnik asit preparatlar bakteriyel egzema ve furunculus tedavisinde bugn de kullanlmaktadr. Usnea barbata ve U.florida (sakal likeni) alms (ipliksi) likenlerdendir. U. barbata yaygn bir likendir (ek. 27 ;Res. 14). Daha ok ine yaprakl aalarda grlr. Sarkk, ipliksi ve ok dallanm tallusu vardr. Geen yzylda, Avrupa' da drog olarak, Muscus arborum veya Muscus officinarum isimleriyle bilinirdi. Bu liken usnik asit nedeniyle zellikle M.tuberculosis' e kar etkilidir. Dardan lapa, toz ve pomat halinde yara, ban ve apselerde kullanlr. Baz likenler ila olarak kullanlmalar dnda kozmetik rn olarak da nem tarlar. Evernia prunastri, alms-dals likenlerden olup kozmetikte Mousse de Chene ad ile bilinir. Ege ve Akdeniz' de yaygndr; bilhassa meelerde, kayn, grgen, ve akaaata rastlanr. Tallusun st yz yeil, alt yz beyazmsdr (ek. 29). Bu tallusa Lichen Quercinus ad verilir. Usnik asit ve evernik asit yanmda uucu bileikler de ierir; likenden petrol eteri veya benzol ile hazrlanan ekstreler veya konkretler kozmetolojide, parfmeri ve sabun sanayiinde koku fiksatr olarak kullanlr. Bu tken astrenjan bileikler de tar ve antidiyareik etkisi bilinmektedir. Ayrca Msr' da besin olarak tketilmektedir. Baz likenlerden besin olarak yararlanlr. Likenlerde asimilasyon rn karbonhidratlarn arasnda niastaya yakm olanlarn (izolikenin gibi) sentezlendiini grmtk. Ancak bunlarn rezorbe olma oran dk olduu iin besin deeri ok yksek deildir. Buna karn besin sknts eken kuzey halk (skandinavya ve izlanda gibi) tarafndan kullanlanlarn says az deildir.

82

Lecanora esculenta (manna likeni, yryen liken), kabuksu likenlerdendir. Rusya ve ran steplerinde, Kuzey Afrika' da, llerde bazen bol miktarda grlen bir likendir. Anadolu' nun dousundaki steplerde de rastlanr. Talara, kayalara yapktr. Tallusu 1-2 cm apta, kremsi, zeri beyine benzer, girintili kntldr (ek. 29) ve krlmas unludur. Liken rzgarla uzaklara tanr ve kurak havada hi grlmez; fakat yamurla slannca poliholozt yapsndaki maddeler ier ve liken grnr bir ekil alr bu nedenle gkten dm zannedilir. Manna caelesta (*) (Kudret helvas) ad buradan verilmi olabilir. L.esculenta' nn talluslarndan oluan ve Manna(Kudret helvas) ad verilen drog mannitol bakmndan zengindir, ayrca %25 likenin ierir. Lekanorik asit yannda bir antibiyotik olan lekanorin A da vardr. Tonik ve hafif laksatiftir. Besin olarak yararlanlr. Cladonia rangiferina (ren geyii likeni), alms likenlerdendir. Kuzey yarkrenin kuzey kesimlerinde kalnl 30 cm kadar olan tundralar oluturur (ek. 29C). Bu liken likenin bakmndan zengindir ve ren geyikleri iin nemli bir besin maddesidir. C. rangiferina ve C.stellaris talluslarndan sve ve Rusya' da alkol (1 kg likenden 0.5 t etanol) elde edilmektedir. C.alpestris,her zaman canl bitki olarak kullanlan ve elenkler yapmnda yararlanlan bir Cladonia trdr. lmez

Likenlerin bazsndan endstriyel rn kayna olarak yararlanlr, rnein Rocella tinctoria. Turnesol likeni ad verilen bu likene Bat Akdeniz lkelerinin sahil kayalarnda, yurdumuzda Gney Anadolu' da rastlanr; dallar uzun, silindirik, beyazms veya esmerimsidir; tallusu kme oluturur (ek.29B). R.fusiformis , ten de turnusol elde edilir. Turnusol, Lakmus, Lacca Musci gibi isimler verilen droun elde edilmesi iin likenler toplanr, amonyakl su ile fermentasyona braklr. Soma kire katarak ktleler haline getirilir ve kurutulur. Bu rn eriyik ya da kat halinde asit-baz indikatr olarak kullanlr. Evernia kullanlr. prunastri gibi Lobaria pulmonaria da parfmeride

Yurdumuzda yetien nemli liken trleri arasnda Rhizocarpon geographicum (harita likeni) saylabilir; yetime ortamnda yaygndr. Kabuksu likenlerdendir, 0.1-1 mm byklkte, sar-yeil veya limon ya da kanarya sars renginde bir kabuk meydana getirir (ek. 27C). Evernia prunastri ve Cladonia pyxidata ok yaygn likenlerdendir (ek. 29A).
(*)caelum = gkyz 83

Parmelia furfuracea' nn talluslar yaprak eklindedir, aa kabuklar veya kayalar zerinde yaar. Daha ok karaam (P.nigra) zerinde rastlanr. Tallus alms, atallanm, st yz kl rengi alt yz gri-siyah renklidir(ek. 27B).

84

Divisio : BRYOPHYTA B l m : Karayosunlar

Karayosunlarnn karada yaayan 22000 kadar yesi vardr. Talluslu bitkilerinen evrimlemi taksonudur. Kk yoktur, rizoitleri ile topraa tutunur. lkel gvde grlr fakat iletim demetleri yoktur. Yaprak vardr, hcrelerinde klorofil a ve b bulunur, her zaman yeildirler; fotosentez rn niastadr. Hcre eperi selloz yapsndadr. Yaprakl bitkiye gametofit (gametleri tayan bitki) denir; zerinde gametangiyumlar (eeysel hcreleri tayan organlar) oulunur. imdiye kadar incelenen Thallophyta bitkilerinde gametongiyumlar ounlukla tek hcrelidir, ok hcreli olanlarda ise koruyucu hcre tabakasna rastlanmaz. Karayosunlarnda ise gametangiyumlar ok hcreli olup bir sra, verimsiz koruyucu hcre tarafndan evrilmitir. Mikrogametangiyum ve makrogametangiyum farkl yapdadr. Makrogametangiyum = Arkegoniyum = dii gametangiyum, (dii organ) bir sra hcre dizisinden meydana gelmi ve ie eklindedir. Karn ksmnda ve ortada byk bir hcre yer alr. Bu hcre erginletike tabanda yumurta hcresine, stte ise boyun kanal hcrelerine ayrlr (ek. 30A). Mikrogametangiyum = Anteridyum = erkek gametangiyum, (erkek organ) kre veya yumurta eklinde olup iki tip hcreden meydana elmitir. En dta verimli hcreleri saran tek sra verimsiz hcre ulunur. Verimli hcreler ok sayda olup, spermatozoit ana hcreleri adn alr ve spermatozoitleri meydana getirir (ek. 30B). Bir karayosununun hayat devri yledir: Sporofit' in meydana getirdii sporlar uygun evre artlarnda imlenir ve nce protonema ad verilen kk im bitkisini, daha sonra da bunun zerinde oluan tomurcuklardan gametofiti meydana getirir. Yosunun trne bal olarak bu bitki ya doik (*) ya da monoik tir. Monoik bitkide arkegonyum ve anteridyum ayn bitki zerinde, dioik bitkide ise ayn trn farkl bireyleri zerinde bulunur. Gametofit haploid bitkidir, yumurta hcresinin spermatozoitler tarafndan dllenmesi ve bu zigotun gelimesiyle diploid bitki yani sporofit meydana gelir. Sporofit kendi kendini besleyemez, btn hayat boyunca gametofite bal kalr, yani parazittir.
(*) oec(o) =Gr. ev; dioicus= iki evcikli; dioik (erkek ve dii iekler ayr bireyler zerinde) 85

ekil 30.Bryophyta' da reme organlar. A:arkegonyum. bk:boyun kanal; y: yumurta hcresi. B: anteridyum. kh: koruyucu hcreler; sah: spermatozoit ana hcreleri;C: spermatozoit. (T.E.Weier'den).

Sporoftin meydana getirdii sporlarn dalmas rzgar araclyla olduu halde, spermatozoitlerin arkegonyuma tanmas su vastasyladr. Bryophyta' nn sonradan suya geenleri dmda hepsi karada yaar. Dllenme karada yaayanlarda bile su araclyla olur. Genellikle basit gvdeli ve yaprakl, bir ksm ise srnc ve paral tallusludur. Yapraklar bir orta damar ve birka sra parenkimatk hcre dizisinden meydana gelmitir, mezofle rastlanmaz. Kara yosunlarnn bir ksm kozmopolittir {Marchantia polymorpha) bir ksm ise ancak belirli blgelerde bulunur. Deiik ortamlarda (kaya, aa kabuu, duvar, toprak) yetiirler. Karayosunlarnda yaygm olarak rastlanan bileikler balca terpenoid ve fenolik bileikler' dir. Son yirmi ylda flavonlar, biflavonlar, izoflavonlar ve baka birok madde bulunmutur, ancak bu bileiklerin biyosentez yollar hakknda hemen hemen hibir ey bilinmemektedir. Varl saptanan bileikler bu bitkilerde az miktarda bulunduundan Bryophyta bitkileri arasmda eczaclk bakmndan nemli olanlara rastlanmamaktadr.

86

Karayosunlar birbirinden kolaylkla ayrlabilen 2 snf altnda incelenir.

Classis : Hepaticae (*) Snf : Karacier Yosunlar

Karacier yosunlar genelde nemli ortamlarda yaayan (higromorf) (**) bitkilerdir. Kurak ortamda (kseromorf) ve aa zerinde epifit olarak yaayanlar da vardr. Marchantia polymorpha (Marchantiaceae) (cierotu), nemli toprak, kaya ve duvarlar zerinde yetiir, talluslar erit eklinde, 2 cm geniliindedir ve dikotomik dallanma gsterir; arkegonyum ve anteridyum ayr bitki zerinde bulunur (ek. 31). Cierotunun yapraklar Herba Hepaticae fontinalis ad altnda, eskiden karacier hastalna kar kullanlmtr.

Classis : Musci Snf : Yaprak Yosunlar

Yaprak yosunlar yeryznde geni yayl gsteren bitkiler olup deiik ortamlarda (karanlk maaralarda, kaya ve aalarn zerinde, bataklklarda ve nadiren su iinde) yaayabilirler. Yaprak yosunlarnn byk bir ksm higromorftur. Kurak ortamda yetienler, hatta kurakla yllarca dayanabilen trleri de vardr. imlenen sporlar nce ipliksi yapda protonemay meydana getirir. Asl yosun bitk isi daha soma protonema zerinde oluur. Yaprak yosunlarnda yaprak, gvde ve rzoit olmak zere ksm kolayca ayrlabilir. Rejenerasyon yetenekleri vardr. Bitkiden kopan gvde veya yaprak paras ya direkt olarak yeni bitkiyi ya da nce protonema ve daha soma da bitkiyi meydana getirir.

Ordo: Sphagnales
Sphagnum (Sphagnaceae) cinsinin 350 kadar tr bataklk alanlarda yetiir ve geni ayrlklar meydana getirir. Her yl stte yeni bitki meydana gelirken alt ksm lr ve bylece kaln yosun tabakas (turbalk) oluur.Sphagnum zel yapsndan dolay arlnn 20-25 kat su ekebilir. Bahecilikte bitkileri bir yerden bir yere nakletme srasnda nemli ve canl tutmak iin kullanlr. Bileiminde bulunan sfagnol antiseptik etki gsterir.
(*) hepar = karacier; hepaticus = karacier ile ilgili (**) hygr(o) = Gr. ya, slak, nemli 87

ekil 31. Karayosunlar. A.Marchantia polymorpha. dg: dii gametoft; eg: erkek gametoft; B.Polythrichum commune. k: kapsl; s: seta; C: Mnium. g: gametoft; r: rizoit; sp: sporofit; (A: G. M. Smith, B: Strasburgers, C: T. E. Weier' den).

Ordo: Polytrichales
Polytrichum commune (Polytrichaceae) (karnck), orman altnda, glgeli ve rutubetli yerlerde yetien bir bitkidir (ek. 31B). Bu trn talluslar Herba Adianti aurei isimli drou verir; tanen, reine, ya ierir astrenjan, diyaforetik ve tonik olarak kullanlr. P.juniperinum' un, talluslarndan elde edilen Herba Polytrichi juniperinae ise diretik etkilidir. Mnium' 1ar karayosunlar arasnda en yaygn olandr, ekseriya ormanlarda ktklerin zerinde, turbalklarda yetiir ve koyu yeil renkli geni topluluklar oluturur. lkbaharda grlen srgnlerin rengi ise ak yeildir. Sporlar tayan kapsller uzun bir sapn bitiminde bulunur ve ucu kapakl olup kuu boynuna benzer (ek. 31C).
88

Divisio : PTERIDOPHYTA
Blm : Borulu Kriptogamlar, Ereltiler
Bu blmde sporlu bitkiler arasnda en gelimi olan ototrof kara bitkileri bulunur. Borulu kriptogamlar en iyi gelimeyi 300 milyon yl nce, karbon devrinde gstermitir. Eski jeolojik devirlerde yaayanlarn aa formunda olduu ve bugnk maden kmr yataklarnn olumasnda nemli rolleri bulunduu kabul edilmektedir. Gametofit, karayosunlarnda olduu gibi haploittir ve protal(protalium) adn alr. Protal bir ka santimetre apnda, kalp eklinde kk bir yapraka benzer (ek. 37B), sadece bir ka hafta yaar. Pteridophyta bitkilerinde sporlar ounlukla birbirine benzer, yani homospordurlar (izospor). Bu tip sporlarn imlenmesiyle meydana gelen protal zerinde hem arkegonyum hem de anteridyum bulunur ve monoiktir. Baz borulu kriptogamlarda ise sporlar yap bakmndan birbirinden farkldr yan bunlar heterospordur. Bu durumda mikrosporangiyumdan mikrosporlar ve bunlarn imlenmesi ile erkek protaliyum; makrosporangiyumdan ise dii sporlar, bunlarn imlenmesi ile de dii protaliyum meydana gelir, yani protaller dioiktir. Sporofitte birbirinden kolayca ayrlabilen kk, gvde ve yaprak bulunur. imdiye kadar incelediimiz bitkiler iinde byle bir farkllama ilk defa burada grlmektedir; ayrca gvde ok yapraklanr; epiderma stnde kutikula tabakas bulunur; iletim demetleri hadrosantrik tir (*), ksilemde trakeit vardr, trakeye nadiren rastlanr (Pteridium). Gnmzde tropik blgelerde yaayan aa eklindeki ereltilerde kambiyum faaliyeti sonucu oluan sekonaer kalnlama, grlr. Sporangiyum genelde sporofil ad verilen yapran alt yznde, ilkel yapda olanlarda bazen gvde zerinde bulunur. Pteridophyta blmnden 3 snf (Equisetatae, Lycopodiatae ve Filicatae)ve 3 takm eczaclk asndan ilgi ekicidir.

(*)hadro= Gr. kuvvetli, hadrocetrics= (kuvvetli ksm) ksilemi ortada bulunan

89

Classis : Equisetatae (*) Snf : Atkuyruklar

Ordo: Equisetales Bu takmdan gnmzde yaayan bir familya ve bir cins vardr. Fam : Equisetaceae Tropik ve subtropiklerde yetien, nemli arazide bol bulunan, rizomlu, cok yllk bitkilerdir. Srnc rizomdan ykselen srgnler ya birbirine benzer ve yeil renklidir; ya da verimsiz srgnler yeil, verimli srgnler ise beyazms kahverengi olmak zere farkl iki srgn grlr. Verimli srgnler ilkbahar balangcnda meydana gelir ve sporofl tar, dallanmamtr; verimsiz srgnler ise yaz aylarnda ya da sonbaharda oluur ve dallanma gsterir. Srgnlerde gvde, boum (nodus) ve boum aralarna (internodyum) ayrlmtr. Yapraklar pul eklindedir, tabanda birleerek nodusu bir kn gibi sarar. Verimli (ertil) gvdenin tepesinde, sapl spika durumunda sporofiller bulunur. Sporangiyumlar, spikay oluturan altgen ekilli ve peltat pullarn (sporofllerin) alt yznde, pulun evresine dizilmi olarak bulunur ve 5-10 tanedir (ek. 32). Equisetum (atkuyruu, zemberekotu, ekliot, ulama), familyann tek cinsidir. Yeryznde 25 k^dar, memleketimizde ise 7 tr vardr. ou nemli ve sulak yerlerde yetien, hcre eperi silis ynnden zengin ok yllk bitkilerdir. Steril gvdeler dik, silinairik, oluklu, dallanm ve yeil renklidir; verimli olanlarda gvdenin ortas botur, boluun etrafnda iletim demetleri ile daha kk hava boluklar bulunur (ek. 32C). Klorofil tamaz, krmzms renklidir, dallanmamtr. E.arvense (tarla atkuyruu). Trakya ve Anadolu' da su kenarlarnda, orman altlarnda sulak yerlerde yaygn olarak yetiir. nce verimli, sonra verimsiz srgn olmak zere iki eit srgn meydana getirir. Verimliler 25 cm boyundadr, yaprak kn 4-6 yapraktan olumu, spika 1-4 cm kadar. Steril bireyler daha uzun, 20-80 cm, gvde 6-19 oluklu, ortas bo, boluk apn yars kadar (ek. 32C). Steril bireylerin toprak st ksmlar Herba Equiseti drounu verir mineral maddeler, silis (%5-15 kadar), saponin, flavonoidler, ekisetin ve nikotin tar ve potasyum tuzlarndan dolay diretik etki gsterir. Ayrca akcier hastalklarnda (rn. tberkloz), krklarda, kullanlmtr.

(*) equus = at; seta = sert ksa kl, ty 90

ekil 32. Equisetum arvense. A: verimli birey, n: nodus. B: spika. p:pul yaprak. C: gvdenin enine kesiti, id: iletim demeti; k: korteks; o: orta boluk. D: verimsiz birey, y: yaprak. E: Sporofl. F.Elater

E.ramosissimum ve E.telmateia (E.mcucimum), Anadolu' da yaygn olan dier trlerdir. Birincisi, 75 cm kadar boyda ve tyldr, alt ksmlarda ok dallanmtr; kurak, talk, kumluk arazide de yetitiinden yurdumuzun her blgesinde rastlanr. E.telmateia' nin verimsiz bireyleri 2m., verimlileri 40cm kadar uzun olabilir; dallar 4 kostal, kostalar 2 lobludur; gvdenin ortasndaki boluk apn 2/3 kadardr.
91

E.palustre ve kn grlen E.hiemale (*) trleri de Anadolu' da yetiir. E.palustre' ye, stanbul' dan, Bolu ve Rize' ye kadar rastlanr, 1400 m' ye kadar kar. Boyu 10-60 cm, dallanm, derin oluklu; ortadaki boluk gvde apnn yarsndan kktr. Baak 1-3 cm kadardr. Zehirli bir alkaloid olan palustrin tar ve hayvan zehirlenmelerine neden olur. Tedavide kullanlmaz. Equisetum trlerinin otsu ksmlar, silis ynnden zengin olmas nedeniyle, toz eklinde madeni eyalarn parlatfmasnda kullanlr. E.giganteum (**) en byk Equisetum trdr, boyu 10 m kadardr. Tropikal Amerika' da yetiir. Tad silisten dolay tberkloz tedavisinde kullanlmtr.

Classis : Lycopodiatae (***) Snf : Kibritotlar

Ordo: Lycopodiales Bu takmdaki bitkiler yaklak 300 milyon yl nce, karbon devrinde byk gelime gstermi, ou fosillemi bitkilerdir. Bu taksonun gnmzde yaayan rneklen, herdem yeil, sekonder kalnlama stermeyen, ok yllk otsu bitkilerdir. Tropiklerde epifit, subtropik lgedeki ormanlarda ise kara bitkileri olarak yaarlar. Bitki izosporiktir; sporangiyumlar dallarn ucundaki spikalarda, yapraklarn (sporofllerin) koltuunda bulunur.

Fam : Lycopodiaceae (Kurtayakllar, Kibritotlar)

Bu familyada 3 genus 100 kadar tr bulunur. Yurdumuzda yetien 5 Lycopodium trnn hepsine Kuzeydou Anadolu' da rastlanr. Lycopodium clavatum (kibritotu, kurtaya). Avrupa, Asya, Amerika' da yetiir. Yurdumuzda Kuzey Anadolu dalarnn alak kesiminde, 500 m. stnde, orman aklklarnda grlr. Gvde srncdr ve dikotomik dallanma gsterir (ek. 33). Yapraklar kk, linear-lanseolat, tepede aristat, imbrikat dizilili; sporangiyumlar bir sapn ucunda 2 tane baak durumundadr; sporofil geni ovat, tepede akuminattr, sporangiyum st yzde, tabanda ve bbrek eklindedir.
(*) hiemis = k (**) gigans = dev (***) lyco = Gr. kurt; pod=Gr. ayak 92

ekil 33. Lycopodium clavatum. s: spor; sp:sporofil.

Herba Lycopodii, bitkinin toprak st ksmndanoluur. Bileiminde likopodin, klavatin ve nikotin alkaloitleri bulunur, bu nedenle antipiretik etkilidir; diretik olarak da kullanlr. Lycopodium T.K. ( Sporae Lycopodii) bitkinin olgun sporlarndan oluan bir drogdur. Baak durumundaki sporofller olgunlamadan nce toplanr, kurutulur, daha soma silkelenerek sporlar alnr. Sporlarn ekilleri ayn, byklkleri (25-40p) ve arlklar eittir, zeri ams yapdadr (ek. 33). Bileiminde %40-50 sabit ya, yannda mum, eker ve flavonoit bulunur. Yara tedavisinde kurutucu ve yeni domu bebeklerde gbek tozu olarak; eczaclk tekniinde pilllerin yapmasn nlemek zere Farmakognozi' de droglarn safln kontrol etmek amacyla kullanlr. Dou Karadeniz' den toplanan Lycopodium ihra edilmektedir.

Classis : Filicatae Snf : Ereltiotlar

Ordo: Filicales Bu takmda, yeryznde yetien yaklak 170 cins, 9000 kadar tr bulunur. Sporlu bitkiler arasnda en iyi gelime gsteren ve ototrof olarak yaayan kara bitkileridir. Boylar, otsu olanlarda birka mm' den (Trichomanes minutissimum), aa eklinde olanlardaise (Alsophila crinita) 10-15m' ye kadar deiir. Jeolojik devirlerde (300 milyon yl nce) yaam olanlar iyi gelime gstermi byk aalar eklindedir.
93

Gnmzde yaayanlarn ou otsu, ok yllk bitkilerdir; tropiklerde yetien baz trler ise aa formundadr. Ereltilerin toprak altnda yatay olarak uzanan bir toprakalt gvdesi, rhizomu vardr, bundan kkler ile her yl, yaprak eklinde ok sayda srgn kar (ek. 34, 35). Yapraklar genken zemberek gibi kvrk olup, keman bana benzer, gelitike zemberek alr ve uzar (ek. 34); genellikle byk ve paral, pennat veya bipennattr; pinna ve pinnulalar deiik ekiller gsterir (ek. 35, 36). reme organlar olan sporangiyum topluluklar sorus adn alr ve deiik ekillerde, linear (.Asplenium), reniform (Dryopteris), peltatorbikulat (Polystichum) olabilir. Sorular genelde yapran alt yznde damarlarn her iki yannda, bazen de loblarn u ksmnda kenar kvrmlar iinde bulunur (ek. 36). Sorus' un zeri ou zaman ince bir zarla rtldr; induzyum (*) ad verilen bu zar ayn zamanda sorusun eklini belirler. Sporangiyumun etraf atnal eklinde kalnlam hcrelerle annulus ile evrilmitir. Bu halka, sporangiyumun stomium (az)(**) ad verilen ince eperli hcrelerin bulunduu blgeden (ek. 37C) almasn ve iinde bulunan tetrasporlarn etrafa yaylmasn salar. Bu sporlarn uygun ortamda imlenmesiyle 1-2 cm apnda kalp eklinde bir protal geliir. Protal rizoitleri ile topraa tutunur, zerinde anteridyum ve arkegonyumu oluur (ek.36B). Anteridyumda meydana gelen spermatozoitler suyun ve pozitif kimyasal ekimin (kemotaksi) etkisiyle arkegonyuma ulaarak yumurta hcresini dller. Bu zigotun gelimesi ile yeni bir sporofit meydana gelir. F a m : Osmundaceae Bu familyadaki bitkiler, lman ve tropikal blgelerdeyetien ok yllk ereltilerdir. Sporangiyumlar verimli pinnulalarn her iki yznde yer almtr; ok hcreli annulus ve induzyum bulunmaz. Osmunda regalis (kral ereltisi), Kuzey Anadolu dalarnda ve Trakya' da orman altlarnda yetien ok yllk bir bitkidir. Bipennat ve 60-150 cm boyunda olan yapraklarn alt pinnulalar iyi gelimi, lanseolat ve verimsizdir, st pinnulalar ise linear, daha kk ve verimli olup her taraf sporangiyumlarla rtlmtr.Bu bitki eczaclkta kullanlmaz fakat bahecilikte deerlidir; rizom ve kkleri ufak paralar halinde kesilip sakslara yerletirilerek baz ieklerin yetitirilmesinde yararlanlr.

(*) indusium= pee; ereltilerde sporangiyumlar rten ince zar, rt (**) stom(ato)= Gr. az 94

ekil 34: Dryopteris flix-mas. A: bitki. gy. gen yaprak; p: pul; r: rahis. B: Rhizoma Filicis. pk: petiol kalnts. C: pinnula zerinde sorus ve induzyum. D: rizomdan enine kesit, p; petiol; id: iletim demeti. E: hadrosentrik iletim demeti, ks: ksilem; fl: floem. 95

ekil 35. Ereltilerde yaprak ekilleri. A: basit y.(Phyllitis scolopendrium)-, r: rizom; s: sorus. B: pennat paral y.(Asplenium trichomanes)\ pi: pinna. C: bipennat paral y. (Asplenium adiantum-nigrum)\ p: petiol; pu: pinnula.

F a m : Aspidiaceae Bu taksondaki bitkiler nemli veya kuru yerlerde yaayan ou rizomlu, ok yllk otsu bitkilerdir. Toprak st ksmlar pennat, bipennat veya tripennat paral yapraklardan meydana gelmitir. Sorular yapran alt yznde, pinnula orta damarnn her iki yannda iki sra halinde dizilmitir, peltat veya reniform induzyum bulunur (ek. 34, 36). Ereltiotlarnda iletim demetleri hadrosentrktir, yani endoderma ile evrilmi iletim demetlerinde ksilem ortadadr, floem ksilemin etrafnda yer almtr. letim demetleri rizomda ve petiol kalntlarnda, her genusta farkl bir say ve dizili ekli gsterir ve bu dizili bitkilerin birbirinden ayrlmasnda ok nemli bir karakter oluturur (ek. 39).

96

Anadolu' da bu familyadan 2 cins ve 14 tr yetiir. Dryopteris flix-mas (erkek ereltiotu). Kuzey yarkrede, yurdumuzda 650-1750 m yksekliklerde, Kuzey Anadolu ve Trakya civarnda yetien 120cm boyunda ok yllk bir bitkidir. Rzomlar ok yllk kaln ve yatay bir silindir eklinde olup her sene yaprak yapsnda srgnler verir Yapraklar kn lr fakat toprak altmda bulunan yaprak sap tabanlar (petiol kalnts) rizom zerinde canl olarak kalr. Rizomaan tek tek kan yapraklar, bipennat paraldr, sap ve rahisin bir ksm kahverengi ve zarms pullarla kapldr. Sorular, pinnula orta damarnn her iki tarafna dizilmi 9 ift kadar ve 1.5 mm apndadr. nduzyum plak, nadiren tyl, ince zarms yapda olup genken sorusu tamamen rter ve bbrek eklindedir (ek. 34C ;Res. 15a).

ekil 36.Ereltilerde pinnula ekilleri ve sorus dizilileri. A: Dryopteris filix- mas. B: Polystichum aculeatum. C: Pteridium aquilinum. D: Adiantum capillus-veneris. E: Asplenium adiantum-nigrum. F: Polypodium vulgare. s: sorus. 97

Rhizoma Filicis T. K ve T. F. (Erkek Ereltiotu Rizomu). Erkek ereltiotunun (Nephrodium flix-mas\ Polypodium flix-mas) toprakalt gvdelerinden oluan bir drogdur (ek. 34 B ; Res. 15b). Topraktan karlan rizomlar kklerinden ve kurumu petiol kalntlarndan kurtarldktan sonradrog olarak kabul edilir, i yzeyi nce yeildir zamanla esmerleir. Rhizoma Filicis' te 6-18 adet iletim demeti bulunur, enine keide, bir taraf ak bir halka zerine, at nal eklinde dizilmi olarak grlr, utaki demetler daha byktr (ek. 34C, 39A). Bu dizili rizom zerinde bulunan canl petiol kalntlarnda da benzer ekilde ve daha net olarak grlr. Bu zellii yardmyla Rhizoma Filicis, ofisinal olmayan dier erelti trlerinin rizomlarndan ayrlabilir.

ekil 37.Dryopteris flix-mas. A: sorusun enine kesiti, s: sporangiyum i: induzyum. B: protaliyum. ar: arkegoniyum; at: anteridyum: r: rizoit. C: sporangiyum. a:annulus; sa: spor ana hcreleri; sp:spor; st: stomiyum.

Drog %2 kadar, ham filisin olarak da bilinen floroglusinol trevi bileikler tar. Anadolu' da yetien Dryopteris flix-mas rzomlarnda bu miktar %2 olarak bulunmutur. Floroglusinol trevi maddelerin balcalar flavaspidik asit, filisik asit ve aspidin dir. Rizom ve bundan hazrlanan ekstreler tenyalara kar anthelmentik (*) olarak kullanlr. Bu bileikler tenyada adale felci yapar, ila alndktan belli bir sre sonra hareketsiz kalan parazitin vcuttan atlabilmesi iin hastaya tuzlu mshil verilmelidir; yal ortam ilacm barsaktan absorbsiyonunu hzlandrr; hasta iin toksiktir, bu nedenle yal mshil kullanlmamaldr.
(*) helmins= bir cins solucan; anthelmint(h)icus= barrsak solucanlarna kar kullanlan,vermifuj

98

ekil 38: Filicales. A: Adiantum capillus-veneris. B: Poylpodium C: Pteridium aquilinum. D: Ceterach officinarum.

vulgare.

D.abbreviata, 600 m' nin zerinde, orman aklklar ve kayalk yerlerde yetien, yapraklar dik olan ve 100 cm ye kadar boylanabilen ok yllk bir ereltidir (Res. 16a, 16b). Trkiye' de Dou Karadeniz blgesinde yetienlerde ham filisin miktar olduka yksektir (%4.3)(1).
(I) Tanker, N., Cokun, M , Ankara Ecz. Fak. Mec. 8 (1), 114-133(1978); 8 (2), 1- 16(1978)

99

D.borreri, Kuzey Anadolu' da 1500 m' ye kadar olan yksekliklerde ve orman aklklarnda yetien bir trdr. Yapraklar byk 130 cm kadardr; yaprak sap sk pullarla kapldr. Rizomlar %2.6 kadar ham filisin tar. D.caucasica, D.filix-mas' a ok benzer; pinna tabannn ortasndan dar oluu ile ayrt edilir. Bolu, Artvin arasnda Abies (kknar) ve Fagus (kayn) orman altnda yetiir. Bu trn rizomlar %2.1 ham filisin ierir. D.abbreviata, D.borreri ve D.caucasica trlerinin rizomlar ham filisin ierii bakmndan D.flix-mas rizomlarna gre daha zengindir. Bu nedenle bu trlerden de Rhizoma Filicis elde edilmesinde yararlanlabilir. Polystichum aculeatum (.Aspidium aculeatum) (batc ereltiotu), Kuzey Anadolu' da yetien ve yapraklar paral olan bir trdr. Pinnula tabannda bulunan dip lob dierlerine gre byk ve tepesi batc diken eklinde (ek.36B,39C), induzyum peltattr. Polystichum trlerinin rizomlar barsak parazitlerine etkisizdir. Rhizoma Filicis ile kartrlabilir, ancak rizomda iletim demeti saysnn az olmas ile ayrtedilir (ek. 36). Fam : Athyriaceae Athyrium flix-foemina (Polypodium flix-foemina) (dii ereltiotu), Kuzey Anadolu' da yaygn olan ok yllk bir ereltidir. Yapraklar byk, tripennat paraldr. Rizomlar etken bileikleri iermeyen ve erkek ereltiotu rizomu ile karabilen bir baka trdr; anca fark, petiolde iletim demeti iki tane ve karlkldr; ayrca yapraklarn loblar dentat,diler de tekrar 3 dilidir. Soruta induzyum kenar saakldr (ek. 36C, 39D). F a m : Hypolepidaceae Sorularn erit eklinde oluu bu familyanm karakteristik zelliidir. Pteridium aquilinum (kartal ereltisi), sahillerimizde ve orman aklklarnda yaygn olarak yetien 40-200 cm boyunda, kaln rizomlu bir erelti trdr. Yapraklar 30 cm den byk, tripennat paral; petiol dik ve yzeyi parlak; soruslar loblarn kenar kvrmlar iinde devaml bir erit eklmde uzanmtr.nduzyum loblarn kenar kvrmlarna bal ve saakldr. Saptan alnan enine keide iletim demetinin iki bal kartala benzemesi nedeniyle kartal ereltisi ad verilmitir (ek. 36D, 38C, 39B). Bu bitkinin rizomlar da Rhizoma Filicis ile karabilir; fakat sorus ekli ve iletim demetlerinin grn yardmyla kolayca ayrlr. Hayvanlara verilen kuru otlara karmas ve bunlarn da yenmesi sonucu besi hayvanlarnda mesane kanserine neden olduu saptanmtr.

100

ekil 39: letim demetlerinin rizomda-r ve petiolde-p dizilii(enine kesi)). A: Dryopteris filix-mas, i: iletim demeti. B: Pteridium aquilinum. C: Polystichum aculeatum. D: Athyrium flix-foemina.

F a m : Aspleniaceae Anadolu' da 3 cins ile temsil edilen bir familyadr; daha ok nemli yerlerde yetiir. Sorular burada da linear, fakat devaml deildir; induzyum bulunur. Phyllitis scolopendrium (Scolopendrium offcinale) (geyikdili) bir kuzey yarkre bitkisidir. Yapraklar basit, enli erit eklindedir; soruslar yapran alt yznde, orta damarn iki tarafnda bulunur, linear ve birbirine paraleldir (ek. 35A ; Res. 17). Kurutulmu yapraklarndan oluan Herba Scolopendrii,diretik, diyaforetik ve ekspektoran etkilidir. Asplenium ruta-muraria, duvar diplerinde, nemli ve glgeli kayalarn arasnda yetien, 5-10 cm boyunda bir ereltidir. Yapraklar triangular-lanseolat, soruslar lineardr; induzyum bulunur. Toprak st ksmlar Herba Rutae-murariae drounu verir, ekspektoran olarak kullanlr.
101

Ceterach officinarum (altmotu), Avrupa ve Akdeniz havzasnda, Anadolu' da kayalarn arasnda yetien rizomlu, 10-12 cm byklkte bir bitkidir (ek. 38D ; Res. 18). Asplenium trlerine benzer. Yapraklar pennatift, alt yz ak renkte, zarms tylerle kapl olup altn renginde grlr. Soru linear, induzyum krelmi veya yoktur. Yapraklar diretik etkilidir ve idrar yollar hastalklarnda kullanlr. Fam : Adiantaceae Bu familya bitkilerinde rizomlar srnc ve bol tyl; petiol ve rahis koyu kahverengi veya siyah ve parlaktr. Yurdumuzda 1 cins ve 1 tr yetimektedir. Adiantum capillus-veneris (*) (baldrkara, vens sa), nemli ve glgeli kayalarda, pnar talar ve kuyu azlarnda yetien ince rizomlu, yapraklar paral bir ereltidir. Yaprak paralar siyah sapl, flabelliform, taban kuneattr ve dikotomik damarlanma gsterir. Yaprak kenarlar tepe ksmlarda alt yze doru kvrlmtr; soruslar bu kvrmlarn iinde bulunur (ek. 36D, 38A ; Res. 19). Herba Adianti (Folia Adianti)T.K. Adiantum capillus-veneris' in yapraklarndan oluan drogdur. Msilaj ve ac madde ierir; msilajndan dolay emoliyan, antitssif ve ekspektoran etki gsterir, zellikle ocuklarda kullanlr. Fam : Polypodiaceae Bu familya bitkilerinde karakteristik zelik olarak soruslar yuvarlak veya ovoid, benek eklindedir, yaprak loplarnda orta damarn yanlarnda iki sra halinde bulunur.Yurdumuzda 1 cins ve 2 tr yetiir. Polypodium vulgare (kaya ereltisi, benekli ereltiotu), ok yllk, etli ve srnc rizomlu, kayalar arasmda veya aa diplerinde yetien bir trdr. Yapraklar pennatift, loblar uzunca oblong, kenarlar tam veya hafif dili; soruslar yuvarlak, belirgindir; induzyum tamaz (ek. 36F, 38B). Rhizoma Polypodii, tatl lezzetlidir, bol miktarda sakkaroz, glisirizin ve saponozitler ierir, ekspektoran, kolagog ve laksatif olarak kullanlr. F a m : Salviniaceae Bu familya yeleri tropik ve subtropiklerde yetien ve su zerinde yzen tek senelik bitkilerdir. Salvinia natans' a (**) Trakya ve Anadolu' da rastlamr, Yapraklar l vertisillat dizilili olup bunlardan iki tanesi basit, st yz papillidir ve su zerinde yzer, nc ise ok paralanm ve kk grnmnde olup suyun iinde bulunur.
(*) venus, veneris = gzellik ve ak ilahesi; Gr.Aphrodite (**) natare = yzmek; natarus = suyun yznde duran 102

Divisio : SPERMATOPHYTA Blm : Tohumlu Bitkiler, iekli Bitkiler

Bitkiler aleminde evrimsel ynden en fazla gelime gstermi, kk, gvde, yaprak ve iletim demetleri tayan bitkilerin bulunduu blmdr. En nemli zelikleri iek ve tohum meydana getirmeleridir. Bu nedenle bu blme Anthophyta (iekli bitkiler) veya Spermatophyta (*) (Tohumlu bitkiler) ad da verilmektedir. iek, bu bitkilerin eeyli remesini, tohum ise bitkilerin yaylmasn ve devamn salayan organlardr. Bu blmdeki bitkilerde de dl deiimi vardr, ancak gametoft ok klm, sporoft ise ok gelimitir. Erkek gametoft polen tanesi, dii gametoft embriyo kesesi halini almtr. Sporoft evre ise bitkinin kendisidir. Buna gre ok klm olan gametoft, gelimi olan sporoft tarafndan rtlmtr. Bunun nedeni, sucul bitkilerin kara bitkileri durumuna gelirken yapmak zorunda kaldklar ekolojik adaptasyondur. Yani gametoft evre, alglerden karayosunlarna ve buradan tohumlu bitkilere doru yava yava klrken, sporoft evre aksi ynde bir gelime gstererek alglerden tohumlu bitkilere doru giderek bymtr. Karayosunlar ve Ereltilerde dllenme sonucu oluan embriyo, eey hcresini (gamet) meydana getiren bitkide (gametoft) kalarak gelimesini srarr ve sporofti meydana getirir. Tohumlu bitkilerde ise, karada yaamaya uyum salama ve yavruyu koruma yetenei daha ileri bir gelime gsterdiinden, tohum taslandan meydana gelen tohum ve iindeki embriyo zel bir rt ile sarlarak ana bitkiden ayrlr, uygun ortam bulduunda imlenir veya imlenme iin uygun ortam olumasn bir sre bekleyebilir. Tohumlu bitkilerin, sporlu bitkilere gre gelimi olan dier bir karakteri de polenlerin (mikrospor) dii organa ulamasnda suya balln azalm olmasdr. Spermatozoitlerin arkegonyumlara tanmas Alg'lerde, Karayosun'larnda ve Ereltiotlar'nda su aracl ile olmaktadr. Tohumlu bitkilerde ise polenin tohum taslana ulamas rzgar veya bceklerle salanmaktadr.

Spermatophyta blm bitkileri, iekte tohum taslaklarnn akta oluu veya kapal bir ovaryum iinde bulunuuna gre iki altblmde toplanr: Gymnospermae ve Angiospermae (**).
(*)anth(o)= Gr. iek; sperm(ato) = Gr. Tohum (**)gym(o)= Gr. plak; angio= Gr. dar (kapal)

103

Subdivisio : GYMNOSPERMAE Altblm : Ak Tohumlu Bitkiler

Bu altblm bitkilerinde vl ve vln gelimesi ile oluan tohum aktadr; yani karpel kendi zerine kapanmam, ovlleri koruyan bir ovaryum olumamtr. Ovaryum olmaynca stlus ve stigma (*) da yoktur. Mikropil ak olduundan polen taneleri dorudan vln tepesindeki polen odacna girer ve burada imlenir. Tozlama rzgarla olur, yani anemogam (**) bitkilerdir. Ak tohumlu bitkiler al, aak veya aa formundadr. Otsu olanlarna rastlanmaz. Gvdede iletim demetlen ak kollateral (***) tipte ve muntazam dizilidir. Kambiyumun faaliyeti ile gvdede sekonder byme ve kalnlama grlr. Odun yaplar kapal tohumlu bitkilere oranla daha basittir; trakeit var, trake yoktur. Floem'de kalburlu borularn yannda arkada hcreleri yoktur. Gvde ve yapraklarda oleoresin ieren salg kanallar bulunur. Yapraklan ine, pul veya deiik ekilde, uzun mrl ve kalcdr (ek.40). iekleri tek eeyli, basit yapl, periantsz (****); bitki monoik veya dioiktir. Erkek iekler polen keselerine, dii iekler ise ovllere indirgenmitir. Hem erkek, hem dii durumlar kozalak (strobil) (*****) eklindedir. Dii kozalakta pullar odunlamtr, karpel tabannn i yznde bir veya daha ok vl vardr. Erkek kozalakta pullar odunlamamtr, alt yznde polen keseleri bu unur, tozlama rzgarladr (ek. 41). Bu altblmdeki bitkilerin bazlar fosillemi, bazlar gnmze kadar gelmitir. Burada, gnmzde yaayan rnekleri bulunan taksonlardan sz edilecektir.

Classis: Cycadinae
Fam : Cycadaceae

Tropikal veya subtropikal blgelerde yetien 9 cins ve yaklak 100 tr kapsayan bir familyadr. Diok aa veya aaklar palmiyelere benzer. Kaln, dik ve dallanmayan gvdeleri vardr. Yapraklar byk, sert, pennat (******) paral, gvdenin tepesinde demet halinde ve kalcdr.
(*)stylus= boyuncuk, stilus; stigma= bak, stigma (**)anemo= Gr. rzgar; anemogam=rzgarla tozlaan (***)Iateralis=yanda bulunan; collateralis=yanlarda veya yanyana bulunan (****)peri=Gr.etrafnda; periant=iek rt yapraklar (*****)strobulus= strobilus= conus= kozalak (******)pinnatus= ty eklinde, kutyne benzer 104

Erkek iekler kozalak durumundadr. Kozalak kk pulcuklardan meydana gelmitir, her pulcuun altnda bir ok polen kesesi (mkrosporangiyum) bulunur. Dii iekle genellikle kozalak eklinde ise de bazen ovller pennat bir sporofit ekseninin kenarlarnda yer almtr. iek rt yapraklar yoktur.

ekil 40. Gymnospermae' de yaprak tipleri. A: ine yaprak (Pinus). B: pul yaprak (Juniperus). C: Flabellat yaprak (Ginkgo).

ekil 41. Pinus nigra. A: dii kozalak; b: vl; c:tohum. B: erkek kozalak; d: polen. 105

Cycas revoluta (sikas)' nn vatan Japonya ve Avustralya' dr. lkemizde Gney ve Bat Anadolu gibi scak blgelerde, parklarda yetitirilen kymetli bir ss bitkisidir. Bymesi ok yavatr. Gvdenin kabuk ve z blgeleri bol miktarda niasta tar; buradan elde edilen niastaya Sago Niastas ad verilir ve yetitii yrelerde besin olarak tketilir.

Classis: Ginkgoiae
Fam: Ginkgoaceae Jeolojik devirlerde yaam, fakat bugn sadece 1 cins ve 1 tr ile temsil edilen bir familyadr. Ginkgo biloba (kzsa aac, Japon erii), vatan Uzakdou lkeleri olan, 30 m kadar boyda, dallanm, kn yaprak dken, dioik bir aatr. Yapraklar flabellat(*) tepesi bilobat ve damarlanmas dikotomiktr (ek. 40C ; Res 20a, 20d). Bitki tr adm yapraklarnn 2 loblu oluundan alr. iekleri tek eeyli; erkek iekler ksa srgnlerin ucunda, kozalak oluturmutur. Dii iekler bir sap ucuna yerlemi iki ovlden ibarettir. Tozlama rzgarla olur. Ginkgo biloba, Budizm dininde kutsal bir aatr. Japonya' da yol, park ve bahelerde yetitirilir. Dnyann en eski aalar olmalar nedeniyle ayr bir neme sahiptirler. stanbul ve Ankara' da yetitirilmi rnekleri vardr. Folium Ginkgo bitkinin yapraklarndan elde edilen drogdur. Drog elde etmek amacyla bitkinin kltr Fransa ve Amerika' da yaplr. Yapran kendisi yannda hazrlanan standardize edilmi ekstreler daha ok kullanlmaktadr. Droun bileiminde ginkgolitler (ginkgolid A, B, C, J ve M) bilobalid ve ginkgo flavonozitleri bulunur. Damar geniletici etkisi nedeniyle ileri yalarda grlen unutkanlk bunama, hafza kayb ile iitme kayb, kulak nlamas ve vertigo hastalklarnda kullanlr.

Classis : Coniferae Snf : Kozalakl Bitkiler

Kozalakl bitkiler ak tohumlu bitkilerin en zengin snfdr. Kuzey ve Gney yarkrenin lman blgelerinde yayl gsteren aa veya aak formunda, dzgn dallanan bu bitkilerde yapraklar genellikle ine veya pul eklindedir ve dalda birka yl kalr. Gvdede sekonder kalnlama grlr, yaprak ve odununda reine kanallar vardr. Odun dokusu trakeit hcrelerinden olumutur, trake bulunmaz. iekleri tek eeyli ve kozalak durumundadr. Erkek iek durumlar, uzun srgnde bir yapran koltuundan kan bymesi snrl bir eksen ile, bunun zerinde birka pul yapra ve sk bir ekilde dizilmi mikrosporofllerden meydana gelir. Mikrosporofllerin iinde polen
( + )flabellum= yelpaze 106

me

Pk

ekil 42: Coniferae A:erkek kozalak ve boyuna kesiti. mi:mikrosporofl; me: mikrosporoflin enine kesiti; p: polen; pk:polen kesesi. B: dii kozalak ve boyuna kesiti; y:yaprak; e: eksen; o:ovl; p: rt pulu; tp: tohum pulu; (K. Karamanol ndan).

keseleri (mikrosporangiyumlar) bulunur, says bu snftaki familyalara gre 2-20 arasnda deiir. Dii iekler de kozalak halinde ve bir eksen zerinde sk ve sarmal dizilmi kozalak pullarndan (makrosporofl) meydana gelmitir. Kozalak pullarndan dtakine rt pulu, tekine tohum pulu ad verilir (ek. 42). Coniferae snfnda inceleyeceimiz 5 familya aadaki anahtar yardmyla, birbirinden kolayca ayrlabilir: 1-Dii kozalak yok; meyva drupa etrafnda arillus var..Taxaceae 1-Dii kozalak var; meyva drupa deil. 2-Yaprak dizilii oppozit veya vertsillat; yapraklar pul eklinde veya subulat Cupressaceae 2-Yaprak dizilii alternan; yapraklar tek tek, veya imbrikat dizilili; pul veya ine sekimde 3-Yapraklar ine eklinde Pinaceae 3- Yapraklar pul eklinde. 4-Dii kozalakta her pulda tek vl var Araucariaceae 4-Dii kozalakta her pulda 2 den fazla vl var.. ..Taxodiaceae
107

Ordo: Taxales
Fam: Taxaceae
Reine tamayan ve yaprak dkmeyen dioik, byk aalardr. Yapraklar alternan ve 2 sra zerine dizilmi; erit eklinde 1-3 cm, Abies yaprana benzer,ancak tepesi akuttur, alt yznde ise orta damara paralel iki mum izgiye rastlanmaz. Tohum kk, olgunlanca etrafnda kadeh eklinde ve krmz renkli etli bir yap oluur ki buna arillus ad verilir (ek. 43B, C). Taxus baccata (porsuk aac), Avrupa' da. Kuzey ve Gney Anadolu blgelerinde yetien byk bir aatr. Arillusu krmz renkli olup yenebilir (Res. 21a, 21b). Ancak gerek tohum gerek bitkinin dier ksmlar zehirlidir. T.brevifolia, Amerika ktasnda yetiir. Bu trn kabuklarnda bulunan taksol diterpen yapsnda olup antitmoral aktiviteye sahiptir.

Ordo: Pinales
Fam : Araucariaceae
Bu familyadaki bitkiler, Gney yarkrede yayl gsteren ve yaz k yeil kalan, monoik veya dioik byk aalardr. Muntazam dallanm olmalar nedeniyle kardan baknca kat kat grnr (ek. 43A); park ve baheler iin sevilen ss aalardr. Familyada bugn yaayan 2 cins ve 30 kadar tr vardr.

ekil 43. A:Araucaria araucana. B: Taxus baccata. y: yaprak. C: arillus ve iinde tohum(t) kozalak, t: tohum. 108

Araucaria araucana (maymun aac), vatan ili olan ve 50 m kadar boylanabilen, daima yeil bir aatr. Yapraklan koyu yeil, genimsi, sert ve ucu batcdr. Park ve bahelerde ss aac olarak yetitirilir (ek. 43 A). A.excelsa (salon am), vatan Avustralya olan bir aatr. Soua dayankl olmad iin ancak evlerde, sakslarda yetitirilir. Gney Anadolu' da (Antalya' da) ise parklarda yksek aalar halinde gelimitir. Agahis, familyann dier cinsidir. Gneydou Asya ve Avustralya' da yetien, sert ve spatulat yaprakl yksek aalardr. Gvdesinde bol reine bulunur. Hem fosillemi hem yaamakta olan trlerden elde edilen reineye Kopal reinesi veya Dammar reinesi denir. Bu reine endstride cila ve vernik yapmnda; eczaclkta da yak hazrlamada kullanlr.

Fam : Pinaceae (amgiller)

Genellikle Kuzey yarkrede yayl gsteren dzgn gvdeli aa veya aaklar kapsayan bir familyadr. Yapraklan linear veya ine eklinde olup bir ksm dklrken bu- yandan yeni yapraklar geliir, bu nedenle familyadaki aalar yaz k yeildir, kn yaprak dkmez diye nitelendirilir. iekleri tek eeyli, bitkiler monoiktr. Erkek kozalaklar kk ve otsudur; polen taneleri hava keseleri tar. Dii kozalaklar ksa srgnlerin ucunda ve byktr, ovller her pulun st yznde ve tabannda, 2 tane birarada bulunur, kozalak pullan odunludur, olgunlanca pullar aralanr veya der. Tohumlar genellikle kanatldr (ek. 41, 42). Pinaceae familyas bitkileri yeryznde geni ormanlar meydana getirmenin yannda verdikleri odun, kereste, reine ve kat hamuru gibi rnler nedeniyle ekonomik adan ok deerlidir. Familyada 9 cins ve 300 kadar tr bulunur; lkemizde ise 4 cins ve 9 tr ile temsil edilir.ne yaprakl ve kn yaprak dkmeyen, ormanlar oluturan ve sevilen Pinaceae aalarnn ounu halkmz am olarak nitelendirmektedir, yle ki Picea' lara ladin am; Cedrus' lara sedir am, Abies' lere de gknar am denilmektedir. Yurdumuzda yetien cinsleri: Abies (gknar), Picea (ladin), Cedrus (sedir) ve Pinus (am) tur. Bu cinsler aadaki anahtar yardmyla birbirinden ayrdedilebilir: l. Yapraklar yalnz uzun srgnlerde bulunur. 2 Yapraklar yass, linear, ucu kt; kozalaklar dalda dik, olgunlukta kozalak pullar der Abies 2.Yapraklar 4 keli, ucu sivri; kozalaklar sarkk, olgunlukta kozalak tmyle der Picea i. Yapraklar hem uzun, hem ksa srgnlerde bulunur. 3. Ksa srgnler 30-40 yaprakl Cedrus 3. Ksa srgnler 2 yaprakl Pinus
109

Pinus' lar dier cinslerden ayran en arpc zellikleri, yapraklarnn uzun 6-15 cm kadar, asikular (*) oluu, uzun srgnlerde tek tek, ksa srgnlerde ise ikier ikier bulunuu ve kozalaklarnn olgunlukta dmesidir. Uzun srgnler genken yaprakldr, somadan yapraklar dklr. Pinus cinsinde ksa srgnler 2, 3 veya 5 yaprak tar, ancak Anadolu' dakiler 2 yaprakldr ve bu 2 yaprak tabanda zarms, ksa bir kn ile sarlmtr. Gvdede bulunan reine kanallar yapraklarda da devam etmektedir. Erkek kozalaklar dallarn ucunda bulunur; polenler sar renklidir, tozlama rzgarla olur. Dii kozalaklar dallarn gvdeye yakn ksmlarnda bulunur, olgunlanca tmyle der. Tohumlar kanatldr (ek. 44). am cinsinin, ounluu Kuzey yarkrenin lman blgelerinde yetien ve ormanlar oluturan 90 tr vardr; yurdumuzda 5 tr yerli olarak yetimektedir. Bu trler yetitikleri yere gre ayrlabilecei gibi morfolojik zeliklerine dayanarak da kolayca tannabilmektedir. Pinus

ekil 44. Pinus sylvestris. A: genel grr. B: kozalakl dal. dk:dii kozalak; ek: erkek kozalak; t:tohum. C: ksa srgnde ine yaprak; y: yapran enine kesiti
(*)acicula= kk ine; acicularis= kk ine eklinde

110

brutia ve P.halepensis ky kesiminde yetien trlerdir; P. nigra! ya 8001300 metreler arasmda, P.silvestris' e daha da ykseklerde, 1800-2000 metrelerde rastlanmaktadr. P.pinea tr, dallarnn ta oluturmas ve tohumlarnda kanat bulunmay ile kolayca tannmaktadr (ek. 45).

Pinus brutia,

P.halepensis

Pinus nigra,

P.sylvestris

Anadolu' daki Pinus trleri aadaki tayin anahtar yardmyla ayrtedilebilir: 1. Yapraklar yumuak, ak yeil; tomurcuklar reinesiz 2. Ta emsiye eklinde; tohum kanatsz P.pinea 2. Ta dzensiz; tohum kanatl: 3. Kozalaklar sapl; sarkk P.halepensis 3. Kozalaklar sapsz; sarkk deil P. brutia 1. Yapraklar sert, grimsi veya koyu yeil; tomurcuklan reineli: 4. Yapraklar grimsi, burulmu; srgnler krmz; kozalaklar sarkk P.silvestris 4. Yapraklar koyu yeil, dz; srgnler siyahms; kozalaklar dik P.nigra Pinus pinea (fstk am, emsiye am), Akdeniz' de ve Karadeniz' in Akdeniz iklimi gsteren yrelerinde, kumluk arazide, nehir vadilerinde yetien ve orman oluturan bir trdr; ayrca Akdeniz evresi lkelerinde, tohumlar nedeniyle kltr de yaplr. Boyu 15-30 m' ye varabilen bu aalarda, yallarda, gvdenin st yarsnda gelien dallanma nedeniyle emsiye eklinde bir ta olumutur bylece ok kolay tannr (ek. 45). Yapraklar 8-10 cm boyunda, ak yeil ve silindirik; kozalaklar byk, 10-15 cm, kremsi, parlak krmzkahverengidir ve dallarn koltuunda tek tek bulunur. Tohumlar dar, 1.52 cm boyunda, elipsoid ve etlidir. am fst ad verilen ve sert bir testa ile korunmu olan bu tohumlar ya bakmndan zengindir, baz yemek ve tatllarda aranan, lezzet verici bir rndr. hra ta edilmektedir. Pinus brutia (kzl am), bir Akdeniz blgesi amdr; yurdumuzda zellikle Bat ve Gney Anadolu' da, sahil blgelerinde ormanlar oluturmaktadr. Boyu 25 m kadar olabilen bu aalarn gvdesi ok dzgn deildir. Gen srgnleri ve fidanlar birinci yl krmzmsdr, dallar giderek grimsi kahverengine dner; yapraklarnn ak yeil ve uzun, 10-20 cm kadar oluu, tomurcuklarnda reine grlmeyi arpc zelikleridir. Kozalaklar ok ksa sapl veya sapsz olup 6-10 cm kadar boydadr, dal zerinde dik ve ifter ifter, karlkl yerlemitir.

111

Bat ve Gney Anadolu' da P.brutia gvdelerine yaplan V eklindeki yarklardan bir oleoresin (*) toplanr (ek. 46A), buna am sakz veya terementi ismi verilir ki ayn zamanda Terebinthina (T.K.) ad ile bilinen bir drogdur. Bu oleoresnden subuhar distilasyonu ile bir uucu ya, Oleum Terebinthinae (T.K.) Terementi esans elde edilir. Geriye kalan artk,yani reine de bir drogdur, Colophonium(T.K.) Kolofan adyla kodekslerde kaytldr.

ekil 45. Pinuspinea.

A: genel grn. B:dii kozalak.

Terementi, bal kvamnda ve renginde veya soluk sar renkli, kendine zg reine kokulu, ac lezzetli bir rndr; % 10-30 uucu ya ve %70-90 reineden oluan bu drog havada braklrsa uucu yan byk bir ksm uar, geriye kolofan denilen reinesi kalr.Kolofan ad, eski Lidya (**) Krallnn bir ehri olan Kolophan' dan gelmektedir; bu reine lkemizde eskidenberi bilinmekte ve eitli amalarla kullanlmaktadr. Terebinthina' dan veya am odunundan elde edilen Oleum Terebinthinae, kendine zg kokulu, hemen hemen renksiz, yakc lezzette bir svdr. Vernik, cila ve boya sanayiinde kullanlan bu ya Neft ya veya am terementisi ismiyle anlr. Ofsinal olan Oleum Terebinthinae eczaclk tekniinde, pomat yapmnda, parfmeride, insektisitlerin hazrlanmasnda kullanlr. Dardan romatizma arlarn gidermek iin uygulanr; veteriner hekimlikte ar kesici, solunum ve idrar yollar hastalklarnda antiseptik etkisi vardr.
(*)oleum= ya; resia= reine; oleoresin= uucu ya ve reineden oluan rn. (**)Lydia= Manisa-Eme evresi 112

Colophonium (am reinesi, kolofan) (T.K.), uucu yandan kurtarlm terementidir. Bu reine, ak veya koyu sar renkli, parlak, kolay krlabilen bir rndr. Suda znmez fakat organik zclerde kolay znr. Eczaclkta yak hazrlamada; sabun sanayiinde, dezenfektan madde yapmnda; boya, vernik ve kat endstrisinde nemli bir katk maddesidir. Kolofan mzik aletlerinin tellerine srlr, ayrca spor almalarnda kaymay nleyici toz olarak olduka nemli bir yeri vardr.

ekil 46. APinus brutia. B:Terebinthina elde edilii. C: P.halepensis. DP.nigra. EP.sylvestris.

P.brutia ve P.nigra' nm dal ve gvde odunlarnn, kapal frnlarda ve dk sda yava yava yaklmas yani kuru kuruya dstilasyonu ile bir katran elde edilir; buna Pix Pini (Pix Liquida, am katran) ismi verilir. Gney Anadolu' da hazrlanan bu rn siyah veya koyu renkli, zel kokulu, ac lezzetli ve kvaml bir svdr. Eczaclkta solunum ve idrar yollar hastalklarnda ve zellikle hayvanlarn cilt hastalklarnda kullanlr. Akdeniz blgesinde rastlanan ikinci tr Halep am' dr. Pinus halepensis 15-20 metreye kadar boylanabilir. Bu trn Trkiye' deki yayl snrldr, Toroslarn eteinde, Seyhan-Ceyhan arasndaki alanda
113

zeytin aalar ile birlikte rastlanr. Bu tr P.brutidya ok benzemekle beraber, gen srgnleri ile fidanlarnn sar renkte; yapraklarnn ksa, 810 cm, yumuak ve ok dar (1 mm); kozalaklarnn uzun, kaln sapl ve sarkk oluuyla kolayca ayrtedilir (ek.46). Halep am genken piramit grnndedir, somadan dzensiz bir ta meydana getirir. Dallar kl rengi, seyrek ve yukar dorudur; odunu reinelidir. Bu trden, spanya' da Terebinthina elde edilir. P.nigra (karaam) yurdumuzda dalk blgelerde ve belirli yksekliklerde yetiir; bu trn bir varyetesi, P.nigra var.pallasiana olduka yaygndr. Gvdesi koyu gri, yapraklar 8-0 cm boyda, koyu yeil renkli, sert ve sktr; bitki ismini bu karanlk grntsnden almtr. Boyu 30 m' yi geen bu aalarn tomurcuklar reineli ve gri renklidir. Kozalaklar dik, yapraklardan ksa, 4-8 cm, hemen hemen sapsz, sarms-kahverengi ve parlaktr (ek. 46D). Tohumlar kanatldr. Karaam Avrupa' da aa yaygn olan bir trdr. Orta Avrupa' da Avusturya, Macaristan ve Yugoslavya' da bol yetien bir varyetesi, P.nigra var.austriaca bol miktarda reine iermektedir ve Avusturya' da Terebinthina elde etmede yararlanlr. P.silvestris (P.sylvestris) (sar am). Bu tr Kafkasya' dan Avrupa' ya kadar uzanan alanda, dalk kesimlerde yetiir. Yurdumuzda KarsSarkam evresi ve Kuzey Anadolu dalarnda, genellikle 1300-2400 metreler arasnda ormanlar meydana getirmitir. Sar am 5-15 m veya daha boylu, dzgn gvdeli bir aatr (ek. 44E); kabuk ve yal dallar sarms renktedir. Tomurcuklar reineli; ine yapraklar 2 mm kalnlkta, kozalaklar kadar, 3-7 cm uzunlukta ve mavi-yeil renklidir; kozalaklar ovoid ucu sivri, 4-8 cm boyunda hemen hemen sapsz, donuk sarms kahverengi ve sarkktr. Kozalak pullar da doru kanca gibi knt meydana getirmitir. Bu trn tomurcuklar Turio Pini, Turiones Pini adyla, diretik ve ekspektoran olarak kullanlr. lkbahar aylarnda dal ularnda meydana gelen byme tomurcuklar, dal ular ile kesilerek havadar bir yerde kurutulur. Drog reineli bileikler ve uucu ya ierir. Ayrca dallarn odun ksmndan kuru distilasyonla elde edilen katran, Pix Pini haricen deri hastalklarnda kullanlr. Gvde ve dal kabuklarmda bol miktarda tanen bulunur. Yurdumuzda yetien bu amlarn dndaki Pinus' lardan P.pinaster (P.maritima), Bat Akdeniz' de yetien bir trdr; baz Akdeniz lkelerinde kumullarn aalandrlmas iin yetitirilmitir. Fransa' da terementi bu trden elde edilir. P.palustris, Kuzey Amerika' da yaygn olan, ksa srgn 3 yaprak tayan bir trdr. Amerika' da terementi elde etmede bu trden yararlanlr. P.griffithii (Himalaya am), Himalaya' larda 1600-4000 m ' 1er arasnda yetien ve ksa srgnde 5 yaprak tayan trdr. Kozalaklar 25 cm den uzun ve silindiriktir; ine yaprak ve kozalaklarn zerinde reine
114

damlalar bulunur, bu nedenle bu aaca alayan am ad da verilmitir. Bu trden Pakistan' da terementi elde edilmektedir. P.succinifer, eskiden Baltk sahillerinde yetimi bol reineli bir aatr. Bu trn fosillemi reinesi Succinum(kehribar), ss eyas yapmnda kullanlr. amlar evre etkilerine olduka dayankldr, bu nedenle dier aa eitlerinin yayamad koullarda yetiebilirler. Orman oluturmalar yannda, odun, kereste ve kat hamuru vermeleri ynnden deerli aalardr. Bunun dnda baka amalarla da bu aalardan yararlanlr, rnein eitli am trlerinin gvde kabuklar (Cortex Pini-am kabuu), tanen bakmndan zengin olup deri sanayiinde sepileyici olarak kullanlr. am polenleri, Sporae Pini Pinus' larn olgun polenlerinden oluan, ak sar renkli bir tozdur. Tad vitaminler, enzimler v.b. bileikler nedeniyle tonik olarak kullanlmaktadr. am trlerinin taze yapraklarndan su buhar distilasyonu ile Oleum Pini ad verilen renksiz, gzel kokulu ve keskin lezzetli bir uucu ya elde edilir. Pinen ve terpineol bakmndan zengin olan bu rn antiseptik, sedatif ve ekspektoran etkilidir; haricen romatizma arlarnda kullanlr. am aalarnn gvde kabuklarnn, mantar ve destek doku hcreleri temizlendikten sonra kalan ksmna am soymuu ad verilir. Floem hcrelerinin bulunduu bu tabaka halk arasnda kuvvet verici olarak, zellikle veremli hastalara yedirilir. Ancak bu ekilde yaralanm aalar ormanlarn yok olmasna neden olmaktadr. Abies (gknar,kknar). Kuzey yarkrenin lman blgelerinde yetien, dzgn gvdeli dallar vertsillat, piramit grnmnde, yaz-k yeil, 20-30 m kadar boylanan, byk aalardr. Yapraklar linear, tepede retustur, altyznde birbirine paralel, beyaz iki izgi bulunur. Yapraklar dt zaman dalda yuvarlak ve ak renkte bir iz kalr (ek.47C). Byme tomurcuklar yumurta biiminde ve reinelidir. iekler tek cinsli, bitki monoiktir.
I Abies nordmanniana, A. cilicica, A.bornmuelleriana, A ,equi-trojari

Erkek kozalaklar kk, yumurta eklinde ve sarkk; dii iekler 10-30 cm, boyunda silindirik ve dik kozalak durumundadr. Olgunlukta dii kozalak pullar dklr ve kozalak eksenidalda dik olarak kalr. Tohumlar sivri ulu, keli ve kanatldr (ek. 47). Anadolu' da 4 Abies tr yetiir ki bunlar Avrupa' da yoktur. Bunlardan ikisine Kuzey Anadolu' nun yksek kesimlerinde rastlanr.
115

ekil 47. Abies equi-trojari. A: kozalakl dal; e: eksen; tp: tohum pulu; p: rt pulu; t: tohum. B: ine yaprak; ye: yapran enine kesiti; c: yapran dalda brakt iz.

Abies nordmanniana (Kafkasya gknar, Kuzey Anadolu gknar). Bu tr yalnz kuzeyde, daha ok Kuzeydou Anadolu dalarndaki ormanlarda yetiir. Boyu 35 m' ye kadar ykselebilir; yapraklar 1.5-3.5 cm sk dizilmi ve yukar doru ynelmitir. Kozalaklar koyu kahverengi, 20 cm kadardr, rt pullar kanca eklinde geriye kvrktr. A.bornmuelleriana (Uluda gknar"), daha ok Bursa ve Bolu evresinde yayl gstermekle beraber douya doru, Ordu' ya kadar rastlanabilir. Kozalaklar daha kk 10-13 cm, aa daha ksadr, 20-25 m (Res. 22). A.equi-trojani (*) (Kazda kknar). Balkesir-EdremitKazdanda ve Bolu, Tokat civarnda, 1400-1800 m' lerde yetiir, kozalaklar 10-15 cm boydadr (ek. 47). Endemik (**) bir trdr. A.cilicica (***) (Toros gknar, Adana gknar). Bu, Gney Anadolu trdr, Toroslarda 1100-2000 metreler arasmda yetiir, 20-30 m' ye kadar boylanabilir, kozalaklar 20-30 cm boyda; rt pulu tohum pulundan ksadr (ek.48; Res. 23). Tomurcuklarnn reineli veya reinesiz oluuna gre 2 alttre ayrlr, reineli olan subsp. isaurica (****) endemiktir ve Antalya, Konya' da yetiir; dieri subsp. cilicica\ Antitoroslar ve el' de yetiir.
(*)Troja = Truva (**)endemicus =yerli, yurdumuza zg (***)Cilicia=Ermenek-Amanos dalarna kadar Adana ovas evresi; cilicica=Cilicia' da yetien (****)Isaura = Pisidia ile Cilicia arasnda kalan (Beyehir' den Alanya' ya doru uzanan) alan 116

Yurdumuz park ve bahelerinde ss amacyla yetitirilen baka Abies trleri de vardr; rnein A.pinsapo (parmak am, spanya gknar), yapraklar sert ve ksa (1-1.5 cm) olup daln her tarafndan kan bir trdr; A.concolor, kokulu gknar veya Kaliforniya gknar ismiyle anlan bir trdr. Anadolu dnda yetien Abies trlerinden uucu ya ve balsam elde etmede yararlanlmaktadr. A.alba, orta Avrupa' da, Pirene' lerden Balkanlara kadar dalarda yetien bir trdr; yapraklardan Oleum Abietis (gknar esans) elde edilir. Ho kokulu olan bu rn aromatik olarak ve parfmeride kullanlr. Ayrca Fransa' da gvdesinden terementi elde edilir. A.balsamea, Amerika' da yaygn olan bir trdr. Gvdenin yaralanmasyla Balsamum anadense (Kanada balsam) ismi verilen bir oleoresin elde edilir. nce biraz akc olup sonra sertleme zelliinde olan bu rn soluk sar renkli ve saydamdr. Mikroskopta incelemeye uygun ince ve kalc preparat hazrlamada, optik sanayiinde mercekleri birbirine yaptrmada Kanada balsamndan yararlanlr. Kknar aalarnn odunu reinesiz, ak renkli, hafif ve yumuaktr.

ekil 48. A: Abies cilicica. B: Picea orientalis

Yapraklar yalnz uzun srgnlerden kan bir cins de Picea (ladin)air; Abies' ten ayran balca farklar, yapraklarnn enine keide 4 keli, kozalaklarnn sarkk oluu ve olgunlukta pullarn deil kozalan kendisinin dmesidir (ek. 48, 49). Picea' 1ar Kuzey yarkrenin lman blgelerinde yetien, dzgn grnl, yaz-k yeil, boyu 50 m' ye varan aalardr. Dallar gvdede vertisillat dizilmitir. Yapraklarn drt yz bellidir bazen her yzde beyaz bir izgi bulunur, koparlnca dal zerinde diken gibi bir knt kalr, bu nedenle yapraklar dm dal bir trpye benzer (ek.49).Dii
117

kozalaklar tohumlar kozalaklar yetien 40

silindirik ve aaya doru sarkktr. Kozalak pullar ince, kk kanatldr, kanat tohumdan kolay ayrlr. Olgunlukta tmyle der. Ladin' in Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika' da kadar tr vardr; yurdumuzda ise yalnz bir tr yetiir.

Picea orientalis (dou ladini), vatan Dou Karadeniz ve Kafkasya olan bir aatr. 1000 m' nin zerinde geni ormanlar oluturur (rn. Artvin, Ordu, Trabzon Meryemana). Boyu 60 m' ye ulaan aalar sk dall, piramit grnmndedir. Dallar genken yukar doru, somalar dz veya aaya doru sarkktr. Yapraklar ok ksa, 4-11 mm kadar, sert, ucu kt, sk ve dala yatk dizililidir (ek. 49). Dii kozalaklar 5-9 cm kadar silindirik; pullarn tepesi yuvarlaktr. Tohumlar kk, 4 mm kadar, koyu kahverengi olup kanatlar incedir.

ekil 49.Picea orientalis. a: genel grn; b:kozalakl dal; i: ine yaprak; ie:ine yaprak enine kesiti; iz: ine yapran dalda brakt iz; kp: kozalak pulu; t: tohum; dk: dii kozalak.

P.excelsa (P.abies), skandinavya' dan Balkanlar' a kadar Avrupa dalarnda orman oluturan aalardr. Avrupa ladini, Norve ladini gibi isimlerle anlr. Kereste bakmndan ekonomik deeri en yksek aalardr. Avrupa' da, terementi elde etme amacyla da yararlanlr. P.pungens (mavi am), Vatan Kuzey Amerika' mn gneyi olan bu bitki, yapraklarnn gzel yeilimsi-mavi rengi nedeniyle dekoratif olarak yetitirilen ve bir ladin olduu halde am diye isimlendirilen, dayankl bir park aacdr. Dii kozalaklar krmz renklidir. Pinaceae familyasndaki baz genuslar, yapraklan hem uzun hem de ksa srgnlerinde tamalaryla dier cinslerden ayrlabilmektedir.
118

Bunlardan biri Cedrus (sedir aac)' dr. Sedir aalar gzel grnl, dzgn gvdeli, kn yaprak dkmeyen, boylu aalardr. Gen iken geni bir piramit biimindedir, yalandka yayvan ve dzensiz bir ta oluturur. Srgnler, uzun ve ksa srgn eklindedir. Yapraklar ksa, 1-3 cm kadar, ine eklinde, sert, sivri, batc, enine kesiti 3-4 keli, 3-6 yl mrldr; uzun srgnlerde tek tek, ksa srgnlerde ise 30-40 yaprakl demetler halinde bulunur (ek. 50). Dii kozalaklar dik, silindirik veya ovoid, tepede basktr, olgunlukta yelpaze eklindeki ince pullar dklr, orta eksen kalr. Tohumlar 3 keli ve zeri reineli, tohum kanad byktr. Sedir cinsinin yeryznde 4 tr vardr. Bu trler Akdeniz evresi ve Hindistan gibi scak blgelerde yayl gsterirler. Sedir odunu yumuak, kolay ilenir, dayankl ve gzel kokuludur. Bu zelikleri nedeniyle eskiden beri ok kullanlm ve bu yzden ancak dnyann belirli yerlerinde, az sayda sedir orman kalmtr. Yurdumuzda bir sedir tr yetiir. Cedrus libani (Lbnan sediri, Toros sediri, katran aac). Toros Dalar' nda 1000-2000 m' 1er arasnda yetien, 40 m kadar boylanabilen aalardr. Yapraklar ine eklinde 1.5-3.5 cm uzunlukta, drt keli, sivri ulu, yeil veya mavimsi yeil renklidir; ksa srgnlerde 30-40 tanesi bir arada, demet halinde bulunur (ek. 50). Tomurcuklar reinesiz ve yuvarlaktr. Kozalaklar 8-10 cm,yumurta eklinde ve sapldr.Tohum kanatlar kahverengi, yarm yelpaze eklindedir. C.libani yapraklar, Folia Cedri, tad uucu ya nedeniyle parfmeri sanayiinde kulanlr. Ayrca bitkinin gvde ve dallarndan bir katran elde edilir, bu rn Oleum Cedri, Sar katran isimleriyle bilinen bir halk ilacdr; ierden idrar yollar hastalklarnda ve diretik olarak, dardan deri hastalklarnda antiseptik olarak, veteriner hekimlikte de hayvanlarn cilt hastalklarnda kullanlr. Odunu gzel kokuludur ve doramaclkta makbuldur. Lbnan ve Suriye' de son derece azalm olan bu aaca yurdumuzda Gney ve Bat Anadolu dalarnda rastlanmaktadr. Ancak eskiden beri fazlaca tahrip edilmi olduundan geni olmayan ayr ormanlar halinde bulunmaktadr. Bu tre ok benzeyen ve Kbrs' ta yetien Cedrus brevifolia (Kbrs sediri) da baz yazarlara gre Toros sedirinin bir varyetesidir. C.atlantica (Atlas sediri), Kuzey Afrika' da Atlas dalarnda, Tunus, Fas' ta yetien, boyu 30-40 m' ye ulaan, odunu makbul bir aatr. Ksa srgnlerinde demet halinde ve ok sayda yaprak tamasyla Cedrus' a benzeyen bir aa da Larix (melez) dir. Bu, Coniferae' nin kn yapraklarn dken cinsidir. Sedir aalarnn aksine Kuzey yarkrenin souk-dalk blgelerinde yayl gsterir ve Trkiye' de yetien bir tr yoktur. Cedrus' tan bir dier fark da dallarnn sarkk, dii kozalaklarn kk ve 2-4 cm kadar olmasdr.

119

ekil 50. Cedrus libani. a: kozalakl dal; b: ksa ve uzun srgnde ine yapraklar; ks: ksa srgn; u: uzun srgn;

Larix decidua (*) (Avrupa melezi), boyu 35 m kadar olabilen, bir orta Avrupa aacdr. Gen srgnlerde yapraklar tek bana, yal dallarda demet halindedir. Bu aacn gvdesinde bir kav mantar (Fomes officinalis) yetiir. L. decidua' nn gvdesinden bir terementi elde edilir. Terebinthina Laricina (Venedik Terementisi) adyla bilinen bu oleoresin %20 uucu ya (terementi esans) ierir, reine %60-65 kadardr. Eczaclk tekniinde, parfmeride ve boya sanayiinde kullanlr.

Fam: Taxodiaceae
Yeryzndeki aalarn en yallar ve en bykleri bu familyadr. Kn yaprak dkmeyen, yapraklar ounlukla pul eklinde olan bu familyada 10 cins, 16 tr bulunuyorsa da yurdumuz iin yerli bir tr yoktur. Sequoiadendron giganteum (**) (dev aac, mamut aac), vatan Kaliforniya dalar olan, 90-100 m boyunda, ap 12 m kadar olabilen uzun mrl bir aatr. Bu blgedeki Sierra Nevada dalarnda, ya 3000' i geen, dnyann en yal aalar bulunur; byk oluundan tr halk tarafndan bg tree adyla bilinir, Sequoia sempervirens (***) dev aac gibi boylu bir aatr; gvdesi ok kalnlamtr. Kaliforniya iin endemik bir aatr. Odunu krmz renklidir, redwood diye bilinir, ok dayankldr.
(*)deciduus= dc; olgunlatktan sonra den (**)gigant(o)= Gr.dev; giganteus= dev gibi byk (***)semper= daima; sempervirens= her zaman yeil 120

Taxodium distichum (*) (bataklk servisi), bataklklarda yetien bu aacn vatan Kuzey Amerika ktasnn Gney-dou blgesidir. Kn yaprak dker, yapraklar karlkl 2 sra zerine dizilmitir. Solunum kkleri bulunur, bu kkler toprak zerinde, gvdeden kp topraa uzanan dirsek eklindedir. Deerli bir park aacdr.

Fam: Cupressaceae
Bu familyadaki bitkiler yaz k yeil kalan, monoik, bazen aa veya al formundadr. Yapraklar pul eklinde veya subulat, dmorftur (ek. 51, 52). Dii kozalakta kozalak pullar yass veya ya da etli ve birleiktir, buna gre olgun kozalaklar ya odunludur etli bir bakkaya benzer. Anadolu' da yetien cinsler u zelikleriyle ayrlabilir. 1. Dii kozalak etli,pullar etli ve birleik; bakka, 2. Meyva ap 1 cm kadar; 1-6 tohumlu; tohumlar saran sert bir klf yok Juniperus 2. Meyva ap 2-2.5 cm; 3 tohumlu, tohumlar sert klfl bir ekirdek iinde Arceuthos 1. Dii kozalak odunlu; kozalak pullar peltat, olgunlukta aralanr; tohum kanatl ve ok sayda Cupressus Juniperus (ard) trleri monoik ya da dioik, aa veya cali formunda bitkilerdir. Dii kozalak etli pullardan olumutur, bakka tipindedir. Bu cinsteki trlerin bir ksmnda yapraklar subulattr(**). Juniperus oxycedrus (katran ardc), bu cinsin en yaygn olan trdr. Bir Akdeniz bitkisi olmasna karn, Trakya' da ve Anadolu' nun bir ok yresinde rastlanr. Dioik ve sk bir al, bazen kk bir aa formundadr. Yapraklan subulat, dala dik ve l vertisillat (***) dizilili olup st yznde boyuna, beyaz iki izgi grlr. Bakka tipindeki meyvalar 6-9 mm apnda, kre eklinde, krmzms kahverengidir; tepesinde 3 karpelin izi belirgindir (ek. 51). Katran ardc dallarnn kuru distilasyonu ile Pix Juniperi (T.K.)(Ard katran, Oleum Cadinum) (****) isimli bir drog elde edilir. Kuvvetli antiseptik etki gsteren bu katran dardan cilt hastalklarnda, uyuz, egzema, sakranda verilen pomatlarn, sabunlarn bileimine girer, yal salarn tedavisinde kullanlr. J.nana' ya (cce ard, bodur ard, da ardc), Kuzey yarkrenin yksek dalarnda, Anadolu' da 1800 m' den daha ykseklerde rastlanr. 40-50 cm boyunda sk kmeler meydana getiren bu al monoiktir.
(*)distichus= karlkl iki sra zerine dizilmi, ditik (**)subula= biz; subulatus = biz eklinde (***)verticillatus=evrel;l vertisillat =nodustan evrel kan 3 yaprak (****)reetelerde Huile de Cade, Goudron de Cade olarak geer. 121

dioik, bazen peltat ya da

Yapraklar J.oxycedrus' linkinden daha dar ve ksa olup vertisillat dizilmi ve dala yaklam durumdadr (ek. 51 ; Res. 24). Meyvalar 2 ylda olgunlar, ilk yl yeildir ikinci yl rengi mavimsi siyaha dner; ap 1 cm kadar olan bakkann tepesinde karpelin izi kolayca grlr. Meyvalar ok sayda salg cebi ve 3 tane de tohum tar, lezzeti ve kokusu ho, kendine zgdr; meyvalar yenir, diretik etkilidir. J.communis (*)(adi ard) de Kuzey yarkre bitkisidir ve Avrupa 'da sk rastlanr; yurdumuzda Trakya' da varl saptanmtr. Bu dioik al J.nand ya ok benzer, meyvalar biraz daha kk, 5-6 mm apndadr. Bu trden biri Trk Kodeksi' nde kaytl olan 2 drog elde edilir: Fructus Juniperi T.K. (Ard meyvas) ac madde ierir, tonik ve stomaik etkilidir. Halk arasnda hipertansiyonda kullanlr. Ayrca iki sanayiinde cin yapmnda ok tketilir. Meyvalardan subuhar distilasyonu ile elde edilen uucu ya Oleum Juniperi baz kodekslerde kaytldr; kendine zg kokusu bulunan bu drog diretik ve emenagog (**) etkilidir, ancak uzun sren tedavilerde hematriye neden olabilir; dikkatle kullanlmas gerekir. Dardan nevraljilerde ve romatizmal arlarda kullanlabilir. J.drupacea (Arceuthos drupacea) (andz), Toros Dalar' ndan Lbnan' a kadar uzanan alanda, 1300-2000 m yetien bir trdr. Bu da yaprak dkmez; yapraklar daha uzun ve genitir, 2.5 cm x 3 mm ve suDulattr. Andz meyvas, pullar etlenmi ve birleik, grimsi-mavi renkli mumlu bir tabaka ile kaplanm, 2-2.5 cm apnda kremsi bir bakkadr (ek. 51 ; Res. 25a). Dier ard meyvalarmdan farkl olarak sert ve odunlam bir endokarp bulunur, 3 tohum bu ekirdein iindedir(Res. 25b). Etli ksm reine yannda eker de ieren bu meyvalardan andz pekmezi hazrlanr. Juniperus genusundan meyvas bakka olan baz trlerde yapraklar pulsu ve imbrikat (***) dizililidir. J.sabina (sabin ardc), Anadolu' nun kuzey kesiminde yetien dioik bir aldr. Orta ve Gney Avrupa ile Amerika' da da rastlanr. Yapraklar dekusat ve imbrikat dizililidir, drtl gruplar halinde bulunur; yapraklarn srt ksmnda boyuna-eliptik bir leke grlr ki bu, uucu ya tayan salg cebidir. Alak boylu, ho olmayan kokulu bu trn meyvalar 5-7 mm apnda, mavimsi, siyah renkli ve 2 tohumludur. Bu bitkinin dal ular Summitates Sabinae isimli drou oluturur; buradan su buhar distlasyonuyla elde edilen uucu ya, Oleum Sabinae balca sabinol ve sabiniol asetat ile pinen ve sabinen de ierir;dk dozlarda emenagog etkilidir, yksek dozda abortusa (****) neden olur, toksiktir.

(*)communis= ortak, adi (**)emenagogus= adet sktrc (***)imbricatus= kiremit eklinde dizili (****)abortus=dk; abortivus=ocuk drmeye neden olan 122

ekil 51. A Juniperis oxycedrus. B: J.nana. C: J.drupacea. dk: dii kozalak; i: ine yaprak.

J.foetidissima (*) (kokar ard, koca ard). Dou Akdeniz bitkisi olan bu aa Kuzey, Bat, Gney ve orta Anadolu' nun dalk yerlerinde yetiir. Monoik bir aatr, dallanma dipten itibaren grlr; boyu 20 m, ap 1 m' ye eriir; pulsu yapraklarnn dizilii nedeniyle srgnleri 4 keli grlr. Yapraklarn srtnda salg bezi yoktur (ek. 52B). Bakka mavimsi-siyah renkli, 12 mm kadar apta ve 1-2 tohumludur. J.excelsa (yksek ard), boyu 30 m' ye kadar ulaabilen monoik bir aatr. J.foetidissima ile ayn yerlerde yetiir; aralarndaki fark bu tr dipten dallanmaz, srgnler 4 keli deildir; yapraklarn srtnda salg cebi vardr (ek. 52A); meyva 8-10 mm apmdadr ve 4-6 tohum tar. J.phoenicea (Finike ardc). Bu tre Anadolu' nun bat ve gneyinde rastlanr. Dioik bir al veya boyu 4 m kadar olabilen kk bir aa formundadr. Bakka krmz-kahverengi olup 4-9 tohum tar, ayrca pulpas (**) liflidir.
(*)foetidus= fena kokulu (**)pulpa= etli mezokarp (bir organn yumuak ksm)

123

Anadolu dnda yetien trlerden biri J.virginiana' dr. Virjinya ardc ad verilen bu bitki Kuzey Amerika' nn dou kesiminde yetien dioik bir aatr. Odunundan subuhar distilasyonu ile bir ya, Oleum (Ligni) Cedri (sedir ya) elde edilir ki bu ya mikroskobide immersiyon ya olarak kullanlr. Virjinya ardc, odunu kurun kalem yapmnda kullanlan balca aatr. Cupressaceae familyas bitkilerinden iki genusta dii kozalaklar odunlam peltat pullardan meydana gelmitir ve pullar olgunlukta aralanr. Cupressus sempervirens (servi), bir Akdeniz bitkisidir, Bat ve Gney Anadolu' nun sahil kesiminde yetiir. Yapraklar koyu yeil renkli, pul biiminde ve kktr; karlkl ve imbrkat dizilmitir. Her zaman yeil kalan bir aatr. Dii kozalaklar 2.5-3.5 cm apnda kreye benzer ekildedir, tek bana bulunur, rengi genken sarmskahverengidir somadan griye dner; olgunlukta birbirinden ayrlan, 8-12 tane, keli ve peltat puldan meydana gelmitir. Dallarnn biimi ile ayrt edilebilen 2 varyetesi vardr; C.sempervirens \w.horizontalis" te (*) dallar yataydr (ek. 53B; Res.26). Anadolu' da yerli olan bu varyeteye

ekil 52. A: J.exelsa. B: J.foetidissima. p: pul yaprak, sc: salg cebi.

(*)horizontalis- yatay

124

kark ormanlarda rastlanr. Dallar yukar ynelmi olan, C.sempervirens var.pyramidalis Gney ve Bat Anadolu' da yetiir (ek. 53A), ayrca mezarlklarda, rzgar tutmas iin de park ve bahelerde yetitirilir. Olgunlamam servi kozalaklar tanen bakmndan zengindir, eskiden astrenjan (*) olarak kullanlm, bugn ven dola un bozukluklarnda, zellikle hemoroid ve varis ilalarnda yer almakta; aktivitesi flavonoidlerden, prosiyanidollerden ileri gelmektedir. Bu bitkinin gen dallarndan elde edilen uucu ya, Oleum Cupressi antiseptik ve antispazmodik etkilidir, bomacal hastalarn odalarna, elbise ve amarlarna pskrtlr.

ekil 53. A: Cupressus sempervirens var,pyramidalis. B: C.sempervirens va.horizontalis. a: kozalakl dal; C:Thuja orientalis. p: pul yaprak; d: dii kozalak
(*)astringent= doku ve damarlar bzen ila; astrenjan, kabz

125

Thuja cinsinin de kozalaklar odunludur; bir tr batda, dieri douda yetiir. T.occidentalis (bat mazs), vatan Kuzeydou Amerika olan dioik bir aaktr. Ss bitkisi olarak yetitirilir. Kozalaklar ovoid, 15 mm kadardr, odunlam 6-8 puldan meydana gelmitir ve pullarn srt boynuzludur. Bu trn gen dal ular, Summitates Thujae, astrenjan, diretik ve emenagog etkili fakat ayn zamanda toksik bir drogdur. T. orientalis (dou mazs). Bu trn vatan in, Moolistan gibi Uzakdou lkeleridir. Dallar ayn dzlem zerindedir, yelpazeye benzer. Kozalaklar 6 puldan meydana gelmi olup srt geriye kvrk, mahmuzludur (ek. 53C). Tohumlar kanatszdr. Kltr kolay ve ok yaplan bir trdr, kurak yerlerde yetitirilir; park ve bahelerde it yapmak zere ok sk ekilmektedir.

Classis : Gnetinae
Gymnospermae'' nin son snf olan bu taksondaki bitkiler Gymnospermae ile Angiospermae' yi balayan zellikler tar, bunlar gimnospermlerin en ileri, angiospermlenn ise en ilkel zelikleridir, birlikte grlr, bu nedenle bir kpr, bir gei taksonudur. Gnetales ordosunaa aa, aak veya trmanc formda bitkilere rastlanr; familyalarda Angiospermae' ye yaknlk vardr. Sekonder odunda trake bulunur. Yapraklar pul ekline indirgenmitir, karlkl veya noduslarda birbiriyle birlemitir. Reine kanallar yoktur. Erkek ieklerde biraz farkllam periant veya pul eklinde perigon bulunur, stamenlerin 1 filamentleri birleerek bir I 1 trmitir, tepede 2-3 polen anter ile son bulur. Dii kesesi tayan ve delikle iekler terminaldir (*), tek bama veya ikili l gruplar halinde bulunur. Perigon 2 veya 4 tane imbrikat dizili puldan meydana gelmitir, en iteki 2 pul vln etrafnda tepesi ak bir kese meydana getirir; bu haliyle Angiospermae karpelini hatrlatrsa da fark, burada tepede geni bir aklk bulunmasdr, kapal deildir. Tohum tek, integumenti de bir tanedir ve vln zerinde dik bir silindir veya bklebilen bir dilcik ile biter. Meyva ounlukla etli pullarla evrilmitir.

Fam: Ephedraceae
Bu familya bitkilerine tropikal ve subtropikal blgelerde rastlanr; dallar sk, dik veya sarkk, dioik al tipinde olan bu bitkilerde yapraklar kk, gen eklinde pulsu, karlkl veya evrel dizililidir. Erkek iekler stamene dii iekler de ovle indirgenmitir. Her ikisi de ayr ayr durumlar meydana getirirler. Erkek iek durumu kktr; brakteler bir eksen zerinde ifter ifter ve karlkl, dekussat dizilmi

(*)terminus= u, son; terminalis= uta, sonda bulunan 126

olup her brakte iftinin koltuundan stamenler kar. Dii iek durumlar da kktr, brakte iftleri sk ve karlkldr; iek, en stteki braktenin ortasnda tek ve plak bir ovlden meydana gelmitir. iek durumunda bazen 2 veya 3 iek bulunabilir. Tohum etli bir klf ile evrilmitir. Bu familyann tek cinsi ve 40 kadar tr vardr, Yurdumuzda deniz zm, da buruu isimleriyle tannan 3 Ephedra tr yetimektedir; ortak zelikleri olarak, dallan ince silindirik, olduka sert, zeri ince veya derin oluklu, her zaman yeildir; yapraklar karlkl kk pullar eklinde olup noduslarda bir kn gibi birlemitir; loblar gen eklindedir. iekleri Austos-Eyll aylarnda aar; iek durumunda 8-14 ift brakte ve 6-12 erkek iek bulunur. Erkek iek, tabanda birlemi, zarms 2 yapraktan meydana gelmi periant tabanna baldr, filamentlerin oluturduu kolon periantn iinde kald halde anterler dar doru uzamtr. Erkek iek durumunun ortasnda, karlkl, verimsiz 2 dii iek yer almtr. Dii iek durumundaki karlkl apraz braktelerden yalnz birinde (veya ikisinde) verimli dii iek bullunur. vl olgunlarken dii iein etrafndaki 4-6 brakte etlenir, bakkaya benzeyen bir meyva meydana gelir; 1 veya 2 tohum tar (ek. 54). Ephedra campylopoda (*); bir Dou Akdeniz bitkisidir; Bat ve Gney Anadolu' da ayrca Trakya' da rastlanr. Talk ve kayalk yerlerde veya kumsallarda yetiir; kumsallardakilerin dallar yatk, duvarlarda yetienlerin _ , , dallar sarkk ve tel gibi kvrktr bylece B
Ephedra majr E. campylopoda 9 E.dstachya
dier D M

kola J

ayrlabilir.

Erkek iek durumlar 7-8 mm boyundadr. Dii iek durumunda 2 iek bulunur, meyva ilek krmzs renkte, 8-9 mm apmda ve 2 tohumludur. E.majr ve E.dstachya trlerinde dallar sarkk deil diktir, Anadolu' nun yksek blgelerinde, beraber rastlanr, E.major' da dallar birbirine yakn ve sk, 0.5-0.9 mm apnda koyu yeil ve zeri ok ince izgilidir (Res.27). E.distachya' da dallar karlkl dizilmi, daha kaln, 0.6-1.6 mm apnda, sarms yeil renkli ve zeri derin izgilidir. Bu grnleri ile k tr birbirinden kolayca ayrlabilir. Ayrca erkek iek durumlarnn E.distachya' da ok iekli (8-18); dii iek durumlarnn tek ve uzun sapl ve kk oluu da kolay farkedilir. Meyva E. majr' da kk (3 mm), krmz ve tek hohumlu olduu halde E. distachya' da byk (6 mm) ve iki tohumludur.

(*)campy(o) = eik, eilmi, bklm

127

Ephedra trlerinin yeil dallar Herba Ephedrae isimli drou meydana getirir. Solunum uyarc ve damar daraltc etkisi, droun ierdii alkaloitlerden, zellikle efedrin den ileri gelir. Son aratrmalar, yurdumuzda yetien trlerden E. majr' un Temmuz-Austos, E.distachya ve E.campylopoda' nm ise Austos-Ekim aylarnda en yksek miktarda alkaloit tadn ve E.distachya' da psdoefedrin, E. majr' da psdoefedrin yannda efedrin de bulunduunu gstermitir(l).

Kodekslerde ofsinal bitki olarak iaret edilen trler, E.sinica, E.equisetina, E.intermedia uzakdouda, in' de yetien bitkilerdir. Fam: Welwitschiaceae Welwitschia mirabilis bir l bitkisidir. Gvde kumun iine gml ve yumru eklindedir. Kazk kkleri ok derinlere kadar iner. Toprak zerinde paralel damarl, 1-2 m uzunlua eriebilen 2 adet yaprak tar ve bunlar uzun yllar yaar, kuruduka dipten tekrar byyerek eski bykln ve diriliini korur.
(l)Tanker, N., Altun, L., Trkiye' de Yetien Ephedra Trleri zerinde bir Aratrma, Yksek Lisans Tezi, A..Salk Bilimleri Enstits Ankara, 1992 128

Subdivisio : ANGIOSPERMAE
Altblm : Kapal Tohumlu Bitkiler
Bu altblm bitkilerinde tohum taslaklar (ovller) bir veya bir ka karpelin kapanmasyla meydana gelmi bir ovaryum iinde bulunur. Ovaryuma bal bir stilus ve bir stigma vardr. iee ulaan polen taneleri, stigma zerinde imlenir. Angiospermae altblm bugn yeryznde yaayan en zengin bitki grubudur. Yaklak 300000 bitki tr iermektedir. Bu taksonda bulunan bitkiler dier blmlerdeki bitkilere oranla baz stnlklere sahiptir: a) Embriyoyu ierisinde saklayacak olan ovl (tohum taslan) daha iyi korumak zere karpellerin meydana getirdii kapal bir rt (ovaryum) bulunur. b) iein tozlamas ve dllenmesi de gvence altna alnmtr. Tozlama bcekler, kular, rzgar, su gibi eitli araclarla olur, buna gre bitkiye srasyla entemogam, ornitogam, anemogam ve hidrogam (*) ad verilir. Dii organn bana (stigmaya) ulaan polen tanesi, stilustan geerek yumurta hcresine ulaacandan, dllenmede sulu ortama gereksinim kalmamtr. Tohum tasla da tohum haline gelene kadar meyva ierisinde korunur. Gelitikten sonra tohum meyvadan kabilir. c) Ak tohumlu bitkilerde ieklerin erkek ve dii kozalak durumlarnda toplu olarak bulunmalarna karlk, kapal tohumlu bitkilerde iekler olaanst bir eitlilik gsterir. d) letim demetlerinde sadece trakeitler deil, trakeler de bulunur. Ayrca floemde kalburlu borular yannda arkada hcreleri de vardr. Bu durum gelime ve inorganik besin maddelerinin iletimini kolaylatrc ynde yararldr. e) Yaayan Gimnospermlerin btn trlerinin odunsu bitkiler olmasna karlk, Angiospermae' de odunsular yannda ok sayda otsu bitki de bulunmaktadr.

(*)entemo= Gr. bcek; entemogam= polenleri bcek tarafndan tanarak tozlaan; ornith(o)= Gr. ku; hydr(o)= Gr.su 129

Grld gibi kapal tohumlu bitkilerde, nceki blmlere oranla, zellikle reme organlarnda ve anatomik yaplarnda nemli deiiklikler olmutur. Kapal tohumlu bitkiler, byk eitlilik gstermeleri nedeniyle ok deiik yapsal ve fonksiyonel zelliklere sahiptirler. Bu bitkiler im yapraklarnn (enek, kotiledon) saysna gre iki snf altnda incelenir: Monocotyledones, Dicotyledones (*).

Classis : Monocotyledones Snf : Bir imyaprakl Bitkiler, Tek enekliler

En belirgin zelikleri embriyoda bir kotiledon bulunmasdr. ounluu otsu, kk bir ksm odunlu, bir veya ok yllk bitkilerdir. Gvde kabuunda mantar doku bulunmaz. Gvde basittir, dallanma iek durumunda olabilir. Gvdenin enine kesitinde iletim demetlerinin bir dzene gre yerlemi olmad grlr. Demetlerde ksilem ve floem arasnda kambiyum bulunmaz, bu yzden gvdede sekonder byme olmaz. Birou, toprakaltnda soan, rizom ve yumru tayan geofitlerdir (**). Kkleri saak kk tipindedir; kkteki iletim demetleri radyal, ksilem kollar ok saydadr.Yapraklar genellikle alternan (***) dizilili, basit, sapsz,linear. paralel damarl ve stipulaszdr, tabanda bir kn ile gvdeyi sarar(ek. 55). iek halkalarmdaki (kaliks, korolla, androkeum, ginekeum) ye says 3 veya katlar yani trimer, iek rt yapraklar (periant) kaliks ve korolla olarak farkllamadndan perigon eklindedir ve her bir rt yapra tepal adm alr; tejpaller serbest veya birleik olabilir. Ovaryum st veya alt durumludur. iekler aktinomorf veya zigomorf (****) olup pentasiklik yani 5 halka zerine dizilmitir (perigon 2, androkeum 2, ginekeum 1) (*****). Genel iek forml P 3+3 A3+3 G(3) (burada P: perigon, A: androkeum, G: ginekeumu gsterir). Polenler monokolpat tiptedir; tozlama bceklerle olur, bitkiler entemogamdr.

(*)cotyledon= bitki taslanda yaprakk (**)gae(o)= Gr.toprak; geophyt= yllk yaamnda uzun sre toprak altnda kalan bitki (***)alternus= almak, alternan (****)actin(o)= Gr. n; bir ok simetri ekseni olan; zyg(o)= iki eit para ile ilgili; 1 simetri ekseni olan (*****)andr(os)= erkek; androeceum= erkek organlarn topluluu; gyn(aeco)= kadn; gynaeceum= dii organlarn topluluu; pistillum= ginekeumu oluturan organlarn herbiri. 130

Monocotyledones taknlan birbirinden kolayca ayrlabilir:

aadaki

basit

tayin

anahtar

ile

1. Periant yok Alismatales(Helobiae) 1. Periant yok ,basit ya da gelimi 2. Periant yok veya basit 3. iek durumu spika veya spadiks 4. iek durumu spadiks 5. Spata yok Pandanales 5.iek durumu byk Arales(Spathiflorae) 4. iek durumu spika Poales(Glumiflorae) 3. iek durumu ok iekli, salkm Arecales(Principes) 2. Periant iyi gelimi 6. iekler aktinomorf 7.Tohumun endospermasnda niasta yok LiliaJes(Liliflorae) 7. Tohumun endospermasnda niasta var.Bromeliales(Farinosae) 6. iekler zigomorf 8. Androginostemiyum var Orchidales(Microspermae) 8. Androginostemiyum yok Zingiberaies (Scitamineae) Monocotyledones iin karakteristik olan bu zelikleri gstermeyen taksonlar vardr. rnein baz bitkilerde sekonder byme grlr (Dracaena); mantar bulunur (Zingiberaceae); yapraklar sapl (Smilax), damarlanma palmat (Palmae) veya pennat (Musaceae) olabilir.

Ordo : Alismatales (Helobiae)

Fam: Alismataceae Suda ve bataklklarda yaayan bir veya ok yllk otsu bitkilerdir. Yapraklar dipte, basit ve uzun sapldr, iekleri rasemus (**) bazen emsiyeye benzer durumdadr. Kozmopolit bir familyadr. Yurdumuzda 4 cins ve 6 tr yetiir. Alisma plantago-aquatica (su sinirliotu). Bu tr Afrika, Avrupa ve Asya' da yaygndr; yurdumuzda da geni bir yayl gsterir, fakat tbbi bir nemi yoktur. F a m : Hydrocharitaceae ok yllk, otsu, bir veya iki evcikli su bitkileridir. Vallisneria spiralis ve Elodea canadensis akvaryumlarda dekoratif bir grnt meydana getirmelerinin yannda, yaptklar fotosentez ile ss balklarna oksijen temin eden trlerdir.
(**)racemus= salkm 131

Fam: Zosteraceae Ilman denizlerde yaayan srnc gvdeli, linear yaprakl, ok yllk, rizomlu bitkilerdir. iekler periantsz, stamen 1 tane ovaryum 1 karpelli. Zostera maritima ve Z.noltii, yurdumuzda yetien trlerdir. Dalgalarla sahillere srklenen ve plajlar kirleten bu bitkilerin erit eklindeki yapraklar eskiden kurutularak yatak ve yastk doldurulurdu. Krlacak eya naklinde ambalaj dolgu malzemesi olarak da kullanlr.

ekil 55. Gramineae. A: bitki. B: yaprak taban.C: gvdenin boyuna kesiti. D: gvdenin enine kesitinde iletim demeti. 1: ligula; n: nodus; in: internodyum; v: vagina

Ordo: Pandanales
Fam: Typhaceae Bataklk ve su kenarlarnda yetien otsu, ok yllk, rizomlu bitkilerdir. Yapraklar tabanda, uzun linear; spadiks silindirik, iekler kktr; koan zerinde dii iekler alt ksmda, erkek iekler stte bulunur. Periant tys yapdadr. Familyann tek cinsi olan Typha (aksaz, semerci saz), yurdumuzda 6 trle temsil edilir. Bu trlerin yapraklarndan hasrclkta yararlanlr,
132

uzun saplarn ucundaki silindirik ve kahverengi iek durumlar ise iekilikte kuru demet hazrlamada kullanlr. Ordo: Poales (Glumiflorae)

Fam: Gramineae (Poaceae) (Budaygiller)

ounluu tek, bir ksm ok yllk, genellikle otsu bitkilerin topland bir familyadr.Gvde zerinde nodus (*)ve internodyum (**) belirgin olarak ayrlmtr. Gvdenin ii bo, fakat noduslarda doludur. Yapraklar her nodusta tek olacak ekilde gvde boyunca iki sra zerine dizilmitir (ek. 55). Lamina uzun linear ve paralel damarldr; taban ksm gvdeyi sarar fakat bir tarafndan yark bir vagina (***) biimindedir. Lamina ile vagina arasmda bulunan zar eklindeki ligula (dilcik) bu familyaya zg bir yapdr (ek. 5 5). iekler erdii, bazen tek eeylidir, spikulalarn iinde toplanmtr; spikulalar bir araya gelerek spika (****), spadiks veya panikula (****) meydana getirirler. Her spikulamn tabannda iki d brakteye karlk gluma (******) bulunur. Bunlardan alttakine alt gluma, sttekine de st gluma ad verilir. Spikula ekseni zerinde bulunan iekler glumella (*******) ad verilen iki brakteolun koltuundan kar, alttaki glumellaya lemma, sttekine palea denir. iein periant 2-3 lodikula' dan meydana gelmitir. Stamenler ounlukla 3 bazen 1 veya 6 tanedir, filamentleri uzun ve ipliksidir (ek. 56). Tozlama rzgarla olur, bitki anemogamdr. Ovaryum st durumlu, 3 karpelden meydana gelmi, 1 gzl; stigma 2 kollu ve ty gibi paraldr. Meyva tipi karyopstur (********). Gramineae, yaklak 650 cins ve 9000 kadar tr kapsayan zengin ve geni yayll bir familyadr. Eczaclkta kullanlan bir ok drog verir. Bir ok trleri tahl ve yem bitkisi olarak nemlidir. Ayrca eker ve ya ieren trler de vardr. ayr ve meralar oluturan bitkilerin de byk ksm bu familyadadr. Yurdumuzda bu familyaya ait 142 cins ve 500' den fazla tr yetimektedir.

(*)nodus= dm; nodosus = ok dml (**)internodium= dmler aras blge (***)vagina= kn (****)spica= baak ; spicula= kk baak, baakk (*****)panicula= bileik salkm (iek durumu) (******)gluma = graminelerde zarms brakte, kavuz (*******)glumella= graminelerde, spikula ekseninde, iekle beraber bulunan brakteol, sekonder brakte (********)karyops= almayan kuru meyvalardan, perikarp testa ile yapktr birlikte byr 133

ekil 56. Gramineae iei. A: ema. B: diyagram, e: spikula ekseni; g: gluma; le: lemma; lo: lolikula; p: palea; pi: pistil; st: stamen (A. Baytop' tan).

ekil 57. Gramineae. A: Zea mays. d: dii iek durumu; e: erkek iek durumu; in: internodyum; n: nodus;; B: Oryza sativa. C: Triticum sativum. se: spika ekseni. 134

Triticum sativum (buday), tek yllk otsu bir bitkidir. iek durumu youn bir spikadr (ek. 58C). Binlerce yldan beri kltr yaplagelmektedir ve bir ok kltr formu vardr. Dou Akdeniz blgesi zellikle Anadolu bu bitkinin gen merkezi olarak kabul edilir. Karyops tipi meyvalar (buday taneleri), niasta ve protein ynnden zengindir. Bu tanelerden Amylum Tritici T.K.(Buday niastas) elde edilir(*). Bu niasta beslenme ve besin sanayiindeki tketimi yannda eczaclkta enflamasyon (**) giderici olarak pudra, pomat, lavman halinde verilir, eczaclk tekniinde granl, tablet v.b. ila ekillerini hazrlamada kullanlr. Ayrca etken madde orannn drlmesi istendiinde, tozlara ilave edilir, zararsz bir drogdur. Oryza sativa (pirin), vatan Gneydou Asya olan, sulu yerlerde yetien bir yllk otsu bir bitkidir. lkemizde ve dnyada geni apta kltr yaplr. iekleri panikula durumunda(ek. 57B; Res.28), spikula tek iekli, stamen 6 tane; glumalar kk ve pul eklindedir. Meyvalannda bol miktarda niasta bulunur fakat proteince fakirdir. Amylum Oryzae T.K. (Pirin nisastas), buday niastas gibi kullanlr ayrca, nisasta tanelerinin kk olmas nedeniyle pudra, tablet ve dondurma klahlar yapmnda tercin edilir. Zea mays (msr), vatan Gney Amerika olan ve lman blgelerde kltr yaplan, monoik, bir yllk, otsu bir bitkidir, iki iekli erkek spikulalar gvdenin tepesinde panikula durumunda; dii iekler ise gvdede, yapraklarn koltuunda gelien spadiks durumunda toplanmtr. Spadiks kna benzeyen byk brakteler tarafndan sarlmtr. Ovaryum st durumlu, stilus iplik gibi olup iek durumunun tepesinden demet gibi dar uzamtr (ek.57A; Res. 29). Stylus Maydis (Msr pskl) ad verilen bu drog diretik olarak kullanlr. Karyops meyvalarn endospermasndan Amylum Maydis (Msr niastas) elde edilir. Bu niastadan gda olarak ve eczaclkta tablet yapmnda yararlanlr. Ayrca tanelerden elde edilen zein tabletlerin kaplanmasnda, dekstrin ise yaptrc olarak kullanlr. Meyvalarn embriyolarndan presyonla Oleum Maydis (Msr z ya) elde edilir. Msr z ya B.P. = British Pharmacopeia 1980'de kaytldr. Bu sabit yan bileiminde bol miktarda, doymam ya asitlerinden oleik asit ve palmitik asit' in trigliseritleri bulunur, bu yksek doymamlk nedeniyle de kan-kolesterol dzeyini ayarlamada diyet olarak nerilir.
(*)Niasta balca msr,pirin ve buday tanelerinden elde edilir. Taneler nce un haline getirilir, elekler zerine serilir ve zerinden bol su aktlr. Burada niasta su ile srklenerek elein altna geer, selloz ve glten ise stte kalr. Sulu ksm alnr, dinlenmeye braklr, niasta dibe ker. st tabaka aktarlr. Geriye kalan ksm santrifj edilir, birka kez su ile ykandktan sonra kurutulur. (**)inflamatio=iltihap

135

Agropyron repens (ayrkotu), 30-80 cm boyunda, uzun, ince srnc rizomlu, geni yayll ok yllk bir bitkidir. iekler basit ve sk bir spika durumunda ve gvdenin tepesindedir. Sonbaharda topraktan karlp temizlenen rizomlar, Rhizoma Graminis T.K. (Ayrkotu rizomu) isimli drou oluturur ve diretik etkisinden dolay kullanlr. Cynodon dactylon (domuz ayr) da ayrkotu olarak bilinir; ok yllk, tarla ve bahelerde kolaylkla yaylan ve istenmeyen bir bitkidir. iek durumu basit spika deil, gvdenin tepesinden, ayn noktadan kan 2-7 taneli spika demeti eklindedir (ek. 58B). Bu bitkinin rizomlar da diretik etkilidir. Asya' mn gney ve gneydousunda tropikal blgelerinde yetien baz Cymbopogon ve Vetiveria trleri, eczaclk ve parmmeri sanayiinde kullanlan uucu yalar ierirler; bu nedenle bu bitkilerin geni apta kltr yaplr.

B ekil 58. A: Saccharum offcinarum. g: gvde B: Cynodon dactylon. 136

Cymbopogon citratus trnn erit eklindeki byk yapraklarndan su buhar aistlasyonuyla elde edilen uucu ya limon kokusunda olup, %75 kadar sitral ierir. Ticarette Lemon grass esans olarak bilinen bu yadan sitral elde edilir. C.nardus (sitronellal ierir), C.winterianus, C.flexuosus trlerinin verdii uucu ya da limon kokusundadr ve daha ucuz olmas nedeniyle limon kokulu melisa esans yerine kullanlmaktadr. C.martini ve C.schoenanthus trlerinin yapraklarndan gl kokusunda bir uucu ya elde edilir. Ticari ad Palma-rosa esans olan bu ya parfmeride glya (Oleum Rosae) yerine kullanlr. Bileiminde %75-95 orannda geraniol bulunur. Vetiveria zizanoides trn kklerinden (khus-khus) bir uucu ya elde edilir; Vetiver esans ad ile parfmeride kullanlan bu rn dierlerinden daha ucuzdur. Saccharum offcinarum (eker kam), 3-5 metreye kadar boylanan, cok yllk, rizomlu bir bitkidir. Gvde boumlardan oluur ve her boumda tomurcuklar bulunur. Yapraklar ince uzun eritsi, tabanda gvdeyi sararak boumlardaki tomurcuklar korur. iekler gvdenin tepesinde gevek panikula durumundadr (ek. 58A). Bitkinin gvdesindeki zsudan Saccharum T.F. (eker) elde edilir. Eczaclkta kullanlan bir drogdur. Geriye kalan artk, yani melas ise rom retiminde ve hayvan yemi olarak tketilir. eker kamnn anavatan Malezya' dr. Dnya eker retiminin byk bir blm bu bitkiden salanr. Bitki yurdumuzda Adana ve Antalya evrelerinde retilmektedir. Buday, pirin ve msra ek olarak tohumlar (meyva) besin olarak deer tayan ve bu amala kltr yaplan bitkiler arasnda Secale cereale (avdar), Hordeum sativum (arpa), Avena sativa (yulaf), Panicum miliaceum (dar, akdar) saylabilir. Phalaris canariensis (kuyemi) meyvalan ku yemi olarak tketilir. Panicum miliaceum (dan) tanelen boza yapmnda kullanlr.Sorg/z^m bicolor' un deiik kltr formlannn iek durumlarndan sprge yaplr; S.durra ve S.cornuum ise Marmara Blgesi ile Bat ve Gney Anadolu' da yetitirilir ve taneleri (akdar) hayvan yemi olarak kullanlr. Bu familyada ok zehirli bileikler tayan bitkiler yoktur. Ancak baz ayr bitkileri hayvanlarda eitli zehirlenmelere neden olabilir; rnein Lolium temulentum 'un (delice) tohumlar narkotik etkilidir. Gramineae bitkileri ieklerime zaman havaya bol miktarda polen verir, bunlar baz kiilerde allerjik reaksiyonlara, rnein bahar nezlesi ad
137

verilen polinoz hastalna neden olur. L.perenne ve L.italicum park ve bahelerde im olarak ok ekilen balca trlerdir. Stipa tenacissima' nm (alfa) Kuzey Afrika lkelerinde, selloz elde etmek iin kltr yaplr. Demetler haline getirilen ve boyanan iek durumlar dekoratif olarak kullanlr. Arundo donax (karg), ok yllk, uzun boylu, iek durumu panikula olan bir bitkidir; su ve hendek kenarlarnda olduka yaygndr. Yurdumuzda it, ardak ve sepet yapmnda, sarlc ve trmanc bahe bitkileri yetitirmede destek olmas iin yetitirilir. Ayrca ii bo olan vdesinden bir alg aleti, ney yaplr. Su kenarlarnda yetien 'hragmites australis trnn gvde ve yapraklarndan ardak ve dam rtmede yararlanlr. Fam: Cyperaceae Grn Gramineae familyas bitkilerine benzeyen, onlardan, gvdede nodus grlmeyii, yapraklarnn tristik (*), vaginann kapal oluu ve ligula bulunmamas gibi karakterlerle ayrlan bir familyadr. Ayrca iek durumlar da kk spikalar halindedir. Ilman ve nemlisouk blgelerde geni yayl gsteren ve 90 cinsi ieren bu familya Eczaclk ynnden nemli deildir. Cyperus papyrus (papirs), gvdesi 5 m' ye kadar ykselebilen bu bitki, eski Msrllar (M.O. 2400) tarafndan papirs kad yapmnda kullanlmtr.

Ordo: Arecales (Principes)

Fam: Palmae (Arecaceae)
ounluu monoik ve odunlu olan bitkilerin bulunduu bir familyadr. Genellikle tropik veya subtropik blgelerde yetiir. Gvde basit, silindirik, yapraklar genellikle gvdenin tepesinde kme halinde toplanm, bazen sarmal dizililidir. Gelimi yapraklarda lamina palmat veya pennat paraldr. iekler tek eeyli, iek durumu dallanmtr. iek rt yapraklar kk 6 yeli, stamen 6 tane, ovaryum 3 karpelden meydana gelmi 3 gzl ve st durumlu, meyva bakka veya drupa. Zengin bir familya (200 'n stnde cins, 3000' e yakn tr) olmasna karn yurdumuzda yabani olarak yetien 1 hurma tr Phoenix theophrasti vardr. Yetitirilen cins ve trler de bulunur.Palmiye bitkileri arasnda gda ve eczaclk ynnden nemli trler vardr.
(*)tristichus= sra zerine dizilmi 138

Cocos nucifera (hindistancevizi), tropikal blgelerde Asya' da Hindistan, Seylan, Endonezya ve Filipinlerde, yetien veya yetitirilen 20-25 m boyunda bir aatr. Yapraklar byk, 3-6 m kadar ve pennattr. Meyva 20-25 cm byklkte drupadr; ekzokarp derimsi ve dz, mezokarp lifli ve gevek, endokarp serttir. Tohum kabuu (testa) esmer renkli, endosperma ise beyaz 1-2 cm kalnlkta ve etlidir. Tohumun ortasnda geni bir boluk, iinde de ste benzeyen beyaz bir sv bulunur (ek. 59B). Mezokarptan elde edilen lif coir ad ile bilinir, bundan halat, ilteye kaba tekstil yapmnda yararlanlr. Endosperma ksmna kopra denir. Ya bakmndan zengin olan bu ksmn sklmas ile bir ya elde edilir, oda scaklnda kat olan bu yaa hindistancevizi ya ad verilir. Sabun ve mum yapmnda kullanlr. Ayrca, rafine edilerek yemeklik ya olarak da kullanlabilir. Endosperma ksm taze olarak yendii gibi kurutulup rendelenerek tatllarn zerine serpilir. Serenoa repens (Sabal serrulata) (Cce palmiye, Saw Palmetto) K. Amerika' da, kumlu topraklarda yetien alak bir aldr. Srnc rizomdan kan ksa bir srgn ve tepesinde sk yaprak demeti bulunur. iek durumu sk tomentoz ve yapraklardan ksadr. Meyva tek tohumlu
139

bakkadr, Fructus Serenoae repentis. Meyvada yada znen (liposterolik) ya asitleri esterleri ve ftosteroller bulunur, laurik, linoleik, kaprilk asitleri ierir. Drog balca riner sistem hastalklarnda, prostat hipertrofsinde, kronik idrar yollar enfeksiyonlar, idrar gecikmesi veya ar gece idrar gibi bozukluklarda etkilidir. Areca caechu, Asya' nn Gneydousunda yetien, T0-20 m boyunda, byk pennat yaprakl bir aatr. Gvdesinde enine paralel halkalar bulunur. Meyva eftali byklnde, sar-turuncu renklidir. Tohumlar kahverengi ve zeri damarldr (ek. 5 9A), Semen Arecae (arek cevizi, betel cevizi) isimli drou verir. Bol miktarda tanen ve alkaloit ierir; alkaloitlerden biri olan arekolin ya kvamndadr, ter ve tkrk salgsn artrr, barsan peristaltik hareketlerini hzlandrr; ayrca veteriner hekimlikte, kurt drc olarak kullanlr. Tohumlar yetitii yerlerde yerliler tarafndan, biraz kire, karanfil v.b. baharat ile birlikte Piper betle bitkisinin taze yapraklar arasna sarlarak inenir. Elaeis guineensis. Afrika ve Asya' nn tropikal blgelerinde yetien ve 10-20 m boyundaki bu aalarn yapraklar 3-5 m olup, sap dikenlidir. Erik byklndeki 2000 kadar meyva bir arada sk bir durum meydana getirmitir. Meyvanm mezokarp ve tohumlar ya bakmndan zengindir; bu ksmlardan elde edilen ya hem gda olarak hem de kozmetik ve sabun sanayiinde kullanlr. Metroxylon sagu ve M.rumphii, Gney Asya 'da bataklklarda yetien, yaprak ve spatas dikenli 1-10 m boyunda aalardr. Gvdenin yumuak z ksmnda bol niasta bulunur, buradan elde edilen niastaya Sago Niastas denir; besin olarak tketilir. Copernicia cerifera, Gney Amerika' nn tropikal blgelerinde 1 yetien, 10 m kadar t ' 1 1 'r aatr. Yapraklarnn tabaka synlarak veya zeri kaln bir mum yapraklar kaynar su ii lauba, Cera Palmarum (karnauba mumu) elde edilir. Bu mum bitkisel bir rn olup, balmumundan daha serttir, 83C' da erir. Eczaclk tekniinde drajelerin cilalanmasnda; bunun dnda cila, vernik ve masa mumu yapmnda kullanlr. Phoenix dactylifera (hurma aac), boyu 30 m' ye varan, dioik bir aatr. Afrika' dan Hindistan' a kadar, scak blgelerde kltr yaplr. Gvde dik ve silindiriktir, dip ksmndan bir ok srgn meydana getirir. Yapraklar byk ve pennattr. Meyva silindirik, sarms-kzlms renkte mezokarp etli ve eker ynnden zengin bir bakkadr. Tohum silindirik ve bir yz olukludur. Meyvalar yenir; Gney ve Bat Anadolu' nun baz yrelerinde rastlanr. P.canariensis, anavatan Kanarya Adalar olan bir trdr. Yurdumuzda Bat ve Gney Anadolu' da parklara ve yol kenarlarna dikilir. P.dactylifera' dan farkl olarak tohumlar ksa ve ikindir, gvde dip tarafndan srgn vermez. P.theophrasti,
140

yurdumuzda yabani olarak yetien tek trdr. Boyu 10 m' yi bulan aalara, Data Yarmadas' nda (Mula), dere yataklarnda rastlanr. Washingtonia filifera (*), vatan Kaliforniya olan ve yurdumuzda Bat ve Gney Anadolu' da park ve bahelerde yetitirilen byk bir aatr. Palmat yapraklarnn loplar iplik eklinde uzamtr. Raphia ruffa ve R.vinifera, Afrika' nn tropikal blgelerinde ve Madagaskar'da yetien 15-20 m boyunda byk yaprakl aalardr. Yapraklar genken plili katlanmtr; henz katl iken st epidermas 3 cm kadar genilikte uzun eritler eklinde karlr. Esnek, parlak ve yumuak liflerden oluan bu eritlere r a f y a ad verilir; anta rmede ve bahecilikte kullanlr. Phytelephas macrocarpa (**) (fildii aac), Amerika' nn tropikal blgelerinde yetien bir aatr. Tohumlarnn endospermas ok sert ve beyaz renklidir; bu nedenle bitkisel fildii diye isimlendirilir. Satran takm, biblo, dme yaplr, kakmaclkta da bu tohumlardan yararlanlr.

Ordo: Arales (Spathiflorae)

Fam: Araceae Tropik ve subtropik blgede yetien, ok yllk, rizomlu veya yumrulu, otsu bitkilerin bulunduu bir familyadr. Yapraklar basit veya paral, damarlanma paralel, palmat, pennat veya pedattr. iekler spadiks durumunda olup durum byk bir spata (***) ile sarlmtr. iekler erdii veya tek eeyli, kk, paralar serbest veya birleiktir. Stamen says 4-6, pistil 1, ovaryum st veya alt durumlu; meyva bakkadr; yurdumuzda 6 cins ve 20' den fazla tr bulunur. Arum (ylan yast, danaaya) cinsi yumrulu, ok yllk bitkilerdir. Yapraklar uzun sapl, lamina sagittat (****) veya hastat (*****), iekler tek eeyli ve perantszdr; spadiksin alt ksmnda dii, st ksmnda erkek, ikisinin arasnda da kl eklinde verimsiz iekler bulunur. Spadiks byk bir spata tarafndan sarlmtr. Spadiksin tepesinde etli, ikin,renkli ve uzun 10-15 cm kadar bir apendiks (******) bulunur (ek. 60A). Spata, durumun iekli ksmn rter ve sarar,yukar ksmnda genilemi ve yayvanlamtr. iekler protogin' dir (*******) bu dzen iein kendi kendini dllemesini yani otogamiyi nlemek iindir. Polenle bulam bcek apendiksin renk veya kokusundan gelen ekicilie kaplarak spatadan ieri girer, yn
(*)filum= lif; filiformis= iplik eklinde ; filifera = iplik tayan (**)elephas, elephanthis= fil (***)spata= iek durumunu saran brakte (****)sagittatus= ok eklinde (*****)hastatus= cirit ucu eklinde (******)apendix= ek, ilave (*******)prot(o)=Gr.nde; gy=kadn; protogynus=dii iei nce gelien 141

renkli perigon halindedir. Ovaryum alt veya st durumlu, meyva kapsl veya bakka, tohum endospermal, ekseriya niastaszdr. ounluu geoft olan bu takmdaki familyalar basit bir anahtar yardmyla kolayca ayrlr. 1. iek hipogin Liliaceae 1. iek epiin 2. iek diklin; Dioscoreaceae 2. iek hermafrodit: 3. Stamen says 6 A 3+3 Amaryllidaceae 3. Stamen says 3 A 3+0 Iridaceae

Fam: Liliaceae (Zambakgiller)

Bu familyadaki bitkilerin ounluu ok yllk ve otsu, az bir ksm da odunlu bitkilerdir. Yapraklar sarmal dizilili, yass, eritsi, paralel damarl, bazen kalp eklinde veya etli bazen da pul eklindedir. Baz trlerde stipulalar arpcdr; baz trlerde fllokladlar (*) karakteristiktir. iekler ounlukla iri, gzel ve gsterili, baz trlerde ise kktr. Dalda alternan dizilmi veya salkm ya da umbella durumundadr. Genel iek forml: a P3+3 A 3+3 G(3), iekler aktinomorf; perigon 2 halka zerine dizilmi, stamen 6 tane, onlar da iki halka zerindedir. Ovaryum sinkarp, 3 karpelden meydana gelmi, st durumludur, yani periant (veya iek veya androkeum) nipogindir. Meyva kapsl veya bakkadr. Liliaceae kozmopolit bir familyadr; ancak daha ok tropikal ve lman blgelerde yayl gsterir. iekli bitkilerin byk ve nemli familyalarndan biridir, drog veren bitkiler yannda nemli ss bitkileri, aromatik bitkiler ve sebzeler bulunur. Yeryznde 250 cins ve 3500 kadar tr vardr, lkemizde ise 35 cins ve 400' n zerinde tr yetiir. Monokotil bitki olmalarna karn baz genuslarn gvdesinde, korteks parenkimas hcrelerinin sonradan blnme yetenei kazanmas sonucu, sekonder byme grlr. Dracaena draco (ejder aac, karde kan), Kanarya Adalar' nda yetien 15-20 m boyunda bir aatr. Yapraklar sert ve kl eklinde olup dallarn ucunda demet halinde bulunur. Yal gvdelerinden krmz renkli bir reine akar, buna Sanguis draconis (**) ad verilir. Boya sanayiinde kullanlr. Salon ss bitkisi olarak da yetitirilir.

(*)phyllocladum= yaprak grevi yapan, laminaya benzer ekilde genilemi ve yasslam ksa srgn. (**)sanguis= kan; draco= ejder 144

Yucca flamentosa (avize aac), 1-1.5 m boyunda, gvdesi odunlu, yapraklar kl eklinde bir bitkidir. iekleri ampul eklinde 3-4 cm boyunda, beyazms renkli ve sarkktr, avizeye benzeyen bir durum meydana getirir. Yapraklarndan steroidal saponozit elde edilir. Park ve bahelerde ss bitkisi olarak yetitirilir. Liliaceae familyasmdaki bitkilerin bir grubunda 3 stilus vardr ve serbesttir. Bunlarn da bir ksm rizomludur. Colchicum autumnale (*) (idem, ac idem), Orta ve Gney Avrupa' da yaygn, ok yllk, kormuslu bir bitkidir. Sonbaharda iek aar, ertesi yl ilkbaharda yapraklar ve aralarnda meyvas grlr. iek taban kormusa yan taraftan baldr, bu nedenle ovaryum topran altndadr; perigon aa doru daralan huni biiminde, paralar ovattr (ek. 61 A). S tamen 6 tane; meyva 3 gzl, septisit kapsldr. Tohumlar, Semen Colchici T.K. (idem tohumu) ad ile drog olarak kullanlr. Bileiminde bol miktarda ya yannda kolisin ve demekolsin isimli alkaloitler bulunur. Romatizma ve gut (nikris) hastalnda ar kesici olarak kullanlr. Kolisin hcre blnmesi srasnda, kromozomlar kutuplara ekecek olan sitoplazmik ipliklerin meydana gelmesini engeller. Bu nedenle blnme metafaz evresinde durur ve kromozom says iki katma kar. Bylece poliploit bitkiler elde edilir. Bu tip bitkilerden tarmsal retimde yararlanlr. Kolisin insan hcresi iin zehirli olduundan kansere kar kullanlmaz. Ancak daha az zehirli olan demekolsin kronik lsemide kullanlmaktadr. Semen Colchici' den kolisin elde etmede yararlanlr. C. speciosum Kuzeydou Anadolu blgesi yaylalarnda yaygn olarak yetiir. Sonbaharda iek aan bu trn iekleri pembemsi leylak, perigonun boaz beyazms, anterleri sar renklidir. Yapraklarnn geni ve kt ulu (obtus), ieklerinindaha byk olmas ile C.autumnale' den ayrlr Res. 31a, 31b, 31c). Bu trn de tohumlarnda ve kormusunda kolisin benzeri alkaloitler bulunur; bu nedenle tohumlar ihra edilmektedir. Zehirli bir bitkidir(l) Merendera genusu Colchicum cinsinden perigon tbnn boyuna kolayca yrtlmas ile ayrdedilir. Dou Anadolu ve Erzurum civarnda yaygn olan M.caucasica ile Orta Anadolu ve Ankara' da yetien M.attica trlerine kardelen ad verilir. Her iki trn de herbasnda ve soanlarnda alkaloit bulunmaktadr.
(*)autumnus= sonbahar (1) Tanker,M., Koyuncu, M., Cokun, M., Altun, L., Trkiye' de yetien Baz Colchicum Trlerinin Kolisin ve Kolikozit Ynnden ncelenmesi, TBTAK TBAG-1138 No' lu Proje, Ankara 1995.

145

A B ekil 61. Liliaceae; A: Colchicum autumnale. b: bitki; my: meyve ve yapraklar; : iein boyuna kesiti; k: kormusun boyama kesiti; o: ovaryum. B: Veratrum albm.

Schoenocaulon officinale (Sabadilla officinarum) (bitotu), Meksika' da, And Dalarnda yetien, soanl, byk ve zehirli birbitkidir. Anadolu' da yetimez. iek durumu da byk ve okieklidir. Tohumlar bir ok kodekste yazl olan Semen Sabadillae' yi verir, Trk Kodeksi' nde kaytl deildir. Siyah ve parlak renkli 5-6 mm boyunda, linear-lanseolat, hafif kvrk ekilli tohumlar sa dklmesine kar ve parazitisit (*) olarak kullanlrsa da zehirli ve tehlikelidir. Tohumlarndan elde edilen ekstre Veratrinum T.K. (veratrin) adm alr; alkaloitler karmndan oluan bu rn romatizmada dardan, ar kesici olarak kullanlr. Bu gruptaki bitkilerin bazs soan veya kormuslu deil, fakat rizomludur. Veratrum albm (beyaz pleme), familyanm rizom tayan cinsidir. Orta ve Gney Avrupa J? dalarnda, yurdumuzda Kuzeydou Anadolu 4 j yaylalarnda orman aklklarnda, ayrlk t yerlerde yetiir; 50-100 cm boyunda yeilimsi beyaz iekli, ok yllk bir bitkidir. Gvde dik, yapraklar byk, geni
(*)parazitisit= parazitleri ldren

146

ovat, sapsz, alternan dizilili ve belirgin paralel damarldr. iek durumu byk ve bileik salkm, iekler ok sayda ve yeilimsi-beyaz renklidir (ek. 61B; Res.32a, 32b, 32c). Zehirli bir bitkidir. Bitkinin sonbaharda kkleri ile birlikte toplanan rizomlar Rhizoma Veratri albi drounu verir. Bileiminde balca protoveratrin A ve B alkaloitleri bulunur. Tansiyon drc olarak, ayrca romatizmada kullanlrsa da zehirli bir drogdur. Rizomun i ksmn bakla kazyarak alnan toz enfiye gibi buruna ekilir, burun tkankln giderici etkisi olmakla birlikte bu, tehlikeli zehirlenmelere sebep olabilir. Avrupa' da yetien Veratrum nigrum (siyah pleme) ve Kuzey Amerika' da yetien V.viride (*)(yeil pleme) trlerinin kk ve rizomlar da ayn etkilere sahiptir. Familyada stiluslar bitiik ve meyvas lokulusit kapsl bitkilerin bir ksmnda, perigon tp eklinde, yapraklar etlidir. olan

Aloe (sarsabr) cinsi,Gney Afrika' da yetien Kuzey Afrika' da kltr yaplan sukkulent (**) bitkilerdir. Gvde ksa, odunsu, yapraklar dipte rozet eklinde, lamina dar gen biimde 15-50 cm uzunlukta, etli ve kenarlar sert dilidir. iek durumu sk ve dik bir salkmdr (ek.62B; Res.33). iekler sarms-krmz renkli; meyva lokulisit kapsldr. Aloe trlerinin (A. vera, A.africana, A.ferox ve A.spicata gibi) yapraklarnn kesilmesi veya ezilmesi ve alman rnn suyunun ucurulmasyla elde edilen usare Aloe T.K., T. F. (Sarsabr) isimli drou oluturur. Bu drog parlak siyah renkli zel kokulu ve acms lezzetli ktleler halindedir. Tozu san renklidir. %15-30 kadar antrasen trevi bileikler ierir, bu nedenle prgatiftir (***), kaln barsaa etki eder. Aloe vera' mn soyulmu ve dikensiz yapraklarnda, orta silindire yakn blgedeki parenkima hcrelerinde bulunan msilaj, Aloe vera gel ad altnda son yllarda giderek nem kazanmaktadr. Bu rn antrasen trevleri iermez, ancak msilaj bakmndan ok zengin olup bu miktar %99.5 oranndadr. Ham rn lifli bir jeldir, temizlenir, szlr ve stabilize Aloe jeli hazrlanm olur. Bileiminde msilaj yannda, polisakkaritler (glukomannan, mannoz trevleri; pektin), saponozit, vitamin, aminoasit, enzim ve baz steroller bulunur. Aloe jeli nemlendirici olarak kozmetik preparatlarda ok kullanlmaktadr, ayrca gne yan, yaralar, egzemada iyi edici etkisi vardr. Sa preparatlarnm, el ve vcut losyonlarnn bileiminde de yer almaktadr. Aloe arborescens (testere kakts) ss bitkisi olarak yurdumuzda da yetitirilir. Bu familyadaki bitkilerin bir ksmnda perigon serbest, iek durumu umbelladr.
(*)viridis= yeil (**)succulens,succulentis=etli(dokusu ok hcreli,sulu) (***)purgatio= temizleme; purgans= purgatif 147

Allium (soan) cinsi, familyann en ok tre sahip olan ve en popler cinsidir. Umbella eklindeki iek durumu spataldr. Baz trleri sebze ve eni verici olarak bilinir, A.cepa (soan), A.sativum (sarmsak) ve A.porrum (prasa) en ok kullanlan ve yetitirilen trlerdir.

ekil 62. Liliaceae. A: Allium cepa. s:soan; B: Aloeferox. d: iek durumu; y: yapraklar.

: iek;

Allium sativum (A.sativum va.vulgare) (sarmsak), Soanl bir kltr bitkisi olan sarmsakta iekler pembe veya beyaz renklidir. Umbella durumundaki iekleri saran bir spata vardr.Bulbus ksmna sarmsak ba ad verilir ve bir ok sarmsak diinden (soanck) oluur (ek. 64). Sarmsaa karakteristik kokusunu veren, kkrtl bileiklerden allil dislfr, alliin isimli bileiin hidrolizi ile aa kar. Sarmsak bu bileikten dolay tansiyon drc etki gsterir. Kodekslerde kaytl olmad halde bu amala ok kullanlr. Sarmsakta ayrca A ve C vitamini ve antibiyotik etkili bileikler de bulunur, azda bakterisit etki gsterir; ayrca diretik ve antelmentiktir. tah ac ve lezzet vericidir. ok eskidenberi bilinen bir bitkidir. Anadolu Allium trleri asndan ok zengindir(l).
(l)Koyuncu, M., ve Gney Anadolu Blgelerinde yetien Allium{soan) Trleri zerinde Taksonomik Aratrmalar, Doentlik Tezi, Ankara-1978

148

A.cepa (soan) da kltr bitkisidir (ek. 62A). A, C ve B 2 vitamini ile flavonozitler ierir. Sindirim yollarndaki salglar arttrd iin itah acdr; ayrca antibiyotik etkisi de vardr. Sebze olarak tketilir. Baz Allium trleri gzel iekleri nedeniyle ss bitkisi olarak da kullanlr; rnein A.schoenoprasum (Res.34), A.roseum, A.neapolitanum, A.pulchellum, A.nigrum, A.moly. Asphodelus cinsinde de periant serbesttir, ancak iek durumu emsiye deil salkmdr ve bitkiler ya rizomlu ya da yumruludur. Asphodelus microcarpus (iriotu), Bat ve Gney Anadolu' da yaygn, 1-1.5 m boyunda, ok yllk otsu bir bitkidir. Yapraklar dar linear, rozet oluturur; iekler beyaz, tepalleri 1-2 cm kadar ve salkm durumundadr; kkler mekik eklinde ikin ve yumru tipindedir (ek. 65; Res 35a, 35b), yumrularnda bol miktarda inUn bulunur. Kkleri toz edilip slatlr, iri adyla yaptrc olarak kullanlr. .Eremurus spectabilis, bu bitki de iriotu olarak bilinir. Dou ve Gney Anadolu' nun dalk kesimlerinde yetiir, ok yllk ve otsu olan bu bitkinin de kkleri ikindir ve sar renklidir; iri elde edilir. Bitkinin baharda yeni gelien gen yapraklar Gney ve Dou Anadolu' da piirilerek: sebze gibi yenir. Urginea maritima (Scilla maritima) (*) (ada soan), Akdeniz evresindeki lkelerde yayl gsteren, iri soanl, zehirli bir bitkidir. Yurdumuzda Bat ve Gney Anadolu blgelerinin ky kesimlerinde tal ve bo alanlarda, orman altlarnda yetiir. Mula, Antalya' da yaygndr; soanlar 5-15 cm apnda ve toprak yzeyinin hemen altnda bulunur, ilkbahar balarnda gelien yapraklar dipte toplanmtr, 17-50 x 2-6 cm boyutlarnda, geni linear ve etlidir. Yaz sonunda kurur. Sonbaharda austos-ekim aylarnda yapraklar kurumu olan soanlardan iek durumu ykselir; bu, ok sayda beyaz iekleri bulunan sap ile birlikte boyu 1-1.5 m' ye ulaan bir rasemustur (ek. 63A; Res. 36a, 36b). Bitkinin soanlar sonbaharda toplanr, dtaki kurumu tabakalar temizlenir; boyuna dilimler halinde kesilir ve kurutularak Bulbus Scillae T.K. drou hazrlanr; bileiminde balca sillarozit (sillaren) A ve sillarozit (sillaren) B heterozitleri bulunur. Bunlar kardiyotonik(**) etkili bileiklerdir, dolayl olarak diretik etki de gsterir. Droun mezofl hcrelerinde bol miktarda rafit demetleri vardr. ne eklindeki bu kristaller nedeniyle tahri edicidir, bu nedenle drog hazrlanrken, soanlarn dilimlenmesi srasnaa elleri tahri eder ve kantya neden olur; eldivenle allmas gerekir. Halk arasnda dardan romatizma arlarnda kullanlr. Tahri edilen ksma kan toplamasn salayarak etki etmektedir.

(*)maritima = denize ait, deniz kenarnda bulunan (**)cardiotonicus= [card(io)= Gr. kalp; tonicus=kuwetlendirici] miyokardi(kalp adalesini) kuvvetlendiren. 149

Urginea maritima' nm Kuzey Afrika' da yetien, bir varyetesi vardr, bunun krmz renkli soanlar Bulbus Scillae rubrae, tad sillirozit isimli heterozitten dolay fare zehiri hazrlamada kullanlr. Farelerdeki etkinin merkezi sinir sistemi zerine olduu sylenir.

ekil 63. A: Urginea maritima. B: Smilax C: Tamus communis .

aspera.

Familyada iek rt yapraklar serbest olan baka cinsler de vardr. Bunlarn balcalar Tulipa (lale), Fritillaria (alayan gelin), Lilium (zambak), Ornithogalum (akyldz) ve Scilla' dr. Bunlarn ou soanl ve gzel ieklidir, ss bitkisi olarak deerlidir. Ancak eczaclkta kullanmlar yoktur. Liliaceae familyasmaaki bitkilerin bazlarnda meyvalar etli olup bakka tipindedir. Smilax (saparna) cinsi trmanc, dikenli gvdeli ok yllk bitkilerdir. Yapraklar alternan dizilili lamina ovat kordat veya sagittat ve sapl olup stipullar metamorfoze (*) olarak slk eklini almtr. iekler yapraklarn koltuunda, salkm veya basit emsiye durumundadr. Meyva krmz veya kahverengidir. Bu cinsin Orta Amerika' da yetien Smilax ornata, S.medica, S.officinalis ve S.utilis trlerinin kkleri Radix Sarsaparillae T.K. (Saparna kk) ad verilen ve bir ok kodeks ve farmakopede kaytl olan bir drogdur. Bileiminde saponozit yapsnda bileikler bulunur, balcalar sarsaponozit ve smilasaponozit' tir ayrca niasta da vardr. Deri hastalklarnda , diretik olarak ve czzamda yani antilepr (**) olarak kullanlr.
(*)metamorphosis=(meta=deime;morph=ekil) deiik ekilalma metamorfoz (**)lepra= czzam, lepra 150

Smilax cinsinin yurdumuzda iki tr yetiir. Biri yapraklar kordat, meyvalar kremsi olan ve daha ok Kuzey Anadolu' aa yayl gsteren S.exelsa, dieri de yapraklar sagittat, meyvalar armut eklinde ve kahverengi olan ve genellikle Bat ve Gney'de yetien S.aspera' dr (ek. 63B ; Res.37). Birincinin tohumlarndak zar (arillus) gcr ismiyle esneklik vermek iin sakza katlr. Ayrca krmz renkli bakkalardan oluan meyva durumlar Ruscus aculeatus veya Ilex dallarnn tepesine balanarak kokina adyla ss iei olarak satlr. Her iki trn de gen srgnleri Anadolu' da sebze olarak, halandktan soma yumurta ile piirilerek yenir. Convallaria majalis (mge, inci iei), Avrupa ormanlarnda doal olarak yetien, yurdumuzda da park ve bahelerde ss bitkisi olarak yetitirilen, rizomlu, ok yllk, otsu bir bitkidir. Boyu 10-30 cm olup her srgnde geni eliptik 2 yaprak bulunur (ek. 64A; Res. 38). iek durumu az iekli bir salkmdr, iekler beyaz, an eklinde aaya sarkk ve zarif grnml, kendine zg gzel kokuludur. Yaprak ve iekleri Herba Convallariae majalis drounu verir. Bileiminde konvallatoksozit isimli kardiyoaktif heterozit bulunur; hem kalp kuvvetlendirici hem de diretiktir. ieklerinden petrol eteri ile hazrlanan ekstre, parfmeri ve kozmetik sanayiinde makbul bir rndr. Polygonatum multiflorum (mhrsleyman), Karadeniz Blgesinde orman alt ve ayrlklarda, Abant' ta yetiir. nci ieine benzeyen, 1590 cm boyunda, rizomlu, ok yllk bir bitkidir. Yapraklar gvde zerinde, 10-15 cm uzunlukta, basit, sapsz veya sapldr. iekler yeilimsi-beyaz renkli olup her yapran koltuundan 2-6 iek sarkar; kokusuzdur. Meyvalar mavimsi-siyah renklidir. Bitkinin rizomlan, Rhizoma Polygonati saponozit iermektedir. Dardan romatizma arlarn giderici olarak kullanlr (ek.64C). Ruscus aculeatus (tavanmemesi), Kuzey ve Gney blgelerimizde yaygn, 30-100 cm boyunda, yaz k yeil, K yllk rizomlu bir O bitkidir (ek. 64B; Res. 39a, 39b, 39c). Yapraklar pul ekline indirgenmi, yan dallar ise ovat, tepesi akuminat, batc ve sert filloklad eklini almtr. iekler yapraa benzeyen flloklatn st yznde grlr, meyvas krmz renkli, tek tohumlu bir bakkadr ve fllokladlarn zerinde geliir. Kk ve rizomlar, Radix Rusci aculeati (Res. 39d, 39e) ruskogenin tar, diretik ve antienflamatuvar etkilidir. Daima yeil olan dallarnn ucuna, k aylarnda zellikle ylba zaman Smilax exelsa meyva durumlar balanarak ss bitkisi olarak satlr. Ruscus hypoglossum (Yalova mercan). Daha byk ve yumuak yapraklar olan bu tr Kuzey Anadolu' da yetiir. Ss bitkisi olarak da baz blgelerimizde yetitirilmektedir.
151

Asparagus officinalis (kukonmaz), Kuzey Afrika Avrupa, Asya ve yurdumuzda doal olarak yetien, 75-100 cm boyunda dikensiz, ok yllk, rizomlu, otsu bir bitkidir. Fillokladlar yeil 5-6 mm boyunda, ince ine eklinde ve demetler halindedir Yapraklar zarms kk pullar eklindedir, ve kolay der. iekler kk ve yeilimsi renkli; meyva krmz renkli bakkadr (Res. 40). Kk ve rizomlar, Radix Asparagi, asparagin, vitaminler ierir, diretik etkilidir. Kukonmazn gen srgnleri sebze olarak tketilir; bu amala bitkinin kltr de yaplr. A.acutifolius, Kuzeybat, Bat ve Gney Anadolu' da yaygn olan bu trn dallar dikensi, meyvalar siyah renklidir; gen srgnleri baharda krlardan toplanarak pazarlarda satlr ve sebze olarak yenir.

ekil 64. Liliaceae. A: Convallaria majalis. B: Ruscus aculeatus. C: Polygonatum multiflorum. 152

Fam: Dioscoreaceae
Liliales ordosundaki familyalardan periant petaloid ve ovaryumu alt durumlular grubundan olan bu familyada ieklerin tek eeyli olmas ayrc bir zelliktir. Genellikle tropikal veya subtropikal blgede yayl gsterirler, gvde trmancdr, yumrulu veya rizomlu ve ok yllk bitkilerdir. Yapraklar sapl, ovat-kordat, alteraan veya bazen karlkl dizililidir; Smilaa benzerse de damarlanmas palmattr ve stipula yerinde slk yoktur. iekler yapraklarn koltuunda, salkm veya baak durumunda, aktinomorf ve tek eeylidir. Periant iki sra zerine dizilmi 6 paral, paralar tabanda birleik ve yeilimsi renklidir. Erkek ieklerde 3 veya 6 stamen bulunur. Dii iekte ovaryum alt durumludur, 3 karpelli, sinkarp ve 3 gzldr. Meyva kapsl veya bakkadr. Familya 10 cins ve 650' den fazla tr kapsar. Yurdumuzda sadece 1 cins ve bunun 1 tr yetiir. Tamus communis (dvlmavratotu), Gney ve Bat Anadolu blgelerinde yetien sarlc gvdeli, otsu, dioik bir bitkidir (ek. 63C). Rizomu byktr. Yapraklar sapl, kordattr; iekler yapraklarn koltuunda kk salkm durumundadr. Meyva krmz renkli bakkadr. Rizomlarda bol miktarda rafit bulunur, bu nedenle tahri edicidir. Halk arasnda haricen cilde srlerek romatizma arsn gidermede kullanlr. Ancak cildi morartr ve dvlm gibi yapar. Baz blgelerde yanl olarak Ecballium veya Mandragora (adamotu) kk diye satlr. Dioscorea trlerinin yumrularnda steroidal saponozitlerden, diosgenin vardr. Buradan hareketle kortizon benzeri hormonlar (kortikosteroitleri) hazrlamada kaynak olarak bu bitkiden yararlanr. Bu amala D.mexicana ve D.sylvatica trlerinin kltr yaplr. Tropikal blgelerde yetien Dioscorea trlerinin yumrular niasta ynnden zengindir, patates gibi kaynatlarak gda olarak yenir. Bu amala D.batatas, D. esculenta ve D.alata gibi trleri yetitirilir.

Fam: Amaryllidaceae
Tropik ve subtropik blgelerde yaylma gsteren ve toprakalt ksmlar soan, kormus veya rizom eklinde olan ok yllk otsu bitkilerdir. Yapraklar yass, linear, bazen etli, sert ve liflidir. iekler hermafrodit; aktinomorf olup tek bana veya umbellaya benzer durumlarda ve taban spataldr. Tepaller iki halka zerinde, serbest veya birleiktir, bazen parakorolla (*) tar. Stamen (3+3) 6 tanedir, ovayum alt durumlu, sinkarp, 3 karpelli, 3 gzl ve ok ovlldr. Meyva tipi lokulusit kapsl, bazen bakkadr. Genel iek forml P 3+3 A 3+3 C (3) Liliaceae' ve benzeyen bu familya, ovaryumun alt durumlu olmas, erigonun bazen parakorolla tamas, ve yapraklarnn hi bir zaman ladot ekline dnmemi olmas gibi zellikleriyle ondan ayrlr. ou
(*)paracorolla= [par(a)- Gr. boyunca, yannda] korollann eki

153

gzel iekli olduu iin ss bitkileri ynnden nemli bir familyadr. Familyada 85 cins ve 1300 tr bulunur. Yurdumuzda 8 cins ve 28 tr yetiir.Pancratium maritimum (kum zamba), Akdenizi evreliyen lkelerde, ayrca yurdumuzun Kuzey Gney ve Bat sahillerinde kumlar iinde yetien ok yllk, byk soanl bir bitkidir. Yapraklar yass, uzun, lineardr (Res. 41). Bitki haziran-ekim aylarnda iek aar; iekleri beyaz renkli, 10-15 cm boyunda huni eklinde ve kokuludur, 310 tanesi bir arada, bir sapn tepesindedir. ieklerde parakorolla bulunur ve stamenler parakorollaya baldr (ek. 65C). Ovaryum 3 gzl, meyva tipi kapsldr. Tohumlar ok sayda ve siyah renklidir. Bitki Eczaclkta kullanlmaz; nk adasoanndaki gibi bir etkisi yoktur, bu nedenle kartrlmamaldr. Bulbus Scillae' den farkl olarak soanlarnda iri taneli niasta bulunur. Soanlar ok fazla olmamakla birlikte, ss amacyla ihra edilir; ayrca yetime ortam nedeniyle turizmin etkisi altnda bulunduundan bitki yldan yla azalmaktadr. Galanthus (kardelen) cinsi, baharm ilk aylarnda beyaz renkli iekler aan, soanl bitkilerdir. Yapraklar tabanda, linear-lanseolat; iek sap ieklenme srasnda dik, meyvada eiktir, iek tek ve sarkktr; tepaller dta, ite olmak zere iki halka zerine dizilmitir, tekiler daha ksa olup tepede veya tabanda yeil bir leke bulunur (ek. 65A). Stamenler 6 tane, anterlerin ucu sivridir. Meyva tipi kapsl, tohumlar ok sayda ve ak kahverengidir. Bitki genellikle ilkbahar balarnda kar kalkar kalkmaz iek aar, kardelen ad da buradan gelmektedir. Galantus' un Kuzeydou ve Gney Anadolu' da yaygn olarak; yetien 8 tr bulunur. Bunlardan G.elwesii (Res. 42) Toros dalarndan; G.ikariae ise Dou Karadeniz blgesinden olmak zere soanlar ss bitkisi olarak yaklak bir asrdan beri ihra edilmektedir. Doadan sklerek yurtdna satlan bitkilerin bamda bu trler gelir. Soanlarnda bulunan galantamin alkaloidi nedeniyle Rusya' da ve in' de kullanlmtr. Leucojum aestivum (glsoan) kardelene ok benzeyen, gl kenarlarnda nemli ve bataklk yerlerde yetien soanl bir bitkidir; iek saysnn 2-5, tepallerinin eit, anter ucunun kt oluu ve yetime ortam gibi zeliklerle ayrtedilir (Res. 43). Samsun, Beyehir evreleri ve Trakya' da yetiir. Bu trn soanlarnda da galantamin bulunur, soanlar da uzun yllardan beri ss amacyla ihra edilmektedir. Agave cinsi, vatan Amerika olan Akdeniz evresindeki lkelerde, yurdumuzun gney ve bat kesimlerinde natralize(*) olmu, srnc rizomlu bitkilerdir. Yapraklar tabanda ve etli, 1 m kadar byk olabilen gen eklinde, tepesi sivri ve batc, kenarlar seyrek dili ve lifli yapdadr; iek durumunun sap aa eklinde 2-4 m kadar boylanr ve dallanmtr (ek. 65B). Agave americana, Gney ve Bat Anadolu^ da natralize olmu bir trdr (Res.44). A.rigida ve A.sisalana trlerinin yapraklarndan dokumaclkta ve halat yapmnda kullanlan bir lif, Sisal
(*)natura= doa, doal zelik; naturalis= doal 154

lifi elde edilir. Ayrca yapraklardan tketilen steroidlerden hekogenin kortikosteriodlerin sentezinde yararlanlmaktadr.

ekil 65. A: Galanthus elwesii. B: Agave americana. C: Pancratium maritimum. pk:parakorolla

Polyanthes tuberosa (smblteber), iekleri beyaz renkli ve kuvvetli kokulu, uzun salkmlar oluturan bir bitkidir. Gney Fransa' da kltr yaplan bitkinin tepallerinden hazrlanan konsantre, parfmeride kullanlr. Bu familyadaki bitkilerin bir ksm, rnein: Amaryllis, Cilivia, Narcissus trleri iekilikte deerli ss bitkileridir.
155

Fam: Iridaceae (Ssengiller)

Bu familya bitkileri daha ok scak ve lman blgelerde yayl gsterir; ok yllk ve otsu olan bitkilerin toprak altnda soan, kormus veya rizomlar bulunur. Yapraklar genellikle tabanda, ok sayda, linear veya ensiform (*) ve paralel damarldr. iekler tek tek, salkm veya deiik durumlarda bulunur. iek aktinomorf veya zigomorf olup renkli perigon ounlukla tabanda tp eklinde birlemitir. Stamen 3 tanedir, ikinci halkadakiler krelmitir. Ovaryum alt durumlu, 3 karpelli, sinkarp, 3 gzl ve ok ovll, plasentalanma marginal-sentraldr. Stilus 3 kolludur, paralar bazen tepal grnmndedir. Meyva tipi lokulusit kapsldr. Genel iek forml: P34.3 A ^ , G(3) Yeryznde 70 cins ve 1800 kadar tr, yurdumuzda ise 6 cins ve 86 tr yetimektedir. Genuslarn bir ksmnda iekler ok sayda ve spataldr, spata birka iei sard gibi (iris), her iee bir spata eklinde de (Gladiolus) olabilir. Crocus cinsinde spata yoktur. iris (ssen) cinsinde bitkilerin ou rizomlu, bir ksm soanldr. iekleri simoz durumunda veya tek ve aktinomorftur, spata bulunur. Perigonun dtaki 3 paras geriye doru kvrlmtr, orta damar zerinde fra biiminde dik tyler vardr. Stilus 3 tane ve petaloittir yani her biri bir petal ekil ve rengmdedir (ek. 66B). Stamen 3 tane, tepallerin srtna saklanm; ovaryum alt durumlu ve meyva lokulusit kapsldr. iris trlerinin toprakalt gvdesinden Rhizoma Iridis T.K. (Meneke kk) isimli drog elde edilir (Res. 45). Kodekslerde kaytl olan ofsinal bitkiler I.florentina, I.pallida ve I.germanica trleridir. Rizomlar topraktan karlr, kklerinden temizlenir ve d ksm soyulduktan soma 5-10 cm lik paralara ayrlp kurutulur. Drog beyazms renkli, genellikle ikiye atallanm, az ok slindirik ve gzel meneke kokuludur. Uucu ya ve msilaj ierir; uucu yada bulunan balca bileik iron' dur. Drog zellikle parfmeri sanayiinde tketilir; ekspektoran bir karm olan Species Pectorales (T.K.) ile di tozlarnn hazrlanmasnda da kullanlr. Drog veren trlerden I.florentina' nm beyaz, I.pallida' nn mavi, I.germanica' nm mor renkli iekleri kesme iek olarak da deerlendirilir; ayrca natralize olmu trlere yurdumuzun bir ok blgesinde rastlanr, 40 kadar iris tr yabani olarak yetimektedir.Ss bitkileri arasnda gzel ve kuvvetli kokulu Freezia ile gsterili iekli Gladiolus da saylabilir. Crocus cinsi genel olarak Akdeniz evresindeki lkelerde yayl gsteren, kormuslu, ok yllk otsu bitkilerdir. Kormusun zeri esmer veya kahverengi, dz veya as yapda pullarla rtldr. Yapraklar tabandadr, ieklerle birlikte veya ieklerden soma geliir, dar, linear olup st yz dz veya kanalldr. iekler ksa bir skapus ucunda tek veya birka birarada bulunur, spata yoktur. Perigon aktinomorf, tepal 6
(*)ensis= kl; ensiformis= kl eklinde(olduka dz, tepesi sivri)

156

tane ve tabanda birlemitir. Meyva tipi kapsladr. Crocus genusunun 80 tr vardr, yurdumuzda ise 32 tr yetiir; bunlardan bir tr eczaclk asndan nemlidir.

ekil 66. A: Crocus sativus. st: stigma. B: iris. dt: d tepal; it: i tepal; s: stamen; : iek; k: kk; r: rizom; sr: srgn.

Crocus sativus (safran) bir kltr bitkisidir. Yurdumuzda, ran, spanya, Fransa ve talya' da yetitirilir. Sonbaharda Eyll, Ekim aylarnda, yapraklardan nce tek (bazen 2) iek aar. iekler mor renkli, perigon tp aada dar, tepede huni eklinde genilemitir; taban zarms bir brakte ile evrilidir. Stigma krmz renkli 1.5-2 cm boyunda 3 kolludur, kollar tepede genilemi ve ukurlamtr (ek. 66A; Res. 46a). Yapraklar ieklerden hemen soma grlr dar lineardr. Toprak altnda kk, sert ve yuvarlak bir kormusu bulunur, zeri kahverengi, ams pullarla rtldr. Crocus sativus ieklerinden Crocus T.K. (safran) drou elde edilir (Res. 46b). Drog bitkinin iekli iken toplanp kurutulan 3 atall stigmalardr. Safrana kendine zg kokusunu veren, uucu yamda bulunan (siklositral trevi) safranal isimli aldehittir; droun krmzturuncu rengi ise krosin isimli bileikten ileri gelir. Safran eczaclkta balca renk ve koku verici olarak kullanlr; emenagog etkisi vardr, ok miktarda alnrsa uterus hareketlerini arttrarak abortus (*) yapabilir. Besin sanayiinde, zellikle tatllarda kullanlr.
(*)abortus= dk;abortivus= ocuk drmeye neden olan

157

Ordo: Microspermae(*) (Gynandrae, Orchidales)

Yeryznn bir ok blgesinde fakat en ok da tropiklerde rastlanan bu takmdaki bitkilerin bir ksm toprakta, bazlar da aalar zerinde, epifit yaar. Bazlarnda gvde trmancdr; klorofilsiz olanlar da vardr. Hepsi entemogam, hepsi ok yllk ve otsudur. Toprakta yaayanlarn toprak altnda yumru veya rizomlar bulunur ki bunlara daha ok suotropik ve souka blgelerde rastlanr. Epifit olanlar tropiklerde, aalarn zerinde grlr; gvdesi yalanc bir soan biiminde ve ikin; kkleri ise sarkktr. Kkleri rten zel bir doku sayesinde havadaki suyu emer. Yapraklar basit, linear, bazen ovattr; alternan, nadiren karlkl dizilmitir, tabanda gvdeyi sarar. iekler hermafrodit, zigomorf, sapl veya sapszdr, bazen tek genellikle salkm, gevek bir spika ya da panikula durumundadr. iekleri brakteli ve resupinat' tr, yani goncadan olgun hale geip aarken iek 180 derecelik bir dn yapm ve ovaryum burulmutur. Periant 6 yeli (P3+3), paralar eit deildir; d halka petaloid (**), renkli ya da yeilimsi olabilir, yeleri birbirine benzer. I halkadaki orta petal, ekil ve yap bakmndan deimi, labellum eklinde genilemitir, ou zaman mahmuzludur, iinde bazen nektar bulunur. Stamen says 1, 2 veya 3 tr; Anadolu' dakiler monandr (***) dr. Verimli anter 2 tekaldr ve her tekada 1-4 polinyum bulunur (polenler ayr ayr dalmaz, viskoz bir madde ile yaparak bir ktle oluturur, buna polinyum denir; ounlukla her tekada 1 polinyum yer alr). Ginekeum 3 kapelden olumu, tek gzl ve alt durumludur (iek epiindir). Stigma 3 lobludur, bazen hepsi, bazen ikisi fertildir; ikisi fertil ise bunlar yanlardadr, nc modifye olarak kk, steril bir rostellum (****) ekline dnr ve fertil anterin altnda ve aralarnda yerini alr. Verimli loblar ukurdur; tozlama burada olur. Stilus, stigma ve stamen birleerek bir kolumna (stun) oluturur, buna ginostemiyum ad verilir (ek. 67). Genel iek forml z P 3 + 3 A 1J(3) G (3) . Meyva tipi kapsl, tohum ok sayda ve ok kktr. Fam: Orchidaceae Yeyznde 450 cins ve 15000 kadar tr bulunan, yurdumuzda 25 kadar cins ve 100' e yakm tr ile temsil edilen bir familyadr. 30 dan fazlas Orchis genusuna aittir. Bitkilerin ou yumruludur, az bir ksm rizomludur. Anadolu' da yetienlerin hepsi Monandrae alt familyasndandr. Toprakta yaayan bu bitkilerin bir ana yumrusu vardr, o ylki bitkiyi verir; bir de daha gen olan karde yumru bulunur ki bundan ertesi yln gvdesi srecektir. Anadolu' da yetien Orchis,
(*)microspermus= kk tohumlu (**)petaloideus= petale benzer, petaloid (ayn ekilde sepaloid, sepale benzer) (***)monandrus= tek stamenli (****)rostrum= gaga; rostellatum= kk gagal 158

Ophrys, Serapias, Aceras, Anacamptis, Dactylorhiza trlerine salep ad verilir. Orchis anatolica (Res. 47a), O.italica, O.simia, 0.laxiflora, O. mas ula iekleri mahmuzlu olan trlerden bazlardr; Ophrys speculum, O.atrata, O.fuciflora-, Serapias laxiflora ise iekleri mahmuzsuz olan trlerdir. Bu ok yllk, otsu ve yumrulu bitkilerin karde yumrular, bitki henz iekliyken topraktan karlr, zenle kurutularak Tubera Salep (T.K.) (Salep yumrusu) ad verilen drog elde edilir (Res. 47b), %40-50 kadar msilaj ve niasta ierir, yumuatc olarak kullanlr. Salep trleri yumrularyla rerler, bu nedenle bilgisizce salep toplanmas bu bitkiler iin giderek azalma ve kaybolma tehlikesini tamaktadr. Rizomlu orkidelerden salep elde edilmez; klorofilsiz olanlar ise parazittir.ok deerli ss bitkilerinin ikisinin, Cypripedium (Vens papucu) ve Cattleya' nm ieklerine iekilerde rastlanmaktadr; birincinin labellumu anta eklinde ve kirli yeil, dieri ise esmer morumsu renklidir.

pi

ekil 67. Orchis iei, m: mahmuz; 1: labellum; r: rostellum; pl: polinyum; s: sepal; p: petal; o: ovaryum; k: kolumna.

Vanilla planifolia (vanilya), familyann trmanc bitkisidir. Tropiklerde yetiir, bir ok yerde ve Meksika' da kltr yaplr. Gvde yeil renkli, esnek, 10-15 m kadar olabilir. Yapraklar basit, tam, sapsz, etli ve paralel damarldr. iek durumu salkmdr. Meyva 15-20 cm boyunda silindirik, etli bir kapsldr. Bu meyvalar henz yeilken toplanr, fermentasyona braklr (bir gn kuru, bir gn nemli ortamda tutarak) bylece vanilinin olumas salanr. Fermentasyon sonucu elde
159

edilen droa Fructus Vaniilae T.K. (Vanilya meyvas) ad verilir. Siyahms, parlak renkli drog karakteristik vanilya kokuludur (Res. 48). Vanilin' den dolay koku verici, itah ac olarak, ayrca parfmeride kullanlr. Meyvalar doal vanilin kaynadr.

Ordo: Zingiberales (Scitamineae)

Tropiklerde yetien, ok yllk, bazen aa formunda fakat daha ok otsu bitkilerin bulunduu bir taksondur. Yapraklar byk; ounlukla vaginaldr. iekler nermafrodit, zigomorf; stamenlerin bir ksm sterildir ve staminodyumlar petallere benzer.

Fam: Musaceae
Tropik ve subtropiklerde yetien, ok yllk, aaca benzeyen otsu veya yar odunlu, rizomlu bitkilerdir. Yapraklar byk, 250 x 40 cm boyutlarnda, eliptik, pennat damarl ve sekonder damarlar paraleldir; yalandka lamna bu damarlar boyunca yrtlr ve yaprak saakl bir ekil alr. Gvde, laminalarn dklmesiyle geride kalan ve sk bir dizili gsteren vaginalardan meydana gelmi yalanc bir gvdedir. iekler erdii veya tek eeyli, infloresans terminaldir, bir eit byk ve sarkk spika meydana getirir. Durumun alt tarafndakiler verimli ve dii, orta ksmdakler hermafrodit, sttekiler ise erkek ieklerdir. Perigon 6 paral, petaloit; stamen ounlukla 5, bazen 6 tanedir. Meyva, bakka veya kapsldr. Musa acuminata (muz), vatan Asya, Yeni Gine, Burma olan ve meyvas iin tropiklerde ok yetitirilen bir bitkidir. iek durumu byktr, yalmz dip taraftaki dii iekler meyva verir, meyva uzam bir bakkadr (ek. 68A). Trkiye' de bilhassa Alanya ve Anamur' da yetitirilmitir. Niasta bakmndan zengin bir rndr, kabuu karlm muz meyvalar %60 glusit tar. Musa textilis tr, Filipinlerde kltr yaplan ve vaginalanndan lif elde edilen bir bitkidir. Lifler Manila keneviri adyla bilinir, gemici halat yapm v.b. rme ilerinde kullanlr. Strelitzia reginae (*) (cennet kuu, kralie iei) familyann en kymetli ss bitkisidir. Vatan Gney Afrika olan bitki seralarda yetitirilir. iek durumu turuncu renklidir ve ku kafasma benzer.

(*)regalis: (krala ait), ok gzel, olaanst, reginae: kralienin 160

Fam: Zingiberaceae
Tropiklerde yetien, etli ve srnc rizomlu ya da yumrulu, ok yllk bitkilerdir. Gvde ksa, ounlukla yaprakszdr, yaprak varsa sapl, eliptik veya linear ve vaginaldr. Bu familya bitkilerinden ila, baharat, ss olarak ve parfmeri ve boya sanayiinde yararlanlr. Elettaria cardamomum (kakule), Asya ve Hindistan' da yetien, byk, otsu, rizomlu bir bitkidir. iek durumunda 5-6 tane zgomorf iek bulunur. Meyva 1-2 cm boyunda, boyuna izgili, keli bir kapsldr; tamamen olgunlamadan toplanarak Fructus Cardamomi T.K. (kakule meyvas) isimli drog elde edilir. Kullanlan ksmlar, uucu ya tayan tohumlardr; stomaik ve baharat olarak tannr. Zingiberaceae familyasmda bir ka bitki daha vardr ki, Hindistan ve Tropikal Asya' da yetitirilir ve rizomlar baharat ve stomaik olarak kullanlr. Bu rizomlar niasta, uucu ya ve reine ierirler.

ekil 68. A: Musaparadisiaca. B: Rhizoma Galangae. C: Rhizoma Zingiberis. D: Rhizoma Zedoariae. E: Rhizoma Curcumae. 161

Zingiber officinale, Rhizoma Zingiberis (Zencefil) isimli drou verir (Res. 49). Toz edilmi haldeki drog son yllarda ara tutmasna kar nerilmektedir (ek. 68C). Curcuma longa' dan Rhizoma Curcumae (Zerdep) drou elde edilir, san renkli olan bu rizomlar yn boyamada kullanlr; ayrca Curry isimli baharata renk ve kokusunu verir (ek. 68E). Curcuma zedoaria, Rhizoma Zedoariae (Cedvar) drounu verir. Baharat olarak kullanlr (ek. 68D). Alpinia officinarum, in' de yetiir rizomlar Rhizoma Galangae (Havlican) isimli baharat drounu oluturur (ek. 68B).

Fam: Marantaceae
Tropik ve subtropiklerde nemli ormanlarda yetien, ok yllk, rizomlu otsu bitkilerin bulunduu bir familyadr. Maranta arundinacea, Amerika' nm scak bgelerinde yetiir. Rizomlarndan Amylum Marantae (Ararot) ad verilen bir niasta elde edilir. Sindirilmesi kolay olduundan yallara ve ocuklara verilir.

162

Classis: Dicotyledones Snf : ki enekliler

Angiospermae altblmnde bulunan bitkilerin byk ounluu bu snfta yer almaktadr. Dikotil bitkilerin genel karakterleri aada vurgulanm ve bu zelikler belirtilirken monokotillerdeki farkl karakterler de parantez iinde hatrlatlmtr (ek. 69): a-Embriyo 2 kotiledonlu ( kotiledon tek). b-Bitkiler bir veya ok yllk, otsu ya da odunlu(otsu). c-Kk dallanm, ana kk genellikle kazk kk eklinde (saak kk, ounda rizom, soan, yumru var). d-Gvde genellikle dallanm; (gvde basit, dallanma inlloresansta). e- iletim demetleri, gvdenin enine kesitinde, bir daire zerine dizilmi olarak grlr genellikle kollateraldr; kambiyum daire eklindedir (kambiyum yok). Her yl meydana gelen sekonder dokularn eklenmesiyle, gvde ve kk kalnlar. Kabuk ve merkezi silindir belirgindir. f- Mantar dokusu bulunur (yok). g- Yapraklar sapl (sapsz); lamina tam ya da paralanm, ok deiik ekillerdedir; damarlanma genellikle pennat (paralel) ise de palmat, pedat, retiklat ve paralel damarlanma sistemlerine de rastlanr. h-iek paralar siklik dizilili (sarmal). iekte halka says genellikle betir; her halkada genellikle 5 ye bulunur (pentamer iek) ve temel iek forml K5 C5 A5+5 G5 dir. Her halkadaki para says bazen deiebilir, rnein iek tetramer olabilir. Sepal ve petal ayr renk ve ekildedir (halkalardaki ye says 3, iek trimer, sepal ve petal ayn renk ve ekilde, iek rts perigon). Her halkasnda 3 ye bulunan yani trimer olan dikotil bitkiler de vardr (Berberidaceae familyas). i- Polenler trikolpat (monokolpat). j- Tohumda endosperma yok veya var (ounlukla var).
163

Dicotyledones

Monocotyledones

Kotiledon

Dallanma

Kk

Gvdede iletim demeti dizilii

Polen

iek

Ks Cs A5+5G5 K4 C4 A4+4 G4

*3+3 A3+3G(3)

Gvdenin enine kesiti

ekil 69. Dicotyledones ve Monocotyledones bitkilerinin karlatrlmas, c: kabuk; k: kambiyum; m:mantar; ms: merkezi silindir; ep:epiderma; en:endodermis. 164

Dicotyledones snf, iek rt yapraklarnn zellikleri dikkate alnarak 3 altsnfa ayrlr: Apetalae (*) (Petalsizler); Periant bulunmayan veya pul biiminde az gelimi olan ya da periantn sadece 1 halkasn tayan bitkiler. Dialypetalae(Ayr petalliler); Petalleri (ya da hem sepal hem de petalleri) ayr olan bitkiler. Sympetalae (Birleik petalliler); Petalleri (ya da hem sepal hem de petalleri) az ya da ok birleik olanlar.

Subclassis : Apetalae Altsnf : Petalsizler

Bu altsnftaki bitkilerde iek rts (periant) ya hi yoktur (Achlamideae) (**) ya da sadece 1 halkas bulunur (Monochlamideae); bir ksm otsu fakat ou odunludur. iekler monoik ya da dioik, gsterisiz olup amentum (***) oluturmutur; bazlar erdiidir. Tozlama genellikle rzgar araclyladr (anemogam); bazlar entemogamar (bceklerle tozlar). APETALAE AYIRIM ANAHTARI 1. Petaloid/sepaloid bir periant yok. Yapraklar pul biiminde Casuarinales 1. Periant var. Yaprak gelimi 2. Periant pul biiminde. 3-Otsu veya alms bitkiler. iekler erdii; iek durumu rasemus Piper ales 3-Odunlu monoik/dioik bitkiler.iek durumu amentum Salicales 2. Periant kaliks/korolla eklinde 4. Periant tek halkal. Ovaryum st/alt durumlu 5. Ovaryum st durumlu 6. Ovaryum ok gzl. iek durumu amentum Fagales 6. Ovaryum tek gzl; iekler tek/grup halinde 7. ounluu parazit/yarparazit S antalales

(*)a-; an-= Gr.(bireyden) yoksunluk belirtir;-sz; apetalus= petalsiz (**)chlamyd-= Gr. bir eit manto (***)amentum= trtl; kedicik (iek durumu tiplerinden biri) 165

7. Byle deil Urticales 5. Ovaryum alt durumlu 8. Ovaryum tek gzl. iek durumu amentum. Meyvadrupa/nuks Juglandales 8. Ovaryum ok gzl. iek durumu salkm. Meyva kapsl Aristolochiales 4. Periant 2 halkal. Ovaryum st durumlu. 9. Yapraklar okreal. iekler erdii. Meyva 3 keli nuks Polygonales 9.Yapraklar okreasz, bazen pul. iekler erdii/tek eeyli. Meyva nuks/bakka/drupa Centrospermae Ordo: Casuarinales (Verticillatae) Fam : Casuarinaceae Kuru ortama uyum salam, kseromorf, aa ve allardan oluan tek genuslu bir familyadr. Kuzey-dou Avustralya Malezya ve Yeni Kaledonya gibi adalarda yetiir.Akdeniz Blgesi' nde yetitirilmektedir. ou uzun boylu aa eklindedir. Dallar ince silindir biiminde ve eklemli, internodyumlar (*) ksadr. Yapraklar ok dili, ince zar ekline indirgenmi olup noduslarda evrel (vertisillat) olarak dizilmitir (ordo ad). iekler ok indirgenmi, tek eeylidir, dii ve erkek iekler aacn farkl ksmlarnda yer alr; erkek iekler tepede ve spika durumunda, diiler ise alt taraftaki yan dallarda, kresel ya da yumurta biimindeki iek durumlar halinde bulunur. Casuarina equisetifolia (demiraac), kltr en ok yaplan, Bat ve Gney Anadolu' da yol kenarlarnda yetitirilen, 7-8 m boyunda bir aatr. Grn am aacna benzer; gvde ok dallanmtr, dallar ok ince olup amn ine yapraklarna benzer; dal zerinde yapraklar 416 tanedir, tabanda birlemi tepede dili bir zar biiminde olup gvdeyi sarar, vertisillattr, bu ekliyle ae Equisetum yapraklarn andrr (tr ad). nternodyumlar, boyuna derin oluklu, sk ve ok saydadr. Gvde kabuu tanen ynnden zengindir. Odunu ok sert olan baz trleri mobilyaclkta makbul aalardr. Ordo: Piperales Yapraklar basit olan ou otsu bitkilerdir. iekler periantsz, ounlukla erdii, sk salkm ya da baak durumunda. kk,

(*)node: nodus, dm; gvde zerinde 1 veya daha fazla yapran kt nokta; internodyum:birbirini izleyen iki dm noktas arasndaki uzaklk. 166

Fam: Piperaceae Tropiklerde, yal ormanlarda yetien, ok yllk, alms veya otsu, dik veya trmanc bitkilerdir; odunlu olanlar daima yeildir. Yapraklar basit, tam, palmat veya pennat damarl, alternan dizilili; tad salg ceplerinden tr benekli ve yakc kokuludur. iekler ok kk, hermafrodit, sk rasemus veya spika durumundadr. Periant yoktur, fakat brakte bulunur. Ovaryum st durumlu ve tek ovlldr. Meyva tek tohumlu, etli bir drupa olup braktelerle kaynam veya infloresans eksenine gmlmtr. Tohum yal ve zengin perispermaldr. Piper cinsi, btn tropiklerde yetien ve yzlerle tr (700' den fazla) olan bir cinstir. THEOPHRASTUS' tan beri bilinmekte olan karabiber, Ortaada en nemli baharat olarak kabul edilirdi. Piper nigrum (karabiber). Dou Hindistan' n ya bol olan ormanlarnda yabani olarak yetien ve bir ok scak lkede rn. Malaya' da, Gney Hindistan' da kltr yaplan trmanc bir bitkidir. Kn yapraklarn dkmez. Yapraklar sapl, lamina geni ovat, derimsi ve az ok palmat damarldr. 20-30 tane sapsz iek bir spika meydana getirmitir ve sarkktr. Meyva kk, kremsi, sapsz ve ok saydadr (ek. 70A). Bu meyvalardan iki eit drog hazrlanr: Fructus Piperis nigri (T.K.), henz olgunlamadan (iek durumunda en alttaki meyva krmzlanca) toplanm ve kurutulmu meyvalardr (Res. 50). Droun taze iken yeil olan rengi kuruma srasnda esmerleir, gri siyaha dner. Drog uucu ya (%l-2.5), piperin isimli bir alkaloit (%5-9) ve bir reine tar. Kokusu uucu yadan, acl piperin ve reineden ileri gelir. Stomaik ve antipiretik etkisi var ise de en ok baharat olarak tketilir. Halk arasnda, souk algnlklarnda bal ve ya ile birlikte veya pekmez ile beraber azdan verildii gibi, zerine karabiber serpilmi bir tlbentin boaza sarlmas ya da srta konmas gibi dardan kullanl da vardr. Fructus Piperis albi' de meyvalar tamamen olgunlatktan soma toplanr; kurutulduktan soma siyah renkli perikarp soyularak ak renkli drog elde edilir (Res. 51). Karabiber gibi baharat olarak ve dolaysyla itah ac olarak kullanlr. Piper cubeba (kbabe). Yapraklar oblong olan bu bitkinin vatan Endonezya, Borneo, Sumatra, Bat Afrika, Kongo dolaylardr. Karabiber gibi olgunlamadan toplanan v< m meyvalar Fructus Cubebae (T.K.), karabibere sapa benzeyen bir uzant(psdopedunkul) (*) tamas nedeniyle kolayca ayrt edilebilir (ek. 7 0 B ; 1:les. 52). Bu drog uucu ya yannda kokusuz bir madde, kbebin ve bir rezinol ierir ki bu madde kuvvetli antiseptik etkilidir; bbrek ve idrar yollar antiseptii olarak ok kullanlmtr. Ayrca karabiber gibi baharat olarak kullanlrsa da lezzeti onun kadar yakc deildir.
(*)pedunculus= iek durumunun, iein veya meyvann sap; pseud(o)- Gr.= yalanc, yanl, taklit, benzer. 167

ekil 70. A: Piper nigrum. a:meyva ve boyuna kesiti; e: endokarp; m: mezokarp; t: tohum; eb: embriyo. B: Fructus Cubebae. C: FructusPiperis longi(A: Karsten ve Baillons' tan).

Piper longum. Endonezya, Cava, Sumatra ve Filipin adalarnda yetien bu bitkinin meyvalar tamamen olgunlamadan, tm durum olarak toplanr ve kurutularak Fructus Piperis longi drogu elde edilir. Fructus Piperis nigri ve Fructus Cubebae' de ap 1 cm den kk ve kresel drupalar drou oluturduu halde, Piper longum'' da, farkl olarak, boyu 4 cm, ap 6 mm kadar olan silindir biimindeki spikann (iek durumunun) tm baharat olarak kullanlr (ek. 70C; Res. 53). Karabiber veya yalanc biber ad bir bitkiye daha verilir; bu, Anacardiaceae familyasndan Schinus molle' dir. P.betle de vatan dou Asya olan bir Piper trdr. Yerliler tarafndan, salya salgsm arttrc ve midedeki ar asitlii giderici bir karm hazrlamada yararlanlr. Sakz gibi inenen bu karm, taze P. betle yapraklarna bir miktar kire srdkten soma zerine bir para Areca catechu tohumu, biraz karanfil v.s. koyup sarmak suretiyle hazrlanr.

168

Ordo: Salicales Bu takmda yapraklar dc, iekleri dioik ve amentum oluturmu bitkiler bulunur. Her amentumda bir orta eksen ve ok sayda kk iek bulunur. Her iek zarms bir braktenin koltuundadr. Erkek iekler 2 veya ok stamenlidir;dii iekler ise tek bir ovaryum tar. Tek familyal bir takmdr. Fam: Salicaceae Daha ok Kuzey Yarkrede yetien, odunlu, aa ya da allardr. Yapraklar alternan dizilili, dc, basit ve stipulandr. iekler dioik, nadiren monoiktir. Periant yoktur fakat her iekte zarms bir brakte ve nektaryum bulunur. iekler dik ya da sarkk, sk amentumlar meydana getirir, bunlar yapraklardan nce ya da yapraklarla beraber grlr. Erkek iekler 2 veya daha ok stamenli; dii iekte ovaryum 2 karpelden yaplm, 1 gzl ve st durumludur. Lokulusit kapsl tipindeki meyvalar kktr, olgunlukta 2(-4) yark ile alarak beyaz tylerle kaplanm ok sayda tohum etrafa dalr. Familyada, dnyann hemen her tarafnda rastlanan 2 genus bulunur: Salix ve Populus (ek. 71; Res. 54). Bu iki cinsin memleketimizde, 30 kadar tr yetiir. Salix (st), entemogan olan ve tomurcukta 1 pul tayan cinstir; braktelerinin tam kenarl, yapraklarnn lanseolat linear ya da eliptik, stamen saysnn az (2-5) ve erkek amentumlarm dik oluu ile Populus trlerinden ayrt edilir. Stlerin ou bodur aalardr, aralarnda orman aac olanlara da rastlanr. St aalar sulak yerleri sever ve buralarda abuk byr; dere boylarnda ok rastlanr. Gen dallar krlmadan bklebildii iin sepet yapmnda kullanlr ve bu amala yetitirilir. Kesilen dallar abuk kklendinden kolaylkla retilen bir aatr. Anadolu' da 23 kadar tr yetimektedir. Salix alba (ak st), boyu bazen 25 m' ye kadar erien, ksa ve kaln bir gvdesi, yayvan dallar olan bir aatr. Tomurcuklar, yapraklar ve gen dallar gmi tylerle kapldr bu nedenle yaprakl dallar uzaktan, beyaz glgeli grlr. Yapraklar eliptik-lanseolat, tepede akuminat, ince dili ve ince tyl olup tyler alt yzde daha fazladr, st yzde bazen hi bulunmayabilir. Amentumlar yapraklarla beraber rlr. Stamen says 2 dir. Gen dallar sepet yapmnda ullanldndan, yetitirilen bir aatr. S.fragilis (gevrek st). Bu trn dallar eklem yerlerinden kolayca krld iin bu isim verilmitir. S.alba' ya ok benzerse de yapraklar daha geni olup zeri mumlu bir tabaka ile rtldr; ayrca gen dal ve tomurcuklar plak, parlak ve ounlukla krmz renklidir. Avrupa' da yaygn olan bir trdr.
169

Amerika' da yetien P.balsamifera (P.canadensis) tomurcuklar da eczaclkta kullanlr. Ordo: Juglandales

ve P.candicans'

Bu takm ovaryumu alt durumlu olan ve yaprak dken bitkileri kapsar. iekler monoik, erkek amentumlar sarkktr. Fam: J u g l a n d a c e a e Kuzey Yarkrenin lman kesiminde daha ok olmak zere scak blgelerde de yetien, Hindistan' a Gney Amerika ve And Dalar' na kadar inen, kn yaprak dken monoik aalardr. Yapraklar alternan dizilili, pennat, byk ve stipulasz olup salg tylerinden tr benekli ve kokuludur. iekler tek eeylidir. Erkek iekler birka brakte ve 3ok sayda stamenden oluan silindirik, sarkk bir amentum meydana getirir. Dii iekler ise sapsz, tek bana ya da kk kmeler halinde, dik spika durumundadr. ieklerde periant 4 ya da daha fazla sayda tepalden oluur, etrafnda primer (genel olarak tek) ve sekonder (2 tane) brakteler yer almtr; bazen da rt hi bulunmayabilir. Erkek iekte flament ksadr. Dii iekte ovaryum alt durumlu, 2 karpelden meydana gelmi tek gzl ve tek ovlldr. Meyva tipi drupa (Juglans ve Carya), bazlarnda nukstur (Pterocarya)\ tohumda endosperma bulunmaz. Drupa meyvalarda endokarp dz ya da przl, kotiledonlar derin girintilidir. Yeryznde 6 cins ve 60 kadar tr vardr; en ok tannan yukardaki genuslardr. Yurdumuzda 2 cins ve 2 tr yetiir. Juglans regia (ceviz), vatan Anadolu olan bir aatr; yurdumuzda ve Gney Avrupa' da ok yetitirilir. Boyu 18-20 m kadardr, 30 m' ye de eriebilir. Ksa ve kaim olan gvde ok dallanarak geni bir ta oluturur; kabuu grimsi renktedir, yalandka derin atlaklar meydana gelir. Yapraklar imparipennat, 5-9 foliolldr, folioller byk 10-15 cm kadar, ovat-eliptik, tam kenarl ve parlak yeil renklidir; ezilince ok kuvvetli koku duyulur. Erkek iekler ok sayda, sarkk amentum durumunda bir nceki yln dallan zerinde bulunur, stamenler serbest, 3-4 tane, flamentleri ksadr. Dii iekler 2-3' birarada ve o yln gen dallar zerindedir; ovaryum 2 karpelden yaplm, stilus ksa, stigma geni 2 kolludur. Meyva 4-5 cm kadar kremsi bir drupadr. Perikarp yeildir, ekzokarp ile mezokarp zamanla siyahlar, kurur ve yzeyi girintili kntl olan odunlu endokarptan ayrlr (ek. 72 ; Res. 56). Ceviz aacnn yapraklar eczaclkta Kullanlr, tohum ve odunu ise endstride tketilir. Folia Juglandis, Ceviz Yapra adyla tannan drog, aslnda foliollerden oluur; tanen, uucu ya yannda ac madde ve yuglon (naftakinon yapsnda) ierir. Astrenjan ve tonik olarak kullanlr. Tohumlar ya bakmndan zengindir, yenir; tohumlardan karlan ya sabun ve kozmetik sanayiinde, boyaclkta kurutucu ajan olarak kullanlr. Yeil renkli perkarptan yn boyamada yararlanlr; ayrca yaprak ve perikarp ekstresi kozmetikte sa preparatlarna girmektedir.

172

Ceviz aacnn odunu da kymetlidir, gzel desenli, sert ve dayankl olmas nedeniyle mobilyaclkta ok makbuldur.

ekil 72. Juglans regia. a: yaprak; b: erkek amentum; c: dii iekler; d: meyve, p: perikarp; t: tohum.

J.nigra (kara ceviz), Kuzey Amerika' da yetien bir aatr. Boyu 5 m' ye kadar uzayabilir; gvde kabuu koyu kahverengi, derin atlakl, yapraklar byk ve 15-23 foliolldr. Folioller ovat, uzun sapl, kenarlar dili, alt yzde yldz tyl, 8-9 cm kadar byklktedir. Meyva tyl 3-3.5 cm kadardr fakat deersizdir. Orta ve Dou Avrupa' da kerestesi iin yetitirilir. Pterocarya fraxinifolia (kanatl ceviz, yalanc ceviz, yalankoz). Bu bitki Kuzey Anadolu' da, Gney Anadolu' da Nur Dalar' nda rastlanan, ran ve Kafkasya iin yerli olan bir aatr. Rutubetli yerlerde yetiir. Boyu 20-25 m' ye eriir. Pennat yapraklar 9-12 foliolldr; folioller oblong-eliptik, serrat ve kokusuzdur. Dii amentumlar dallarn ucunda sarkk ve yeil renklidir. Meyva kanatl nukstur, nuksun bykl bezelye tanesi kadardr. J.regia, yapraklarnn aromatik kokulu, meyvalarnn kanatsz ve byk oluuyla P.frajcinifolia' dan kolayca ayrlr. Bu familyadan meyvalar bilinen bir baka cins de Carya' dr. Kuzey Amerika bitkileri olan Carya' larn meyvalar da drupadr fakat tohumlarnn boyu eninden daha uzundur; endokarp cevizdeki gibi przl deil dz, tohumlar ise cevizinki gibi derin girintilidir. Perikarp olgunlukta 4 yarkla alr. Ceviz gibi baz Carya trlerinin tohumlar da
173

yenir, rn. Hickory cevizi Carya ovata' nn, Pecan cevizi C.illinoensis'' in tohumlardr, Amerika ve ingiltere' de deerli kuru yemiler arasnda yer alr. Bu eitli ceviz aalar, park ve bahelerde, ss bitkisi olarak da yetitirilmektedir.

Ordo : Fagales
Bu takmda aa veya aak eklinde monoik bitkilere bulunur. iekler genellikle yapraklardan nce aar. Fam: Corylaceae Kn yaprak dken monoik aa ve aaklarn bulunduu bu familya bitkilerinin ou Kuzey Yarkrede yetiir. Yapraklar basit, kenarlar serrattr. Erkek iekler tek bama, her braktede 1 tane ve periantsz olup amentumlar sarkktr. Dii iek durumu sarkk amentum veya dik spikadr; dii iekte periant bulunur, iekler her braktede 2 tanedir; yeilimsi renkli otsu brakte, olgunlukta nuks tipi meyvay sarar ve ikisi birlikte der; Anadolu iin 3 cins yerlidir: Corylus (fndk), Carpinus (grgen) ve Ostrya (kayack aac). Fndk cinsinde byk nukslar topluluk oluturmutur; grgende nukslar kktr, yapraa benzeyen, dili bir brakte ile evrilmitir, meyvalar sarkk bir amentum meydana getirmitir. Kayack aacnda ise kk nukslar torbams bir zar ile evrilmitir, meyval amentum Humulus lupulus' unkine benzer. Corylus (fndk aac). Kn yaprak dken, Avrupa ve Asya' nn kuzeyinde, yurdumuzda izmit' ten Trabzon' a kadar Kuzey Anadolu boyunca yetien ve yetitirilen bu kk aalarda yapraklar kordat, rotundat, tepede uzun akuminat, kenarlar bidentattr. Erkek amentumlar uzun ve sarkktr, yapraklardan nce grlr ve kolay tannr; her iekte ounlukla 2 stamen bulunur. Dii iekler 2 tane olup dikasyum durumundadr. Nuks tipindeki meyvann etrafn 3 braktenin birlemesiyle olumu otsu ve kenarlar saakl, yeil bir involukrum (kupula)(*) evreler, meyvadan ya biraz ksa veya uzun ya da okuzundur (ek.74,E,F,G). Tohumlar bol ya ierir, yenilen ve besin deeri yksek olan kuruyemiler arasndadr. C.avellana , 6 m kadar, yayvan bir al tipinde olan trdr. Gen dallarn yzeyi dzgn, krmzms renkli olup sk tylerle kapldr. Yapraklar geni ovat, 12 x 10 cm boyutlarndadr (ek. 73C). Erkek amentumlar sonbaharda grlr, boyu 9 cm kadardr; dii amentumlar ilkbaharda geliir, tomurcua benzer ve tepede krmz renkli stigma topluluu tar. Meyva ovottir; involukrum an biiminde olup boyu hemen hemen meyva kadardr ve tepede dili ya da yrtktr (ek. 74G). Bu tr Kuzey Anadolu' daki yayl dnda Bat, Gney ve Dou Anadolu' da yetimektedir.
(*)cupula = kubbe; kadeh 174

ekil 73. Fagaceae yapraklar. A.Betulapendula. B: Alnus glutinosa. C: Corylus avellana. D: Carpinus betulus. E: Castanea sativa. F: Fagus orientalis. G: Quercus macrolepis.

C.colurna, Balkan Yarmadas' nn yerli bitkilerindendir, yurdumuzda balca Kuzeybat Anadolu' da yetiir. Boyu 25 m' ye kadar olabilir. Erkek amentumlar uzun, 12 cm kadardr. Meyvann boyu eninden biraz uzun olup yanlardan bask ovoid veya kremsidir; involukrum meyvadan uzundur, tabana kadar inen ve geriye kvrk loplara ayrlmtr, meyva, bu rt iine saklanm gibidir (ek. 74E). C.mccima tr 10 m boyunda bir aatr. Erkek amentumlann boyu 10 cm kadardr. Meyva yuvarlak veya silindir eklinde olup boyu eninden uzundur. nvolukrum yeil renkli ve tp biiminde, tepede daralm, geni dili-yrtktr, meyvadan ok uzun olup meyvay sarar (ek. 74F). 400 yldan beri ya bakmndan zengin tohumu iin Karadeniz boyunca ekilir. Trkiye iin ekonomik deeri olan bir bitkidir.

175

Carpinus (grgen aac), yurdumuzda nemli ormanlarda rastlanan yaygn bir aatr, yapraklar basit, kenarlar biserrattr. Erkek amentumlar ilkbaharda grlr, braktelerin boyu eninden uzundur. Dii iekler her brakte koltuunda 2 tane olup sarkk strobil meydana getirir. Meyva boyuna kaburgal, ovoid bir nukstur, 3 loblu involukrum ile sarlmtr. Dayankl olan grgen odunu mobilyaclkta ve tahta ilerinde kullanlr. Trkiye' de 2 tr yetiir. Carpinus betulus. Avrupa ve ran' da yetiir. Yurdumuzda daha ok Trakya ve Kuzey Anadolu' nun nemli ormanlarnda yaygndr. Boyu 25 m' ye kadar erien bu aacm dallar sarkktr. Tomurcuklar dala adeta yapk ve kktr. Yapraklar geni eliptik, tepede akut, kenarlar dzenli biserrat, taban obtustur (ek. 73D). Meyvalar 5-15 cm boyunda sarkk topluluklar halindedir. Meyva oyuklu, sert ve kktr, involukrum 3 loblu, ortadaki 4 cm kadar, yandaki loplar ksadr, olgunlukta meyva ile beraber der. Grgenin odunu serttir. Sonbaharda gzel renklere brnd iin ss aac olarak park ve bahelere dikilir. C.orientalis, Balkanlarda yaygn olan grgen trdr. Anadolu' da da yetien kk bir aatr. Yapraklar daha kk, meyvalar tayan durum daha ksadr; meyvay saran 2 cm boyundaki koyu yeil renkli brakte loplu deil gen biimindedir ve kenarlar dzensiz serrattr; bylece C.betulus' tan ayrt edilir. Ostrya (kayack aac) ad verilen bu genusta dallar dik ve boyu ok yksek olmayan aalar yer alr. Erkek iek durumu uzundur, sonbaharda grlr; braktelerin boyu eninden ksadr.Dii iekler Carpinus' unkine benzer, stobilleri diktir. Zarms involukrum nuks meyvay urseolat bir torba eklinde sarar. Anadolu' da tek tr yetiir. O.carpinifolia, Gney Fransa' dan balayarak douya doru tm Akdeniz kylarnda yetiir. Yurdumuzda nem Kuzey hem de Gney Anadolu' da rastlanr, boyu 15 m kadardr. Yal gvde boyuna yarkl ve kahverengi olup kabuu tabakalar halinde ayrlr. Gen dallar tyldr (Carpinus' tan fark). Yapraklar ovat, tepede akuminat, kenarlar keskin biserrat; st yz genken tyldr. Dii iek durumlar dallarn ucundadr, meyval amentumlar 6 cm kadardr. nvolukrum soluk krmzms-sar renkli, oblong, 2 cm kadar; meyva 4-5 mm boyunda ovoid bir nukstur. Fam: Betulaceae Yaprak dken aa ve aaklarn bulunduu bir familyadr. Kuzey Yarkrenin lman kesimi balca yaylma alan ise de tropiklerdeki dalarda, rnein Gney Amerika' da And Dalar' nda da yetimektedir. Yeryznde yetien 3 cinsi vardr. Yapraklar, alternan dizilili, basit, stipulal ve serrattr. Dii ve erkek iekler ayn bitkidedir; ou zaman yapraklardan nce aar. Erkek iekler ok sayda olup, sarkk, uzun ve
176

silindirik amentumlar meydana getirir. Dii iek gruplar bir eksen zerine sk dizilmi ve genellikle dik bazen sarkk, ksa ya da uzun amentum durumundadr. Periant ya yok, ya da kk, pula benzeyen paralar eklinde ve deiik saydadr. Stamen 2-12 tanedir. Dii iek 2 karpelden meydana gelmi, ovaryum alt durumludur. Tozlama rzgar araclyla, ilkbaharda gerekleir. Meyva tayan amentumlar sk, silindirik, ekseriya sarkk bir kozalak eklindedir. Meyva ekseriya kanatl, bazen da kanatsz, tek tohumlu bir nukstur, sonbaharda olgunlar, meyvann etrafn otsu ya da odunlu bir brakte sarar; tohumlarda endosperma bulunmaz. Yurdumuzda 2 cins yfetiir, Betula ve Alnus.

ekil 74. Fagaceae meyvalar. A: Quercus infectoria. B: Q.macrolepis. C: Fagus orientalis. D: Castanea sativa. E: Corylus colurna. F: C.maxima. G: C.avellana. k: kupula.

Betula (huaac), yeryznde 50 kadar, Anadolu' da 4 tr ile temsil edilen aalardr. Gvde kabuu beyaz renkli olup zarms bandlar
177

halinde ayrlr. iekler yapraklarla beraber grlr, her braktede 3 tanedir; erkek ieklerde kk, 4 loblu periant vardr, diiler ise periantszdr. Stamen 2 tane ve bifdtir, erkek amentumlar uzunca silindir eklinde olup k boyunca aacn stnde kain. Dii amentumlar dik, meyval iken silndinktir; pullar 3 loblu ve incedir. Meyva kanatl ve stilusu kalc olan bir nukstur. Betula pendula (B.verrucosa, B.alba), boyu 30 m kadar olabilen, Avrupa' da sk rastlanan bir aatr. Memleketimizde Kuzey ve Dou Anadolu' da yetiir. Gvde beyaz ren' uzun, ince ve sarkktr. Yapraklar deltoid) eklindedir, tepede akuminat. Erkek amentumlar sarkktr, gen yapraklarla beraber grlr. Meyva plak, kk bir nukstur, iki yannda geni birer kanat tar. Bu bitkinin kabuk ve dallarnn kuru kuruya distile edilmesiyle bir katran elde edilir. Pix Betulae (Pix Betulinae T. K). Kaynaac Katran ad verilen bu drog dardan, cilt hastalklarnda antiseptik olarak kullanlr. Sanayide sepileyici olarak tketilir. Bu trn yapraklar diretik olarak tannr. Bu aa glgeyi sevmez, bu nedenle yaamas daha byk aalar tarafndan engellenir. B.pubescens, Avrupa' da yayl gsteren bir trdr. Yaprak kenarnn bidentat deil dentat, gen dallarnn az ok tyl oluuyla Bpendula' dan ayrlr. Ayrca daha kk bir aatr, boyu 20 m' ye kadar ancak eriir; dallar yayvan, grimsi ya da kahverengimsidir. Pix Betulae elde ediliinde bu trden de yararlanlr. B.lenta, Kuzey Amerika' da yetien bir trdr. Gvde ve dal kabuklarndan distlasyon ile bir uucu ya elde edilir. Bu uucu ya ierdii yksek orandaki metil salisilat nedeniyle dardan romatizma arlarnda kullanlr. Alnus (kzlaa) cinsinde gvde kabuu koyu renklidir. iekler yapraklardan nce grlr. Dii iek durumu her zaman dik, kresel ya da biraz uzam olup olgunlukta odunlam bir kozalak haline geer. Brakteler 5 loblu ve kalcdr. Stamen 4 tane, filamentler bift deil basittir (.Betula' dan fark). Meyva kanatl veya kanatszdr. Alnus glutinosa (kzlaa), 20 m' ye kadar boylanan,ekli piramite benzeyen bir aatr. Avrupa' da en kuzeyi hari her yerde yetiir; yurdumuzda da olduka yaygndr, su kenarlarnda rastlanr. Kk ovoid, kozalak eklindeki meyvas ile kolay tannr. lkbaharda krmzms-san renkli sarkk erkek amentumlar ile kk, krmz renkli dii amentumlara, gemi yln kozalaklanyla birlikte gen dallarda rastlanr. Yapraklar plak tepesi retus-dentat, taban kuneat, kenarlar biserrattr (ek. 73B). Gvde koyu kahverengi, atlakldr. Kabuklar tanence zengindir astrenjan olarak kullanlr; odunu yumuak fakat suya

178

dayankldr, gl ve nehir kenarlarn korumada Avrupa' da ok yararlanlan bir aatr. Bu iki cinsteki aalarn odunu kymetlidir. Ss olarak yetitirildii gibi her ikisinden de iyi kaliteli bitkisel kmr elde edilir. Fam: Fagaceae Kuzey Yarkrede, lman ve subtropik blgelerde yetien, geni yaprakl ve kn yaprak dken veya dkmeyen (her zaman yeil), monoik aa veya bodur aalardr (nadiren al). Gney yarkrede az rastlanr. Kereste retimi bakmndan olduka nemli bir familyadr. Ormanlarn dominan aalar olan Fagusikavm), Quercus (mee) ve Castanea (kestane), kark ormanlarn balca yeleridir; eski zamanlarda Orta Avrupa' nn byk blmn kayn ve mese aalar kaplamtr. Yapraklar alternan dizilili, pennat damarl, Dasit veya pennatilobattr. iekler tek eeyli, periant brakteye benzer, 4 veya daha ok loblu tek halkaldr. Erkek iekler sarkk, silindirik amentumlardadr, 2 veya ok (40 kadar) stamen tar. Dii iekler tek veya 2-3' birarada dik bir grup oluturur; gsterili deildir. Ovaryum alt durumlu, 3-6 stiluslu ve gzldr, her blmede 2 vl bulunur. iein veya grubun tabannda anaa benzeyen bir involukrum yer alr. Meyva nuks tipindedir; tabanda birbirine kaynam braktelerin oluturduu kadeh karakteristiktir. Kaym ve kestanede iinde birka tohum bulunan ve dikenlerle kapl, yarlan bir involukrum, meede ise pullarn kaynamas ile oluan bir kupula biimindedir. Meyva tek tohumludur; tohumda endosperma bulunmaz, Anadolu' da 3, yeryznde 7 cins vardr. Fagus orientalis (dou kayn), balca Kuzey Anadolu' da yaygn olarak grlen bir aatr. Yapraklar alternan dizilili, basit, geni eliptik-ovat, lateral damarlar paralel ve 8-12 ift; kenarlar silattr (ek.75). Kupula dikenli bir kapsulaya benzer, 4 yarkla alr, iinde 3 keli ve sert kabuklu 2 tane nuks meyva bulunur (ek. 74C). F.sylvatica (Avrupa kayn) Avrupa' da yaygn olan trdr. Gvdesi metalik gri renkli; yapraklar parlak, tomurcuklar i biiminde, nuks tipindeki meyvalar genimsiair. Ormanlarn hakim aacdr, sk sk da saf kayn ormanlarna rastlanr. Yapraklar ovat, ipeksi tyldr, 5-8 tane lateral damar bulunur. Meyva oaunlu ve dikenlerle kapl bir kupula iindedir; olgunlukta 4 yarkla alr. Bu aacn kabuk ve dallarndan kuru distilasyonla Pix Fagi (Kaynaac katran) elde edilir; kreozota zengindir. Dardan romatizma ve deri hastalklarnda uygulanmtr; bugn sentetik kreozot hazrlandndan, katran pek kullanlmamaktadr. Castanea sativa (C.vesca, kestane aac), Kuzey ve Bat Anadolu' da yetien, 30 m kadar boyda, iri yapl bir aatr. Boyuna atlakl olan gvde kabuu ekseriya burulmutur. Meyvalar dikenlidir. Bir Avrupa
179

aac olduu halde yenilebilen meyvas nedeniyle geni lde kltrde yaplr. Yapraklan byk 10-25 cm boyunda basit, parlak, lateral damarlar belirgin, kenarlar geni serrat bk gibidir (ek. 73E). Entemogamdr. Erkek amentumlar dik olup spikaya benzer, st dallarda bulunur, dii iekler ise l gruplar halinde ve alt dallardadr. Sert dikenlerle kapl olan kupula olgunlukta atlayp 4 yarkla ayrlnca 3 tane parlak nuks meyva ortaya kar; bu meyvalarn bazen biri veya ikisi elimeyebilir (ek. 74D). Meyvalar karbohidrata zengindir. Odunu sert uvvetl ve dayankl olduundan inaat ve tekne yapmnda kullanlr. lkemizde yetien nc genus Quercus' tur. Mee aalarnn 18 trne yurdumuzda rastlanr; kn yaprak dken al, aa veya aak formundadr. Yapraklar basit, kenarlar dili, loblu ya da loblu-dldir. Erkek ieklerin oluturduu amentumlar sarkk, dii iekler ise tektir. Kupula genellikle sert odunlu olup imbrikat pullarla rtldr, pelit ad verilen nuks meyvann tabanm sarar. Meeler arasnda drog veren trler vardr. Quercus infectoria (maz meesi), Anadolu' da az ok yaygn olan, km yaprak dken, al veya kk bir aatr. Yapraklar 4-6 cm boyunda, ovat, kenarlar dalgal, derin dili veya loblu ve plaktr. Dii iekler tek bana olup tabanda kupula bulunur (ek. 74A; Res. 57a). Meyvadaki kupula sert, 12-16 mm apnda; pullar sert sk, ksa ve yatktr; pelit ise fnda benzer. Cynips gallae tinctoria isimli bir maz ars, meenin tomurcuk, gen dal veya yapraklarna srfelerini brakr. Bcek geliirken etrafn saran 1.5-2 cm apnda koruyucu bir yap, bir maz oluturur; kre biimindeki bu patolojik rne Gallae Quercinae Mee Mazs ad verilir (Res. 57b). Tanen' ce zengin (%70-80 kadar) olup astrenjan etkilidir, buradan elde edilen tanen kabz, antidiyareik olarak verilir; maz ayrca nemli ihra rnlerimizdendir. Quercus ithaburensis subs.macrolepis (Q.macrolepis, Q.aegilops) (palamut meesi). Bu aa byk palamutlan ile kolayca tannan bir meedir. Dou Akdeniz' de, Gney Balkanlardan Gneydou talya' ya kadar uzanan alanda rastlanr; yalnz Karadeniz' de yoktur. Yapraklar 313 cm boyunda, loblu, loblarn tepesi batc ine gibidir. Bazen ift lobludur (3-7 ift) alt yz sk, ynms tyl, st yz plaktr. Kupula 4-6 cm apndadr; Trillo veya trnak ad verilen pullar lanseolat, alttakiler geriye doru dnktr (ek.74B; Res. 58). Valonea ad verilen drog 2 yllk meyvalardan oluur. Hem pelit, hem kupula hem de trillolar tanen ierir; tanence en zengin ksm %30-40 oran ile kupuladr. Balca deri tabaklama, mrekkep yapm ve boyamada kullanlr; ihra ettiimiz nemli rnlerdendir. Q.suber (mantar meesi). Vatan Akdeniz kylar olan bu trn kabuu beyazms, kaln ve sngerimsidir. Ticari mantar retilen bir
180

aatr. Yapraklar kk, kalc, parlak, alt yz grimsi tyl; kenarlar dkenimsi dilidir. Trillolar yayvandr. spanya ve Portekiz mantar reten balca lkelerdir. Aslnda aalara Yugoslavya' da da rastlanr, yurdumuzda yetitirilmi rnekleri vardr. Mantar elde etmek amacyla gvde kabuklar 8-10 ylda bir, bandtlar halinde, syrlarak ayrlr. Q.pseudocerris (Hatay meesi) Gney Anadolu' da yetien bir trdr. Yapraklar 6-12 cm boyunda ve dzensiz lobludur , kn der. Kupulas tyldr. Bu aatan da mantar elde edilir fakat mantar ince bir tabaka halinde olduu iin ancak pres edildikten soma levha halinde kullanlr. Q.coccifera (kermes meesi) yaygn bir Akdeniz bitkisidir; kn yaprak dkmez. Gney ve Bat Anadolu' da kk kmeler halinde scak ve kuru da yamalarmda yetiir; yapraklar mantar meesinin yapraklarna benzer fakat daha kk 1.5-4 cm kadardr, parlak, koyu yeil renkli, kenarlar batc dikenli ve plaktr. Dallar zerinde aayan Kermes ilicis isimli bceklerden, boyaclkta kullanlan krmz ir boya elde edilir. Q.macrolepis' in (veya Q.pedunculata ile Q.sessilijlord nn) kavrulmu pelitleri Semen Quercus tostum adyla bilinen drou verir; tanen ieren bu drog ocuk ishallerinde kullanlr.

Ordo: Urticales
Bu takmdaki bitkilerin ortak zellii periantnm halkal olmasdr. Bitkiler otsu veya odunludur. Fam: Moraceae ou tropiklerde yetien, lateks ieren, monoik veya dioik aalardr. Yapraklar basit veya ounlukla palmat damarlara uyan biimde lobludur. iekler amentum veya sk durum oluturmutur; perigon 4 tepalli, stamen 4 tane, ovaryum st durumlu ve apokarptr. Yeryznde 70 kadar cinsi yetiir, yurdumuzda 2 cins yerlidir. Morus (dut) Akdeniz' de yetitirilen monoik bir aatr. Yapraklar ovat-kordat, tam veya derin olmayan loblu, kenarlar dentattr. iek durumlar amentumdur; dii iek durumlar ksa sapl ve sk ieklidir, olgunlukta btn amentum, periant ve eksen hep birlikte etlenir (ek.75A). Morus alba (beyaz dut), vatan uzakdou, in olan, yurdumuzda meyvas iin kltr yaplan, ounlukla natralize olmu trdr. Yapraklarnn alt yz plak, meyvalar beyaz renklidir. Dallar sk ve yuvarlak ta oluturur. Meyvalar hem taze ve kuru haldeyken yenir hem de pekmez hazrlanr. Ayrca yapraklar ipekbcei beslemede; sarms renkli odunu da mzik aleti balama yapmnda kullanlr (Res. 59).
181

Castilloa elastica, Orta Amerika, Meksika' da yetien byk bir aatr; lateksinden kauuk elde edilir. Brosimum utile (inek aac) de bol lateks ieren ve kauuk elde edilen bir trdr, Venezuela' da yetiir. Fam: Cannabinaceae Kuzey Yarkrenin lman kuanda yetien, dik ya da trmanc, otsu, dioik bitkilerin bulunduu bir familyadr. Yapraklar alternan veya oppozit dizilili, genellikle palmat lobludur. Erkek iekler panikula durumunda olduu halde dii iekler kk topluluklar ya da strobil oluturmutur. Periant, dii ieklerde anak eklinde, erkek ieklerde ise 5 paraldr. Familya iin karakteristik iki zelik vardr; epidermada sistolitler (*) ve epiderma zerinde reine tayan salg tyleri; bu anatomik zellikleri ile familya ok kolay tannr. Bu familyadaki 2 cinse memleketimizde rastlanr, bunlardan bin (Humulus) doal olarak yetiir; dierinin (Cannabis) ise kltr yaplr. Humulus lupulus (erbetiotu, merotu, mayaotu) Avrupa, Asya' nm kuzeyi ve yurdumuzda yetien, Avrupa' da geni lde kltr yaplan trmanc, ok yllk otsu bir bitkidir. Yapraklar oppozit dizilili, palmat damarl ve 3-5 lobludur (ek.76A; Res. 62a, 62b). Dii iekler strobil durumundadr; iekler geni ovat, otsu, imbrikat dizilili braktelerin koltuundadr, her braktenin koltuunda ayrca, her biri bir iek tayan 2 brakteol vardr. ieklerin ve brakteollerin zerinde, reine ve uucu ya ieren salg tyleri bulunur. Hem dii iek durumlar, Strobili Lupu, hem de salg tyleri, Glandulae Lupuli (Lupulinum) drog olarak kullanlr. Her iki drog da sedatif etkilidir. erbetiotu bira yapmnda kullanld iin bira reten lkelerde, bata Avrupa olmak zere bir ok yerde bitkinin kltr yaplmaktadr. Cannabis sativa (kenevir, kendir, esrar om) 1.5-2 m boyunda Trkiye' de kltr yaplan fakat vatan Hindistan olan bir bitkidir, bu nedenle Hint keneviri ad ile de tannr. Kenevir de dioik ve tek yllk bir bitkidir. Palmat yapraklar, aa ksmlarda oppozit, yukarlarda alternan dizililidir; 5-11 foliolden olumutur, folioller lanseolat, kenarlar serrattr. Dii iekler, her braktenin koltuunda 1 tane olmak zere sk topluluklar oluturmutur (ek.76d). Bitkinin iek ve yaprak tayan dallar Herba Cannabis indicae drounu oluturur; sedatif ve uyutucu etkisi vardr. Reineli ve biraz yapkan olan dii iek durumlarndan, toz edilip yourularak bir ktle hazrlanr, buna esrar (**) denir. Reine yapsndaki bu rnde bulunan bileiklerden, zellikle tetrahidro kannabinol uyuturucu (narkotik) etkilidir, abuk alkanlk ve bamllk yapar ve toplum iin zararldr. Bu nedenle esrarn elde edilii,
(*)cystis= kese; lith(o)= Gr. ta; sistolit= keseye benzeyen ve kalsiyum karbonattan oluan ta gibi kristal topluluu. (**)esrar= ing. Hashish, Marijuana; Fr. Chanvre; Alm. Hanf 184

sat ve kullanl yasaktr. ounlukla afyon ile esrar kartrlr; afyon (opium) Papaver somniferum (Papaveraceae) kapsllerinden alnan latekse verilen isimdir.

ekil 76. A: Humulus lupulus. ; s: strobil B: Cannabis sativa. d: dii iekli dal; e: erkek iekli dal.

Kenevir yurdumuzda, lif ve tohumu iin ekilir; ekim baz yrelerde, rnein Burdur, Malatya, Urfa, Kastamonu, orum, Ordu' da yaplmaktadr. iekliyken topraktan sklen bitkiler deste yaplarak bir koni oluturacak biimde dikine, balanr; kuruduktan soma lif karma ilemine geilir. Kendir veya kenevir lifleri fabrikalarda iplik haline geirilir; sicim, uval v.b. dokumalarn yapmnda kullanlr. Kenevir meyvalarna gelince, ya bakmndan zengin olan bu organlar ku yemi olarak ve kenevir tohumu adyla tannr. Fam: Urticaceae Tropik ve subtropik blgelerde yetien, monoik veya dioik, ounlukla otsu bitkilerin bulunduu bu familyada bazen al veya kk aalara da rastlanr. Cannabinaceae' de olduu gibi baz bitkilerinde epiderma hcrelerinde sistolit ve yakc ty bulunur, st tamazlar; bazlarndan lif elde etmede yararlanlr. Familyann genel karakterleri arasnda yapraklarn basit, alternan veya dekussat dizilili oluu; ieklerin yeil renkli ve kk topluluklar meydana getirmi olmas saylabilir. ok zengin bir familyadr (42 cins), lif elde etmede yararlanlan bitkiler daha ok tropiklerde yetiir ve kltr yaplr, yurdumuzda ise ok yaygn olan 2 cins vardr.
185

Urtica dioica (srgan, ac srgan), lman blgelerde, duvar dipleri ve harabeliklerde ok sk rastlanan 50-60 cm boyunda dioik bir bitkidir. Kkleri srncdr. ok yllk olan srgan, yakc tyleri nedeniyle herkese tannr. Yapraklar 2-3 cm, ovat, dekussat dizilili, kenarlar dentattr, yapraklar gibi gvde de tyldr (ek. 77B ). iekler kk, iek durumu rasemozdur Yakc tyn tepesindeki yuvarlak ksm hafif bir dokunma ile kopar, uta sivri ve enjektr inesi gibi eik ekilde kesilmi kalan ksm deriye batar ve tyn tabannda bulunan sv vcuda geer; bu sv histaminik bir maddenin serbest hale gemesine yol atndan srgann dalad yerde kzarma, kant ve kabart meydana gelir. Bu etkisine dayanarak Herba Urticae, zellikle kalsiyum, potasyum, silisik asit tuzlar ierir. Haricen romatizma ve siyatik arlarn gidermede kullanlr. Isrgan yapraklar, ayrca diretik bitkisel karmlara da ilave edilir, bbrek fonksiyonlarn arttrc etkidedir. Radix Urticae (Phr. Eur.), bata lignanlar, lektinler olmak zere ftosterol, ayrca triterpenler, kumarinler, polisakkaritler, ya asitleri ierir. drar yollar enfeksiyonlarnda; bbrek ta, poliride, ar gece idrarnda ve zellikle prostat hipertrofsinde (faz I ve II) kullanlr (prostat kanserinde etkisizdir). Parietaria diffusa (.P.judaica) (yapkanotu, duvar fesleeni) da yurdumuzda ok yaygn olan ok yllk, otsu bir bitkidir. Duvarlarda 2530 cm' lik sarkk kmeler eklinde grlr. Yapraklar basit, eliptik, ok ince tylerle kapldr ve bu sayede yapcdr; yapkanotu ismi bu zelliinden dolay verilmitir fakat yakc ty tamaz. Yapraklar diretik olarak ve eker hastalnda kullanlr. Fam: Ulmaceae Bu familyadaki bitkiler lman ve tropikal blgelerde yetiir, kn yapraklarn dken 150 kadar tr vardr. Yapraklar asimetrik, loblu ve kenarlar dentattr. iekler monoik veya hermafrodit olup kktr, demet oluturur, yapraklarla beraber veya yapraklardan nce grlr. iekler rzgarla tozlar; stamen ok saydadr; tys 2 stilusu olan bir ovaryum tar. Nadiren orman oluturan bu familya bitkilerinin ekonomik kullanl da azdr. Ulmus japonica (karaaa), gvde kabuu boyuna atlakl, yapraklar pennat damarl, bserrat ve dc olan ve 30 m kadar boylanan kark orman aalardr. Samara(*) tipindeki meyvalaryla kolayca tannr. Celtis australis (itlenbik), yurdumuzda daha ok bilinen ve boyu 15-20 m' ye kadar ulaan bir aatr. Yapraklar ovat-lanseolat, tepede akuminat-kvrk, kenarlar serrat, tabanda 3 damarl, sapl ve dcdr. Meyva kremsi veya ovoid, 9-12 mm apnda, olgunlukta kahverengimsi olan bir drupadr. Lezzeti tatldr ve yenir.
(*)samara= kanatl, almayan kuru meyve 186

Ordo: Santalales
Ilman ve tropikal blgelerde yetien, ou yarparazit, otsu veya odunlu bitkilerdir. Fam: Santalaceae Bu familya bitkileri otsu veya odunludur; yapraklar oppozit dizilili, basit ve tam, bazen pul eklindedir. iekler monoik veya hermafrodit, yapraklarn koltuunda, tek bama veya grup halinde; periant 3-5 paraldr. Meyva aken veya drupadr.

ekil 77. A: Viscum albm. B: Urtica dioica. yt: yakc ty.

Sanlalum albm, yurdumuzda yetimeyen bir Hindistan bitkisidir. Kk bir aa eklindedir. Odunu sarms renkli ve kendine zg kokuludur, Lignum Santali adyla bilinen bu odundan su buhar distilasyonuyla bir uucu ya elde edilir: Oleum Santali (Santal esans). Lignum gibi bu uucu ya da idrar yollar antiseptiidir. Ya ayrca, ampuan, sabun gibi kozmetik preparatlara koku vermek iin de ilave edilir. Odunundan ayrca gzel kokan biblo gibi aa ileri de yaplr.
187

Fam: Loranthaceae Bu familya bitkilerinin ou tropiklerde, bir ksm da lman blgelerde yetiir; yar parazittirler ve aalar zerinde yaarlar. Yapraklar yeildir, kendi besinini sentezler; aa dallarna tutunmalarn salayan haustoyumlar ayn zamanda ana bitkiden suyun ve mineral tuzlarn emilmesine yardmc olur. Bu nedenle yanparazit bitkilerdir. Viscum albm (kseotu, ekem, bur, gke), yurdumuzda ok deiik aalarda, am, gknar gibi meyva aalar zerinde yaayan dkmedii iin yapra dklm aa, , ^ v cm apnda kmeler eklindedir. Dallar tekrar tekrar ikiye ayrlm ve karlkldr. Yapraklar oppozit, sarms yeil renkli, tam, sapsz ve dermsidir. Meyva karlkl dallarn veya yapraklarn arasnda, sapsz, beyaz, ap 1 cm kadar olan kreler eklindedir, birka tanesi birarada bulunur ve yapkandr (ek. 77A; Res. 63a, 63b, 63c). kse om (Herba Visci) tansiyon drc ve diretik etkisine karn zehirli bir bitkidir. Son zamanlarda bitkiden kanser ilac hazrlanmaktadr. Meyvalarnn yapkan oluundan yararlanarak ku tutmak iin kse hazrlanr, ismi buradan geliyor olmaldr. Familyann dier bir cinsi olan Loranthus da mee ve kestane aalar zerinde yarparazit olarak yaar.

Ordo: Aristolochiales
Fam: Aristolochiaceae Bu familya bitkileri alak, otsu, bazen trmanc ve odunludur. Yapraklar basit, tam kenarl ve sapldr. iekler protogin, aktinomorf veya zigomorf ve hermafrodittir. Periant petaloid, ounlukla tp eklinde ve ucu kvrktr; ovaryum alt durumlu meyva septist kapsldr. Aristolochia hirta (lohusa otu, develiotu), yurdumuzda bat ve gney blgelerde yetien, 10-15 cm boyunda, ok yllk otsu bir bitkidir. Yapraklarda lamina taban derin kordat; iekleri koyu mor renkli ve sert tyldr, periant tb U eklinde kvrlm soma tepede yaylmtr; stamenleri stilusa bitiiktir. Bu trn kkleri akrep ve ylan sokmasnda kullanlr. A.serpentaria (*), bir Kuzey Amerika bitkisidir, kkleri Radix Serpentariae, ylan sokmasnda kullanlr. Asarum europaeum (avarotu), srnc rizomlan bulunan, alak boylu, otsu bir bitkidir; yurdumuzda yetien tek trdr ve daha ok Kuzey Anadolu' da rastlanr. Yapraklar uzun sapl ve reniformdur. iekler tek bama, aktinomorf, periant kampanulat ve 3 lobludur. Zehirli bir bitki olmasma karn toprakalt ksmlar prgatif ve vomitif (**) olarak kullanlr.
(*)serpens= ylan gibi kvrlan; serpere = srnmek (**)vomitus= kusma; vomitivus= kusturucu 188

Fam: Rafflesiaceae Ilman blgelerde yetien, ok yllk, klorofilsiz, kk ve gvde paraziti olan bitkilerdir. Gvde, zerinde yaad bitkinin iinde gelime gsteren dokular haline indirgenmitir. Yapraklar da genellikle indirgenmi ve etlidir; periant petaloit ve 4-10 lobludur. Stamen 8 tane veya daha fazla sayda olup ortada bir stun eklinde birlemitir. Cytinus hypocistis (yernar), yurdumuzda Cistus (laden) trlerinin kkleri zerinde yaayan 3-8 cm boyunda bir bitkidir. Yapraklar pembe, krmz veya sar renkli, etli ve sk dizilmi pullar eklindedir. Rafflesia arnoldii Sumatra' da yetien ve Vitaceae kkleri zerinde parazit olarak yaayan bir bitkidir. Familyaya adn vermesinden baka ilgin bir zellii de topran zerinde grlen 50-80 cm apndaki iekleridir. Bu zellii ile Spermatophyta' nn en byk iekli bitkisi olmaktadr. imdiye kadar incelenen takm ve familyalardaki bitkilerin ortak bir zellii periantn tek halkadan meydana gelmi olmas idi.Bundan somakilerde periantn iki halkas da bellidir.

Ordo: Polygonales
ounluu Kuzey Yarkrenin lman kesiminde yetien, nodus ve internoayumlar belirgin, otsu, alms, bazen trmanc ve odunlu bitkilerdir. Takmda tek familya bulunur. Fam: Polygonaceae Familyann en belirgin zellii alternan dizilili ve basit olan yapraklarn tabannda stipula ile beraber byyen, klah eklinde bir okrea (*) tamasdr (ek. 78A). iekler hermafrodit nadiren monoiktir; kk kmeler halinde bulunur ve bu kmeler panikula, spika veya kapitulum gibi durumlar meydana getirirler. Perigon iki halka zerine dizilmi (1*3+3), bazen 3-5 paral; stamen says 6-9; ovaryum st durumludur. Meyva tek tohumlu, 3 keli ve 3 kanatl veya 2 keli yass bir nukstur. Yeryznde 30' dan fazla, yurdumuzda ise 8 cinsi yetiir. Bunlardan bir ksm ila hammaddesi elde etmede, ou da sebze olarak kullanlr. Rheum palmatum (ravent), yapraklar byk, 5-7 palmat loblu, ok yllk otsu bir bitkidir. iek durumu byk bir panikuladr (ek. 78A; Res. 64a, 64b). in' de yksek yaylalarda yetitii gibi drog elde etmek
(*)ochrea: noduslarda gvdeyi halka eklinde, kapal olarak saran stipulaya veya yaprak sap tabannn genileyip bir taraftan ak olarak gvdeyi saran ksmna okrea denir. 189

amacyla Avrupa' da yetitirilir. Bitkinin etli ve kaim olan rizomlar kabuk ksm soyulduktan soma Rhizoma Rhei T. K (Ravent rizomu) isimli drou oluturur(Res. 64c, 64d). Antrasen trevi bileikler ve tanen ieren drogdan kk dozlarda alndnda tanenin etkisi grlr, daha yksek dozlarda prgatiftir; kaln barsaa etki eder. Tibet ve in' de yetien dier bir tr dq R.officinale' dir; bunu rizomlar da ayn etkiyi gsterir. R.rnaponticum (ngiliz raventi), vatan Altay Dalar olan bir trdr. Avrupa' da, ngiltere, Fransa ve Avusturya' da kltr yaplr (Res. 65). Rizomlar ticarette ngiliz raventi adyla bilinir fakat ikinci kalite saylr. Gen srgnleri rhubarb adyla sebze olarak kullanlr. Rheum ribes (gn), Rheum cinsinin yurdumuzda ve Suriye' de yksek kesimlerde yetien tek trdr. Yapraklar byk, loblu deil tam, lamina rotundat (40-50 cm apnda) kenarlar ince dilidir (ek. 78B; Res. 66a). Yapraklarn yzeyi ve petiol przl ve serttir. iek durumunu tayan gen srgnler yetitii yrelerde (rn. Elaz, Kayseri, Van) taze halde yenir; mayho lezzetli ve sevilen bir sebzedir(Res. 66b). Fagopyrum esculentum (karabuday), insan ve hayvan gdas olduu iin lman blgelerde ve kumlu topraklarda yetitirilen tek yllk bir bitkidir. Yapraklar sapl olup lamina ok eklindedir; %2-3 kadar rutozit (rutin) isimli bir flavonozit ierir. Bu heterozit damar eperinin permeabilitesini azaltr, kapiler (klcal) damarlarn direncini arttrr ve P vitamini gibi etki eder. Meyvalarndan elde edilen un, gda olarak tketilir. Rumex acetosa, R.acetocella (kuzukula), R.crispus (evelek) ve R.patientia (labada), yurdumuzda yaygn olan ve ok tannan trlerdir. Bunlar ok yllk otsu bitkilerdir. Yapraklar sebze olarak yenir, ancak oksalata zengin olduu iin bbrekleri tahri eder. Polygonum cognatum(madmak) da gen srgnleri sebze olarak yenilen ve folklorumuzda ad geen bir bitkidir. Anadolu' da yaygndr. Gvdesi yatk, ok yllk otsu bir bitkidir. Yapraklar kk ve basittir tabanda kk bir okrea tar.

Ordo: Centrospermae(*) (Caryophyllales,Chenopodiales)

ounluu otsu bitkilerden oluan bir takmdr. Yapraklar basit ve stipulaszdr. iekler aktinomorf; periant bazlarnda basit, bazlarnda gelimitir. Ovaryum 2-5 karpelden meydana gelmitir, ovller merkezde, ve eksensel plasentaya baldr, Centrospermae isminin verilmesi bu zelliktendir.
(*)centr-= merkez; centrosperma = tohumlar merkezde olan 190

Fam: Caryophyllaceae ou Kuzey Yarkrenin lman blgelerinde ve Akdeniz evresinde yetien, bir veya ok yllk otsu, nadiren al tipinde olan bitkilerin bulunduu bir familyadr. Familyann en belirgin karakterleri arasnda gvdenin noduslarda ikin, yapraklarn oppozt dizilili ve tabanda az ok bitiik, ieklerin erdii oluu saylabilir. iekler bazen tek eeyli olabilir, bu taktirde bitki dioiktir; iekler bir arada, dikasyum durumunda bulunur, aktinomorftur; ounlukla pentamer, yeleri serbest veya birleiktir, kaliks ve korolla bazen drder yelidir (tetramer); stamen 3-10 tane, bazen bulunmaz. Ovaryum 2-5 karpelden meydana gelir, st durumlu ve ok ovlldr. Meyva ounlukla, tepede di veya yarklarla alan bir kapsl, bazen nuks veya bakkadr. Zengin bir familyadr, yeryznde 80 kadar genus, 2000' in stnde tr bulunur, yurdumuzda 32 cins ve 465 tr yetiir.

ekil 78. A-.Rheumpalmatum. 191

B.Rheum ribes. o:okrea

Gypsophila arrosti (*)z, G.venusta (venotu), yurdumuzda KonyaBeyehir yresinde yetien, gipsli topraklar seven, 30-100 cm kadar ve toprakst ksm yarmkre eklinde grlen, ok yllk, 50-60 boyunda ve kaim kk olan, otsu bir bitkidir. iekler beyaz renkli ve kktr; ok dallanm ve byk panikula durumundadr (Res. 67a). ven bir yandan temizleyici zelliinden dolay dier taraftan da helva yapmnda kullanlmas nedeniyle ok eskilerdenberi bilinen ve tannan bir kktr. Kkler, daha nemli olarak, saponozit (**) (saponin) bakmndan zengindir ve Radix Saponariae albae veya Radix Gypsophilae gibi isimler altnda drog olarak kullanlr (Res. 67b, 67c). Tad saponozitlerden dolay kprcdr, temizleyici ve emlgatr (***) olarak ve saponozit elde etmede yararlanlr. G.paniculata tr Avrupa' nn gneyinden Orta Asya' ya kadar yaylma gsterir, yurdumuzda Dou Anadolu' da bulunur (ek. 79B). Bu trn kklerine de Radix Saponariae albae ad verilir, saponozit ierir ve ayn amala kullanlr.

Gypsophila arrostii, I G.venusta, G.paniculata

G.bicolor' un kkleri Van veni adyla tannr; Van yresinde yaygndr ve helva yapmnda veya temizleyici olarak tketilir. Saponaria officinalis (sabunotu), Avrupa ve Asya' da yaygn olan, yurdumuzda Kuzey Anadolu ve dier blgelerde nemli arazide yetien, bahelerde ise ss bitkisi olarak yetitirilen 30-70 cm boyunda, ok yllk, otsu bir bitkidir. Yapraklar oblong-eliptik, 12 cm kadar, ksa sapl veya sapsz, belirgin 3 damarldr. iekler terminal, sk korimbus durumundadr (ek. 79A; Res. 68). Petaller 3 cm' ye kadar, beyaz veya pembe renkli ve kokuludur. Kapsl tipindeki meyva oblong-ovat olup tp eklindeki kaliksten ksadr. Sabunotu' nun kkleri veninki gibi kaln deil ince ve kvrmldr, kabuk ksm krmzms renklidir; bu kkler de saponozit ierir ve Radix Saponariae rubrae ad altnda depuratif, diretik, ekspektoran olarak ayrca, kuma temizleyici olarak kullanlr. Agrostemma githago (karamuk), yurdumuzda hububat tarlalarnda rastlanan, byk mor veya bazen beyaz iekli, boyu 100 cm' ye kadar olabilen, tek yllk otsu bir bitkidir. Zehirli olan bu bitki, kaliks loblarnn sivri, mzrak eklinde ve tyl oluuyla kolay tannr.Dianthus caryophyllus (karanfil) trnn, iekleri katmerli olan kltr formlar, iekilerde karanfil adyla satlan, gzel kokulu bitkilerdir. Dianthus trleri, ieklerin tabann saran bir ka sral brakte ve ikin noduslardaki karlkl yapraklar sayesinde kolayca tannr. Yurdumuzda yabani olarak ok sayda Dianthus tr yetimektedir.
(*)gypseus= al gibi beyaz, gips; phil(o)-=Gr.sevme (**)sapo= sabun (***)emulsio= emlsiyon;'birbiriyle karmayan iki svnn (rn.zeytinya ve su) kk paracklar halinde birbiriyle karm ekli;emulgatr=emlsiyon yapc 192

ekil 79. A: Saponaria officinalis. B:

Gypsophilapaniculata.

Caryophyllaceae familyasnda, Dianthus dnda da bahelerde yetitirilen Silene, Arenaria, Cerastium gibi. ss ve kesme iek bitkileri vardr. Fam: Phytolaccaceae Bu familya bitkilerinin ou tropiklerde yetiir, otsu, al, kk aa, bazen da trmancdr. Yapraklar alternan dizilili ve basittir. iekleri kk, periant sepaloittir. Meyva drupa, bakka veya aken tipindedir. ou Amerika' da yetiir. Yurdumuzda tek cins yetiir. Phytolacca americana (P.decandra, ekerciboyas), vatan Amerika olan, yurdumuzda daha cok Kuzey Anadolu dalarnda rastlanan, natralize olmu, ok yllk ve otsu bir bitkidir. Boyu 2 m' ye varan P. americana' nm iekleri dik rasemuslar oluturur; meyvalar koyu krmz renkli, kremsi ve bakka tipindedir (ek. 80m). Bu meyvalar krmz araba ve ekerlere renk vermek amacyla ilave edilir. P. americana' nn yapraklar Folia Belladonnae' ye ok benzer ve bu droa kattrlm olarak, zellikle Amerika' da ok rastlanr fakat onun etkisini tamaz. Anatomik yaps iki yapra birbirinden ayran zelikler tad iin kattrma kolayca saptanr.
193

Fam: Portulacaceae Yurdumuzda yetien taksonlar yannda ou Amerika ve Avustralya' da yaylm olan 1 veya ok yllk otsu bitki veya allara bu familyada rastlanr. Portulaca oleracea (semizotu), bahe ve tarlalarda ok sk rastlanan yabani bir bitkidir. Yapraklar alternan, st tarafta sk dizilili, eliptik-obovat ve etlidir. iekler aktinomorf, hermafrodit; kaliks 2 sepalden yaplm, petaller sar renkli ve 5 tanedir. Stamen says petal kadar veya onun 2-3 kat. Meyva kapakl kapsl tipinde; tohumlar ok sayda, siyah ve parlaktr. Sebze olarak yaban bitki kullanld gibi vdesi dik, 25-30 cm kadar ve yapraklar daha byk, 2.5-3 cm olan ltr formlar bu amala yetitirilmektedir. Fam: Chenopodiaceae Bu familyadaki bitkilerin ou haloft (*), tek veya ok yllk, otsu bitki veya al formundadr. Dal ve yapraklar etlenmi; alternan dizilili yapraklar bazen basit, bazen silindirik bazen de pul biimindedir. iekler kk, yeil renkli, gruplar oluturmu ve braktesizdir. Periant 5 paral ve sepaloittir. Ovaryum st durumlu, 2-3 karpelden meydana gelmi, sinkarp, tek gzl ve tek ovlldr. Chenopodium anthelminthicum (kazaya) drog veren bir bitkidir. Vatan Kuzey Amerika' nn dou blgeleridir, burada kltr de yaplr; Akdeniz blgesinde natralize olmutur. Kokulu ve otsu olan bu bitki ile Chenopodium ambrosioides var. anthelminticum' un, bitki taze iken ve iek ve meyva tayan toprakst ksmlarndan su buhar distilasyonu ile bir uucu ya, (% 1-2 kadar) Oleum Chenopod T.K.. (Etheroleum Chenopodii T. F., Kenopod esans) elde edilir. Askaridol bakmndan zengin (uucu yan %70' i kadar) olan bu drog barsak parazitlerinden yuvarlak ve kancal kurtlar drc etkidedir, fakat toksiktir; veteriner hekimlikte kullanlr. Amerika' da yetien baz Chenopodium trleri, lmle sonulanabilen iddetli allerjik reaksiyonlara neden olmaktadr. Beta vulgaris (pancar), yurdumuzda bir ok blgede kltr yaplan, yumrular beyaz renkli, byk, 20-25 cm kadar, havu eklinde, ikin bir bitkidir (ek. 80A; Res. 69). Kltr formlarndan B. vulgaris var.rapa forma altissima (eker pancar),yumrular iin yetitirilir. Yapraklar byk, rozet eklindedir, yumrular %20 kadar sakkaroz ierir; buradan elde edilen saf sakkaroz, Saccharum T.F. farmakopelerde kaytldr ve bir ok preparatn, zellikle uruplarn hazrlanmasnda kullanlr. Krmz pancarda (B. vulgaris var. rapa forma rubra) yumrular kremsi ve bordo-krmz renklidir, bu renk tad bol antosiyanozit' ten ileri gelir. Yumrular ve yapraklar, piirilerek veya turu eklinde tketilir.

(*)halo-= Gr. tuz, halophyt= tuzcul bitki 194

ekil 80. A: Beta vulgaris. B: Pyhtolacca americana. m: meyva durumu.

Bu familyadan, sebze olarak tketilen baka bitkiler de vardr. Spinacia oleracea (spanak) tek yllk bir bitkidir, lamina ok eklindedir. Atriplex hor tense (karapaz) ise yapraklar byk ve obovat olan bir bitkidir. Her iki bitkinin de provitamin A, C ve potasyum ierdii kaytldr. Fam: Nyctaginaceae Bu familyadaki bitkilerden yurdumuzda yetien yoktur ancak ss bitkisi olarak yetitirilen trler vardr. Mirabilis jalapa (akam sefas, gece sefas) bir Meksika bitkisidir; bahelerde, parklarda ok yetitirilir, bol ieklidir; periant, tp ksm uzun bir huni eklinde olup beyaz, pembe, krmz veya sar renklidir; akama doru iek at iin bu isim verilmitir. Bu trden ayrca, genetikte, aprazlama deneylerinde yararlanlr.
195

Bougainvillea spectabilis (*) (gelin duva, begonvil), vatan Brezilya olan, Akdeniz ikliminde kolay yetitirilen ok yllk, odunlu ve gzel iekli bir bitkidir. ki veya tane, beyazms renkli tps iei saran 2.5-3 cm boyunda byk, parlak siklamen rengi, krmz veya bazen de turuncu renkli 3 brakte bulunur. Bitki uzun sre iekli kaldndan yurdumuzda Ege ve Akdeniz yresinde ok yetitirilir. Fam: Aizoaceae Bu familya bitkileri sukkulent l bitkileridir. Daha ok Gney Afrika' da yetiirse de yurdumuzda birok blgede, su istemeyen park ve bahelerde yetitirilmektedir. Mesembryanthemum acinaciformis(Carpobrotus acinaciformis) (kazaya, makasotu), toprak stnde hal gibi yaylan ya da duvarlar rten, yapraklar etli, keli ok yllkotsu bir bitkidir. San veya pembe renkli iri iekleri vardr. Fam: Amaranthaceae Familya bitkilerinin ou Gney Amerika ve Dou Hindistan' a zg ise de yurdumuzda bo alan ve tarlalarda yetien trleri de vardr. Bir tr, ss bitkisi olarak yurdumuzda yetitirilmekte ve iyi tannmaktadr. Celosia cristata (horozibii), perigonu kk ve zarms olan ieklerin meydana getirdii sk iek durumunun ekli, el byklnde yass, koyu krmz veya san renkli bir horoz ibiine benzedii iin bu isimle anlmaktadr; park ve bahelerde yetitirilir.

(*) spectabilis = ho grnl 196

Subclassis : Dialypetalae
Altsnf : Ayrpetalliler

Bu taksondaki bitkilerde iek rt yapraklar genellikle iyi gelimitir, anak yapraklar (kaliks) ve ta yapraklar (korolla) farkldr; petaller serbesttir. iek organlarnn iek ekseni zerindeki dizilii ya siklik (bir halka zerinde) veya asikliktir(sarmal, spiral gibi). Ovaryumun durumuna gre iekler hipogin veya epiindir.

Ordo: Ranales (Polycarpicae, Magnoliales,Ranunculales)

Bu takmdaki bitkiler odunlu veya otsudur. Periant ve stamenler ok yeli, yeler serbest, asiklik dizilili; ginekeum ok pistilli ve apokarptr. Her iekten ok sayda meyva meydana gelir (poly- carpos-). Bu takmda eczaclk bakmndan nemli familyalar yer almaktadr.

Fam: Ranunculaceae (Dnieigiller)

Kuzey Yarkrenin lman ve souk yrelerinde yetien, bir veya ok yllk, ou otsu, bazs al formunda veya trmanc, nemli yerleri seven bitkilerdir. Yapraklar alternan dizilili, bazen oppozittir veya hepsi tabanda toplanmtr; lamina tam, az veya ok paral, pennat veya palmat damarldr. iekler aktinomorf veya zigomorf, hermafrodit, paralar asiklik dizililidir. Periant ya kaliks-korolla eklinde ayrlmtr ya da kaliks petaloittir; yeleri serbesttir. ounlukla nektaryum grlr; bazen petaller bazen stamenler nektaryum ekline dnmtr; entemogamdr. Reseptakulum konveks ve uzamtr. Stamenler ok sayda; ovaryum 1 veya ok karpelli ve apokarp, ovller tek veya ok saydadr. Bu familyada deiik meyva tiplerine rastlanr: folikl (Helleborus), nuks (.Anemone), kapsl (Nigella), bakka (Actea). iek forml: a/z K 5 C 5 A GL eklindedir. Yeryznde 35, Anadolu' da 17 cinsi yetien, zehirli bitkilerin bulunduu ok zengin ve nemli bir familyadr. Bitkilerin bir ksm alkaloit ierir, bazs heterozit tar, bazlarnda da uucu laktonlar vardr. Aconitum napellus (kaplanboan, kurtboan), yurdumuzda yetimeyen, Orta Avrupa dalannda rastlanan bir Aconitum trdr. ok yllk 50-200 cm boyunda olan bu bitkinin toprak altnda etlenmi bir ana yumrusu ve buna bal, ertesi yln bitkisini verecek olan bir karde yumrusu bulunur. Yapraklar palmat damarl ve derin loblu, palmatisekttir. iekler terminal ve dik bir salkm veya panikula meydana getirmitir. Periant mavi-mor renkli korolladan oluur, kaliks grlmez; st petal mifer biimindedir, iki tane mahmuzlu nektaryum, miferin iinde yerini almtr. Stamenler ok saydadr. Meyva 3-5
197

foliklden meydana gelmitir ve ok tohumludur (ek. 81; Res. 70a, 70b). ok zehirli bir bitkidir. A.napellus' un yumrular Tubera Aconiti T.K.. (Kaplanboan yumrusu, Kurtboan yumrusu) isimli drou verir, drog olarak genellikle ar olan yumru seilir; %0.5-1.5 kadar alkaloit ierir, en etkili olan akonitin' dir (dierleri neopellin, napellin v.s.), ar kesici olarak zellikle nervus trgeminus nevraljisinde verilir, ayrca ksrk sedatif olarak kullanlr. ok zehirli bir drogdur. Bu offsinal tr Avrupa' da yetiir. Anadolu' da yetien trler A.orientale, A.nasutum (Kuzeydou ve Dou Anadolu), A.cochleare' dir (Dou Anadolu). Bu trler de alkaloit ierir, rn. A.orientale trnde pontakonitin, A.cochleare' de kohleazin bulunmaktadr. Delphinium cinsinin Anadolu' da 22 tr yetiir; zigomorftur, ancak mifer yoktur fakat st petal mahmuz tar. iekleri

Delphinium staphisagria (hezaren, bitotu), Akdeniz iklimi bitkisidir; yurdumuzda bat ve gney blgelerde yetien 30-100 cm boyunda 2 yllk, otsu bir bitkidir. Yapraklar palmat paral; iekleri dik salkm durumundadr; donuk mor renkli periant petaloittir, 4 nektaryum tar, ikisi mahmuzludur ve periant mahmuzunun iinde bulunur . Meyva

ekil 81. Aconitum napellus. a: bitki; :iein boyuna kesiti; m: meyva; y: yumru. 198

folikl tipinde ve ok tohumludur (Res. 71). Semen Staphisagriae, 6-7 mm boyunda, zeri ams ssl, alkaloit ieren bir drogdur, haricen kullanlr, veteriner hekimlikte hayvanlarn vcut parazitlerini ldrmek iin uygulanr. Tohumlar gibi bitki de ok zehirlidir. Ranunculaceae familyasndaki bitkilerin bir ksmnn iekleri aktinomorftur; bu grupta yer alan bitkilerin bir ksmndan drog elde edilir. Thalictrum minus (Res. 72) ve T.orientale, Anadolu' da yetien ve ncekiler gibi rizomlar alkaloit ieren bitkilerdir. Hydrastis canadensis, vatan Kuzey Amerika, Kanada olan, ok yllk, 30-40 cm boyunda, otsu bir bitkidir; ksa bir rizomu, ince ve ok sayda kkleri ve sadece 2 yapra bulunur. iek 1 tane ve gvdenin tepesindedir, korolla 3 paral, aktinomorf ve beyaz renklidir. Bu bitki de zehirlidir. Kkleri ve rizomlar Rhizoma Hydrastis T.K. (Hidrastis rizomu) adndaki drou oluturur; hidrastin, berberin gibi alkaloitleri ieren drog uterus kanamalarnda hemostatik olarak kullanlr. Cimicifuga racemosa (Black cohosh)- Simisifga (Actaea racemosa), Kuzey Amerika' nn dousunda yetien, ok yllk, l-2m boyunda otsu bir bitkidir, yapraklar 7 cm, pennat paral, folioller subkordat, kenar serrattr. iek durumu rasemoz, iekler beyazdr. Kk ve rizomlar kullanlr. Rhizoma Cimicifugae racemosae, 1-2.5 cm apnda, 2-15 cm boyunda, koyu kahverengidir. Toprakalt ksmlarnda triterpen saponozitlerden sikloartena tipi aktein, simisifugozit, izoflavonlardan formononetin bulunur. Formononetin' den dolay hormonal aktivite gsterir; akteinden dolay da vazodilatasyonu ve periferdeki damarlarda kan akmn arttrr. Menopoz dneminde grlen scak basmas ve terlemede; hormon dzenleyici ve sedatif olarak; uyku bozukluklarnda ve romatizmada kullanlr. Toz veya %40-60' lk etanoll ekstre eklinde verilir. Coptis chinensis, Uzakdou' da yetien, in ve Japonya' da kltr yaplan bir bitkidir. Taban yapraklar genimsi-ovat, 3-8 cm, paral, uzun sapldr. Rizomlar ac lezzetlidir. Rhizoma Coptidis, C. chinensis annda C. deltoides ve C.japonica trlerinin toprakalt gvdesidir. erberin, protoberberin ve palmatin alkaloitlerini tayan bu rizomlar, antibiyotik, antibakteriyel etki gsterir, sindirim bozukluklarnda kullanlr; ayrca kalp adalesini koruyucu, damar geniletici ve kan ekerini drc etkisi de vardr. Helleborus niger (siyah pleme), Avrupa' da, ormanlarda yetien bir trdr, kk ve rizomlar Rnizoma Hellebori nigri ad ile bilinen drou oluturur, ierdii (heterozit) hellebrozit kalbi lavvetlendirici etki gsterir.

199

H. orientalis (pleme, bohaotu, noelgl, danabartan), Kuzey Anadolu boyunca rastlanan ok yllk, otsu ve zehirli bir bitkidir. Yapraklar palmat paral, derimsi, alt yz 1 Helleborus orientalis tyl ve uzun sapldr, dorudan doruya rizomdan kar. iekler aktinomorf, petal 5 I H.vesicarius tane ve beyazms-yeil renklidir( Res. 73a, 73b), ylba gnlerinde aar (noel gl ad). Korolla halkasnn iinde petallerden dana ksa ve ok sayda nektaryum bulunur. Stamenler de K saydadr. Ortada 2-8 pistil O yer alr, meyva folikllerden olumutur. Radix Hellebori, siyah renkli ve silindirik bir drogdur, kalp kuvvetlendirici heterozitler ierir; Anadolu' da srlarn gs hastalklarnda kullanlr (yresel ad). Anadolu' da yetien dier trlerden H.vesicarius} a gneyde, Adana, Hatay ve Gaziantep civarnda rastlanr; yapraklar gvdeden kar. Meyvalar zarms keseler eklindedir, bitkiye bohaotu ismi bu nedenle verilmi olabilir (Res. 74). Adonis cinsi,iekleri aktinomorf olan, nektaryum tamayan bir taksondur. Kaliks 5-8 sepalden, korolla 3-30 petalden oluur; meyva nuks tipinde ve ok sayda olup uzam bir reseptakulumun zerindedir. Adonis vernalis, Avrupa' da yetien, iekleri sar renkli, tek yllk bir trdr. Toprakst ksm Herba Adonidis ismiyle bilinir, kalp kuvvetlendirici bir heterozit olan adonitoksozit ierir; diretik etkisi de vardr A.aestivalis, A.flammea, A.annua, yurdumuzda tarlalarda ve yol kenarlarnda rastlanan, kanavcotu, keklikgz, kan damlas gibi isimlerle anlan 20-40 cm boyunda ve krmz iekli, yazn iek aan bitkilerdir. Paeonia peregrina (P.decora) (akayk, yrk gl, da gl, orman gl), Trakya' nn kuzeyi ve Karadeniz Blgesinde yetien, tek ve byk krmz iek tayan, ok yllk, tabanda odunlam bir bitkidir. Yapraklar paral ve byktr; kaliks 5, korolla 5-10 yelidir. P. officinalis, Macaristan,Bulgaristan ve Avrupa' da doal olarak yetiir ve kltr yaplr. Kkleri Radbc Paeoniae, peonol isimli heterozit tar, astrenjan ve antispazmodik, etkilidir; halk arasnda ise infzyon halinde sara ve bomacada yattrc olarak kullanlr. iekler kesme iek olarak da satlr. P. mascula kltr yaplan bir trdr (Res. 75a, 75b). Anemone (dalalesi) trleri ok yllk otsu bitkilerdir. iekler tek bamadr, sap zerinde 3 yapraktan oluan bir involukrum bulunur, kaliks yoktur, kolay tannr. Korolla 5 petalli, petaller deiik renklidir. A.albana (ok tyl), A.coronaria (krmz iekli) (ek. 82B), A.blanda Anadolu' da doal olarak yetien trlerin bir ksmdr. A.coronaria ss amacyla yetitirilir. A.blanda' nn yumrular ihra edilir Nigella (rekotu), yapraklar ok ince paral olan tek yllk bitkilerdir; meyva, 5 folikln ksmen birlemesiyle meydana gelen bir kapsldr (ek. 83m).
200

ekil 82. A: Ranunculus ficaria. B: Anemone coronaria. m: meyve; n: nektaryum.

Nigella sativa, Orta ve Bat Anadolu' da kltr yaplan, iekleri ak mavi renkli ve aktinomorf olan tek yllk bir trdr. nvolukrum fliform paraldr. Stiluslar folikllerin tepesinde, kalcdr (ek. 8 3A; Res. 76). Tohumlar ok sayda, siyah renkli ve kelidir; Semen Nigellae, uucu ya ierir, karminatif ve diretik olarak kullanld gibi, rek-brek-ekmeklerde lezzet verici olarak tketilir, ayrca tts olarak da tannr. N.damascena, N.arvensis Anadolu' da yetien dier trlerdir. Ranunculus (dn iei, ya ana) trleri tek veya ok yllk otsu bitkilerdir; ou nemli ve slak ortam sever, bir ksm su bitkisidir. ounlukla yumru gibi ikin kkleri vardr. Kaliks 3-5, korolla 5-ok yelidir; petaller sar veya bazen beyaz renkli, parlaktr; tabannda, i yzde bir nektaryum bulunur. Meyva ok sayda nukstan olumutur. Ranunculus' 1ar tbbi deil zehirli bitkilerdir, ounlukla cildi tahri edici bileikler tarlar. Tarla ve ayrlarda sk rastlanr, R.fcaria (basurotu) (ek.82A), R.arvensis, R.muricatus bunlardan balcalardr, R.aquatica
201

ise su iinde yaayan, kk beyaz iekleri ile durgun sularn yzeyinde grlen bir trdr. Clematis (akasma) trleri familyann trmanc bitkileridir. iekleri beyaz renkli, meyvada nukslann tepesinde kalan stilus uzun ve tyldr, kolay tannr.

ekil 83. A: Nigella sativa. B: N.damascena. m:meyva.

Aquilegia olympica (haseki kpesi) otsu bir bitkidir. Periant 2 sral, dtakler petalot 5 paral, mavi-pembe renkli; i halkadakiler beyaz renkli, mahmuzlu olup mahmuzu kanca gibi geriye kvrktr; makbul bir ss bitkisidir.

Fam: Magnoliaceae
Bu familyadaki bitkilerin balca ortak zellii, iek halkalarndaki yelerin asildik dizilmi olmas ve uucu ya iermeleridir. ou tropiklerde ve Kuzey Yarkrenin lman kesiminde yetiir; aa veya al tipindedirler. Yapraklar tam, basit, pennat damarl, bazen km dcdr. iekler byk, aktinomorf ve kokuludur, iek tomurcuunun tabannda spataya benzeyen bir brakte bulunur. Petal ve stamen ok saydadr; meyva apokarp, bazen amara veya bakkadr. Yurdumuz iin yerli bitki yoktur.
202

ekil 84. Illicium verum\ : iek; d : iekli dal; m: meyve (Mitsuhashi den).

Illicium verum (yldz anasonu) drog veren bitkilerdendir. in, Japonya ve Filipinler' de yetiir, kn yaprak dkmeyen, 4-5 m boyunda bir aatr. Meyva, Fructus Anisi stellati(*) T.K. (Yldz anasonu meyvas), bir eksen etrafnda ve ayn dzlem zerinde dizilmi, herbiri 11.5 cm boyunda, kahverengi 8-10 foliklden meydana gelmitir (yldz sfatnn verilmesinin nedeni); folikllerin d ular yukar doru kvrk, st yz boyuna yarktr ve herbirinde 1 tohum bulunur (ek. 84). Meyvalardan su buhar distilasyonuyla %3-5 kadar uucu ya elde edilir, Oleum Anisi steilati; anetol bakmndan zengin (%80-90) ve anason kokulu olduu iin droa ve bitkiye bu isim verilmitir. Anason gibi stomaik ve karminatif etkilidir. Magnolia grandi/lora (**) (manolya aac), bahe ve parklarda yetitirilen, vatan Uzakdou, in ve Japonya olan bir aatr. Yapraklar basittir, km dklmez; iekleri byk, beyaz renkli ve kokuludur. Meyva, eksen zerine sarmal dizilmi folikllerden meydana gelmitir. Eczaclkta bir kulanl yoktur.
(*)stella= yldz; stellatus= yldz biiminde (**)grandis= byk 203

Liriodendron tulipifera (lale aac), vatan Gney Amerika olan ve kn yaprak dken bir park aacdr. Petalleri laledeki gibi diktir; meyva samaralardan oluan bir topluluk halindedir. Fam: Monimiaceae Bu familyadaki bitkiler, ou Gney Yarkrede yetien, yaprak dkmeyen, iekleri asiklik; monoik veya dioik, aa ya da allardr. Peumus boldus, ili' de yetien, 6-8 m boyunda dioik bir aatr, italya ve Kuzey Afrika 1 da kltr yaplr. Yapraklar oppozit, derimsi, kenarlar alt yze doru kvrk, zeri sk prtkldr; Folia Boldo T.K. (Boldo Yapra) ad ile kodeks ve farmakopelerde kaytldr. Alkaloit (boldin), heterozit (boldoglusin) ,uucu ya ve tanen ieren drog safra kesesi hastalklarnda kolagog(*), karacier yetmezliinde sindirim uyarcs olarak verilir; boldin ayrca hipnotik etkilidir ve vcuttan re atlmasn arttrr. Fam: Nymphaeaceae (Nilfergiller) Tatl sularda yaayan ok yllk ve otsu, tropikal ve lman blge bitkileridir. Su zerinde yzen yapraklarnn sap uzun laminas byk ve tamdr, su altndakiler ise filiform paraldr. iekler de uzun sapl olup su zerinde yzer; hermafrodit, aktinomorftur; sepal, petal ve stamen says 3 veya daha oktur, kaliks ekseriya yeil, korolla ise renklidir. Ta yapraklar ile erkek organlar birbirine dnebilir. Ovaryum apokarp, bazen sinkarptr. Yurdumuzda 2 cins ve 2 tr yetiir; sera ve havuzlarda ss bitkisi olarak yetitirilir. Tbbi kullanl yoktur. Nymphaea alba (beyaz nilfer), yurdumuzda bir ok glde ve geni tatl su birikintilerinde yetien rizomlu bir bitkidir. Lamina orbikular 1525 cm apnda, taban kordat ve su zerinde yzcdr. iekler de suyun yzeyindedir; kaliks 4 paral ve yeil, korolla ok petalli ve beyaz renklidir. Nuphar luteum (sar nilfer) Nymphaea alba ile beraber grlr; ancak sepal 5 tane, petaller ok sayda fakat sar renkli ve kaliksten ok ksadr, kolayca tannr. Anadolu dnda yetienlerden ilgin bir bitki Victoria regia (V.amazonica) dr. Orta ve Gney Amerika' da tatl sularda yetien bu bitkinin su zerinde yzen, ap 2 metre kadar, kenarlar 4-6 cm yksekliinde olan daire eklinde yapraklar vardr. iekli bitkiler arasnda en byk yaprakl bitki sfatn tayan bir trdr. imdiye kadar incelenen familyalarda ortak bir zelik, iek halkalarmdaki yelerin eksen zerinde asiklik dizilmi olmalardr.
(*)chol= Gr. safra; cholagogus = safra salgsn arttran 204

Bundan sonra grleceklerde ise iek yeleri siklik dizililidir, yani her bir halkann yeleri bir daire zerine yerlemitir.

Fam: Berberidaceae
Kuzey Yarkrenin lman blgelerinde yetien, ok yllk otsu bitkiler veya allarn bulunduu bir familyadr. Yapraklar basit veya pennattr. Bu familyadaki bitkilerin iek yaps monokotillere ok benzer, kaliks ve korolla kesin olarak farkllam deildir ve ou kez trimerdir. iek forml, P 3+3 (bazen kaliks ve korolla halkas 2 yeli olabilir), A 3+3 (stamen says bazen 18' e kadar kabilir), G (3) (bazen tek karpelden meydana gelmitir). Nektaryum bulunur; meyva bakka ya da kapsldr. letim demetlerinin gvdede dizilii de monokotillerdeki gibi, danktr. Memleketimizde 4 cins yetiir. Podophyllum peltatum, yurdumuzda yetimeyen fakat drog veren bir bitkidir. Vatan Kuzey Amerika' dr. Boyu 20-30 cm kadar, rizomlar uzundur; zehirli olan bitkinin gvdesinde sadece 2 tane palmat paral yaprak vardr. iekler bu iki yapran koltuunda ve tek bana bulunur (ek.85B; Res. 77). Meyvalar limona benzer. Bitkinin rizomlar Rhizoma Podophyili ve bu rizomlardan elde edilen reine, Resina Podophylli T. F. ile Podophyllinum T.K.. (podoflin), kuvvetli prgatif ve kolagog etkili droglardr; bu etki balca podofillotoksin' den ileri gelir. Zehirli olan bu droglar gnmzde daha ok deri tmrlerinin tedavisinde kullanlmaktadr.

ekil 85. A: Berberis vulgaris. m: meyval dal. B. Podophyllum peltatum. r: rizom (B: Mitsuhashi' den). 205

Berberis (kadntuzluu, amberparis) familyaya adn veren genustur. Dikenli al tipinde, 3' T yapraklar ve 3' l vertisillat dikenleri ksa srgnlerde bulunur (ek. 85A); ksa srgnleri her yl yeniden kan bu bitkinin bir nemi de karapas hastaln yapan Puccinia graminis mantarnn ara konak bitkisi olmasdr. Berberis crataegina (karamuk, diken zm), Bat ve Orta Anadolu' da yaygn olan trdr. iekler sar renkli, ok sayda ve salkm durumundadr. Kaliks, korolla ve androkeum altar yelidir (Res. 78a, 78b). Meyva kk, ovoit, siyah renkli bir bakkadr. Bitkinin oaun ksm, berberin isimli alkaloitten dolay sar renklidir; kkleri iplik boyamada kullanlr. B. vulgaris, Dou Anadolu' da rastlanan, Avrupa iin yerli, meyvalar krmz renkli olan trdr (ek. 85m). Meyva ve kkleri balca berberin ierir, vazokonstrktr kolagog ve spazmolitik olarak kullanlr.
M B. crataegina

Leontice leontopealum (krkba, patlanga), tarlalarda, nadaslarda rastlanan bir bitkidir. Kk yumru eklinde, byk; gvdesi yaprakl; iek durumu panikuladr. Yumrular alkaloit (petalin) ve saponozit (Ieontosaponin) ierir, antiepileptik (*) ve antispazmodik olarak kullanlr. Bongardia chrysogonum (patpat) da tarla bitkisidir, yapraklarn hepsi dipte toplanmtr. Meyveler kese eklindedir, sklnca patlar (bitki ismi). Yumrular saponozit ve az miktarda da alkaloit ierir.

Fam: Menispermaceae
Tropiklerde yetien, ou trmanc ve zehirli bitkilerin bulunduu bir familyadr. Memleketimizde yetien ya da yetitirilen hibir bitki yoktur; fakat drog elde edilen, ok zehiri hazrlanan veya balk zehiri olarak kullanlan, dikkat ekici bitkiler vardr. Jatrorhiza palmata, vatan Afrika 'nn gneyi ve Madagaskar olan bu bitki trmanc ve odunludur. Havu eklinde olan kkleri Radix Colombo (**) T.K. (Gvercin kk) dilimlenerek kurutulur. Alkaloit ve ac madde ieren bu drog tonik olarak, dizanteri ve ishale kar eskiden ok kullanlrd. Chondodendron tomentosum ve dier baz Chondodendron trlerinden Gney Afrika yerlileri ok zehiri hazrlamada yararlanrlar; bitkilerin yaprak ve dallar su ile ekstre edilir, bu ekstreler bambulara doldurularak tp krar elde edilir. Bu ekstrede bulunan d-tubokrarin isimli alkaloit adale gevetici etkidedir.
(*)epilepsia= epilepsi, sara illeti (**)columba= gvercin 206

Anamirta cocculus, Gney Asya' da yetien trmanc bir bikidir. Cocculus indicus ad verilen bezelye byklndeki meyvalarnn balk zehiri olarak kullanlmas dnda, halk arasnda dorudan, yutarak basur tedavisinde kullanld grlmtr. Zehirli ve tehlikeli bir bitkidir.

Fam: Annonaceae
Cananga odorata, Afrika ve Hint Adalarnda yetien bir bitkidir. ieklerde elde edilen uucu yaa Oleum Ilang Ilang(Ylang ylang oil, Cananga oil) ad verilir, bu ya parfmeri sanayiinde ve kozmetik alanda kullanlmaktadr.

Fam: Myristicaceae
Bu familya bitkileri, tropiklerde yetien, tek cinsi ve 100 kadar tr olan, kn yaprak dkmeyen aa veya allardr. Meyvas drupa tipinde olup tohumu renkli bir arillus ile sarlmtr. Yurdumuzda yetimez. Myristica fragrans, vatan Moluk Adalar olan, 15-20m boyunda bir aatr. Meyva sar renkli, eftaliye benzeyen bir drupadr, olgunlukta yarlr; tohumun etrafn saran, parlak krmz renkli, etlice bir arillus rlr. Eczaclkta hem tohumlar, Semen Myristicae T.K. (Kk indistancevizi) hem de arillusu, Macis kullanlr. Tohumlar sabit ya ve uucu ya ierir, ayrca fenil propan trevi bir bileik, miristisinde bulunur; dardan romatizmada kullanlr. ocuklara karminatif ve uyku verici olarak verilir ve bu kullanlyla halk arasnda ok iyi tannr, ancak, miristisin den dolay narkotik etkili ve zararldr, ok miktarda alnrsa toksiktir. Macis de tedavide ayn amalarla kullanlr. Kk hindistan cevizi muskad adyla baharat olarak da tketilir.

Fam: Lauraceae (Defnegiller)

Ranales ordosunun en nemli familyalarndan biridir. ounlukla tropiklerde yetien, odunsu bitkiler, aa veya aaklardr, kn yaprak dkmez, uucu ya tar ve aromatiktrler (*). iekler hermafrodit veya tek eeylidir; periant 2 halkal, 4-6 yeli, kk, beyaz veya yeil renkli; stamen says 12; ovaryum tek karpelden meydana gelmi; meyva drupa veya bakkadr. Anadolu' da 1 cins yetiir. Laurus nobilis (defne aac), Akdeniz blgesi bitki rtsnn bellibal elemanlarndan, kn yaprak dkmeyen 2-15 m boyunda, dioik bir aatr. _ Yapraklan eliptik-lanseolat kenarlar undulat, cerimsi, ezildiinde kuvvetli ve zel kokuludur. iekler sarms renkli, erimsi,
(*)aromaticus= gzel kokulu, aramal, aromatik. 207

yapraklarn koltuunda ve topluluklar halindedir; petal says 4' tr; erkek ieklerde 8-12 stamen,diilerde ise 2-4 staminodyum bulunur.Meyva l-1.5cm byklkte, parlak siyah renkli, zeytine benzeyen tohumu iyi gelimi bir bakkadr (ek. 86A; Res. 79). Park aac olarak da yetitirilen bu bitkiden bir ka drog elde edilir. Fructus Lauri (defne meyvas), sabit ya bakmndan zengin bir drogdur. Presyonla elde edilen ya Oleum Lauri (Defne ya, Tehnel ya), romatizma arlarnda pomat halinde uygulanr. Defne yapraklar, Folium Lauri, bitkinin uucu ya bakmndan en zengin organdr, defne ya retiminde ve baz yemeklere lezzet vermek amacyla kullanlr. Defne yapraklar ok eskdenberi zaferin simgesi olmutur, bu nedenle rnein, kahramanlarn tacnda kullanlmtr, Eczaclarn rozetindeki de defne daldr. Sabun sanayiinde ok tketilen defne ya, Oleum Lauri, yaprak ve meyvalardan elde edilen uucu yadr. Persea gratissima (P.americana) (tereya aac, avokado), vatan Orta Amerika olan ve Anadolu' da yetitirilen bir aatr. Antalya' da yaplan kltr denemeleri baarl sonu vermitir. Avokado m e r a l a r 10-15 cm boyunda armut biiminde ve koyu yeil renklidir (ek. 86B); ya, protein ve vitamince zengindir. Avokado ya son yllarda, kozmetik preparatlara ok girmektedir. Yapraklar halk arasnda bbrek talarn drmede kullanlr.

ekil 86. A: Laurus nobilis. :iek; m: meyva B: Persea gratissima. C: Cinnamomum cassia( B, C: Mitsuhashi' den). 208

Bu familyadaki drog veren dier bitkiler Gney Asya ve Uzakdou' da yetien aalardr. Cinnamomum cassia (in tarn aac), Gneydou in' de yetien ve yetitirilen kn yaprak dkmeyen bir trdr (ek. 86B). Gen gvde ve dallarn kabuklar kartlp kurutularak Cortex Cinnamomi cassiae T.K. (in tarn kabuu) elde edilir (Res. 80). Cinnamomum zeylanicum (Seylan tarn aac), vatan Seylan ve Java adas olan trdr. Bunun da gen gvde ve dallarnn kabuklar alnr; soma mantar ksm soyulup kartlr; geriye kalan, Cortex Cinnamomi zeylanici T.K. (Seylan tarm kabuu) isimli drou oluturur. Her iki drog da %l-2 uucu ya ierir; uucu yalar sinnamik aldehit'e zengindir (%70-80 kadar), ayrca jenol de bulunur. Eczaclkta tat ye koku verici olarak kullanlan daha ok Seylan tarndr. Bitkinin yapraklarndan su buhar distilasyonuyla bir uucu ya daha alnr; jenol bakmndan zengin olduu iin bu yadan jenol retiminde yararlanlr. Sentezle vaniline geildii iin jenol deerli bir bileiktir. Cinnamomum camphora (kafur aac), vatan yine Uzakdou, Gney in ve Japonya olan 40-50 m boyunda bir aatr.Bu bitki bin yllk ormanlar oluturmutur. 20-25 yandaki aalarn odunu kesilip paralanr, subuhar distilasyonu ile %2-3 kadar uucu ya elde edilir. Bu uucu ya soukta bekletilince kafur kristalleri ker; szerek ayrlr; sblimasyonla temizlenir. Doal kafur terpenik bir ketondur ve dekstrojirdir. Yapay olarak pinen' den hareketle de kafur elde edilir, bu rn rasemiktir. Bir ok kodeks ve farmakopede yazl olan drog, Camphora T.K. (Kahr), doal kaflr' dur. Drog kalp ve solunum analeptii (*) olarak verilir. Kafur, dardan rubefiyan (**) etki gsterir, etanoll zeltisi halinde romatizma arlarm gidermek iin dardan srlr. Buu eklinde veya kafurlu pomatlar halinde uygulanrsa akcierlerde ve solunum yollarnda antiseptik etki gstermektedir.

Ordo: Papaverales (Rhoeadales)

Kuzey Yarkrenin lman blgelerinde yetien, 1 ya da ok yllk otsu bitkilerin bulunduu bir takmdr. iekleri hermafrodit, yelerin dizilii sikliktir. Baz familyalarda (rn. Resedaceae, Cruciferae, Capparaceae) tohumda endosperma gelimemitir, ayrca zel bir ferment mirozin (mirozinaz) ierirler; bazlarnda (Papaveraceae ve Fumariaceae) ise mirozinaz bulunmaz, fakat tohum endospermaldr.

(*)analepticus=g ve canllk verici, zellikle solunum ve dolam merkezlerini uyarc (**)ruber= krmz; rubefiyan= kzartc 209

Fam: Papaveraceae (Gelincikgiller)

Bu familyada Kuzey Yarkrenin lman ve subtropik blgelerinde yetien, otsu, 1 veya ok yllk bitkiler bulunur. ounlukla beyaz veya renkli bir lateks tarlar. Yapraklar alternan dizilili, tam veya derin paral, genellikle tyldr. iek tek bana, hermafrodit ve aktinomorf; sepal 2-3 tane, ekseriya kadk (*). Korolla 2 sra zerine dizilmi 4-6 petalden oluur, petaller tomurcuktayken buruuktur. Stamen 4 veya daha ok sayda, bir ka sra zerine dizilmi; ovaryum hipogin, 2-ok karpelden yaplm, sinkarp, tek gzl, ok ovlldr. Plasentasyon paretaldr. Stlus ok ksa, stigma paralar karpel saysna eit saydadr. Genel iek forml a. K 2 C2+2 A_ G(2-~> Meyva delik veya yarkla alan porisit kapsl tipinde, nadiren kapaldr. Baz genuslarda meyva silikva gibidir, ancak arada perde yoktur. Yurdumuzda 7 cins ve 76 tr yetiir. Papaver: Btn Akdeniz blgesinde yetien bu genusun Anadolu' da 35 kadar tr bulunur. Boyu 50-150 cm kadar olan, tek veya ok yllk bitkilerdir. Gvde ve yaprak mumlu gibidir. Yapraklar lanseolat, sapsz ve ampleksikaul, 10-15 cm kadardr; kenarlar dili veya paraldr. iek sap biraz tyldr, iekler tek tek bulunur. Sepaller kadktr, petal rengi tr ve vayeteye gre deiir. Stamenler ok saydadr. Ovaryum ok blmelidir fakat blmeler merkeze kadar ulamaz; plasentalanma parietaldir. Stilus yoktur, stigma ise karpel says kadar ve yldz eklinde nsal kollu, yass bir tabla veya disk biimindedir. Kapsl tipi meyva ounlukla delik (veya valf) ile alr; delikler, yldz eklindeki diskin hemen altndadr (ek. 87k). Papaver trleri, lateksinde alkaloit tad iin eczaclkta ok nemlidir. Papaver somniferum (**) (haha) 1 yllk bir kltr bitkisidir. Yapraklar, plak, mavimsi-yeil renkli, iekler beyaz veya mor; stamen ok saydadr. Kapsl 5 cm apnda, kre biimindedir, tepeden biraz basktr. Anadolu' da iki alttr ekilir: P.somniferum subsp.anatolicum (krhaha), olgunlukta meyva kapal kald iin bu isim verilmitir; P. somniferum subsp.spontaneum (ak haha) daha az retilen taksondur. P. somniferum' un baz varyeteleri de vardr, rnein, P.somniferum \ax.glabrum, Trkiye' de kltr yaplan bitkidir. iekler pembemsi krmz-mor, bazen beyazdr, kapsl hemen hemen kremsi; stigma 10-12 nl, tohumlar beyazdan koyu mora kadar deien renklerdedir. P.somniferum var.album Hindistan' da kltr yaplan varyetedir. iekler beyaz renklidir; kapsl az ok yumurtamsdr, 4-8 cm apndadr. Kapslde delik yoktur, tohumlar beyazdr. Tohumlar iin P.somniferum \w.nigrum'' un Avrupa' da kltr yaplr (Res. 81a, 81b, 81c, 8d, 81e, 81 f).
(*)caducus= erken den, zamansz den, dc (**)somnus= uyku; somnifer= uyku getiren, uyutucu 210

P.somniferum var.setigerum, yabani olarak yetien bir bitkidir. Gney Avrupa' da bulunur. Gvde ve yapraklan sert tylerle kapldr; yaprak loblar sivridir ve ular sert bir kl ile biter. Olgunlamam haha kapsllerinin izilmesiyle beyaz bir st akar. Bu st ksa zamanda esmerleir ve katlar (ek. 87k). zel baklarla toplanan ktle (sakz) bir araya getirilir, yourulur; buna Opium T. F. (Afyon) denir. Bu drog , %10-25 orannda alkaloitler karm ierir ki bunlara afyon alkaloitleri ad verilir. Alkaloitler arasnda ok nemli ve etkili olanlar, morfin: ar kesici, kabz; papaverin: spazm zc (spazmolitik); kodein ve noskapin (eski adyla narkotin): ksrk kesici (antitussif) dir. Olgun kapsllerde %0.18-0.28 kadar morfin bulunur;tohumlarda alkaloit yoktur fakat %50-60 kadar sabit ya vardr. Afyon bamllk yapan bir drog olduundan kullanlmas yasaktr.

B: P.rhoeas.

Papaver somniferum' un yapraklan da kodekslerde kaytldr, Folium Papaveris T.K. (Haha yapra) halk arasnda, dardan ar kesici olarak kullanlrsa da doruluu tartlr. Fructus Papaveris immaturi (*)T.K., olgunlamadan toplanm ve tohumlarndan kurtarlm haha kellesidir. %0.2-0.3 kadar afyon alkaloitleri ierir.
(*)immaturs= olgunlamam, ham 211

Halk arasnda infizyon hazrlanarak, gargara halinde di arlarnda ve ocuklarda uyku verici olarak kullanlr. Oleum Papaveris, haha tohumlarndan sklarak elde edilen yadr, eczaclk tekniinde baz galenik preparatlarm yapmnda kullanlr. Yemeklik ya olarak da tketilir. Bu yada alkaloit bulunmaz. Opium ok eski zamanlardan beri ila ve keyif verici olarak kullanlmtr, Hint, in ve eski Msr yaptlarnda hahatan sz edilmekte, meyvann ve yapraklarnn resimlerine rastlanmaktadr; Anadolu' da yetitirilen en eski kltr bitkilerimizdendir. Trkiye' de hangi illerde ekim yaplacana ve sakz elde edilebilmesine Bakanlar Kurulu Kararyla izin verilir ve bu iki olay da devlete denetlenir. nceleri 30-35 ilde (rn. Afyon, Eskiehir, Ktahya, Uak, sparta, Burdur, Denizli; Amasya, Tokat, Malatya, Diyarbakr) haha ekimine izin verilirken afyonun kullanlmasyla ortaya kan toplumsal tehlike ve zararlar ne srlerek, bitkinin kltr, 1972' de tamamen yasaklanm, 1974' te ise kapslleri izmeme yani afyon elde etmeme kouluyla, baz illerde ekilmesine tekrar izin verilmitir. Son yllarda haha kapsllerinin dsatm da tamamen durdurulmutur, bu kapsller Bolvadin' de (Afyon ili) kurulmu bulunan Afyon Alkaloitleri Fabrikasnda ilenmektedir.

ekil 88. A: Glaucium corniculatum. B: Chelidonium majus. 212

Papaver rhoeas (gelincik) zellikle bakla tarlalarnda ve bat blgelerimizde ok grlen bir bitkidir. Krmz renkli petallerin tabannda siyah bir leke bulunur (ek.87B). Petaller Flos Rhoeados T.K. (Gelincik iei), tad antosiyanozit' lerden dolay krmz renklidir, uruplara renk vermek iin ve gs yumuatc olarak kullanlr; ayrca tad rhoeadin isimli alkaloit nedeniyle ksrk sedatifi olarak etkir. Papaverlerden bazlar ok yllktr. P.fugax ve P.tauricum, petalleri turuncu olan iki yllk bitkilerdir; Dou Anadolu' da sk rastlanr. P.orientale ve P.pseudo-orientale ok yllk bitkilerdir. P.orientale byk krmz iekleri nedeniyle ekilen bir trdr; meyvalar da byktr, Kuzeydou Anadolu' da yetiir, ikinci bitkiye daha ok Orta Anadolu' da rastlanr. P.bracteatum. ran' da ve Trkiye' nin dousunda Trans Kafkasya' da dalarda yetien bir trdr, morfin iermez, ana alkaloidi tebaindir, buradan kodein sentezine kolaylkla geilir. Gelincie ok benzeyen bir baka takson da Glauciutn cinsidir. Glaucium corniculatum' un meyvas Papaver meyvalar gibi deil, silikvaya benzeyen 5-10 cm boyunda bir kapsldr; bu sayede ok kolay ayrdedilir (ek 88A). Bitkinin toprakst ksmlar alkaloitler ierir, bu nedenle sedatiftir; ayrca diyabette kullanlr. Chelidonium majus (krlangotu), iekleri sar, lateksi turuncu olan J ok yllk otsu 1 ' , ' " 11,1 n altlarnda yetiir ve olduka sk meyvas 3-4 cm uzunluunda y B; Res. 82). Lateksi siil tedavisinde kullanlr.

Fam: Fumariaceae
Eskiden Papaveraceae kapsamnda yer alan bu familya bitkileri lateks tamayan, yapraklar ok paral, iekleri salkm durumunda, ok sayda ve zigomorf olan bir veya ok yllk, otsu bitkilerdir. Korolla 4 petalli, stamen says 6; ovaryum 2 karpelden meydana gelmitir. Meyve yarkla alan bir kapsl veya nukstur. Fumaria offcinalis'e (ahtere), yabani olarak tarlalarla rastlanr, yapraklar ok paral iekleri kk, beyaz, veya pembe renklidir, st petalin taban mahmuz eklini almtr. Halk arasnda depratif, diretik ve tonik olarak bilinir. Corydalis trleri Fumaria' lara zengindir fakat tedavide kullanlmaz. benzer, alkaloit bakmndan

213

Fam: Capparaceae
Bu familya bitkileri arasnda eczaclkta kullanlan yoktur. Tropiklerde ve lman blgelerde yetien ot veya al formunda bitkilerdir. Yapraklar tam, alternan dizilili; iekler hermafrodit, tetramerdir; stamen ok saydadr. Ovaryum uzun bir ginoforun (*) tepesindedir.

ekil 89. Capparis spinosa.-, : iek; t: iek tomurcuu; m: meyva; g: ginofor.

Capparis spinosa, C.ovaa (keditrna, kebere, gilik, kapari) gvdesi 1-1.5 m kadar, yatk al tipinde ve yaygn olan bitkilerdir. Yapraklar tam, ovat veya orbikular, stipulal, stpulalar kvrk diken eklindedir (kedi trna gibi). iekler 5-6 cm apnda, beyaz veya soluk leylak, flamentleri de uzun ve leylak renklidir. Meyva uzun bir sapn ucunda, bakka tipindedir (ek. 89m; Res. 83a). Tomurcuk halindeki ieklerinden hazrlanan turu kapari iei adyla bilinir ve Avrupa lkelerine ihra edilmektedir (Res. 83b, 83c).

Fam: Cruciferae (Brassicaceae,Hardalgiller)

Kuzey Yarkrenin lman ve serin blgelerinde yetien, ou otsu bazlar da kk al tipinde olan bitkilerin topland, zengin bir familyadr. Yapraklar alternan dizilili, basit veya bazen paraldr,
(*)gyn(aeco)-= Gr. pistil; for= tayan 214

stipula bulunmaz. iekler hermafrodit, kaliks ve korolla 4' er yeli; stamenler 6 tane ve tetradinam (*); ovaryumst durumlu, 2 karpelden meydana gelmi, sinkarp ve 2 gzldr. Meyva tipi silikva, silikula, nuks veya lomentumdur. Stamenlerin durumundan dolay iekler bilateral (**) simetri gsterir. Petallerin ha eklindeki diziliinden, familyaya Cruciferae (***) ad verilmitir. Tohumlarn integumentinde msilaj, mirozinaz fermenti ve kkrtl heterozitler bulunur. Yeryznde 350, yurdumuzda 85 cins ve 500 kadar trle temsil edilen, bir ksmndan eczaclkta yararlanlan bir familyadr. Brassica nigra (siyah hardalotu), Akdeniz Blgesi lkelerinde yetien, yurdumuzda ayrca Trakya ve Marmara Blgelerinde yetitirilen, 1-1.5 m boyunda, tek yllk, otsu bir bitkidir. Gvde zerindeki alt yapraklar lirat (****) her iki yz de kaba tyl, sttekiler lanseolat ve plaktr. Petaller parlak sar renkli ve koyu renk damarl, 7-9 mm kadardr. Meyva 1-1.5 cm boyunda dar, silindirik, ksa sapl bir silikvadr, uta tohum tamayan bir gaga ile sonulanr (ek. 90m). Meyvalar iek ekseni zerinde sk dizilmi ve tepeye doru ynelmi durumdadr (ek. 90m). Tohum says 4-6 kadar tek sra zerine dizilmi, kk, kzl-kahverengidir. Semen Sinapis nigrae T.K. (Siyah hardal tohumu) isimli bu drog kkrtl heterozitlerden sinigrozit ierir ve bu bileik nedeniyle yakc lezzette ve tahri edicidir; mirozinaz fermentinin etkisiyle hidrolize olan bu heterozitten hardal ya da denilen alil izotiyosiyanat aa kar, bu bileik kan ekici, gz yaartc ve tahri edici zeliktedir. Tohumlardan hazrlanan hardal lapas veya hardal yaks, dardan cilde srlerek kan ekici ve dolaysyla ar kesici olarak zellikle romatizmada kullanlr. Tohumlarndan skarak elde edilen Oleum Sinapis' de, ayn amalarla kullanlr. Tohumlardan ayrca sofra hardal hazrlanr. Brassica cinsinin baz trleri rnein B.oleracea ve varyeteleri sebze olarak yurdumuzda ok tketilir.5ra^/'ca oleracea var.capitata, lahana veya bal lahana diye bilinen bitkide gvde (koan) ksa olup ak yeil renkli yapraklar sk dizilmitir, tepeden biraz baslm byk bir kre eklindedir. Dier bir varyete, B.oleracea var. acephala (yaprak lahana, kara lahana) isminden de anlalaca gibi bir ba oluturmaz, koan daha uzundur ve yapraklar eksen zerinde seyrek dizilmitir; ayrca rengi koyu yeildir. Karadeniz Blgesi'nde ok yetitirilen ve ok tketilen bir sebzedir. B. oleracea var.botrytis, almam iek durumu sebze olarak kullanlan ve zerinde son yllarda ok sayda aratrma yaplm bir kltr bitkisidir. Beyaz iekleri almam olan karnabahar adyla iyi tannan bu varyetenin almam iekleri yeil renkli olan brokoli, son yllarda daha iyi tannan ve ok kullanlan, brokkoli adyla da literatre

(*) tetradynamus (drt kuvvetli); stamenlerden 2 si ksa 4 uzun (**)Iateralis= iki yanda bulunan, iki tarafl (***)crux, crucis= ha;-fera=tayan (****)lyratus=her iki kenarda tabana doru gittike klen bir ka krfez bulunan 215

gemi bir sebzedir. Brokoli' de balca sulforafan bulunur; ayrca glikozinolatlar, K ve C vitaminleri ve klorojenik asit bulunur. Aratrmalar antioksidan etkisinin bulunduunu gstermitir; kalp hastalnda nerilir. Yurdumuzda daha az tketilen B.oleracea v&r.gemmifera (*) brksel lahanas adyla tannr, bitkinin gvdesi zerinde noduslarda meydana gelen 3-5 cm byklkteki ovoid tomurcuklardan oluan bir sebzedir.

ekil 90. A: Brassica nigra. : iek; m: meyva. B: Capsella

bursa-pastoris.

Brassica cinsinden bir grup bitkinin ya retiminde nemli bir yeri vardr. B.napus var. oleifera (kolza)(Res. 84), B.rapa va.oleracea (rapistra) gibi bitkilerin tohumlarndan karlan yalar erusik asit isimli bir ya asidi ierir, bu bileik toksiktir; bu nedenle bu tip yalar yemeklik ya olarak kullanlmaz. Ancak yanda erusik asit bulunmayan tohumlar verecek Brassica varyetelerinin kltr yaplr. Brassica rapa var.rapa (algam) sebze olarak yumrular tketilen bir varyetedir.
(*)gemma= tomurcuk 216

Sinapis alba (beyaz hardalotu), hem Avrupa' da hem de Bat ve Gney Anadolu blgeleri ile Trakya' da yetien, tek yllk bir bitkidir. iekleri sar veya beyaz, yapraklar pennat paral; meyvas yani silikva dana uzun, 2-5 cm boyundadr, tepede 1.5-3 cm uzunluunda yass bir gaga ksm bulunur (Brassica' dan fark). Tohumlar kirli sar veya esmerimsi renkli olup Semen Sinapis albae (Semen Erucae) adyla tannr. Siyah hardal tohumu gibi bu tohumlar da kkrtl heterozit ierir, bu heterozit sinalbozit' tir. Kokusu keskin deildir fakat lezzeti baharldr, daha ok sofra hardal yapmnda kullanlr. Cruciferae familyasndaki baz bitkilerin yapraklar, bazlarnn da yumrular, taze olarak, salata gibi yenir. Eruca sativa (roka) yapraklar iin ekilen tek yllk bir bitkidir. iekleri beyaz renkli ve mor damarldr, kolay tannr. Raphanus sativus(Uvp) yumrular iin yetitirilir. Lepidium sativum (tere) yetitirilen, Nasturtium officinale (su teresi) ise yurdumuzda bir ok blgede su kenarlarnda yetien, beyaz iekli, ok yllk otsu birer bitkidir, bu ikinci tr halk arasnda diretik olarak da kullanlr. Bu familyada ayr ve tarla bitkileri arasnda olup iyi tannan bitkiler vardr. Capsella bursa-pastoris (obanantas); kk beyaz iekli 15-25 cm boyunda bir bitkidir. Meyvalar kordat silikula tipindedir, eksen zerinde alternan dizilili ve' ok saydadr (ek. 90B). Bitki halk arasnda hemostatik olarak kullanlr. Isatis tinctoria (ivitotu), 2 yllk bir tarla bitkisidir. iek durumu geni bir korimbus, iekleri sar renklidir; kklerinden mavi renkli boya maddesi olan ivit (indigo) elde edilir (Res. 85). Boreava orientalis (sarot), bazen btn tarlay kaplam olarak grlen iekleri sar, meyvalar 1 tohumlu nuks tipinde olan bir bitkidir. Tarla yabanc otu saylmasna karn tohumlarndan yerel olarak ya elde edilmektedir, bu ya erusik asit tamayan bir yadr. Bahelerde ss bitkisi olarak yetitirilen birok cins Cruciferae familyasndadr; rnein Matthiola, Cheiranthus (ebboy), Hesperis, Iberis (iekleri asimetrik bir bitkidir), Alyssum, Lunaria annua sedefotu adyla kuru iekler arasnda makbul saylan bir ss bitkisidir, silikva tipi meyvalar geni eliptik-rotundattr, karpelleri dkldkten soma dal zerinde kalan yalanc blme, zarms ve sedefli gibi parlaktr, ismini buradan almtr.

217

Ordo: Sarraceniales
Papaverales ile Rosales arasnda bir takmdr. Bcek kapan otsu bitkiler, insektivor' lar(*) bu taksondadr. Bu takmda 3 familya yer alr. Fam: Sarraceniaceae Bu familyadaki bitkilerin yapraklar bcek kapacak biimdedir. Sarracenia trleri, yapraklan tp eklini alm Amerika bitkileridir, bataklklarda yetiir, seralarda da yetitirilir. Fam: Nepenthaceae Nepenthes trleri, Gneydou Asya' da yetien trmanc bitkilerdir. Yapraklarda taban ksm lamina eklinde genilemi, sap ksm ise slk grevim stlenecek biimde uzamtr; tepe ksm kapakl bir ibrik eklini almtr. Fam: Droseraceae Drosera intermedia (gne gl), dnyann birok lkesinde, bataklklarda yetiir; Kuzeydou Anadolu' nun yksek blgelerinde, nemli ayrlarda bulunur. Yapraklar spatulat ve rozet eklindedir, st yznde sapl ve yapkan salg tyleri bulunur; bir bcein uyars ile tyler bcein stne kapanr soma da onu sindirir. Sindirim tamamlannca yaprak alp eski haline dnerken bcekten arta kalanlar atlr.Dionaea muscipula, Kuzey Amerika bataklk bitkisidir. Yapraklarn kenar uzun ve sert dikenli gibidir. Bir uyar karsnda orta damar boyunca bcei de iine alarak katlanr, diler birbirine girer; bcek kapan ad bu yzden verilmitir.

Ordo: Rosales
Bu takmdaki bitkiler odunlu veya otsudur. iekler hermafrodit, aktinomorf veya zigomorf, pentamer; siklik dizilili; epiin veya hipogin ya da perigindir. Stamen says 5 veya 5' in kat kadardr. Reseptakulum ounukla hipantiyum eklinde; ovaryum ise ekseriya apokarp, bazen sinkarptr. Polycarpicae ve Rosales, birbirine benzeyen takmlardr. Rosales' in bir ksmnda da folikl tipi meyvaya rastlanr. Aralarndaki nemli fark, Rosales' te iek organlarnn siklik dizili gstermesidir.

(*)insec=bcek; insectivor= bcek yiyen, bcekle beslenen 218

Rosales ordosu, Rosaceae ve Leguminosae gibi nemli familyalar kapsayan zengin bir taksondur. Bu takm altnda toplanan familyalar aadaki karakterleri ile birbirinden ayrd edilebilir. 1. Meyva legmen Leguminosae 1. Meyva legmen deil 2. Yapraklar stipulal 3.Meyva aken veya kapsl; hipantiyum yok; stipula dc 4.Meyva kapsl; iekler erdii, nadiren tek eeyli Hamamelidaceae 4.Meyva tyl aken; iekler tek eeyli Platanaceae 3.Meyva drupa, agregat, nuks veya folikul; hipantiyum var; stipula yaprak tabanna bitiik,bazen dc Rosaceae 2. Yapraklar stpulasz 5.Bitkiler al formunda; meyva bakka Grossulariaceae 5.Bitkiler otsu; meyva kapsl veya folikl .Meyva kapsl; karpel says 2 Saxifragaceae .Meyva folikl; karpel ok sayda Crassulaceae

Fam: Crassulaceae
Bir veya ok yllk, otsu, sukkulent bitkilerin topland bir familyadr. ounlukla kurak, gneli ve tal yerlerde yetiir. Yapraklar basit, stipulasz, su depo ederek etlenmitir(*), organik asitler ierir. iekler hermafrodit aktinomorf; simoz ve ekseriya monokasyum durumundadr. Sepaller serbest, says 3-30 olabilir, ounlukla 5 tanedir. Petaller serbest, bazen birleik, sepal says kadar, ounlukla 5 veya 10 tane; stamenler 2 halka zerine dizilmi, petal says Kadar veya 2 kat; pistil petal says kadar 3, 5 veya 10 tane. Ovaryum st durumlu; meyva ok tohumlu folikl veya folikl topluluudur. Crassulaceae zengin bir familyadr, 30' dan fazla cins 1300 kadar tr bulunur; yurdumuzda 6 cins, 75 tr yetiir. Sedum acre' de (ac damkoruu) cinsin ortak zellii yapraklarn yass veya silindirik fakat etli ve alternan dizilili oluudur. Periant 5'er yeli, stamen 10 tane, ginekeum 5 karpelli ve apokarptr. Yapraklarda ac madde, msilaj, az miktarda alkaloit ve bir flavonozit olan rutozit bulunur. Yara ve nasr iyi edici olarak uygulanr. Sempervivum (mozayk) trleri, taban yapraklar rozet eklinde toplanm, iek halkalar ok yeli olan bitkilerdir, Umbilicus (vens gbei) trlerinin yapraklar da yara iyi edici olarak kullanlr. Kaya atlaklarnda, duvarlarda, ta aralarnda yetien bu ok yllk, otsu bitkilerin yapraklar rotundat, peltat ve etlidir. Crassula trleri bulunduu evrede akl talarna benzer grntedir.

(*) crassus= iman, etli 219

Bryophyllum calycinum ss bitkisi olarak sakslarda ok sk yetitirilen bir bitkidir. Lamina kenarndaki dilerin dibinde bulunan tomurcuklarn topraa dp kklenmesi yoluyla oalr (vejetatif reme). Fam: Saxifragaceae Bu familyadaki bitkiler eskiden bbrek ve safra talarn drmede kullanlmtr, ismi oradan gelmektedir. Otsu veya kk aa formunda olup kaya atlaklarnda veya talar arasnda yetien sukkulent bitkilerdir. Yapraklar stipulasz, palmat, kenarlar dentat, lobludur. Saxifraga(*) (takran) trlerinden S.rotundifolia Anadolu' da yetien bir bitkidir. Fam: Grossulariaceae Bu familyadaki bitkiler al formunda, yapraklan palmat loblu olan trlerdir. iek durumu rasemus, iekler aktinomorf ve hipantiyumludur. Ovaryum alt durumlu, meyva ok tohumlu bir bakkadr. Yurdumuzda 1 cins ile temsil edilir. Ribes rubrum (frenk zm), meyvalar iin yetitirilir, yabani trleri de vardr. Meyvalar krmz, kk salkmlar durumundadr. urup, reel, likr yapmmda kullanlr. Ribes nigrum, kasis adyla tannan tr olup meyvalar siyahtr (Res. 86). Yapraklarn alt yznde sapsz glandlar tar ve gzel kokuludur. Avrupa' da kltr yaplr. Ribes grossularia (bektai zm) meyvalar urup, likr, reel hazrlamada kullanlan dikenli bir aldr. Meyvalar zm tanesi byklnde ve yeildir (Res. 87). Hydrangea hortensis (ortanca) vatam in ve Japonya olan bir ss bitkisidir. H.macrophylla bahelerimizde yetitirilen trdr. Philadelphus Gzel kokar. coronarius (filbahri) beyaz iekli bir ss bitkisidir.

Fam: Hamamelidaceae Bu familyadaki bitkiler dnya zerinde belirli blgelerde yetiir; bazs kn yaprak dken bir ksm her zaman yeil kalan byk aalardr. Yapraklar alternan dizilili, tam veya palmat loblu ve stipulaldr. iekler hermafrodit veya tek eeyli; aktinomorf veya zigomorf, kapitulum veya spika durumunda toplanmtr. Kaliks ve korolla 4-5 yeli, petaller bazen eksiktir; stamen says 4-5, ovaryum yar alt durumlu, 2 gzldr. Meyva lokulusit kapsldr. Yurdumuzda yetien 1 tr vardr ve ok nemlidir.
(*)saxum= kaya; frangere= krmak 220

Liquidambar orientalis (sla aac, sala aac, gnlk aac, amber aac), Gney-Bat Anadolu' da Mula-Marmaris ve Kyceiz' de orman oluturan 10-15 m boyunda monoik oir aatr. Yeryznde yalnz bu yrede orman oluturur; tek tek Antalya' da Rodos' ta da rastlanr. nar' a benzeyen bu aa kn yaprak dker. Yapraklar 8-10 cm kadar, palmat lobludur. Dii iekler sapl, sarkk toparlak durumlar meydana getirir. Erkek iekler ise terminal salkm durumundadr (ek. 91B; Res. 88). Gvde zerinde yara alarak bir balsam elde edilir. Balsam elde etmek amacyla nce aacm gvdesinde, yerden 20-30 cm yksekten balayp kolun uzanaca ykseklie kadar, boyuna bir ksm kaznr; bu yaralama ile bitki uyarlarak bir salg retilir. Bu salg zel bir aletle, kabuk ile birlikte toplanr, kaynar su iine atlr, ksa bir sre soma kazan ierii kabuklarla oeraber kl torbalara alnr, az balanp sklr. Torbadan akan su ve balsam karm toplama kabnda dinlenmeye braklr. Dibe ken balsama Styrax Liquidus T.K. (Sla ya, Sala ya) veya Mia ad verilir. Reine, uucu ya ve sinnamik asit ieren drog solunum yollar antiseptii ve ekspektoran, dardan antiseptik, antiparaziter olarak etki eder; pomat, yak halinde kullanlr. Ayrca parfmeride iyi bir koku fksatrdr. Balsam ayrldktan soma torbada kalan kabuklar Cortex Thymiamitis (buhur) tts olarak kullanlr. L.formosana, in ve Formosa' da yerli olan, L.styraciflua ise Kuzey Amerika' da yetien trdr; bu ikinci bitkiden elde edilen droga Storax ad verilir. Hamamelis virginiana (cad fnd), Kuzey Amerika' da Atlantik Blgesinde yaygn olan bir bitkidir. Boyu 7 m ' ye kadar uzayabilir. Yapraklar fndnkine benzer, taban asimetrik, kenarlar dilidir; damarlarn birletii blgelerde ty demetleri bulunur (ek. 91 A; Res. 89). Bu yapraklar Folia Hamamelidis T.K. (Hamamelis yapra) ad altnda kodeks ve farmakopelerde kaytldr. Dal ve gvde kabuklar Cortex Hamamelidis de drog olarak kullanlr, her iki drog da tanen ierir; astrenjan ve hemostatik etkilidir; varis ve hemoroitte kullanlan pomatlarn bileimine girer. Ayrca kozmetik preparatlarda cilt buruukluklarn gidermek amacyla kullanlr.

Fam: Platanaceae
Kuzey Yarkrenin yaprak dken monoik aalardr, lman iklimde kolay yetiir. Yapraklar alternan dizilili, 15-20 cm kadar, palmat loblu ve stipulaldr fakat stipula abuk der. iekler monoiktir, kresel durumlar oluturur, bu durumlar da gevek ve sarkk rasemuslar meydana getirir. Meyva tipi akendir, taban ksm uzun tylerle evrilidir. Yurdumuzda 1 tr yaygndr.
221

Platanus orientalis (dou nar), sulak yerlerde, dere yataklarnda yetien, park ve yol kenarlarnda da ok yetitirilen ve uzun yllar yaayabilen byk bir aatr. Gvde kabuu kk plaklar halinde dklr. Yapraklar eit olmayan 5-7 loblu, byk dilidir. iek durumlar herbiri kresel, 3-6 durumdan oluan salkm eklindedir.

ekil 91. A: Hamamelis virginiana. y:yaprak. B: Liquidambar orientalis; e: erkek iek durumu; d: dii iek durumu (K. Karamanolu' ndan).

P.occidentalis (bat nar), Kuzey Amerika' da yetien bir nar trdr. Yapraklar az derin 3-5 lobludur; iek durumu 1-3 kresel durumdan meydana gelmitir (dou narndan fark). P.acerifolia Avrupa'da yetitirilen yaygn bir trdr. Platanaceae familyasndaki bitkilerin tbbi bir kullanl yoktur.

Fam: Rosaceae (Glgiller)

Bu familyann bitkileri btn dnyada rastlanan ve Kuzey Yarkrede yetienleri iyi gelimi bitkilerdir. Avrupa' da 60 kadar yerli aa vardr. Meyvalar (elma, armut, kiraz, erik, kays, ilek) nedeniyle ekonomik deeri yksektir; kesme iek olarak da nemli bitkileri kapsamaktadr.

222

Familya bitkileri otsu veya odunlu bitkiler ya da al veya aalardr. ou ok yllk, birka tanesi tek yllktr. Baz bitkiler dikenlidir; bunlar yzey dikeni (Rosa, Rubus) veya gvde dikeni (Prunus, Crataegus) biimindedir. Aralarnda az sayda trmanc olanlar bulunur. Baz trler kn yaprak dker, bazlarnda yapraklar kalcdr, alternan dizilmitir, nadiren karlkldr. Yapraklar tam veya pennattr; stipula yaprak sapnn tabanyla birlemitir (Spirea' da stipula yoktur). iekler aktinomorf, hermafrodit, nadiren monoik; byk ve gsterilidir. Tozlama iin ok zel renkli ekici ieklere sahip olduklar halde, Rosa hari ounda amelleri evreleyen bir nektaryum diski (halkas) bulunur; bu disk ya serbest ve dta (Rubus) veya flamentlerle az ok saklanm durumdadr (Geum) ve uzun dilli bcekler iin uygundur. Genelde protandri hakimdir ve entemogam bitkileridir; Poterium, istisna olarak rzgarla tozlar anemogamdr, bir bak veya spika meydana getirmi olan iekleri ok indirgenmitir, petal ve nektaryum yoktur. Rosaceae iekleri perigin veya epiindir ve ekseriya hipantiyum bulunur. Genel iek forml a.K 5 C 5 A5/10/29 G(i_5.20) dr. Kaliks 5 sepalli, sepaller alternan dizililidir. Genellikle 5 yeden oluan bir epkaliks bulunur, vertisillat dizilmitir, sepale benzer, bazen 5 lob halindedir. Petal says 5' tir, kltrde 3 veya 4 kat 15/20 tane olabilir, her renkte grlebilir, fakat mavi hi yoktur. Stamenler petal says kadar veya 2, 3, 4 kat olabilir. Anterler boyuna yarkla alr, ok sayda polen dalr. Karpel ok sayda ve serbesttir, Prunoideae' de l'e indirgenmitir, her karpelde anatrop 2 vl bulunur. Meyva etli veya kuru aken, nuks, drupa ya da folikil tipindedir. ounlukla agregat meyva tarlar. Tohumlarda endosperma yoktur, besin maddel[eri kotiledonlarda toplanmtr. Yeryznde 115 kadar cins, 3200 kadar tr, Anadolu' da ise 35 cins, 250 kadar tr yetiir. Rosaceae bitkileri morfolojik zellikleriyle Ranunculaceae bitkilerine benzer. Bu iki familya karakteristik zellikleri bakmndan karlatrlrsa: Rosaceae stipula var ve yaprak sapna bitiik iek epigin/hipogin/perigin stamenlerin dizilii siklik hipantiyum var endosperma yok Ranunculaceae yok her zaman hipogin asiklik yok var

223

Rosaceae ok geni bir familya olduundan 4 alt familyaya ayrlarak incelenir. Ginekeum apokarp Ginekeum sinkarp 1) Spiraeoideae: karpel says 5; meyva folikl 2) Rosoideae: karpel says az ya da ok; meyva nuks veya drupa 3) Pomoideae: Ovaryum 2-5 karpelden meydana gelmi,reseptakulumun iine gml, reseptakulum etlenmi; meyva drupa 4) Prunoideae: Ovaryum 1 tane, tek karpelli, reseptakulumun tabannda serbest. Reseptakulum yass veya ukur; meyva drupa

Alt familya: Spiraeoideae

Ginekeum apokarp, karpel 5 tane, her bir ovaryumdan 1 tane folikl meyva meydana gelir. iek forml : K 5 C 5 A1Q G-2.s dir. Ouillaja saponaria, ili ve Bolivya' da yetien, yaprak dkmeyen byk bir aatr. Gvde ve kk kabuklar soyulur, i korteksi alnarak Cortex Quillajae T.K. (Panama Odunu, Panama kabuu) isimli drog elde edilir. Kilayik asit ad verilen bir saponozit ierir, saponozit tahri edici ve toksiktr ila olarak kullanlmaz; temizleyici ve tentr halinde emlgatr olarak kullanlr.

Altfamilya: Rosoideae
Ginekeum apokarptr. Karpel ok sayda, konveks bir ginofor zerinde bulunur (Fragaria, Rubus, Potentilla), her bir ovaryumdan bir nuks, nadiren bir drupa meydana gelir. Meyva agregat meyvadr. Reseptakulum ykselmi veya dz ya da ukur, ayakl vazo biiminde ve kalcdr, meyvada yumuaktr. Her karpelde 1-2 vl vardr. Meyva hibir zaman almaz. Sepaller dklmez, meyvann stnde kalr. Rosa cinsi dikenli al veya aaklardan oluur. Yapraklar pennat, stipulal, foliollerin kenar serrattr. Reseptakulum ukurdur, iinde ok sayda, serbest pistil bulunur, stiluslar uzun olup tepede, azdan dar kar. Olgunlukta reseptakulum (hipantiyum) etlenir; iinde ok sayda nuks tipi meyva meydana gelir. Rosa damascena (*) (sparta gl, am gl). Bu tr Burdur ve sparta yresinde, glya elde etmek amacyla ekilir. Yapraklan imparipennat, 37 folioll ve stipulaldr. iekler pembe, petaller katmerli ok sayda ve kuvvetli kokuludur; Mays
(*)Damascus= am, damascena= am yaknlarnda yetien 224

sonuna doru aar. Petallerden subuhar distilasyonu ile Oleum Rosae T.K. (Gl ya) elde edilir. Bileiminde tepenik bileikler balca geraniol, jenol bulunur. Parfmeri ve kozmetikte, koku fiksatr, koku verici olarak kullanlr. Oleum Rosae elde ederken toplanan distilatta, alttaki sulu tabaka da drog olarak kullanlr. Aqua Rosae T.K. (Gl suyu) ad verilen bu drog iyi bir antienflamatuvardr, zellikle gz hekimliinde kzarma ve kanmalara kar kullanlr ; ayrca laksatif etkilidir. 3500-4000 kg iekten 1 kg glya elde edilir. sparta' da ylda 650 kg kadar ya retilir. Gl ya, Trkiye ve Bulgaristan iin nemli bir endstri rndr. Flores Rosae T.K. (Gl petalleri), taze olarak kullanlan dier bir drogdur. Tanen, kersetol (flavonozit) ve antosiyanozit ierir. Ayrca bu ieklerden hazrlanan konkret (bir eit ekstre) parfmeri ve sanayii iin deerli bir rndr. Rosa centifolia (*) (okka gl) byk iekli bol petalli bir kltr bitkisidir; zellikle Fransa' da glsuyu elde etmek iin ekilir. Bahelerin balca ss bitkisidir, ayrca petallerinden reel yaplr. Kesme iek olarak da deerlidir. R. canina (**) (yabani gl, kpek gl) ok yaygn olan bir trdr. Petal 5 tanedir. Olgun meyvalar zeytin byklndedir, krmz hipantiyum iinde ok sayda nuks bulunur ve Fructus Rosae caninae (Fructus Cynosbati kuburnu, glburnu) isimli drou meydana getirir (ek. 92A; Res. 90a, 90b). C vitamini bakmndan zengin bir drogdur, ayrca tanen ve flavonozit de ierir. Meyvann iindeki nuks lar karldktan soma ay gibi hazrlanarak iilir. Astrenjan ve diretiktir, P vitamini aktivitesi gsterir. Halk arasnda, marmelat hazrlanarak C vitamini kayna olarak tketilir. R.gallica, krmz renkli, katmersiz bir kltr bitkisidir. Kuvvetli kokusu nedeniyle kesme iek ve bahe ss olarak makbuldur. Rubus cinsi dikenli pennat yaprakl ve trmanc bir aldr. Reseptakulum etlenmi ve bir stun gibi ykselmitir, ginekeum apokarptr ve pistliler bu eksen zerine dizilmitir. Her bir ovaryumdan bir drupa meydana gelir. Rubus idaeus (ahududu, aa ilei), meyvalar iin yetitirilen 1-1.5 metre boyunda bir aldr. Yapraklar pennat 3-7 folioll ve dentat, stipula iplik eklindedir (Res. 91). Yapraklar tanen, flavonozit ve C vitamini tar; meyvalarda ise malik asit, sitrik asit, ozlar (levloz) ve ektin bulunur. Antidiyareik ve astrenjan etkisi vardr. Meyvalardan azrlanan urup, Sirupus Rubi idaei T.K. (Aa ilei urubu, Ahududu urubu) pediatrik ilalarda renk ve koku verici olarak yer alr. Succus Rubi idaei de eczaclkta kullanlan bir drogdur.
(*) cet(i)- = yz; ok (**) canis= kpek 225

ekil 92. A: Rosa carina. nrmeyva; B: Prunus amygdalus va.amara. : iein boyuna kesiti; md: meyval dal; t: tohum.

R.fruticosus (R.tomentosus) (brtlen) yurdumuzda yabani olarak yetien yaygn bir bitkidir (Res. 92). Folia Rubi fruticosi, brtlen yapra ve iek tomurcuklarndan oluan bir drogdur. Tanen, flavonozit, C vitamini ve organik asitler ierir. Antidiyareik antihemoroidal ve astrenjan olarak etkir; gargara halinde, az-boaz iltihaplarnda kullanlr. Fructus Rubi fruticosi brtlen meyvas taze olarak yendii gibi marmelat da hazrlanr. Sitrik asit, pektin, eker ve msilaj ierir. Rubus canescens ve Rdiscolor, Anadolu' da yetien dier brtlen trleridir. Sarcopoterium spinosum (Poterium spinosum) (aptesbozan om), yurdumuzda Akdeniz Blgesinde ve Bat Anadolu' da ok yaygn olan alak bir aldr. Dallar dikotomik dallanm, sk ve diken gibidir. iek durumu ksa bir spikadr. iekleri ok indirgenmi, sepal 4 tanedir fakat petal yoktur (Res. 92). Kkleri diretik ve antidiyabetik etkilidir.
226

Hagenia abyssinica (*), 6-12 m boyunda, monoik bir Habeistan bitkisidir. Dii iek durumlar Flores Koso T.K. (Koso iei) isimli drou meydana getirir. Kosotoksin ieren bu drog kurt drc etkidedir, bayatlam ieklerde bu etki azalr. Erkek iekler kusturucu olduu iin kullanlmaz Fragaria vesca (ilek) otsu ve ok yllk bir bitkidir, stolonlar ile yaylr ve oalr, ormanalt ve glge yerleri sever. Yapraklar trifoliattr. Reseptakulum zerinde ok sayda apokarp ovaryum bulunur (Res. 94). Radix Fragariae ve Folia Fragariae, tanen ierdikleri iin kullanlr; Fructus Fragariae' de olgunlukta etlenen reseptakulum tatlanm, herbir ovaryumdan da bir nuks meydana gelmitir; pektin, eker, organik asitler, C vitamini ve aromatik maddeler ierir.

Altfamilya: Pomoideae (Maloideae)

Bir ok meyva aacnn bulunduu altfamilyadr. iek epiindir; ginekeum 2-5 karpelden oluur, alt durumlu ovaryum iek ekseni ile birlemi (Rosoideae' den fark) etlenmi ve kaynamtr, meyvalarm yenen ksm burasdr. Kaliks meyvann tepesinde, artk eklinde kalr. iek forml: K s C 5 A G(2.5). Crataegus (al, yemien), yurdumuzda sk rastlanan, yapraklar 3-7 loblu ve dili olan dikenli bir al veya kk aatr. iekleri demet halinde ve beyaz; meyvalar sar veya krmz renkli drupadr. Tepede, kaliks art bulunur. Crataegus monogyna Avrupa, Bat Asya, Kuzey Afrika, Kuzey Amerika' da yetien, Anadolu' da da yaygn, genellikle dkenli, 10 m boyunda kk bir aatr. Dallar koyu kahverengi, 1.5-2.5 cm apnda. Yapraklar ovat-obovat, pennatilobat, 3-5 obtus loblu, koyu yeil. iekler beyaz veya pembe, 10-18 tanesi emsiyemsi salkm meydana etirir. Dii organ 1 tanedir (tr ismi). Meyva 1 cm kadar, yuvarlak, rmz renkli, tek tohumlu drupadr (ek. 93B; Res. 95). Bitkinin kokusu ho deildir. Bu trn henz amam iekleri (Crataegi folium cumflorae) ve olgunlamam meyvalar (Fructus Crataegi) Phr. Eur.'da kaytldr. Drogda prosiyanidoller, flavonoidler, rutozit, hiperozit, kersetin, viteksin; katein, epikatein; triterpenik asitler, ursolik asit, oleanolik asit, klorojenik ve kafeik asit saptanmtr. Phr. Eur. gre drogda hiperozit zerinden hesaplanm %1.5 flavonoid bulunmaldr. Konjestf kalp hastalklarnda, arterosklerozda, yksek olmayan tansiyonu drmede ve angina pectoriste kullanlr. Gnlk doz 5 g olup, 1.5 g' dan hazrlanan infuzyon halinde uygulanr. Yallkta geriatnk olarak verilir.
(*)abvssinicus= Habeistan ile ilgili 227

Cpentagyna,

pistili 5 tane, meyvas siyah renkli olan trdr.

Pyracantha coccinea (ate dikeni) ala benzeyen bir bitkidir. Yapraklar basit, kenarlar tamdr. Turuncu renkli meyvalar kn ortalarna kadar aa zerinde kalr. Park ve bahe bitkisidir. Cydonia vulgaris (ayva) meyvalar ok tketilen bir bitkidir. Ayva ekirdekleri Semen Cvdoniae, msilaj ieren bir drogdur; sedatif ve antitssif etkisinden dolay halk arasnda ok kullanlr. Meyva ise Fructus Cydoniae tanen, pektin, C vitamini ierir. Mide arlarnda ve kabz olarak verilir. C. japonica (Japon ayvas) bir ss bitkisidir. Bu altfamilyadan meyvasndan yararlanlanlar arasnda Malus sylvestris(Pyrus malus) (elma), Mespilus germanica (mumula, bebyk) (Res. 96), Eriobotrya japonica (malta erii, yeni dnya) (Res. 97), Pyrus communis (armut), P.elaeagnfolia (ahlat), Sorbus aucuparia (vez) saylabilir.

Altfamilya: Prunoideae
Yapraklar basit, iek perigin; hipantiyum var; llkarpelden yaplm ovaryum 1 tane olup yass veya ukur olan reseptakulumun tabannda ve serbesttir. Meyva tipi drupa; genel iek forml: K s C 5 A G- dr. Prunus laurocerasus (Laurocerasus officinalis, taflan, karayemi), Kuzey Anadolu' da yabani olarak yetien, parklarda yetitirilen bir aatr. Kn yaprak dkmez. Yapraklar basit, geni eliptik, derimsi ve ksa sapldr. Kenarlar ok seyrek olmak zere dilidir, yapran alt yznde, sapa yakn blgede ve orta damarn iki yannda kk birer salg bezi bulunur. iekler dik, salkm durumunda, meyva zeytin byklnde siyah bir drupadr (ek. 93A). Folia Laurocerasi recens (*) T.K. (Taflan yapra), taze yapraklardan oluan bir drogdur. Yapraklardan su buhar distilasyonu ile Aqua Laurocerasi T.K. (Taflan suyu) hazrlanr. Siyanogenetik heterozitler (prulaurazozit) ieren bu droglar yattrc, ksrk kesici ve koku verici olarak kullanlr. Heterozitin hidroliziyle hidrosiyanik asit aa kar, bu nedenle yapraklar zehirlidir. Prunus amygdalus (Amygdalus communis, badem aac), ilkbaharda, yapraklardan nce pembe veya beyaz renkli iek aan, boyu 8' m ye varan aalardr. iek tek bana veya 2-3 l kmeler halinde bulunur; sap ok ksa, reseptakulumu ukurdur. Kaliks ve korolla 5er yeli, stamen ok sayda ovaryum 1 tane ve reseptakulumun dibinde serbesttir.
(*)recens= taze, yeni, krpe 228

Drupa tipi gen meyvalarda (ala) yumuak bir perikarp bulunur, bunun i ksm, giderek odunlar ve gzenekli sert bir endokarpa dnr (ek. 92B; Res. 98). Bu bitkinin Anadolu' da 2 varyetesi yetiir, bilhassa scak blgelerde ok yetitirilir: P.amygdalus va.dulcis (tatl badem) ve P.amygdalus var.amara (ac badem). Bu 2 varyete, sadece tohumlarnn tad bileikler bakmndan farkllk gsterir yani bunlar kimyasal varyetedir. 2-3 cm boyunda ve bir ucu yuvarlak, dier ucu sivri olan tohumlar (ac badem biraz daha kktr) %40-55 kadar sabit ya, %20 kadar da protein ierir. Bu tohumlardan presyon ile elde edilen sabit ya Oleum Amygdali T.K. (Badem ya) adn alr. Dahilen kullanlrsa hafif laksatif etki gsterir; birok kozmetik rnne girer ve baz preparatlarda, burun damlalar ile yal enjeksiyonlar iin sva maddesidir. Tohumlar emlsin isimli ferment bakmndan zengindir ve bu enzim iin balca kaynak bu tohumlardr. Acbadem tohumlar, tatl tohumlardan farkl olarak siyanogenetik (*) bir heterozit olan amigdalozit (%2.5-4 kadar) tar. Temizlenmi badem ya hidrosiyanik asitten arnmtr, sadece benzaldehit ierir. Ya alndktan soma geriye kalan acbadem tohumlarnn posas subuhar distilasyonuna tabi tutularak bir uucu ya kazanlr. Oleum Amygdali amarae, ac badem esans ad verilen bu rn koku ve lezzet deitirici olarak, az miktarlarda kullanlr. Bu alt familyada meyva olarak tandmz baz Prunus' lar vardr; rnein, P.avium (Cerasus avium, kiraz), P.cerasus (C.vulgaris, vine), P.persica (Persica vulgaris, eftali), P.armeniaca (.Armeniaca vulgaris, kays), P.domestica (erik), P.spinosa (akal erii), P.mahaleb (Cerasus mahaleb, mahlep). Prunus armeniaca (Armeniaca vulgaris, kays) meyvalar makbul bir trdr. Tohumlarndan karlan ya E vitaminince zengindir; doymam ya asitlerinden %60 oleik asit, % 30 linoleik asit ierir. Son yllarda 'Aprcot Kernel Oil" ad altnda bir ok cilt preparatnda yer almakta olan pahal bir yadr. Prunus mahaleb' in tohumlar Semen Pruni mahaleb adyla tannr. dris veya mahlep adyla aktarlarda satlan ve sabit ya yannda kumarin bileikleri de ieren bu tohumlar tonik ve antibiyotik etki gsterir. Prunus padus (Padus avium, ku kiraz) beyaz renkli ve kokulu iekleri olan bir aaktr. Gen gvde ve dal kabuklar Cortex Pruni padi, amigdalozit, tanen ve reine ierir, tonik ve sedatif olarak kullanlr. Prunus cerasus' tan hazrlanan Succus Cerasi, aromatik urup yapmnda kullanlr.

(*)genesis=gelime (hidroliz sonucu hidrosiyanik asite ayrlan heterozitler). 229

ekil 93. A: Prunus laurocerasus. B: Crataegus monogyna.: iek

Fam: Leguminosae (Baklagiller)

iekli bitkiler (Angiospermae) arasnda, Compositae' den soma gelen ikinci byk familyadr. Aralarnda kserofitler ve suda yaayanlar aa bulunur. Tropik, subtropik ve lman iklim kuanda yaygn olan bu familyada 600' den fazla cins, 13000 kadar tr bulunur ve bir ksmndan nemli droglar elde edilir. Leguminosae familyas 3 altfamilyaya ayrlr; bunlar, en zengini Papilionoideae olmak zere (400 kadar cins), Mimosoideae (50 cins) ve Caesalpinioideae (150 kadar cins)' dir. Bu alt familyalar ok geni olduklarndan birer familya olarak da kabul edilir. Familya bitkileri ot, al, kk ya da byk aa formundadr, aralarnda trmanc olanlar (rn. Wistaria) da bulunur. Yapraklar alternan dizilili, ounlukla bileik, pennat ve stipulaldr; fakat istisnalara da sk rastlanr, Ulex gibi basit yaprakl cinsler vardr. Acacia' nm gen fidelerinde pennat yapraklar gelimemitir; petiol genileyip yasslaarak lamina eklini alm yani fllot haline dnmtr. Yaprak paralanmas bazen palmat olabilir. Stipula, baz Acacia ve Robinia trlerinde diken eklini almtr; baz Pisum' larda ise genitir ve yapraa benzer. Pennat yapraklardaki foliol
230

says deikendir ve tantc zelik niteliinde olabilir, rnein Trifolium ve Medicago' da 3 foliol bulunur (trifoliat), Vicia1 da ise 3-12 ifttir. Yapraklarn pozisyonu akamlar deiir, yapraklar kapanr, rn. Mimosa puaica (kstmotu) dokunma ile katlanr ve sarkar. Bir ok Leguminosae bitkisinde, Rhizobium tr bakteri nodlleri bulunur. Bu bakteri havadaki azotu alp dier azotlu bileiklere dntrme yeteneindedir; bu nedenle fakir topraklar kuvvetlendirmek amacyla bu familya bitkilerinden yararlanlr. iek durumu ounlukla dik veya sarkk rasemustur, bazen sk bir kme eklindedir (Mimosa' da olduu gibi). iekler bazen aktinomorf, tek veya iki eeylidir (Mimosoiaeae), bazen da asimetriktir (Caesalpinioideae ve Papilionoideae). Kalilcs ve korolla genellikle 5'er yeli; stamen says genellikle 10, ya hepsi serbest, ya monadelf veya dadelftir. Ovaryum tek karpelden yaplm, tepede stilus ve stigmas iyi gelimitir; 2-ok vl tar. Meyva tek gzl bir legmendr, bazen tohumlarn aras boulmutur ve lomentum meydana gelmitir (ek.lOOB); bazen da folikl tipi meyvaya rastlanr. Meyva bazen, Arachis' te (yer fst) olduu gibi kapal kalr (ek.99A); bazen karn dikii ve dorsal(srt) damardan alarak geriye kvrlr ve tohumlarn atar (Cytisus, Lupinus). Legmen kuru ya da etli, yeilimsi veya parlak koyu renkli olabilir. Boyu birka mm' den 30 cm' ye kadar deiebilir. Tohum says 1 ya da daha oktur; testa kabacadr; embriyo gelimi ve besin maddeleri kotiledonlarda toplanmtr, endosperma ya az gelimitir ya da yoktur.

Altfamilya: Mimosoideae (Mimosaceae)

Bu altfamilya bitkilerinin ou al ya da aatr. Balca tropik ve subtropik blgelerde yetiir. Yapraklar ounlukla bipennattr bazen fllotlar grlr. iekler kk aktinomorf, tek veya 2 eeylidir. Sk bir spika ya da kresel bir ba durumundadr. Kaliks ounlukla gamosepal, petal 5 tane, kk ve eit byklktedir. Stamen says petalinkine eit veya 2 kat (Prosopis) ya da daha ok (Acacia); flamentler uzun ve renkli olup gsterili, bazen birleik, bazen serbesttir. Meyva tipi legmen veya lomentumdur. Prosopis farcta (P.stephaniana), bu altfamilyanm yurdumuzda yerli olarak yetien tek trdr. Gney ve Gneydou Anadolu' da rastlanr. Kk bir aldr, kk fakat batc dikenlerle kapldr. Acacia trleri tropik ve subtropiklerde yetien bitkilerdir. Yapraklar bipennat; iekleri sar veya beyaz, toparlak veya uzam durumlar halindedir. iek forml a K4.5 C 4 . 5 A10-30 Gj. Acacia trleri ekonomik deeri yksek bitkilerdir. Bir ounun gvHe kabuklar ve meyvalar tanen kayna olarak deerlendirilir. Bir ksm da park ve bahe aacdr.
231

Acacia senegal stipulalar diken haline gemi, kk bir aatr. Senegal, Sudan, Tropikal Afrika ve Nil havzasnda yabani olarak yetiir. Foliolleri kktr. Gvdede meydana gelen atlaklardan veya gvde zerine yaplan yaralardan bir zamk kar. Gummi Arabicum T.K. (Arabistan zamk) ad ile bilinen bu zamk eczaclk tekniinde granl, tablet, pastil draje yapmnda ve kozmetik sanayiinde kullanlr. Emlgatr zellii vardr. Ayrca, yumuatc olarak da losyon halinde kullanlr. Yaptrc olarak ve gda sanayiinde byk lde tketilir. A.catechu, Hindistan' da yetien kk bir aatr. Odun ksm ufak paralara ayrldktan soma su ile kaynatlarak bir ekstre hazrlanr, suyu uurulur elde edilen siyah kuru hlasa Catechu T.K. (kau) ya da Cachou isimleriyle tannr. Flobatanen' ce zengindir, astrenjan etkilidir. Sanayide zellikle deri tabaklamada ve boyamada kullanlr. Vatan Hindistan olan A.farnesiana, tad uucu ya nedeniyle ilgintir. Bu trden hazrlanan konkret, parfmeri sanayiinde nemli yeri olan bir rndr. A.dealbata, mimoza ad ile bilinen trdr. Yapraklar bipennat, Vatan Avustralya olduu halde stanbul'..da bahelerde yetitirilir. A.cyanophylla da bir Avustralya bitkisidir. zellikle Gney Anadolu' da ok yetitirilir. Yapraklarnn hepsi fllot eklinde olup genie linear ve grimsi yeil renklidir. Albizia julibrissin (glibriim) tropikal iklim kuak bitkilerinden bir aatr; vatan Asya ve Afrika' nm tropikal kesimidir. Yapraklar bipennat, iek durumlar pembeden sarya kadar deien renklerde, stamenler ok sayda, flamentleri tabanda birleik ve uzundur. Gzel bir park aacdr. Ayrca mantar elde etme amacyla gvdesinden yararlanlr. Mimosa pudica (kstmotu) ise vatan Brezilya olan bir yllk otsu bir bitkidir. Pennat yapraklar uyarlara kar nastik hareket eder, dokunulunca foliolleri katlanr ve yaprak sarkar. Trke isimlendirilmesi bu zelliinden dolaydr.

Altfamilya: Caesalpinioideae (Caesalpiniaceaea)

Bu altfamilyadaki bitkiler genellikle tropik ve subtropik blgelerde yetien aalardr. Yapraklar stipulal, tam ve loblu ya da pennattr. iekler zigomorftur. Kaliks 5 sepalden olumu, serbest veya birleik; petal says da 5' tir. Serbest olan petallerin ekli ya birbirinin ayndr (Cassia) ya da farkldr ve Papilonoideae' dekilere benzer (Cercis siliquastrum). Tomurcuk halindeyken st petali yan petaller, bunlar da alttaki 2 petal rter. Stamen says 10 ya da daha azdr ve serbesttir. Anterler tepede delikle veya yarkla alr. Genel iek forml: z K 5 C 5 Ao G Bu altfamilyadaki bitkilerden eczaclk bakmndan nemli droglar elde edilir.
232

ekil 94 A: Cassia angustifolia; B: C. acutifolia. m: meyva (Mitsuhashi' den).

Cassia trleri tropiklerde yetien aalardr. Yapraklar pennattr. Stamenlerin 7 si verimlidir, 3 krelmi olup ksa kalmtr. C. acutifolia tropiklerde Afrika' da, C.angustifolia ise Ortadou' da Hindistan ve Arabistan' da yetien trlerdir. Her iki bitkinin pennat yapraklar Folia Sennae T.K. (Sinameki yapra) ad ile bilinen, btn dnyaca tannan ve yaygn bir kullanl olan drou oluturur (ek. 94A; Res. 99). Aslmda foliollerden oluan drog antrasen trevi bileiklerden sennozitleri ierir, bu nedenle prgatif etkilidir. Kaim barsaa etki eder. Bu iki trn meyvalar da ayn amala kullanlr, drog Folliculi Sennae adyla bilinirse de aslmda meyva tipi legumendir. C.fstula (hyarember, hinthyan), vatan Antil Adalar, Hindistan ve Msr olan byk bir aatr. Meyvalar 35-40 cm boyunda 2-3 cm apnda, siyahms kahverengi bir silindir biimindedir. Enine perdelerle ok sayda gze ayrlmtr, ner gzde pulpa iinde birer tohum bulunur. Bu drog da mshil etkilidir. Tamarindus indica (demirhindi) da tropikal Afrika ve Hindistan' da yetien byk bir aatr. Yapraklar pennattr. Stamen 3 tane, monadelf; meyva legumen, etli ve uzundur, olgunlukta almaz. Yetitii yrede
233

taze meyva olarak yendii gibi, tohumlar ile birlikte ezilmi halde Pulpa Tamarindorum T.K. (Demirhindi pulpas) isimli drou oluturur. Tad eker ve organik asitler nedeniyle laksatif etkilidir. Copaifera officinalis, Orta Amerika' da yetien bir aatr. Odunu koyu krmz renklidir. Gvdenin yaralanmasyla akan oleoresin Balsamum Copaivae T.K. (Kopahu balsam) isimli drou oluturur. Bu droun antiseptik, balgam sktrc ve gs yumuatc etkisi vardr. Krameria triandra, Vatan Gney Amerika olan kk aalardr; Peru ve Bolivya' da yetiir. Yapraklar basittir. Krmz renkli olan kkleri Radix Ratanhiae T.K. (Ratanya kk) isimli drou oluturur. Tanence zengin olduundan antidiyareik ve astrenjan olarak kullanlr. Cilt losyonlar ve di sularnn da bileimine girer. Hematoxylon campechianum (bakkam aac) Orta Amerika' da yetien dikenli bir aatr. Krmz renkli olan odunundan hematoksilin isimli sitolojide kullanlan bir boya elde edilir. Ceratonia siliqua (keiboynuzu, harnup) kn yaprak dkmeyen bir aatr; Akdeniz blgesinde ve Gney Anadolu' da yetiir ve yetitirilir; Caesalpinioideae altfamilyasndaki yurdumuz iin yerli 2 cinsten biridir. Yapraklar paripennat, folioller derimsi, genie ovat, koyu yeil renklidir. iekler poligamdr, yani hem dii hem erkek ve hem de erdii iekleri vardr. Sepalleri kktr, petal bulunmaz, stamen 5 tanedir. Meyva almayan 10-20 cm boyunda ve yass, etli bir legmendir (ek. 95m); genken yeil, olgunlukta kahverengi olup pulpas tatldr. Kurutulmu keiboynuzu meyvalar toz edilip kakao yerine ocuk ikulatalarna konur; ayrca ocuk ishallerinde, antidiyareik olarak verilir. Tohumlarnda bol miktarda msilaj bulunur, su ile kaynatlp suyu uurulunca kolay ien bir zamk elde edilir; bu zamk daha ok sanayide, kitre zamk gibi kullanlrd; son yllarda Locust bean gum ad altnda kozmetik preparatlarda koyulatrc olarak yer almaktadr. Bykl ve arl sabit olan keiboynuzu tohumlar eskiden, kuyumculukta altn tartmada birim olarak (karat) kullanlrd. Cercis siliquastrum (erguvan), Bat ve Gney Anadolu' da klarn ok sert gemedii yrelerde yetien ve kn yaprak dken bir aatr. Yapraklar rotunaat-kordattr. iekler erguvan renginde olup dallarn zerinde sk kmeler halinde ve yapraklardan nce grlr; bu nedenle kauliflori (*) gsteren bitkiler arasnda saylr (ek. 95B). Hermafrodit olan ieklerde petallerin dizilii Papilonoiaeae alt familyas iin karakteristik olan biimdedir; gzel grnl bir park aacdr.

(*)caulis=gvde; -florus=iekli; cauliflori= ieklerin gvdeden kmas 234

ekil 95. A: Ceratonia siliqua. B: Cercis m: meyva; y: yaprak.

siliquastruum.

Gleditsia triacanthos (*) (yabani keiboynuzu), meyvalar keiboynuzuna benzeyen bir aatr. Vatan Kuzey Amerika' dr; Anadolu' da, zellikle tarla kenarlarna it yapmak amacyla ok dikilir. Dikenli bir aa olup dikenleri uzun, 4-5 cm kadardr; yapraklar pennat, foliolleri kktr; iekleri de kk, sarms-yeil renkli ve rasemus durumundadr. Meyvalar 30-40 cm boyunda yass, az ok kvrk ve sarkk, legmen tipinde, kahverengidir. Bu altfamilyada, bahelerde ss bitkisi olarak yetitirilen ve yurdumuz iin yerli olmayan bitkiler de vardr. Caesalpinia gilliesii (Poinciana gilliesii). Cennet kuu, tavus kuu ad verilen bu bitki Madagaskar bitkisidir. Yapraklar bipennat, foliolleri ok kktr; iekleri ise byk ve sar renkli olup stamenleri 10 tane, filamentleri uzun ve krmz renklidir.
(*)tri-=; acanthus= diken; triacanthus= dikenli. 235

Altfamilya: Papilionaceae (Fabaceae) Bu altfamilya bitkilerinin en arpc zellii ieklerinin zigomorf oluu ve kelebee benzemesidir (*). Geni yayl ve deiik hayat formu gsteren bitkilerin, tropiklerde yetienleri ounlukla odunsu, dierleri ise otsudur. Yapraklar ounlukla pennat 3 lobi u ve stipulaldr. iekte kaliks gamosepal ve 5 lobludur. Korollann 5 petalinden ikisi birleik, serbesttir. ekil bakmndan birbirine benzemeyen petaller deiik isimlerle anlrlar. stte bulunan petal byk ve diktir, veksillum (bayrakk) adn tar; iki yanda bulunan petaller kanada benzedii iin ala (kanatk) ad verilmitir; altta bulunan ve birlemi olan iki petal kaya benzer ve karina (kaykk) denir (ek. 96). Tomurcuktayken karinay kanatlar rter, veksillum da hepsini sarm durumdadr. Stamen says 10 olup baz genuslarda serbest (veya tabanda birleik), bazlarnda monadelf (**) ya da diadelftir (9 flament birlemi, biri serbest). Ovaryum bir karpelden meydana gelmi, 1 gzl, tek veya ok ovll; meyva legmen veya lomentumdur; legmen meyvalar dorsal damar ve vental (***) diki boyunca alr. Genel iek forml: z. K(S) C3+(2) Ao,(io>, (9)+ GFabaceae' den yurdumuzda 70 kadar cins ve 1000 kadar tr yetiir; drog veren bitkiler bakmndan da zengin bir taksondur Astragalus (geven) cinsi bunlardan biridir, 400' e yakn tr vardr. Anadolu'da al kmeleri gibi ok sk rastlanan bu bitkiler dalk krsal kesimde yakacak ve hayvan yemi olarak tketilmektedir (Res. 100a). Alak boylu ksa ve kaim gvdeli, sk dall ve sk dikenli al tipindeki geven trlerinde yapraklar pennattr, yalandka foliolleri dklr, orta damar sert diken eklinde Bitki zerinde kalr. Gvde zerinde meydana gelen yaralanmalar veya gvdeye yaplan izikler sonucu oluan zamk, bu yara ve yarklardan dar akar, sertleir (ek. 97c). Kitre zamk ad verilen bu rn su alarak ier, eczaclk tekniinde ve deiik alanlarda kullanlr. Astragalus microcephalus (Res. 100b), (Dou ve Gneybat Anadolu) boz geven, A.gummifer, (Dou Anadolu, Frat-Dicle dolaylar ve Erciyes) zamk geveni, Astragalus microcephalus A.kurdicus (Gneydou Anadolu) Dou A.gummifer, *A. aureus Anadolu geveni ve A.aureus, (Dou Anadolu, Ar) altn geveni Anadolu' da zamk elde edilen trlerdir. iekleri pembe, krmz, sarms renklidir. Kitre zamk balca Orta ve Dou Anadolu' da toplanr. Bu i iin nce
(*)papilio= kelebek (**)monadelphus=(tek kardeli) tek grup halinde toplanm; diadelphus= iki grup halinde toplanm (***)dorsum = srt; dorsalis = srt tarafnda bulunan; venter = karn; ventralis =karn tarafnda bulunan 236

al kmesinin dibi temizlenerek gvde ortaya karlr;sonra gvde zerine zel bir bakla, 1 cm kadar uzunlukta birka kesik yaplr. Bu yaralanma sonucu bitki zamk retir ve birka gn sonra, alan iziklerden zamk dar akar (ek. 97c); havayla temas edince sertleen bu zamk elle toplanr. Dzgn izgi eklindeki yaralardan akan zamk beyaz, trnak gibi yass eritsi, kavisli izgicikli ve kvrmldr. En temiz paralardan oluan bu zamk eczaclkta kullanlmaya elverili olan rndr ve Tragacantha T.K. veya Gummi Tragacanthae (Kitre zamk) adyla kodeks ve farmakopelerde kaytldr(Res. 100c). Dzgn olmayan veya bcek v.s. yaralamas sonucu meydana gelen yarklardan kan sarms renkli ve eitli ekillerdeki zamklar da kyller tarafndan kark olarak toplanr; kitre alclar tarafndan kalitelere ayrldktan sonra piyasaya sevkedilir. En iyi kaliteli zamk fyor' dur, ofsinal olan ve eczaclk tekniinde, rnein emlsiyon, pastil, tablet hazrlamada kullanlan budur. Eczaclk dnda kuma ve Kat sanayiinde yaptrc ve apre verici olarak kullanlr. Kitre zamk ayrca Trkiye' nin nemli ihra rnlerindendir. Geven trlerinin ou sk kmeler halinde ve yastklar oluturduu iin erozyonun nlenmesinde ok nemli rol vardr, yakacak olarak bu bitkileri skenler, verdikleri zararn ou zaman farknda deillerdir.

ekil 96. Papilionaceae iei ve meyvas. b: iein boyuna kesiti; o: ovaryum; s: stamenler; ss: serbest stamen; a: ala; k: karina; v: veksillum; le: legmen(Pww/ sativum)-, lo: lomentum (Sophoro japonica). 237

ekil 97. Astragalus microcephalus. a: bitkinin genel grn; b: iekli dal; c: zamk elde edilii; kz: kitre zamk.

Astragalus membranaceus ve A.mongholicus, Asya bitkilerindendir, Kuzey in, Kore, Moolistan, Sibirya' da yetiir, Kore ve in' de kltr de yaplmaktadr. A.membranaceus 25-40 cm, A. mongholicus 60-150 cm boyunda, ok yllk trlerdir. Radix Astragali, 4-7 yandaki bitkilerin, ilkbaharda toplanp kurutulmu organlar olup, sar renklidir. Triterpen yapsnda saponozitler (astragalozit), poliholozitler (astragalan, astragaloglukan) ieren kkler immunostimulandr (baklk sistemini glendirici). in tbbnda tonik, grip, souk algnlnda; uterus kanamalar, kronik ishal, eker hastal; halsizlik ve itahszlkta kullanlr. Glycyrrhiza glabra (*) (meyan), Anadolu' da yaygn olarak yetien, 1-1.5 m boyunda ok yllk, otsu bir bitkidir. Yapraklar imparipennat, 11-15 folioll; iekleri mor renkli, rasemus durumundadr (Res. 101a, 101b). Meyva ksa bir legmen olup plaktr, bazen salg tyleri tar (ek. 98A). Bu trn Anadolu' da yetien baz varyeteleri vardr; G.glabra var.glandulifera
(*)glycy-, glyc(o)-= tatl; rhiz(o)-= Gr. kk(bitkinin kkleri tatldr).

238

for (a) ve form (b); G.glabra \zx.glabra\ G.glabra var.violacea (*). Meyan, piyan, buyan gibi isimlerle tannan Glycyrrhiza trlerinin toprak altnda parmak kalnlnda, silindir eklinde uzun i yz sar renkli ve lifli kk ve rizomlar vardr. Meyan kk adyla bilinen bu toprakalt ksmlar kodeks ve farmakopelerde kaytl Radix Liquiritiae T.K. (Meyan Kk) yi oluturur (Res. 101c). Drog saponozit ve flavonozit ierir, triterpenik saponozitlerden olan glisirizik asit sakkarozdan 60 kez daha tatl olan bir bileiktir, bu nedenle meyan kk tatl lezzetli bir drogdur. Meyan kknden gs yumuatc olarak; mide lserinde ve antibakteriyel (Staphylococcus aureus'a kar) etkisinden dolay yararlanlr. Toz edilmi kkler pill (hap) hazrlamada, hacim verici olarak kullanlr. Yukardaki etkilerine ek olarak, tat verici olarak da, ftoterapi rnleri arasnda da yer alr. Meyan kknden su ile tketme ve soma suyunu uurma sonucu bir drog elde edilir Succus Liquiritiae T.K. (Meyan bal) (Res. 101 d). Kuru ekstre tipinde olan rn ya ubuk ya da kibrit kutusu byklnde dikdrtgen prizma biimindeki kalplarda ekillendirilir. Bu drog da iyi bir gs yumuatc ve ses kskln gidericidir; mide lserinde kullanlr, tatlandrc olarak da tketilir, bu rn de meyan kk gibi balca dsatm rnlerimizdendir. Yurdumuzda yetien Glycyrrhiza trleri arasnda G. iconica (Konya yresi), G.flavescens (Mersin-dana), G.asymetrica (Antalya), G.aspera (Mara), G.echinata saylabilir; bunlardan en yaygn olan G.echinata' dr, meyvalar kremsi topluluklar oluturur ve legmenin zeri dikenlidir (ek.98B), bylece kolay ayrt edilir; kkleri ise ac lezzetlidir, bu nedenle kullanlmaz. Arachis hypogaea (**), vatan Brezilya olmasna karn yurdumuzda Gney ve Gneydouda kltr yaplan, kumlu topraklan seven tek yllk, kk bir bitkidir. Amerikan fst, yer fst gibi isimlerle anlan bu bitkinin sar renkli ieklerinin sap iek geliirken uzar yere doru sarkar, ovaryum gelimesini tamamlamak zere topraa gmlr ve meyvalar topran iinde olgunlar; bu, bitkinin karakteristik zelliidir. Meyvalar 1-3 tohumlu, boumlu ve zeri amsdr (ek. 99m). Tohumlar bol ya ierir; skma yntemiyle elde edilen bu sabit yaa Oleum Arachidis, arait ya ad verilir. Eczaclk tekniinde ve yemeklik ya olarak tketilir. Tohumlar kavrulup tanence zengin olan testas karldktan soma kuruyemi olarak yenir. Trigonella foenum-graecum (***) (emenotu, buyotu), yurdumuzda ve Akdeniz havzasnda yetien tek yllk ve otsu bir bitkidir, ayrca yetitirilir. Yapraklar trifoliat, iekleri tek bana, yapraklarn koltuunda ve sar renklidir. Meyvas yay gibi kvrk, uzun ve u tarafta
(*) Tanker, N., zkal, N:, Glycyrrhiza glabra L. Bitkisinin Trkiye'de Yetimekte Olan Varyetelerinin Farmakognozik Karilatrlmas, Ankara. Ecz. Fak. Der.,7,214(1977) (**)hyp(o)-= alt, aa; gae(o)-= toprak (meyvalar topran altnda geliir (***)trigonus=(tri-; gon-) keli; foenum=kuru ot;'graecum=Yunanistan' da yetien 239

sivrilmitir (ek. 99B; Res. 102a). Tohumlan Semen Trigonellae kelidir (Res. 102b), prizmaya benzer, msilaj ve ya tar. Baharat karmlarnda kullanld gibi pastrmay rten emen de bu tohumlarn tozu ile hazrlanr, itah acdr. Bitkinin kuvvetli ve kalc bir kokusu vardr koku, trigonellin alkaloidinden ileri gelir, bu nedenle henz iekli iken toplanan bitkiler de kurutulup baharat olarak kullanlmaktadr. Son yllarda bu drog bir baka adan nem kazanmtr. Tohumlarn embriyosunda diosgenin ad verilen saponozitin varlnn saptanmas sonucu bitkinin Avrupa, Amerika ve Dou Afrika' da aa kltrne balanmtr. Diosgenin kortikosteroidlerin sentezinde yararlanlan deerli bir bileiktir.

RL

ekil 98. A: Glycyrrhiza glabra. B: G. echinata. RL: Radix Liquiritiae. m: meyva.

Mvroxylon cinsi, Anadolu' da yetimeyen bir cinstir, fakat baz trlerden eczaclkta kullanlan droglar elde edilmektedir. Myroxylon balsamum (Toluifera balsamum), Kolumbiya ve Venezella' da yetien, 25 m kadar boyda byk bir aatr. Yapraklar imparipennat, iekleri beyaz renklidir. Aacn gvdesine yaplan yaralardan akan balsam, Balsamum Tolutanum T.K. (Tolu balsam), ksre kar kullanlr ve ekspektoran ilaclann bileimine girer. Sinamik asit ve benzoik asit ieren, gzel kokulu bir drogdur.
240

ekil 99. A: Arachis hypogaea. m: meyva; t: tohum. B: Trigonella foenum-graecum.

M.pereira (Toluifera pereira) Orta Amerika' da yetien, 15 m boyunda bir aatr. Gvdesinin mealelerle yaklmas suretiyle oluan balsam, Balsamum Peruvianum T.K (Peru balsam) ayn organik asitleri farkl oranlarda ierir. Bu drog haricen antiseptik olarak ve uyuza da uygulanan preparatlarn bileiminde yer alr. Sophora japonica, vatan uzakdou, in olan bir aatr. Yurdumuzda park ve bahelerde yetitirilir. Yapraklar pennat, meyvalar dar, silindirik sarkk lomentumdur (ek. 96 la, lOOm). Bu bitkinin iek tomurcuklar rutozit (flavonozit) bakmndan ok zengindir (%15-20), bu nedenle rutozit elde edilmesinde kaynak olarak kullanlr. Physostigma venenosum (*) trmanc bir bitkidir. Bat Afrika' a yetien bu bitkinin iekleri krmz renkli ve salyangoz gibi kvrktr. Tohumlar bbrek eklinde, 1-2 cm boyundadr; ekli baklay andrd iin tohumlara Faba Calabaricae(**) (kalabar baklas) veya Semen Physostigmatis ad verilmitir. Fisostigmin (eserin) ad verilen bir alkaloit ierir; eserinin pupillay (***) daraltc etkisi vardr, glokom' da
(*)venenosum= venenatum = zehirli (**)faba= bakla (***)pupilla = gz bebei

241

z tansiyonunu drmek amacyla kullanlr. Hem tohumlar hem de itki ok zehirlidir; yetitii yrelerde ok zehiri olarak kullanlr. Derris elliptica da trmanc ve odunlu bir bitkidir; Gneydou Asya' da yetiir, boyu 7-10 m' ye ulaabilir. Bu bitkinin kkleri rotenon ad verilen bir flavonozit ierir; bu bileik kuvvetli bir ensektisit olup scak kanl hayvanlar iin tehlikeli deildir. Cytisus scoparius (Sarothamnus scoparius), katrtrna'na benzeyen bir Avrupa bitkisidir, Trakya' da da yetiir. Yapraklar trifoliat, iekleri sar renkli, yksek ve dik bir al formunda olan bitkinin iekleri ve iekli dal ular, uucu bir alkaloit olan spartein ierir. Bu bileik kalp sedatif, kardiyotonik olup antiaritmik(*) etkilidir. Dal ularnda bulunan dopamin (bir aromatik amin) ise hipertansif etki gsterir. Glycine max (soya fasulyesi), son yllarda btn dnyaca tannan, vatan Dou Asya olduu halde bir ok lkede, geni apta kltr yaplan, 1 yllk, alak boylu bir bitkidir. Meyvas tyl bir legmen olup 3-5 tohumludur (ek. 100A). Protein ve ya bakmndan zengin olan tohumlar gda olarak tketildii gibi soya ya elde etmede de kullanlr; ayrca soya st, soya sosu hazrlanr; kazein, glutamik asit, lesitin elde edilir. Yurdumuzda da soya ya retmek amacyla yetitirilmektedir Ononis spinosa (**) (kaykran), yurdumuzda ok sk rastlanan, dikenli, pembe iekli, alak boylu bir aldr. Meyvas kktr, kaliksin iinde kalr. Bu bitkinin kkleri Radix Ononidis, diretik olarak kullanlr. Lupinus albus (termiye, acbakla, yahudi baklas), yapraklar palmat olan bir bitkidir. Beyaz renkli iekleri gvdenin tepesinde dik bir rasemus oluturur (ek. 101B). Kalp zehiri olan fakat suda znen alkaloitler ierir, bol su ile kaynatldktan soma yenilmektedir, kuvvet verici olarak bilinir ve kullanlr. Galega officinalis de yaygn bir bitkidir, I ve Dou Anadolu'da sk rastlanr. Soluk sar renkli iekleri dik ve sk rasemus meydana getirmitir. Herba Galegae tad galegin alkaloidi nedeniyle hipoglisemi yan (***) etkilidir. Spartium iunceum (katrtrna), Akdeniz iklimi lkelerinde, stanbul, Ege' de ok yaygn olan sert yeil dall, az yaprakl, sar renkli ve gzel kokulu iekleri olan 1-1.5 m bovunda bir aldr (ek. 101A). Dallar ve iekleri alkaloid (spartein) ve flavonozit ierir; diretiktir.

(*)rhythm = dzen, tempo, ritm aritmi = kalp ve nabz dzeninin kaybolmas (**)spinosus= dikenli (***)hipoglisemiyan= hyp(o)-, glvc(o)-= kan ekerini drc 242

ekil 100. A: Glycine max. B: Sophora japonica. m: meyva; t: tohum (A: Mitsuhashi' den).

ekil 101. A: Spartium junceum iekli ve meyval dal. B\Lupinus albus iekli dal. 243

Indigofera tinctoria, Hindistan' da yetien bir bitkidir, indigo ad verilen bir boya elde edilir. Bu boya halen sentez yolu ile de elde edilmektedir. Robinia pseudoacacia (akasya aac), vatan Kuzey Amerika olduu halde yurdumuzda ok kolay yetien, dikenli ve boylu bir aatr. iekleri kirli beyaz renkli olup 25-30 cm boyunda, sarkk salkmlar oluturur. Gzel kokulu olan bu ieklerden parfmeride kullanlan bir esans elde edilir. Yol kenarlarna glge vermek iin dikilir. Vatan in olan bir baka bitki de Wistaria sinensis'tir (mor salkm). Trmanc ve odunlu olan bu bitki Anadolu' da ardaklar rtmek amacyla dikilir; iekleri leylak renkli olup sarkk salkmlar meydana getirmitir, yapraklardan nce aar. Laburnum vulgare (sar salkm) da park aac olarak fakat dier ikisinden daha az yetitirilen bir Avrupa bitkisidir. Kk bir aa formundadr. iekleri sar renkli ve sarkk salkmlar halindedir, bu nedenle bitkiye altn yamuru ad verilmitir. Btn bitkide zehirli bir alkaloit olan sitisin bulunur; santral sinir sistemine etkilidir. Fabaceae'de sebze olarak yararlanlan bitkiler vardr. Phaseolus vulgaris (fasulye), Cicer arietinum (nohut), Pisum sativum (bezelye), Lens esculenta (mercimek), Vicia faba (bakla), Vigna sinensis (brlce) taze olarak tketildii gibi kurutulmu tohumlar protein ve niasta ynnden zengin ve besin deeri yksek rnler arasndadr. Medicago (yonca), Trifolium (tirfil, gl) trleri ve Melilotus officinalis (kokulu yonca), Avrupa ve Anadolu' da yaygn olan trifoliat yaprakl otsu bitkilerdir. Melilotus' ta iekler kk ve sar renklidir ve youn bir rasemus durumundadr. Meyvalar kk ya da Medicago'da olduu gibi helezon eklinde kvrlmtr. Bu bitkilerden Melilotus officinalis kumarin ierir ve yattrc etkilidir. Yem olarak ok nemi olan bu yonca iyi kurutulmaz ve nemli ortamda depolanrsa meydana gelen dikumarol nedeniyle hayvanlarda zehirlenmelere neden olur. Bu bitkiler dnda Vicia ervilia (burak), Vicia sativa (fig), Lathyrus sativus (mrdmk), ve Onobrychys viciifolia (korunga) da hayvan yemi olarak kullanlan deerli bitkilerdir.

Ordo: Parietales
Otsu, al veya aak formundaki bitkilerin bulunduu bu takmda iekler aktinomorf, hermafrodit, siklik dizilili,pentamer ve hipogindir. Ovaryum 3 karpelden meydana gelmi ve sinkarptr. Ordoya bu ismin verilmesi plasentasyonun parietal(*) olmasndandr. Bu takmda Anadolu iin yerli familyalar vardr.

(*)paries= duvar; parietalis= duvar (eper) ile ilgili 244

Fam: Cistaceae ou Akdeniz maki topluluunda yetien aak veya otsu bitkilerdir, morfolojik zelikleri Papaveraceae' ye benzer. Yapraklar basit, karlkl dizilili; iekler tek bana veya gevek demet halinde; sepal says 3 veya 5, petaller ounlukla gnn erken saatlerinde der. Stamen ok sayda ve serbest; meyva karpel says kadar valf ile alan bir kapsldr. Cistus (laden) trleri sahil yrelerimizde ve Anadolu' da yaygn olan kk allardr. Yaprak ve dallarnda demet tyler ve salg tyleri bulunur, bu nedenle baz trleri yapcdr. iekler ak veya koyu pembe, sarms veya beyaz renklidir. Cistus salviifolius (Res. 103), 20-50 cm boyunda, dallanm, dik veya yayvan bir aldr; kuru talklarda, am ormanlarnda yetiir. Yapraklar Salvia yapraklarna benzer (tr ad), 2-5 cm boyunda, 1-2 cm kadar eninde oval-oblong, buruuk, st yz yeil, alt yz beyazms-tyl fakat yapc deildir; kokusu azdr. Mart-Mays aras iek aar, iekler uzun sapl, sepal 5 tane, korolla 2-4 cm kadar, ounlukla beyaz. Meyva yatk tylerle kapl bir kapsldr. C.ladaniferus Bat Akdeniz lkelerinde yetiir yapraklar linearlanseolat 4-10 cm, iekler tek bana, 5-8 cm kadar, ksa sapl ve beyaz olup ounlukla her petalin tabannda kahverengimsi-siklamen bir leke bulunur. C.laurifolius 1-3 m boyunda dik, dallanm bir aldr; yapraklar 2.5-7 cm, oval-lanseolat, st yz ok yapkan, alt yz ynms tyl, srgnleri yapcdr (Res. 104a, 104b). iekler 5-8 cm kadar uzun sapl, petaller beyaz, taban sar lekeli olup 3-8 iek grup oluturmutur. Meyva tyldr. Salg tylerinde reineli bir salg maddesi bulunur, bu tyler ve salg maddesi toplanarak Ladanum isimli drog elde edilir; bu drogtan eskiden dizanteri tedavisinde ve ekspektoran olarak yararlanlmtr, bugn yalmz parfmeride kullanlmaktadr. C.creticus (Res. 105a, 105b), C.monspeliensis (Res. 106) ve C.parviflorus (Res. 107) Anadolu'da yetien dier trlerdir. Fam: Tamaricaceae Akdeniz' de yaygn, dallar ince ve sarkk olan haloft (*), higroft (**) kk aa veya allardr. Yapraklar ine ya da pul biiminde, iekler kk, ok sayda ve uzun durumlar halindedir. Tamarix (lgn), ty grnnde, kn yaprak dken, uzun silindirik dallar olan bir taksondur. iekler kk, pembe renklidir ve amentuma benzer durumlar meydana getirmitir. Dere yataklarnda, kumluklarda ok rastlanr, ayrca ss biti:isi olarak park ve bahelerde yetitirilir.
(*)halo= Gr. tuz; halofit= tuzlu toprakta yetien (**)hygr(o)= Gr. ya,nemli; higroft= nemli toprakta yetien 245

Fam: Hypericaceae Uucu ya ve reine tayan kk al veya ok yllk otsu bitkilerin bulunduu bu familyada yapraklar basit, oppozit veya vertisillat dizilili, ounlukla effaf noktackl; iekler sar renkli ve terminal demetler halindedir. Periant pentamer, stamenler ok sayda, triadelf veya pentadelf (*); ovaryum 3 veya 5 karpelden meydana gelmi, tek gzl; meyva kapsl, bazen bakkadr. Hypericum (binbirdelikotu) trlerinin yapraklarndaki effaf noktacklardan dolay bitkiye trke bu isim verilmitir. Anadolu' da 50' den fazla tr yetiir. Hypericum perforaum (sar kantaron) (**), Anadolu' da yaygn 2080 cm boyunda bir trdr. Yapraklarnda rt tyleri bulunmaz, fakat ok sayda salg ty ile kapldr (ek. 102A). iekleri dallanm topluluklar halindedir; petalleri altn sars renkli, kk siyah benekli; stamen ok sayda, triadelftir. iekli dallar zeytin ya iinde maserasyona braklarak Kantaron ya hazrlanr; bu ya halk arasnda yara iyi edici olarak kullanlr. erdii krmz renkli pigment, beyaz veya soluk derili hayvanlarda fotosensitizasyona(***) neden olur, byle hayvanlarda gten dme grlr. H.calycinum, tabanda odunlam olan alak boylu, srnc, kn yaprak dkmeyen bir trdr. Yapraklar oblong-oval, 5-10 cm kadar ve derimsidir. Ykselen dallarda tek bana, terminal, ok byk, 7-8 cm apnda sar renkli iekleri bulunur. Stamen ok sayda pentadelf; stilus 5 tane ve ksadr (Res. 108). Kuzeybat Anadolu' da yaygndr. Fam: Vioiaceae 1 veya ok yllk, otsu bitkilerin bulunduu bir familyadr. Yapraklar basit, alternan dizilili, stipulaldr. iekler hermafrodit, zigomorf; kaliks 5 sepalli; 5 petalden alttaki mahmuzlu; stamen 5 tane, ikisi mahmuzlu; ovaryum 3 karpelden meydana gelmi, sinkarp, ok ovll; meyva lokulusit kapsldr. Anadolu'da 1 cins ve 25 kadar tr yetiir Viola tricolor (hercai meneke), tek yllk bir bitkidir. Yapraklar stipulal, stipulalar yaprak eklinde gelimi ve paraldr. Petalleri yayvan, 2-3 renkli, alt petal mahmuzludur. Filamentler ksa, anterler uzun,sar renkli; tepede gen eklinde morumsu-siyah bir apendiks (****) tar; stamenlerden ikisinin taban mahmuz eklinde uzam,
(*)adelp= Gr. karde; monadelphus=(tek kardeli), flamentleri bir tek tp halinde birlemi; diadelphus= iki demet halinde birlemi (**)perforatio = delme, delinme; perforatus = delinmi; ok delikli (***)sensus= duygu; sensitivus= duyarl; phot(o)=Gr. k; photosensitivus= a duyarl (****)appendix= ek, ilave. 246

petaldeki mahmuzun iine girmitir ve nektaryum tar. Ovaryum ikin, stigma byktr. Herba Violae tricoloris T.K. (Hercai meneke) diretik olarak tanmr ayrca ss bitkisi olarak park ve bahelerde yetitirilir.

ekil 102. A: Hypericum perforatum. :iek; m: meyva; y: yaprak. B: Viola odoraa.mz: stamen topluluu ve mahmuz; o: ovaryum; d: iek diyagram.

V. odoraa (kokulu meneke) (*), Kuzey Anadolu' da, orman altlarnda yetien, ok yllk, stolonlu bir trdr. Yapraklar kordat, ieklerde st 3 petal birbirine yaklam, koyu mor renklidir (ek. 102B; Res. 109)). Flores Violae halk arasnda ve fitoterapide zellikle urup halinde, ekspektoran olarak kullanlr. Ayrca su buhar distilasyonuyla elde edilen uucu ya parfmeri sanayiinde tketilir.
(*)odor = koku; odoratus = gzel kokulu

247

Fam: Theaceae Bu familya bitkileri, tropik ve subtropiklerde yetien, kn yaprak dkmeyen al veya aalardr. Yapraklar basit, alternan dizilili ve derims; iekleri aktinomorf, hermafrodit, pentamerdir. Stamen ok sayda, serbest veya demet halinde; ovaryum 3-5 karpelden meydana gelmi ve sinkarptr. Meyva odunlam lokulusit bir kapsldr. Thea sinensis (Camellia sinensis, ay bitkisi), vatan in, Japonya olduu halde birok tropikal lkede ve yurdumuzda Dou Karadeniz' de kltr yaplan bir bitkidir. Kn yaprak dkmez, yapraklar eliptik, kenarlar dentat ve derimsidir (ek. 103 A; Res. 110). Tepe tomurcuu ve onu izleyen 2 yaprak (2 1/2) zel yntemle fermentasyona uratldktan soma kurutulur ve Folia Theae T.K. (ay yapra) elde edilir. Kafein yanmda teofilin ve teobromin alkaloitlerini ve tanen ierir; alkaloitlerden dolay uyarc ve diretik, tanenden dolay da kabz etkilidir. Uzun sre ve fazla ay kullananlarda, bir eit kronik entoksikasyon grlr; uykusuzluk, itahszlk, zayflama ve sinirlilik halleri ile kendini gsteren bu zehirlenmeye teizm denir.

ekil 103. A: Thea sinensis. gs: gen srgn (2.5 yaprak); m: meyva; B: Passiflora cerulea. yd: yaprakl dal; : iek; 248

Camellia japonica (kamelya), vatan Japonya olan ve ss amacyla lkemizde de yetitirilen bir bitkidir. iekleri katmerli olup gle benzer. Fam: Passifloraceae Passiflora cinsi, vatan tropikal Amerika olan, slkleri ile trmanan bir taksondur. Yapraklar derin loblu; iekleri 4-5 cm apnda aktinomorf, hermafrodit ve pentamerdir. Sepalleri petale benzer, stamen says 5 veya daha oktur. Ovaryum st durumlu, 3-5 karpelden olumu ve sinkarptr. Korolla ile stamenler arasnda ipliksi uzantlar gibi zel ekilli bir korona (*) vardr ve ginekeum bir androginofor zerindedir (ek. 103B). Meyva bakkadr. Passiflora incarnata (arkfelek), vatan tropikal Amerika olan, ss bitkisi olarak da yetitirilen ok yllk trmanc bir bitkidir. Herba Passiflorae alkaloit tayan bir drogdur, sinir sistemi sedatif ve antispazmodik olarak asabi uykusuzluklarda, urup halinde kullanlr. P.caerulea ve P.racemosa ss amacyla yetitirilen trlerdir. Fam: Actinidiaceae Tropiklerde yetien trmanc bitkiler, aa veya allardr. iekler aktinomorf, ovaryum 3-5 veya ok karpelden meydana gelmi ve ok tohumludur. Meyva tipi bakka veya derimsi kapsldr. Actinidia chinensis (kivi), vatan in olan trmanc, odunlu, dioik bir bitkidir. Meyva iri yumurta byklnde, ak kahverengi, zeri tyl, yenilen bir bakkadr (Res. 111). Pulpas C vitamini bakmndan zengindir. Fam: Flacourtiaceae Bu familya tropiklerde yetien, kn yaprak dkmeyen aa veya allarn bulunduu bir taksondur. Hydnocarpus kurzii, Gney-dou Asya'da yetien bir bitkidir. Tohumlarndan presyonla bir ya elde edilir: Oleum Hydnocarpi T.K. (olmogra ya), Czzamda kullanlan bu ya dier Hydnocarpus ve Taraktogenos trlerinden de elde edilir. Fam: Caricaceae Bu familyada tropiklerde yetien aalar bulunur; gvdeleri dallanmam ve diktir, lateks tarlar. Carica papaya (kavunaac), btn tropiklerde yetitirilen bir aatr. Kavun byklndeki meyvalar yendii gibi zerinin izilmesyle bir st elde edilir. Lateks papain isimli proteolitk (**) bir ferment ierir; bu ferment nekahat dnemindeki ya da ok gsz kimselere sindirim ykn hafifletmek iin verilir.
(*)corona= ta (**)proteinicus=protein ieren; lys-=Gr. znme; proteolitik= proteini paralayan 249

Takm: Opuntiales (Cactales) Fam: Opuntiaceae Genellikle Afrika ve Amerika llerinde yetien yaprak ve gvdesi sukkulent, ou dikenli bitkilerdir. Opuntia ficus-indica (hint inciri, frenkinciri, kaynanadili), lkemizde zellikle Akdeniz blgesinde yetitirilen ve natralize olmu bir trdr. iekleri byk, sar renkli; meyva morumsu renkli dikenli bir bakkadr, olgunlat zaman yenir (Res. 112). Lophophora williamsii (Echinocactus williamsii, peyot), Meksika' da yetien ve toprak st ksmlar 15-20 cm apnda kreye benzeyen bir kakts trdr. Meskalin isimli alkaloit tar. Meskalin bilinen ilk halusinojenlerdendir, melankoli tedavisinde kullanlr. Ordo: Malvales Bu takmn Parietales takmndan nemli fark plasentasyonun aksillar olmasdr. Ayrca takm bitkilerinin ounda, demet tyler ve msilaj ieren hcreler karakteristiktir. Bitkilerin ou aa, bazlar da otsudur. iekler aktinomorf stamen ok saydadr. Bu ordoya Columniferae de denir. nk baz familyalarda flamentlerin birlemesiyle, stilusu saran bir columna(*) meydana gelmitir. Genel iek forml: a K 5 C 5 A 0 + w q Fam: Malvaceae (Ebegmecigiller) Bu familya bitkileri tek veya ok yllk otsu, al veya aalardr. Yapraklar palmat damarl, tam ya da palmat loblu, kk ve dc stipulaldr. iekler aktinomorf, nermafrodit olup ounlukla yapraklarn koltuundan tek tek kar. Bazen kaliksin hemen altnda, 3 veya ok, sepale benzeyen loblu braktelerin meydana getirdii ikinci bir kaliks, epikaliks(**) bulunur (ek. 104D). iek forml ordonunkine uyar, yalnz ovaryum 2, 3 ya da ok karpellidir. Meyva bazen lokulusit bir kapsl, bazen bakka ya da herbiri tek tohum tayan merikarplara ayrlan izokarp meyva tipindedir. Yeryznde 80 cins, 1500 kadar tr, yurdumuzda ise 9 cins ve 40 kadar tr ile temsil edilir. Malva sylvestris (ebegmeci), Avrupa, Asya ve yurdumuzda yaygn olan 20-50 cm boyunda, tek, 2 ya da ok yllk otsu bir bitkidir. Yapraklar kk, lamina rotundat, taban kordat, palmat damarl ve
(*)columna= stun, kolon; Columnifera= stun tayan, stun halinde (**)epi= Gr. stnde; epicalyx= kaliksin stnde bulunan tabaka 250

3-7 loblu,uzun sapldr, genken ok tyldr. iekleri 3-5 cm kadar, epikaliks 3 paral, korolla pembe renkli (ek. 104A ; Res. 113a, 113b), morumsu damarl, petaller sepallerin iki kat boyda ve tepede derin emarginat; filamentlerin meydana getirdii tp uzunca ve beyazdr. Folium Malvae T.K. (Ebegmeci yapra) ve Flores Malvae, msilaj bakmndan zengin droglardr; yumuatc ve ekspektoran etkilidir, haricen de lapa halinde deri hastalklarnda ve ban tedavisinde kullanlr.

ekil 104. A: Malva sylvestris. e: epikaliks. B: Gossypium herbaceum. : iek, mt: kapsl meyva ve tohum tyleri. C: Althaea officinalis. ae: epikaliks; k: kk.

Althaea officinalis (hatmi), boyu 60-120 cm, gvdesi dik, sk ve ok tyl olan ok yllk bir bitkidir. Yapraklarnn ovat, ieklerinin beyaz ve epikaliksin 6 paral oluuyla Malva cinsinden ayrt edilir (ek. 104C ; Res. 114a). 20 cm kadar olan sert ve ok tyl yapraklar Folium
251

Althaeae T.K. (Hatmi yapra) yannda, Flores Althaeae ve Radix Althaeae T.K. (Hatmi kk) de msilaj ierir, pektoral (*) olarak kullanlr. Hatmi trlerine nemli, tuzlu ekilmemi arazide rastlanr. Kurak toprakta yetienler bakmndan daha zengindir

(Res. 114b) yumuatc, topraklarda, ise msilaj

A.rosea, doal olarak Balkan lkelerinde yetien 1-2 m boyunda ok yllk bir bitkidir. iekleri koyu krmz renkli olup lkemizde ss amacyla yetitirilir (Res. 115). Gossypium (pamuk), lif ve ya elde etmek amacyla ekilen, kkeni tropikler ve subtropikler olan bir kltr bitkisidir. Epikaliksi Malva'n\nk\ gibi 3 paral ve paralarnn kenarlar saakldr. Kaliks ksa 5 dili; meyva 4-5 gzl lokulusit kapsldr, tohumlar uzun ve sk tylerle kapldr (ek. 104B ; Res. 116). G.arboreum ve G.herbaceum, vatan Asya olan. Gney Avrupa' da geni apta kltr yaplan ve baz yerlerde natralize olmu tek yllk trlerdir. Gvde dallanm iekler tek bana, soluk sar ve ortas koyu pembe renkli, 6-7 cm kadar byklktedir. Yapraklan kordat, 3-7 lobludur. Meyva 4-5 gzl, 5-7 tohumlu olup olgunlukta yarlarak alr. Her tohumun testa epidermasnda 5-10 bin rt ty bulunur. Tek hcreli, 1-5 cm uzunlukta ve 15-40 p apnda olan silindirik bu tyler kuruyunca yasslar ve kendi zerinde burulur. Tohumlar rten tyler ayrlp zel yntemlerle temizlenerek Gossypium depuratum (**) T.F. (Hidrofil pamuk) (***) hazrlanr. Drog kan aindirici, absorban olarak ve yaralarn steril izolasyonunda kullanlr. Tylerinden kurtarlm pamuk tohumlarndan (iit) presyonla karlan sabit ya, Oleum Gossypii eczaclk tekniinde baz pomat v.b. preparatlarn hazrlanmasnda kullanlr. Pamuk ya, yemeklik ya olarak byk lde tketilir, ancak bu ya kullanan erkeklerde antfertilite(****) grlmektedir. Bu etki gossipol isimli bileikten ileri gelmektedir. Yan kullanlmas braklnca kii tekrar fertil olmaktadr. Pamuk bitkisinin kk kabuklar, Cortex Radicis gossypii, halk arasnda abortif olarak kullanlr, ancak toksik bir drog olup tehlikelidir. Gossypium trlerinden G.barbadense ve G.hirsutum' un da ekonomik deeri byktr, bunlardan sonuncusunun akala tipleri, bugn en ok ekilen bitkilerdir. Bu trlerin tohumlarndan karlan liflerin boyu 2.5-3 cm kadardr, balca Gney Anadolu, Ege blgesi, Marmara, Gneydou Anadolu ve Kzlrmak evresinde ekilir. Hibiscus esculentus (bamya), 50-70 cm boyunda bir kltr bitkisidir. Epikaliksi 5-7 paraldr. Meyvas 5 gzl bir kapsl olup msilaj bakmndan zengindir; sebze olarak tketilir.
(*)pectus=gs; pectoralis=gs ile ilgili (**)purus= temiz; depuratus^ temizlenmi (***)hydr(o)= Gr.su; hydrophIus= rutubeti, suyu seven (****)fertilis= verimli, fertil; antifertilite = ksrlk 252

H.rosa-sinensis (Japon gl), byk ve krmz iekleri nedeniyle, Bat ve Gney Anadolu' da yetitirilen bir ss bitkisidir. iekleri basit ve katmerli olanlar vardr. Hibiscus sabdariffa, tropiklerde kltr yaplan tek yllk 1-1.5 m boyunda bir bitkidir. Kaliksi ve brakteleri Sudan ay veya krmz ay olarak isimlendirilir. Antosiyanozit ile oksalik, malik ve sitrik asit gibi asitlerce zengindir, ayrca %28 kadar hibiskik asit ierir. Baz ieceklere kuvvetli koyu krmz renk ve mayho lezzet verir, bu nedenle birok ay karmna katlr. Fam: Tiliaceae (Ihlamurgiller) Bu familyadaki bitkilerin ou aa formundadr. Yapraklar basit, stipulal, iekleri aktinomorftur; stamenler ok saydadr fakat kolumna oluturmaz. 40 kadar cinsi, 400 kadar tr vardr, yurdumuzda 2 cins 5 tr yetiir. Tilia (hlamur) cinsi, yapraklar alternan dizilili, laminas kordat ve asimetrik, kenarlar dentat olan aalardr. iekler Haziran-Temmuz aylarnda aar ve sarkk durumlar halindedir. Durumun sap, oblonglanseolat, zarms, ams damarl uzun bir braktenin tabanndan ortasna kadar yapktr ve birlikte byr (ek. 105b). Durumdaki iek says, trlere gre 2-10 arasnda deiir. Tilia trleri Avrupa' da ok yaygndr. Ofsinal trler T.cordata ve T.platyphyllos' tur. T.platyphyllos, boyu 30 m' ye ulaabilen bir aatr. Yapraklarnn st yz koyu yeil, alt yz ise tad tyler nedeniyle soluk renklidir. iek durumu seyrek 2-5 iekli ve sarkktr; iekleri sarms beyaz renkli ve kokuludur (Res. 117). T.cordata' da yapraklar kk, az ok dairemsi, alt yz tysz her iki yz de parlak yeil renklidir ancak damarlarn birleme yerlerinde ty demetlerine rastlanr. Durumdaki iek says 4-10 dur. Bu iki trn yalnz iekleri ya da ou kez brakteyle birlikte iekleri Flores Tiliae T.K. (Ihlamur iei) isimli drou oluturur. Drog msilaj (%6-8) flavonoit' 1er (%1) ve uucu ya (%0.05 kadar) ierir ve bu bileiklerinden dolay santral sinir sistemi sedatifi ve antispazmodik (uucu yandan), dretik-sudorifk (flavonoitlerinden) ve ekspektoranemoliyan (msilaj ndan) etkilidir. Enfzyonu hazrlanarak kullanlr. Msilaj bakmndan iekler, braktelerden daha zengindir.Ihlamur aacnn odunundan Carbo Ligni tiliae hazrlanr; bu bitkisel kmr mide barsak gazlarn giderici, etkin bir adsorbandr. T.argentea (T.tomentosa) (*), Marmara blgesinde bolca yetien hlamur trdr. Yapraklar kordat, st yz koyu yeil, alt yz yldz tyleri nedeniyle beyazms renklidir; androkeum halkasnda bulunan
(*)argentum= gm; tomentosus= ok keeli, kee gibi tyl 253

staminodyumlar yardmyla kolayca tannr. Bu tr, ieklerinin kt kokulu olduu ileri srlerek Avrupa Farmakopelerine alnmamtr, ancak bu geerli olmayan eski bir grtr, iekleri msilaj bakmndan hatta biraz daha zengindir. Bu aacn gvde kabuklarndaki liflerden sicim ve urgan yaplr; beyaz renkli olan odunu mobilyaclkta deerlidir.

ekil 105. A: Tiliaplatyphyllos. b: brakte. B Jheobroma cacao. : iek; m: meyva (B: Mitsuhashi' den).

T.rubra, Karadeniz' de bol yetien trdr. iekleri yukardaki trlerde bulunan bileikleri ierir, ayn amalarla kullanlr. Corchorus'lar Hindistan' da ve tropiklerde yetien tek yllk bitkilerdir. Boyu 1-2 m olan baz trlerin gvdesinden jt ad verilen lif elde edilir, dokumaclkta makbuldr. Fam: Sterculiaceae ou tropiklerde yetien aalardr; stamenlerin bir ksm tp biiminde birlemitir, d halkadakler staminodyum halindedir. Meyva tipi izokarp veya kapsldr.

254

Theobroma cacao (kakaoaac), vatan tropikal Amerika olan, tropiklerde bir ok yerde kltr yaplan, byk ve basit yaprakl, 8-10 m boyunda aalardr. iekleri kk, beyaz veya krmz renkli, ana gvde veya yal yan dallarn zerindedir, yani kauliflori gsterir. Meyva 15-20 cm byklkte, elipsoid, almayan kapsldr, 20 kadar tohum ierir (ek. 105B; Res. 118a, 118b). Semen Cacao, ya ve teobromin (%1.5-2), az miktarda kafein(%0.2) ierir; ayrca polifenoller bulunur. Tohumlardan elde edilen Oleum Cacao T.K. (Kakao ya) vcut scaklnda eriyen kat bir yadr, bu nedenle suppozituvar ve pomat yapmnda kullanlr. Kakao tohumlarnn ya alndktan soma kalan ksmndan kakao tozu ve ikolata yapmnda yararlanlr. Cola acuminata da drog veren bir bitkidir. Bat Afrika' nn tropik blgesinde yetitii gibi kltr de yaplr. 10-15 m boyundaki bu aalarn meyvas odunlam 5 foliklaen meydana gelmitir, herbir foliklde, kestane byklnde 5-6 tohum bulunur. Tohumlar 4-6 kotiledonludur; kodekslerde Semen Colae T.K. (Kola tohumu) adyla kaytl olan, testas karlp kurutulmu kotiledonlardr (Res. 119). Droun etken maddeleri kafein ve teobromin alkaloitleridir, ayrca tanen de ierir; uyarc, diretik ve astrenjan etkilidir. Kolal ieceklere katlr. Cola vera (C.nitida) trnde tohumlar 2 kotiledonludur, alkaloit miktar daha yksektir, bu nedenle alkaloit kayna olarak ve gda sanayiinde daha ok bu trn tohumlar seilir. Ordo: Geraniales Bu takmdaki bitkilerin ou otsudur. iekleri aktinomorf veya zigomorf, hermafrodit, pentamer ve hipogindir. Genel iek forml a/z K s C s A 5+5 G(2-5) dir. Ordonun baz familyalarmdaki bitkiler i salg bezleri tar. Fam: Meliaceae Tropiklerde yetien, odunu sert ve kokulu aalardr. Yapraklar pennat, iek durumu panikula ve iekleri erdiidir. Melia azedarach (tespih aac, hint leyla), vatan in ve Hindistan olan bir aatr. Bat ve zellikle Gney Anadolu' da, scak blgelerde yol kenarlarnda, parklarda yetitirilir. Yapraklar bipennat veya tripennat, iek durumu gevek ve sarkk panikuladr. Leylak renkli iekleri, tespihe benzeyen yuvarlak, drupa meyvalar vardr. Meyvalar bol yal ve zehirlidir. Fam: Smaroubaceae ounluu tropik ve subtropik blgelerde rastlanan aalardr. Anadolu' da natralze olmu bitkiler vardr.
255

Ailanthus altissima (kokar aa), A.glandulosa, vatan in olduu halde yurdumuzda yol kenarlarna dikilen, ayrca kltrden kam olarak da sk rastlanan aalardr. Yapraklar imparipennat, foliolleri byktr, kokusu ho deildir (ismi). iekleri byk rasemus veya anikula durumundadr. Foliolleri Atropa belladonna yapraklarna enzer ve kattrma amacyla bu droa katlr; ancak mikroskopta incelemeyle Folia Belladonnae iin karakteristik elementlerden olan billur kumu, Solanaceae tipi sap tek ba ok hcreli salg tyleri ve Solanaceae tipi stoma komu hcreleri (biri kk, 3 komu hcresi) yardmyla, kattrma kolayca saptanabilir. Quassia amara, Picrasma excelsa (*) da tropiklerde yetien aalardr. Gvdenin odun ksm, Lignum Quassiae T.K. (Kuasya aac, acaa) isimli drou oluturur. Ac lezzetli olduu iin itah ac, ayrca ate drc olarak da kullanlr. Fam: Burseraceae Tropiklerde yetien bu familya bitkilerinin yukardakilerden fark, reine veya uucu ya tamalardr. Pennat yapraklar olan bitkiler al veya aa formundadr. Aalardan yaralama sonucu oleoresin elde edilir. Commiphora trleri Afrika ve Asya' da yetien aalardr. Bunlardan elde edilen Myrrha T.K. (Mirra), oleogomresin (**) boaz antiseptii olarak, di suyu veya gargara halinde kullanlr. Arabistan' da yetien Boswellia trlerinden Olibanum ad verilen oleoresin elde edilir. Bu drog solunum yollar hastalklarnda, nefes darlnda (gnlk gibi) ve kronik nezlede verilir. Canarium trleri Hindistan' da yetien bitkilerdir. Bunlardan da bir oleoresin elde edilir: Elemi ad verilen bu drog yara iyi edici olarak veya tts halinde kullanlr. Fam: Rutaceae (Turungiller) Bu familya bitkileri tropikal ve subtropikal blgelerde yetien ou aa, bir ksm kk aa ya da otsu bitkilerdir. Yapraklar alternan ya da oppozit dizilili, tam veya paraldr; ounlukla salg cebi tar ve kokuludur. iekler aktinomorf, kaliks ve korolla 3-5 yeli; stamen says 3-10; ovaryum 4-5 karpelli, sinkarp ve st durumludur. Meyva tipi hesperidyumdur; bu meyva tipinde perikarpn d ksm derimsidir ve bol salg cebi tar, sar veya turuncu renklidir (flavedo) (***); bunu ie doru izleyen tabaka sngerimsi yapda ve beyaz renklidir (albedo) (****); endokarp zar gibidir, endokarptan meyvann
(*) amarus = ac; picro-= Gr. ac (**)oleum= ya; gummi= zamk; resina= reine; oleogomrezin=reinenin, zamk ve uucu ya ile birlikte bitkide bulunu hali. (***)flavus= sar (****)albus= beyaz 256

lokuluslarna uzanan etli tyler, olgunlukta ier ve dolar (ek. 106m, k). Familyada kapsl tipi meyva tayan bitkiler de vardr. Rutaceae zengin familyalardandr, yeryznde 140 kadar cins ve 1300 kadar tr tetiir; yurdumuzda 3 cins yerlidir ve bunlardan biri, Ruta, eczaclkta nemlidir; buna karlk birok yerde yetitirilen Citrus cinsi, hem ekonomik hem de eczaclk bakmndan deer tar. Citrus (narenciye), vatan uzakdou, in, Hindistan olan bir cinstir, ancak btn subtropiklerde bir ok varyete ve kltr formu yetitirilmektedir; Akdeniz lkelerinde natralize olmutur. Yurdumuzda balca Gney ve Gneybat Anadolu' da sahil kesiminde ayrca Rize ve civarnda yetitirilmektedir. Kk aa formundaki bitkilerin yapraklar kn dklmez; parlak, derimsi, tam ve ovat-eliptik; yaprak sap kanatldr (ek. 106B). Ovuturulunca kokuludur. iekler 2-3 cm byklkte, ksa sapldr. Kaliks kampanulat, 5 loblu; korolla 5 petalli, petaller beyaz veya pembemsi, etli ve mattr; stamenler ok sayda; ovaryum st durumlu, 6-12 karpelden meydana gelmi, sinkarp. ok gzl, sar veya turuncu renkli bir hesperidyum dur (ek. 106). Citrus trlerinin bir ksmndan drog elde edilir. Citrus aurantium var.amara (turun aac), bitkisinin meyva kabuu drog olarak kullanlr. Eki ve acms lezzetli olan meyvalar tamamen olgunlamadan toplanr, perikarp alnr, albedosu karlr ve kurutulur, Pericarpium Aurant amari T.K. (Turun kabuu) elde edilir. Uucu ya ve flavonozitlerden hesperetol ieren drogdan, ac lezzetinden dolay itah ac, stomaik; koku ve tat verici olduu kadar flavonozit elde etmede kaynak olarak da yararlanlr. Turun aacnm ieklerinden de bir drog elde edilir; Fransa ve talya' da, su buhar distilasyonu ile alnan bu droa Oleum Aurantii floris T.K. (Oleum Neroli, Turun iei esans) ad verilir, %30 kadar linalol ieren bu esans, zellikle parfmeride; eczaclk sanayiinde koku deitirici olarak deerlendirilir. Turun aacnn yaprak, tomurcuk ve dal ularndan su buhar distilasyonu ile bir uucu ya daha elde edilir; bu, Oleum Aurantii fol (Petit grain esans) ad ile parfmeride tannan bir rndr %45-75 linalil asetatierir. C.aurantium var.dulce (C.sinensis, portakal aac): meyvalar turunca benzerse de tatl lezzetiyle kolayca ayrt edilir (Res. 120a, 120b). Portakal kabuklarndan (perikarpndan) mekanik yolla yani salg ceplerini patlatarak bir uucu ya elde edilir, %90-95 kadar limonen ieren Oleum Aurant T.K. (Portakal esans), gda sanayii ve eczaclkta ok tketilir. Albedosundan kurtarlm Pericarpium Aurant de baz kodekslerde kaytldr, bu drogdan hazrlanan tentrler koku ve lezzet verici olarak baz ilalarn bileiminde yer alr. C.aurantium var. bergamia (C.bergamia, bergamot aac), bir baka kltr bitkisidir. Meyvalar ak sar renkli, ince kabuklu ve toparlaktr. Meyva kabuklarndan mekanik yolla elde edilen uucu ya, Oleum Bergamiae T.K. (Bergamot esans) koku verici olarak kullanlr.
257

Bergamot esans veya kurutulmu ve orta incelikte toz edilmi meyva kabuklar, zel koku vermek amacyla aya katlr.

ekil 106. A: Ruta chalepensis. : iek. B:Citrus aurantium var.dulce. mk: meyvann enine kesiti.

C. aurantium var. decumana (C.grandis, C.paradisi, greypfrut, grevfrut, altntop) meyvalar da bergamot gibi byk ve ak sar renklidir fakat ekli sap ve tepe ksmndan baslm bir kreye benzer. nce kabuklu olan bu meyvalar C vitamini bakmndan zengindir. Gda olarak tketilmektedir. C.limon (C.medica var.limonum, limon aac), meyva ekliyle dier narenciyeden kolayca ayrt edilir, elipsoid ve ak sar oluu, eki lezzeti

en belirgin karakterleridir; C vitamini ve sitrik asit bakmndan

zengindir. Olgun meyva kabuklar Pericarpium Citri T.K. (Limon kabuu) drounu oluturur; uucu ya ve flavonozite (hesperetol) zengindir. Eczaclkta tat ve koku verici olarak kullanlr. Limon meyvasnn kabuklarndan bir uucu ya elde edilir; Oleum Citri T.K. (Limon esans) adyla kodekslerde yer alan bu drog kozmetik alannda sabun v.s. yapmnda ve gda sanayiinde ok tketilen bir rndr. Limonlar arasnda tatl lezzetli olan bir tr vardr.

258

C.limetta trnn meyvalar daha yuvarlak ve yzeyi dzgndr, lezzeti tatl, kokusu da kendine zgdr. C.medica (aakavunu aac), meyvalar en byk olan narenciye trdr; 1-2 kg arlndaki meyvalarn yzeyi krkldr; kaln olan albedo ksmndan reel yapmnda yararlanlr. Narenciye meyvalar byk lde gda olarak tketilir, portakal, limon yannda mandalina (C.nobilis, C.deliciosa) ve kan portakal (C.hierochuntica) da k mevsiminin belli bal meyvalar arasnda yer alr. Perikarpn albedo ksmndan pektin elde etmede yararlanlr; pektin hem antidiyareik etkilidir hem de besin sanayiinde reel, dondurma, jle v.b. rnlerin yapmnda kullanlr. Yaprak, perikarp veya ieklerden elde edilen uucu yalarn eczaclkta kullanlna ek olarak bolca bulunan sitral, limonen ve C vitamini elde etmede kaynak olmas da bu bitkilerin ekonomik deerini arttrmaktadr. Rutaceae familyasndan Anadolu' da yetien taksonlardan biri Ruta cinsidir; bunlar, yapraklar ok paral ve fena kokulu, ok yllk otsu bitkilerdir. iekleri korimbus oluturmutur; petalleri sar renkli, kenarlar dzensiz dili veya saakldr (ek. 106). Rgraveolens (sedefotu), btn Avrupa' da yetien bir Akdeniz blgesi bitkisidir. Yurdumuzda bahelerde ss bitkisi olarak yetitirilir. iekleri sarms-yeil renklidir; bitkinin hoa gitmeyen bir kokusu ve ac lezzeti vardr. Kokusu uucu yanda %90 orannda bulunan metilnonil ketondan ileri gelir. Bu bileik, Anadolu' da yetien dier iki trde, R.chalepensis (%47) ve Rmontana'da (%84) daha az bulunur. R.graveolens' in toprak st ksmlar Herba Rutae, kodekslerde kaytl bir drogdur, uucu yaa ek olarak flavonozit (rutozit, %l-2 kadar) ve C vitamini ierir. Histeri ve epilepside yattrc etki gsterir. nfzyon "halinde, stomaik ve antispazmodik olarak verilir. Halk arasnda emenagog (*) olarak kullanlrsa da tehlikelidir. Pilocarpus trleri Anadolu' da yetimeyen taksonlardan olup drog veren kk aalardr. P.jaborandi, P.pennatifolius, P.microphyllus, Brezilya' da yetien trlerdir. Pennat yapraklarn foliolleri 3-4 cm boyunda eliptik, tepede obtus ve emarginattr. Kodekslerde Folia Jaborandi T.K. (Jaborandi yapra) adyla kaytl olan drog pilokarpin alkaloidini tar. Bu bileik salg arttrc ve pupillay (**) daraltc etkilidir, yani atropinin antagonistidir (***). zellikle gz hastalklarnda, gz tansiyonunu drc olarak, pilokarpin nitrat ve pilokarpin klorhidrat tuzu halinde kullanlr.
(*)emenagogus= adet sktrc (**)pupilla= gzbebei (***)antagonist= kar olan 259

Fam: Geraniaceae Ilman ve subtropikal blgelerde yetien,i salg tamayan, tek veya ok yllk otsu bitkilerin bulunduu bir familyadr. Bitkiler ok yaygn, iekleri aktinomorf veya zigomorftur. Kaliks ve korolla 5' er yeli, stamen baz genuslarda 5 (Erodium), bazlarnda 10 (Geranium) tanedir; ovaryum 3-5 karpelden meydana gelmitir; meyva olgunlukta merikarplara ayrlr ancak uzun olan stlus orta eksene bal kalrken merikarpn tohum tayan alt ucu, yay (Geranium) veya spiral (Erodium) eklinde kvrlarak yukar kalkar ve eksenden ayrlr (ek. 107 A). Pelargonium zonale (sardunya) bahelerde veya balkonlarda, saks iinde en ok yetitirilen bir ss bitkisidir. P.endlicherianum ise salucanotu adyla tannan, Orta, Gney ve Dou Anadolu' da yetien 2030 cm boyunda ok yllk otsu bir bitkidir (Res. 121). Koyu pembe renkli zigomorf iekleri halk arasnda, taze iken solucan drc olarak kullanlr, ismi buradan gelmektedir. Fam: Polygalaceae Bu familya bitkileri otsu, al veya kk aa formundadr. Yapraklar basit, iekleri erdii ve zigomorftur, Papilonaceae ieine benzerse de karinada petalin tepesi paralanmtr. Stamen 8 tane olup filamentleri boru eklinde birlemitir. Ovaryum 2 karpelden meydana gelmitir, meyva tipi lokulusit kapsldr. Polygala senega, Kuzey Amerika'da yetien, 40-50 cm boyunda, ok yllk bir bitkidir (Res. 122a, 122b). Kk ve rizomlar Radix Senegae T.K. (Poligala kki) isimli drou oluturur. Drog saponozit (senegozit) ierir ve ekspektoran olarak kullanlr. Anadolu'da yetien P.pruinosa tr de saponozit iermektedir. Fam: Oxalidaceae Bu familya bitkileri doal olarak yetitii gibi ayn zamanda kltr de yaplan otsu bitkilerdir. Oxalis acetocella (kuzukula, ekiyonca) Kuzey Anadolu' da yetiir; yapraklan trifoliat (Trifolium'a benzer), oksalik ve tartarik asitler tar, eki lezzetli, otsu bir bitkidir. Fam: Erythroxylaceae Bu familyadan Trkiye' de yetien bir rnek yoktur. Erythroxylon coca Gney Amerika' da, Peru, Bolivya'da yetien, Asya' nn gneyinde, Cava, Seylan' da kltr yaplan, 2-4 m boyunda, kiik bir aatr (Res. 123). Yapraklar alternan dizilili, ksa sapl, tam ve eliptik olup orta damara az ok paralel 2 izgi tar. Folia Cocae T.K. (Koka yapra) kokain alkaloidi ieren bir drogdur. Alkaloid uyuturucu ve lokal anestezik etkilidir; yapraklar yerliler tarafndan alk, yorgunluk ve
260

susuzluk giderici olarak kullanlr. Baz serinletici ieceklerin (kola gibi) yapmnda yer almaktadr. Fam: Euphorbiaceae Tropik ve lman blgelerde yetien al veya aa formunda bitkilerdir; bazlar sukkulenttir. ounluu monoik, bazlar dioiktir. Bir ou da beyaz renkli lateks tar. Yapraklar basit, paral, pul veya diken biimindedir. iekleri aktinomorf, pentamer, bazen ok indirgenmitir. Ovaryum 3 karpelden meydana gelmi, 3 gzldr. Meyva, herbirinde 1 tohum bulunan 3 gzl bir kapsldr; olgunlukta 3 koku halinde ayrlr, bu nedenle bu taksona Tricoccae de denir. Yeryznde 280 cins ile temsil edilen bu familyadan yurdumuzda 5 cins ve 100 kadar tr yetiir. Ricinus communis (hintya bitkisi) vatan Hindistan olan bir bitkidir; btn tropik ve subtropik blgelerle lman iklim yrelerinde yetitirilir (Res. 124a). Tropiklerde 10-20 m boyunda aa, lman iklimde ise 1-2 m' lik tek yllk otsu bitki formundadr (Res. 124b). Yapraklar loblu ve peltattr, yaprak sap laminann ortasna yakn bir ere baldr; yapran alt yznde damarlar ve yaprak sap koyu ahverengimsi krmz renklidir. iekler gvdenin tepesinde, salkm durumundadr; dii iekler salkmn st ksmnda, erkek iekler ise alt tarafndadr. Dii ieklerde ovaryum 3 gzl ve meyva dikenlidir. Tohumlar 1-1.5 cm boyunda, zeri lekeli etli ve ikin bir keneye benzer; karunkulas etlidir (ek. 107t). Bu tohumlar Semen Ricini T.K. (Hintya tohumu) ya bakmndan zengindir ve zehirlidir (Res. 124c). Tohumlardan skma yoluyla elde edilen Oleum Ricini T.K. (Hint ya), %85 orannda risinoleik asit tar, zehirli bir bileik olan risin maddesinden kurtarldktan soma purgatif olarak kullanlabilir; ince barsaa etki eden kuvvetli bir purgatinir. Kozmetik sanayiinde sabun, ampuan yapmnda; dericilik, boyaclk, matbaaclkta, makine ya ve kandil ya olarak kullanlr. Croton tiglium da tropikal Asya' da yetien kk bir aatr. Tohumlar hintya tohumlarna benzer fakat daha kktr. Bu tohumlardan da bir sabit ya, Oleum Crotonis T.K. (Kroton ya) elde edilir, bu ya drastik (*) bir mshildir, daha ok veteriner hekimlikte kullanlr. Manihot utilissima (M.esculenta), 2-3 metre boyunda bir Gney Amerika aacdr; ayrca tropikal bir ok blgede yetitirilir. Kk 50 cm kadar uzun, etli, niasta bakmndan zengindir. Bu niasta Arrow-root veya Tapioca ad altnda piyasada bulunur; bitkinin kkleri yetitirildii yrelerde patates gibi gda olarak tketilir. Hevea brasiliensis (kauuk aac), vatan Amerika'da Amazon havzas olan, Brezilya, tropikal Asya ve Afrika' da yetitirilen 20-30 m boyunda bir aatr. Gvdesine yaplan yaralardan bir lateks akar, bu stn phtlamasyla ham kauuk elde edilir. Kauuk, sanayide tketilen nemli rnlerden biridir.
(*)drasticus= ok kuvvetli ve sanc yapan mshil 261

ekil 107. A: Geraniaceae meyvalar. e: Erodium\ g: Geranium. B: Ricinus communis. d: dii iek; e: erkek iek; m: meyva; t: tohum.

Aleurites mollucans Hawai adalarnda ok yetien bir aatr. Nuks tipi meyvalarnn tohumlarndan skma yoluyla alnan ya Kukui Nut Oil, linoleik ve linolenik asite zengin bir yadr; cildi koruyucu kozmetik preparatlarda kullanlmaktadr. Euphorbia (stleen) trleri de st tayan bitkilerdir. Bu cinste iekler ksmi bir iek durumu olan (cyathium) siatyum durumundadr; dii iek 1 ovaryumdan olumutur ve ortada bulunur; erkek iekler ise 5 tane olup birer stamenden ibarettir ve dii iein etrafmdadr. Bu yerleimle hermafrodit bir iee benzer; etrafn, kalikse benzeyen 5 brakte evirmitir, aralarnda 5 gudde bulunur, bir tanesinin yerinden dii iein sap dar doru sarkar. Bu siatyumlarn birka biraraya gelerek umbellalar olutururlar. Yurdumuzda 100 kadar Euphorbia tr yetiir. Zehirli olan bu bitkiler balk zehiri olarak kullanlr. E.resinifera, Kuzey Afrika llerinde yetien sukkulent bir bitkidir. Gvdesi 4 keli, yapraklar diken eklindedir; etli gvdesine yaplan iziklerden akan st kurutulunca Euphorbium T.K. (Ferbiyun) ad verilen bir drog elde edilir. Bu drog ok tahri edicidir. E.splendens, gvdesi 4 keli, dikenli, siatyumlar krmz renkli bir ss bitkisidir, sakslarda yetitirilir.
262

Fam: Linaceae Familya bitkileri otsu olup lman blgelerde yaygndr. Yapraklar alternan bazen oppozit dizilili, basit ve tam kenarl; iekler aktinomorf pentamer (bazen tetramer); meyva septisit kapsldr. Yurdumuzda Linum cinsinin 38 tr yetiir. Linum usitatissimum (keten, zeyrek) lifleri veya tohumlar iin, Karadeniz, Marmara, Ege ve Anadolu blgelerinde kltr yaplan tek yllk bitkidir. Boyu 30-60 cm kadar, iekleri ak mavidir (ek. 108A; Res. 125a). Lifi iin ekilen keten bitkisinde gvde dallanmamtr ve liflerin boyu uzundur; tohum elde etmek iin ekilen formun gvdesi ise ok dallanmtr, dolaysyla ok sayda iek ve meyva verir. Meyva bask kremsi, 5 gzl ve 10 tohumludur. Tohumlar, Semen Lini T.K. (Keten tohumu) ad ile kodekslerde kaytldr. Sabit ya ve msilaj bakmndan zengin olan tohumlar 2-3 mm boyunda, yass ovoid, yzeyi parlak kahverengidir (Res. 125b). Msilaj testa epidermasnda, sabit ya ise endospermadadr, tohumlar su iinde beklemekle ier, bu zelliinden tr mekanik mshil olarak (hacim arttrarak) etki gsterir, ayrca dardan lapa halinde, yumuatc olarak kullanlr. Tohumlarda bulunan sabit ya skma yoluyla alnr ve kodekslerde kaytlOleum Lini T.K. (Keten tohumu ya) elde edilir. Havada kolay kuruyan bir yadr, bu zellii nedeniyle yalboya ilerinde bezir ya ad altnda ok kullanlr. Fam: Zygophyllaceae ou tropikal blgede yetiirse de bir ksm da lman iklimde yaygn olan otsu, alms ender olarak da aa formunda bitkilerdir. iekleri aktinomorf, pentamer veya tetramer, stamenler 2 veya 3 halkada olmak zere 10-15 tanedir. Meyva kapsl veya izokarp tipindedir. Peganum harmala (zerlik), Orta Anadolu' da ok yaygn olan ve krsal kesim halk tarafndan iyi tannan ok yllk, otsu bir step bitkisidir (Res. 126a, 126b). 30-50 cm byklnde kmeler oluturur. Yapraklar ok paral, paralar lineardr; iekler 4-5 cm byklkte tek tek, beyaz renkli; meyva nohut byklnde ok tohumlu, lokulusit bir kapsldr

(ek. 108B). Tohumlar Semen Pegani alkaloitler (harmin, nar mal

gibi) ierir; bu alkaloitler santral sinir sistemi stimulandr. Meyva ve tohum halk arasnda tts olarak yaklr, ayrca meyvalardan hazrlanan nazarlklara bir ok evin duvarnda rastlanmaktadr (Res. 126c); tohum testasndan da krmz renkli bir boya elde edilir. Zehirli bir bitkidir.

263

ekil 108. A: Linum usitatissimum. B: Peganum harmala. : iek; m: meyva.

Guajacum offcinale, Orta Amerika' da yetien bir bitkidir. Kk aa formundaki bitkinin odun ksm reine tar; Lignum Guajac ad altnda tannan odunundan kuru distilasyonla gayakol isimli ve antiseptik etkili bir bileik elde edilir, Resina Guajaci adyla bilinen reinesinden bir tentr hazrlanr; bu tentr oksidaz' larn (enzimler) tanma reaksiyonunda kullanlr.

Ordo: Sapindales
Bu taksondaki bitkilerin ou aa veya aak formunda olup iek halkalar pentamer, ovaryum 3 karpelden yaplm, sinkarp ve hipogindir. Fam: Buxaceae Bu familya bitkileri kn yaprak dkmeyen, al veya aalardr; bazlar monoik, bir ksm dioiktir. Yapraklar oppozit dizilili, basit ve tam; iekler kk ve aktinomorfhr, korolla bulunmaz. Yurdumuzda 1 genus yetiir.
264

Buxus sempervirens, B.balearica (imir) trlerinden ilki Kuzey Anadolu ormanlarnda, ikinci bitki ise Gney Anadolu dalarnda yetiir. Bu bitkiler sk dall aak formundadr. Yapraklar basit, derimsi; iekler sk demetler halindedir. Yapraklar halk arasnda purgatif ve kolagog olarak kulanlrsa da alkaloit ieren bu bitkiler zehirlidir. imirin asl nemi, ak renkli ve sert odunundan kak, vazo, biblo ve benzeri eyalarn yaplmasndan dolaydr. Simmondsia californica, S.chinensis, lde yetien bir al veya kk aatr. Tohumlarndan bir ya elde edilir; Jojoba ya adyla bilinen bu rn, kimyasal olarak bir mum yapsndadr (yan yksek molekll asit ve alkollerin esterleridir), sv bir mumdur; stldnda viskozitesi deimez, hidrojene edildikten soma cila, mum v.s yapmnda kullanlr. rritan olmayan ve kontakt allerji yapmayan bu yaa, son yllarda kozmetik rnlerinde ok sk rastlanmaktadr. Fam: Salvadoraceae Bu familya yurdumuzda temsil edilmeyen bir taksondur, Afrika ve Asya steplerinde yetien bitkileri kapsar. Salvadora persica isimli kk aacn odun blgesi ok liflidir. Parmak kalnlndaki dallarn u ksm, liflerinden dolay eskiden di fras gibi kullanld iin misvak adyla iyi tannrd. Fam: Aceraceae Kuzey Yarkrenin dalk blgelerinde yetien bu familyaya mensup aa veya aaklara yurdumuzda da rastlanr. Yapraklar oppozit dizilili, palmat damarl, palmat loblu; bazen da pennattr. Meyva tipi kanatl 2 merikarpa ayrlan bir izokarptr. Yurdumuzda Acer (akaaa) cinsinin 10' dan fazla tr yetiir, ayrca park ve yollara dikilen bir aatr. A.saccharinum Amerika' da yetiir, sakkaroz tar ve eker elde edilmesinde yararlanlr. Fam: Anacardiaceae Bu familya bitkilerinin ou reineli ve pennat yaprakl aalardr. iekleri kk ve hermafrodittir. Kaliks ve korolla 3-5 paral, stamen says 5 veya 10' dur. Ovaryum hipogin, 3 karpelli; meyva drupadr. Pistacia cinsinin yurdumuzda tr iyi tannr. Pistacia lertiscus (sakz aac) Bat ve Gney Anadolu' da yetien kn yaprak dkmeyen bir aatr; yapraklar paripennat, iekleri krmz renkli sk panikula durumundadr. Ege' de eme' de ve Sakz Adas' nda bir varyetesi yetitirilir; P.lertiscus var.chia. Bu aalarn yal dal ve gvdesine alan yarklardan bir reine akar, buna
265

Mastix T.K. (Sakz) ad verilir. Stomaik olarak inendii gibi (mastikatuar) (*), baz preparatlarm yapmnda da kullanlr. P.terebinthus (menengi), bir Akdeniz iklimi bitkisidir. Yapraklar imparipennattr. Meyvalar nce krmzdr soma kahverengine dner; drupa tipindeki bu meyvalar diretik ve ekspektoran olarak kullanlr. P.vera (antep fst, amfst), yurdumuzda zellikle Gaziantep dolaylarnda yetitirilen Bat ve Gney Anadolu' da da kltr denemeleri yaplan bir aatr (Res. 127). Yapraklar 3-5 foliolldr. Tohumlar ya ve protein bakmndan zengindir. Yenerek tketildii gibi yresel bir ok tatlnn yapmnda kullanlr. Rhus coriaria (sumak, tetir), Anadolu' nun hemen hemen her tarafnda yetien, imparipennat yaprakl bir aldr. Boyu 1 m'ye kadar ykselebilir; iek durumu 15-20 cm boyunda, sk bir panikuladr (ek. 109B; Res. 128a). Yapraklar tanen bakmndan zengin olduu iin ekstreler halinde deri tabaklamada kullanlr, ayrca kuma boyamada da yararlanlr. Sumak meyvalar nce yeil soma koyu krmz renkli ve eki lezzetlidir, baharat olarak ok tketilir (Res. 128b, 128c).

ekil 109. A: Schinus molle. B: Rhus coriaria. C: Aesculus yapra.m: meyva.

(*)masticatio= ineme; mastiche = sakz

hippocastanum

266

Rhus semialata, in' de yetien bir trdr. Bu bitki zerinde Aphis chinensis isimli bir bcek bir eit maz meydana getirir. Gallae Chinensis (in mazs) ad verilen bu rn dzensiz kntlar olan 4-5 x 1.5 cm boyutlarnda, 2-3 mm kalnlnda ve ii bo bir drogdur; %90 kadar tanen ierir, bu nedenle tanen kayna olarak, sanayide kullanlr. Schinus molle (yalanc karabiber), Bat ve Gney Anadolu' da, park, bahe ve yol kenarlarnda ok yetitirilen ve halkn karabiber aac olarak tand bir bitkidir. Vatan Gney Amerika olan bu aacn dallar sarkk, pennat yapraklar ok foliolldr. Panikula durumundaki drupa meyvalar karabiber byklnde, yuvarlak ve koyu pembe-krmz renklidir (ek.l09A ; Res. 129); lezzeti karabibere benzer. Mangifera indica, btn tropiklerde yetitirilen bir aatr. Mango adndaki meyvalar son yllarda yurdumuzda da tannan byk bir drupa tipindedir, eftaliye benzer. Fam: Hippocastanaceae Bu familyadaki bitkilerin ounun vatan Amerika' dr. Yapraklar almat, 3-9 folioll; iekleri zigomorf; meyva 3 yarkla alan dikenli ir kapsldr. Tohumlar byktr.

Aesculus hippocastanum (atkestanesi), parklarda ve yol kenarlarnda ok yetitirilen byk bir aatr (Res. 130a). Vatan Balkan yarmadas olan bitkinin yapraklar uzun sapl, palmat, 5-9 folioll; foliolleri ters ovat veya baklava eklinde, kenarlar dzensiz dilidir (ek.l09C). iek durumu dik piramit eklinde iekler beyaz veya pembe renklidir. Ovaryumun gelimesiyle nce yeil renkli, yuvarlak ve zeri dikenli kapsl tipinde bir meyva meydana gelir; olgunlanca d ksm esmerleir, yarkla alr ve tohumlar der (Res. 130b). Tohumlar byktr, kestane'ye benzer, ok serttir. Olgun tohumlar, Semen Hippocastani, triterpenik saponozitler ierir (essin), bu bileikler antienflamatuar, vazokonstrktr ve kapiler atlamay nleyici zeliktedir. Ayrca flavonozitler de bulunur, bu nedenle P vitamini aktivitesi gsterir. Bu drogdan hazrlanan preparatlar hemoroid ve damar hastal (rn. flebit) tedavisinde kullanlr.

Ordo: Rhamnales
Bu takmdaki bitkilerin ou aa, aak veya al formundadr. iekleri kk yeil veya sar renkli, gsterisiz ve ounlukla tek eeylidir. Stamen says petal kadar; meyva tipi bakka veya kapsldr.

267

Fam: R h a m n a c e a e Tropik, subtropik ve lman blgelerde yetien aa veya allarn bulunduu bir familyadr. Anadolu' da 5 cins ve 25 kadar tr bulunmaktadr. Rhamnus cinsinin, ounluu Gney ve Dou Anadolu' da olmak zere, 22 kadar tr Trkiye' de yetimektedir. Rhamnus frangula (Frangula alnus, akdiken, barutaac), Kuzey Afrika, Avrupa, Trkiye ve Kafkaslarda yetien dikensiz, 4-5 m boyunda kk bir aatr. Yapraklar alternan dizilili, basit, tam cenarl ve sapl; meyva olgunlukta siyah renkli, sapl bir bakkadr (Res. 131a, 131b). Daha ok Kuzey Anadolu blgesinde, orman ii ve orman kenarlarnda, seyrek olarak da ve Dou Anadolu' da yetiir. Bitkinin gvde ve dal kabuklar mays-haziran aylarnda toplanr. Cortex

Rhamni Frangulae (Cortex Frangulae) T.K. koyu gri renklidir, d

yzeyinde beyaz renkli ve elips eklinde pek ok sayda lentisel bulunur (Res. 131c). Bir ok farmakope ve kodekste kaytl olan bu droun, elde edildikten 1 yl soma kullanlmas istenir, aksi halde sanc yapar. %2 kadar antrasen trevi bileikler tar. Dk dozlarda laksatif, doz arttrldnda ise prgatif etki gsterir.

ekil 110. A: Rhamnus petiolaris. B: Paliurus spina-christi. m: meyva.

268

R.catharticus (akdiken, cehri), Dou ve Kuzey Anadolu' da yetien, dikenli kk bir aatr. Meyva, olgunlukta rengi siyahlaan kk bir
Rhamnus catharticus R. petiolaris

bakkadr. Fructus Rhamni cathartici T. K

(Akdikenmeyvas),bitkinin olgun meyvalardr.

Antrasen trevi bileik er tar, laksatif etkisinden dolay kullanlr. R.petiolaris (cehri), ounlukla Anadolu blgesinde yetien ve eskiden kltr de yaplm olan dikenli, kk bir aatr. Yapraklar basit, kenarlar krenat ve uzun sapldr (ek. 110A, Res. 132). Henz olgunlamam meyvalar cehri adyla bilinir ve bundan sar renkli bir boya elde edilir. Bu boya daha ok yn ve kuma boyamada kullanlr. R.purshiana, Kuzey Amerika' da doal olarak yetien, Kanada ve Kenya gibi bir ok lkede de kltr yaplan 5-20 m boyunda, dikensiz bir aatr. Bitkinin dal ve gvde kabuklarndan Nisan-Austos aylar arasnda Cortex Rhamni purshianae T. F. (Cascara sagrada) drou elde edilir. Trk Farmakopesi' nde kaytl olan bu droun en az %2 antrakinon trevi bileikleri (kaskarozitler) iermesi istenir. Cortex Frangulae gibi prgatif olarak kullanlr. Anadolu' da yetien 20 Rhamnus tr, tad antrakinon miktar bakmndan incelenmitir. Bunlar arasnda R. pallasii meyvelerinde % 3.5; R.libanoticus, R.cornifolius ve R.alaternus kabuklarnda ise %2 civarnda antrakinon trevi bileikler bulunmutur(l). Paliurus spina-christi (karaal, alt), Anadolu' da yetien 3-4 m boyunda, dikenli bir aldr. Yapraklar ovat, stipulalar ise diken eklini almtr. Meyva daire eklinde ortas ikin, kanatl ve tohumlu amaradr, tanen tar (ek. 110B). Zizyphus iujuba (hnnap), Bat ve Gney Anadolu' da yetien 5-10 m boyunda, dikenli bir aatr. Yapraklar alternan dizilili ve tabandan balayan belirgin damarldr. Meyva bir drupa olup ogunlukta krmz renklidir, eker ve msilaj tar, yenir. Fam: Vitaceae Bu familya yeleri, slkleri ile trmanan odunlu bitkilerdir. Yapraklar alternan dizilili, derin palmat loblu ve stipulaldr. iekler kk genellikle hermafrodit ve bileik salkm durumundadr.

(l)Cokun, M., Gney ve Dou Anadolu' da Yetien Rhamnus Trlerinin la Hammaddesi Ynnden Aratrlmas. TBTAK TAG-472 nolu Proje, Ankara 1984. 269

Vitis vinifera (asma), kltr yaplan trmanc ve odunlu bir trdr. Yapraklar palmat loblu, taban kordat ve kaba dilidir. Meyva bakka tipinde olup glikoz ynnden zengindir. Alkolik fermentasyon yoluyla arap ve benzeri alkoll ikilerin hazrlanmasnda, etil alkol ve sirke elde etmede yararlanlr. arap (Vinum), tonik, itah ac ve uyarc etkili bir rndr.

Ordo: Myrtales
Myrtales baz zelikleri ile Rosales takmna benzeyen bir taksondur. Yapraklarn basit ve kenarlarnn tam, iek rt yapraklarnn daha ok 4' l (tetramer) oluu ile Rosales ordosundan ayrlr. Ortak zelikleri ise, hipantiyumun meyva oluumuna az ok katlmasdr. Fam: Myrtaceae Familya bitkileri kn yaprak dkmeyen aa veya allardr. Yapraklar basit, tam, karlkl ve stipulaszdr; zolizigen salg cebi tar. Familya bitkilerinin ou Amerika ve Avustralya' mn tropikal blgelerinde yayl gsterir. Meyva ounlukla bakka, bazen kapsl tipinde olup tabanda kaliks art tar. Anadolu'da 1 cins ve 1 tr doal olarak yetiir. Myrtus communis (mersin,murt), Akdeniz havzasnda yetien, yapraklarn dkmeyen 1-5 m boyunda bir maki bitkisidir. iekleri beyaz renkli, stamen ok saydadr. Meyva bakka tipinde olup olgunlukta mavi-siyah renklidir ve yenir (ek. 11B ; Res. 133a, 133b). Folia Myrti (Mersin yapraklar), bitkinin kurutulmu yapraklarndan oluur, uucu ya tar. Drog bronite iyi geldii gibi baharat olarak da kullanlr. Oleum Myrti bitkinin iek ve yapraklarndan subuhar distilasyonu ile elde edilen bir uucu yadr. Bileiminde mirtol, sineol, geraniol ve nerol vardr. Antiseptik zelliinden dolay idrar yollar hastalklarnda, ho kokusundan dolay parfmeride kullanlr. Eucalyptus (stma aac, okalipts) cinsinin vatan Avustralya ktasdr, herdem yeil byk aalardr. Dnyada birok blgede, bizde de Gney ve Bat Anadolu' da bataklklar kurutmak amacyla kltr yaplmaktadr. Bitki topraktan bol miktarda su emer ve bu suyu yapraklar vastasyla bunarlatrr. Bu nedenle bataklklar kurutmak ve dolaysyle stma hastalna neden olan sivrisinekle mcadele etmek amacyla yetitirilir. E.globulus, 20 m boyunda bir aatr. Kolay byyebilmesi ve topraktan bol su emmesi nedeniyle kltr en ok yaplan trdr. Yapraklar derimsi olup heterofli gsterir; gen dallardaki yapraklar oppozit, ve ovat-lanseolat; yal dallar zerindeki yapraklar ise alternan dizilili ve falkattr (ek. l l l y , d). Bu falkat yapraklar Folia Eucalypti T. K.
270

(Okalipts yapra) droudur. Uucu ya izolizigen salg ceplerinde bulunur, %3-5 kadardr. ay eklinde astm ve bronit tedavisinde kullanlr. Su buhar distilasyonu ile elde edilen Oleum Eucalypti T.K. (Okalipts esans) %80 kaliptol, bunu yannda terpineol ve izoborneol tar. Deri ve solunum sistemi hastalklarnda antiseptik olarak kullanlr. D macunu, gargara gibi birok preparatn bileimine girer. Anadolu' da yetitirilen dier trlerin E.camaldulensis, E.robusta ve E.viminalis' in yapraklar da ayn amala kullanlr. E.macrorhyncha nm, gen yapraklar %20 rutozit tar bu nedenle flavonozit elde etmede kaynak ofuturan bir aatr. E.amygdalina, aalarmdandr. 150 m' ye kadar boylanabilen dnyann en byk

ekil 111. A: Eucalyptus globulus. gs:gen srgn ve ovat- lanseolat yapraklar; yd: yal dal ve falkat yapraklar. B: Myrtus communis. m: meyva; : iek. 271

Eucalyptus trleri kltr bitkisi olmalarna karn Anadolu' nun baz blgelerinde kk ormanlar (kaliptetum) meydana getirmilerdir; bunlara Tarsus civarndaki Karabucak orman rnek verilebilir. Eucalyptus trlerinin gvdelerinden tanence zengin ve ticarette Kino adyla bilinen bir ekstre hazrlanr. Ayrca odun ksm kat fabrikalar iin hammaddedir Eugenia caryophyllata (,Jambosa caryophyllus, karanfil aac), vatan Filipinlerin gneyi Moluk adalar olan, 15-20 m boyunda, yaprak dkmeyen byk aalardr. Gnmzde, Madagaskar, Endonezya, Brezilya, Sri Lanka ve Tanzanya' da kltr yaplr ve dnya ihtiyac bu lkeler tarafndan karlanr. iekler dallarn ucunda ve l gruplar halinde bulunur (ek. 112A). iekler tomurcuk halinde iken ve yeil olan ovayumu koyu krmz renk alnca toplanr. Baz blgelerde ylda iki kez rn elde edilir. Flores Caryophylli T.K. (Karanfil) %14-20 civarnda uucu ya ve bir miktar tanen tar. Bilinen en eski baharatlar arasndadr. Koku ve tat dzenleyici olarak galenik preparatlara konur. Oleum Caryophylli T.K. (Karanfil esans), iek tomurcuklarndan su buhar distilasyonu ile elde edilir, %80-90 jenol tar. Ho kokuludur,

ekil 112. A -.Eugenia caryophyllata. : tomurcukta iek. B \Punica granatum. k: iein boyuna kesiti; m: meyva. 272

kuvvetli antiseptik ve analjezik etki gsterdiinden di hekimliinde bu amala kullanlr. Di macunu, gargara gibi preparatlarm bileimine girer. Gda sanayiinde ve parfmeride kullanlr. Pimenta officinalis (yenibahar), vatan Antil adalar olan tropikal blgelerde yetien ve kltr yaplan kk bir aatr. Meyva 4-5 mm apnda, bakka tipindedir. Fructus Pimentae ho kokulu bir drog olup uucu yanda balca jenol bulunur ve baharat olarak kullanlr (Res. 134). Melaleuca alternifolia, (Tea Tree). Yurdumuzda yetimeyen, Avustralya ktasnda ve Asya' da doal olarak bulunan ve kltr yaplan; boyu 6 m' yi bulan, gvdesi plak ve sngerimsi; yapraklar alternan dizilili, aar lanseolat; meyva tipi kapsldr. Oleum Melaleucae alternifoliae, yaprak ve tepe srgnlerinden, su buhar distilasyonu ile elde edilir, renksiz ya da soluk sar renklidir. Uucu yada %40-50 4-terpineol (%30' dan az olmamal), %2.5 1-8 sineol (kaliptol) (%15' ten fazla olmamal) bulunur, ayrca baz terpenler de vardr. Dardan uygulanan, fungusit ve bakterisit etkili bu uucu ya %5-15 oranndaki solsyonlarda akne, %40 oramnda vajinal ykamada ve sistitte, %70' lik olan da atlet aya tedavisinde kullanlr, hibir zaman azdan kullanlmaz.

Fam: Punicaceae (Nargiller)

Bu familyadaki bitkiler odunlu, yapraklar basit ve tam kenarldr. iekler erdii, ovaryum alt durumlu ve iki katldr, ajtjcat 3, st kat ise 6 blmelidir (ek.l 12B). iek forml a.K^ C 6 A 8 G(3+^,. Yurdumuzda tek cins ve tek tr yetiir. Punica granatum'un (naraac), vatan Akdeniz lkeleridir; Japonya' ya kadar uzanan blgelerde, Bat ve Gney Anadolu'da yetitirilen kk bir aatr. Yapraklar lanseolat, derimsi; kaliks 6 dili, etli, meyva zerinde kalc, korolla tomurcuktayken buruuk, parlak krmz renklidir. Meyva portakal byklnde, perikarp derimsi olan ok tohumlu bakkadr. Meyvann yenen ksm tohumun etli ve sulu testasdr (ek. 112B). Cortex Granati T.K. (Nar kabuu) kk, gvde ve dal kabuklarndan oluan bir drotur, pelletierin ve benzeri alkaloitleri tar,

tenya drc olarak kullanlr. Flores Granati, Cortex Fructus

granati tanen tar, astrenjan etkilidir. Fam: Lythraceae Lawsonia inermis (kna), vatan Hindistan, ran ve Arabistan olan, yapraklar basit, karlkl dizilmi, ksa boylu bir aaktr. Gney Anadolu' da Silifke civarnda yetitirilir. Folia Lawsoniae (Folia Hennae) bitkinin kurutulmu yapraklardr, balca tanen (kna taneni) ve lavsonin isimli boya maddesi tar. Sa ve elleri boyamada kullanlr.
273

Fam: Onagraceae
Kuzey Afrika dnda yayl gsteren bir familyadr. Anadolu' da 4 genus, 26 tr ile temsil edilir. Oenothera biennis, vatan K. Amerika olan, Avrupa' da kltr yaplan, dnyann birok blgesinde natralize olmu bir bitkidir. Tek, ounlukla iki yllk, 1.25 m boyunda ss bitkisi olarak yetitirilen bitk inin iekleri sar renkli, kokulu ve spika durumundadr, gece kapanr. Meyva krmz renklidir. Toprakst ksmlar bol tanen, organik asitler; yapraklar flavonozitler ierir. Son yllarda, tohumlarndan elde edilen sabit ya, Evening Primrose Oil (EPO) adyla tannm ve nem kazanmtr. Bu yan bileiminde bulunan ya asitlerinden y-linolenik asit (%8-14), vcutta prostaglandin E' e dntrlr, ki bu antienflamatuvardr ve vazodlatatr etki gsterir.

Dier asitler linoleik asit (%65-80) ve oleik asit (%6-ll)tir. Sabit ya

atopik egzemada, romatoid artritte ve menstrual bozukluklarda kullanlr.

Fam: Thymelaeaceae
ounlukla aa veya al formunda bitkilerdir. iekler indirgenmitir, petal genellikle yoktur, kaliks korolla grnmndedir. iek forml a K4 A 4+4 Gf, meyva tipi drupa veya akendir. Daphne pontica (srmba, kurtba), Kuzey Anadolu' da yetien 1 m boyunda yaprak dkmeyen bir aaktr. D.mezereum (mezeryon), Trabzon, Rize ve Erzurum civarnda yetien, 1-1.5 m boyunda bir aldr. iekler pembe renkli ve ho kokulu, meyva ise krmz renklidir. Cortex Mezerei, dafnin heteroziti tar, deriyi tahri eder; kan toplayc ve stimulan etkilidir, romatizmada kullanlr.

Fam: Elaeagnaceae
Familya bitkiler ounlukla dikenli aa, aak veya allardr. Yapraklar basit, lanseolat, bol miktarda kalkan ty tamas nedeniyle gmi renktedir. iekler basittir, yalnz kaliks bulunur; iek ekseni ukurlam, hipantiyum boru veya bardak eklini almtr. Meyva etli periant tarafndan evrilmitir, drupaya benzer. Anadolu'da iki cins ve bunlarn da birer tr yetimektedir. Elaeagnus angustifolia (kuidesi), Anadolu'da yaygn olarak yetien al veya 7 m' ye kadar boylanabilen dikenli bir aatr (Res. 135). Meyvalarnn kk olmasndan dolay ku idesi olarak.bilinir. Bir varyetesinin E. angustifolia var. orientalis 'in kltr yaplr. denin
274

iekleri sar renkli ve gzel kokuludur; meyva daha byk 1-3 cm boyunda sar renkli ve kokulu olup, yenir. Hippophae rhamnoides (kridesi) 6 m' ve kadar boylanan, dikenli bir trdr. Yapraklar linear-lanseolat, erkek iekler amentum, dii iekler ise salkm durumundadr. Meyva turuncu renkli drupa tipindedir. Vitamin ynnden (C vitamini) zengindir. Fam: Proteaceae Gney Yarkrede yayl gsteren aa veya al formunda bitkilerdir. Macadamia tetraphylla ve M.ternifolia, Avustralya ve Hawai'de yetien aalardr. Tohumlarndan soukta presyonla %70 kadar ya elde

edilir. Oleik asit' e zengin (57) olan bu ya, Macadamia Nut Oil ad
ile ticarette bulunur ve kozmetikte ok kullanlmaktadr.

Ordo:Umbelliflorae (Apiales)
Bu takmda eczaclk ynnden nemli familyalar bulunur. Ovaryum alt durumlu, 2 karpelli; meyva izokarptr. Fam: Cornaceae Aa veya al eklinde bitkileri ieren bir familyadr. Yurdumuzda 1 cins ve bunun 2 tr yetiir. Cornus mas (kzlck), lkemizde yaygn olarak yetien 3-5 m boyunda, kn yaprak dken kk aalardr, yapraklar basit ve oppozit dizililidir. iekler yeilimsi-sar renkli, terminal umbella durumundadr. Drupa tipi meyva 1.5-2 cm boyunda, silindirik-elipsoid olup sonbaharda olgunlar ve krmz renklidir (ek. 113 A; Res.l36).C vitamini tayan olgun meyvalar yendii gibi daha ok marmelat yaplr. Halk arasnda antidyareik olarak kullanlr. C.sanguinea, Kuzey Anadolu' da yetiir. iekleri aksilar umbella durumda ve beyazdr; meyva 5-8 mm boyunda, kremsi ve mor-siyah renklidir, yenmez. Fam: Araliaceae Bu familyada ounluu sarlc, trmanc, ok yllk ve yaprak dkmeyen bitkiler yer alr. Hedera helix (duvar sarma), adventif kkleri ile duvar veya aalara trmanarak ykselen ve yaylan, herdem yeil bir bitkidir. Toprak st ksmlar(herba) ve yapraklar saponozit 275

(hederin) tar; bu bileik zehirlidir, fakat santral sinir sistemine sedatif etkisi vardr ve spazmolitiktir; bomacada verilir. Son yllarda sellit giderici krem, losyon v.b. preparatlar hazrlanmaktadr.

ekil 113. A: Cornus mas meyval dal. B: Panax ginseng. : iek;.k: kk; m: meyva (B: Mitsuhashi' den).

Panax ginseng (ginseng) (*) ve dier Panax trlerinin ou Kuzey Amerika ve Asya kkenli olan 30-50 cm boyunda ok yllk, otsu bir bitkilerdir. Kkleri kaln ve dallanm olduun iin insan vcuduna benzetilmektedir. Yapraklar palmat paral ve 5 folioll olup bitkinin st ksmlarnda bulunur. iekler beyaz renkli, umbella durumundadr; meyva krmz renkli bakkadr (ek. 113B, m; Res.l37a, 137b). Tedavide 4-5 yandaki bitkinin 15-20 cm boyundaki kkleri kullanlr (Res. 137c).

Triterpenik saponozit' 1er ve B grubu vitamin' 1er ierir. Uzakdou

lkelerinde 2000 kullanlmaktadr. yldan beri tonik ve afrodiziyak olarak

(*) ginseg= ince insan, kk

276

Son yllarda Trkiye' nin de iinde bulunduu bir ok lkede preparatlarna ve kkne rastlanmaktadr. Sokaklarda satlanlar gerek Panax deil, ekilleri ginseng kkne benzeyen Mandragora (Solanaceae) veya Bryonia (Cucurbitaceae) trlerinin kkleridir. Baka Panax trleri de bu amala kulanlr; bunlara P.repens, P.quinquefolia rnek verilebilir. Doadan elde edilen kkler ihtiyac karlamadndan birok lkede kltr yaplr. Orman alt bitkisi olmas nedeniyle ancak zel olarak hazrlanm ve direkt gne nlarndan korunmu alanlarda yetitirilebilir. Eleutherococcus senticosus (Acanthopanax senticosus), Sibirya ginsengi, Gneydou Asya, Kuzey in, Kore ve Japonya' da yetien, 4-6 m boyunda, gen srgnleri sk dikenli, yal dallar ise dikensiz olan bir aldr. Palmat paral yapraklar uzun krmz sapl, 5 folioln kenarlar serrattr. iek durumu umbella, iekleri kktr; meyva siyah drupa olup Hedera helix meyvasna benzer. Radix Eleutherococci (Phr. Eur.) 0.3-1.5 cm apnda, yzeyi dz; rizomlar ise 1.5-4 cm apnda yzeyi buruuk ve krl liflidir. Drog fenilpropan trevi bileikler eletrozit B (siringin); lignan trevi sesamin; sirngaresinol glikozidi (elotrozit D); kumarin bileii eletrozit Bj; kompleks polisakkaritler (eloteran A-G) , eskulin ierir. mmunostimulandr, yorgunluk, bitkinlik gibi fiziksel zayflklarda, stres giderici olarak, atletik performans arttrmak iin kullanlr. Solunum yollar hastalklarna kar koruyucudur; karacierin detoksifiyan etkisini arttrr. Ekstre ve urup eklinde verilir. Fam: Umbelliferae (Apiaceae) Basit veya bileik umbella iek durumu ve izokarp meyvalaryla iekli bitkiler iinde en iyi tanman, zengin familyalardan biridir. 300 cins, 3000 kadar tr kapsar. Bir, iki veya ok yllk, ou uucu ya tayan otsu bitkilerdir. Yapraklar alternan dizilili, genellikle paral ve taban okrealdr; iekler kk, basit veya bileik umbella durumundadr, involukrum ve involusel bulunur; kaliks kk 5 dili, korolla 5 petalli, stamen 5 tane, ovaryum 2 karpelden olumu sinkarp ve alt durumludur. Meyva tipi, olgunlukta herbiri tek tohum tayan 2 merikarpa ayrlan izokarptr, merikarplar birbirine ince bir sap (karpofor) ile baldr. Meyvenin zerinde ikisi kenarda, ortada kaburga eklinde uzunluuna 5 knt, kosta ve kostalar arasnda 4 girinti, valekulum bulunur. Mezokarpta uucu ya tayan ve says genusa gre deien reine kanallar yer alr (ek. 114me, 115). Coriandrum sativum (kini), vatan Akdeniz lkeleri olan ve 3000 yldan beri kltr yaplan tek yllk, otsu bir bitkidir. Anadolu'da doal olarak yetitii gibi Konya, Burdur civarnda kltr de yaplr. Fructus Coriandri T.K. (Kini meyvas) 3-6 mm apnda kre biimindedir, her merikarpta dalgal 5 kosta grlr; salg kanal merikarplarn birbirine bakan yznde ve 2 tanedir (ek. 115A). Meyvalar %0.3-0.5 uucu ya
277

tar, karminatif ve stomaik etkilidir; ekercilikte ve baharat olarak kullanlr.

ekil 114. Umbelliferae. : iek; me: meyvanm enine kesiti; id: iletim demeti; v: valekulum; k: kosta; sk: salg kanal;.ka: karpofor; m: meyva; st: stilopodium; mr: merikarp.

Umbelliferae familyasndaki nemli baharatlardan olan ve halk arasnda kimyon adyla bilinen meyvalar, aslnda farkl cinse aittir. Cuminum cyminum (kimyon, acem kimyonu), 50-60 cm boyunda, beyaz iekli, tek yllk otsu bir bitkidir. Vatan Msr'dr, kltr yaplan daha ok bu trdr, Orta Anadolu blgesinde (Konya, Polatl, Eskiehir) yetitirilir. Fructus Cumini (kimyon meyvas) 5-6 mm boyunda ulara doru sivrilen, seyrek tyl, olgunlukta genellikle iki merikarpa ayrlan izokarp bir meyvedir, % 1.5-4 kadar uucu ya tar, bu uucu ya %25 kadar kumin aldehit ierir. Baharat olarak kullanlr. Carum carvi (frenk kimyonu, karaman kimyonu) (*), yaklak 1 m boyunda ok yllk otsu bir bitkidir. Avrupa' da kltr yaplr, Dou Anadolu' da doal olarak yetiir. Fructus Carvi (frenk kimyonu meyvas) 4-5 mm boyunda, esmer renkli, hafif kvrk, silindir eklinde ve tyszdr. %3-9 uucu ya tar, uucu yan byk ksmn (%40-60) karvon oluturur. Meyvalar ve buradan elde edilen Oleum Carvi karminatif, stomaik ve diretik etkilidir. Baharat olarak Avrupa'da en ok tketilen C. carvi meyvalardr. Laser trilobum (kefe kimyonu), yurdumuzda olduka yaygn olan bir bitkidir, 1 m kadar boyda ve ok yllktr. Meyvalar % 1.2-4 uucu ya (%68 kadar peril aldehit) tar ve yetitii yrelerde baharat olarak kullanlr.
(*)karaman kimyonu- isminin karaman ile bir ilgisi yoktur, droun arapa ismi olan Karawya dan geldii dnlmektedir.
278

Pimpinella anisum (anason), vatan Dou Akdeniz lkeleri olan, 5070 cm boyunda, beyaz iekli, tek yllk otsu bir bitkidir. Gvde zerindeki yapraklar pennat, tripennat, tabandaki yapraklar ise basittir, yani bitki heterofili gsterir. iekler bileik umbella durumundadr, involukrum bulunmaz. Memleketimizde Konya, Antalya ve Ege blgesinde kltr yaplr. Fructus Anisi T.K. (Anason meyvas), 3-5 mm boyunda, tabana doru ikin armut biiminde, belirgin 5 kostal, koyu yeil renkli ve tyldr, genellikle sapyla beraber bulunur (ek. 115E, 116B, m). Uucu ya miktar % 1.5-3 kadardr. Baharat, karminatif, koku ve tat dzenleyici olarak kullanlr. Oleum Anisi T.F. (Anason esans), anason meyvalarmdan su buhar distilasyonu yoluyla elde edilir. Uucu yan %70-85' ini anetol oluturur, bu nedenle anetol kayna olarak deerlendirilir. Anason deiik alkoll ikilerin (rak) bileimine girdii gibi anetolden hareketle baz hormonlarn sentezine geilir. Anadolu' aa meyvalarn kk ba hayvanlara yedirilmesiyle

ekil 115. Umbelliferae meyvalarnn enine kesiti. A: Coriandrum sativum. B: Ammi visnaga. C: Foeniculum vulgare. D: Conium maculatum. E: Pimpinella anisum. F: Carum carvi.

Pimpinella cinsinin Anadolu'da 23 tr yetiir. Uucu ya bakmndan en zengin bitki P.cretica var. arabica'dr (%10.3), fakat bu yan %70' i limonenden oluur. Uucu ya bakmndan ikinci srada P.flabellifolia gelir (%7-8 kadar), ancak bu yadaki anetol oran % 46 kadardr (1). Foeniculum vulgare (rezene), 1-1.5 m boyunda, yapraklar ok paral, paralar fliform, iekleri sar renkli olan ok yllk otsu bir bitkidir (Res. 138a). Kuzey Anadolu' da doal olarak yetiir ve deiik
(l)Tanker, N, tzg, F. Trkiye'de Yetien Pimpinella Trleri zerinde Farmastik Botanik Ynnden Aratrmalar (Doktora Tezi) Ank. Ecz. Fak.Der. 18 (1), 57-73 (1988).

279

blgelerde kltr yaplr. Meyvalar 6-10 mm boyunda ak veya kirli sar renkli, kostalar belirgin, ksa sapl tysz ve silindir eklinde olup genellikle kvrktr (ek. 115C, 116; Res. 138b). Fructus Foeniculi T.K. (Rezene meyvas), %3-6 orannda uucu ya tar, Oleum Foeniculi T.K.(Rezene esans) de anetol ynnden zengindir, zellikle ocuklara karminatif olarak verilir. Familyadaki baz bitkilerden elde edilen droglarda, etken bileik uucu ya deildir; bu bitkiler unlardr. Ammi visnaga (krdanotu, diotu, hltan, klr) (*), Bat ve Gney Anadolu' da, sahillerimizde ve yol kenarlarnda yetien, 50-100 cm boyunda ok yllk otsu bir bitkidir; yapraklan ok paralanm, flformdur. iekliyken ak olan ve ba oluturan umbellann nlar(saplar), meyva olgunlarken birbirine yaklar ve meyvalarn dalmas nlenir. Fructus Ammi visnagae (diotu meyvas) 1-2 mm boyunda, oval, esmer renkli ve kaln kostaldr (ek. 115B). Kellin (franokromon yapsnda), visnadin, samidin (piranokumarin) isimli bileikler tar. Visnadin antispazmodik etkili olup papaverine gre 3 kez daha kuvvetli etki gsterir. Kellin ise kalp damarlarn geniletir (koroner dilatatr), angina pectoris ve koroner yetmezliinde kullanlr. Conium.maculatum (baldran), 50-200 cm boyunda ok yllk, byk bitkilerdir. lkemizde tarihi kalntlarda yol ve su kenarlarnda sklkla rastlanr. Gvde plak ve ii botur, zerinde koyu krmz renkli, esmer lekeler grlr (ek. 117g; Res. 139a, 139b). Herba Conii maculati bitkinin iek ama zaman toplanm yaprak ve ieklerdir. Koniin, konisein ve benzeri alkaloitleri tar; bunlar hareket sinirlerini felce uratr. Tpta narkotik etkisinden dolay eskiden kullanlmtr, ok zehirli bir drog olmasndan dolay bugn pek kullanlmaz. Baldrann meyvalar, Fructus Conii de benzer alkaloitleri ierir; bu nedenle anason meyvas ile karrsa zehirlenmelere neden olur, meyvalarn mikroskopta incelenmesi ile ayrm kolayca yaplr. Baldran, bilinen en zehirli bitkilerdendir. nl Grek filozofu Sokrates'in baldran usaresi imeye mahkum edildii bilinmektedir. Sokrates zehiri itikten soma vcudunda meydana gelen deimeleri lnceye kadar kaleme de almtr. Cicuta virosa (**) (subaldran), 50-120 cm boyunda, ok yllk bir bitkidir. Kk kaln ve enine blmelidir. Sulak ayr ve durgun su kenarlarnda yetiir. Anadolu' da Erzurum civarnda rastlanr. Yapraklar tripennatisekt, paralar lanseolattr. Meyva 1.5 mm boyunda, geni ovattr. ok zehirlidir.
(*)olgun meyvalar tayan umbella saplar ok dzgn ve sivri uludur, krdan gibi kullanlr. (**)virosus= zehirli; fena kokan 280

ekil 116. A: Foeniculum vulgare. B: Pimpinella anisum. m: meyva.

Ferula meifolia (akrotu), Dou ve Gney Anadolu' da yetiir, 1-2 m boyunda olup familyann en byk bitkilerindendir. Yapraklar ok paral, lineardr; iekleri byk umbellalar meydana getirir. Bitkinin toprakalt ksm afrodiziyak etkilidir. F.asa-foetida (eytanotu), F.nartex, 2 m boyunda, paral yaprakl ve sar iekli bitkilerdir; bu trler de ran ve Afganistan dalarnda yetiir (ek.ll7B). Gummi Asa-foetidae, veya Asa foetida (eytantersi) isimleriyle bilinen drog, her iki trn kkleri kesildikten soma kan gomresin yani reineli zamktr. Sinir sistemi yattrcs ve antispazmodik olarak kullanlr. Angelica archangelica (mel eko tu), Orta ve Kuzey Avrupa' da nehir kenarlarnda yetien, ayrca kltr yaplan 2-3 m boyunda ok yllk otsu bir bitkidir. Valekulumda ok sayda salg kanalna rastlanr. Radix Angelicae, angelik asit, angelisin, umbeliferon (kumarin) ve uucu ya tar. Uyarc, tonik, karminatif ve diretik etkilidir.
281

Angelica sinensis, Dong Quai, in' de yetien, 0.5-1 m boyunda, kokulu, otsu bir bitkidir. Yapraklar tripennat veya pennat paral, petiol 3-11 cm, okrea iyi gelimemitir. Umbella 10-14 iekli, iekler beyazdr. Radix Angelicae sinensis, uucu bitkilerden balca ligustilit ve angelisit (alkilftalit trevi) ierir; uucu olmayan maddelerden ferulik ve vanilik asit ile kumarinler saylabilir. Yaygn olarak menstrual problemlerde, uterus kanamalar, menopozda ate basmasna kar; kardiyovaskler hastalklarda; kronik hepatit ve sirozda da kullanlr.

ekil 117. A: Conium maculatum. g: gvde zerinde lekeler. B: Ferula

asa-foetida.

Centella asiatica (Hydrocotyle asiatica), Gotu Kola. Hindistan, in, Afrika, Orta Amerika gibi scak blgelerde yetien ok yllk, trmanc bir bitkidir. Yapraklar nodusta toplanm, reniform, palmat 7 damarl, 14 cm kadar ve uzun sapldr. iek durumu ok kk 3 iekli umbella; meyva orbikular, 5 mm kadar, esmer-gri renklidir. Herba Centellae asiaticae (Phr. Eur.) triterpenik saponinler (asiatikozit), triterpenik asitler (asiatik asit, madekasik asit), flavonlar (kersetol, kemferol) ierir. Drogdan hazrlanan ekstre dardan yara iyi edici (sikatrizan) olarak, hafif yanklarda, venz lserin tedavisinde kullanlan pomatlara girer; kollagen, antibakteriyel ve antimikotik etkisi vardr. Dahilen leprada kullanlmtr.
282

Bupleurum falcatum bir Asya bitkisidir, yurdumuzda da yetimektedir, boyu 1 m ' ye eriebilen otsu bu trn gvdesi ince ve dallanmtr. Taban yapraklar lanseolat, gvdedekiler falkat, hafif ampleksikauldur. Radix Bupleuri triterpenik saponozitler (saikosaponin A, B, D, E, F ve H) ile polisakkaritler (buplranlar) tar. Toz veya dekoksiyon eklinde, antienflamatuvar, ate drc, sedatif, ar kesici ve karacieri koruyucu olarak hepatitte kullanlr. Polisakkaritlerden dolay immunostimulan etkisi de vardr. Umbelliferae familyasnda sebze olarak tketilen kltr bitkileri de yer almaktadr; Daucus carota (havu), Petroselinum sativum (maydanoz), Anethum graveolens (dereotu) ve Apium graveolens var. rapaceum (kereviz) bunlardan bazlardr. Umbelliferae meyvalarnn ou, grld gibi, drog olarak kodeks ve farmakopelerde kaytldr; bazlar ise zehirlidir ve bu meyvalarm dierlerine Karmamasna zen gstermek gerekir. Yukarda verilen morfolojik zellikleri ile bu meyvalar tannabilir ve birbirinden ayrdedilebilirse de morfolojik karakterlerin yeterince grlmedii rnekler mikroskop altnda incelenerek, anatomik yaplarndaki belirgin farklar yardmyla kolayca ayrlabilir. Meyvalarn, enine kesiti mikroskopta, kuvvetli olmayan bir bytme altnda incelendiinde u zellikler dikkati eker: Fructus Conii' de valekulumda salg kanal bulunmaz; endosperma ie doru bir girinti meydana getirmitir. Fructus Anisi' de kostalar ok kntl deildir, ekzokarpta basit tyler bulunur, valekulumda ok sayda, kk salg kanallar dizilmitir. Fructus Foeniculi' de 5 kosta ok belirgin knt eklindedir, her valekulumda sadece 1 tane ve byk salg kanal vardr; ayrca mezokarp hcrelerinde, karakteristik, as kalnlama grlr. Fructus Carvi, Fructus Anisi' ye benzer, fakat ner valekulumda 1 salg kanal bulunur ve ty tamaz. En kk meyva Fructus Ammi visnagae ' dir, iletim demetlerinin ay eklinde oluu karakteristiktir. Fructus Coriandri' de 2 salg kanal iki merikarpn birbirine bakan yzndedir (ek. 115 A).

283

Subclassis: Sympetalae Altsnf : Birleikpetalliler

Bu taksondaki bitkilerin ieklerinde petaller ve bazen de sepaller boru, huni ya da deiik ekillerde birlemitir. Takm.Ericales Fam: Ericaceae Familya bitkileri al veya aa formunda olup, yapraklar basit derimsi, bazen ine gibidir. iekler aktinomorf veya zigomorf; kaliks ve korolla 4-7 Tobludur. Stamen says petal kadar, anterleri tepede delikle alr. Yeryznde 70 kadar cins ile temsil edilen bu familyadan yurdumuzda 12 cins, 26 tr yetiir. Erica, funda adyla yurdumuzda da tannan 3-4 m kadar boylanabilen, bir cinstir. Maki topluluklarnda ok sk rastlanan yapraklar vertisillat dizilili 3-7 mm boyunda, asikulardr, kn dklmez. E.arborea (mren), ky eridinde rastlanr, yapraklar 3' l vertisillat dizilmi olan trdr. iekleri ilkbaharda aar, 3-4 mm byklkte, urseolat, beyaz renkli ve rasemus durumundadr. E.verticillata (funda) trnde yapraklarn dizilii 4'l vertisillat, iekler pembe renklidir ve sonbaharda aar; daha ok Bat ve Gney Anadolu' da yetiir. Rhododendron ponticum (komar, ormangl), kn yaprak dkmeyen, Kuzey Anadolu' nun nemli ormanlarnda yetien boylu bir aldr, yapraklar 10-17 cm boyunda, eliptik-obovat, derimsi; iek durumu terminal, 5-20 iekli umbella; korolla tb de loblar da 1.5-2.5 cm kadar, pembemsi-erguvani renklidir (Res. 140). Stamen says 10; meyva tipi kapsldr. Pembe iekleri ile arlarn sevdii bir bitkidir; bu ieklerden yararlanarak yaptklar bal, deli bal adyla bilinir ve zehirlidir(*), bu zellii tad andromedotoksin isimli bileikten ileri gelmektedir. Baln tansiyon drc etkisinden sz edilir. R.luteum (zifin), Kuzey ve Bat Anadolu' da yetien daha ksa boylu, isminden de anlalaca gibi sar iekli bir aldr; komar' dan farkl olarak 5 stamen vardr ve kn yaprak dker. Arlarn bu bitkinin ieklerinden bal z alarak yaptklar bal da zehirlidir.
(*) Delibal, mikroskopta incelenirse Ericaceae familyasn tantan tetrat ekilli polen taneleri grlr ve bylece tehis edilir. 284

Arbutus unedo (kocayemi), kn yaprak dkmeyen 5 m kadar boyda bir aatr, ky blgelerinde makilerde yetiir. Yapraklar 5-8 cm, derimsi, oblanseolat veya ovat, kenarlar serrattr. Sonbaharda iek aar; korolla beyaz renkli urseolat, kremsi ve 5 lobludur. Anterlerinde boynuz gibi 2 knt bulunur. Meyva kremsi bir bakkadr, yzeyi przl, turuncu-krmz renklidir ve yenir (Res. 141).

ekil 118. A: Vaccinium myrtillus. a:meyva. B: Primula vulgaris. ks: ksa stiluslu iek; us: uzun stiluslu iek.

A.andrachne (sandalaac) da Akdeniz maki bitkilerindendir. Gvdeyi rten gri-pembe mumlu tabakann plaklar halinde dp ayrlmasyla krmz renkli gvde ortaya kar ve bylece de ok kolay tannr. Yapraklar daha kk, geni ovat ve kenarlar tamdr, ilkbaharda iek aar. Meyvas yenmez. Vaccinium arctostaphylos, Karadeniz Blgesinde yetien 1-6 m boyunda al veya kk bir aatr, oban zm, sapanca ay ve Trabzon ay gibi isimlerle tannr. Yapraklar tanen ve arbutozit isimli bir heterozit ierir, ay olarak tketilir. V. myrtillus (yaban mersini, ayzm) tr de balca Karadeniz Blgesinin dalarnda yetiir, boyu 30 cm kadar olan bir aldr,
285

yapraklar kktr ve kn dklr; koyu krmz-siyah renkli bakka tipindeki meyvalar lezzetli olduundan yendii gibi, meyvann tad antosiyanozitler nedeniyle baz damar ve gz hastalklarnda kullanlr (ek. 118; Res. 142). Bu trn yapraklar kabz ve antidiyabetik etkilidir. Arctostaphylos uva-rsi (ayzm) Orta ve Kuzey Avrupa' da yetien bir aldr (Res. 143). Yapraklar 1.5-2 cm boyunda, obovat ve derimsidir. Folia Uvae-ursi T.K. (Uva ursi yapra) tanen ve arbutozit ieren diretik bir drogdur; bbrek ve mesane hastalklarnda kullanlr. Gaultheria procumbens, bir Kuzey Amerika bitkisi olup, srnc bir aldr. Yapraklarndan su buhar distilasyonu ile bir uucu ya elde edilir. Essence de Wintergreen adyla bilinen bu ya bol miktarda metil salisilat ierdii iin romatizma arlarn gidermek amacyla, dardan kullanlr.

Ordo: Primulales
Fam: Primulaceae Bu familya bitkileri, yapraklar genellikle basit, hepsi tabanda toplanm (rozet yaprak) veya bazen oppozit dizilili, tek veya ok yllk otsu bitkilerdir. iekler hermafrodit ve aktinomorf, kaliks gamosepal, korolla simpetal ve 5' er lobludur. Stamen 5 tane, epipetal olup korolla tbne baldr. Ovaryum 5 karpelden meydana gelmi st durumlu, bir gzl ve ok ovlldr. Meyva, tepede 5 yarkla alan kapsl ve piksidyum tipindedir. Yurdumuzda 9 cins ve 40 tr bulunur. Primula vulgaris (uhaiei), yurdumuzda iki alttr ile temsil edilen bir taksondur. Boyu 20 cm kadar, rozet yapraklar geni obovat, spatulattr; toprak altnda uzam bir rizomu bulunur. nfloresans sapsz, az veya ok ieklidir. Korolla tb 1.5-2 cm boyunda olup kaliks kadar, loblar ise 0.5-1.5 cm kadar ve obkordattr. Primula' 1ar heterostili gsterir, stilus baz ieklerde uzun, bazlarnda ksadr (ek. 118B). P.vulgaris'in iekleri farkl renkte 2 alttr bulunur; P.vulgaris ssp. vulgaris sar, nadiren beyaz, P. vulgaris ssp. sibthorpii pembe veya leylak rengi ieklidir.kinci alttr Kuzey Anadolu'da 1-850 m' ye kadar ykseklerde (bazen 2000 m'de) yetitii halde P.vulgaris ssp. vulgaris' e 500 m' den sonra (-2000 m) hem Kuzey hem Gney Anadolu'da rastlanr. P.vulgaris'in kk ve rizomlarnda triterpenik saponozitler bulunur, ekspektoran olarak kullanlr. Familyann nemli bir taksonu olan Cyclamen; yurdumuzda 10 tr yetien, yumrulu, ok yllk bitkilerdir. Yumrunun st tarafndan ve ortadan yaprak ve iekler kar. Yapraklar uzun sapl, lamina orbikular, reniform veya ovat, taban kordattr. iekler tek bana, uzun sapl; kaliks derin 5 loblu, korolla koyu siklamen rengi, pembe veya beyaz, tp

286

ksm ksa, loplar uzun ve geriye dnktr. Pedisel, meyva olgunlarken yay veya helezon eklinde kvrlarak topraa doru sarkar. Cyclamen yumrular, Tubera Cyclameni, Anadolu' da topalak, yer somunu (C.hederifolium'da yumru, 20 cm kadar byklkte bir somuna benzer), domuz-turpu (C.coum'un yumrular turp byklnde olup domuzlar tarafndan yenir) gibi isimlerle anlr. Bu yumrular bol miktarda saponozit ierir; Ege' de C.neapolitanum, Karadeniz' de C.coum' un yumrular su ile kaynatlr, bu su, zellikle ttn fidelerine musallat olan solucanlar ldrmek iin tarlalara dklr. Ordo: Ebenales Fam: Ebenaceae Tropik ve subtropik blgelerde yetien aa veya allardr. Kn yaprak dker. Diospyros lotus (karahurma), byk bir aatr, vatan Uzakdou olduu halde, Balkanlarda natralize olmutur. Kuzeydou Anadolu' da yerlidir, ayrca meyvas iin yetitirilir. C vitamini tayan meyvalar 2 cm kadar byklkte, toparlak, nce buruk olgunlatnda tatl lezzetlidir. D.kaki (Trabzonhurmas), 15 m boyunda, vatan Japonya olan bir kltr aacdr. Meyvalar byk, 5-8 cm apnda, bask kre eklinde ve turuncu renkli bakkadr. Bol tanen de ieren meyvalar olgunlanca tatllar ve suludur, yenir. D.ebenum (abanoz aac), Hindistan' da yetiir; odunu sert ve koyu renkli olup mobilyaclkta makbul bir aatr. Fam: Sapotaceae Bu familyadaki bitkilerin ou tropikal blgelerde yetien, lateks tayan aa veya aaklardr. Yapraklar basit ve derimsidir. Palaquium gutta, P.oblongifolium, Gneydou Asya'da yetien byk aalardr. Gvdedeki lateksten Gutta-percha isimli bir drog elde edilir, bu drogtan di hekimliinde geici dolgu yapmnda yararlanlr. Bu madde sanayide izolatr olarak kullanlr. Achras sapota ve Mimusops balata isimli bitkilerin lateksinden temizlendikten soma iklet yapmnda yararlanlr. Butyrospermum parkii Bat Afrika kkenli bir aatr. Tohumlarndan bir sabit ya elde edilir; karite ya veya galam ya ad
287

verilen bu ya kakao ya gibi 37 C' de erir, ikolata yapmnda kullanlr. Fam: Styracaceae Bu familyann kk aa formundaki bitkileri tropiklerde ve Akdeniz blgesinde yetiir. Yapraklar alternan dizilili, basit ve ounlukla derimsi, iekleri aktmomorftur; kaliks 4-5 dili, korolla loplar ise ok derindir. Meyva tipi drupa, bazen kapsldr. Yurdumuzda tek cins ve tek tr yetiir. Styrax officinalis (tespihaac, ayfnd), Bat ve Gney Anadolu' da yamalarda veya dere kenarlarnda yetien, yapraklarnn alt yz yldz tylerle kapl ve beyaz renkli bir kk aatr. iekleri 2-3 cm byklkte, beyaz renkli, meyvas kremsi bir drupadr; tohumlar bol miktarda sabit ya tar ve tespih yapmnda kullanlr. S.benzoides, S.benzoir, S.tonkinensis trleri tropikal Asya' da yetien aalardr, gvdenin yaralanmasyla bir oleoresin elde edilir; Benzoe T.K. (Asilbent) ad verilen bu drog ekspektoran etkilidir, ayrca kozmetikte kullanlr; iyi bir fksatiftir.

Ordo: Contortae (Gentianales)

Bu ordonun karakteristik zellii, ieklerinin aktinomorf ve simpetal olmas yannda korollann tomurcuk iinde burulmu olmasdr. Fam: Oleaceae Bu familyada genellikle kn yapraklarn dkmeyen bitkilere rastlanr. iek forml a K(4.5) C(4.5) A 2 G(2). lkemizde 7 cins 10 kadar tr yetimektedir. Olea europea (zeytin aac), vatan Akdeniz havzas olup bu blgede byk lde kltr yaplan 3-16 m boyunda, kn yaprak dkmeyen bir aatr. Yapraklar basit, lanseolattr. iekleri beyazms sar renkli ve kktr, yapraklarn koltuunda bulunur; meyva bir drupadr, ya tar ve yenir (ek.ll9A; Res. 144). Etli mezokarpnda %50 kadar ya bulunur. Oleum Olivae (zeytinya), olgun meyvalarn sklmasyla elde edilir; hafif basn ile elde edilen ya birinci kalite olup eczaclkta ve yemeklik ya olarak kullanlr. Basn arttrlarak daha soma alman ya ise sabun sanayiinde tketilir. Zeytinyanda oleik asit, palmitik asit, stearik asit ve E vitamini bulunur. Kolagog ve laksatif etkilidir. Birok enjeksiyon preparatnda zc olarak yer alr. Yapraklar kan ekerini, yaprak gvde ve dal kabuklar ise tansiyon drc olarak kullanlr. Fraxinus ornus (dibudak), Avrupa' da ve Anadolu' da, dalk arazide yetien bir orman aacdr. Yapraklar imparipennat 4-8 folioll ve dc; meyva uzun, elpsoid, yass ve kanatl bir nukstur. Odunu
288

mobilyaclkta kullanlr. Manna T.K. (Kudrethelvas), gvdenin yaralanmas ile elde edilen usaredir; %50 mannitol, msilaj ve fraksinozit isimli kumarin heteroziti ierir. Drog laksatif etkilidir, ayrca mannitol elde ediliinde yararlanlr. Anadolu' da yetien dier Frcucinus trleri de (F.angustifolia, F.exelsior) Manna drounu verirler. Jasminum offcinale (yasemin), vatam Himalaya dalar ve Hindistan olan, Akdeniz evresi lkelerinde kltr yaplan gzel kokulu, beyaz iekli, trmanc, ok yllk bir bitkidir (Res. 145). Kltr yaplan varyete byk iekli olan J. offcinale var. grandiflorum' dur; lkemizde Alanya civarnda yetitirilir. ieklerinden elde edilen Oleum Jasmini (yasemin esans) ho kokulu olup balca parfmeride kullanlr.

ekil 119. A: Olea europea. a: meyval dal; mb:meyvann boyuna kesiti b:iekli dal; :iek. B\Strychnos nux-vomica. m:meyva; trtohum; me: meyvann enine kesiti.

J.sambac (ful), Arabistan ve Hindistan kkenli olup yurdumuzda da kltr yaplan iekleri katmerli ve ok gzel kokulu bir ss bitkisidir. Syringa vulgaris (leylak) ok sevilen, beyaz, leylak rengi veya mor iekli, bir ss aacdr. Ligustrum vulgare (kurtbar) park ve bahelerde it bitkisi olarak yetitirilir, iek durumu SIK panikula, meyvas siyah bakkadr. Forsytnia viridissima (altm ana) lkemiz iin yerli olmayan ancak ss bitkisi olarak yetitirilen, sar iekli bir aldr. Fam: Loganiaceae Bu familyanm yeleri, trlerinin ou tropikal blgelerde yetien zehirli bitkilerdir. Yapraklar genellikle basit ve dekussat dizilili;
289

iekler tetramer veya pentamer, ovaryum 2 karpelli; meyva bakka veya kapsldr. Strychnos nux-vomica (kargabken), Hindistan ve tropikal Asya'da yetien kk bir aatr. Yapraklar alternan dizilili, basit, ovat, 3 damarl; iekler beyaz salkm durumundadr. Meyva elma byklnde, 4-8 tohum tayan bir bakkadr; tohumlar disk eklinde ve serttir, zeri sk ipeksi yatk tylerle kapldr (ek. 119B). Semen Strychni T.K. (Kargabken tohumu) zehirli bir drogdur, striknin, brusin ve vomisin gibi alkaloitleri ierir; bu alkaloitlerin sinir sistemini uyarc etkisi vardr, ancak ok zehirli olmas nedeniyle drog dikkatli kullanlmaldr. Striknin ve tuzlar rodentisit (*) olarak da kullanlr. S.toxifera, Gney Amerika' da yetien trmanc bir bitkidir, kabuklarndan hazrlanan ekstre Krar adn alr. Semen Strychni, yerli halk tarafndan hazrlanan ve ok zehiri olarak kullanlan Krar'n bileiminde bulunur. Fam: Gentianaceae Bu taksonda lman blgelerde yetien, 1 veya ok yllk otsu bitkiler bulunur. Yapraklar basit, tabandakiler sapl, rozet eklinde; gvde zerindekiler ise karlkl, sapsz, bazen konnattr. iekler gsterili, deiik renkli, ovaryum iki karpelli ve st durumludur. iek forml a
K(4_5) C(4_5) A4_5 G(2).

Gentiana, genellikle ykseklerde yetien, ok yllk, mavi veya sar iekli, otsu bitkilerdir, lkemizde ou Kuzey ve Dou Anadolu blgelerinde yetien 12 tr bulunur. G.lutea (centiyane, jansiyan), Gney Avrupa, Balkanlar ve Trkiye'de Bursa (Uluda) ve demi' te (Bozda) doal olarak yetien 1-1.5 m boyunda, ok yllk, otsu bir trdr. iekler sardr, gvdenin st ksmnda yaprak koltuundan kmeler halinde kar. Yapraklar karlkl, lanseolat-geni ovat, sapsz ve paralel, 5-7 damarldr (ek. 120; Res. 146a, 146b). Radix Gentianae T.K. (Gentiyan kk) bitkinin kk ve rizomlardr (Res. 146c). Bileiminde heterozit yapsnda ac maddeler, gensiyopikrozit, amarogensiyozit ile tanen, pektin ve flavonozitler bulunur. Eskidenberi tonik olarak kullanlr. Su ile hazrlanm ekstrelerinden pilllerin hazrlanmasnda sva olarak yararlanlr. Evvelce Anadolu' aa sk rastlanan bu tr ar ve bilinsiz skm nedeniyle azalmtr hatta yok olma tehlikesi altndadr; bu nedenle skm yasaklanm, koruma altna alnmtr; kltr denemeleri ise imdilik baarsz olmutur.

(*)rhodenticit= kemirici hayvanlar ldrc ila. 290

G.punctata'da iekler sar renkli ve esmer lekelidir; G.purpurea'mn iekleri ise krmzdr. Bu iki tr Avrupa'nn yksek dalarnda yetiir ve kklerinden Radix Gentianae drou elde edilir.

ekil 120. Gentiana lutea. a:bitki; k:iein boyuna kesiti; r:rizom ve taban yapraklar.

Anadolu' da yetien Gentiana trlerinden G.asclepiadea, yaklak m' ye kadar boylanabilen, mavi iekli, ok yllk bir Kuzey Anadolu bitkisidir. G.verna ykseklerde yetien, ancak 10 cm boyunda, mavimsimor iekli gzel bir trdr. Centaurium erythraea (krmz kantaron), Avrupa ve Trkiye' de yaygn olarak yetien bol iekli, tek yllk otsu bir bitkidir. Yapraklar karlkl, iekleri krmz, koyu pembe renklidir. Herba Centaurii ac maddeler tar, itah ac ve antipretik olarak kullanlr. Fam: Apocynaceae Bu familya bitkileri, tropikal ve scak blgelerde yetien, lateks tayan, herdem yeil aa veya aak formundadr. Yapraklar basit
291

genellikle oppozit, bazen vertisillat veya sarmal dizilili; iekler tek bana veya bazen panikula durumunda; kaliks 5 yeli, korolla huni veya tp eklinde; meyva folikl veya bakkadr. iek forml a K(5) C (5) A 5 G(2) dir. Nerium oleander (zakkum), kn yaprak dkmeyen bir Akdeniz bitkisidir. Bat ve Gney Anadolu blgelerinde yetien, yapraklar lanseolat, ksa sapl, derimsi; iekleri pembe veya beyaz, korolla tb huni gibi loblar yayvan, anterlerinin tepesinde tyl bir uzant bulunan kk bir aatr (ek. 121 A; Res. 147). Yaprak ve ieklerinde bir kardiyotonik heterozit olan oleandrin (oleandrozit) ve bir flavonozit rutin(rutozit) bulunur. Zehirli bir bitkidir. Strophanthus, trlerinin ou tropikal Afrika' da yetien trmanc ve odunlu bitkilerdir. Strophanthus gratus, Bat Afrika' da yetien, yapraklar, karlkl trmanc ve zehirli bir trdr; tohumlar tyszdr. S.hirpidus, ayn blgede S.kombe ise Dou Afrika'da yetiir, ikisinin de tohumlar tyldr. Bu trn de tohumlar Semen Strophanthi T.K. (Strofantus tohumu) drounu verir. Tohumlar 1-2 cm boyunda, tabanda yuvarlaka, tepeye doru daralr, arpaya benzer, Kardiyoaktif neterozitlerden g-strofantozit (S.gratus'ta), k-strofantozit (S.kombe' de), h-strofantozit (S.hispidus'ta) tar. Kalbi kuvvetlendirici olarak verilir. S.sarmentosus trnn tohumlarndan elde edilen heterozitten (sarmentozit) hareketle ve yarsentez yoluyla kortizon elde edilir. Rauwolfa serpentina, Hindistan, Pakistan, Himalayalar, Endonezya, Tayland, Jawa, Burma gibi Asya lkelerinde yetien 30-60 cm boyunda, yaprak dkmeyen kk bir aldr (ek. 121 B). Yapraklar halkal dizilili, 7-17 cm, lanseolat; iekler pembe-beyaz renklidir. Ar skm nedeniyle Hindistan' da bitki azalmtr, bu nedenle drog Afrika' da yetien R. vomitoria, Orta Amerika' da yetien R. heterophylla trlerinden veya alkaloitleri elde edilir. Radix RauwoIfiae' den 50' ye yakn alkaoit izole edilmitir; indol alkaloitleri, rezerpin, serpentin, resinamin, ajmalin ana bileiklerdir ve toplam miktar %1' den az olmamaldr; tansiyon drcdr; kalp yetmezlii ve taikardide dzenleyici olarak verilir. Vinca trleri (Cezayir menekesi), yatk, srnc gvdeli, genelde yaprak dkmeyen ok yllk bitkilerdir; Anadolu'da tr yetiir. V.minr (kk cezayirmenekesi) ve V.majr (byk cezayirmenekesi), 10-30 cm boyunda mavi, mor veya pembe-krmz iekli trlerdir (ek. 12C). Toprakst ksmlar, Herba Vincae balca vinkamin alkaloidi ierir, tansiyon drc etkisinden dolay kullanlr. Bu trler park ve bahelerde ss bitkisi olarak yetitirilir. V. herbacea Anadolu'da yetien bir trd r (Res. 148). Catharanthus roseus' un (Vinca rosea, rozet) vatan Madagaskar adadr, Dou Afrika sahillerinde de yetiir. Toprakst ksmlarndan, Herba Catharanthi' den 30 kadar alkaloit izole edilmitir; bunlarn
292

arasnda vinkalkoblastin ve lrokristin en ok bilinenlerdir. Droun kendisi veya elde edilen alkaloitleri, antitmoral etkisinden dolay kanser tedavisinde (hodgkin ve ocuk lsemisinde) kullanlr. iekleri pembe veya beyaz renkli olan bu tr lkemizde, zellikle Bat ve Gney Anadolu' da ss amacyla yetitirilir

ekil 121 A: Nerium oleander. B:Rauwolfia serpentina. C.Vinca minr

Thevetia neriifolia tropikal Asya, Afrika ve Gney Amerika' da yetien, 2-3 m boyunda bir aatr. Yapraklar lanseolat, iekleri tek bana 2-3 cm kadar ve sar renklidir; 3-4 cm byklkteki meyvalar kelidir. Tohumlar ve lateksi tevetozit ad verilen kardiyoaktif heterozitler ierir. Acocanthera ouabaio, Afrika' da, Habeistan'da yetien, kn yaprak dkmeyen kk bir aatr, g-strofantozit (ouabain) ad verilen ve kardiyoaktif etkili heterozit ilk defa bu bitkiden elde edilmitir. Yerli halk tarafndan bitkinin odunundan hazrlanan sulu ekstre ok zehiri olarak kullanlmaktadr.

293

Bu familyadaki lateks tayan baz bitkilerden kauuk elde edilir; rnein Kichcia elastica (Funtumia elastica), Bat Afrika' da yetien, trmanc bir bitkidir. Fam: Asclepiadaceae Bu familyada lateks tayan, ok yllk, otsu veya al formunda bitkiler yer alr. Yapraklar basit, karlkl veya vertisillat dizililidir; meyva folikl tipindedir, tohumlarn tepesinde demet eklinde ty bulunur. Anadolu' da 6 cins 13 kadar tr yetiir. Cionura erecta (Marsdenia erecta), lkemizde yetien al formunda bir bitkidir. Simoz iek durumu ok iekli, terminal, iekleri beyaz renklidir. Folikl meyvas ounlukla tek banadr. Kkleri bir saponozit (marsdenozit) ierirse de tedavide kullanlmaz. Marsdenia condurango, tropikal Amerika' da yetien trmanc, ok yllk bir bitkidir. Gvde kabuklar Cortex Condurango T.K. (Kondurango kabuu), kondurangin ve benzeri heterozitleri tar. Kanser ve sifilis tedavisinde kullanlr. Vincetoxicum, bu familyann Anadolu' da yetien en zengin taksonu olup 8 tr ile temsil edilmektedir. Gvde dik, ksmen trmanc; yapraklar karlkl ve ksa sapldr. Simoz az iekli, iekler deiik renktedir. Folikl i eklindedir. Kkleri bir saponozit (vinsetoksozit) ierir, fakat bir kullanl yoktur. Periploca graeca (ipekotu), hem Gney hem Kuzey Anadolu' da sk rastlanan bir Akdeniz bitkisidir. Trmanarak 10-15 m' ye kadar boylanr; yapraklar ovat-lanseolat, parlak koyu yeil renkli; iek durumu 3-15 iekli gevek bir simoz, iekleri 2-2.5 cm kadar uzun sapl, pembe-mor renkli; korona paralar da renkli mor ve filiformdur. Bu bitkinin lateksi, kardiyoaktif etkili bir heterozit olan periplokozit ierir. Hoya carnosa (mum iei), vatan in ve Avustralya olan trmanc bir salon bitkisidir. Yapraklar gibi, uuk pembe renkli iekleri de etlidir.

Ordo: Tubiflorae (Solanales)

Fam: Convolvulaceae Otsu ve odunlu, ou kez trmanc ve srnc bitkilerin oluturduu bir familyadr, Ilman ve tropik blgelerde yaygn olup kuru Akdeniz veya yar l iklimlerde odunsu al formunda olduu gibi, tropiklerde 10 m' ye kadar trmanan rnekleri vardr; bazlar lateks tar. Yapraklar alternan dizilili, basit, bazen paraldr. iekler hermafrodit
294

ve aktinomorftur, ounlukla involukrum bulunur; sepaller bazen serbest, korolla huni biiminde, tomurcukta burulmutur. Stamen 5 tane, filamentleri korolla tbne tabanda yapmtr; ovaryum 2 karpelden meydana gelmi, sinkarp, 2 gzl ve hipogindir. Meyva ounlukla 4 tohum ieren lokulusit kapsldr. Convolvulaceae zengin bir familyadr (50 cins, 1200 tr), yurdumuzda 4 cins ve 40 tr ile temsil edilir. Convolvulus scammonia (mahmudeotu), Bat ve Gney Anadolu, Suriye, Irak, Kafkasya' nn gneyi ile Balkanlar' da yetien ve sarlarak trmanan otsu, ok yllk bir bitkidir. Yapraklar sapl, lamina ok eklindedir. iekler beyaz veya sarms, meyva 2 gzl bir kapsldr. Bu bitkinin kkleri kalndr ve lateks tar: Radix Scammoniae T.K. (Mahmude kk). Latekste bulunan reine tahri edicidir, bu nedenle drastik bir mshildir. Kkn izilmesi ile akan st kuruyunca Scammonium isimli reine drou elde edilmi olur. Ipomoea purga (Exogonium purga), Meksika' da yetien trmanc bir bitkidir. Yapraklar kordat, iekleri krmzdr. Yumrular Tubera Jalapae T.K. (Calapa tuberi) drastik bir mshildir; bu etki reineden ileri gelir. Yumrularndan etanolle tketilerek alnan reine de Resina Jalapae T.K. (Calapa reinesi) adyla tannr, hem ince hem kaln barsa tahri eden bir mshildir./. oryzabensis (Meksika mahmudesi) ve I.tuberosa (Brezilya mahmudesi) trlerinin kk ve yumrular ile bunlardan elde edilen reine de Calapa gibi etkilidir. I.batatas (tatl patates), familyann ekonomik adan en deerli bitkisi olan bu tr de trmancdr. Tropiklerde bir varyetesi yetitirilmektedir. Japonya, reticilerin banda gelir. lkemizde Hatay ve Adana dolaylarnda yetitirilmekte ve besin maddesi olarak tketilmektedir. I.purpurea (kahkaha iei), bir Gney ve Orta Amerika bitkisidir, yurdumuzda bahelerde yetitirilir, pembe-mor iekli ve trmancdr. I.tricolor, vatan Meksika olan bir bitkidir; tohumlar halsinojen etkilidir, bu etki tad lizerjik asit trevlerinden ileri gelir. Fam: Boraginaceae Bu familya yeleri, yapraklar basit, alternan dizilili ve sert tyl olan otsu bitkilerdir. iek durumu helisel kvrlmtr; iekler aktinomorf veya zigomorf, pentamerdir; korolla tp eklinde olup i ksmnda pulsu uzantlar, yani boaz pullar bulunur. Stilus ginobazik olup meyva 4 nuksa ayrlan bir izokarptr. Symphytum offcinale (karakafes otu), Avrupa'da ve Kuzey Anadolu' da orman alt ve aklklarnda yetien 30-120 cm boyunda, ok yllk otsu bir bitkidir. Yapraklan ovat-lanseolat, sttekiler sapsz ve olduka

295

byktr. iekleri krmzms, pembe veya beyaz, 1.5 cm kadar, loblar geriye kvrktr.Kkleri tanen tar, astrenjan etkilidir. Trachystemon orientale (kaldrk, zlbt), Kuzey Anadolu' da yetiir, rizomlar yumruya benzer, krmzms-mavi iekli, ok yllk bir orman alt bitkisidir. Mart-mays aylar arasnda iek aar. Gen srgnleri ve yaprak saplarndan turu yaplr, sebze olarak kullanlr. Alkanna tinctoria (havacva otu), 10-30 cm boyunda ok yllk otsu bir bitkidir. Bat ve Gney Anadolu' da yetiir. Yapraklar linear, oblong lanseolat, tylerle kapl olduu iin yeilimsi beyaz renkli; iekleri koyu mavidir. Koyu krmz olan kkleri naftakinon trevi bir madde olan alkanin tar; eczaclkta baz ila ve kozmetiklere renk vermek zere ve bitkisel boya elde etmede yararlanlr. Ayrca kklerinden hazrlanan tentr, sabit yalarn tanma reaksiyonunda kullanlr. Borago officinalis. Kuzey ve Bat Anadolu' da, Trakya'da yetien, tek yllk otsu bir bitkidir. iekleri mavi renklidir. Yapraklar ve iekleri msilaj tar; yumuatc ve diretik etkilidir. Bu familyada yabani olarak ok sk rastlanan bitkiler vardr; rnein Myosotis (unutmabeni), Onosma (sar renkli iekleri sarkk) ve Echium (engerekotu, iekleri zigomorf) saylabilir. Bunlarn henz bir kullanm yoktur.

Fam: Solanaceae (Patlcangiller)

Bu familya bir veya ok yllk, otsu, trmanc, al veya aa formunda bitkiler ieren bir taksondur; daha ok Avustralya, Orta ve Gney Amerika' da yayl gsterir. Yapraklar boyut ve ekil ynnden ok deiken, basit veya paraldr. iekleri hermafrodit, ounlukla aktinomorf, bazlarnda ise hafif zigomorftur. Kaliks gamosepal, 5 loblu ve kalc; korolla gamopetal tubulat, kampanulat, bazen bilabiat, 5 Daral. Stamen 5 tane. Ovaryum st durumlu 2, bazen 4 gzl 2 carpellidir. iek forml: a K ^ C(5) A 5 G(2) Meyva ok tohumlu :>akka veya kapsldr. Gvdedeki iletim demetleri bikollatteraldr. Bu familya bitkilerinden tropan alkaloitleri tayanlar eczaclkta kullanlr ve zehirlidir; ayrca, sebze olarak kullanlan bitkiler ynnden de nemli bir familyadr. Solanaceae familyasndan yeryznde 85 cins ve 2200 den fazla tr bulunur. Yurdumuzda ise 9 cins ve 31 tr doal olarak yetiir; bunlarn yannda kltr yaplmakta olan bitkiler de vardr. Bu familyadaki gruplandrlabilir: balca cinsler, meyva tiplerine gre

296

1. Meyva bakka 2.Kaliks olgunlukta torba gibi ier ve meyvay sarar. 3.Bitki otsu; iek tek, kaliks torbas 3 cm Physalis 3.Bitki al; iek ok; kaliks torbas 1.5 cm fVithania 2.Kaliks olgunlukta imez, meyvadan kk veya meyva kadar. 4.Korolla rotat. Anterler tp eklinde yaklam veya birlemi Solanum 4.Korolla an veya huni eklinde. Anterler serbest 5.Bitki boylu. Kaliks yldz eklinde Atropa 5.Bitki gvdesiz. Yapraklar rozet. Kaliks meyvadan ksa Mandragora l.Meyva kapsl .Meyva 2 gzl, kapakl kapsl Hyoscyamus .Meyva 4 gzl, septisit kapsl 7.iekler tek. Meyva dikenli Datura 7.iekdurumu panikula. Meyva dikensiz Nicotiana Atropa belladonna (gzelavratotu), Avrupa'da ve yurdumuzun Karadeniz Blgesinde, nemli orman altlarnda yetien ok yllk otsu bir bitkidir (Res. 149a). Gvde dallanm, boyu 0.5-2 m; yapraklar ksa sapl, basit, ovat-eliptik ve tepesi akuttur. iekleri kampanulat, kirli mor renklidir, yapraklarn koltuundan tek tek kar. Meyva kiraz byklnde parlak siyah renkli bir bakkadr, tabannda yldz eklinde kaliks bulunur (ek. 122A; Res. 149b). Zehirli bir bitkidir. iek ama zaman toplanp kurumlan yapraklar Folia Belladonnae T.K. (Belladon yapra) isimli drou oluturur; atropin, hiyosiyamin ve skopolamin alkaloitlerini ieren drog ar kesici ve spazm zc etkilidir, ayrca antivomitiftir, mide arlarnda, lserde, borek ve karacier sanclarnda (koliklerde) kullanlr, ayrca atropin, midriyatik etkilidir (gz bebeini bytr). Radix Belladonnae yaprak gibi etki gsterir, fakat bu kklerden, daha ok atropin ve hiyosiyamin elde ediliinde yararlanlr. Bu bitki ile zehirlenenlerde, gz bebeklerinin bym olduu dikkati eker. Zehirlenme, tedavi amacyla kullanlan preparatlarnn tedavi dozundan fazla alnmas veya meyvalarnn ve gen gvdelerin yanllkla yenmesi sonucu meydana gelir. Eskiden hanmlar pupillay byterek gzel grnmek iin yapraklar skarak aldklar usareyi gzlerine damlatrlard; bitkiye bu nedenle gzelavratotu ad verilmitir.

297

ekil 122. A: Atropa belladonna. B.Mandragora autumnalis. :iek ve yapraklar; mmeyva; k:kk

Mandragora autumnalis (.M.officinarum, adamotu) Akdeniz lkelerinde Gney ve Bat Anadolu blgelerinde, zellikle tarihi harabelerin evresinde yetien ok yllk otsu bir bitkidir. Kk kaln, yapraklar rozet eklinde; iekleri rozet yapraklarn ortasnda toplanm, mavimsi-beyaz renklidir. Meyva malta eriine benzeyen sarms renkli bir bakkadr (ek. 122B; Res. 150a, 150b, 150c). Bitkinin kkleri insana benzetildii iin adamotu ad verilmitir. Radix Mandragorae (Adamotu kk) drounda atropin, hiyosiyamin, skopolamin ve kuskohigrin alkaloitleri bulunmaktadr. Ar kesici, sedati ve narkotik etkileri nedeniyle eskiden kullanlm bir drogdur. Bugn sadece halk tarafndan ve ar kesici olarak kullanlyor. Physalis alkekengi (gveyfeneri, kandilotu) ok yllk, 30-60 cm boyunda otsu bir bitkidir. Yapraklar basit ve ovat; iekler yeilimsi
298

beyaz renkli, yaprak koltuundan tek tek kar. Kaliks olgunlukta turuncu renkli, sarkk bir torba eklini alr (Res. 151). Meyva bu torbann iinde, 1-1.5 cm apnda, parlak turuncu renkli bir bakkadr.Yurdumuzda glgeli yerlerde, bahelerde ve dere kenarlarnda yetimekte olan bu bitki renkli kaliksi nedeniyle ss bitkisi olarak da yetitirilmektedir. Withania somnifera (kargagz), yurdumuzda Gney Anadolu' da yetien al formunda bir bitkidir. Yapraklar basit, iekleri kk ve sarms renklidir, yapraklarn koltuundan grup halinde kar. Kaliks kk, meyva zaman ikin. Meyva kaliks torbas iinde, krmz renkli bir bakkadr. Bitki uyutucu etkilidir. Solanum trleri bir veya ok yllk, otsu veya al formunda bitkilerdir. Yapraklar basit veya pennat paraldr. Korolla rotat; anterler tp eklinde birbirine yaklam veya birlemitir. S.nigrum (kpekzm) trnn iekleri beyaz, meyvas ise siyah renklidir. Yurdumuzda bahelerde, harabelerde ve yol kenarlarnda yetiir (Res. 152). Tek yllk olan bu bitkinin iekli ve yaprakl dallar Herba Solani nigri drounu verir; gliko-alkaloitler tayan bu drog yattrc ve ar kesici etkilere sahiptir. S.dulcamara (yaban yasemini, sofir), iekleri mor, meyvas krmz renkli olan, trmanc, ok yllk bir bitkidir. Dallar Stipites Dulcamarae isimli drou verir. Bunun da biliiminde gliko-alkaloitler bulunur. Haricen deri hastalklarnda kullanlr. Hyoscyamus (banotu, gavurhaha) cinsi , bir, iki veya ok yllk otsu bitkilerdir. Yapraklar basit veya loplu; iekleri biraz zigomorf; iek durumu uzam bir salkmdr. Kaliks tps, tepede 5 dili ve kalcdr. Meyva, kaliks tp iinde, kapakl bir kapsla (piksidyum) tipindedir (ek. 123B, m). H.niger'in yapraklar sapsz, iekleri kirli sardr. Meyva dneminde kaliks orta blgede daralm, alt ksm ikindir. Bu tr yurdumuzda yol kenarlar ve tarla ilerinde yaygn olarak yetimektedir (Res. 153a, 153b). Bitki iekliyken toplanp kurutulmu yapraklar Folia Hyoscyami T.K. (Banotu yapra), birok kodeks ve farmakopede kaytl olan bir drogdur; hiyosiyamin ve skopolamin alkaloitleri ierir; skopolaminden dolay yattrc ve ar kesici etkileri vardr; hem haricen, hem de dahilen kullanlan bir drogdur. Bitkinin kkleri Radix Hyoscyami ve tohumlar Semen Hyoscyami de ayn amalarla verilir. Yapraklar ttne kartrlarak nefes darlna kar, sigara olarak da kullanlr H.reticulatus yurdumuzda yetien dier bir Hyoscyamus trdr, iekleri kirli-mor renklidir; Orta ve Dou Anadolu' da tarlalarda yetiir (Res. 154). H.aureus' un iekleri sar renkli ve boaz mor lekelidir. Gney Anadolu'da kayalarda ve tarihi yerlerin duvarlarnda yetiir (Res. 155).
299

ekil 123. A\Datura stramonium. B.Hyoscyamus niger. :iek; m:meyva

H.albus' ta iekler yeilimsi-beyaz renklidir. Akdeniz blgesinde kaya ve duvar diplerinde rastlanr. H.leptocalyx' in iekleri altn sars renklidir; Gney-dou Anadolu'da kaya ve duvarlar zerinde yetiir. H.pusillus, iekleri sar renkli olan trdr; Anadolu'nun kuru yamalarnda yetien yllk bir bitkidir.Bu trlerin hepsi de alkaloit tar ve zehirli bitkilerdir. Datura stramonium (tamla, boru iei) yol kenarlar, plk ve viraneliklerde olduka yaygn olan, tek yllk otsu bir bitkidir (Res. 156). Boyu 0.5-2 m gvdesi dallanm; yapraklar mavimsi-yeil renkli, byk, ovat ve lopludur. Kaliks tp eklinde uzun, korolla beyaz renkli ve huni biimindedir. Meyva ceviz byklnde, zeri dikenli, 4 yarkla alan septisit kapsldr; kaliks dc fakat taban ksm kalcdr (ek.l23A). Folia Stramonii T.K. (Tamla yapra), D.stramonium! un iek ama zaman toplanp kurutulmu yapraklardr; hiyosiyamin, atropin ve skopolamin ierir. Drog antispazmodik etkilidir. Sigara halinde nefes darlnda kullanlr. Tohumlar da ayn etkilere sahiptir. D.metel, vatan Meksika olduu halde tropiklerde ve Akdeniz blgesine de yaylm bir trdr; D.stramonium'don nemli fark,
300

meyvas dikenli deil, kabartldr, ok yllk bir bitkidir. Korollas sigara halinde, nefes darlnda kullanlr. Skopolamin kayna olarak yetitirilir. D.innoxia da Orta Amerika bitkisidir, Adana-Hatay evresinde tabiilemitir. Bunun da meyvalar uzun dikenli ve tyldr. Nicotiana (ttn) trleri, Amerika kkenli kltr bitkileridir. Yapraklar basit, iekleri tepede salkm durumundadr; meyva kk ve kapsl tipindedir. N.tabacum (ttn), boyu yaklak 1 m kadar olan bir kltr bitkisidir; 17. yzylda Avrupa' ya, oradan da yurdumuza getirilmitir; halen yurdumuzda ve dnyann bir ok lkesinde yapraklar iin kltr yaplmaktadr. Yapraklar byk, ovat-lanseolat; iekleri tps, pembe veya yeilimsi-beyaz renklidir (Res. 157). Folia Nicotianae (ttn yapraklar), bitki iekliyken toplanp kurutulmu yapraklardr; balca nikotin alkaloidini tar. Nikotin sv, uucu ve ok zehirli bir alkaloittir mukozadan absorbe olduundan sigara iilen ortamda, sigara imeyenler de ayn derecede etkilenir. Uzun sre sigara ienlerde kalp-damar ve akcier hastalklar ok yaygndr. Ttn yapraklar ilendikten soma sigara ve pro halinegetirilr. Ayrca yapraklardan hazrlanan ekstreler insektisit preparatlara girer. N.rustica (delittn, hasankeyf ttn); 1-1.5 m boyunda, tek yllk bir bitkidir (Res. 158). Yapraklarn yzeyi buruuk; iekleri yeilimsisar renklidir. Gaziantep ve K.Mara evrelerinde yetitirilir, keyif verici olarak inenir. Yapraklarndan pipo ve nargile ttn hazrlanr. Nikotin oran N. tabacum'dan yksektir. Capsicum annuum (biber, paprika), sebze olarak da kltr yaplan bir yllk bir bitkidir. Kapsle benzeyen bakka tipinde meyvalar vardr. Bu meyvalar Fructus Capsici T.K. (Krmz biber) yeil iken C vitamini ynnden ok zengindir. Ac biber eitleri kapsaisin alkaloidi tar. Bu alkaloidin cildi yakc ve kan ekici etkisi vardr; bu nedenle dardan romatizma arlarn gidermede kullanlr. Baz biber eitleri, renkli ve uzun sre kalc meyvalar nedeniyle sakslarda ss bitkisi olarakta yetitirilir.Bu familyada sebze olarak kullanlan ve bu amala kltr yaplan bitkiler de vardr. Bunlar, Solanum tuberosum (patates), S.melongena (patlcan), Lycopersicum esculentum (domates) dur.

Ordo: Lamiales Fam: Labiatae (Lamiaceae)

Bu familya bitkileri balca Akdeniz havzasmda yaygndr. Otsu bitki veya al formundadr, salg tyleri tar ve uucu ya ierir. Familya iin karakteristik zelliklerin balcalar, gvde 4 keli,
301

yapraklar ou zaman basit, bazen paral ve dekusat dizililidir; iekler her nodusta vertisillastrum durumundadr; zigomorf ve bilabiattr; uucu ya, sap tek, ba 8 hcreli ve pul eklindeki Labiatae tipi salg tylerindedir. Hermafrodit olan ieklerde kaliks 5 loblu kalc, bazen bilabiat; korolla bilabiat, st dudak bazen eksiktir. Stamen 4 tane, ou zaman didinamdr; bazen 2 stamen bulunur. Ovaryum 2 karpelden meydana gelmi 4 gzl ve st durumludur, her gzde 1 vl bulunur; stilus ginobaziktir. Meyva 4 nukstan meydana gelen bir izokarptr (ek. 124). Yeryznde 200 kadar cins ve 3200 tr ile temsil edilen bu familyann 45 cins ve 550 kadar tr yurdumuzda yetiir. Bir oundan eczaclkta ve parfmeride yararlanlr. Baz trlerde stamenler 4 tane ve flamentleri eit boyda, bazs didinamdr; baz trlerde ise 2 stamen bulunur.

ekil 124. Labiatae iei. a:alt labellum; b:st labellum; :iein boyuna kesiti; k:kaliks; o:ovaryum; st:stilus: stg:stigma.

Mentha (nane) trlerinde korolla aktinomorf olup 4 lopludur; 4 stamen eit boydadr. Mentha piperita (nane, ngiliz nanesi) bir kltr bitkisidir, sulak yerleri sever, srnc yapdaki stolonlaryla (*) ok kolay rer, ok yllktr (Res. 159). M.aquatica ile M.spicata' nn melezi olan ve boyu 50-100 cm'e ulaabilen bitkinin leylak rengi iekleri vardr. Yapraklar kodeks ve farmakopelerde kaytldr. Folia Menthae piperitae T.K. (Nane yapra) 3-4 cm boyunda, ovat-lanseolat, tepede akut, taban obtus veya trunkat, sapl, kenarlar serrat,koyu yeil renkli ve kokuludur. Uucu ya tayan drog stomaik, bulant giderici ve itah acdr. Yapraklardan subuhar dstilasyonu ile %0.6-l bir ya elde edilir. Oleum Menthae piperitae T.K. (Nane esans, nane ruhu) %50 mentol ierir; iyi bir boaz antiseptiidir; kolagogtur, midede
(*)stolon: toprak yzeyinde uzanan ve noduslarda kk vererek oalan srnc gvde

302

antispazmodik etki gsterir, ayn zamanda anesteziktir. Eczaclk tekniinde bir ok preparata, ayrca iki ve ekerlemelere koku ve lezzet vermek iin katlr. M.spicata (M.viridis) da uucu ya nedeniyle aranan bir trdr; Spearmint esans ad verilen, zel kokulu bir esans elde edilir; bu rn mentol tamaz. Di macunlarna, az sularna ve ikletlere koku vermek iin katlr. M.arvensis, zellikle Japonya' da yetitirilen trdr. Bu bitkiden elde edilen uucu ya japon nane esans adyla tanmr ve mentol bakmndan en zengin olan yadr, %80-90 mentol ierir. M.pulegium (yarpuz, flisgin), Akdeniz blgesinde, yurdumuzda nemli ve sulak arazide bol yetien, yapraklar tyl bir bitkidir. Yapraklardan elde edilen uucu ya mentol tamaz, pulegon bakmndan zengindir. Trkiye' de kltr yaplp nane ad altnda satlan trler, M.rotunaifolia ve M.longifolia'dr. Bunlarn yapraklarnda mentol yoktur, balca piperiton bulunur. Lavandula (lavanta) trlerinde kaliks ve korolla tp eklinde, korolla tepede 5 lobludur. Stamen says 4, flamentleri ksadr. L. officinalis (L. angustifolia), yurdumuzda yetimeyen, yapraklar dar, korollann st duda 2 loblu ve dz olan al formunda bir kltr bitkisidir. iekleri Flores Lavandulae T.K. (Lavanta iei) ve bu ieklerden su buhar distilasyonuyla elde edilen uucu ya, Oleum Lavandulae T.K. (Lavanta esans) koku vermek iin parfmeride ve kozmetikte ok kullanlr. Bu uucu ya linalol ve linall asetat ierir. L.spica' dan da bir uucu ya elde edilir; lavantadan farkl olarak kafur ve kaliptol oran daha yksektir. Bu uucu ya da parfmeride kullanlr. L.cariensis (*), daha ok Gneybat Anadolu' da kurak tepelerde yetien 30-40 cm boyunda ve al formunda bir bitkidir (Res. 160). 2-5 cm boyunda ve uzun sapl olan iek durumunun tepesinde mor renkli, verimsiz brakteler bulunur.

L.stoechas

L.stoechas (karaba), Bat ve Gney Anadolu yannda Trakya' da da yetien 40-50 cm boyunda bir aldr. L.cariensis' e ok benzerse de iek durumunun sap ok ksadr (0.5-2.5 cm) veya yoktur; daha az, %0.8-0.9 kadar ya ierir; trn uucu ya %23-29 kadar kafur ierir.

(*) Caria = Mula-Aydn evresi

303

Melissa officinalis (oulotu, melisa) bir Akdeniz bitkisi olup, yurdumuzda da yetien ok yllk otsu bir trdr (Res. 161). Laminas ovat kenarlar krenat olan yapraklar karakteristik limon kokuludur. iekleri beyaz renkli, korolla tb hafif eridir; stamen says 4, flamentler birbirine yaklamtr. Bitkinin yapraklar, Folia Melissae T.K. (Melisa yapra) ve bu yapraklardan subuhar distilasyonuyla elde edilen uucu ya Oleum Melissae T.K. (Melisa esans) %40 kadar sitronellal ierir; stomaik ve sedatif etkilidir. Thymus (kekik) trlerinde hem kaliks hem korolla bilabiattr; stamen 4 tane olup flamentleri uzundur ve birbirinden uzaklamtr. Yapraklarda lamina tabana doru daralr ve iki kenar siliattr. Bu genusun yurdumuzda 40 kadar tr yetiir. T vulgaris Gney Avrupa, Amerika ve dier lkelerde de yetien, Trkiye' de kltr yaplan, 20-30 cm boyunda yaral, srnc bir bitkidir. Yapraklar lanseolattan ovata kadar, 4-12 mm, her iki yz de gri-yeil, sapsz ve kuvvetli kekik kokuludur. iekler beyaz veya pembe renklidir. Yapraklar %2.5 uucu ya tar, bu oran kimyasal rka gre deiir. Su buhar distilasyonuyla elae edilen Oleum Thymi T.K. (Kekik esans) timol ve karvakrol bakmndan zengindir (toplam %70' i kadar). Bitkinin toprakst ksmlar, Herba Thymi (Phr. Eur.) Avrupa Farmakopes' nde kaytldr; uucu yadaki (%1.2) timol ve karvakrol toplam oran %64' e kadar ykselir. Flavonoid ve saponozitlerle timol ve karvakroln etkisi desteklenir. Drog mide-barsak bozukluklarnda; bronit, bomaca, kuru ksrkte ekstre, tentr veya infzyon eklinde kullanlr. Antibakteriyel, ekspektoran etkileri de belirgindir. T.serpyllum (kekik), yurdumuzda olduka yaygn ve sk rastlanan 10 cm kadar ykselebilen, yatk, ok yllk bir bitkidir; yabani kekik de denir. iekli ve yaprakl dallar Herba Serpylli T.K. (Yabani kekik) timol ve karvakrol tar; antispazmodik, elcspektoran ve karminatif etkilidir, baharat olarak kullanlr. T.sipyleus da kk bir al formundadr. Bu bitkide fenolik bileikler bulunmaz, uucu yann % 40 kadar sitral' den oluur (Res. 162). Halk arasnda bunlardan baka baz bitkilere de kekik denmektedir. Origanum (mercankk, merzeng) cinsinde iekler, sk ve imbrikat dizilili braktelerin koltuundadr; kaliks 2 dudakl ya da 5 dili; korolla 2 dudakldr. Stamen 4 tane olup Thymus' taki gibi birbirinden uzaklamtr. Yurdumuzda 20 kadar tr yetiir. Timol ve karvakrol tayan trler baharat olarak ok kullanlr. O.heracleoticum (O.hirtum, stanbul kekii) Trakya' da, Bat ve Gney Anadolu' da yetien 50 cm boyunda, ok yllk, otsu bir bitkidir. iekli dallar stanbul' da kekik adyla satlr. Toprakst ksmlarndan
304

%4-5 kadar ucucu ya elde edilir; karvakrol' ce zengindir(fenolik bileikler %66 kadardr, bunun %84' karvakroldur). O.smyrnaeum (O.onites, zmir kekii), Bat ve Gney Anadolu' da yaygn olan 40-50 cm boyunda, grimsi renkli bir bitkidir. iekli dallar izmir'de "Peynir kekii" ad ile satlmaktadr. Toprakst ksmlarndan elde edilen uucu ya (%2-3, %72 kadar) karvakrol ierir. O.dubium, Gney Anadolu' da yaygn olan bir trdr. Bu bitkiden elde edilen uucu ya (%7 orannda) ihra edilmektedir ve timol oran en yksek olan yadr. Corydothymus capitatus (kara kekik), Bat ve Gney Anadolu' da yetiir. Sert yapraklar olan al formundaki bu bitki %3.5-5 kadar uucu ya tar, %50-60' karvakroldur. Kekik gibi kullanlr. Thymbra spicata (karaba kekik, zahter) da ayn blgelerde yetiir. Bu bitkiden elde edilen uucu ya karvakrol bakmndan zengindir (yan %55'i) Bu bitki de kekik gibi kullanlr. Satureja thymbra da yukardaki bitkilerle ayn blgelerde yetiir. Timol tayan al formundaki bu bitki de kekik gibi kullanlr. Teucrium, stameni 4 tane fakat didinam, filamentleri dzgn; korollada st dudan eksik olduu bir taksondur. uzun ve

Teucrium chamaedrys (ksamahmut, yermeesi, dalakotu) yurdumuzda hemen hemen her yerde, kurak topraklarda yetien alak boylu (5-50 cm) mor iekli bir bitkidir. Yapraklar mee yaprana benzer fakat 1-1.5 cm kadar, kk ve alt yz ak renklidir. Bitkinin her taraf ac lezzetlidir, bu nedenle itah ac ve kuvvet verici olarak kullanlr, antipiretik etkisi de vardr. T.polium (mayaslotu) da yurdumuzda yaygn bir trdr; 10-40 cm kadar boydaki bitkinin her taraf tylerle kapl olduundan gri veya beyazms renkte grlr, iekleri de beyazdr (Res. 163). Yapraklar oblong-obovat kenarlar krenat olup alt yze doru kvrlmtr. Bu tr de tad ac madde ve uucu ya nedeniyle T.chamaedrys gibi kullanlr. Sideritis trlerinde stamen 4 tane, didinam ve filamentleri ksa olup korolla tbnden ksadr. Kaliks dzgn deil hafif bilabiat veya 5 dili, dileri eit ve ucu dikenli; 10 damarldr. Korolla bilabiat, st dudak dik, tam veya bift, alt dudak trifttir. iekler vertisillastrum durumunda, internodyumlar uzun veya bazen ksadr. S.congesta (Res. 164), S.condensata, S.stricta, S.pisidica, Bat ve Gney Anadolu' da yetien ve halk arasnda daay, adaay gibi isimlerle satlan ve ay olarak iilen trlerdir.
305

Salvia trlerinde stamen 2 tane, kaliks ve korolla bilabiattr. Kaliksin st lobu 3, alt lobu 2 dilidir. Korollada st dudak bift, alt dudak 3 loblu olup ortadaki lob geni, sarkk ve bifttir. Stamenler karakteristik bir yapdadr, konnektif biri ksa dieri uzun iki kola ayrlmtr, uzun kol verimli bir teka ile biterken ksa kolun ucunda plak eklinde yasslam, verimsiz bir teka bulunur. Balz almak iin iee gelen bcek bu verimsiz tekaya konunca, verimli tekay tayan st kol bcein stne doru iner ve polenler bcein srtna bular. Yurdumuzda 80 kadar tr yetimektedir, hepsi adaay olarak isimlendirilir. Salvia officinalis (tbbi adaay), kodekslerde drog veren bitki olarak kaytl olmasna karn yurdumuzda yetimeyen, al formunda bir trdr (ek. 125A; Res. 165). Yapraklar Folia Salviae T.K. (Tbbi adaay yapra) eliptik-ovat, yumuak, grimsi-yeil renkli, tyl ve belirgin damarldr. Scak enfuzyonlar gargara halinde boaz arlarn gidermede ayrca yara iyi edici olarak kullanlr. Bu yapraklardan subuhar distlasyonu ile bir uucu ya elde edilir, Oleum Salviae T.K. (Adaay esans); bu drog % 50 tuyon ve %15 kadar sineol (kaliptol) ierir, iyi bir solunum yollar antiseptiidir; sedatif etkisi de vardr fakat tuyondan dolay zararl olduundan ieriden bu amala kullanlmaz. S. triloba (S.fruticosa, adaay) yurdumuzda Bat, Gneybat Anadolu ve Trakya' da yetien bir trdr (Res. 166a, 166b). Yapraklar yumuak sk tyl, griyeil renklidir ve lamina tabannda 2 kk lob bulunur, ismi buradan gelmektedir (ek. 124C). Bu yapraklardan su buhar distilasyonuyla elde edilen uucu yaa Elma ya ad verilir, sineol bakmndan zengindir (%60), bu nedenle tbbi adaaymdan daha deerlidir. Bu trn yapraklar da iyi bir solunum yollar antiseptiidir; ay halinde ok kullanlr. Ayrca iekli ve yaprakl dallar toplanp kurutularak ihra edilmektedir. Bu alnn dallarnda ap 3-4 cm' ye kadar ulaan yuvarlak mazlar oluur; eklinden esinlenerek elmaya benzetildiinden, yapraklardan elde edildii halde uucu yana elma ya denilmektedir. S.sclarea da yurdumuzda sk rastlanan bir trdr; yapraklar byk, kordat ve tyl, iekleri beyaz renklidir (Res. 167). Uucu ya linalol tad iin parfmeri sanayiinde deerlidir; bitkinin Fransa' da kltr yaplr. S.albimaculata, Konya-Ermenek'te yetien endemik bir trdr; 2030 cm boyundaki bitkinin iekleri 3-4 cm kadar, koyu mavi renkli ve alt dudanda beyaz lekelidir, ismi buradan gelmektedir. Yaprak uucu ya balca izoborneol ve kafur ierir. S.splendens, arpc krmz renkli kaliks ve korollas nedeniyle ss bitkisi olarak bahe ve parklarda yetitirilen bir trdr.

306

ekil 125. A.Salvia officinalis. :iek B.Rosmarinus officinalis. C\Salvia triloba yapra(xl).

Leonurus cardiaca (aslan kuyruu) ok yllk, otsu bir bitkidir. Yapraklar ovat, palmatipartit, loblar lanseolattr; iekleri kk, stamenler 4 tane, yapraklardan ok ksadr. Tonik ve stimulan etkilidir. Rosmarinus officinalis (biberiye, kudili) Bat ve Gney Anadolu bitkilerindendir, bahe ve parklarda it veya ss yapmak zere dikilir, kn yaprak dkmeyen, sk dall bir aldr. Yapraklar Folia Rosmarini, dar linear, kenarlar alt yze doru kvrk (revolut), st yz yeil alt yz ak renkli, derimsi, ksa sapl bir drogdur. iekleri mavi renkli bilabiat ve 2 stamenlidir (ek 125B; Res. 168). Yapraklardan elde edilen uucu ya Oleum Rosmarini T.K. (Biberiye esans) tahri edicidir, haricen, romatizmada kullanlr. Yapraklar eitli yemeklerde baharat olarak tketilir. Labiatae familyas bitkilerinin bir ksmna da Gney Asya'da rastlanmaktadr. Ocimum basilicum (fesleen, reyhan), vatan Gney Asya olan, halkmzn ok sevdii, sakslarda yetitirdii ok kuvvetli ve gzel kokulu, tek yllk 15-20 cm boyunda Bir bitkidir. Yapraklar kk, ovat, iekleri beyazdr. Baharat olarak da kullanlr. Pogostemon patchouli (P.cablin) de Hindistan ve Malezya' da yetien bir bitkidir. Patchouli esans, parfmeri sanayiinin nemli rnl erindendir.
307

Fam: Verbenaceae
Bu familyann yeleri, tropik ve subtropiklerde yetien otsu bitkiler, allar ve aalardr; zelikleri Labiatae've benzer, dallar 4 keli veya yuvarlak; yapraklar oppozit veya vertisillat dizilili, basit, bazen palmat veya pennattr. iekler zigomorf, nadiren aktinomorf; korolla bazen bilabiat. Stamen says 4 ve didinam; meyva tipi drupa bazen izokarp veya kapsldr. Baz trleri Labiatae tipi salg ty tar. Vitex agnus-castus (hayt), Akdeniz lkelerinde, Bat ve Gney Anadolu' da, ayrca Trakya' da yetien 1-2 m boyunda kk bir aatr (Res. 169). Yapraklar palmat, 5-7 folioll; fololler dar lanseolat, alt yz gri, st yz koyu yeil renklidir. iekler pembe, mavi veya ak mor renkli olup dallarn ucunda, salkm durumunda; meyva drupadr. Yapraklar flavonozit ve sineol ieren uucu ya tar. Meyvalar stomaik, st salgsn arttrc ve adet dzenleyici etkidedir. Lippia citriodora (L.triphylla), vatan ili olan, yurdumuzda scak yrelerde ss bitkisi olarak yetitirilen, kk bir aatr. iekleri kk ve beyazdr. Yapraklar 6-7 cm boyunda, lanseolat, sekonder damarlar paralel ve kuvvetli limon kokuludur. Bu koku uucu yanda bulunan sitral'den (%25 kadar) ileri gelir. Bu yapraklar stomaik etkilidir ve melisa diye satlr, ayrca ay ve iki hazrlamada da yararlanlr. Verbena offcinalis (mine iei) yurdumuzda ve Avrupa' da yetien, ok yllk otsu bir bitkidir. Labiatae familyas bitkileri gibi gvde 4 kelidir, yapraklar dekussat dizilili fakat basit deil pennatipartittir. iekler terminal spikalarda toplanm, kk ve mavi renklidir. iekli bitki ac madde ve tanen tar, astrenjan ve tonik olarak kullanlr.

Fam: Scrophulariaceae
Bu familyadaki bitkiler, lman blgelerde yetien tek veya ok yllk, otsu, al, bir ksm da parazit bitkilerdir. Yapraklar basit veya paral, alternan veya oppozit dizilili ve stipulaszdr. iekler zigomorf, yaprak koltuunda tek bana, bazen rasemoz durumunda; kaliks 4-5, gamosepal; korolla gamopetal, 4-5 dili, bilabiat, alt dudak daha iyi gelimitir. Stamen 4 ve didinam veya 2 tane; ovaryum 2 karpelden meydana gelmi, sinkarp, 2 gzl ve ok ovll; meyva tipi septisit veya porisit kapsldr. iek forml z. K(4_5) C(4_5) A 42 G (2) . Trkiye'de 30 cins 500 kadar tr yetimektedir. Digitalis (ykskotu) trleri, Avrupa, Bat Asya ve Akdeniz havzasnda yetien iki veya ok yllk otsu bitkilerdir. Yapraklar basit, tabandakiler rozet eklinde, gvde zerinde ise alternan dizilili, lanseolat veya spatulattr. iekler zigomorf, iek ekseninde tek tarafl dizilmi, salkm durumunda, korolla kre, an veya tp biiminde, bilabiat, alt dudak daha ok uzamtr. Stamen says 4 ve didinam;
308

meyva ise septisit kapsldr(ek Anadolu'da yetien 9 tr bulunur.

126). Yurdumuzda ou Kuzey

D.purpurea (krmz iekli ykskotu), Avrupa dalarnda orman kenarlarnda yetien iki yllk bir trdr. lkemizde park ve bahelerde ss amacyla yetitirilir. Bitki 60-70 cm boyunda, yapraklar tabanda rozet eklinde toplanm byk, ovat-spatulat, sapsz ve tyldr, damarlanma retikulat, alt yzde ok belirgin, kenar ise krenattr. iekler krmz-pembe, erguvani, byk, tek tarafl salkm durumundadr (ek. 126A; Res. 170). Folia Digitalis T.K. (Ykskotu yapra), birinci yln rozet, ikinci yln rozet ve gvde yapraklarndan oluur; drog kardiyoaktif heterozitler (digitoksin, gitoksin) tar. Kalbi kuvvetlendirir, kalp hareketlerini dzenler, dem boaltr, diretik etkilidir; bunlar kalp adalesinde biriken bileiklerdir. Btn kodeks ve farmakopelerde Folia Digitalis'in elde edildii ofsinal bitki olarak kaytl olan D.purpurea yurdumuz iin yerli deildir, fakat Trakya ve Anadolu'da 4' endemik, 9 Digitalis tr yetimektedir. D.lanata (ynl ykskotu), Trakya ve Kuzeybat Anadolu blgesinde yetien 30-80 cm boyunda bir bitkidir. Yapraklar oblong-lanseolat, sapsz, plak veya kenarlar siliattr. Rasemus

Digitalis lanata M D.lamarckii &D.grandi/lora iek durumu ok sk; iek ekseni tyl; korolla beyaz veya beyazmssar renklidir, alt dudak uzundur (ek. 126B; Res. 171). Bolu-Dzce' de kltr yaplmaktadr. Folia Digitalis lanatae, lanatozitler ad verilen heterozitleri ierir; lanatozit C suda daha kolay eriyen bir kardiyotonik bileiktir, digitalin ve digoksin'e gre daha etkilidir. Tedavide, yapraklardan elde edilen ve heterozit karmndan oluan digilanid de kullanlr. Heterozit elde etmek amacyla bitkinin kltr de yaplr. D.ferruginea (pasrenkli ykskotu), Kuzey Anadolu ve Trakya blgemizde yaygn olan Ege ve Akdeniz blgesinde de yetien bir trdr (Res. 172). Gvde genelde dallanmam, tektir, m'ye kadar boylanabilir. iek durumu sk iekli, olduka uzun ve plak, korolla 1.5-3 cm, kre eklinde ve pas renklidir. D. grandi/lor a, iekleri byk 3-4 cm, kampanulat ve soluk sar renkli olan trdr. Trakya' da Istranca Dalar' nda yetiir. D.lamarckii (D. orientalis), , Bat ve Dou Anadolu blgelerinde yetien 30-80 cm boyunda, en yaygn Digitalis trlerinden biridir. Yapraklar linear veya falkattr. iek durumu seyrek ve az iekli, korolla kremsi, alt dudak ok sarkk 1-1.5 cm ve beyazdr; yapraklar linear-lanseolat ve paralel damarldr.

309

y
ekil 126. A: Digitalispurpurea.

B
y:yaprak(xl/2). B\D.lanata.

^Digitalis dav?'""" D.cariensis

Dier Digitalis trlerine farkl yrelerde; D.viridiflora (Trakya), D.davisiana (Gney), D.cariensis (Gney-bat), D.trojana (Balkesir, Kozda), ve D.schischkinii

Verbascum (Srkuyruu, kral amdan), memleketimizde ou endemik 230 kadar tr ile temsil edilen zengin cinslerden biridir. Verbascum trleri iki veya ok yllk, yaklak 1.5 m' ye kadar boylanabilen, sk tyl, iek durumu dallanm, sar iekli bitkilerdir. Yapraklar daha ok tabanda rozet eklinde toplanmtr, gvde ise seyrek ' 1 1r (Res. 173). Anadolu'da bitkinin zsuyu balk zehiri olarak V.phlomoides, V.thapsus (sr kuyruu), 2 m' ye kadar boylanabilir, dallanm tylerle rtl olduundan ak grimsi-sar renkli grlr. 2 yllk olan bu tr Kuzey Anadolu' da yetiir, Trakya' da da vardr. Korolla rotat, 2-4 cm apnda, sar renklidir. 5 stamenden nn
310

flamenti tyldr. Stamenleri ile beraber korolla, Flores Verbasci T.K. (Sr kuyruu iei) drounu oluturur. Msilaj ve flavonoitleri tayan drog ekspektoran ve gs yumuatc etkilidir. Antirrhinum'da (aslanaz) korolla personattr; doal olarak yetien ve ss amacyla kltr yaplan bitkilerdir.

Fam: Acanthaceae
Tropiklerde yetien, ou al veya otsu bitkilerdir; Afrika, orta Amerika, Brezilya ve Endonezya yetitii lkelerdir, bazs aa formundadr. Morfolojik zellikleri Scrophulariaceae familyasna ok yakndr, rnein iekleri asimetrik, pentamer, ovaryum st durumlu olup iki karpelden meydana gelmitir, meyva kapsldr. Andrographis paniculata, tropikal ve subtropikal Asya' da yetien, in ve Tayland' aa kltr yaplan, 1 m' ye kadar boylanabilen, tek yllk, otsu bir bitkidir. Yapraklar karlkl dizilili, lanseolat, plak, tam kenarl ve ksa sapldr. iekler 10-30 cm boyunda panikula, meyva kapsldr. Bitkinin gvde ve yapraklar Herba Andrographidis, diterpen laktonlar ierir, en fazla andrografolit (%2.4) bulunur, bu bilek tohumda en dk orandadr; diterpenlerden deoksiandrografolit ve dierleri, yapraklarda bulunmutur. Ac lezzetli olan drog, st solunum yollar hastalklarnda (sinzit, bronit, tonsillit), ate drc olarak, sindirim yolu enfeksiyonlarnda, akut diyarede kullanlr. Antiviral etkisi nedeniyle uuk tedavisinde yararldr.

Fam: Pedaliaceae
Bir veya ok yllk, daha ok kltr bitkilerinin bulunduu bir familyadr. Korolla gamopetal, 5 loblu, zigomorf ve genellikle bilabiat; stamenler 4 veya 2 tane, staminodyum var; meyva lokulusit kapsldr. lkemizde kltr yaplan ltr ile temsil edilir. Sesamum indicum'un (susam) vatan Afrika' dr, birok tropikal ve scak blgede ve Anadolu' a kltr yaplr. Gvde 30-10 cm boyunda, dallanm; alt yapraklar oppozit, sttekiler alternan dizililidir (Res. 174a). iekler beyaz, bilabiat; meyva 0.7-3 cm boyunda ok tohumlu kapsldr. Tohumlar 2.5-3 mm boyunda, yzeyi ince retikulattr (Res. 174b, 174c). Semen Sesami %40-50 sabit ya tar. Helva yapmnda ve pastaclkta kullanlr. Tohumlardan sklarak elde edilen Oleum Sesami (Susam ya) T.K hafif laksatiftir; eczaclk tekniinde, emlsiyon, liniment. yapmnda ve sabun ayrca yemeklik ya olarak tketilir, besin deeri yksektir.

311

Fam: Plantaginaceae
Plantago (sinirli ot) trleri, toprak stnde rozet yapraklar tayan ve yapraklar paralel damarl olan, bir veya ok yllk, otsu bitkilerdir. P.psyllium (P.afra, karnyark om), yurdumuz dahil Akdeniz blgesinde yetiir, 10-30 cm boyundadr. Yapraklar linear-lanseolat ve plaktr. Meyva 2 gzl, 2 tohumlu. Tohumlar, Semen Plantaginis (Semen Psylli) (Phr. Eur.) eliptik-oblong, 2-3 mm, parlak, koyu-kahve (siyah deil) veya ak kahverengi; ventral yznde daha ak renkli linear bir oyuk bulunur (Res. 175). Semen. Plantaginis, balca P.afra' dan ayrca P.scabra ve Asya' da yetien P.ovata ve P.asiatica trlerinden elde edilir. Msilaj (%10-30), ya (%2.5-10), protein (%1520) bakmndan zengindir; msilaj (arabinoksilan) sadece testa epidermasnda bulunur, bu nedenle Plantaginis ovatae testae, ayr bir drog olarak kullanlr. Sabit ya linoleik, oleik ve palmtik asitten oluur. Her iki drog da toz edilerek, laksatif etkisinden dolay kronik kabzlkta, hemoroitte, kolesterol drc olarak ve zayflama diyetlerinde bol suyla almr. P. majr yurdumuzda yaygndr; yapraklar geni ovat, byk, 3-5 paralel damarl, hepsi rozet halindedir. iek durumu rozetin ortasndan kan uzun bir pedunkulun tepesinde ve uzun bir spika durumundadr. Yapraklar yara ve nasr iyi edici ayrca diretik olarak kullanlr.

Ordo: Rubiales Fam: Rubiaceae

Bu taksonda, tropikal ve subtropikal blgelerde yetien, ou odunlu, bir ksm otsu bitkiler bulunur. Yapraklar, oppozit dizilili, basit ve stipulaldr; stipula ok iyi gelimitir yapraa benzer, bu nedenle 4' , 6' , 8' i vertisillat grnmndedir; iekler aktinomorf, periant ve androkeumdaki ye says 4 veya 5 tir. Ovaryum alt durumlu; meyva septisit veya lokulusit kapsl, izokarp ya da bakka tipindedir. Rubiaceae zengin bir familyadr, yeryznde 400, lkemizde 10 genus yetiir. Cinchora succirubra (knaknaaac), 15-20 m boyunda, Peru ve Bolivya' a yetien tropikal Asya ve tropikal Amerika'da kltr yaplan bir aatr (ek.l27B). Gvde ve dal kabuklar Cortex Chinae (C.Cinchonae) T.K. (Knakna kabuu) isimli drou oluturur (Res. 176); ac lezzetli olduundan itah ac ve kuvvet vericidir; droun asl nemi tad alkaloitlerden kinin, kinidin, kinkonin' den ileri gelir; kinin stmann spesifik ilac olduu gibi antipiretiktir; kinidin ise antiaritmik aktivite gsterir, yani kalp hareketlerini dzenler, taikardide(*) kullanlr. Bu trden baka C.Cinchonae trlerinde de
(*)tachy-= Gr. abuk, hzl; tachycardia= kalbin normalden hzl atmas

312

kinin bulunur ve kodekslerde drou veren bitkiler olarak C.calisaya ve C.offcinalis de kaytldr. C.ledgeriana''dan ise kinin alkaloidini elde etmek amacyla yararlanlr.

ekil 127. A: Coffea arabica. B:Cinchona succirubra. C: Rubia tinctorum. :iek; m:meyve; t:tohum; mk:meyvenin enine kesiti (A,B Mitsuhashi' den).

Uragoga ipecacuanha (ipeka), vatan Brezilya olan orman altnda yetien 30 cm boyunda, alak bir aldr. Kkleri 2-5 mm apnda uzun silindirler eklindedir; yer yer merkezi silindirin etraf plaktr, kabuk ksm boyuna sktrlm gibi grlr. Radix Ipecacuanhae T.K. (ipeka kk) de alkaloit ierir; emetin ve sefaelin balcalardr, bunlardan emetin, az miktarda ekspektoran, yksek dozda emetikti (*); ayrca amipli dizanterinin spesifik ilacdr. Coffea arabica vatan Habeistan, C.canefora (kahveaac) vatan tropikal Afrika olan kk aalardr, bunlarn eitli varyeteleri birok lkede yetitirilir; rnein C.arabica vm.typica Brezilya' da, C.arabica va.mocca ise Arabistan'da kltre alnmtr. Trkiye'ye en ok ithal edilen C. arabica var. typica' dr, ikincisi Yemen kahvesi diye

(*)emesis= kusma; emeticus= kusturucu

313

isimlendirilir ve iyi kalitelidir. C.canefora var.robusta bitkisi ise Afrika' da en ok tannan trdr. Bu aalarn meyvalar krmz renkli, 1-2 tohumlu drupa tipindedir (ek. 127A); tohumlar Semen Coffeae, kafein ierir, bu alkaloit uyarc etkilidir, dolam, sindirim ve merkezi sinir sistemini uyarr, diretik etki de gsterir. Kahve Trkiye' de en ok kavrulmu apa veya nohut ile kattrlr; Anadolu'da menengi (Pistacia terebinthus) meyvalar, Gney Anadolu' da ise kenger (Gundelia tournefortii) bitkisinin kavrulmu kapitulumlar kahve yerine kullanlr, bunlar kafein iermez. Rubia tinctorum (kkboya, boyac kk), bir Akdeniz blgesi bitkisidir, Bat, Gney ve Orta Anadolu' da yaygndr. Yapraklar dekussat dizilili; brakteleri byk olduu iin noduslarda vertisillat, 4-6 yaprak gibi grlr; ok yllk otsu bir bitkidir; bakka tipinde meyvalar vardr (ek. 127C; Res. 177a). Kkleri Radix Rubiae (Res. 177b), boyayc zelliktedir ve yn boyamada kullanlr; eskiden alizarin isimli boya maddesinin retimi iin kullanlr ve bu nedenle ok yetitirilir ve ihra edilirdi; bu bileik gnmzde sentez yoluyla elde edildiinde kkboyanm nemi de azalmtr.

Fam: Caprifoliaceae
Kuzey Yarkrede yetien bu familya bitkilerinin ou al formunda veya trmanc, odunlu bitkilerdir, bir ksm ise ok yllk ve otsudur. Yapraklar oppozit dizilili, pennat; iekler aktinomorf veya zigomorf, pentamer, korolla bazen rotat, bazen bilabiattr. Stamenler korolla tbne bal; ovaryum alt durumlu, meyva bakka veya drupadr. Yurdumuzda 3 cins ve 13 tr yetiir. Ss bitkisi olarak da yetitirilir. Sambucus nigra (mrver), dere ve hendek kenarlarnda, yetien kk bir aatr yapraklar imparipennat ve 3-7 folioll; iek durumu bileik korimbustur. iekleri kk, aktinomorf ve beyaz renklidir. Flores Sambuci T.K. (Mrver iei) drou sudofrik, diretik ve prgatif etkilidir. Siyah renkli bakka tipi meyvalar reel hazrlamada ve arap yapmnda kullanlr. S.ebulus' a (cce mrver) daha ok rastlanr, hendek ilerinde ve yol kenarlarnda grlr; boyu 1 m kadar olabilen ok yllk, otsu bir bitkidir (Res. 178). Meyvalar prgatif etkilidir. Viburnum opulus (gilaburu, geleboru) yksek bir aldr, Kuzey ve Orta Anadolu' da nemli yerlerde yetiir; yapraklar ovat, 3 loblu; iekleri beyazdr. Bileik korimbusta dtaki iekler verimsiz ve byk, ortadakiler kk fakat verimlidir, olgunlukta krmz renkli, bakka meyvalar meydana getirir (Res. 179); kiraza benzeyen bu meyvalar Kayseri dolaylarnda mide arlarna kar kullanld gibi bir erbet de hazrlanr.
314

V.opulus var.sterile (kartopu) ss bitkisi olarak bahelerde yetitirilir. ieklerin hepsi byk ve steril; iek durumu beyaz bir kre biimindedir. Lonicera japonica (hanmeli) ok yllk, gvdesi odunlam, trmanc bir ss bitkisidir. Yapraklar oppozit; iekler zigomorf, korolla tb ok uzun, sarl beyazldr ve gzel kokuludur.

Fam: Valerianaceae
Ilman blgelerde yetien bir veya ok yllk otsu bitkileri kapsayan bir familyadr. ok yllk olanlarn toprakalt ksmlar rizomludur. Yapraklar dipte rozet eklinde, uzun sapl; gvdede karlkl dizilmi, ksa sapl veya sapsz, stipulasz, basit veya pennat paraldr. iek durumu ok iekli, yalanc umbelladr; veya bazen kapituluma benzer; iekler beyaz, pembe, krmz veya sarms renkli; hermafrodit veya bazen dioiktir; kaliks krelmi veya papus eklini almtr. Korolla tp eklinde, 3-5 loblu, tabanda ksa veya uzun mahmuzlu; stamenler 1-3 veya bazen 4 tane. Pistil 1 tane, ovaryum alt durumlu, 3 gzl, tek tohumludur. Genel iek forml: z. Ko C(5) A M C?(3). Meyva genellikle papus tayan bir akendir (ek. 128m).

ekil 128. A: Valeriana officinalis. B: V.alliariifolia. :iek; mmeyva.

315

Familyann yeryznde 10 cins ve 370 tr vardr. Yurdumuzda ise 3 cinsi 47 tr yetiir. Valeriana officinalis (kediotu), Avrupa ve Asya'nn eitli blgelerinde ve lkemizde doal olarak yetiir; tbbi deeri nedeniyle baz Avrupa lkelerinde kltr de yaplr (ek. Valeriana officinalis 128A; Res. 180). Bitkinin kk ve rizomlar V.alliariifolia Radix Valerianae T.K. (Kediotu kk) drounu verir. Taze drogda valepotriat'lar bulunur. Beklemi drogda ise izovaleriyanik asit vardr. Ayrca uucu ya ve bol niasta ierir. Drog tentr ve ekstre halinde iyi bir sedatif ve antispazmodiktir; asabi uykusuzluklarda ve sinir zaafyetlerinde kullanlr. Ayrca trankilizan etikisi de vardr. Kkten elde edilen uucu ya Oleum Valerianae (Kediotu esans) ad ile ayn amalarla kullanlr. V.alliariifolia, yurdumuzda yaygn olarak yetien ve yapraklar basit olan bir trdr (ek. 128B; Res. 181). Yaplan almalar valepotriat' larn V. officinalis' e kyasla daha yksek oranda bulunduunu gstermitr(l). Ancak bu trden henz drog elde edilmemektedir. V.dioscoridis lkemizde yaygn olarak yetien baka bir trdr; kkleri uzun yumru halindedir (Res. 182). Centranthus ruber, krmz iekli, ok yllk bir bitkidir. Bu bitkide de valepotriatlar bulunur. Ancak daha ok ss amacyla yetitirilir.

Ordo: Cucurbitales
ounluu srnc veya slklerle trmanan, kaba tyl, monoik veya dioik, otsu bitkilerin bulunduu bir takmdr.

Fam: Cucurbitaceae
Bu familyadaki bitkiler, scak veya lman blgelerde yetien, genellikle paral yaprakl, kaba ve sert tyl, trmanc, otsu bitkilerdir. Yapraklar alternan dizilili, palmat veya pennat damarl, 5 loblu veya paraldr, baz yapraklarn deimesiyle slkler oluur. iekler tek eeyli, kaliks ve korolla 5 er yeli, kampanulat; stamen 5 tanedir, anterlerin tekalar birleerek S veya U eklini almtr. Buna sinandrium ad verilir. Ovaryum alt durumlu. Meyva, kabuu yumuak veya odunsu yapda, byk bir bakkadr.

(l)Karamanolu, K., Koyuncu, M., Trkiye' de Yetien Valeriana (Kediotu) Trleri zerinde Farmastik Botanik Ynnden Aratrmalar, (Doktora tezi, Ankara-1973) 316

Familyada 100 cins ve 850 tr bulunur. lkemizde 3 cins ve 8 tr doal olarak yetiir. Ancak meyvalar nedeniyle kltr yaplan trler de vardr. Citrullus colocynthis (ebucehil karpuzu), Afrika ve Akdeniz evresi lkelerinde, kumlu yerlerde yetien srnc bir bitkidir. Meyvas 5-8 cm apndadr, kk bir karpuza benzer. Sert kabuundan kurtarlm meyvalar Fructus Colocynthidis drounu verir. Prgatif etkiye sahiptir. Ancak fazla alnrsa tahri edici ve tehlikelidir. Ecballium elaterium (ackavun, crtatan, acdlek, eek hyar), lkemizde yol kenarlarnda, bo arsalarda ve tarlalarda sk rastlanan ok yllk, otsu bir bitkidir. Meyvalar ovoid, zeri sert tyldr, olgunlukta sapn bal olduu ksmdan koparak, iindeki sv ile birlikte tohumlarn dar frlatr (ek. 129B; Res. 183). Ackavunun kkleri kalndr, adamotu kk (Radix Mandragorae) yerine satlr. Meyva usaresi younlatrlarak Elaterium elde edilir, bu drog drastik mshillerdendir. Taze meyva usaresi, halk arasnda sinsleri amak iin sinzitte buruna damlatlr. Ancak tahri edici olduu ve dem yapt iin tehlikelidir. Momordica charantia (kudret nar) nn vatan Dou Asya' dr. Yurdumuzda baz yrelerde yetitirilir. Trmanc ve tek yllk bir bitkidir. Meyvalar 10-15 cm boyunda, mekik eklinde, zeri kabarckl bir bakkadr (ek. 129A). Olgun meyvalar zeytin yanda bekletilip ezilerek bir merhem hazrlanr, bu pomad yara iyi eaic olarak ve deri hastalklarnda kullanlr. Bryonia alba (B.multiflora yabankaba, eytan algam), trmanc gvdeli, byk yumrulu, ok yllk otsu bitkidir. Yapraklar palmat loblu, iekleri kk ve tek eeylidir. Meyva siyah renkli, kk Dr bakkadr. Kkleri Radix Bryoniae tahri edici ve prgatif etkilidir. Lujfa cylindrica (lif kaba), yurdumuzda yetitirilen, trmanc otsu bir bitkidir. Meyvalar 25-30 cm boyunda, ortas ikin silindir eklindedir. Meyvalarn iletim demetleri sk ve as bir yapdadr; soyulup kurutulduktan soma geriye kalan iletim demetleri, snger gibidir; temizlik ilerinde kullanlr. Lagenaria vulgaris (sukaba, testi kaba), bu da trmanc ve kltr yaplan bir bitkidir. Meyvalarnn alt yars ikin, st yars sap gibi ve silndiriktir, kuruyunca tohumlar temizlenerek ii boaltlan bu meyvalar su kab olarak kullanlr. Ayrca d ksm boyanarak veya desenlerle sslenerek ss eyas olarak da deerlendirilir.

317

ekil 129. A: Momordica charantia. B:Ecbalium elaterium. mmeyva (A;B:Mitsuhashi).

Familyada sebze ve meyva olarak kullanlan bitkiler de vardr. Bunlarn balcalar Cucurbita pepo, (sakz kaba), C.maxima (helvac kaba, bal kaba) dr; bunlarn tohumlar, Semen Cucurbitae (kabak ekirdei) tenya drc olarak kullanlr; tenifuj etkili bileik tohumu rten yeil renkli zarms testada bulunur. Ayrca Citrullus vulgaris (karpuz), Cucumis melo (kavun), C.sativus (salatalk, hyar), C.flexuosus (acur) da meyvalar tketilen bitkilerdir.

Ordo: Campanulales Fam: Campanulaceae

Ilman ve subtropik blgelerde yaygn olarak yetien, otsu bitkilerin bulunduu bu familya yurdumuzda 6 genus ve 135 tr ile temsil edilir. Aralarnda eczaclkta kullanlan bir bitki bulunmamakla beraber Campanula (aniei) trleri,ieklerinin gzellii nedeniyle ss bitkisi olarak bahelerde yetitirilir.
318

Fam: Lobeliaceae
Bu familya bitkilerinin ou tropik blgelerde yetien otsu bitkilerdir. iekleri zigomorf, korolla bilabiat; stamenler 5 tane, anterleri birleiktir. Lobelia inflata (lobelya) ofsinal bir bitkidir. Kuzey Amerika' da hem yetiir hem kltr yaplr. Boyu 50 cm kadar, gvde ok dallanm; korolla beyaz veya mavimsi; meyva ise kk bir kapsldr. Herba Lobeliae T.K., bir yllk bitkinin, iekliyken toplanm toprakst ksmlardr. Tad lobelin alkaloidinden dolay solunum sistemi uyarc ve ekspektoran olarak kullanlr.

Fam: Compositae (Asteraceae)

Yeryznde 1000' e yakn cins ve 20.000 kadar tr ile temsil edilen, iekli bitkilerin en zengin familyasdr. Yurdumuzda 130 kadar genus, 1100 den fazla tr yetiir. Bitkilerin ou otsudur, al veya aa formunda olanlarn says azdr. Yapraklar ya alternan veya oppozit dizilmi ya da hepsi tabandadr. iek durumu kapitulumdur; tabannda braktelerden meydana gelmi bir involukrum bulunur. Durumdaki iekler ya erdii veya tek eeyli, aktinomorf veya zigomorftur. ieklerde kaliks ya papus (*) ya halka veya pul biimindedir ya da yoktur. Korolla 5 petalli, simpetal, tp biiminde veya dil eklinde uzamtr. Stamen 5 tane ve singeneziktir (**). Ovaryum alt durumlu, iki karpelden meydana gelmi tek ovll; meyva tipi akendir, tepesinde bazen bir papus bazen kaliks art bulunur (ek. 130). Familya bitkilerinin ou Compositae tipi salg ty ve rt tyleri tar Bu familyada uucu ya, inlin ve lateks en sk rastlanan bileiklerdir, ayrca seskiterpen laktonlar, alkaloitler (Senecio), esterler (piretrinler); saponozitler, kumarinler ve flavonoller de saptanmtr, ierdikleri bileikler nedeniyle bitkilerin ou eczaclkta, gda endstrisinde ve lateksinden dolay da dier sanayi alannda kullanlmaktadr. Son yllarda ok sayda fitokimyasal aratrma yaplm ve bir ok yeni madde izole edilmi; halk arasnda kullanlan bitkiler de deerlendirilmitir; bylece aralarnda antitmral etki veya antibakteriyel aktivite gsteren bitkilerin bulunduu ortaya kmtr. Bu familya 2 altfamilyaya ayrlarak incelenir. Subfam: Tubuliflorae (Asteroideae, Tubiflorae) Bu taksonda, kapitulumdaki ieklerin ya hepsi veya hi olmazsa ortadakiler tp eklindedir (evredekiler dilsi). Dier alttrdekilerden farkl olarak ounlukla st borusu bulunmaz. Eczaclkta kullanlan ve drog veren bitkilerin ou bu taksondadr.
(*)pappus= emsiye biiminde kllar (**)sigenezik:stamenlerde anterler birlemi, flamentler ise serbesttir 319

Matricaria chamomilla (mays papatyas), yurdumuzda yetienler, Mays aynda iek at iin bu isimle anlan 20-30 cm boyunda, tek yllk bir bitkidir. Yapraklar ince pennatisekt, iekler terminal kapitulumlarda; dtakiler dilsi, beyaz renkli ve dii, itekiler tps, sar renkli ve hermafrodittir. Kapitulum koni eklinde ve ii botur (ek.l31k; Res. 184a). Flores Chamomillae T.K. (Adi papatya) kapitulumlardan oluan drogdur (Res. 184b), uucu ya tar, bu ya taze distillendii zaman mavi renklidir, bu renk ierdii kamazulen isimli bileikten ileri gelir. Drog antispazmodik, stomaik, stimulan ve yara iyi edicidir, karn arlarnda, gargara halinde boaz arlarnda kullanlr. Ayrca rengini amak amacyla salar papatya suyuyla ykanr. Anthemis nobilis (alman papatyas, rumi papatya), yurdumuzda yetimeyen, Bat Avrupa'da kltr yaplan ok yllk bir bitkidir. Katmerli olan kapitulumlar Flores Chamomillae romanae T.K. (Rumi papatya) uucu ya ierir ve mays papatyas gibi, ayn amalarla kullanlr. Pyrethrum roseum (Tanacetum coccineum, oltuotu), Dou Anadolu' da Rize, Artvin, Erzurum dolaylarnda yetien ok yllk otsu bir bitkidir (Res. 185). Dilsi iekleri pembe renkli olan kapitulumlar, Flos Pyrethri ovuturulup toz edilerek bcek ldrmek iin, kullanlr. nsektisit (*)etki, uucu bileikler olan piretrin esterlerinden (piretrinler, jasmolinler) ileri gelir.

ekil 130. Compositae iei. a:kapitulumun boyuna kesiti; b:tubular iek; c:ligulat iek; i:involukrum; p:papus; o:ovaryum; s: stilus; st:stigma; sta:stamenler. (*)insecticidus= bcek ldren 320

ekil 131. Matricaria chamomilla. k: kapitulumun boyuna kesiti.

P.cinerariifolium (Tanacetum cinerariifolium, pireotu), Yugoslavya' da Dalmaya' da yetien, Kenya, Japonya gibi lkelerde kltr yaplan trdr. Etken maddesi piretrinler' dr, insektisit olarak kullanlr. Tanacetum parthenium (gm dme, Feverfew). Kuzey Anadolu, Gneydou Avrupa, Kafasya ve Kuzey Amerika' da yetien, 20-60 cm boyunda, ok yllk otsu bir bitkidir. Gvde az ok dallanm; yapraklar 2-5 cm, ovat, sarms-yeil, sapl, pennat. Kapitulum 12-22 mm apnda, uzun sapl; iek durumu 5-30 beyaz iekten oluan korimbus; tps iekleri sar. Meyva akendir. Herba Tanaceti, Herba Tanaceti parthenii, (Phr. Eur.)' nin etken maddelsi seskiterpen lakton olan partenolit' tir ve %0.9 kadardr. Bu miktar Avrupa Farmakopesi' ne gre %0.2' den az olmamaldr. Toz, ekstre, tentr ve damla eklinde, migrene kar kullanlr. Tussilago farfara (ksrkotu), yurdumuzda bir ok yerde, topra gevek ve nemli srtlarda yetien, ok yllk, otsu bir bitkidir. lkbaharda, yapraklardan nce grlen iek durumlar sar renklidir, gvdeden tek tek kar. Kapitulumdaki ieklerin hepsi sar renklidir. Yapraklar iekler solduktan sonra kar, 5-10 cm kadar keli-dairemsi, alt yz tomentoz, kirli beyaz, st yz mat yeil .renkli ve etlidir (ek.l32A; Res. 186a, 186b). Folia Farfarae T.K. (ksrkotu yapra) msilaj
321

ieren droglardandr, tek bana veya dier droglarla birlikte antitussif ve gs yumuatc olarak verilir.

ekil 132. A:Tussilago farfara. M:Gurdelia tournefortii. m:meyva.

Artemisia absinthium (pelinotu) ok yllk bir aldr; Avrupa' da, Asya' da ve yurdumuzda yetiir. Yapraklar ok paral ve gmi renklidir. Kapitulumlar kktr, rasemus oluturmu ardr, iekleri sar renklidir. iekli ve yaprakl dallar Herba Absinthii T.K. (Pelinotu) isimli drou oluturur; ac madde ve uucu ya ierir, itah ac ve stomaik olarak kullanlr. Zehirli bir drog olduu iin kodekslerden karlmtr. Bitkiden absent isimli iki hazrlanr. A.annua, in ve Uzakdou lkelerinde yetien tek yllk otsu bir bitkidir. Anadolu'da Bursa, Samsun, Konya' da bulunur. Bu trn toprak st ksm in' de eskidenberi stmaya kar kullanlmtr. Etken maddesi artemisin isimli bileiktir. Gnmzde kullanlan baz antimalaryal ilalarn bileimine girmektedir A.cina (horasani), Trkistan' da (Horasan) ve Asya' da steplerde yetien ok yllk bir aldr. Kapitulumlar ok kktr, nenz almadan toplanarak Flores Cinae veya Semen Contra ad verilen drog elde edilir. Drog seskiterpenlakton yapsnda bir bileik olan santonin ierir ve solucan drc olarak kullanlr. A.dracunculus (tarhn, tarhun) ok yllk bir bitkidir; yurdumuzda bahelerde yetitirilir ve yaprakl dallar baharat olarak kullanlr.
322

Arnica montana, Orta Avrupa' da, dalarda yetien, yapraklar oppozit dizilili, iekleri byk, ok yllk 20-50 cm boyunda, otsu bir bitkidir. Sar renkli kapitulumlar Flores Arnicae T.K. (Arnika iei) isimli drou oluturur, zehirlidir; dardan romatizma arlarnda ve yara iyi edici olarak kullanlr. Achillea biebersteinii, Orta ve Dou Anadolu' da yaygn olan ve pireotu adyla zellikle Elaz blgesinde pirelerden kurtulmak iin kullanlan bir bitkidir. Yapraklar ince paral, kapitulumlar kk ve sar renklidir. Bitki uucu ya tar, bu uucu ya %50 kadar sineol ierir. A.santolina da kk bir bitkidir, diretik ve karn arsn giderici olarak kullanlr. A.millefolium (civanperemi, arapsa, binyaprak), ok yllk otsu bir Avrupa bitkisidir, yurdumuzda da yetiir. Kk kapitulumlar sk durumlar meydana getirmitir; dilsi iekleri beyaz veya pembemsidir. Bitkinin toprakst ksmlar uucu ya tar, spazmolitik, stomaik itah ac ve antienflamatuvar etkilidir, dardan yara iyi edici olarak kullanlr. Helichrysum plicatum(H.stoechas subsp. barrelieri, H.siculum) yurdumuzda lmez iek, gudema otu, altnotu gibi isimlerle anlan, bat ve gney blgelerimizde yetien bir bitkidir. Gvde ve alternan dizilili basit yapraklar grimsi renkli ve tyldr. Btn iekleri tps, sar renkli, kapitulumlar kktr ve gvdenin tepesinde toplanmtr: involukrum zarms ve kalcdr (Res. 187). iek durumu solmadan uzun sre kalabildii iin lmez iek denilmektedir. iek durumlar flavonozitler ierir, antispazmodik ve diretik etkilidir, bbrek ve mesane talarn drc olarak kullanlr. H.bracteatum, vatan Avustralya olan bir kltr bitkisidir. Kapitulumlar byk, 4-5 cm apnda ve gzel renklidir; solmaz buket yaplr. Carthamus tinctorius (yalanc safran, aspir, boyac aspiri), vatan Arabistan olan, Orta ve Gney Anadolu' da geni alanlara ekimi yaplan, tek yllk bir bitkidir. Yapraklar lanseolat, sapsz, kenarlar dentat, dilerin ular dikenlidir. iekleri turuncu renklidir, boya maddesi olarak ve safran kattrmak iin kullanlr. Meyva bol yal, ya ac ve prgatiftir, dardan romatizma arlarnda srlr; rafine edildikten soma yemeklik ya olarak kullanlabilir; kuruyan bir ya olduu iin de boyaclkta deerlidir. Calendula officinalis (nergis, susi), ayrlarda yetien, bahelerde ss olarak yetitirilen 15-20 cm boyunda bir bitkidir. Sar-turuncu renkli kapitulumlarnda, kenarda byk dilsi iekler bulunur (Res. 188). Meyvas yay gibi kvrk ve 3 ayr ekildedir. Kolagog ve yara iyi edici
323

olarak tannan bir trdr. iekilerde nergis veya susi ismiyle tannr. C.arvensis'e daha ok yabani olarak rastlanr. Helianthus annuus (ayiei, gndnd, gnebakan), vatan Kuzey Amerika, Meksika olan 1.5-2 m boyunda tek yllk otsu bir kltr bitkisidir. Yapraklar basit ve byk; kapitulumlar ok byk ve sar renklidir. Meyvalar bol ya ierir, presyonla elde edilen ve ayiei ya ad verilen rn yemeklik ya olarak tketilir, bu nedenle bitkinin kltr ok yaplr. H.tuberosus (yerelmas), vatan Kuzey Amerika olan ok yllk bir kltr bitkisidir, yumrular bol miktarda inlin ierir, sebze olarak tketilir, bu nedenle ok yetitirilir. Cynara scolvmus (enginar), sebze olarak tketildii iin kltr yaplan ok yllk otsu bir bitkidir. Yapraklar byk, derin loblu, Ioblarn ucu batcdr. Kapitulum lan byk, ieklerin hepsi tps ve mavi-mor renklidir. Yass, tabla eklindeki reseptakulumaa, ieklerin arasnda bol miktarda uzun ty bulunur. Sebze olarak yenilen ksmlar reseptakulum ile krpe braktelerin etli olan tabandr. Bitkinin kkleri ve yapraklar kolagog ve diretik etkilidir. Silybum marianum (*) (Carduus marianus) (Milk thistle, Meryemana dikeni, devedikeni), zellikle Ege ve Marmara sahil kentlerimizde, bo arazide ok rastlanan, 20-150 cm boyunda, tek yllk, otsu bir Akdeniz lkeleri bitkisidir. K. Afrika ve G. Rusya' da yaygndr; G. ve K. Amerika, in ve Orta Avrupa' da da natralize olmutur. Yapraklar byk pennatift, parlak yeil renkli, beyaz damarl; loblar dikenlidir. iek durumu byk bir kapitulumdur, iekler hermafrodit, krmzpembe veya kahverengidir. Fructus Silybi mariani (Fructus Cardui mariae) flavanolignan yapsnda bileikler erir, % 1.5-3 oranndadr. Etkiden sorumlu balca bileik silimarin' dir, bu, silibin, silikristin ve siliadinin' den oluan bir karmdr. Karacier zehirlenmelerinde (alkol, ila, mantar gibi), akut ve kronik hepatitte, sirozda ve sarlkta, safra talarn gidermede kullanlr. Karacier rejenerasyonunu hzlandrr. Echinacea purpurea (Res. 189), E.angustifolia, E.pallida K. Amerika ve Kanada' da yetien, ayrca bu blgede ve Orta Avrupa ile Rusya' da kltr yaplan, ok yllk, otsu, boyu 120 cm' e kadar varan bitkilerdir. iekler pembe ya da mor renklidir. Daha ok kkler, Radix Echinaceae, bazen de iekli dnemde toplanm Herba Echinaceae purpureae kullanlr. Etken bileiklerin banda polisakkaritler (arabinoramnogalaktan) alkamidler (ekinasein) ve kafeik asit trevleri (ekinakozit) gelir, polisakkaritlerden dolay kuvvetli immunostimulan (*) etki gsterir ve interferon retimini arttrr. Souk algnl ve
(*)Marianus= Meyemana' ya ait, 324

gripte antiviral ve antibakteriyel olarak, solunum ve idrar yollar enfeksiyonlarnda kullanlr. Ekinasein' in insektisit etkisi de vardr. Parthenium argentatum, lateks tayan bir Meksika bitkisidir. Gvdenin yaralanmasyla akan lateksten Kauuk elde edilir. Bitki Gney Anadolu' da yetitirilmeye allm fakat baarl olunamamtr. Gundelia tournefortii (kengerotu), yapraklar loblu ve dikenli bir bitkidir; Orta, Gney ve Dou Anadolu' da yetiir. Kapitulumlar bir araya gelerek, 8-10 cm apnda ba eklinde, kresel durumlar meydana getirir (ek. 132B; Res. 190 a, 190b). Olgunlam kapitulumlar kavrulup, uval iinde hafif ezilerek dikenlerinden kurtarldktan soma tlerek kenger kahvesi ad verilen bir kahve hazrlanr. Bitkinin gvdesi lateks tar, bundan da kenger sakz hazrlanr. Grindelia robusta ve G.squarrosa, ok yllk Kuzey Amerika bitkileridir. Yapraklarnn yzeyinde, salg tylerinden salglanan reinemsi maddeden ileri gelen yapkan bir tabaka vardr. Bu reine nedeniyle ekspektoran ve antitussf olarak kullanlr. Inula helenium (andz), Kuzey ve Dou Anadolu' da yabani olarak yetien ok yllk, otsu bir bitkidir. Boyu l-1.5m' ye ulaabilir, kk kuvvetlidir. Kapitulumlar sar renkli ve byktr. Kkleri Radix Inulae veya Radix Helenii, inlin bakmndan zengin droglar arasndadr (%45 kadar). nlin, Compositae familyas bitkilerinde bulunan bir poliholozittir. 30 tane fruktofuranoz moleklnden meydana gelmi olup bitkilerin toprak alt organlarnda depolanr, rnein Tarcucacum officinale kklerinde % 25, Lappa majr kklerinde ise %45 kadar inlin bulunduu saptanmtr. Tubuliflorae altfamilyasnda, bahelerde yetitirilen, ayrca kesme iei olarak deerli olan bitkiler de vardr; rnein Dahlia (yldz), Chrysanthemum (krizantem), As ter (yldz), Cineraria, Tagetes, Gazania, Gerbera, Solidago, Zinnia, Bidens, Bellis, Centaurea, Echinops gibi. Subfam: Liguliflorae (Cichorioideae) Bu altfamilyadaki bitkilerde kapitulumu oluturan ieklerin hepsi ligulat (dilsi) tr. Lateks borular bulunur, fakat uucu yaa ender olarak rastlanr.

(*)immune=bulac hastalktan muaf, bak; immuno$timulan=bakl uyaran 325

Cichorium intybus (hindiba), yurdumuzda hemen her yerde yetien, ok yllk, mavi kapitulumlu otsu bir bitkidir. Gen yapraklar salata olarak yendii gibi kklerinden, kavrularak bir kahve hazrlanr (Res. 191a, 191b). Taraxacum offcinale (karahindiba), yapraklar rozet eklinde toplanm, kapitulumlar sar renkli ok yllk otsu bir bitkidir. Meyva olgunlamca, tepesinde bulunan ve emsiyeye benzeyen papusu sayesinde rzgarla uar ve dalr. Kklerinde inlin ve ac madde bulunur, bu nedenle tonik olarak kullanlr. T.kok-saghyz (kksakz), lateks tamas nedeniyle nemli bir trdr, kauuk elde etmek iin zellikle Rusya'da yetitirilen bir bitkidir. Lactuca virosa (L.seriola) Anadolu'da yaygn olan 2 yllk bir bitkidir. Yapraklarnn kenarlar dentikulat; iek durumu, kk kapitulumlaraan meydana gelmi panikuladr. iekleri sar renklidir. Aken meyvalar ince uzun gagal olup papusu pennattr. Bitkiden akan st kuruduktan soma alnr; Lactucarium ad verilen bu drog sedatif ve uyutucudur. Lactuca sativa trnn deiik varyeteleri yetitirilir ve deiik isimlerle anlr (kvrck salata, gbekli salata, marul). Bu alt familyada hayvan yemi olarak kullanld gibi etli ve kaln kkleri yenilebilen bitkiler de vardr; rnein Tragopogon pratensis, T.latifolius; Scorzonera hispanica (yemlik) gibi.

326

RENKL BTK VE DROG FOTORAFLARI

Resim la-Morchella esculenta (Kuzubei)

Resim 1b-Morchella esculenta

340 Resim 2-Gyromitra

esculenta

Resim 3-Agaricus campestris (Adi mantar, ampinyon mantar)

Resim 6b-Lactarius deliciosus

Resim 1-Boletus eddis (Tamantar)

341

Resim 9-Amanita muscaria (Sinek mantar)

Resim %-Amanita phalloides (Yeil eytan, Evcikkran)

Resim 11 -Fomes fomentcrius (Kav mantar)

Resim 10-Coprirus ctromentarius

Resim 12-Lobaria pulmonaria (Cier likeni) 342

Resim 14-Usnea barbata (Sakal likeni)

Resim 13-Cladonia pyxidata (Kadeh likeni)

Resim 15a-Dryopteris flix-mas (Erkek ereltiotu)

Resim 16a-Dryopteris abbreviata Resim 15b-Rhizoma Filicis (Erkek ereltiotu rizomu) 343

Resim 16b-Dryopteris abbreviata

Resim 17-Phyllitis scolopendrium (Geyikdili)

Resim 18-Ceterach officinarum (Altnotu)

Resim 19-Adicntm capillus-veneris (Baldrkara, Vens sa) Resim 20a-Ginkgo biloba (Kzsa. Japon erii) 344

Resim 20b-Ginkgo biloba - yaprak, meyva ve tohum

Resim 21 a-Taxus baccata (Porsuk aac) 345

Resim 21 b-Taxus baccata

Resim 22-Abies

bornmuelleriana

(Uluda gknar)

;s)pi'r

'

/ < - - # #

v '

Resim 23-Abies cilicica (Toros gknar, Adana gknar)

Resim 24- Juniperus nana (Cce ard, -i Bodur ard)

346 Resim 25a-Juniperus drupacea (Andz)

Resim 25b-Fructus Juniperi drupaceae (Andz meyvas)

Resim 26-upressus sempervirens

(Servi)

Resim 21-Ephedra mcjor (Daburuu)

Resim 28-Oryza sativa (Pirin)

Resim 30-Acorus calamus (Azakeiri, Eir) Resim 29-Zea mays (Msr)

347

Resim 31 a-Colchicum speciosum (idem, Ac idem)

Resim 31b-Colchicum speciosum

Resim 32b-Veratrum albm

348

Resim 35b-Asphodelus microcarpus 349

Resim 35a-Asphodelus microcarpus (iriotu)

Resim 36b-Urginea maritima

Resim 36a-Urginea maritima (Adasoan)

Resim 37-Smilax aspera (Saparna)

Resim 38-Convallaria majalis (Mge, inci iei) 350

Resim 39a-Ruscus aculeatus (Tavanmemesi)

Resim 39b-Ruscus aculeatus

Resim 39c-Ruscus aculeatus

-t i - V *
'

M> ., *ie- v . - * t*

i , ' 2J i '
-4, *

Resim 39d-Radix Rusci aculeati (Tavanmemesi kk)

-L

ft
t " ' vvj.-;' # ,

R.

-.V..

Resim 40-Asparagus officinalis (Kukonmaz)

Resim 39e-Ruscus aculeatus - kk 351

Resim 41 -Pancratium maritimum (Kum zamba)

> fi* % \
m

i | f

Resim 42-Galanthus elwesii (Kardelen)

Resim 43-Leucojum aesiivum (Glsoan) Resim 44-Agave amercana 352

SflSl
Resim 45-Rhizoma Iridis (Ssen rizomu) Resim 46a-Crocus sativus (Safran)

Resim 46b-Crocus (Safran)

Resim 47b T u b e r a Salep (Salep yumrusu)

Resim 47a-Orchis anatolica (Anadolu salebi. Yayla salebi) 353

Resim 4 8 - F r u c t u s Vanillae (Vanilya meyvas)

Resim 4 9 - R h i z o m a Zingiberis (Zencefil rizomu)

Resim 50-Fructus Piperis nigri (Karabiber meyvas)

Resim 51 - F r u c t u s Piperis albi (Beyaz karabiber meyvas)

Resim 52-Fructus C u b e b a e (Kbabe meyvas)

Resim 53-Fructus Piperis longi

354

Resim 54-Salix sp. (St)

Resim 55-Populus nigra (Kara kavak)

Resim 57b-Gallae Q u e r c i n a e (Mee mazs) 355

Resim 58- Quercus ithaburensis ssp. macrolepi (Palamut meesi)

Resim 59-Morus alba (Akdut)

Resim 61 -Ficus carica (ncir)

Resim 60-Morus nigra (Karadut)

Resim 62a-Humulus lupulus (erbetiotu)

356

Resim 62b-Humulus lupulus

Resim 63a-Viscum albm (kseotu)

Resim 63b-Viscutn albm

Resim 63c-Visctm albm

Resim 64a- Rheum palmatun (Ravent) - kltr alan 357

Resim 64d-Rhizoma Rhei (Ravent rizomu)

Resim 65-Rheum rhaponticum (ngiliz raventi)

Resim 66a-Rheum ribes (Ign)

Resim 66b-Rheum ribes - gn satclar

358

Resim 12-Thalictrum minus

Resim 73a-Helleborus orientalis

(pleme)

Resim 73b-Helleborus orientalis

Resim 14-Helleborus vesicarius

Resim 15-d-Paeonia mascula (akayk)

Resim 15b-Paeonia mascula

348

Resim 16-Nigella sativa (rekotu)

Resim 11-Podophyllum peltatum

Resim 78a- Berberis crataegina

(Kadn tuzluu, Karamuk)

Resim IVo-Berberis crataegina

Resim 19-Laurus nobilis (Defne)

Resim

80-Cortex Cinnamomi cassiae

(in tarn kabuu)

349

Resim 81 c-Papaver somniferum

Resim 81 d-Papaver somniferum

350

Resim 81 f - F r u c t u s P a p a v e r i s (Haha kapslleri)

Resim 82-Chelidonium majus (Krlangotu)

Resim 83a-Capparis spinosa (Kebere, Gilik, Kapari)

Resim 83b-Capparis spinosa -kapari toplayanlar

Resim 83c-Capparis spinosa - iek tomurcuklan

351

Resim 81-Ribes grossularia (Bektaizm)

Resim 86-Ribes nigrum (Kasis)

352

Resim 88-Liquidambar orientalis (Sala aac. Gnlk aac. Amber aac)

Resim 89-Hamamelis virgiriana (Cadfmd)

Resim 90a-Rosa canina (Kuburnu, Yabangiil)

Resim 90b-/?o.v<7 canina

Resim 9\-Rubus

idaeus (Ahududu)

353

Resim 94-Fragaria vesca (ilek)

Resim 95-Crataegus sp. (Al, Yemien)

(Mumula, Bebyk)

354

Resim 97- Eriobotrya japonica (Malta erii, Yenidnya)

Resim 98-Prunus laurocerasus (Taflan, Karayemi)

Resim 99-Folia Sennae (Sinameki yapra)

Resim 100a- Astragalus

sp.( Geven).

Genel grn

Resim \00b-Astragalus (Bozgeven)

microcephalus

Resim lOOc-Tragacantha (Kitre zamk)

355

Resim 101a-Glycyrrhiza glabra (Meyan)

Resim lOld-Succus Liquiritiae (Meyan bal)

Resim 101b-Glycyrrhiza glabra

Resim 102a- Trigonella foenum-graecum (emenotu, Buyotu)

356

Resim 102b-Semen Trigonellae (emenotu tohumu)

Resim 103-Cistus salviifolius (Laden)

357

Resim 101-C is tu.s parviflorus

Resim 108- Hypericum calycinum (Kantaron, Koyunkran)

Resim 109-Viola odorata (Kokulu meneke)

358

Resim 11 I -Actinidia chinensis (Kivi)

Resim 110- Thea sinensis (ay) - gen srgn

Resim 112- Opuntia fcus-indica (Hintinciri, Frenkinciri, Kaynanadili)

Resim 113a-Malva sylvestris (Ebegmeci)

Resim 113b-Malva sylvestris

359

Resim 114a-Althaea officinalis (Hatmi)

Resim 114b-Flores Althaeae (Hatmi iei)

360

Resim 119-Semen Colae (Kola tohumu)

Resim 118a-Theobroma cacao (Kakao)

Resim 118b-Theobroma cacao - meyva

Resim 120a- Citrus aurantium var. dulce (Portakal) 361

Resim 120b-Citrus aurantium

var. dulce

>
*

a J

- f

Resim 121- Pelargonium (Solucanotu)

endlicherianum

. "V * i*

Resim l22b-Polyga!a

senega

Resim 123-Erythroxylon coca (Koka)

Resim 122a-Polygala senega - kltr alan

362

(Hintya bitkisi) - kltr alan

R e s i m 124b-Ricinus

communis

Resim 124c-Semen Ricini (Hintya tohumu)

Resim 125a-Unum usitatissimum (Keten, Zeyrek)

Resim 125b-Semen Lini (Keten tohumu)

363

Resim 126a-Peganum harmala (zerlik)

Resim 126b-Peganum harmala

364

Resim 129- Schinus molle (Yalanc karabiber) 365

Resim 130b-Aesculus

hippocastanum

m
Resim 130a- Aesculus hippocastanum (Atkestanesi)

Resim 131a-Frangula alnus ssp. alnus (Akdiken, Barutaac)

Resim I3\b-Frangula

alnus ssp. alnus 366

Resim 131c- C o r t e x F r a n g u l a e (Akdiken. Barutaac kabuu)

Resim 132-Rhamnus petiolaris

(Cehri)

Resim 133b-Myrtus communis

367

Resim 135-Elaeagnus angustifolia

(Kuidesi)

Resim 136-Cornus

mas (Kzlck)

.)

IE

Resim 137a- Panax ginseng (Ginseng) - kltr alam

368

Resim 139a-Conium maculatum

(Baldran)

Resim 138b- F r u c t u s Foeniculi (Rezene meyvas)

B|| -

w " t i1 * H

^m j " S ^ i

m r

Resim 140- Rhododendron ponticum (Ormangiil, Komar)

Resim 139b-Conium maculatum

- gvde

369

Resim 141 -Arbutus unedo (Kocayemi)

Resim 142- Vaccinium myrtillus (Yabanmersini, Ayzmii)

Resim 143-Aretostaphylos uva-ursi (Ayzm)

Resim 144-Olea europea (Zeytin aac)

Resim 145-Jasminum officinale

(Yasemin)

370

Resim 146b-Gentiana lutea

Resim 148-Vinca herbacea (Cezayir menekesi)

371

Resim 150c-Mandragora autumnalis

- kk

Resim 150b-Mandragora

autumnalis

372

Resim 152-Solanum nigrum (Kpekzm)

Resim 151 -Physalis alkekengi (Gveyfeneri, Kandilotu)

mmrnMm

Resim 153b-Hyoscyamus niger

Resim 153a-Hyoscyamus niger (Banotu, Gavurhaha)

Resim 154-Hyoscyamus reticulatus

373

Resim 155-Hyoscyamus aureus

Resim \58-Nicotiana rstica (Delittiin, Hasankeyf ttn)

Resim 156-Datura stramonium (Tatula, Boru iei)

Resim 151-Nicotiana tabucum (Ttn) 374

Resim 159-Mentha piperita (Nane)

Resim 163-Teucrium pulium (Mayaslotu)

375

Resim 165-Sah'ia officinalis

Resim 166a-Salvia triloba (Boz alba, Elma albas) 376

Resim 167-Salvia sclarea (Aykula, Tyladaay)

Resim 168-Rosmarinus officinalis (Biberiye, Kudili)

Resim 110-Digitalis purpurea (Krmz iekli ykskotu)

Resim 169-Vitex agnus-castus

(Hayt)

377

Resim 171 -Digitalis lanata

(Ynl ykskotu)

(Pasrenkl ykskotu)

Resim \13-Verbascum sp. (Srkuyruu, Kral amdan) 378

Resim 174a-Sesamum indicum (Susam)

Resim 1 lAb-Sesamum indicum

Resim 1 lAc-Sesamum indicum

Resim 175-Semen Psylli (Karnyarkotu tohumu)

Resim 176-Cortex Chinae (Knakna Kabuu)

Resim \lla-Rtbia

tinctorum

Resim 177b-Radix Rubiae (Kkboya kk)

(Kkboya, Boyac kk) 379

Resim nS-ambucus ebulus (Cce mrver)

Resim \19-Viburnum opulus (Gilaburu, Geleboru)

Resim 180-Valeriana officinalis (Kediotu) 380

Resim 181 -Valeriana alliariifoUa

Resim 183-Ecballium elaterim (Ackavun, Crtatan, Acdlek, Eek hyar)

Resim 184&-Matricaria chamomilla (Mays papatyas) Resim 182-Valeriana dioscoridis

Resim 184b-Flores Chamomillae (Adi papatya iekleri) 381

Resim 185-Tanacetum coccineum (Oltuotu)

Resim 186a-Tussilago farfara (ksrkotu) Resim 186b-Tussilago farfara

Resim 187-Helichrysum plicatum (lmeziek, Altnotu, Gudemaotu)

Resim 1 %$-Calendula officinalis (Nergiz,Susi)

Resim 189-Echinacea purpurea

Resim 190a-Gundelia

tournefortii(Kengeun)

382

Resim 190b-Gundelia tournefortii

Resim 191 a.-Cichorium intybus (Hindiba)

Resim 191b-Cichorium intybus -kk

BAZI ETKEN BLEKLER VE YAPILARI

Ozlar: Karbon, hidrojen ve oksijenden ibaret olup iki veya daha fazla OH grubu ile bir redktr grup tarlar (Glukoz, Fruktoz). toller: Ozlardaki redktor grubun (-CHO veya =C=0) oksitlenerek alkol haline gemesiyle meydana gelen trevlerdir (Mannitol).
CHO CH 2 OH CH2OH HO HO OH OH CH2OH Mannitol

OH HO-OH OH
CH 2 OH Glukoz

HOOH OH
CH 2 OH Fruktoz

Niasta: Bitkilerde hazrlanan asimilasyon rndr. Depo maddesi olarak farkl organlarda birikir. 200-300 kadar a-glikoz moleklnn birlemeiyle meydana gelir, suda erimez, su alarak ier, scak suda pelteleir. %50' lik kloralhidrat zeltisi ile kaynatlnca erir ve eklini kaybeder. Msilaj: ronik asit ve ozdan oluan nitelerin birlemesi sonucu meydana gelen, molekl arl yksek bitkisel rnlerdir. Bitkinin doal maadelerindendir, suda ierek kolloidal ve viskoz bir zelti meydana getirir. Heterozit: Bitkilerce hazrlanan bileiklerdir. ki ksmdan oluur: oz + oz olmayan ksm (=aglikon, genol). Heterozitler dile asitlerle kaynatlarak veya enzimler yardmyla hidrolize urar ve bu iki ksma ayrlr, heterozitin fizyolojik etkisi aglikonun yaps ile ilgilidir. Kardiyoaktif heterozit: Kalbin ileyiini dzenleyen heterozitlerdir; aglikonu steroit yapsndadr (gl:glukoz, rha:ramnoz).

385

(digjtoksoz)3~" Digitoksin

O
gl-rha-1 Sillarozit A

^O

Antrasenozit: Aglikon olarak ounlukla 1-8 dihidroksi antrakinon iskeleti tayan antrasen trevi heterozitlerdir (gl: glukoz, rha: ramnoz).
OH o OH

1-8 dihidroksiantrakinon

OH

OH

OH

CH 2 OH

rha-

O
Frangulozit

386

Sennozit A

Sennozit C

Flavonoit: Aglikonu kromon trevi bileiklerdir. Deiik ozlarla birleerek flavonozitleri meydana getirirler.

Senevol heterozitleri: Oz ile aglikonu, birbirine S (kkrt) atomu ile balanm heterozitlerdir. Mirozinaz fermenti ile hidroliz olunca kkrt tayan uucu aglikon (=senevol ad verilir) aa kar. Senevol heterozitleri Cruciferae familyas iin karakteristiktir (Sinigrozit). Siyanogenetik heterozitler: Hidroliz edilince paralanma rn olarak HCN (hidrosiyanik asit) veren heterozitlerdir (Amigdalozit).

387

O- SO3K CH2 =CH-CH2-C.

Sinigrozit

^/3-gl-gl
C6H5-CH

S-gl

Amigdalozit

Saponozitler: Suyla alkaland zaman kalc kpk veren heterozitlerdir. Aglikonu steroidal (Sarsapogenin, Hekogenin) veya triterpenik (Glisirizik asit) yapdadr (rha: rhamnoz, gl: glukoz).

Hekogenin

.COOH

HO Diosgenin Glisirizik asit

Lipitler: Suda ve seyreltik etanolde erimeyen fakat petrol eteri, eter, benzen gibi zclerde eriyen maddelerdir. Lipitler, ya asitlerinin (bir karboksil grabu tayan alifatik asitler) bir alkolle oluturduu esterlerdir. Lipidi oluturan ya asitlerinden bir veya birka ifte ba tayanlara doymam, tamayanlara doymu ya asidi denir. Molekl arl farkl olan asitler ile yksek alkollerin meydana getirdii esterlere de m u m denir. Doymu ya a s i d i : Doymam ya asidi Palmitik asit Stearik asit Oleik asit Linoleik asit Linolenik asit
388

16 18 18 18 18

C C C, 1 ifte ba C, 2 ifte ba C, 3 ifte ba

Alkaloitler: Bitkilerden elde edilen, moleklnde halka iinde bir veya daha fazla azot tayan, fizyolojik aktivite gsteren bileiklerdir (alifatik dizide daha fazla sayda alkaloit vardr, rn. efedrin).

I H
CH-NHCH3 CH 3 Efedrin

Koniin

COOCH,

N I
CHJ

N' H

Pelletierin

Arekolin OOCH3

Atropin

Kokain

389

HO

fir

:HCHz

OCH 3 OCH3 Papaverin

-CH, -CH3 CH3O Morfin Kodein Tebain

CH3 Rezerpin

CH 3 Kafein

C2H5-

CH2

T T

N-CH3

NHC

O 1 1

C H3

Pilokarpin
CH3O Kolsisin

390

CH3<

CHJ CH2CH3

NH Berberin Emetin

Antibiyotikler 1. Polipeptit Yapsnda; aminoasitlerin bir ksm birleerek bir halka meydana getirir, dierleri de bu halkaya balanr. zolsin-Sistin-Glutamik asit-Lsin- ,isin-Ornitin-zolsin Aspartik asit-Aspartik asit-Histidin-Fenilalanin Basitrasin A 2. Ozamin Heterozidi Yapsnda; bu gruptaki bileikler, asit ortamda hidroliz edildiinde aglikon yannda ayrlan ozlann en az bir tanesi ozamin yapsndadr, yani ozdaki -OH lerden bir -NH 2 ile yer deitirmitir.
H2N = N H NH H3C-NH-CH Hd1OH HOCH NH CH3 Streptomisin A CHCH2OH

I I

391

3. Tetrasiklin Trevi: Bu bileiklerin ana iskeleti yanyana balanm 4 aromatik halkadan meydana gelmitir.

Tetrasiklin

4. Makrolit Yapsnda: A n a iskeleti ok yeli byk bir halka (monosiklik) tar ve lakton yapsndadr.

ch3 1 H X. O HO. r n 0 h3c

6h
-O-pikrosin
CH

>

T2H5 C

C3 H
-kladinoz

Eritromisin COOH

5. Penisilin trevi: Penisilinler 6 - a - k a r b o k s a m i d o trevleri olup bir S-laktam halkas tar.

NHO CH2

Benzilpenisilin

Uucu yalar: Bitkilerden su buhar distilasyonu ile elde edilen, oda scaklnda sv fakat uucu, kuvvetli kokulu bileiklerdir. Baz familyalar uucu ya bakmndan zengindir (rn. Labiatae, Umbelliferae, Compositae, Rosaceae). Bitkilerde salg ty, salg kanal, salg cebi veya salg hcrelerinde bulunur. Kimyasal yaplan ok farkl olabilir, bileiminde ounlukla monoterpen (Co H 1 6 ) ve baz seskiterpenler (C H 2 4 ) bulunur, bunlar uucudur, diterpen ve triterpen yapsmdakiler ise uucu olmayan bileiklerdir.

392

OH OCH 3 Anetol

OCH3 kalipto Mentol

OH

Timol

,.CH 2 OH H OCH Kafur Sitral Tuyon

/ \ Geraniol

Kamazulen

Reineler: Diterpen, triterpen ve politerpenlerden eitli bileiklerin meydana getirdii kompleks rnlerdir. Suda znmez, havada oksitlenip rengi koyular.

C5H11 Tetrahidrokannabinol

Filisik asit

393

T a n e n l e r : Azotsuz ve polifenolik yapda, su, etanol ve asetonda znen buruk lezzetli bileiklerdir. Bitkilerde tannoid ad verilen kompleksler halinde bulunurlar. Btn organlarda rastlanabilirler. Gallo-tanenler, gallik asidin ozlarla yapt esterlerdir. Kateik tanenler ise kateol trevi bileiklerin kondensasyon rnleridir.

Kateol

Galik

^t

394

YARARLANILAN KAYNAKLAR 1. BAYTOP, A., Tbbi Bitkiler Atlas, stanbul niversitesi Yaynlar No. 2421, Baha Matbaas, stanbul 1978, 2. BAYTOP, A., Farmastik Botanik Ders Kitab, stanbul niversitesi Yaynlar No: 3637, stanbul, 1991. 3. BAYTOP A., Bitkilerin Bilimsel Adlarndaki Niteleyiciler ve Anlamlar, stanbul niversitesi Yaynlar No. 3889, stanbul niversitesi Basmevi ve Film Merkezi, stanbul, 1995, 4. BAYTOP, T., Trke Bitki Adlar Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar No. 578, Trk Dil Kurumu Basmevi, Ankara 1994. 5. BAYTOP, T., MATHEW, B., The Bulbous Plants of Turkey, B. T. Batsford Ltd., London, 1984. 6. BISSET, Norman G., Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals, CRC Press, 1994. 7. BRUNER, H., TANKER, N., Mesleki Latince, Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi Yaynlar No.63, Ankara, 1988. 8. COSTE, L. H., Flre De La France, Tome 1-3, Librairie des Sciences et des Arts, Paris, 1937. 9. DAVIS, P. H., Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.1-11, Edinburgh University Press, 1965-2000. 10. DEFFER, D., SCHUMACHER, W., MAGDEFRAU, K., EHRENDORFER, F., Strasburger's Textbook of Botany, Longman, London, 1976. 11.FINCK, B., The Lichen Flora of the United States, University of Michigan Press, Michigan, 1971. 12.FOSTER, A. S., GIFFORD, E. M., Comparative Morphology of Vasculus Plants, W. H. Freeman and Company, San Francisco, 1974. 13. HEYWOOD, V. H., The FIowering Plants of the WorId, Oxford University Press, Oxford, 1979. 14. KARAMANOLU, K., Farmastik Botanik Ders Kitab, Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi Yaynlar No. 44, Ankara, 1977. 15.LAWRENCE, H. M., Taxonomy of Vascular Plants, The Macmillan Company, New York, 1969.

395

16. PARSON, F.T., How to Know the Ferns, Dover Publications Inc., New York, 1961. 17. POLUNIN, O., Flowers of Europe, Oxford University Press, London, 1969. 18.ROQUES, H., Precis de Botanique Pharmaceutique, Tome III, Librairie Maloine, Paris, 1953-1959. 19. SHAVER, J. M., Ferns, Dover Publications Inc. NewYork, 1970. 20. SMITH, A. L A Handbook of British Lichens, William Clowers and Sons Ltd., London, 1963. 21. SMITH, G. M., Cryptogamic Botany, Vol. I-II, McGrav-Hill Book Company Inc., London, 1955. 22. TANKER, M., TANKER, N Farmakognozi, Cilt 1. Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi Yaynlar No. 58, Ankara, 1985. 23. TANKER, M., TANKER, N Farmakognozi, Cilt H. Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi Yaynlar No. 65, Ankara, 1990. 24. WHO Monographs on Selected Medicinal Plants Vol.l, World Health Organization, Geneva 1999. 25. WHO Monographs on Selected Medicinal Plants Vol. 2, World Health Organization, Geneva 2002.

396

NDEKS
A
Abanoz aac, 287 Abies, 7, 100, 108, 109, 115, 116, 117 Abies alba, 117 Abies balsamea, 117 Abies cilicica 116 Abortif, 252 Absent, 322 Acacia, 230, 231,232 Acacia cyanophylla, 232 Acacia dealbata, 232 Acacia farnesiana, 232 Acacia senegal, 232 Acacia catechu, 232 Acanthaceae, 311 Acanthopanax senticosus, 277 Acem kimyonu, 278 Acer, 265 Acer saccharinum, 265 Aceraceae, 265 Achillea millefolium, 323 Achillea santolina, 323 Achras sapota, 287 Ac idem, 145 Ac madde, 102, 122, 172, 206, 219, 290, 291,305, 308, 322, 326 Acdlek, 317 Acocanthera ouabaio, 293 Aconitum cochleare 198 Aconitum napellus, 14, 197, 198 Aconitum orientale, 198 Acorus calamus, 142 Actaea racemosa, 199 Actinomyces vinaceus, 28 Actinomycetales, 24, 26, 29 Ada soan, 149 Adaay esans, 306 Adaay, 305, 306 Adamotu, 153,298,317 Adamotu kk, 317, 298 Adamotu, 153,298,317 Adana gknan, 116 Adi ard, 122 Adi mantar, 64 Adi papatya, 320 Adiantaceae, 102 Adiantum capillus-veneris, 97, 99, 102 Adonis, 200 Adonis annua, 200 Adonis vernalis, 200 Adonitoksozit, 200 Aerobik, 20, 29 Aesculus hippocastanum, 14, 266, 267 Aflatoksin, 57 Aflatoksin B, 57 Afyon, 185,211,212 Afyon alkaloitleri, 211 Afyon, 185,211,212 Aa ilei, 225 Agar-agar, 46 Agaricaceae, 62, 63 Agaricales, 62, 64 Agaricus bisporus, 64 Agaricus bitorquis, 64, 66 Agaricus campestris, 64, 66 Agaricus xanthodermus, 67, 68 Agathis, 109 Agave, 154, 155 Agave americana, 154, 155 Agave sisalana, 154 Alayan gelin, 150 Agregat meyva, 223, 224 Agropyron repens, 136 Agrostemma githago, 192 Ahlat, 228 Ahududu, 225 Ailanthus altissima, 256 Ailanthus glandulosa, 256 Aizoaceae, 196 Ajmalin, 292 Akkavak, 171 Akst, 169 Akala, 252 Akasma, 202 Akasya, 244 Akaaa, 265 Akdar, 137 Akdiken, 268, 269 Akdikenmeyvas, 269 Akne, 273 Akonitin, 198 Akamsefas, 195 Aksaz, 132 Aktein, 199 Aktinomisin, 29 Akyldz, 150 Ala, 236, 237 Albedo, 256, 259 Albizia julibrissin, 232 Aleurites mollucans, 262 Alfa, 138 Algimsi mantarlar, 50, 51

397

Algler, 16, 34, 35, 36,38,40, 45 Al, 227 Alil izotiyosiyanat, 215 Alisma plantago-aquatica, 131 Alismataceae, 131 Alizarin, 314 Aljin, 42, 44 Aljinik asit, 41,42, 43,44 Alkaloit, 59, 60, 128, 140, 142, 145, 167, 197, 198, 199, 206, 210, 211, 212, 213, 219, 241, 242, 244, 249, 250, 255, 265, 292, 300,313,314 Alkamidler, 324 Alkanin, 296 Alkanna tinctoria, 296 Alkilftalit, 282 Alliin, 148 Allil dislfur, 148 Allium cepa, 148, 149 Allium moly, 149 Allium neapolitanum, 149 Allium nevsehirense, 8 Allium nigrum, 149 Allium porrum, 148 Allium roseum, 149 Allium sativum var.vulgare, 148 Allium schoenoprasum, 149 Alman papatyas, 320 Alnus, 175, 177, 178,268 Alnus glutinosa, 178 Aloe, 147, 148 Aloe africana, 147 Aloe arborescens, 147 Aloe ferox 147, 148 Aloe spicata, 147 Aloe vera gel, 147 Aloe vera, 147 Alpinia officinarum, 162 Alsidium helminthochorton, 48 Alsophila crinita, 93 Alt gluma, 133 Althaea officinalis, 251 Althaea rosea, 252 Altn ana, 289 Altn geveni, 236 Altn renkli algler, 35 Altnotu, 102, 323 Altntop, 258 Alyssum, 217 Amanita, 65, 66, 67, 72 Amanita caesarea, 65, 66 Amanita gemmata, 67 Amanita mappa, 67 Amanita muscaria, 66 Amanitapantherina, 67

Amanita phalloides, 65 Amanita verna, 67 Amanita virosa, 67 Amanitin, 65 Amaranthaceae, 196 Amarogensiyozit, 290 Amaryllidaceae, 144, 153 Amaryllis, 155 Amber aac, 221 Amberparis, 206 Amentum, 165, 166, 169, 170,172, 173, 174, 177, 181,275 Amerikan fst, 239 Amfoterisin B, 32 Amigdalozit, 229 Aminoasit, 147 Ammi visnaga, 15, 279, 280, 283 Amygdalus communis, 228 Amyla, 14 Amylum, 14, 135, 162 Amylum Marantae, 162 Amylum Maydis, 14, 135 Amylum Oryzae, 135 Amylum Tritici, 135 Ana yumrusu, 158, 197 Anacamptis, 159 Anacardiaceae, 168,265 Anaerobik bakteriler, 19 Anamirta cocculus, 207 Ananas, 143 Ananas comosus, 143 Anason esans, 279 Anason, 203, 279, 280 Anatomia, 3 Anchorion, 57 Andz pekmezi, 122 Andz, 122, 325 Andrachne, 11 Andrachne, 285 Androginofor, 249 Andrografolit, 311 Andrographispaniculata, 311 Androkeum, 130, 144, 206, 253 Andromedotoksin, 284 Anemogam, 104, 129, 165, 171 Anemone albana, 200 Anemone blanda, 200 Anemone coronaria, 200 Anemone, 197, 200, 201 Anethum graveolens, 283 Anetol, 203, 279, 280 Angelica archangelica, 281 Angelica sinensis, 282 Angelik asit, 282 Angelisin, 282

398

Angina pectoris, 227, 280 Angiospermae, 16, 103, 126, 129, 163, 230 Anizogami, 49 Annonaceae, 207 Annulus, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 94, 98 Anrin, 54 Antep fst, 266 Anteridyum, 85, 86, 87, 89, 94, 98 Anthelmint(h)icus, 98 Anthelmintik, 48, 182 Anthemis nobilis, 320 Anthophyta, 15, 103 Antibiyotik, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 39, 55, 57, 76, 82, 83, 148, 149, 199, 229 Antidiyabetik, 226, 286 Antidiyareik, 82, 180, 234, 259, 275 Antienflamatuvar, 151, 283, 323 Antifertite, 252 Antikoagulan, 48 Antimikotik, 283 Antirrhinum, 311 Antiseptik, 69, 270 Antispazmodik, 125, 200, 206, 249, 253, 259, 280, 281, 300, 303, 304, 320, 323 Antitmoral, 80, 108, 293, 319 Antitussif, 211,322, 325 Antiviral, 311 Antosiyanozit, 194, 213, 225, 253 Antrakinon, 269 Antrasen, 147,233, 268 Antrasen, 190, 269 Apendiks, 141, 142, 246 Apetalae, 16, 165 Aphis chinensis, 267 Apiaceae, 277 Apium graveolens, 283 Apium graveolens vs.rapaceum, 283 Apocynaceae, 291 Apokarp, 197, 202, 204, 218, 224, 227 Apotesyum, 60, 74,77, 79, 80 Apricot Kernel Oil, 229 Aptesbozan otu, 226 Aqua Laurocerasi, 228 Aqua Rosae, 225 Aquilegia olympica, 202 Arabinogalaktan, 324 Arabistan zamk, 232 Araceae, 141 Arachis, 231, 239, 241 Arachis hypogaea, 239, 241 Arales, 131, 141 Araliaceae, 275 Arapsa, 323 Ararot, 162 Arait ya, 239

Araucaria araucana, 108, 109 Araucaria excelsa, 109 Araucariaceae, 107,108 Arbutozit, 285,286 Arbutus unedo, 285 Arceuthos, 121, 122 Arceuthos drupacea, 122 Arctocarpus incisa, 183 Ard, 121, 122 Ard katran, 121 Ard meyvas, 122 Areca catechu, 140, 168 Arecaceae, 138 Arecales, 131, 138 Arek cevizi, 140 Arekolin, 140 Arenaria, 193 Arillus, 107, 108,151,207 Aristolochia hirta, 188 Aristolochia serpentaria, 188 Aristolochiaceae, 188 Aristolochiales, 166, 188 Arkegonyum, 85. 98 Armeriaca vulgaris, 229 Armillaria mellea, 65 Armut, 151, 208, 222, 228, 279 Arnica montana, 323 Arnika iei, 323 Arpa, 53,71,137,314 Arrow-root, 261 Artemisia absinthium, 14, 322 Artemisia annua, 322 Artemisia cina, 322 Artemisia dracunculus, 323 Artemisin, 322 Arum, 141, 142 Arum italicum, 142 Arum orientale, 142 Arum dioscoridis, 142 Arum maculatum, 142 Arundo donax, 138 Asa-foetida, 281 Asalak, 19,49 Asarum europaeum, 188 Ascolichenes, 77 Ascomycetes, 9, 52, 53, 73, 77 Ascophyllum rodosum, 40 Asetik asit, 20, 23 Asiatik asit, 282 Asiatikozit, 282 Asiklik, 197, 202, 204,223 Asikular, 110 Asilbent, 288 Askaridol, 194 Askospor, 49, 52, 59, 61

399

Askus, 52, 59, 74 Askuslu mantarlar, 52 Aslan kuyruu, 307 Aslanaz, 311 Asma mildiys, 50 Asma, 50, 270 Asparagin, 26, 152 Asparagus acutifolius, 152 Asparagus officinalis, 152 Aspergillaceae, 55 Aspergillales, 55, 57 Aspergillus, 55, 56, 57 Aspergillus flavus, 57 Aspergillus fumigatus, 57 Aspergillus glaucus, 57 Aspergillus niger, 57 Asphodelus microcarpus, 149 Asphodelus, 149 Aspidiaceae, 96 Aspidin, 98 Aspidium aculeatum, 100 Aspir, 323 Aspleniaceae, 101 Asplenium, 94, 96, 97, 101, 102 Asplenium ruta-muraria, 101 A ster, 325 Asteraceae, 319 Asteroideae, 319 Asteromphalus roperianus, 36 Astragaloglukan, 238 Astragalozit, 238 Astragalus, 15, 236, 238 Astragalus gummifer, 236 Astragalus kurdicus, 236 Astragalus mongholicus, 238 Astragalus aureus, 236 Astragalus membranaceus, 238 Astragalus microcephalus, 15, 236, 238 Ate dikeni, 228 Athyriaceae, 100 Kthyrium flix-foemina, 100, 101 Atkestanesi, 267 Atkuyruu, 90 Atlas sediri, 119 Atriplex horterse, 195 Atropa, 14, 256, 297, 298 Atropa belladonna, 14, 256, 297, 298 Atropin, 67, 297, 298, 300 Avena, 58, 71, 137 Avena sativa, 71, 137 Avize aac, 145 Avrupa kayn, 179 Avrupa melezi, 120 Avarotu, 188 Ayiei ya, 324

Ayiei, 324 Ayfnd, 288 Ayzm, 286 Ayrkotu rizomu, 136 Ayrkotu, 136 Ayrpetalliler, 197 Ayva, 228 Azakeiri, 142

B
Bryonia multiflora, 317 Brassica oleracea v&r.gemmifera, 216 Bacillaceae, 23, 26 Bacillus anthracis, 18, 23 Bacillus brevis, 23, 28 Bacillus cereus, 26 Bacillus licheniformis, 28 Bacillus polyiyxa, 28 Bacillus radicicola, 21 Bacillus subtilis, 27 Bacillus, 18, 20, 21, 22, 23, 26,27, 28 Bacillus.licheniformis, 23 Bacilluspolymyxa, Ti, 28 Bacillus polymyxa var. colistinus, 28 Bacillus subtilis, 23 Bacitracinum, 28 Bacteria, 17 Bacteriophagineae, 33 Bacteriophyta, 16,17, 34 Badem, 228, 229 Baharat, 2, 3, 140, 161, 162, 167, 168, 207, 240, 266, 270, 273, 278, 304, 307, 323 Bakka, 121, 122, 138, 143, 144, 150, 160, 166, 193, 197, 205, 214, 219, 249, 250, 267, 270, 273, 286, 290, 296, 297, 301, 312,314 Bakkam aac, 234 Bakla, 213, 241, 244 Baklagiller, 21, 230 Bakteriler, 18, 19,20,21, 22, 23,24,25,33 Bakterisit, 28, 148, 273 Baldran, 280 Baldnkara, 102 Balsam, 14, 117, 221,240, 241 Balsamum, 14, 117, 234, 240, 241 Balsamum Canadense, 117 Balsamum Copaivae, 234 Balsamum Peruvianum, 241 Balsamum Tolutanum, 240 Bamya, 252 Banotu, 299 Banotu yapra, 299 Basidiolichenes, 9, 77 Basidiomycetes, 52, 61, 70, 73

400

Basitrasin, 27, 28 Basitrasin A, 27 Basurotu, 201 Bal lahana, 215 Bataklk servisi, 121 Bat nar, 222 Bat mazs, 126 Batc ereltiotu, 100 Baytarname, 1 Bazidiyospor, 52, 61 Bazidiyum, 52, 62, 70 Begonvil, 196 Bektai zm, 220 Belladon yapra, 297 Bellis, 325 Benekli ereltiotu, 102 Benzaldehit, 229 Benzathini Benzylpenicillinum, 56 Benzoe, 288 Benzoik: asit, 240 Benzylpenicillinum Kalicum, 56 Benzylpenicillinum Natricum, 56 Berberidaceae, 163, 205 Berberin, 199, 206 Berberis, 70, 71, 205, 206 Berberis crataegina, 206 Berberis vulgaris, 205, 206 Bergamot aac, 257 Bergamot esans, 257 Bergamot, 257, 258 Bebyk, 228 Beta vulgaris, 194, 195 Beta vulgaris var.rapa forma altissima, 194 Betel cevizi, 140 Betula, 175, 177, 178 Betula alba, 178 Betula pendula, 175, 178 Betula lenta, 178 Betula pendula, 178 Betula pubescens, 178 Betula verrucosa, 178 Betulaceae, 176 Beyaz pleme, 146 Beyaz dut, 181 Beyaz hardalotu, 217 Beyaz kav, 69 Beyaz nilfer, 204 Bezelye, 173, 207, 244 Bezir ya, 263 Biber, 168, 301 Biberiye esans, 307 Biberiye, 307 Bidens, 325 Biflavorlar, 86 Bilabiat, 296, 302, 305, 307, 308, 311, 319

Billbergia, 143 Binbirdelikotu, 246 Binyaprak, 323 Bir imyaprakl bitkiler, 130 Bira mayas, 19,53,54, 55 Birleikpetalliler, 284 Bitki fizyolojisi, 3 Bitki sistematii, 1, 4, 2, 9, 12, 15 Bitki taksonomisi, 3 Bitkilerin isimlendirilmesi, 78 Bitkilerin snflandrlmas, 4 Bitkilerin tayini, 5, 10 Bitkisel droglar, 13 Bitkisel fildii, 141 Bitkisel kmr, 170, 171, 179, 253 Bitotu, 146, 198 Blastophaga grossorum, 182 Bodur ard, 121 Bohaotu, 200 Boldin, 204 Boldoglusin, 204 Boletus edulis, 65 Boletus satanas, 67, 68 Bongardia chrysogonum, 206 Boraginaceae, 295 Borago officinalis, 296 Boreava orientalis, 217 Boru iei, 300 Borulu kriptogamlar, 9, 89 Boswellia, 256 Bougainvillea spectabilis, 196 Boyac aspiri, 323 Boyac kk, 314 Boz geven, 236 Boz st, 170 Brtlen, 226 Brtlen meyvas, 226 Blnen Bitkiler, 16, 17 Brlce, 244 Brassica, 215, 216, 217 Brassica nigra, 215, 216 Brassica oleracea, 215, 216 Brassica. oleracea \ai.botrytis, 215 Brassica rapa var.oleracea, 216 Brassica rapa var.rapa, 216 Brassicaceae, 214 Brezilya mahmudesi, 295 Bromeliaceae, 143 Bromeliales, 131,143 Bromelin, 143 Brosimum utile, 184 Brucella, 28 Brusin, 290 Brksel lahanas, 216 Bryonia, 277, 317

401

Bryonia alba, 317 Bryophyllum calycinum, 220 Bryophyta, 16, 76, 86 Buday, 58, 71,81, 135, 137 Buday niastas, 135 Budaygiller, 58, 133 Bulbus, 13, 14, 148, 149, 150, 154 Bulbus Scillae rubrae, 150 Bulbus Scillae, 14, 149, 150, 154 Bupleurum falcatum, 283 Buplranlar, 283 Bur, 188 Burak, 244 Burseraceae, 256 Butanol, 20, 23 Butirik asit, 20 Buxaceae, 264 Buxus balearica, 264 Buxus sempervirers, 264 Buyan, 239 Buyotu, 239

c
C vitamini, 23,44, 54, 148, 225, 226, 227, 228, 249, 258, 259, 275, 287, 301 Cachou, 232 Cactales, 250 Cad fnd, 221 Caesalpinia gilliesii, 235 Caesalpiniaceaea, 232 Caesalpinioideae, 230, 231, 232, 234 Calapa reinesi, 295 Calapa tuberi, 295 Calendula arvensis, 324 Calendula officinalis, 324 Camellia japonica, 249 Camellia sinensis, 248 Campanula, 319 Campanulaceae, 318 Campanulales, 318 Campanulatae, 9 Camphora, 209 Cananga odorata, 207 Canarium, 256 Canavarotu, 7 Cannabinaceae, 184, 185 Cannabis, 184, 185 Cantharellus cibarius, 65 Capparaceae, 209, 214 Capparis ovata, 214 Capparis spinosa, 214 Caprifoliaceae, 314 Capsella bursa-pastoris, 216, 217 Capsicum annuum, 301

Carbo Ligni, 170, 171, 253 Carduus marianus, 324 Carica papaya, 249 Caricaceae, 249 Carpinus, 174, 175, 176 Carpinus betulus, 175, 176 Carpinus orientalis, 176 Carpobrotus acinaciformis, 196 Carrageen, 47 Carthamus tinctorius, 323 Carum carvi, 278, 279 Carya, 172, 173 Carya illinoensis, 174 Carya ovata, 174 Caryophyllaceae, 191, 193 Caryophyllales, 190 Cascara sagrada, 269 Cassia, 15, 208, 209, 232, 233 Cassia fstula, 233 Cassia angustifolia, 233 Castanea, 175, 177, 179 Castanea sativa, 175, 179 Castanea vesca, 179 Castilloa elastica, 184 Casuarina, 7, 166 Casuarina equisetifolia, 166 Casuarinaceae, 166 Casuarinales, 165, 166 Catechu, 140, 168, 232 Catharanthus roseus, 292 Cattleya, 159 Cedrus, 109, 119, 120 Cedrus atlantica, 119 Cedrus brevifolia, 119 Cedrus libani, 119, 120 Cedvar, 162 Cehri, 269 Celosia cristata, 196 Celtis australis, 186 Cennet kuu, 160, 235 Centaurea, 325 Centaurium erythraea, 291 Centella asiatica, 282 Centiyane, 290 Centrales, 36, 37 Centranthus ruber, 316 Centrospermae, 166, 190 Cera Carnauba, 140 Cera Palmarum, 140 Cera, 14, 140 Ceramiales, 48 Ceramium, 48, 193 Cerasus avium, 229 Cerasus mahaleb, 229 Cerasus vulgaris, 229

402

Ceratium tripos, 35 Ceratomyxa, 50 Ceratonia siliqua, 234, 235 Cercis siliquastrum, 232, 234 Ceterach offcinarum, 99, 102 Cetraria islandica, 80, 81 Cetraria, 78, 80, 81 Ceviz, 172, 174, 300 Cheiranthus, 217 Chelidonium majus, 212, 213 Chenopodiaceae, 194 Chenopodiales, 190 Chenopodium, 8, 194 Chenopodium anthelminthicum, 8, 194 Chlamydobacteriales, 24 Chlorella, 39, 73 Chlorella vulgaris, 39 Chlorophyceae, 35, 38, 39, 73 Chondodendron tomentosum, 206 Chondodendron, 206 Chondrus crispus, 47 Chrococcus, 73 Chrozophora, 11 Chrysanthemum, 325 Chrysophyceae, 35, 36 Crtatan, 317 C/cer arietinum, 244 Cichona ledgeriana, 313 Cichorioideae, 325 Cichorium intybus, 326 Cicuta virosa, 280 Cilivia, 155 Cimbopogonflexuosus, 137 Cimbopogon martini, 137 Cimbopogon nardus, 137 Cimicifuga racemosa, 199 Cinchona calisaya, 313 Cinchona officinalis, 313 Cinchona succirubra, 312, 313 Cinchona, 7, 312, 313 Cineraria, 325 Cinnamomum camphora, 209 Cinnamomum cassia, 15, 208, 209 Cinnamomum zeylanicum, 209 Cionura erecta, 294 Cistaceae, 245 Cistus, 189, 245 Cistus creticus, 245 Cistus ladaniferus, 245 Cistus laurifolius, 245 Cistus monspeliensis. 245 Cistus parviflorus, 245 Cistus salviifolius, 245 Citrullus colocynthis, 317 Citrullus flexuosus, 318

Citrullus sativus, 318 Citrullus vulgaris, 318 Citrus, 257, 258 Citrus aurantium \ar.amara, 257 Citrus aurantium var.decumana, 258 Citrus aurantium var.dulce, 257, 258 Citrus bergamia, 257 Citrus deliciosa, 259 Citrus grandis, 258 Citrus hierochuntica, 259 Citrus limetta, 259 Citrus limon, 258 Citrus medica, 258, 259 Citrus nobilis, 259 Citrus paradisi, 258 Citrus sinensis, S Civanperemi, 323 Cladonia, 76, 77, 78, 81, 82, 83 Cladonia alpestris, 83 Cladonia pyxidata, 81, 82 Cladonia rangiferina, 83 Cladophora, 39, 73 Clathrus cancellatus, 70 Claviceps, 58, 59 Claviceps microcephala, 58 Claviceps nigricans, 58 Claviceps paspal, 58 Claviceps purpurea, 58, 59 Clavicipitaceae, 58 Clematis, 202 Clostridium, 18, 20, 23 Clostridium botulinum, 20 Clostridium tetani, 18, 23 Cocculus indicus, 207 Coccus, 22,183 Coccus lacca, 183 Cochicum speciosum, 145 Cocos nucifera, 139 Coffea arabica, 313 Coffe arabica \zx.mocca, 313 Coffea arabica var. typica, 313 Coffea canefora, 313,314 Coffea canefora var.robusta, 314 Coir, 139 Cola acuminata, 255 Cola nitida, 255 Cola vera, 255 Colchicum autumnale, 8, 145, 146 Collemapulposum', 75 Colocasia esculenta, 143 Colophonium, 112, 113 Columna, 250 Columniferae, 250 Commiphora, 256 Compositae, 9, 26, 230, 319, 320, 325

403

Condurango, 294 Coniferae, 106, 107, 119 Conium maculatum, 279, 280, 282 Contortae, 288 Convallaria majalis, 151, 152 Convolvulaceae, 294, 295 Convolvulus scammonia, 295 Copaifera officinalis, 234 Copernicia cerifera, 140 Coprinus atromentarius, 68 Coptis chinensis, 199 Coptis deltoides, 199 Coptis japonica ,199 Cora pavonina, 77 Corchorus, 254 Cordyceps, 58 Coriandrum sativum, 277, 279 Cornaceae, 275 Cornus mas, 275, 276 Cornus sanguinea, 275 Cortex Chinae, 26, 312 Cortex Cinchonae, 312 Cortex Cinnamomi cassiae, 15, 209 Cortex Cinnamomi zeylanici, 209 Cortex Frangulae, 268, 269 Cortex Fructus granati, 273 Cortex Granati, 273 Cortex Hamamelidis, 221 Cortex Mezerei, 274 Cortex Mori nigrae, 182 Cortex Pini, 115 Cortex Pruni padi, 229 Cortex Quillajae, 224 Cortex Radicis gossypii, 252 Cortex Rhamni Frangulae, 268 Cortex Rhamni purshianae, 269 Cortex Salicis, 170 Cortex Thymiamitis, 221 Corydalis, 213 Corydothymus capitatus, 305 Corydothymus, 7, 305 Corylaceae, 174 Corylus, 174, 175, 177 Corylus avellana, 174, 175, 177 Corylus colurna, 175, 177 Corylus maxima, 175, 177 Coxiella burnetii, 32 Crassula, 219 Crassulaceae, 219 Crataegus monogyna, 227, 230 Crataegus, 223, 227, 230 Crenothrix polyspora, 24 Crocus, 156, 157 Crocus sativus, 157 Croton tiglium, 261

Cruciferae, 209, 214, 215, 217 Cryptogamae, 15

Cucumis melo, 318 Cucurbita maxima, 318 Cucurbita pepo, 318

Cucurbitaceae, 277, 316 Cucurbitales, 316

Cuminum cyminum, 278

Cupressaceae, 107, 121, 124

Cupressus, 121, 124, 125 Cupressus sempervirens, 124, 125 Cupressus sempervirens \ax.horizontalis, 124 Cupressus sempervirens pyramidalis, 125 Curcuma longa, 162 Curcuma zedoaria, 162

Curry, 162 Cutleriales, 40 Cce ard, 121 Cce kz, 65 Cce mrver, 314 Cce palmiye, 139 Czzam, 24, 150 Cyanophyceae, 9, 73 Cyanophyta Niastas, 34 Cyanophyta, 16, 34 Cyathium, 262 Cycadaceae, 104 Cycadinae, 104
Cycas revoluta, 106 Cyclamen, 286, 287 Cyclamen coum, 287 Cyclamen hederifolium, 287 Cyclamen neapolitanum, 287 Cydonia vulgaris, 228 Cymbella lanceolata, 38 Cymbopogon, 136, 137 Cymbopogon citratus, 137 Cymbopogon schoenanthus, 137 Cymbopogon winterianus, 137 Cynara scolymus, 324 Cynips gallae tinctoria, 180 Cynodon dactylon, 136

Cyperaceae, 58, 138

Cyperus papyrus, 138 Cypripedium, 159 Cystoseira barbata, 44 Cytinus hypocistis, 189 Cytisus, 231, 242 Cytisus scoparius, 242

ala, 229

404

alms likenler, 77, 83 akal erii, 229 akrotu, 281 alt, 269 am, 7, 60, 65, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 118, 143, 166, 188, 245 am fst, 111 am katran, 113 am reinesi, 113 am sakz, 112 am soymuu, 115 am terementisi, 112 amgiller, 109 aniei, 319 arkfelek, 249 avdar, 58, 59, 60, 137 avdar mahmuzu, 58, 59, 60 ay, 25, 225, 248, 253, 285, 305, 306, 308 ay yapra, 248 emenotu, 239 ekem, 188 idem, 145 idem tohumu, 145 ilek, 127, 222, 227 in mazs, 267 in tarn aac, 209 in tarn kabuu, 209 obanantas, 217 itlenbik, 186 ivitotu, 217 pleme, 200 rekotu, 200 venotu, 192 uhaiei, 286 rkl, 19, 49

D
Dactylorhiza, 159 Dafhin, 274 Da ardc, 121 Da buruu, 127 Da gl, 200 Daay, 305 Dahlia, 325 Dalakotu, 305 Dals likenler, 78, 82 Dammar reinesi, 109 Danaaya, 141 Danabartan, 200 Daphne mezereum, 274 Daphne pontica, 274 Datura, 297, 300 Datura innoxia, 301 Datura metel, 300

Datura stramonium, 300 Daucus carota, 283 Defne aac, 207 Defne meyvas, 208 Defne ya, 208 Defnegiller, 207 Dekoksiyon, 80, 283 Dekstran, 25, 26 Dekstrin, 135 Dekussat, 126,185, 186, 289,302, 308, 314 Delesseria sanguinea, 48 Delibal, 285 Delice, 137 Delphinium, 198 Delphinium staphisagria, 198 Demeklosiklin, 31 Demekolsin, 145 Demetilklortetrasiklin, 31 Demiraac, 166 Demirhindi, 233, 234 Demirhindi pulpas, 234 Deniz kadayf, 47 Deniz zm, 127 Deoksiandrografolit, 311 Dereotu, 283 Derris elliptica, 242 Determinare, 4, 10 Determinasyon, 4, 10 Dev aac, 120 Devedikeni, 324 Develiotu, 188 Dialypetalae, 16, 165, 197 Dianthus, 192, 193 Dianthus caryophyllus, 192 Diatomae, 35, 36, 38 Dicotyledones, 16, 130, 163, 164,165 Dictyota dichotoma, 41 Dictyotales, 41 Didinam, 305, 308 Didymium, 50 Difteri, 23,31 Digenia simplex, 48 Digilanid, 309 Digitalis, 8, 14, 308,309, 310 Digitalis cariensis, 310 Digitalis davisana, 310 Digitalis davisiana, 8, 310 Digitalis ferruginea, 309, 310 Digitalis grandiflora, 309 Digitalis lamarckii, 309 Digitalis lanata, 309, 310 Digitalis orientalis, 309 Digitalis purpurea, 14, 310 Digitalis schischkinii, 310 Digitalis trojana, 310

405

Digitalis viridiflora, 310 Digitoksin, 309 Digoksin, 309 Diken zm, 206 Dikotomik anahtar, 5 Dikotomik dallanma, 87, 92 Dikotomik, 5, 10, 41, 44, 47, 48, 87, 92, 102, 226 Dikumarol, 244 Dilcik, 126, 133 Dioik, 85,106, 108, 121,122, 124, 126, 140, 153, 165, 169, 181, 182, 184, 185, 186, 188, 204, 207,249,316 Dionaea muscipula, 218 Dioscorea, 153 Dioscorea alata, 153 Dioscorea batatas, 153 Dioscorea esculenta, 153 Dioscorea mexicana, 153 Dioscorea sylvatica, 153 Dioscoreaceae, 144, 153 Diosgenin, 153,240 Diospyros ebenum, 287 Diospyros kaki, 287 Diospyros lotus, 287 Diplococcus, 22, 23 Dibudak, 288 Discomycetales, 60 Dii ereltiotu, 100 Dii kozalak, 105, 107, 112, 115, 118, 119, 123, 124, 125, 129 Diotu meyvas, 280 Diotu, 280 Diretik, 88, 90, 93, 101, 102, 114, 119, 122, 126, 135, 136, 148, 149, 150, 151, 152, 178, 186, 188, 192, 200, 201, 213, 217, 226, 242, 247, 248, 253, 255, 266, 278, 282, 286, 296, 309, 312, 314, 323, 324 Diyatome, 37 Diyatome topra, 37 Diyatomit, 37 Dizanteri, 23, 31, 206, 245 Doal kafur, 209 Doal Sistem, 5, 6 Dou nar, 222 Dou kayn, 179 Dou ladini, 118 Dou mazs, 126 Domalan, 61 Domates, 301 Domuz ayr, 136 Domuz-turpu, 287 Dong Quai, 282 Dopamin, 242

Dvlmavratotu, 153 Dracaena, 131, 144 Dracaena draco, 144 Dracunculus vulgaris, 142 Drastik, 261,295,317 Drosera intermedia, 218 Droseraceae, 218 Drupa, 107, 138, 166, 167, 172, 193, 207, 219, 223, 224, 225, 228, 255, 266, 267, 269, 274, 275, 277, 288, 308, 314 Dryopteris, 8, 94, 95, 97, 98, 101 Dryopteris abbreviata, 99, 100 Dryopteris borreri, 100 Dryopteris caucasica, 100 Dryopteris flix-mas, 8, 95, 97, 98, 101 D-sorbitol, 23 D-tubokrarin, 206 Dut, 181 Duvar sarma, 275 Dn iei, 201 Dnieigiller, 197

E
E vitamini, 229, 288 E.macrorhyncha, 271 Ebegmeci yapra, 251 Ebegmeci, 250, 251 Ebegmecigiller, 250 Ebenaceae, 287 Ebenales, 287 Ebers Papyrus, 1 Ebucehil karpuzu, 317 Ecballium, 153, 317 Ecballium elaterium, 317 Echinacea angustifolia, 274, 324 Echinacea pallida, 324 Echinacea purpurea, 324 Echinocactus, 250 Echinocactus williamsii, 250 Echinops, 325 Echium, 296 Ectocarpales, 40 Efedrin, 128 Eir, 142, 143 Eir kk, 143 Erelti, 98, 100 Ereltiotlan, 16, 93, 103 Ejder aac, 144 Ekinakozit, 324 Ekinasein, 324 Ekisetin, 90 Ekliot, 90 Ekmek aac, 183 Ekoloji, 3

406

Ekiyonca, 260 Eksotoksin, 20 Ekspektoran, 47, 80, 82, 101, 102, 114, 115, 156, 192, 221, 240, 245, 247, 251, 253, 260, 266, 286, 288, 304, 311, 313,319, 325 Ekzospor, 49 Elaeagnaceae, 274 Elaeagnus angustifolia, 274 Elaeis guineensis, 140 Elaterium, 317,318 Elemi, 256 Eletrozit B, 277 Elettaria cardamomum, 161 Eleutherococcus senticosus, 277 Elma, 69, 222, 228, 290, 306 Elma ya, 306 Elodea canadensis, 131 Embriyo, 103, 163, 168, 231 Embryologia, 3 Emenagog, 122, 126, 157, 259 Emetin, 313 Emoliyan, 46,47, 102, 253 Emlgatr, 192, 224 Emlsin, 229 Emlsiyon, 47, 192, 237,311 Endemik, 120, 306,309,310 Endolitik likenler, 76 Endospor, 18,49 Endotoksin, 20 Engerekotu, 296 Enginar, 324 Ensektisit, 242 Ensiform, 156 Entemogam, 129, 158, 169, 223 Enzim, 26, 54, 143, 147, 229 Ephedra, 127, 128 Ephedra campylopoda, 127, 128 Ephedra distachya, 127, 128 Ephedra equisetina, 128 Ephedra intermedia, 128 Ephedra majr, 127, 128 Ephedra sinica, 128 Ephedraceae, 126 Epifit, 74, 87, 92, 143, 158 Epiin, 144,218, 223 Epikaliks, 223,250, 251 Epikatein, 227 EPO, 274 Equisetaceae, 90 Equisetales, 90 Equisetatae, 89, 90 Equisetum, 8, 90, 91, 92, 166 Equisetum arvense, 90, 91 Eguisetum giganteum, 92

Equisetum hiemale, 92 Equisetum maximum, 91 Equisetum palustre, 8 Equisetum palustre, 92 Equisetum ramosissimum, 91 Euisetum telmateia, 91 Eremurus spectabilis, 149 Ergo alkaloitleri, 58 Ergobazin, 59 Ergobazinin, 59 Ergokornin, 59 Ergokominin, 59 Ergokriptin, 59 Ergokriptinin, 59 Ergokristin, 59 Ergokristinin, 59 Ergot de Seigle, 58 Ergotismus, 58 Ergozin, 59 Ergozinin, 59 Erguvan, 234 Erica, 284 Erica arborea, 284 Erica verticillata, 284 Ericaceae, 284, 285 Ericales, 284 Erik, 140, 222, 229 Eriobotrya japonica, 228 Eritromisin, 27, 31 Erkek kozalak, 104, 107, 109, 110, 115 Erodium, 260, 262 Eruca sativa, 217 Erusik asit, 216, 217 Erythromycinum, 31 Erythroxylaceae, 260 Erythroxylon coca, 260 Escherichia coli, 23, 28, 26 Eserin, 11,241 Eskulin, 277 Esmer algler, 35, 40, 41 Esrar, 184, 185 Esrar otu, 184 Essence de Wintergreen, 286 Essin, 267 Eek hyar, 317 Etanol, 23, 83 Etheroleum Chenopodii, 194 Eubacteriales, 23, 26 Eucalyptus, 270, 271, 272 Eucalyptus amygdalina, 271 Eucalyptus camaldulensis, 271 Eucalyptus globulus, 270, 271 Eucalyptus robusta, 271 Eucalyptus viminalis, 271 Eucheuma spinosum, 46

407

Eugenia caryophyllata, 272 Euglena viridis, 35, 36 Eumycetes, 50, 52 Euphorbia, 11, 262 Euphorbia resinifera, 262 Euphorbia splendens, 262 Euphorbiaceae, 11,261 Euphorbium, 262 Evcik kran, 65 Evelek, 190 Evening Primrose Oil, 274 Evernia, 76, 78, 81, 82, 83 Evernia prunastri, 81, 82, 83 Evernik asit, 76, 82 Evolsyon, 3, 4, 5 Evosin, 82 Exogonium purga, 295

F
Faba Calabaricae, 241 Fabaceae, 9,21,236, 244 Fagaceae, 175, 177, 179 Fagales, 9, 165,174 Fagopyrum esculentum, 190 Fagus, 100, 175, 177, 179 Fagus orientalis, 175, 179 Fagus sylvatica, 179 Falkat, 270, 271,283 Fallen, 65 Falloidin, 65 Farinosae, 131, 143 Farmakobotanik, 2 Faslye, 244 Fenolik bileikler, 86, 304, 305 Ferbiyun, 262 Ferment, 209, 229, 249 Ferribacterium, 23 Ferula asa-foetida, 281 Ferula meifolia, 281 Ferula nartex, 281 Fesleen, 307 Feverfew, 321 Fndk aac, 174 Fndk, 174 Frat kava, 171 Fstk am, 111 Ficus, 182, 183 Ficus carica, 182, 183 Ficus carica var.caprifcus, 182 Ficus carica \w.domestica, 182 Ficus elastica, 182 Ficus laccifera, 183 Ficus pandurata, 182 Ficus religiosa, 183

Fide yakma, 51 Fig, 244 Fikoeritrin, 34,45 Fikoksantin, 40 Fikosiyanin, 45 Filbahri, 220 Fildii aac, 141 Filicales, 93, 99 Filicatae, 9, 89, 93 Filisgin, 303 Filisik asit, 98 Filloklad, 151 Fillot, 230, 232 Filogenetik Sistem, 5 Finike ardc, 123 Fisostigmin, 241 Fitocorafya, 4 Fizyoloji, 3 Flabellat, 105, 106 Flacourtiaceae, 249 Flagellatae, 35 Flavaspidik asit, 98 Flavedo, 256 Flavonlar, 86, 282 Flavonozit, 149, 190, 219, 225, 226, 239, 241, 242, 257, 259, 267, 271, 274, 290, 292, 308, 323 Flebit, 267 Flobatanen, 232 Floem, 95, 96,104, 115,130 Flora, 10, 12 Flora Orientalis, 12 Flores Althae, 251 Flores Althaeae, 251 Flores Arnica, 323 Flores Arnicae, 323 Flores Caryophylli, 272 Flores Chamomillae romanae, 320 Flores Chamomillae, 320 Flores Cinae, 322 Flores Granati, 273 Flores Koso, 227 Flores Lavandulae, 303 Flores Malvae, 251 Flores Rosae, 225 Flores Sambuci, 314 Flores Tiliae, 253 Flores Verbasci, 310 Flores Violae, 247 Floride niastas, 45 Floroglusinol trevi, 98 FIos Pyrethri, 320 Flos Rhoeados, 213 Foeniculum vulgare, 279, 281 Folia Adianti, 102

408

Folia Belladonnae, 14, 193, 256, 297 Folia Boldo, 204 Folia Cedri, 119 Folia Cocae, 260 Folia Digitalis, 14, 309 Folia Digitalis lanatae, 309 Folia Eucalypti, 270 Folia Farfarae, 322 Folia Fragariae, 227 Folia Hamamelidis, 221 Folia Hennae, 273 Folia Hippocastani, 14 Folia Hyoscyami, 299 Folia Jaborandi, 259 Folia Juglandis, 172 Folia Lawsoniae, 273 Folia Melissae, 14, 304 Folia Menthae piperitae, 302 Folia Myrti, 270 Folia Nicotianae, 301 Folia Rosmarini, 307 Folia Rubi fruticosi, 226 Folia Salviae, 14, 306 Folia Sennae, 233 Folia Stramonii, 300 Folia Theae, 248 Folia Uvae-ursi, 286 Folik asit, 54, 80 Folikl, 197, 199, 218, 219, 223, 224, 231, 292, 294 Folium, 13, 106, 208, 211, 227, 251 Folium Althaeae, 251 Folium Lauri, 208 Folium Malvae, 251 Folium Papaveris, 211 Folliculi Sennae, 233 Fomes fomentarius, 69 Fomes laricis, 69 Fomes officinalis, 69, 120 Formononetin, 199 Forsythia viridissima, 289 Fragaria, 224, 227 Fragaria vesca, 227 Frangula alnus, 268 Fraxinus, 288 Fraxinus angustifolia, 289 Fraxinus exelsior, 289 Fraxinus ornus, 288 Freezia, 156 Frengi, 31, 32 Frenk kimyonu, 278 Frenk zm, 220 Frenkinciri, 250 Fritillaria, 150 Fructus Ammi visnagae, 15, 280, 283

Fructus Anisi stellati, 203 Fructus Anisi, 14, 203, 279, 283 Fructus Capsici, 301 Fructus Cardamomi, 161 Fructus Cardui mariae, 324 Fructus Caricae, 182 Fructus Carvi, 278, 283 Fructus Colocynthidis, 317 Fructus Conii, 280, 283 Fructus Coriandri, 277, 283 Fructus Crataegi, 227 Fructus Cubebae, 167,168 Fructus Cumini, 278 Fructus Cydoniae, 228 Fructus Cynosbati, 225 Fructus Foeniculi, 280, 283 Fructus Fragariae, 227 Fructus Juniperi, 122 Fructus Lauri, 208 Fructus Papaveris immaturi, 211 Fructus Pimentae, 273 Fructus Piperis albi, 167 Fructus Piperis nigri, 167, 168 Fructus Rhamni cathartici, 269 Fructus Rosae caninae, 225 Fructus Rubi fruticosi, 226 Fructus Serenoae repentis, 140 Fructus Silybi mariani, 324 Fructus Vanillae, 160 Fruktifkasyon, 52, 59, 60, 62, 64, 69, 70 Fucales, 44, 45 Fucus, 40, 42, 44, 45 Fucus serratus, 44 Fucus spiralis, 44 Fucus vesiculosus, 40,45 Fuligo, 50 Fumagillin, 57 Fumaria officinalis, 213 Fumariaceae, 209, 213 Fumarprotosetrarik, 80 Fungi, 49 Fungus Chirurgorum, 69 Fungus Laricis, 69 Fungusit, 32, 273 Funtumia elastica, 294 Furanokromon, 280 Furunculus, 54, 82

G
Galam ya, 287 Galantamin, 154 Galanthus elwesii, 155 Galanthus ikariae, 154 Galega officinalis, 242

409

Galegin, 242 Gallae Chinensis, 267 Gallae Quercinae, 180 Gallae, 14, 180, 267 Gametangiyum, 85 Gametoft, 85, 88, 89, 103 Gamosepal, 231, 236,286, 296, 308 Gastromycetales, 69 Gaultheria procumbens, 286 Gavurhaha, 299 Gayakol, 264 Gazania, 325 Geastrum, 70 Gece sefas, 195 Gelidiales, 46 Gelidium amansii, 46 Gelidium confervoides, 46 Gelidium corneum, 46 Gelidium japoricum, 46 Gelidum cartilagineum, 46 Gelin duva, 196 Gelincik iei, 213 Gelincik, 213 Gelincikgiller, 210 Gemmae, 13, 171 Gemma Populi, 170 Genesis, 4, 229 Genetik, 3, 5,27 Gensiyopikrozit, 290 Gentamisin, 29 Gentamisin, 30 Gentiana, 290, 291 Gentiana asclepiadea, 291 Gentiana lutea, 290 Gentiana lutea, 291 Gentiana punctata, 291 Gentiana purpurea, 291 Gentiana verna, 291 Gentianaceae, 290 Gentianales, 288 Gentiyan kk, 290 Genus, 6, 7 Geobotanik, 4 Geoft, 144 Geraniaceae, 260, 262 Geraniales, 255 Geraniol, 137, 225,270 Geranium, 260, 262 Gerbera, 325 Gerek Mantarlar, 50, 52 Geum, 223 Gevrek st, 170 Geyikdili, 101 Gcr, 151 Gigartina mamillosa, 47

Gigartina stellata, 47 Gigartinales, 46,47 Gilaburu, 314 Gilik, 214 Ginekeum, 130, 197, 219, 225, 227, 249 Ginkgo, 105, 106 Ginkgo biloba, 106 Ginkgo flavonozitleri, 106 Ginkgoaceae, 106 Ginkgoiae, 106 Ginkgolid A, 106 Ginobazik, 295 Ginofor, 214, 224 Ginostemiyum, 158 Ginseng, 276,277 Gitoksin, 309 Gladiolus, 156 Gland, 13 Glandulae Lupuli, 184 Glandulae, 13, 184 Glaucium corniculatum, 212, 213 Gleba, 69 Gleditsia triacanthos, 235 Gliko-alkaloitler, 299 Glikojen, 49, 54, 65 Glikoz, 76, 80, 270 Glisirizik asit, 239 Glukomannan, 147 Gluma, 133, 134 Glumella, 133 Glumiflorae, 131, 133 Glusit, 160 Glutamik asit, 23, 242 Glycine max, 242, 243 Glycyrrhiza aspera, 239 Glycyrrhiza asymetrica, 239 Glycyrrhiza echinata, 239 Glycyrrhiza flavescens, 239 Glycyrrhiza glabra, 15, 238, 239, 240 Glycyrrhiza glabra var.,glabra, 239 Glycyrrhiza glabra var.violacea, 239 Glycyrrhiza.glabra va.glandulifera, 238 Gnetinae, 126 Goitre, 42 Gomalak, 183 Gossypium, 251, 252 Gossipium arboreum, 252 Gossipium barbadense, 252 Gossipium herbaceum, 252 Gossipium hirsutum, 252 Gossipium iconica, 239 Gossypium depuratum, 252 Gossypium herbaceum, 251 Gossipol, 252 Gotu Kola, 282

410

Gbekli salata, 326 Gs yumuatc, 81, 213, 234, 239, 311, 322 Gke, 188 Gknar esans, 117 Gknar, 65, 109, 115, 117, 188 Glevez, 143 Glsoam, 154 Gvde dikeni, 223 Gracillaria lichenoides, 46 Gracillaria verrucosa, 46 Gram negatif bakteri, 19 Gram pozitif bakteri, 19 Gramineae, 9, 58, 70, 132, 133, 134, 137, 138 Gramisidin, 28 Graphis, 78 Greypfrut, 258 Grindelia robusta, 325 Grindelia squarrosa, 325 Grossulariaceae, 219, 220 G-strofantozit, 292, 293 Guajacum officinale, 264 Guatr, 44 Gudema otu, 323 Gummi, 14, 15, 183, 232, 237, 256, 281 Gummi Arabicum, 232 Gummi Asa-foetida, 281 Gummi Laccae, 183 Gummi Tragacanthae, 15, 237 Gundelia tournefortii, 8, 314, 322, 325 Gut, 145 Gutta-percha, 287 Guzmania, 143 Gl petalleri, 225 Gl suyu, 225 Gl ya, 225 Glburnu, 225 Glgiller, 222 Glibriim, 232 Gm dme, 321 Gndnd, 324 Gnebakan, 324 Gnlk aac, 221 Grgen aac, 176 Gveyfeneri, 298 Gzelavratotu, 297 Gymrodium breve, 35 Gymnospermae, 16, 103, 104, 105, 126 Gynandrae, 158 Gypsophila arrosti, 192 Gypsophila bicolor, 192 Gypsophila paniculata, 193 Gypsophila venusta, 192 Gyromitra esculenta, 60, 61

H
Hadrosantrik, 89 Hadrosentrik, 95, 96 Hagenia abyssinica, 227 Halep am, 114 Hal saa mantar, 69 Halsinojen, 295 Ham filisin, 98, 99, 100 Ham kauuk, 261 Hamamelidaceae, 219, 220 Hamamelis virgiriana, 221, 222 Hamamelis yapra, 221 Hanmeli, 315 Hardalgiller, 214 Harmal, 263 Harmin, 263 Harnup, 234 Hasankeyf ttn, 301 Haseki kpesi, 202 Haha yapra, 211 Haha, 211 Hastat, 141 Hatay meesi, 181 Hatmi, 251 Hatmi kk, 252 Hatmi yapra, 251 Haustorium, 50, 75 Havlican, 162 Havu, 194, 206,283 Hayt, 308 Hayvansal droglar, 13 Hedera helix, 275, 277 Hederin, 276 Hekogenin, 155 Helianthus annuus, 324 Heliarthus tuberosus, 324 Helichrysum bracteatum, 323 Helichrysum plicatum, 323 Helichrysum siculum, 323 Helichrysum stoechas subsp.barrelieri, 323 Helleborus, 197, 199, 200 Helleborus niger, 199 Helleborus orientalis, 200 Helleborus vesicarius, 200 Hellebrozit, 199 Helmintokorton, 48 Helobiae, 131 Helvac kaba, 318 Helvella crispa, 60 Helvellik asit, 60 Hematoksilin, 234 Hematoxylon campechianum, 234 Hemostatik, 43, 60, 69, 170, 199, 217, 221

411

Hepaticae, 87 Herba Absinthii, 14, 322 Herba Adianti aurei, 88 Herba Adianti, 88, 102 Herba Adonidis, 200 Herba Andrographidis, 311 Herba Cannabis, 184 Herba Cannabis indicae, 184 Herba Catharanthi, 292 Herba Centaurii, 291 Herba Centellae asiaticae, 282 Herba Conii maculati, 280 Herba Convallariae majalis, 151 Herba Echinaceae purpureae, 324 Herba Ephedrae, 128 Herba Equiseti, 90 Herba Galegae, 242 Herba Hepaticae fontinalis, 87 Herba Lobeliae, 319 Herba Lycopodii, 93 Herba Passiflorae, 249 Herba Rutae, 102, 259 Herba Rutae-murariae, 102 Herba Scolopendrii, 101 Herba Serpylli, 304 Herba Solani nigri, 299 Herba Tanaceti parthenii, 321 Herba Tanaceti, 321 Herba Thymi, 304 Herba Urticae, 186 Herba Vincae, 292 Herba Violae tricoloris, 247 Herba Visci, 188 Herbaryum, 12, 13 Hercai meneke, 246, 247 Hermafrodit, 143, 144, 153, 158, 160, 167, 186, 187, 189, 194, 197, 204, 207,209, 210, 214, 215, 218, 219, 220, 223, 244, 246, 248, 249, 250, 255, 262, 269,286, 294, 296,315, 324 Hesperetol, 257, 258 Hesperidyum, 257 Hesperis, 217 Heterofli, 270, 279 Heterostili, 286 Heterotrof, 19, 49 Heterozit, 27, 29, 65, 151, 170, 190, 197, 199, 200, 204, 217, 229, 285, 290, 292, 293, 294, 309 Hevea brasiliensis, 261 Hezaren, 198 Hltan, 280 Hyar, 318 Hyarember, 233 Hibiscus esculentus, 252

Hibiscus rosa- sinensis, 253 Hibiscus sabdariffa, 253 Hibiskik asit, 253 Hickory cevizi, 174 Hidrastin, 199 Hidrastis rizomu, 199 Hidrofil pamuk, 252 Hidrogam, 129 Hidrosiyanik asit, 228, 229 Hif, 49, 52, 56, 57,61,62 Higroft, 245 Himalaya am, 114 Himenyum, 52, 68, 69 Hindiba, 326 Hindistancevizi ya, 139 Hint inciri, 250 Hint leyla, 255 Hinthyar, 233 Hintya, 261 Hintya tohumu, 261 Hipantiyum, 218, 219,223, 224, 225,228, 274 Hipericum calycinum, 246 Hipertansif, 242 Hipogin, 144, 197, 210, 218, 223, 265 Hipoglisemiyan, 44, 242 Hippocastanaceae, 267 Hippophae rhamnoides, 275 Histoloji, 3 Hiyosiyamin, 297,298, 299, 300 Hodgkin, 293 Holobasidiomycetidae, 62 Horasani, 322 Hordeum sativum, 71, 137 Horozibii, 196 Hoya carnosa, 294 H-strofantozit, 292 Humulus lupulus, 174, 184, 185 Humulus, 174, 184, 185 Hurma aac, 140 Huaac, 177 Hnnap, 269 Hydnaceae, 62, 63, 68 Hydnocarpus kurzii, 249 Hydnum repandum, 68 Hydrangea hortensis, 220 Hydrastis canadensis, 199 Hydrocharitaceae, 131 Hydrocotyle asiatica, 282 Hydrogenomoras, 23 Hymenomycetales, 62 Hyoscyamus, 297, 299, 300 Hyoscyamus albus, 300 Hyoscyamus aureus, 299 Hyoscyamus leptocalyx, 300

412

Hyoscyamus niger, 299, 300 Hyoscyamus pusillus, 300 Hyoscyamus reticulatus, 299 Hypericaceae, 246 Hypericum perforatum, 246, 247 Hypericum, 246, 247 Hypolepidaceae, 100

I,i
Iberis, 217 Ihlamur iei, 253 Ihlamur, 253 Ilex, 151 Isrgan, 186 Illicium verum, 203 Indigofera tinctoria, 244 Inula helenium, 325 Ipomoea batatas, 295 Ipomoea oryzabensis, 295 Ipomoea purga, 295 Ipomoea purpurea, 295 Ipomoea tricolor, 295 Ipomoea tuberosa, 295 Iridaceae, 144, 156 iris, 156, 157 iris florentina, 156 iris germanica, 156 iris pallida, 156 Isatis tinctoria, 217 sparta gl, 224 dentifkasyon, 4,10 tki enekliler, 163 letim demeti, 15,91,95,98, 100, 101, 132 mbrikat, 92, 107, 122, 124, 126, 180, 184, 304 mmersiyon ya, 124 mmunostimulan, 283, 325, 326 nci iei, 151 ncir, 55, 182 ndigo, 217, 244 nduzyum, 94, 95, 96, 98, 100, 101, 102 nek aac, 184 nfloresans, 286 ingiliz nanesi, 302 ngiliz raventi, 190 nsektisit, 320 nterferon, 325 nternodyum, 90, 132, 133, 134, 166 nlin, 149,319, 324, 326 nvolukrum, 174, 175, 176, 179, 200, 277, 279, 295,319, 321,323 peka, 313 peka kk, 313 pekotu, 294 ron, 156

speniyari Botanik, 2 stanbul Floras, 12 stanbul kekii, 304 tah ac, 76, 149, 160, 167, 240,256, 257, 270, 291, 302, 305, 312, 322, 323 yot, 40,41, 42,43,44, 45, 46, 80 zmir kekii, 305 zoborneol, 271, 306 zoflavonlar, 86 zofukoksantin, 36 zogami, 35, 49 zolikenin, 76, 80, 82 zospor, 89 zovaleriyanik asit, 316

J
Jambosa caryophyllus, 272 Jansiyan, 19, 290 Japon ayvas, 228 Japon nane esans, 303 Jasminium officinale, 289 Jasminium sambac, 289 Jasmolinler, 320 Jatrorhiza palmata, 206 Jeloz, 46 Jojoba ya, 265 Juglandaceae, 172 Juglandales, 166, 172 Juglans nigra, 173 Juglans regia, 172, 173 Juglans regia, 173 Juniperus, 7, 8, 105, 121, 122 Juniperus communis, 122 Juniperus drupacea, 122, 123 Juniperus excelsa, 123 Juniperus foetidissima, 123, 124 Juniperus nana, 1, 8, 121, 122, 123 Juniperus oxycedrus, 121, 122 Juniperus phoenicea, 123 Juniperus sabina, 122 Juniperus virginiana, 124 Jt, 254

K
Kabak ekirdei, 318 Kabarckl alg, 44 Kabuksu likenler, 78, 83 Kadeh likeni, 82 Kadntuzluu, 206 Kadk, 210 Kafeik asit, 227, 324 Kafein, 248, 255, 314 Kafkasya gknar, 116 Kafur aac, 209

413

Kafur, 209, 303, 306 Kahkaha iei, 295 Kahveaac, 313 Kainik asit, 48 Kakao ya, 288 Kakule, 161 Kakule meyvas, 161 Kalabar baklas, 241 Kaldrk, 296 Kaliforniya gknar, 117 Kam azulen, 320 Kambiyum, 89, 130, 163, 164 Kambu, 42 Kam, 17,21,34,35,36 Kaml algler, 35 Kamelya, 249 Kan damlas, 200 Kanada balsam, 117 Kanamisin, 30 Kanamisin A, 30 Kanatl ceviz, 173 Kanavcotu, 200 Kandilotu, 298 Kanlca mantar, 65 Kantaron ya, 246 Kapal tohumlu bitkiler, 16, 104, 129, 130 Kapari, 214 Kapitulum, 320, 321 Kaplanboan yumrusu, 198 Kaplanboan, 197, 198 Kapsaisin, 301 Kapsl, 17, 88, 144, 153, 154, 158, 166, 169, 191, 194, 197, 210, 211, 213, 219, 246, 250, 251, 252, 257, 263, 267,270, 286, 297, 301 Kara ceviz, 173 Kara dut, 182 Kara kavak, 171 Kara kekik, 305 Karaaa, 186 Karaba, 303, 305 Karabiber, 167, 267 Karabuday, 190 Karaal, 269 Karacier yosunlar, 87 Karagen, 47 Karahindiba, 326 Karahurma, 287 Karakafes otu, 295 Karaman kimyonu, 278, 279 Karamuk, 192, 206 Karanfil, 140, 168, 192, 272 Karanfil esans, 273 Karat, 234 Karayemi, 228

Karayosunlan, 85, 87, 88, 103 Kardelen, 145, 154 Karde kan, 144 Karde yumru, 158, 159, 197 Kardiyoaktif heterozit, 151,293, 309 Kargabken, 290 Kargagz, 299 Karg, 138 Karnck, 88 Karina, 236, 237 Karite ya, 287 Karminatif, 143,170, 171, 201, 203, 207, 278, 279, 280, 282, 304 Karnabahar, 215 Karnauba mumu, 140 Karpofor, 277, 278 Karpuz, 318 Karta 1 ereltisi, 100 Kartopu, 315 Karvakrol, 304, 305 Karvon, 278 Karyops, 133, 135 Kasis, 220 Kau, 232 Katein, 227 Katrtrna, 242 Katran, 14, 113, 114, 119, 121, 178, 179 Katran aac, 119 Katran ardc, 121 Kauuk, 182, 184, 261, 294, 325, 326 Kauuk aac, 261 Kauliflori, 234,255 Kav, 69, 72,120 Kav mantar, 69, 72, 120 Kavak, 74, 170, 171, 188 Kavun, 183,249,318 Kavunaac, 249 Kaya ereltisi, 102 Kayack aac, 174,176 Kayn, 65,69, 74, 82, 100, 179 Kays, 65, 222, 229 Kaynanadili, 250 Kazaya, 194, 196 Kazda kknar, 116 Kazein, 242 Kebere, 214 Keiboynuzu, 234 Kediotu, 316, 317 Kediotu esans, 316 Kediotu kk, 316 Keditrna, 214 Kefe kimyonu, 278 Kefir, 25, 55 Kefir mayas, 55 Kehribar, 115

414

Kekik, 7, 304, 305 Kekik esans, 304 Keklikgz, 200 Kelb, 42 Kellin, 280 Keme mantar, 61 Kemferol, 282 Kemotaksi, 94 Kemotaksonomi, 4 Kendir, 184 Kenevir, 184, 185 Kenevir tohumu, 185 Kenger kahvesi, 325 Kenger sakz, 325 Kengerotu, 325 Kenopod esans, 194 Kereviz, 283 Kermes ilicis, 181 Kermes meesi, 181 Kersetin, 227 Kersetol, 225, 282 Kestane, 51, 179, 188,255,267 Kestane aac, 179 Keten, 263 Keten tohumu, 263 Keten tohumu ya, 263 Kbrs sediri, 119 Klr, 280 Kna, 135,273 Knack hastal, 70 Knakna kabuu, 312 Kridesi, 275 Krkba, 206 Krlangotu, 213 Krmz algler, 35, 46 Krmz biber, 301 Krmz iekli ykskotu, 309 Krmz kantaron, 291 Ksamahmut, 305 Kzl am, 111 Kzlaa, 178 Kzlck, 275 Kzsa aac, 106 Kibritotlar, 92 Kickxia elastica, 294 Kieselguhr, 37 Kilayik asit, 224 Kimyon, 278 Kinidin, 312 Kinin, 26, 312, 313 Kinkonin, 312 Kino, 272 Kini meyvas, 277 Kini, 277 Kitabl Nebatat, 2

Kitin, 49 Kitre zamk, 234, 238 Kivi, 249 Kladot, 153 Klasifkasyon, 4, 5 Klavatin, 93 Kloramfenikol, 32 Klorelin, 39 Klorofil a, 34, 36, 38, 85 Klorojenik asit, 216 Klortetrasiklin, 27, 30, 31 Koca ard, 123 Kocayemi, 285 Kodein, 211,213 Kohleazin, 198 Koka yapra, 260 Kokain, 260 Kokar ard, 123 Kkboya, 314 Kokina, 151 Kknar, 100, 115 Koku fksatr, 82, 221, 225 Kokulu gknar, 117 Kokulu meneke, 247 Kokulu yonca, 244 Kola tohumu, 255 Kolagog, 102, 204, 205, 206, 265, 288 324 Kolin, 67 Kolistin, 28 Kollagen, 283 Kolofan, 112, 113 Kolokaz, 143 Kolisin, 145 Kolumna, 158, 159,253 Kolza, 216 Komar, 284 Kombinasyon, 7 Kondurangin, 294 Kondurango kabuu, 294 Konidi, 53 Konidiyospor, 53, 56 Koniin, 280 Konisein, 280 Konkret, 225, 232 Konvallatoksozit, 151 Kopahu balsam, 234 Kopal reinesi, 109 Kpek gl, 225 Kpekzm, 299 Kopra, 139 Krhaha, 210 Korimbus, 192,217,259,321 Kormus, 143, 153, 156 Korona, 249, 294 Korsika solucan yosunu, 48

415

Kortizon, 51, 153,292 Korunga, 244 Koso iei, 227 Kosotoksin, 227 Kosta, 277, 278, 283 Kotiledon, 130, 163 Kozalak, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 115, 118, 121, 177, 178 Kozalakl bitkiler, 106 Kral ereltisi, 94 Kral mantar, 65 Kral amdan, 310 Kralie iei, 160 Krameria triandra, 8, 234 Kreozot, 179 Krizantem, 325 Krosin, 157 Kroton ya, 261 Kseromorf, 87, 166 K-strofantozit, 292 Kuasya aac, 256 Kudret helvas, 83 Kudret nar, 317 Kudrethelvas, 289 Kum zamba, 154 Kumarin, 229, 244, 277, 282, 289 Kumin aldehit, 278 Kupula, 174, 177, 179, 180 Kurtaya, 92 Kurtayakllar, 92 Kurtba, 274, 289 Kurtboan yumrusu, 198 Kurtboan, 197, 198 Kuburnu, 225 Kudili, 307 Kuidesi, 274 Kuskohigrin, 298 Kukonmaz, 152 Kuyemi, 137 Kuzey Anadolu gknar, 116 Kuzukula, 190, 260 Kbabe, 167 Kbebin, 167 Kk hindistancevizi, 207 Kkrtl heterozit, 215, 217 Kllenme hastal, 57 Krar, 290 Krdanotu, 280 Kstmotu, 231, 232

Laburnum vulgare, 244 Lacca Musci, 83 Lactobacillus, 19, 20, 23, 25, 55 Lactarius deliciosus, 65 Lactobacillus bulgaricus, 25 Lactobacillus caucasicus, 55 Lactobacillus delbruckii, 19, 25 Lactobacillus lactis, 25 Lactobacillus thermophilus, 25 Lactuca sativa, 326 Lactuca seriola, 326 Lactuca virosa, 326 Lactucarium, 326 Ladanum, 245 Laden, 189, 245 Ladin, 109, 117, 118 Lagenaria vulgaris, 317 Lakmus, 83 Laksatif, 47, 82, 102, 182, 225, 229, 234, 268, 269, 288, 289,312 Laktik asit, 20, 25 Laktik bakterileri, 25 Lale, 150, 204 Lale aac, 204 Lamiaceae, 9, 301 Lamiales, 301 Laminaria digitata, 42 Laminaria cichorioides, 42 Laminaria cloustoni, 42 Laminaria flexicaulis, 42 Laminaria hyperborea, 42 Laminaria japonica, 42 Laminaraia religiosa, 42 Laminaria saccharina, 43 Laminariaceae, 41 Laminariales, 41,43 Laminarin, 40 Laminarin, 40, 41,42,44 Lappa majr, 325 Larix, 69, 119, 120 Larix decidua, 120 Laser trilobum, 278 L-asparaginaz, 23 Lastik aac, 182 Lateks, 181, 182,184, 210, 213, 249, 261, 287, 291, 294, 295, 319, 325, 326 Lathyrus sativus, 244 Lauraceae, 207 Laurocerasi recens, 228 Laurocerasus officinalis, 228 Laurus nobilis, 207, 208 Lavandula, 8, 303 Lavandula angustifolia, 303 Lavandula cariensis, 8, 303 Lavandula officinalis, 303

L
Labada, 190 Labellum, 158, 159, 302 Labiatae, 9, 301, 302, 307, 308

416

Lavandula spica, 303 Lavandula stoechas, 303 Lavanta, 303 Lavanta iei, 303 Lavanta esans, 303 Lavsonin, 273 Lawsonia inermis, 273 Lecanora esculenta, 81, 83 Lecanora, 78, 81, 83 Leguminosae, 9, 26, 219, 230, 231 Legmen, 219, 231, 234, 235, 237, 238,242 Lekanorik asit, 79, 83 Lekanorin A, 83 Lemna, 143 Lemnaceae, 143 Lemon grass esans, 137 Lens esculenta, 244 Lentisel, 268 Leontice leontopetalum, 7, 206 Leontosaponin, 206 Leonurus cardiaca, 307 Lepidium sativum, 217 Leptothrix ochracea, 24 Lesitin, 242 Lessonia flavicans, 44 Lessonia nigrescens, 44 Letharia vulpina, 78 Leucojum aestivum, 154 Leuconostoc, 25 Leylak, 145, 214, 244, 255, 286, 289, 302 Lichen Islandicus desamaratus, 81 Lichen Islandicus, 80, 81 Lichen Pulmonariae, 81 Lichen Pyxidata, 82 Lichen Quercinus, 82 Lichenes, 9 Lif kaba, 317 Lignan, 277 Lignum, 13, 187, 256, 264 Lignum Guajac, 264 Lignum Quassiae, 256 Lignum Santali, 187 Ligula, 132, 133, 138 Liguliflorae, 325 Ligustilit, 282 Ligustrum vulgare, 289 Liken asidi, 76 Likenin, 74, 76, 80, 83 Likenler, 26, 39, 73, 74, 77, 78, 79, 80, 81 Likopodin, 93 Liliaceae, 9, 26, 144, 145, 146, 148, 150, 152, 153 Liliales, 131, 143, 153 Liliiflorae, 9, 143 Lilium, 9, 150

Limon aac, 258 Limon esans, 258 Linaceae, 263 Linalil asetat, 257, 303 Linalol, 257, 303, 306 Linoleik asit, 229, 262 Linolenik asit, 274 Linum, 263, 264 Linum usitatissimum, 263, 264 Lippia citriodora, 308 Lippia triphylla, 308 Liuidambar formosana, 221 Liquidambar orientalis, 221, 222 Liuidambar styraciflua, 221 Liriodendron tulipifera, 204 Lizerjik asit, 59 Lobaria, 78, 80, 81, 83 Lobaria pulmonaria, 78, 80, 81, 83 Lobelia in/lata, 319 Lobeliaceae, 319 Lobelin, 319 Lobelya, 319 Loganiaceae, 289 Lohusaotu, 188 Lokulusit kapsl, 147, 153,156, 169, 220, 246, 252, 260, 295,311,312 Lolium italicum, 138 Lolium perenne, 138 Lolium temulentum, 137 Lomentum, 231, 237 Lonicera japonica, 315 Lophophora williamsii, 250 Lophotrichus, 21 Loranthaceae, 188 Loranthus, 188 Lrokristin, 293 L-sorboz, 23 Luffa cylindrica, 317 Lunaria annua, 217 Lupinus, 231, 242, 243 Lupinus albus, 242, 243 Lupulinum, 184 Lbnan sediri, 119 Lycoperdon, 70 Lycopersicum esculentum, 301 Lycopodiaceae, 92 Lycopodiales, 92 Lycopodiatae, 89, 92 Lycopodium, 92, 93 Lycopodium clavatum, 92, 93 Lythraceae, 273

417

M
Macadamia Nut Oil, 275 Macadamia ternifolia, 275 Macadamia tetraphylla, 275 Macis, 207 Maclura pomifera, 183 Macrocystis, 42, 43 Macrocyss pyrifera, 43 Madekasik asit, 282 Madmak, 190 Magnolia grandi/lora, 203 Magnoliaceae, 202 Magnoliales, 197 Mahlep, 229 Mahmude kk, 295 Mahmudeotu, 295 Mahmuz, 59, 159, 198, 213, 246, 247 Makasotu, 196 Maki, 284 Makrogametangiyum, 85 Makrolit, 27, 31 Malik asit, 225 Maloideae, 227 Malta erii, 228, 298 Malus sylvestris, 228 Malva, 9, 250, 251,252 Malvaceae, 9, 250 Malvales, 9, 250 Mamut aac, 120 Mandragora, 153, 277, 297, 298 Mandragora autumnalis, 298 Mandragora officinarum, 298 Mangifera indica, 267 Mango, 267 Manihot utilissima, 261 Manila keneviri, 160 Manna, 83, 289 Manna Caelesta, 83 Manna likeni, 83 Mannitol, 40, 41,42, 49, 76, 83, 289 Manolya aac, 203 Mantar, 29, 46, 49, 50, 54, 57, 58, 60, 62, 63, 64, 65, 67, 68,69, 70, 71, 72, 73, 74, 75,76, 77, 115, 130, 131, 164, 180, 181, 209, 232, 324 Mantar meesi, 180, 181 Maranta arundinacea, 162 Marantaceae, 162 Marchantia polymorpha, 86, 87, 88 Marsdenia condurango, 294 Marsdenia erecta, 294 Marsdenozit, 294 Marul, 40, 326 Mastikatuar, 265

Mastix, 265 Matricaria chamomilla, 320, 321 Matthiola, 217 Mavi am, 118 Mavi kf, 50 Mavi-Yeil algler, 34 Maya Mantarlar, 53 Mayaotu, 184 Mayaslotu, 305 Maydanoz, 283 Mays papatyas, 320 Maymun aac, 109 Maz meesi, 180 Medicago, 231, 244 Meksika mahmudesi, 295 Melaleuca alternifolia, 273 Melas, 137 Melekotu, 281 Melia azedarach, 255 Meliaceae, 255 Melilotus officinalis, 244 Melilotus, 244 Melisa, 137, 304, 308 Melisa esans, 137, 304 Melissa officinalis, 14, 304 Meneke kk, 156 Menengi, 266, 314 Menispermaceae, 206 Mentha, 13,302 Mentha aquatica, 302 Mentha arvensis, 303 Mentha longifolia, 303 Mentha piperita, 13, 302 Mentha pulegium, 303 Mentha rotundifolia, 303 Mentha spicata, 302, 303 Mentha viridis, 303 Mentholum, 13 Mentol, 302, 303 Mercankk, 304 Mercimek, 244 Mercurialis, 11 Merendera attica, 145 Merendera caucasica, 145 Merendera, 145 Merikarp, 278 Mersin, 143, 239, 270 Mersin yapraklar, 270 Meryemana dikeni, 324 Merzeng, 304 Mee, 65,74, 179, 180, 188, 305 Mesembryanthemum, 196 Mesembryanthemum acinaciformis, 196 Meskalin, 250 Mespilus germanica, 228

418

Methanobacterium, 23 Metharococcus, 23 Metil salisilat, 178, 286 Metil-nonil keton, 259 Metroxylon rumphii, 140 Metroxylon sagu, 140 Meyan, 238, 239 Mezeryon, 274 Mezokarp, 13, 123, 139, 168, 172, 283 Msr, 71,82, 135,212, 233, 278 Msr niastas, 135 Msr pskl, 135 Mia, 221 Micobacterium tuberculosis, 82 Micrococcus, 22, 23 Micrococcus glutamicus, 23 Micromonospora purpurea, 30 Microspermae, 131, 158 Microtatobiotes, 32 Midriyatik, 297 Mikorhiza, 61 Mikrogametangiyum, 85 Mikrospor, 103 Mikrosporangiyum, 105 Mildiy, 50 Milk thistle, 324 Mimosa pudica, 231, 232 Mimosa, 231, 232 Mimosaceae, 231 Mimosoideae, 230, 231 Mimusops balata, 287 Mine iei, 308 Mirabilis jalapa, 195 Miristisin, 207 Mirozin, 209 Mirozinaz, 209, 215 Mirra, 256 Mirtol, 270 Miselyum, 24, 49, 51, 53, 59, 69, 75 Misvak, 265 Mnium, 88 Momordica charantia, 317, 318 Monadelf, 231, 233, 236 Monandr, 158 Monimiaceae, 204 Monochlamideae, 165 Monocotyledones, 16, 130, 131, 164 Monografi, 10 Monoik, 85, 104, 108, 121, 123, 135, 138, 165, 172, 174, 179, 181, 185, 186, 187, 204, 221, 223, 227, 261, 264, 316 Monokolpat, 130, 163 Monotrichus, 21 Mor dut, 182 Mor salkm, 244

Moraceae, 181 Morchella, 60, 61, 70 Morchella esculenta, 60 Morfin, 211,213 Morfoloji, 3 Morphologia, 3 Morus, 181, 183 Morusalba, 181, 183 Morus ngra, 182 Morus rubra, 182 Moskof topra, 37 Mousse de Chine, 82 Mozaik hastal, 33 Mozayk, 219 Mucor mucedo, 51 Mucorales, 50 Murt, 270 Musa acuminata, 160 Musa paradisiaca, 161 Musa textilis, 160 Musaceae, 131, 160 Musci, 83, 87 Muscus arborum, 82 Muscus officinarum, 82 Muskaridin, 67 Muskarin, 67 Muskarin, 67, 68 Mumula, 228 Muz, 160 Mge, 151 Mhrsleyman, 151 Mum iei, 294 Mrdmk, 244 Mrekkep hastal, 51 Mren, 284 Mrver iei, 314 Mrver, 314 Msilaj, 46, 147, 156, 159, 182, 215, 219, 226, 228, 234, 240, 250, 251, 252,253, 254, 263, 269, 289, 296, 312, 322 Mycobacterium, 24, 55, 82 Mycobacterium tuberculosis, 24, 82 Mycophyta, 16, 26, 71 Myosotis, 296 Myristica fragrans, 207 Myristicaceae, 207 Myroxylon balsamum, 240 Myroxylon, 240 Myroxylon pereira, 241 Myrrha, 256 Myrtaceae, 270 Myrtales, 270 Myrtus communis, 270 Myxomycetes, 50

419

N
Nane, 302, 303 Nane esans, 302 Nane ruhu, 302 Nane yapra, 302 Napellin, 198 Naraac, 273 Nar kabuu, 273 Narcissus, 155 Narenciye, 51, 257, 259 Narkotik, 29, 137, 184, 207, 280, 298 Narkotin, 211 Nastik hareket, 232 Nasturtium officinale, 217 Navicula acuta, 38 Neft ya, 112 Nektar, 158 Nektaryum, 169, 197, 198, 200, 205, 201, 223, 247 Neomisin, 30 Neomisin B, 30 Neomycini sulfas, 30 Neopellin, 198 Nepenthaceae, 218 Nepenthes, 218 Nephrodium fix-mas, 98 Nereocystis, 42, 43, 44 Nereocystis luetkeana, 43, 44 Nergis, 324 Nerium oleander, 292, 293 Nerol, 270 Nicotiana, 297, 301 Nigella, 197, 200, 201, 202 Nigella arvensis, 201 Nigella damascena, 201, 202 Nigella sativa, 201, 202 Nikotin, 90, 93, 301 Nilfergiller, 204 Niasta, 14, 34, 36,38,40, 45,49, 106, 131, 135, 140, 142, 143, 150, 153, 154, 159, 162, 183,244, 261,316 Nitrobacterium, 23 Nitrosomonas, 23 Nodozit, 21 Nodus, 21, 90, 91, 132, 133, 134, 138, 166, 189 Noelgl, 200 Nohut, 244, 263,314 Nomenklatr, 4 Noskapin, 211 Nostoc, 34, 73, 75 Nukleus, 17, 35,36, 54

Nuks, 166, 174, 176, 179,180, 191, 197, 200, 215, 217, 219, 223, 224, 225, 227, 262 Nuphar luteum, 204 Nyctaginaceae, 195 Nymphaea alba, 204 Nymphaeaceae, 204

o,
Ochrea, 189 Ocimum basilicum, 307 Oenothera biennis, 274 Oulotu, 14, 304 Okka gl, 225 Okrea, 189, 190, 191,282 Oksitetrasiklin, 31 Olea europea, 288, 289 Oleaceae, 288 Oleandomisin, 31 Oleandrin, 292 Oleanolik asit, 227 Oleik asit, 135, 229, 274, 288 Oleogomresin, 256 Oleoresin, 104, 112, 117, 120, 234, 256, 288 Oleoresina, 14 Oleum Abietis, 117 Oleum Amygdali, 229 Oleum Amygdali amarae, 229 Oleum Anisi, 203,279 Oleum Anisi stellati, 203 Oleum Arachidis, 239 Oleum Aurantii, 257 Oleum Aurantii floris, 257 Oleum Bergamiae, 257 Oleum Cacao, 255 Oleum Cadinum, 121 Oleum Carvi, 278 Oleum Caryophylli, 272 Oleum Cedri, 119 Oleum (Ligni) Cedri, 124 Oleum Chenopodii, 194 Oleum Citri, 258 Oleum Crotonis, 261 Oleum Cupressi, 125 Oleum Eucalypti, 271 Oleum Foeniculi, 280 Oleum Gossypii, 252 Oleum Hydnocarpi, 249 Oleum Ilang Ilang, 207 Oleum Jasmini, 289 Oleum Lauri, 208 Oleum Lavandulae, 303 Oleum Lini, 263 Oleum Maydis, 135

420

Oleum Melaleucae alternifoliae, 273 Oleum Melissae, 304 Oleum Menthae, 13,302 Oleum Menthae piperitae, 302 Oleum Myrti, 270 Oleum Neroli, 257 Oleum Olivae, 288 Oleum Papaveris, 212 Oleum Pini, 115 Oleum Ricini, 261 Oleum Rosae, 137, 225 Oleum Rosmarini, 307 Oleum Sabinae, 122 Oleum Salviae, 306 Oleum Santali, 187 Oleum Sesami, 311 Oleum Sinapis, 215 Oleum Terebinthinae, 112 Oleum Thymi, 304 Oleum Valerianae, 316 Olibanum, 256 Olpidium brassicae, 51 Oltuotu, 320 Onagraceae, 274 Orobrychys viciifolia, 244 Ononis spinosa, 242 Onosma, 296 Oogami, 49 Ophrys, 159 Ophrys atrata, 159 Ophrys fuciflora, 159 Ophrys speculum, 159 Opium, 15, 185,211,212 Oppozit, 107, 184, 187, 188, 191,204,246, 256, 263, 264, 265, 270, 275, 286, 292, 308,311,312,314,315,319, 323 OpuntiaJicus-indica, 250 Opuntiaceae, 250 Opuntiales, 250 Orchidaceae, 158 Orchidales, 131, 158 Orchis anatolica, 8, 15, 159 Orchis italica, 159 Orchis laxiflora, 159 Orchis mascula, 159 Orchis simia, 159 Orchis, 8, 15, 158, 159 Organograf, 3 Origanum, 7, 8, 304 Origanum dubium, 305 Origanum heracleoticum, 8 Origanum onites, 305 Origanum smyrnaeum, 305 Orman gl, 200 Ornithogalum, 150

Ornitogam, 129 Orobanche, 1 Ortanca, 220 Oryza sativa, 134, 135 Osmunda regalis, 94 Osmundaceae, 94 Ostrya carpinifolia, 176 Ostrya, 174, 176 Ouabain, 293 Oxalidaceae, 260 Oxalis acetocella, 260 Ozamin, 24, 27, 29 Ozamin yapsndaki antibiyotikler, 27 jenol, 209, 225, 272 kaliptetum, 272 kaliptol, 271,273, 303,306 Okalipts, 270 Okalipts esans, 271 Okalipts yapra, 271 kseotu, 188 ksrkotu, 321,322 lmez iek, 323 merotu, 184

P
P vitamini, 190, 225, 267 Padina pavonia, 41 Padus avium, 229 Paeonia decora, 200 Paeonia officinalis, 200 Paeonia peregrina, 200 Palamut meesi, 180 Palaquium gutta, 287 Palaquium oblongifolium, 287 Palea, 133, 134 Paleobotanik, 3 Paleontoloji, 3 Paliurus spina-christi, 268, 269 Palmatin, 199 Palmae, 131, 138 Palma-rosa esans, 137 Palmitik asit, 135,288 Palmiye, 138 Palustrin, 92 Pamuk, 69, 252 Panama Odunu, 224 Panax, 276, 277 Panax ginseng, 276 Panax quinquefolia, 277 Panax repens, 277 Pancar, 194 Pancratium maritimum, 154 Pandanales, 131, 132 Panicum miliaceum, 137

421

Panikula, 133, 135, 137, 138, 158, 184, 189, 192, 197, 255, 256, 265, 267, 289, 292, 297,311 Papain, 249 Papavar somniferum vm.nigrum, 210 Papaver,8, 15, 185,210,211,213 Papaver fugax, 213 Papaver orientale, 213 Papaver pseudo-orientale, 213 Papaver rhoeas, 211,213 Papaver somniferum subsp.anatolicum, 210 Papaver somniferum subsp.spontaneum, 210 Papaver somniferum var.albm, 210 Papaver somniferum va.glabrun, 210 Papaver somniferum va.setigerum, 211 Papaver somniferum, 8, 15, 185, 210, 211 Papaver tauricum, 213 Papaveraceae, 185, 209, 210, 213, 245 Papaverales, 209, 218 Papaverin, 211 Papilionaceae, 236, 237, 260 Papilionoideae, 230, 231, 232, 234 Papirs, 138 Paprika, 301 Papus, 315, 319, 321 Parafz, 52 Parakorolla, 153, 154, 155 Paratifo, 23 Parazit, 7, 17, 19, 32, 49, 55, 58, 69, 70, 71, 165, 189, 194, 308 Parazitisit, 146 Parenteral, 28, 29, 30 Parietales, 244, 250 Parietaria diffusa, 186 Parietaria judaiea, 186 Parmak am, 117 Parmelia, 77, 78, 79, 84 Parmelia furfuraeea, 84 Parmelia isidiotyla, 77 Paromomisin, 30 Partenolit, 321 Parthenium argentatum, 325 Pas mantar, 70 Pasrenkli ykskotu, 309 Passiflora, 248, 249 Passiflora caerulea, 249 Passiflora incarnata, 249 Passiflora racemosa, 249 Passifloraceae, 249 Patates, 24, 51, 143, 153, 261, 301 Patchouli esans, 307 Patlanga, 206 Patlcan, 301 Patpat, 7, 206

Patulin, 57 Pecan cevizi, 174 Pedaliaceae, 311 Pediastrum, 39 Peganum harmala, 263, 264 Pektin, 21, 34, 36, 147, 182, 225, 226, 227, 228, 259, 290 Pelargonium endlicherianum, 260 Pelargonium zonale, 260 Pelinotu, 322 Pelit, 180 Pelletierin, 273 Peltigera canina, 78 Peltigera, 78 Penicillium, 55, 56, 57 Penicillium camamberti, 57 Penicillium chrysogenum, 55 Penicillum citrinum, 57 Penicillium notatum, 55 Penicillium patulum, 57 Penicillium roquefortii, 57 Penisilin, 19, 26, 27, 32, 55, 56 Penisilinaz, 26 Penisilinler, 27 Pennales, 37,38 Pentadelf, 246 Pentamer, 163, 191, 218, 244, 246, 255, 261,263, 264, 290,311,314 Pentasiklik, 130, 143 Peonol, 200 Pericarpium Aurantii, 257 Perigin, 223, 228 Peril aldehit, 278 Periploca graeca, 294 Periplokozit, 294 Peritesyum, 58, 59, 69, 70 Peritrichus, 21, 23 Peronospora tabacina, 50 Persea gratissima, 208 Persica vulgaris, 229 Peru balsam, 241 Petalin, 206,213,245,260 Petaloid, 153, 158, 165, 188 Petigera, 78 Petit grain esans, 257 Petroselinum sativum, 283 Peumus boldus, 204 Peynir kekii, 305 Peyot, 250 Peziza, 60, 61 Pezizales, 60, 77 Peziza leporina, 61 Phaeophyceae, 35, 40 Phalaris canariensis, 137 Phallus impudicus, 70

422

Phanerogamae, 15 Phaseolus vulgaris, 244 Philadelphus coronarius, 220 Phoenix dactylifera, 140 Phoenvc theophrasti, 138, 140 Phoenix canariensis, 140 Photobacterium, 23 Phragmites australis, 138 Phragmobasidiomycetidae, 62, 70 Phycomycetes, 50 Phycophyta, 16, 135 Phyllitis scolopendrium, 96, 101 Phyllophora nervosa, 46 Physalis, 297, 298 Physalis alkekengi, 298 Physostigma venenosum, 241 Phytelephas macrocarpa, 141 Phytolacca americara, 193, 208 Phytolacca decandra, 193 Phytolaccaceae, 193 Phytopalaeontologia, 3 Phytophagineae, 33 Phytophtora cambivora, 51 Phytophtora citrophtora, 51 Phytophtora infestans, 51 Phytophtora, 51 Prasa, 148 Picea, 7, 109, 117, 118 Picea abies, 118 Picea excelsa, 118 Picea orientalis, 117, 118 Picea pungens, 118 Picrasma excelsa, 256 Piksidyum, 286, 299 Pilocarpus, 259 Pilocarpus jaborandi, 259 Pilocarpus microphyllus, 259 Pilocarpus pennatifolius, 259 Pilokarpin, 259 Pimenta officinalis, 273 Pimpinella, 14, 279, 280, 281 Pimpinella anisum, 14, 279, 281 Pimpinella flabellifolia, 279 Pinaceae, 107, 109, 118, 188 Pinales, 108 Pinen, 115, 122, 209 Pinna, 94, 96, 100 Pinnula, 95, 96, 97, 100 Pinnularia viridis, 38 Pinus brutia, 111, 112, 113, 114 Pinus griffithii, 114 Pinus halepensis, 111, 113 Pinus maritima, 114 Pinus nigra var.austriaca, 114 Pinus nigra \sx.pallasiana, 114

Pinus nigra, 8, 84, 105, 111, 113, 114, 171 Pinus palustris, 114 Pinus pinaster, 114 Pinus pinea, 111, 112 Pinus silvestris, 111, 114 Pinus succinifer, 115 Pinus, 7,8, 105, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115 Piper betle, 140, 168 Piper cubeba, 167 Piper longum, 168 Piper nigrum, 167, 168 Piperaceae, 167 Piperales, 165, 166 Piperin, 167 Piperiton, 303 Piranokumarin, 280 Pireotu, 321, 323 Piretrin esterleri, 320 Piretrinler, 319, 320,321 Piretrum cinerariifolium, 321 Pirin, 42, 135, 137 Pirin niastas, 135 Pistacia lentiscus, 265 Pistacia lentiscus \ai.chia, 265 Pistacia terebinthus, 266, 314 Pistacia vera, 266 Pisum, 230, 237, 244 Pisum sativum, 237, 244 Pityrosporum pachydermatis, 55 Pix Betulae, 178 Pix Betulinae, 178 Pix Fagi, 179 Pix Juniperi, 121 Pix Liquida, 113 Pix Pini, 113,114 Pix, 14, 113, 114, 121, 178, 179 Piyan, 239 Plantaginaceae, 311 Plantago, 131,312 Plantago afra, 312 Plantago alba, 171 Plantago asiatica, 312 Plantago majr, 312 Plantago ovata, 312 Plantago psyllium, 312 Plantago scabra, 312 Plasmodiophora brassicae, 51 Plasmopara viticola, 50 Platanaceae, 219, 221, 222 Platanus acerifolia, 222 Platanus occidentalis, 222 Platanus orientalis, 222 Pnmokok, 28 Poaceae, 9, 133

423

Poales, 131,133 Podoflin, 205 Podofllotoksin, 205 Podophyllinum, 205 Podophyllum peltatum, 205 Pogostemon cablin, 307 Pogostemon patchouli, 307 Poinciana gilliesii, 235 Polen kesesi, 105, 107, 126 Polen, 164 Poligala kk, 260 Polimiksin B, 28 Polimiksin B slfat, 28 Polimiksin E, 28 Polinoz, 138 Polinyum, 158, 159 Polipeptit snf antibiyotikler, 27, 28 Polipeptit, 23, 27, 28 Poliploit, 145 Polyanthes tuberosa, 155 Polycarpicae, 197, 218 Polygala pruinosa, 260 Polygala senega, 14, 260 Polygalaceae, 260 Polygonaceae, 189 Polygonales, 166, 189 Polygonatum multiflorum, 151, 152 Polygonum cognatum, 190 Polymyxini B sulfas, 28 Polypodiaceae, 102 Polypodium flix-foemina, 100 Polypodium flix-mas, 98 Polypodium vulgare, 97, 102 Polyporaceae, 62, 63, 69 Polyporus squamosus, 69 Polystichum, 94, 97, 100, 101 Polytlricum juniperinum, 88 Pomoideae, 224, 227 Populus, 169, 170, 171 Populus alba, 170 Populus balsamifera, 172 Populus canadensis, 172 Populus candicans, 172 Populus euphratica, 171 Populus nigra, 171 Populus pyramidalis, 171 Populus tremula, 171 Porisit kapsl, 210, 308 Porsuk aac, 108 Portakal esans, 257 Portulaca oleracea, 194 Portulacaceae, 194 Potentilla, 224 Poterium spinosum, 226 Poterium, 223, 226

Primula vulgaris ssp. sibthorpii, 286 Primula vulgaris, 285, 286 Primula, 285, 286 Primulaceae, 286 Primulales, 286 Prosopis, 231 Prosopis farcta, 231 Protal, 89, 94 Protalium, 89 Protandri, 223 Proteaceae, 275 Protein, 20, 31, 32, 33, 39, 40, 54, 55, 59, 72, 135, 208, 229, 244, 249, 266, 312 Proteolitik, 249 Protoberberin, 199 Protogin, 141, 188 Protonema, 85, 87 Protoveratrin, 147 Prulaurazozit, 228 Prunoideae, 9, 223, 224, 228 Prunus, 9, 223, 226, 228, 229, 230 Prunus amygdalus, 226, 228 Prunus amygdalus var.amara, 226, 229 Prunus amygdalus \ar.dulcis, 229 Prunus armeniaca, 229 Prunus avium, 229 Prunus bracteatum, 213 Prunus cerasus, 229 Prunus domestica, 229 Prunus laurocerasus, 228, 230 Prunus mahaleb, 229 Prunus padus, 229 Prunus persica, 229 Prunus spinosa, 229 Psalliota campestris, 64 Psalliota xanthoderma, 68 Pseudomonadales, 23 Pseudomonas tabaci, 23 Psilocybe aztecorum, 68 Psilocybe semilanceata, 68 Psdoefedrin, 128 Psdopedunkul, 167 Pteridium aquilinum, 97, 99, 100, 101 Pteridium, 89, 97, 99, 100, 101 Pteridophyta, 16, 89 Pterocaryafraxinifolia, 173 Puccinia graminis, 70, 71, 206 Pulegon, 303 Pullu mantar, 69 Pulpa, 13, 123,233 Pulpa Tamarindorum, 234 Punica granatum, 273 Punicaceae, 273 Prgatif, 147, 188, 205, 233, 261, 265, 268, 269,314,317

424

Pyracantha coccinea, 228 Pyrenomycetales, 58 Pyrethrum roseum, 320 Pyrus communis, 228 Pyrus elaeagnifolia, 228 Pyrus malus, 228

Q
Q hummas, 32 Quassia amara, 256 Quercus aegilops, 180 Quercus coccifera, 181 Quercus infectoria, 177, 180 Quercus ithaburensis subs.macrolepis, 180 Quercus macrolepis, 175, 177, 180, 181 Quercus pedunculata, 8, 181 Quercus pseudocerris, 181 Quercus sessiliflora, 181 Quercus suber, 180 Quercus, 8, 175, 177, 179, 180, 181 Quillaja saponaria, 224

Radix Scammoniae, 295 Radix Senegae, 14,260 Radix Serpentariae, 188 Radix Urticae, 186 Radix Valerianae, 316 Rafe, 37, 38 Rafflesia arroldii, 189 Rafflesiaceae, 189 Rafya, 141 Ramalina, 76 Ramaria botrytis, 66, 69 Ranales, 197, 207 Ranunculaceae, 26, 197, 199, 223 Ranunculus aquatica, 201 Ranunculus arversis, 201 Ranunculus fcaria, 201 Ranunculus fcaria, 201 Ranunculus muricatus, 201 Ranunculus, 201 Raphanus sativus, 217 Raphia ruffa, 141 Rapistra, 216 Rasemus, 131, 165, 167, 220, 235, 238, 242, 244, 256, 284, 309, 322 Rastk hastal, 71 Ratanya kk, 234 Rauwolfa heterophylla, 292 Rauwolfa serpentina, 292, 293 Rauwolfa vomitoria, 292 Ravent, 189, 190 Ravent rizomu, 190 Reine, 14, 88, 106, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 120, 122, 126144, 162, 167, 171, 183, 184, 205, 221, 229, 246, 256, 264, 265, 277, 295, 325 Regnum Vegetabile, 6 Ren geyii likeni, 83 Reniform, 94, 96, 282, 286 Resedaceae, 209 Resina Jalapae, 295 Resina Podophylli, 205 Resina, 14, 112, 205,256, 264, 295 Resinamin, 292 Resupinat, 158 Revizyon, 10 Revolut, 307 Reyhan, 307 Rezene meyvas, 280 Rezene, 279, 280 Rezinol, 167 Rhamnaceae, 267, 268 Rhamnales, 267 Rhamnus alaternus, 269 Rhamnus catharticus, 269 Rhamnus cornifolius, 269

R
R.luteum, 284 Radix Althaeae, 251 Radix Agelicae sinensis, 282 Radix Angelicae, 282 Radix Asparagi, 152 Radix Astragali, 238 Radix Belladonnae, 297 Radix Bryoniae, 317 Radix Bupleuri, 283 Radix Colombo, 206 Radix Fragariae, 227 Radix Gentiana, 290, 291 Radix Gentianae, 290, 291 Radix Gypsophilae, 192 Radix Helenii, 325 Radix Hellebori, 200 Radix Hyoscyami, 299 Radix Inulae, 325 Radix Ipecacuanhae, 313 Radix Liquiritiae, 15, 239,240 Radix Mandragorac, 298, 317 Radix Ononidis, 242 Radix Paeoniae, 200 Radix Ratanhiae, 234 Radix Rauwolfa, 292 Radix Rauwolfae, 292 Radix Rubiae, 314 Radix Rusci aculeati, 151 Radix Saponariae albae, 192 Radix Saponariae rubrae, 192 Radix Sarsaparillae, 15, 150

425

Rhamnus frangula, 268 Rhamnus libanoticus, 269 Rhamnuspetiolaris, 268, 269 Rhamnus purshiana, 269 Rhamnus, 268, 269 Rheum officinale, 190 Rheum palmatum, 189, 191 Rheum rhapontieum, 190 Rheum ribes, 190, 191 Rhizobium radicicola, 21 Rhizobium, 21,23, 231 Rhizoearpon geographicum, 77, 78, 79, 83 Rhizoma, 13, 95, 98, 100, 102, 136, 143, 147, 151, 156, 161, 162, 190, 199, 205 Rhizoma Calami, 143 Rhizoma Cimicifugae racemosae, 199 Rhizoma Coptidis, 199 Rhizoma Curcumae, 161, 162 Rhizoma Filicis, 95, 98, 100 Rhizoma Galangae, 161, 162 Rhizoma Graminis, 136 Rhizoma Hellebori nigri, 199 Rhizoma Hydrastis, 199 Rhizoma Iridis, 156 Rhizoma Podophylli, 205 Rhizoma Polygonati, 151 Rhizoma Polypodii, 102 Rhizoma Rhei, 190 Rhizoma Veratri albi, 147 Rhizoma Zedoariae, 161, 162 Rhizoma Zingiberis, 162 Rhizopus nigricans, 51 Rhododendron ponticum, 284 Rhodophyceae, 35, 45 Rhoeadin, 213 Rhus coriaria, 266 Rhus semialata, 267 Ribes grossularia, 220 Ribes nigrum, 220 Riboflavin, 54 Ricinus, 11, 261, 262 Ricinus communis, 261 Riekettsia typhi, 32 Rickettsiales, 32 Risin, 261 Rivularia, 73 Rizoit, 87, 88, 98 Robinia pseudoaeacia, 244 Robinia, 230, 244 Roeella fusiformis, 83 Roeella tinctoria, 81, 83 Rodentisit, 290 Roka, 217 Rosa, 1, 8, 9, 137, 223, 224, 225, 226, 253 Rosa canina, 225

Rosa canina, 226 Rosa centifolia, 225 Rosa damascena, 8, 224 Rosa fruticosus, 226 Rosa gallica, 225 Rosaceae, 9, 219, 222, 223, 224 Rosales, 9,218,219, 270 Rosmarinus officinalis, 307 Rosoideae, 224, 227 Rostellum, 158, 159 Rotat, 297, 299,310,314 Rotenon, 242 Rozet, 143, 147, 149, 194, 218, 219, 286, 290, 292, 297, 298, 308, 309, 310, 312, 315, 326 Rubefiyan, 209 Rubia tinctorum, 313, 314 Rubiaceae, 312 Rubiales, 312 Rubus, 223, 224, 225, 226 Rubus canescens, 226 Rubus discolor, 226 Rubus idaeus, 225 Rubus tomentosus, 226 Rumex acetocella, 190 Rumex acetosa, 190 Rumex crispus, 190 Rumex patientia, 190 Rumi papatya, 320 Ruscus aculeatus, 151, 152 Ruscus hypoglossum, 151 Ruta, 257, 258, 259 Ruta chalepensis, 258 Ruta chalepensis, 259 Ruta graveolens, 259 Ruta montana, 259 Rutaceae, 256, 257,259 Rutin, 190, 292 Rutozit, 190, 219, 227, 241, 259, 271, 292

S
Sabadilla officinarum, 146 Sabal serrulata, 139 Sabinen, 122 Sabiniol asetat, 122 Sabinol, 122 Sabit ya, 135,207, 208, 211, 229,239, 252, 261, 263, 274, 287, 288, 296, 311, 312 Sabunotu, 192 Saccharomyces, 53, 54, 55 Saccharomyces cerevisiae, 53, 54 Saccharomyces ellipsoideus, 53, 54 Saccharomyces kephyr, 55

426

Saccharomyces octosporus, 55 Saccharomycetaceae, 53 Saccharomycetales, 53 Saccharum, 136, 137, 194 Saccharum officinarum, 136, 137 Saak kk, 130 Safran, 157 Safranal, 157

Sago Niastas, 106, 140

Saikosaponin A, 283 Sakal likeni, 78, 82 Sakz, 211,212, 265, 266,318 Sakz aac, 265 Sakz kaba, 318 Sakkaroz, 102, 194, 265 Salatalk, 318 Salep, 15, 159 Salep yumrusu, 159 Salg ty, 13,246, 308,319 Salicaceae, 169 Salicales, 165, 169 Salikozit, 170, 171 Salix alba, 169, 170 Salix babylonica, 170 Salx caprea, 170 Salix cinerea, 170 Salx fragilis, 170 Salix purpurea, 170 Salix tetrandra, 170 Salix triandra, 170 Salx viminalis, 170 Salkm st, 170 Salmonella, 23, 28, 55 Salmonella paratyphi, 23 Salon am, 109 Salvadora persica, 265 Salvadoraceae, 265 Salva, 14, 245, 306, 307 Salvia albimaculata, 306 Salvia fruticosa, 306 Salvia officinalis, 14, 306, 307 Salvia sclarea, 306 Salvia splendens, 306 Salvia triloba, 306, 307 Salvinia natans, 102 Salviniaceae, 102 amara, 186, 202 Sambucus ebulus, 314 Sambucus nigra, 314 Samidin, 280 Sanguis draconis, 144 Santal esans, 187 Santalaceae, 187 Santalales, 165, 187 Santalum albm, 187

Santonin, 322 Saparna, 150 Saparna kk, 150 Sapindales, 264 Saponaria officinalis, 192, 193 Saponozit, 145, 147, 150, 151, 192, 206, 224, 239, 260, 275, 276, 287, 294 Saprofit, 17, 19, 23,49,51,55,61 Sarcina, 22 Sarcopoterium spinosum, 226 Sardunya, 260 Sargassum confussum, 44 Sargassum denizi, 44 Sargassum linifolium, 44, 45 Sargassum vulgare, 44 Sar am, 114 Sar kantaron, 246 Sar katran, 119 Sar nilfer, 204 Sar salkm, 244 Sarot, 217 Sarsabr, 147 Sarmentozit, 292 Sarmsak, 148 Sarothamnus scoparius, 242 Sarracenia, 218 Sarraceniaceae, 218 Sarraceniales, 218 Satureja thymbra, 305 Saxifraga, 8, 220 Saxifraga rotundifolia, 220 Saxifragaceae, 219, 220 Scammonium, 295 Scenedesmus, 39 Schinus molle, 168, 266, 267 Schizophyta, 16 Schoenocaulon offcinale, 146 Scilla, 14, 149, 150 Scilla maritima, 14, 149 Scirpus, 58 Scitamineae, 131, 160 Sclerotium, 49 Scolopendrium officinale, 101 Scorzonera hispanica, 326 Scrophulariaceae, 308, 311 Secale cereale, 137 Secale, 58, 59, 137 Secale Cornutum, 58, 59 Sedatif, 115, 184, 199, 228, 229, 276, 283, 298, 304, 306,316, 326 Sedefotu, 217, 259 Sedir, 65, 109, 119, 124 Sedir aac, 119 Sedir ya, 124 Sedum acre, 219

427

Sefaelin, 313 Sefalosporinler, 27 Semen Arecae, 140 Semen Cacao, 255 Semen Coffeae, 314 Semen Colae, 255 Semen Colchici, 145 Semen Contra, 322 Semen Cucurbitae, 318 Semen Cydoniae, 228 Semen Erucae, 217 Semen Hippocastani, 267 Semen Hyoscyami, 299 Semen Lini, 263 Semen Myristicae, 207 Semen Nigellae, 201 Semen Pegani, 263 Semen Physostigmatis, 241 Semen Plantaginis, 312 Semen Pruni mahaleb, 229 Semen Quercus tostum, 181 Semen Ricini, 261 Semen Sabadillae, 146 Semen Sesami, 311 Semen Sinapis albae, 217 Semen Sinapis nigrae, 215 Semen Staphisagriae, 199 Semen Strophanthi, 292 Semen Strychni, 290 Semen TrigoneHae, 240 Semerci saz, 132 Semizotu, 194 Sempervivum, 219 Senecio, 319 Senegozit, 260 Sepeti sd, 170 Septisit kapsl, 145, 188, 263, 297, 300, 309 Sequoia sempervirens, 120 Sequoiadendron giganteum, 120 Serapias, 159 Serapias laxiflora, 159 Serenoa repens, 139 Serpentin, 292 Servi, 124, 125, 171 Servi kava, 171 Sesamum indicum, 311 Setrarik asit, 76, 79, 80 Seylan tarn aac, 209 Seylan tarn kabuu, 209 Seylan yosunu, 46 Sfagnol, 87 Shigella dysenteriae, 23 Siatyum, 262 Sibirya ginsengi, 277 Sideritis, 305

Sideritis condensata, 305 Sideritis congesta, 305 Sideritispisidica, 305 Sideritis stricta, 305 Sifilis, 31,32, 294 Sala ya, 221 Srkuyruu iei, 311 Srkuyruu, 310 Sla aac, 221 Sla ya, 221 Srmba, 274 Stma aac, 270 Signatura plantarum, 78 Sikas, 106 Sikatrizan, 282 Siklik, 163,197,205, 218, 223, 244 Silene, 193 Siliadinin, 324 Silibin, 324 Silikristin, 324 Silikula, 215, 217 Silikva, 210,215,217 Silimarin, 324 Silis, 36, 37,38, 90,92 Silisli algler, 35 Sillaren, 149 Sillarozit, 149 Silybum marianum, 324 Simaroubaceae, 255 Simaz, 53 Simisifuga, 199 Simisifugozit, 199 Simmondsia californica, 265 Simmondsia chinensis, 265 Simoz, 294 Sinalbozit, 217 Sinameki yapra, 233 Sinamik asit, 240 Sinandrium, 316 Sinapis alba, 217 Sinek mantar, 66 Sineol, 270, 273, 306, 308, 323 Sinkarp, 144, 153,156, 194, 210, 215, 224, 246, 256, 257, 264, 277, 295, 308 Sinnamik aldehit, 209 Siringin, 277 Sirupus Rubi idaei, 225 Sistematik botanik, 3 Sistolit, 184, 185 Sitisin, 244 Sitoloji, 3, 5 Sitoplazma, 17 Sitoplazma, 17 Sitotaksonomi, 4 Sitral, 137, 259, 304, 308

428

Sitrik asit, 57, 225, 226, 253, 258 Sitrinin, 57 Sitroneilal, 137, 304 Siyah pleme, 147, 199 Siyah hardal tohumu, 215, 217 Siyah hardalotu, 215 Siyanogenetik heterozit, 228 Siyanokobalamin, 24 Sklerosyum, 49, 58, 59 Skopolamin, 297, 298, 299, 300, 301 Smilax, 15, 131, 150, 151, 153 Smilax exelsa, 151 Smilcuc medica, 150 Smilax officinalis, 150 Smilcuc omata, 15, 150 Smilax utilis, 150 Sofur, 299 Sokrates, 280 Solanaceae, 256, 277, 296 Solanales, 294 Solanum, 297, 299, 301 Solanum dulcamara, 299 Solanum nigrum, 299 Solanum tuberosum, 301 Solidago, 325 Sophora japonica, 241, 243 Sophoro japonica, 237 S oral, 77 Sorbus aucuparia, 228 Soredyum, 74, 77 Sorghum bicolor, 137 Sorghum cornuum, 137 Sorghum durra, 137 Sorgun, 170 Sorus, 94, 95,96, 97, 100 Soya fasulyesi, 242 Soya sosu, 242 Soya st, 242 Soya ya, 242 St, 69,74, 169, 170, 171, 188 St aac kabuu, 170 Spadiks, 131, 132, 133, 135, 141 Spartein, 242 Spartium junceum, 242, 243 Spata, 141, 142, 148, 156 Spathiflorae, 131, 141 Spearmint esans, 303 Species Pectorales, 156 Species Plantarum, 7 Species, 6, 7, 156 Spermatophyta, 15, 16, 103, 189 Spermatozoit, 85, 86 Sphagnaceae, 87 Sphagnales, 87 Sphagnum, 87

Spika, 90, 91, 131, 133, 134, 136, 158, 160, 166, 167, 172, 189, 220, 223,231,274, 312 Spikula, 133, 134, 135 Spinacia oleracea, 195 Spiraeoideae, 224 Spirea, 223 Spirillum, 22 Spirochaeta pallidum, 32 Spirochaetales, 32 Spirogyra, 39 Sporae Lycopodii, 93 Sporae Pini, 115 Sporangiyum, 49, 51, 52, 89, 92, 94, 98 Sporofl, 89, 90,91,92, 93 Sporoft, 85, 88, 94, 103, 105 Staflokok, 28, 55, 56 Staminodyum, 208, 254, 311 Staphylococcus, 22, 23, 82, 239 Staphylococcus aureus, 239 Stearik asit, 288 Sterculiaceae, 254 Sterigma, 56, 62 Steroidal saponozit, 145, 153 Seta, 78, 81 Sticta pulmonaria, 81 Stilus, 13, 104, 129, 135, 145, 172, 182, 202, 231, 246, 260, 286, 302, 321 Stimulan, 274, 307, 320 Stipa tenacissima, 138 Stipites, 13,41,42, 299 " Stipites Dulcamarae, 299 Stipula, 153, 189, 215, 219, 221, 223, 225, 312 Stolon, 302 Stomaik, 122, 143, 161, 162, 203, 257, 259, 278, 302, 304, 308, 320, 322, 323 Stomium, 94 Storax, 221 Strelitzia reginae, 160 Streptococcaceae, 26 Streptococcus, 22, 23, 26, 82 Streptococcus aureofaciens, 24, 31 Streptococcus hemolyticus, 26 Streptodornaz, 26 Streptokinaz, 26 Streptomisin, 24, 27, 29 Streptomisin A, 29,30 Streptomisin B, 29, 30 Streptomyces, 20, 24, 28, 29, 30, 31, 32 Streptomyces antibioticus, 31 Streptomyces aureofaciens, 30 Streptomyces erythreus, 31 Streptomyces floridae, 28 Streptomyces fradiae, 30

429

Streptomyces griseus, 24, 29 Streptomyces kanamyceticus, 30 Streptomyces nodosus, 32 Streptomyces orientalis, 29 Streptomyces puniceus, 28 Streptomyces rimosus, 30 Streptomyces rimosus var. paromomycinus, 30 Streptomyces scabies, 24 Streptomyces venezuelae, 32 Streptomycetaceae, 24, 29 Striknin, 290 Strobil, 104, 176, 184, 185 Strobili Lupuli, 184 Strobulus, 104 Stromalar, 58 Strophanthus, 292 Strophanthus gratus, 292 Strophanthus gratus, 292 Strophanthus hirpidus, 292 Strophanthus kombe, 292 Strophanthus sarmentosus, 292 Strychnos nux-vomica, 289, 290 Strychnos toxifera, 290 Stylus Maydis, 135 Styracaceae, 288 Styrax benzoides, 288 Styrax benzoin, 288 Styrax Liquidus, 221 Styrax officinalis, 7, 288 Styrax tonkinensis, 288 Su sinirliotu, 131 Su teresi, 217 Su Yosunlan, 35 Subaldran, 280 Subulat, 107, 121 Succinum, 115 Succus, 14, 15, 225,229, 239 Succus Cerasi, 229 Succus Liquiritiae, 239 Succus Papaveris, 15 Succus Rubi idaei, 225 Sukaba, 317 Sukkulent, 147, 196, 219, 220, 250, 262 Sulforafan, 216 Sumak, 266 Sumercimei, 143 Summitates, 13, 122, 126 Summitates Sabinae, 122 Summitates Thujae, 126 Susam, 311 Susi, 324 Smblteber, 155 Srme hastal, 71 Ssen, 156

Ssengiller, 156 St bakterileri, 25 Stleen, 262 Sympetalae, 16, 165, 284 Symphytum offcinale, 295 Syringa vulgaris, 289 Syrupus Mori, 182

akayk, 200 algam, 216 amfst, 266 am gl, 224 apkal Mantarlar, 63 arap mayas, 54 arap, 54, 270,314 ebboy, 217 ekerkam, 137 eker pancar, 194 ekerciboyas, 193 emsiye am, 111 erbetiotu, 184 eytan mantar, 68 eytan yumurtas, 70 eytanotu, 281 eytantersi, 281 imir, 264 izokarp, 250, 254, 263, 277, 278,308, 312 izolizigen, 270, 271

T
Taflan, 228 Tagetes, 325 Taksol, 108 Takson, 6, 13,41,49,55,213 Talictrum orientale, 199 Tallus, 34, 39, 41, 44, 45, 75, 77, 78, 79 Talluslu bitkiler, 15, 34, 85 Tamaricaceae, 245 Tamarindus indica, 233 Tamarix, 245 Tamus communis, 150, 153 Tanacetum cinerariifolium, 321 Tanacetum coccineum, 320 Tanacetum parthenium, 321 Tanen, 88, 114, 115, 125, 140, 166, 170, 171, 172, 180, 181, 190, 204, 221, 225, 227, 228, 229, 231, 248, 255, 266, 267, 269, 272, 273, 274, 285, 286, 287, 290, 296, 308 Tapioca, 261 Taraktogenos, 249 Taraxacum kok-saghyz, 326

430

Taraxacum officinale, 325, 326 Tarhn, 323 Tarla atkuyruu, 90 Tartarik asit, 260 Takran, 220 Tatl badem, 229 Tatl patates, 295 Tatula, 300 Tatula, 300 Taxaceae, 107, 108 Taxales, 108 Taxodiaceae, 108, 120 Taxodium distichum, 121 Taxus baccata, 108 Taxus brevifolia, 108 Tea Tree, 273 Tehnel ya, 208 Teizm, 248 Tek enekliler, 130 Teobromin, 248,255 Teoflin, 248 Tepal, 130,156, 157 Tere, 217 Terebinthina, 112, 113, 114, 120 Terementi, 112, 114, 115, 117, 118, 120 Tereya aac, 208 Termiye, 242 Terpineol, 115, 271,273 Terra Silicea, 37 Terramisin, 31 Tespihaac, 288 Testere algi, 44 Testere kakts, 147 Testi kaba, 317 Tetanoz, 18, 23, 31 Tetir, 266 Tetracyclini hydrochloridum, 30 Tetrahidro kannabinol, 184 Tetramer, 163, 191, 263, 270, 290 Tetrasiklin hidroklorr, 30 Tetrasiklin, 24, 30, 31 Tetrasiklinler, 27, 30 Teucrium, 305 Teucrium chamaedrys, 305 Teucrium polium, 305 Tevetozit, 293 Thalictrum minus, 199 Thallophyta, 15, 34, 85 Thallus, 15 Thea sinensis, 248 Theaceae, 248 Theobroma cacao, 254, 255 Thevetia neriifolia, 293 Thiobacillus, 23 Thiobacterium, 23

Thuja, 125, 126 Thuja occidentalis, 126 Thuja orientalis, 125, 126 Thymbra spicata, 305 Thymelaeaceae, 274 Thymus serpyllum, 304 Thymus sipyleus, 304 Thymus vulgaris, 304 Thymus, 7, 304 Tbbi adaay, 306 Tbbi adaay yapra, 306 Tbbi bira mayas, 54 Tbbi Nebatlar, 2 Tilia, 9, 253, 254 Tilia argentea, 253 Tilia cordata, 253 Tilia platyphyllos, 253, 254 Tilia platyphyllos, Tilia rubra, 254 Tiliaceae, 9, 253 Tilletia tritici, 71 Timol, 304, 305 Tirfil, 244 Tirotrisin, 28 Titrek kavak, 171 Tohumlu bitkiler, 15, 16, 70, 103, 104, 106, 129, 130 Toluifera balsamum, 240 Toluifera pereira, 241 Tonik, 83, 307 Topalak, 287 Toros gknar, 116 Toros sediri, 119 Torula utilis, 55 Torula, 55 Trabzonhurmas, 287 Trachystemon orientale, 296 Tragacantha, 15, 237 Tragopogon latifolius, 326 Tragopogon pratensis, 326 Trake, 104, 106, 126 Trakeit, 89, 104, 106 Triadelf, 246 Trichomanes minutissimum, 93 Trichophyton, 57 Tricoccae, 261 Trifoliat, 231, 239, 242, 244, 260 Trifolium, 231,244,260 Trigonella foenum-graecum, 239, 241 Trigonellin, 240 Trikolpat, 163 Trillo, 180 Trimer, 130, 143, 163 Tripennat, 96, 100, 255, 279, 282 Tripoli, 37

431

Triterpenik saponozitler, 239, 267, 283, 286 Triticum sativum, 71, 134, 135 Tropan alkaloitleri, 296 Tuber, 13,61 Tuber aestivum, 61 Tuber brumale, 61 Tuber magnatum, 61 Tuber melanosporum, 61 Tubera Aconiti, 14, 198 Tubera Cyclameni, 287 Tubera Jalapae, 295 Tubera Salep, 15, 159 Tuberales, 61 Tubiflorae, 294, 319 Tulipa, 150 Turio Pini, 114 Turiones Pini, 114 Turnesol likeni, 83 Turnusol, 83 Turp, 217, 287 Turun aac, 257 Turun iei, 257 Turun kabuu, 257 Tussilago farfara, 321, 322 Tuyon, 306 Ttn, 50, 287, 301 Ttn mildiys, 50 Ttn yapraklan, 301

Uragoga ipecacuanha, 313 Uredinales, 70 Urginea maritima, 149, 150 Ursolik asit, 227 Urtica dioica, 186, 187 Urticaceae, 185 Urticales, 166, 181 Usnea barbata, 78, 79, 82 Usnea florida, 82 Usnea, 76, 77, 78, 79, 82 Usnik asit, 76, 80, 82 Ustilaginales, 70 Ustilago avena, 71 Ustilago hordei, 71 Ustilago tritici, 71 Ustilago zeae, 71 Uterus, 60,157, 199, 238, 282 gl, 244 st gluma, 133 vez, 228 zerlik, 263

V
Vaccinium arctostaphylos, 285 Vaccinium myrtillus, 286 Vagina, 132, 133 Valekulum, 277, 278 Valepotriat, 316 Valeriana alliariifolia, 316 Valeriana dioscoridis, 316 Valeriana officinalis, 316 Valerianaceae, 315 Vallisneria spiralis, 131 Valonea, 180 Van veni, 192 Vanilik asit, 282 Vanilin, 160 Vanilla planifolia, 159 Vanilya, 159, 160 Vanilya meyvas, 160 Vankomisin, 29 Varec, 42 Vazodilatatr, 274 Vazokonstrktr, 206, 267 Veksillum, 236, 237 Velum, 63, 64, 66, 69 Velum partiale, 63 Velum universale, 63, 64, 69 Venedik Terementisi, 120 Vens gbei, 219 Vens pabucu, 159 Vens sa, 102 Veratrin, 146 Veratrinum, 146

u,
Uucu ya, 13, 14, 112, 113, 114, 115, 117, 119, 120, 122, 125, 136, 137, 156, 157, 161, 162, 167, 171, 172, 178, 184, 187, 194, 201, 202, 203, 204, 207, 208, 209, 221, 229, 232, 247, 253, 256, 257, 258, 259, 270, 272, 273, 277, 278, 280,282, 286, 301, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 316,319, 320,322, 323, 325 Uuk, 33,294,311 Ulama, 90 Ulex, 230 Ulmaceae, 186 Ulmus japonica, 186 Ulothrix, 73 Uluda gknan, 116 Ulva, 39,40 Ulva lactuca, 39, 40 Umbella, 144, 148, 275, 276, 277, 279, 280, 282, 284 Umbelliferae, 277, 278, 279, 283 Umbelliflorae, 9, 275 Umbilicus, 219 Uncinula necator, 57 Unutmabeni, 296

432

Veratrum albm, 146 Veratrum rigrum, 147 Veratrum viride, 147 Verbascum, 310 Verbascum phlomoides, 310 Verbascum thapsus, 310 Verbena officinalis, 308 Verbenaceae, 308 Verem, 7, 24 Verticillatae, 166 Vertisillastrum, 302, 305 Vertisillat, 102, 107, 115, 117, 121, 122, 166, 206, 223, 246, 284, 292, 294, 308, 312,314 Vetiver esans, 137 Vetiveria zizanoides, 137 Vetiveria, 136, 137 Vibrio, 22, 55 Viburnum opulus, 314, 315 Viburnum opulus var.sterile, 315 Vicia ervilia, 244 Viciafaba, 21, 244 Vicia sativa, 244 Vicia, 21,231,244 Victoria amazonica, 204 Victoria regia, 204 Vigna sinensis, 244 Vinca majr, 292 Vinca minr, 292, 293 Vinca rosea, 292 Vinca, 292, 293 Vincetoxicum, 294 Vinkamin, 292 Vinsetoksozit, 294 Vinum, 270 F/o/a odorata, 247 Kz'o/a odorata, 247 Fio/a tricolor, 246 Violaceae, 246 Viomisin, 28 Virales, 32 Virjinya ardc, 124 Viroz, 33 Viscum albm, 187, 188 Visnadin, 280 Vitaceae, 189, 269 Vitamin, 275 Viteksin, 227 Vitex agnus-castus, 308 Vitis vinifera, 270 Volva, 63, 64, 65, 70 Vomisin, 290

w,x
Washingtonia fdifera, 141 Welwitschia mirabilis, 128 Welwitschiaceae, 128 Wistaria, 230, 244 Wistaria sinensis, 244 fVithania, 297, 299 Withania somnifera, 299 Xanthoria, 76, 78 Xanthoria parietina, 78

Y
Yaban mersini, 286 Yaban yasemini, 299 Yabani gl, 225 Yabani keiboynuzu, 235 Yabani kekik, 304 Yabankaba, 317 Ya ana, 201 Yahudi baklas, 242 Yakamoz, 35 Yakc ty, 185, 186, 187 Yalanc ceviz, 173 Yalanc karabiber, 267 Yalanc safran, 323 Yalankoz, 173 Yalova mercan, 151 Yapay Sistem, 5 Yapkanotu, 186 Yaprak lahana, 215 Yaprak yosunlan, 87 Yapraks likenler, 77, 78, 80, 81 Yarpuz, 303 Yasemin, 289 Yasemin esans, 289 Yatk bitkiler, 34 Yay, 239, 260, 287, 324 Yemen kahvesi, 313 Yemien, 227 Yemlik, 326 Yenen mantarlar, 49, 63, 66, 70 Yenibahar, 273 Yerfst, 231,239 Yer somunu, 287 Yer yldz, 70 Yerelmas, 324 Yermeesi, 305 Yernar, 189 Yeil algler, 16, 34, 38 Yeil pleme, 147 Yeil Kf Mantarlar, 55 Yeil eytan, 65 Ylanyast, 141 Yldz anasonu, 203

433

Yldz anasonu meyvas, 203 Yourt, 25 Yonca, 244 Yosunlar, 16 Yrk gl, 200 Yucca flamentosa, 145 Yuglon, 172 Yulaf, 58,71, 137 Yumru, 13, 61, 128, 130, 149, 158,163, 198, 201,206, 287,316 Yksek ard, 123 Ykskotu, 308, 309 Ynl ykskotu, 309 Yryen liken, 83 Yzey dikeni, 223

z
Zahter, 305 Zakkum, 292 Zambak, 150 Zambakgiller, 144 Zamk, 14, 21, 232, 234, 236, 237, 238, 256 Zatrree, 23 Zeamays, 14, 71, 134, 135 Zehirli mantarlar, 63, 65,67, 68 Zein, 135 Zemberekotu, 90 Zencefil, 162 Zerdep, 162 Zeyrek, 263 Zeytin aac, 288 Zeytin ya, 246, 317 Zlbt, 296 Zifn, 284 Zingiber officinale, 162 Zingiberaceae, 131, 161, 162 Zingiberales, 131, 160 Zirnia, 325 Zizyphus jujuba, 269 Zoophagineae, 33 Zostera maritima, 132 Zostera noltii, 132 Zosteraceae, 132 Zygophyllaceae, 263

434

ukuuuive-siiiA liahiy|\