Osmanli Imparatorlugu

Reat Kasaba

ve Diinya Ekonomisi

BlLlM D i z i s i

Reat Kasaba

OSMANLI MPARATORLUU ve DNYA EKONOMS

On Dokuzuncu Yzyl

eviren: Kudret Emirolu

bel yaynlan

babam Muzaffer Kasaba'ya ve annem Handan Kasaba'mn ansna...

TEEKKR Bu almaya bir ok insan yol gstericilii, arkadal ve gsterdii ilgiy le katkda bulundu. Byle durumlarda insan hepsini anmsamaya alr ve bu isteinin olanakszln kavrar. Aadakiler ancak ksmi bir listeyse de, gene de byle bir tasary gerekletirme srasnda ne kadar ok uzmana ve yardma gereksinim duyulduunu gstermeye yetiyor. Gndemi belirleyen alar Keyder'e, bak as salayan mmanuel Wallerstein, Terence K. Hopkins ve Giovanni Arrighi'ye, deerli tleri ve srekli cesaretlendirmeleriyle evket Pamuk ve Donald Quataert'e teekkr etmek isti yorum. zgn aratrmalarn yaplmasn olanakl klan, bana yelik salayan Amerikan Ulusal Bilim Kurumu oldu. Londra'da Devlet Arivi, zmir'de Arkeo loji Mzesi, Binghamton'da New York Devlet niversitesi Glenn G. Bartle K tphanesi alanlar, bu kitab yazarken kullandm anahtar belgelere ula mamda ok yardmc oldular. Halil nalck, Nuri nan ve Martin Murray en ba tan beri tavik edenler arasndaydlar; Kenneth Barr, Bili Martin, Faruk Tabak, Ravi Palat, Roger Owen ve Zafer Toprak benimle grlerini paylatlar; Necmi lker zmir mahkeme kaytlarna ulamam salad; Zeki Ezer Osmanlca ev rim yazda yardmc oldu; Donna De Voist Fernand Braudel Merkezi 'nde ara trma yaplmas ve yazlmas iin gerekli ortamn domasnda katklarn esirge medi; Jere Bacharach, Daniel Chirot, Joel Migdal ve Felicia Hecker Bingham ton'da kitabn son biimini alp yazld Seattle'a geiimin kolalamasnda yardmc oldu. Margery Lang ilk tasla okuyarak metin dzeltmelerinde bulun du. Nancy Acheson elyazm daktilo ederken nerileriyle katkda bulundu. SUNY Yaynevi'nden William Eastman ve Bernadine Dawes kitabn hazrlanmasnda tam bir ibirlii gsterdiler. Son olarak Harriet Friedman, Harold Friedman, Kerime Senycel ve Mnip Senycel aratrma ve yazm srasndaki zorluklar amamda yardmc oldular. Yardmlar iin btn bu bireylere ve kurumlara te ekkr borluyum. Bandan beri tasarda yer alan Kathie'ye zel olarak teek kr etmem gerekiyor. Bu almam srasnda karlatm zorluklar kolaylat rrken, ilerlemesinden aldmz hazz paylatmz ve entellektel zenginliine ortak olduumuz iin kendimi talihli gryorum. ikinci Blm, daha nce Review X,5/6 (ek), (Yaz-Sonbahar 1987)'de yaym lanm bulunan makalenin ksaltlm ve gzden geirilmi biimidir. Yaymcla ra burada kullanma izni verdikleri iin teekkr ederim.

NDEKLER Teekkr Tablolar I. GR... Kuramsal ve Tarihsel Saptamalar Bu almann erevesi 5 -..8 9 10 13

II.

K A Y R I DNYADAN TEK BR DNYAYA: OSMANLI MPARATORLUU VE KAPTALST DNYA EKONOMS...., ......17 lk Temaslar: Onaltmc Yzyl 17 mparatorluk Aygtnn Zayflamas: Onyedinci ve Onsekizinci Yzyllar .;. 19 Dnya Ekonomisine Katlma Sreleri (1750-1815) ..23 Sonu 35 37 37 .38 46 55 73 75 75 76 80 81 90 91 ; 97 101 115 135

I I I . DNYA EKONOMSNE K A T I L D I K T A N SONRA (1815-1876) Osmanl mparatorluu'nun Dnya Ekonomisi indeki Konumu Dnya Ekonomisi 1815-1876 Devlet 1815-1876 Toplum Sonu IV. U BLGEDE BYME: B A T I A N A D O L U (1840-1876) Osmanl ve Bat Anadolu Ticareti Talep Ticaret ve retimde Art Zenginliin Dalm Sonu V. BYK B U N A L I M V E SONRASI V I . SONU Ek...,. Notlar Kaynaka

TABLOLAR XIX. Yzylda nemli Osmanl limanlarnda gerekletirilen ticaret hacmi Bat Anadolu'da Toprak Dalm 1847 ve 1860'da zmir'de yabanc nfusu izmir'in ticareti, 1839-1878 zmir'de, 1845-1876 arasnda, mee palamudu, krmz boya kk, kuru zm, afyon ve pamuk fiyat indeksleri zmir'de tarmsal retim ve ihracat, 1845-1876 zmir vilayetinde tarmsal kesimde yaratlan gelir, 1845-1876 Bat Anadolu'da cretler zmir ticareti, 1839-1912 Osmanl mparatorluu'nun ngiltere'ye ihracat, 1840-1876... zmir'de mee palamudu cari fiyatlar ve ihracat, 1845-1876 zmir'de krmz boya kk cari fiyatlar ve ihracat, 1845-1876 zmir'de kuru zm cari fiyatlar ve ihracat, 1845-1876 zmir'de afyon cari fiyatlar ve ihracat, 1840-1876 zmir'de pamuk cari fiyatlar ve ihracat, 1845-1876 56 57 63 78 79 81 82 86 103 106 109 110 111 112 114

I Giri

Osmanl mparatorluu'nun dnya tarih sahnesindeki varl 1300'l yl lardan balayp Birinci Dnya Sava'nn sonuna kadar devam etti. Osmanl uz manlarnn ou bu uzun zaman yelpazesinin sadece son blmn inceleyip imparatorluun gerileme nedenlerini oradan karmaya alrlar. Bu tarih yaz nnn son zamanlara kadarki genel bakna gre imparatorluun son dnemi as keri yenilgilerin, iktisadi bunalmlarn ve siyasal beceriksizliin yol at bir karmaa ve toplu k dnemi idi. Ayn zamanda, ynetimin, eitimin, ulam ve iletiimin iyiletirilmesine ynelik atlmlarn da yine bu yllarda kk sald ortaya konulur. Uzun dnemde ikinci eilim yzyln belirleyici nitelii olduu nu gstermi ve Osmanl mparatorluu'nun resmen yokolup yerini Trkiye Cumhuriyeti'ne brakmas srecinin de belirleyiciliini kantlamtr. Osmanl tarihi zerine yazlan eserlerin ounda etkisini grdmz bu yaklam nemli elikiyi ieriyor. Birincisi, Osmanl sisteminin bozulmasy la baz kurumlarnn adalamas ayn zamanda olmalarna karn birbirlerin den bamszm gibi ayr ayr incelenirler, bir arada hi zmlenmemilerdir. Dahas, son yllarda yaplan baz almalar Osmanl ekonomisinin on dokuzun cu yzylda pek de yle tmden ke gitmedii, etkileyici canllk iaretleri gsterdii yolunda nemli bulgular ortaya kard . Yani, imparatorluun geri lemesiyle iice seyreden bir ekonomik bymeden sz etmek mmkn. Ve bu iki sre, kktenci bir yeniden rgtlenme yaayan bir siyasal yap iinde yer al maktayd. Klasik kurumlarn gerilemesi, iktisadi byme ve ynetimin yeniden dzenlenmesini ayr aratrma alanlar olarak tanmlamak yerine birlikte ele al malyz. kincisi, Avrupa lkelerinin bu gerileme/adalama srecini etkiledikle rine herkesin katlmasna karn ou zaman bu etkileimin niteliinin ve sonu larnn pek ak olarak incelenmemesidir. Avrupa devletlerinin Osmanl mparatorluu'yla ilikileri son zamanlara kadar yaygn olarak diplomasi tarihi olarak zmlenmitir. Bu almalar titizlikle toplanp snflandrlm, ciltlerle anla ma, muhtra ve yazmay gn na karmtr. Ama, bu tip belgeler kendi balarna Avrupa'nn Osmanl mparatorluu'nun zl zerindeki etkisini aklayamazlar. Osmanl-Avrupa ilikilerinin siyasal, kltrel ve iktisadi ynleri 9

birbiriyle bamldr ve yle incelenmelidir. Fakat, bunu yapabilmek iin, Avru pa'dan kaynaklanan srelerin daha geni bir kuramsal ve tarihsel ereveye oturtulmas gerekir. nc etken kendi bana karklk kayna olduu gibi, ilk iki etkenin ortaya kard sorunlar da daha zorlatrmaktadr. Balangcndan beri Os manl tarih yazn daha ok devleti inceleyen ve devletin rettii kaynak ve bel geleri kullanan bir disiplin olarak geliti. Osmanllarn kurduu alt yzyllk b rokratik aygt ou henz okunmam olan ve deerlendirilmeyi bekleyen mil yonlarca belge ve dokman retti. Bu durumun sonucu olarak, tarih yazm tekleye tekleye, belgelerin yokluu ve ulalmamlyla 'karanlk alar'la bln m olarak ve en nemlisi birletirici bir temadan ve ereveden yoksun olarak geliti. Dahas, kullanlan belgelerin nitelii yaplar ve deiimlerle ilgili, olarak merkezi devletin zmleme ve deerlendirmelerini yanstt iin, devletin ba k asna arlk veren yorumlamalara yol at. Osmanl hkmetlerinin on do kuzuncu yzyln deien koullar karsndaki konumu yannda Osmanl mparatorluu'ndaki toplumsal deimeyi de anlayabilmek iin kaynak alanlarmz geniletmemiz ve devlet d kaynaklan da zmlemelerimizde kullanmamz zorunludur. Yukarda deindiim her eliki, aslnda Osmanl mparatorluu'nun zlmesiyle Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasn belirleyen tarih srelerinin eitli ynlerini ieriyor. Osmanl tarihi ile ilgili almalarn ounda bu i k i ta rihi sre birbirlerinden ayr zaman ve mekanlara yerletiriliyor ve ayr ayn in celeniyor. Bu kitabn balca amac, bu srelerin birbirleriyle ilikisini irdele mek ve her iki srecin de Osmanl mparatorluu'nun kapitalist dnya ekonomi sine katlmasnn ezamanl ynleri olarak ortaya ktn gstermektir".

KURAMSAL VE TARHSEL SAPTAMALAR Klasik Dnem

Bu kitapta Osmanl mparatorluu'nun on altnc yzyla kadar olan dne mini klasik dnem olarak tanmlayacam. Bu dnemde Osmanl mparatorluu genilemekte olan bir dnya imparatorluuydu. mparatorluk yneticilerinin egemenlik biimi patrimoial tipteydi; ve imparatorluun dzeni yeniden da tmc/hara esaslara gre kurulmutu. Dnya imparatorluu, patrimonial sis tem ve yeniden datmc/hara dzen kavramlar srasyla Immanuel Wallerstein, Max Weber ve Kari Polanyi'nin almalarndan kaynaklanyor. Osmanl mparatoiuu'nu bir dnya imparatorluu olarak tanmladmzda, bunun tek bir toplumsal ekonomisi (yani iblm) olduunu ve buna tekabl eden tek bir siyasal yap tarafndan denetlendiini anlyoruz . Patrimonializm bu siyasal ya3

10

pnn belirli bir merkezi olduunu ifade eder ve bu merkezin, gcn, geni bir ynetici kadrosu aracl ile kulland anlamna gelir. Bu modelde, ekonomik ve brokratik aralara (ve dolaysyla g'e) sahip olan imparatorluun merkezi dir. Brokratik aygtn yerel uzantlar bu gc yalnzca imparatorluk merkezi adna ve onun temsilcisi olarak kullanrlar . Yeniden datmc/hara sistem, imparatorluu bir arada tutan ana ekseni tanmlamak iin kullanlmaktadr. Buna gre, topran ve emein rnleri, retken ve tabi snflardan, retken olmayan ynetici snflara, bunlarn kullanm ve tketimi iin akar. eitli mal ve kaynak lar zerinde tabi snflara yeniden datrlar""'. Bu zelliiyle Osmanl mpara torluu klasik dneminde kendi bana zmlenebilecek tarihsel bir birim olu turmaktadr.

Dnya Ekonomisi
Dnya ekomomisi bu kitapta, on altnc yzylda Avrupa'nn kuzeybat snda merkezlenen ve tarihsel zgll olan ekonomik ilikiler a olarak ta nmlanmtr. zleyen drt yzylda bu sistem, iliki kurduu ve o zamana kadar dnda kalan alanlar da kendine katarak geniledi. Kapitalist dnya ekonomisi de tek i blmnn varl ile tanmlanr ama dnya imparatorluklarnn tersi ne bu sistemde birden fazla siyasal yap bulunur. Bu iblm sisteminin rgt lenmesi ilke olarak ekonomik ve daha doru bir deyile kapitalist rasyonellii ierir yani sonsuz sermaye birikimine ynelir. Corafi blgelerin kapitalist dnya ekonomisinin i blm ekseni ze rindeki yerleri tarihsel etkenler tarafndan belirlenir. Bu etkenler ve blgelerin greli yeri deikendir ama sonuta dzen her zaman hiyerarik olmu ve mer kez, yan evre ve evre olarak tanmlanan l blnmeyi iermitir. Bu bl ge, kapitalist dnya ekonomisini tanmlayan ekonomik ilikiler tarafndan yarat lan deerlerden aldklar payn greli miktaryla belirlenir, Bu ekonomik dzene kout olarak grece/gl devletlerden balayp gsz devletlere doru giden ikinci bir dzen de vardr. uras belirtilmelidir ki bu dzenlemelerde devlet ya plarn tanmlayan snrlar hi bir zaman ekonomik blgeleri belirleyen snrlar la tam olarak akmaz. Kapitalist dnya ekonomisi, Kondratieffin ortaya koyduu gibi, birbirini izleyen gelime ve daralma dnemlerini iererek dngsel bir ekilde bym tr. Bu uzun dnemli dalgalanmalara ek olarak kapitalist dnya ekonomisini ta nmlayan ilikiler de yeni blgelerin bu sisteme katlmasyla srekli olarak ge nileyip derinlemitir.
7

,' Dnya ekonomisinin dndaki bir blgeyi bu sisteme katan srelerle bu blgenin sistem iindeki konumunu belirleyen sreler her zaman zde deildir.Osmanl Imparatorluu'nda bu tarihsel deiimi dnya ekonomisine katlma ve iinde ulama ( periferileme ) olarak tanmlayp ayr ayr inceleyeceiz. 11

Katlma
Dnya ekonomisine katlma ikili bir sreci ierir.Birincisi, dardaki re tim faaliyetlerinin dnya ekonomisi iindeki retim ve tketim blgelerine ba lanmas; br de dardaki blgenin siyasal yaplarnn dnya sisteminin dev letler ana dahil olmasdr. Yeni blgeler dnya ekonpmisine ou zaman, bu sistemin bir daralma dneminden knda ve bu k balamnda bir yeniden yaplanma geirirken katlrlar.Bylece, yeni blgeyle sistem arasndaki balar, sistemin genilemi biimde yeniden retimine katkda bulunmu olurlar. Bu balarn ierii katlma annda dnya ekonomisinin iinde bulunduu koullara gre deiir. eitli ham maddelerin veya mallarn temini, daha nce darda ka lan bir blgenin i gc salayan veya eken bir yer durumuna gelmesi veya byle bir alann devletler aras ilikide stratejik bir nem kazanmas sz konusu olabilir. erii ne olursa olsun bu balar, blgede katlma ncesi var olan iliki leri zayflatp zer.Sonuta, bir daha kopmayacak ekilde dnya sistemine ba lanan blge kendi bana incelenebilecek bir tarihsel birim olmaktan da kar.

Ulama (Periferileme)
Katlmayla balayan srele birlikte, bir blgenin dnya ekonomisi iin deki konumu, bu srelerin biim, ierik ve sonularna gre aadaki etkenlerce belirlenir : a) blgenin corafi kanumu ve tabii kaynaklan, b) blgede katlma ncesi bulunan zel koullar ve bu koullarn katlma srasnda geirdii dei iklikler, c) dnya ekonomisinin bu zaman sresinde geirdii dalgalanmalar ve aamalar. Dnya ekonomisine katlmakta olan bir blgede bu koullara bal olarak geni bir dnm yaanr. Bu deiim (salt ykselme veya dme olarak)tek ynl tanmlanamaz. Varolan ilikilerin ve gruplarn ou lr; yeni gruplar ve ilikiler geliir ve her eyden nemlisi, varolan gruplar ve aralarnda ki ilikiler deiir. Bu srecin eitli aamalarnda zorunlu olarak birbiriyle e liki iinde olan gruplar bulunur. Ve yine zorunlu olarak bir grubun dmesi ve ya en azndan duraklamas dier bir grubun ykselmesiyle olur. Bu toplumsal deimeler sonunda yeni blge kapitalist dnya ekonomisinin i blm ve dev letler aras sistemi iinde tarihsel ve yapsal koullarla belirlenmi bir yer edinir. evre olu (yani periferilik ) bu tip konumlardan birinin addr. Genel olarak, di er birikim noktalarna, yani merkez ve yar evre blgelerine bamll ifade eder. Fakat, evre konumunu belirleyen ilikilerin ierii ve orada younlaan ekonomik etkinliklerin trleri de iinde bulunulan zamana gre farkllk gsterir.

12

BU ALIMANIN EREVES Balayc Sre Olarak Ticaret

Osmanl mparatorluu'nun dnya ekonomisine katlmas temel olarak Bat Anadolu ve Balkanlardaki tarmsal retim faaliyetlerinin ticaret yoluyla zellikle merkez blgelerdeki retim ve tketim faaliyetlerine balanmasyla gerekleti. Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda baz devlet borlarna ve alt yap yatrmlarna ynelik bir miktar yabanc sermaye geldi. Fakat bu yatrmla rn ok az dorudan tarma veya sanayie gitti. Dier bir deyile evreleme s rasnda da ticaret Osmanl mparatorluu ile kapitalist dnya ekonomisi arasn daki balca ba olmaya devam etti. Bu nedenle, Osmanl mparatorluu ile dn ya ekonomisi arasndaki karlkl bamlln incelendii bu kitabn odak nok tasn ticaret oluturacak.

Bat Anadolu
Bat Anadolu, Osmanl mparatorluu'nun klasik dneminde, imparatorlu un nemli merkezlerinin iaesinin saland balca blgelerden biriydi. Ayn zamanda, Balkanlarla birlikte, dnya ekonomisine ilk katlan blgelerden biri ol mutur. Fakat Balkanlarn aksine, Bat Anadolu, ondokuzuncu yzyl ve sonra snda Osmanl mparatorluu'nun resmen paras olarak kalm ve Trkiye Cumhuriyeti'ne de dahil olmutur. Bu nedenle, evreleme srasnda datm ili kilerinin ve toplumsal hiyerarinin deimesi bu blgede kesintisiz olarak incelenebilir.Bat Anadolu'nun bu konumu nedeniyle almamdaki rneklerin ou nu bu blgeden setik.

Odak Noktas Olarak Ondokuzuncu Yzyl

Klasik dnemde osmanl pazarlar ynetici snfn siyasal nceliklerine gre dzenlenip ynetiliyordu veya bamsz deiim ve ticaret ilikileri alterna tif bir dzeni destekleyecek gte deildi. On dokuzuncu yzyl ortalarna gel diimizde bu durum deiti. O zaman, pazar ii deiim ve siyasal denetim eit gte ve adeta birbirleriyle yanan i k i alternatif sre haline gelmiti. On doku zuncu yzyl sonlarnda brokratik snf imparatorluk iindeki toplumsal ve eko nomik sreleri bir kez daha denetimi altna almay baard. Ne varki, o zamana kadar salt dnya tarihsel koullan deil imparatorluun yaps ve imparatorluk iindeki pazarlarn nitelii de esasl bir deiime uramt. Bu deiikliklerin sonucunda, Osmanl brokratlar imparatorluu ynetirken salt siyasal deil ik13

tisadi amalarn da gznne almaya baladlar. Dier bir deyile, on dokuzun cu yzyl sonundaki denetim biimleri nitelik asndan daha nceki yllardakin den ok farklyd. Devlet ekonominin ( daha doru bir deyile pazarlarn) ayrl mas Osmanl mparatorluu'nun dnya ekonomisine katlmasyla ortaya kt; imparatorluun evrelemesi bu i k i alan arasnda gelien ilikiler tarafndan be lirlendi. Bu nedenle bu almann zerinde younlat zaman dilimini, pazar ilikilerinin ve siyasal denetim mekanizmalarnn eit gte ve ayn oranda mmkn alternatifler olarak Osmanl toplum yaplarn etkilemeye altklar on dokuzuncu yzyl ortalar oluturacak.

almann Plan
almann ana blm tarih srasna gre dzenlendi. kinci blm Osmanl imparatorluu ile Avrupa arasndaki ilikilerin 16. yzyldaki yapsnn ve bunun sonularnn tartld ksa bir giri blmyle balyor. Bunu 1750 ve 1815 yllan arasnda Osmanl mparatorluu'nun dnya ekonomisine katlma snn ve bu srecin Osmanl yaplarna olan etkisinin anlatlmas izliyor. Katlmann sonunda Osmanl mparatorluu tmden evrelemek yerine ddaha ortalarda, yar-evre denilebilecek bir konumdayd.Fakat on dokuzuncu yzyldaki gelimeler sonucunda imparatorluk giderek evreleti. Bu dn mn ana belirleyicisi nc blmde inceleniyor; bunlar, Napolyon Savala r sonucunda dnya ekonomisinin yeniden yaplanmas, Osmanl devletinin git tike etkisizleen ve etkin nlemler gelitiremeyen denetim gcnde aa kan zayfl ve dnya ekonomisine katlma srasnda Bat Anadolu balamma ta nmlanan yerel ilikilerde ortaya kan deiikliklerdir. Drdnc blmde, yerel ilikiler zerinde etkili konumda olan gruplarn ondokuzuncu yzyl ortalarnda elverili koullardan nasl yararlandklar anlat lyor. Bu gruplar Bat Anadolu tarmnda meta retimini ve ticareti dzenleyip desteklediler, konumlar sayesinde gelien iktisadi ilikiler tarafndan yeni zen ginlie el koyabildiler. Elkoymann biimi ky blgelerle i blgeler arasndaki farkll birincisi lehine bozdu; klasik hiyerariler tersine dnd ve ou mslman olan eraf, ayan ve etkili gruplar giderek gayri mslim tccar ve bankerle re baml hale geldiler. Bu deiimleri, gelime biimlerine ve dnya ekonomi si ile olan ilikilerine bakarak, Osmanl mparatorluu'nun evrelemesi eklin de tanmlyorum. On dokuzuncu yzyln son dnemlerinde dnya ekonomisinde olan baz deiikliklere ve bunlann Osmanl toplumsal yaplan ile iliklerine deindikten sonra kitap, evre blgelerde toplumsal deime ile ilgili baz genellemelerle son buluyor.

14

Kaynaklar
Bu alma byk oranda yabanc lkelerin Osmanl mparatorluu'ndaki temsilcilerinin, Osmanl Imparatorluu'nda yaayan dier yabanclarn ve gez ginlerin yazdklarna dayanyor. Bu kitaptaki yorumlarn Avrupa arlkl olduk lar ileri srlebilir. Bunun yol aaca sakncalar gidermek iin Osmanl kay naklarn kullanan ikincil kaynaklara ek olarak zmir'de bulunan kad sicillerinin bir blmne de bavurdum. Bu kaytlar Osmanl mparatorluu'ndaki dei imlerin toplumsal temellerini ortaya koymak asndan son derece zengin bir kaynak olutururlar. Ne var ki bu almada esas olan uzun dnemli ekonomik deiimleri bu sicillerden karmak olanaksz; o nedenle , siciller kstl bir bi imde kullanlabildik Bu tip kaynaklarla, baka zel malzemeyle ve burada kul lanlan belgelerle bu kitapta sunulan genel ereve ve yorumun gelitirileceini umarm. Bu tip kaynaklarn incelenmesi ve benzer almalarla kullanlmas b tnsel bir tarih yazmnn paras olarak grlmelidir.Buradan karlan sonu lar baka tr kaytlarla, ayn trden dier kaytlarla ve baka gr alaryla kar latrlmaldr. Bu almalarn herbiri belirli bir konunun deiik deerlendir melerini yanstacana gre, bunlar karlatrmak, Osmanl toplumundaki an lamazlklar, blnmeleri ve elikileri ortaya karmamza yardm edecektir.Geni bir kuramsal ve tarihsel ereveye oturtulduunda bu kart eilimler Osmanl toplumunun deiim dinamiini anlamamz kolaylatrr. Soruna by le yaklatmzda zaman ve mekan asndan dar bir alana ilikin belgelerin kul lanlmas bizim iin daha geni dzeyde ilgilendiimiz konularn anlalmasn da bir engel oluturmaz, tarihsel toplumbilimin ileriye dnk ve eletirel bir b i lim dal olarak gelimesine yardmc olur.
8

15

II ki Ayr Dnyadan Tek Bir Dnyaya: Osmanl imparatorluu ve Kapitalist Dnya Ekonomisi

LK TEMASLAR: O N A L T I N C I YZYIL Osmanl mparatorluu'nun klasik dnemi ou zaman belli bal kurum larnn on altnc yzyldaki halleri esas alnarak tanmlanr. Aslnda bunda ar tc bir yan yok nk imparatorluk ancak bu yzylda bir dereceye kadar istik rar kazanmtr, daha nceki yzyllarda srekli bymektedir ve bununla ban tl olarak kurumlar da srekli deimektedir. Fakat, bir yzyl ileriye gidip im paratorluu incelersek grrz ki bu kurumlardan ok az deimeden kalmtr. mparatorluk altn ann zirvesine ular ulamaz Osmanl Devleti vergi, yne tim, askeri dzen ve iktisadi denetim alanlarnda bir dizi yeni dzenlemeler ge tirmitir. Denebilir k i , on altnc yzyl izgisinin her iki taralndan grdmz Osmanl tarihinin tmne hakim olan ayn hareketlilikti. Bylece Osmanl tari hinin duraan olduu yolundaki tezlere de kar klm olurdu. Fakat, on altn c yzyldan nce ve sonra yer alan deiikliklerin tr ve sonular arasndaki nemli farkllklar da gz ard etmememiz gerekiyor. nceki deiiklikler. Os manl mparatorluumun bymesinin bir parasyd. Merkezi brokrasi, bu de iikliklerle imparatorluu toplumsal, siyasal ve ekonomik alardan bir btn olarak bir arada tutmay baard. Sonraki dnemde ise, snrl dnemler dnda, merkezi brokrasi daralan topraklar ve byyen mali sorunlar karsnda ou zaman aresiz kald. Osmanl mparatorluu'nun tarihinde nemli bir dnm noktas oluturan on altnc yzyl, Avrupa iin de nemli deiikliklerin olutuu bir zaman dili midir. Bunlarn iinde en nemlisi, Avrupa ticaretinin arlk merkezinin Akde niz'den Atlantik Okyasunu'na kaymasyd. Bu yeni oluumun bir paras olarak. Avrupa ktasnn kuzey bat kesi domaya balayan dnya ekonomisinin mer kezi haline geldi. Bu deiikliklerin ayn zamana tesadf etmesi farkl iki siste min bu erken dnemdeki ilikilerinin nitelii ve etkileri konusunda bir dizi soru yu akla getiriyor." Bunlarn en nemlisi. Osmanl mparatorluunun on altnc
2

17

yzylda dnya apndaki iblmnn bir paras haline gelip gelmediidir. On altnc yzylda Osmanl nfusunun hzl bir biimde arttn biliyo ruz. Nfus art, net bymesi durmu olan Osmanl kaynaklar zerindeki basknn artmasna yol at. Basknn etkisi Amerikan gmnn Yakn Dou pazarlarna girmesiyle daha da iddetlendi. Bu iki gelimenin etkisiyle ortaya kan enflasyonist basklar, Osmanl maliyesinin 1556 ve 1625 yllar arasnda kkten sarslmasna yol at. Tm bu alanlarda Osmanl mparatorluu'ndaki deimelerin temposu ve yn Avrupa'daki deiikliklere benziyor. Yine biliyo ruz k i , bu yllarda Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'ya olan buday ihrac artt ve hem imparatorluk iinde hem de Avrupa pazarlarnda buday fiyatlar nemli ykselmeler gsterdi. Yalnzca bu verilere dayanarak Osmanl mparatorlu u'nun on altnca yzylda tmyle veya ksmen dnya ekonomisine katldn syleyebilir miyiz?
4 3 6 7

nce tahl ticaretini alalm: bu dnemde tahl ticaretinin ou kaak yol larla yaplyordu. Ama salanan servetlerin bykl st dzeydeki Osmanl yneticilerinin hem merkezde hem tarada kaak ticarete katlmalarna yol at. Tmar sahipleri bile hkmete olan ykmllklerinden arta kalan aar satarak bu elverili pazar koullarndan yararlanabilecek durumdayd. Yine grlyor ki, Balkan kyllerinin ellerinde de vergilerini dedikten ve kendi gereksinimle rini karladktan sonra krl biimde satabilecekleri miktarda rn kalyordu. Dier bir deyile, on altnc yzyldaki tahl ticareti klasik sistemin etkin unsur larnn daha da glenmesine yol aarken, klasik g ilikileri ve kyllerin du rumunda byk lde bir deiiklik yaratmyordu. Eer tahl ticareti, uzun d nemde merkezi denetimin tamamen dndaki bir gruba yeni kazanlar salasayd, o zaman Osmanl mparatorluu ile Avrupa arasndaki ilikilerden kaynakla nan yapsal bir deiiklikten sz edebilirdik. Fakat durumu uzun dnemde in celediimizde byle bir deiikliin sz. konusu olmadn gryoruz. On altn c yzylda merkezi brokrasinin denetimi dnda ticari tarm, ksa dnemler iinde ve kstl biimde geliti ve bu nedenle de Osmanl mparatorluu'nun dnya ekonomisine katlmasn belirleyen uzun dnemli eilimlerin balangc o l m a d . " On altnc yzyln sonunda tahl ihracat Osmanl merkezlerinin ge reksinimlerinin karlanmasn tehlikeye drnce. Osmanl devleti ayrntl bir denetim mekanizmas kurarak hem resmi yollardan ve hem de kaak olarak ya plan ticaretin nn almay baard. On yedinci yzylda dnya pazarlarndaki talep d ve daralma da. Osmanl tahl ticaretinin siyasal denetimini kolayltrd.
8 9 10 12

18

MPARATORLUK AYGITININ ZAYIFLAMASI: ON ALTI VE ON YEDNC YZYILLAR retim zerindeki Denetim

On yedinci ve on sekizinci yzyllarda Osmanl brokratlar mali ve idari sorunlar zmekte zaman zaman baarl oldular ama ou kez kaynaklarn s rekli daralmas nedeniyle abuk sonu verecek annda dnlm yntemlere bavurmak zorunda kalyorlard. Tarmda tmar sistemi braklp genileyen bir ekilde iltizama ve yaam boyu toprak kiralamaya ynelinmiti. Bu da sahiplik ve hak iddialarnn bulanklamasna ve merkezi hkmete kar ykmllkle rin giderek belirsizlemesine yolat. Devletin kimin ne kadar toprak zerinde ne tr bir hakk olduunu takip etmesi gittike zorlayordu. ltizam sisteminin yaygnlamas yneticilerin retici snfla dorudan iliki kurmasn da zorlatr d. Kyller ou zaman mltezimlerin ajanlaryla kar karyaydlar. Bu ajan lar ise gelirlerini en ksa zamanda en yksek dzeye karp borlarn demeye ve szlemelerini yenilemeye alyorlard. Mltezimler ve ajanlar bu amala rn gerekletirmek iin trl yntemlere bavurarak kyllere bask yapabile cek durumdaydlar. Kyller ise bu basklara kar kendilerini etkin biimde ko ruyacak durumda deildi. ^ Kyllerin kendi kendilerine toprak zerinde hak iddia etmeleri ve vergiden muaf olan vakf kurumunun ktye kullanlmas da devletin toprak zerindeki denetimini sarsan etmenler arasndayd. Yntem ne olursa olsun sonu aynyd, kirac, mal sahibi, vakf yneticisi ve hatta kyl retimin cinsini, miktarn ve ynn belirlemede zgrlk kazanyordu. D i er bir deyile Osmanl devleti imparatorluk ekonomisinin en nemli kesimi olan tarm zerindeki denetimini yitiriyordu.
13 14 1 16 17

On yedinci yzyldan itibaren Osmanl devletinin ehirlerdeki kk sa nayi retimi zerindeki denetimi de zayflad. Bu denetimde nemli bir rol oyna yan loncalarn etkinliini yitirmesine yol aan belli bal etkeni yle srala yabiliriz: bir, devletin mali istikrar salyamamas; i k i , gittike artan saydaki kylnn ehirlere tanmas; , on yedinci yzyldaki uzun savalar sonucunda ehirlerin yklmasyla ekiciliini yitiren pazarlar. Eski dzende devlet, lonca hiyerarisini vergi toplamada ara olarak kullanrd. Bu kurumlar zayflaynca, merkezi brokrasi loncalarn eitli kademelerindeki grevleri de tarmda yapt gibi ak artrmayla sata kard. Bu genel grnme ek olarak iki noktadan sz etmemiz gerekiyor; bunlardan birincisi. Osmanl mparatorluunda kk sanayi retiminin byk bir blmnn krsal alanlarda yaplmasdr. Bu tip faa liyetler yerel halkn geimini salamada nemli bir rol oynarken devlete doru dan doruya herhangi bir gelir salamyordu. Bunlar, ondokuzuncu yzyldan ncesine kadar ehirlerdeki kaak sanayinin retim faaliyetlerini etkileyen geli melerin dnda kaldlar. kincisi, siyasal nceliklere gre dzenlenmi kstla18 19 20

19

malardan ve dzenlemelerden kurtulduklar oranda retim faaliyetlerinin on ye dinci ve on sekizinci yzyllarda zaman zaman canlanp bydkleri de gzlen di. Buna rnek olarak Balkanlarda ve Anadolu'da pamuklu dokuma, Selanik'te yn ve Bursa'da ipek retimini gsterebiliriz. Uzun dnemde bu tip gelimele rin sonucu ok nemliydi. Devlet bu tip faaliyetleri vergilendiremiyor, ayn za manda da gelien retim zellikle loncalarn grece byk retim yapan yeleri ne kiisel kazan ve birikim kapsn ayordu.
21

Zor Kullanma Aralar ve Ynetim zerinde Kontrol

retim ve vergileme zerindeki merkezi denetim etkinliini yitirince ye rel yneticiler ve vilayetlcrdeki eitli gruplar bulunduklar yerlerde glerini ar trdlar. Bu gelime zellikle eski zamanlarda yerel halkla devlet arasnda bir kpr ilevi gren ayanlar etkiledi. On yedinci ve on sekizinci yzyllarda kendilerini ynetim hiyerarisine katmak iin devlet baz ayanlar vergi toplay cs (muhassil) ve yksek brokrat topraklarnn yneticisi (mtesellim) olarak atamt. Fakat merkezi brokratlarn dndklerinin aksine bu atamalar ayanlarn g ve etkinliklerini daha da artrd. Ayn zamanda, bu geliimden ba msz olarak, hem ayanlar hem de yerel yneticiler iltizamlar ellerine geiriyorlard. Sonu olarak da, bir yneticiye verilen tanmaz gelir kaynaklarnn b ykl, yeri ve zenginlii ile o yneticinin makam arasndaki yakn iliki kay bolmaya balad. -"' Ayanlar ynetimdeki zayflktan yararlanmak asndan bu lunduklar yerlerdeki ilikilerinin sreklilii nedeniyle daha iyi durumdayd. Devletin temsilcileri ise daha g duruma dmekteydi. Gittike ksalan hizmet srelerinde mmkn olan en fazla kar salamak iin rvet alyorlar ve yakn larna kar salyorlard. Ayn zamanda, giderek oalan masraflarn karla mak iin yksek faizle bor almaya baladlar. Merkezi brokrasi, atamayla sk sk yerlerini deitirerek ve birbirlerine kar kullanarak, kendi temsilcilerini bir tr denelim altnda tutabildi. Fakat yerel etkinlikleri srekli artan ayanlar kar snda yapabilecek fazla eyi yoktu. Dahas, devlet vergi toplama, dzen sala ma ve paral asker besleme gibi konularda kendi gcn azaltan bu gruplara ba ml hale geliyordu.
22 23 24 2 26 27

Ayanlarn ve dier tara gruplarnn gelimesinde en nemli rol sz ko nusu gruplarn askeri g beslemeye balamalar ve zor kullanma aralarn edinmeleri oynad. Bu. klasik Osmanl ordusu dzenleniinin ve o zamanlar si lah bulundurma zerindeki sk denetimin kkten deimesi anlamna geliyordu. Osmanl ordusunun merkezi dzeni ve askere alma yntemi imparatorluun feo dal Avrupa karsnda yzyl etkin olmasn salamt. On yedinci yzyldan itibaren yeni ve stn teknolojilerle donatlm Avrupa ordular Osmanllar kar snda stnlk kurmaya balad. Osmanl ordusunun zayfl 1593 ve 1606

yllar arasnda Avusturya ile giriilen uzun ve sonusuz savalarda iyice ortaya kt. Bir zm olarak merkezi hkmet yerel yneticilerden paral asker besle melerini ve bunlarn ateli silahlarla donatlmasn istedi. Bundan ksa sre sonra da yenierilerin 1550'lerde 13.000 civarnda olan says, 1600'lerde 38.000'e kartld. Bu giriimlerin amac sadece, ounluu ateli silah kullanmaya yana mayan tmarl askerlere ek bir g oluturmakt ama uzun dnemdeki etkisi ok daha ciddi sonular dourdu; Osmanl askeri dzeninin kktn deimesine ze min hazrlad. Askerlerinin ou bar zamannda terhis olan klasik ordunun aksine paral askerler, sava bittikten sonra da birliklerinde kalyordu. Kim para verirse onun iin almaya hazrdlar. On sekizinci yzyln savasz dnemle rinde (1718-36, 1739-68, 1774-87, 1792-98) yerli eraf ve ayanlar bu askerleri merkezi hkmete kar bir bask arac olarak kullandlar. siz olduklar zaman larda ise, sekban denilen bu gruplar ekiyalk yaparak kyllerden hara topla maya baladlar. te yandan yenieri ordusuna alnan insanlarn ounun as kerlikle ilgisi yoktu. Devletin bunlarn maan verecek paras veya talimlerini salayacak olana yoktu. Geimlerini salamak iin kendi balarna esnaflk yapmaya balayan yenieriler askerlik yeminleri hilafna loncalara girdiler. B yk ehirlerde artan saylaryla devaml dikkat edilmesi gereken siyasal bir g haline geldiler. Tm bu gelimelerin sonunda Osmanl devleti, tebas gznde ki saygnln yitirmeye balad. Klasik dnemin ok ynl dengelerini yitiren devlet grevlileri dzen salamak iin gitgide daha ok zora bavurmaya bala dlar. Reaya zerindeki vergi yk artrld, on yedinci yzyldaki ayaklanmalar byk iddet kullanlarak bastrld ve kyllerle gebeler gruplar halinde ge ve iskana mecbur edilerek imparatorluun tarmsal taban korunmaya alld.
28 30 31

Devletin retim, ynetim ve bask aralar zerindeki denetiminin zayfla mas, kanlmaz olarak ticaretin ve yatrmlarn daha serbest bir havada yapl masn getirdi. zellikle snr blgelerde mal ve sermaye dolam merkezi b rokrasinin denetiminden kt. Ancak dolam stndeki asl deiim on sekizin ci yzyln ortalarndan sonra balad. Osmanl mparatorluu'nun yaps ticaret konallarmn kolayca yeniden dzenlenmesine elverili deildi. Ticaret kanallar bir a halinde byk ehirler evresinde kmelenmiti; bu merkezlerin en nem lisi de stanbul'du. On altnc yzyldan sonra Osmanl devletinin bu ticaret iinde sivrilen kiilerin hareketlerini denetim altnda tutacak durumda olmad aksa da, henz bu tccarlarn ilerinin ynn stanbul'dan baka tarafa evir meleri iin herhangi bir neden yoktu. lk gelime dneminden sonra dnya eko nomisinin kendisi de zaten bir daralma dnemine girmiti. Bunun bir gstergesi de X V I I . ve X V I I I . yzyl ortalarnda Avrupa pazarlarnda tahl fiyatlarnn dmesiydi. Avrupa devletlerinin kendi pazarlarn korumak iin uyguladklar merkantilist politikalar bu pazarlar daha da daraltp Avrupa ticaretinin Osmanl tccarlar iin ekiciliini azaltmt.
32 33

On sekizinci yzyln bandaki dnya konjonktr, Osmanl ekonomisi nin ksa sreli de olsa nemli saylacak biimde yeniden rgtlenmesine olanak 21

tand. Yn, pamuk ve ipek dokuma gibi var olan retim dallan geliti, Balkan larda demircilik, Girit'de sabunculuk gibi yeni retim alanlan o l u t u . Devlet bu endstri kollannn gelimesinde etkin bir rol oynad ya destek salad veya dorudan kuruculuk yapt. Gelien retim dallan hammaddelerini yerel kaynak lardan aldlar, rnlerini yerel pazarlarda ve ou zaman da dorudan devlete sattlar.
34

Bu ksa canlanma dnemleri dnda, on sekizinci yzyla geldiimizde Osmanl mparatorluu klasik dnemin biimsel ve zsel ilkelerinden tamamiyle kopmutu. Ksaca sylemek gerekirse, X V I I I . yzyla gelindiinde Osmanl devleti daha az merkeziyeti, daha zayf ve bu nedenlerle de d etkilere X V I . yzyla gre daha akt. Bu adan baktmzda on altnc yzyl Osmanl tari hinde bir dnm noktas olarak grebiliriz. Fakat bu dnmn ana nedeni bir i rme olarak deil, imparatorluun var olmasn salayan d koullardaki deime olarak grlmelidir. rnein, imparatorluk toprak genilemesinin snr larna dayanmt. Gl Avrupa devletlerinden toprak kazanmak olanakszd; gneydeki ller doal bir engel oluturuyordu; dou vilayetleri ise zaten tam olarak imparatorlua balanmam bu nedenle de bir atlama tahtas olarak nite lik kazanmamt. Dnya ticaret yollarnn Akdeniz'den Atlantik'e kaymas Osmanl devleti nin transit ticaretten ald gelirlerin azalmasna yol aarak gelir toplama zorluk larn daha da artrd. Soruna byle baktmzda, Osmanl mparatorluu'nun on altnc ve on yedinci yzyllarda geirdii zorluklarn dnya ekonomisine katl maktan daha ok bu sistemin dnda braklmasndan kaynaklandn syleye biliriz. On sekizinci yzyln ortalanndan itibaren dnyadaki ekonomik ve siya sal eilimler nemli deiikliklere urad. Sonuta Avrupa'da, zellikle impara torluun bat blgelerini etkisi altna alan gl bir ekim alan olutu. Burada, bu deiimi besleyen nemli gelimeden sz etmemiz gerekir: 1) tahl fiyatla rndaki dngsel ykseli, 2) Avrupa'da yeni gelien endstrilerin hammadde iin artan talebi, 3) on sekizinci yzyl sonlarndan itibaren Avrupa'y saran uzun sava dnemlerinin yaratta kaaklk ve speklasyon yoluyla zenginleme olana. Tek tek ve bir arada bu gelime Osmanltccarlanna ticaretlerini A v rupa'ya kaydrmak iin yeterli neden hazrlad. Artk imparatorlukta bulunan es ki ticaret yollarnn gittike azalan nemi karsnda Osmanl devletinin yapacak pek bir eyi kalmamt.

22

DNYA EKONOMSNE KATILMA SRELER (1750-1815) Eyalarn, nsanlarn ve Parann Dolam

Balkan vilayetleri ile Avrupa pazarlar arasndaki en nemli ba, balan gta, kaak yollardan yaplan tahl ticaretiydi. Osmanl devletinin byk nem vererek koruduu bu maddenin ticaretine zellikle ekicilik kazandran Avrupa'daki budayn fiyat drt misli artp kilo bana 12 kurutan 45 kurua km t . Ad stnde, kaak ticaretin miktarn saptamak zordur; ama baz tahminle re gre on sekizinci yzyln ikinci yarsnda Makedonya ve Tesalya'daki tahl retiminin yzde 40'a yakn blm d pazarlara gidiyordu. Makedonya, Tesalya, Bat Anadolu kylarndan ve Macar ovalarndan kaynaklanan bu ticareti ounlukla Rum gemici ve tccarlar yrtyordu. On sekizinci yzyl sonlarn da Rum tccarlar Fransa ve spanya'ya kadar gidiyorlard, hatta bazlar Atlantik Okyanusu'nu geerek Amerika kylarna kadar uzanmlard. unu anmsat makta yarar var k i , kaaklk art Osmanl devletinin bat vilayetlerinden daha fazla yiyecek ve tahl talep etmek zorunda kald bir dneme rastlad: nk bu sralarda imparatorluun asl tahl deposu olarak bilinen Msr'daki siyasal g lkler buradan gelen tahl miktarn azaltmt. Devletin bu yndeki emirlerini uygulamakla grevlendirilen birok kimse ticaretin salad yksek kazanlarn ekiciliine kaplp zmekle ykml olduklar sorunun bir parac haline gel d i . Temel ihtiya mallarnda bagsteren darlk X V I I I . yzyln ikinci yansn da fiyatlann iyice ykselmesine yol at. Yalnz 1799 ve 1800 yllan arasnda is tanbul'da ekmein okkas 5 paradan 12 paraya ykseldi; 1756'da 15 para olan ar pann okkas 1800'de 60 paraya, kuzu etinin okkas ise yine ayn yllarda 10 pa radan 24 paraya k t .
35 36 37 38 3 9 40

On sekizinci yzyln ikinci yansnda kaak ticarete ek olarak ticari ama larla retilen pamuk, zm, ttn, msr ve canl hayvan retimi ve ihracat b yk lde artt.Tm bu mallarn ticaretindeki art (veya msr gibi rnlerin ilk kez ekilmesi ) Avrupa sanayilerinin gsterdii gl talep sayesinde gerekle t i . Makedonya ve anadolu'da pamuk retimi 1720 ve 1800 arasnda misli artm ve retimin ou ihracata ynelmiti Selanik'te retimin en geniledii dnemlerde,XVIII. yzyln son yllarnda pamuk fyatlan tahl fiyatlanntn iki katma k m t . Srbistan'da canl hayvan yetitirilmesinde grlen art Slovanya, Macaristan ve Banat'taki topraklarda hayvan retiminden tahl retimine geilmesiyle ilgiliydi. Srbistan ksa srede Macaristan' geerek Orta Avru pa'nn nde gelen domuz ihracats haline geldi. 1777 ve 1786 yllan arasnda Macaristan, Osmanl mparatorluu'ndan ncelikle Srbistan'dan 1,3 milyon frank deerinde domuz ithal etti, 1800'lerde Srbistan Avusturya'ya ylda 3 m i l yon frank deerinde domuz ve sr ihra ediyordu.
41 4 2 4 3 44 45

23

Osmanl hracatnn en nemli iki mterisi Franszlar ve Avusturyallar d. 1786-1789 yllar arasnda Fransa'nn ithalatnn % 5'i Levanttan geliyordu ve pamuk bu ticaretin % 70'ini oluturuyordu. Avusturya'yla olan ticaret Tuna'nn almasndan sonra ve Habsburglann Avusturya-Balkan ticaretini destekleme politikalarna bal olarak geliti. 1741-1747 yllarnda Osmanllar Avustur ya'ya ylda 3 milyon florin tutarnda mal ihra ediyorlard, 1778'de bu rakam 9 milyona k m t . Bu rakamlara Osmanl mparatorluu'nun Saksonya, svire ve Prusya'ya olan ihracat da dahildir. nk bu lkelerin Yakn Dou ile olan ticaretinde Avusturya arac rol oynuyordu.
46 47 48

Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'yla olan ticaretinin gelimesinde yol ac olan bir etken de devletleraras ilikilerdeki gelimelerdi. Avusturya ve Os manl mparatorluu arasndaki bar dnemi Orta Avrupa ticaretinin gvenlik kazanmasna, mal ve insanlarn i k i imparatorluk arasnda kolayca gidip gelebil mesine olanak salad. Fakat Osmanl ticaretinin artmasna neden olan asl et ken on sekizinci yzyl sonlarnda Avrupa'y saran devrim ve sava dalgas ol mutur. rnein Osmanl mparatorluu'nun bat eyaletlerinde grlen pamuk retimindeki ilk patlamann gerisinde Amerikan ve Fransz Devrimlerinin dnya pamuk ticareti zerinde yapt etki yatmaktadr. Osmanllar Avusturya'daki veraset savalarna veya Yedi Yl savalanna katlmadlar. Napolyon Savalanna ise ok ksa bir sre iin bulatlar. Fransz devrimi ile birlikte, bu byk m cadelelerin birbirlerini izlemesi, Avrupa'nn bata gelen deniz glerini (zellik le Fransa'y) Dou Akdeniz'den ekilmeye zorlad. Rum denizciler bu boluu doldurarak Akdeniz'deki hem kaak ve hem de resmi ticaretin balca tayclar durumuna geldiler. Sava koullan altnda Akdeniz'i denetlemenin gl ka akl daha da kolaylatrd. Bu balamda Napolyon'un Avrupa ktasna uy gulad blokaj ve ngiltere'nin buna karlk dzenledii ambargo Osmanl tc carlarnn zellikle iine yarad. Avusturyallarn da gz yummasyla hem kaak ngiliz mallann ve hem de Balkan tahlm Orta Avrupa'ya tadlar. Bu arada, Osmanllarn Ruslarla yapt savalar (1768-1774 ve 1787-1792) Karadeniz ve Tuna nehri zerindeki Osmanl denetimine son verdi. Sonuta stanbul, Karade niz'e girip kan gemilerin mallarn boaltmak zorunda olduu bir ticaret merke zinden ziyade bu gemilerin mola verdii bir liman haline gelmeye balad. Sade ce Osmanl devleti vergi geliri kaybetmekle kalmyor, Karadeniz ve Tuna da dnk ticaret kanallar haline geliyor, bylece zellikle stanbul ehrinin ihtiya larnn karlanmas gittike zorlayordu.
49 50 51 52 53

On sekizinci yzylda Osmanl topraklan iinde ve evresinde oluan gler de imparatorluun snr blgelerinde ortaya kan ekonomik ilikilerin toplumsal dokusunu meydana getirdiler. Bunlarn nemlisi Rumlarn imparator luun tm ticaret merkezlerine yaylp Osmanlnn d ticaretindeki tarihsel ayr calklarndan gelen glerini bsbtn artrmasyd. Bu gelimede Rum kilisesi nin stanbul'da edindii siyasal g zellikle etkili oldu. Ayn zamanda, Yahudi lerin Avrupa'ya ve Bat Anadolu'ya g etmeleriyle Rumlar Balkanlardaki en 24

gl rakiplerinden de kurtulmu oldular. Rum g salt Osmanl snrlar iinde kalmad. Rusya ve Avusturya hkmetlerinin Trk ve Mslman olma yan gruplar snr blgelerine yerletirme siyasetleri bir ounun bu lkelere kaymasna yol at. Aileler ve akrabalar dzeyinde oluan balar, 1774'den son ra Tuna ve Karadeniz uluslararas ticarete alnca zellikle nem k a z a n d . Rum tccarlar Viyana, Leipzig,Paris, Marsilya ve Londra gibi Avrupa'nn ticaret merkezlerine de yerleiyorlard. Oluan a o kadar yaygnd ki rnein Sakzl Ralli ailesinin fertlerine Balkanlarda olduu gibi Avrupa'nn tm nemli mer kezlerinde rastlanabilirdi.
55 56 57

54

Balkanlardaki nfus bileimini etkileyen dier bir etken de Ulahlarn ha reketiydi. Ayanlann ve Arnavutlarn basklarndan kaan bu grup, Yunan sn rndaki Moskopol'dan balayp nce Selanik'e sonra da, 1770'lerde kuzeyde, Avusturya'nn bir snr ehri olan Zemun'a gittiler. Orada yerletikten sonra da Avusturya'yla olan canl hayvan ticaretinin balca aracs haline geldiler. Bulgar kylleri de benzer biimde Arnavut ayanlardan kaarak 1790'larda kuzeye Eflak'daki kasabalara tandlar ve Bkre ve Yerg'ndeki tccarlar iin ucuz i gc kayna oluturdular. Yine krsal blgelerdeki isyanlardan ve dzensiz likten kaan Srp kylleri dalk blgelere yerleip hayvanclk yapmaya zel likle de domuz retmeye baladlar.
58 5 9 60

Nfustaki bu hareketlilik adeta Osmanl mparatorluu'nun d ticaretini destekleyen insani bir temel oluturdu. Ulahlarn ve Rumlarn yerleme biimle ri Avusturya, Osmanl ve Rus snrlarn keser ekildeydi; bu, ticaretin ynnn yeniden dzenlenmesinde nemli bir rol oynayacakt. Bu tccarlarn yurttalk lar farklyd, ama hepsi Osmanl mparatorluu'na mal gtrp buradan mal karmakta uzmanlamt. Krsal nfusu ge zorlayan huzursuzluklar ok ge meden Balkan ehirlerini de etkiledi. Belgrat gibi nemli merkezler Trk ve Ar navut ayanlar tarafndan sk sk saldrya urayp, yamaland. ehirlerdeki n fus da ilerini brakp dalara ya da snrn te tarafna, Avusturya veya Rusya'ya kamak zorunda kald. Sonu olarak, Balkan nfusunda greli bir azalma grl d, bu da tanmsal retime olan etkisi dolaysyla devletin gelirlerini drd ve ehirlerin ihtiyalarnn salanmasn daha da gletirdi. Son olarak bu nfus hareketlerinin Balkanlarn etnik bileimini de etkilediini sylememiz gereki yor. Genel olarak nfus, blgenin kuzey batsndaki ehirlerde younlat. Dou dan batya gittike mslman nfusun paynn azald grlyordu. Stoianovi'in deyiiyle Balkan ehirleri giderek "daha az Yahudi, Ermeni, Trk, daha ok Rum, Slav ve Arnavut" oluyorlard. On sekizinci yzyldaki nfus hare ketlerinin ok daha sonra gerekleecek olan tek uluslu ehirlerin ve devletlerin kurulmasna giden yolda ilk adm oluturduu grlecekti.
61 62 63 64 65

Ortaya kan yeni ilikiler yumann Osmanl dzenine etkisi salt ticare tin saptrlmasndan ibaret deildi. Buna ek olarak imparatorluun en varlkl eyaletlerinden merkeze olan gelirlerin nne de set ekilmi oluyordu. Devletin denetiminin yok olduu ortamda tccarlar, mltezimler ve bunlarn yardmclar 25

daha nceleri stanbul'a yolladklar vergileri kendi kullanmlar iin ellerinde tutmaya balamlard. Devletin mali sorunlar bydke merkezi brokrasi azalmakta olan gelirleri yeniden datmak iin dolaysz vergileme ve padiahn kiisel masraflarn ksma gibi baz nlemlere yneldi. ltizam geniletmek ve zengin yeni blgeleri yaam boyu iltizama vermek ve varlkl kiilere uygulanan msadereler de bavurulan nlemler arasndayd. Bu tr yntemler bazan bir defaya mahsus olmak zere devlet gelirlerinde bir arta yol atlar, ama hibiri mali sorunlara kkten zm getirecek kapsamda deildi. Tam tersine, mlte zimlerin ve onlarn bankerlerinin nemini artrarak, brokrasinin mcadele et mek istedii merkezka srelerinin daha da glenmesine yardmc oldular. En azndan kuramsal dzeyde devletin retim ve ticareti dzenli ve tutarl bir biim de desteklemesinin sorunlara bir zm getirebilecei sylenebilir. Fakat bu tip bir politika ancak uzun dnemli bir ereve iinde ele alnabilirdi; bte baskla rnn yaratt ortamda Osmanl devletinin bunu yapmas olanakszd. Dardan bor almaya gelince; daha 1780'lerden itibaren bu ynde baz neriler yaplmt ama brokrasi henz bunlar kabul edecek durumda deildi. Sonuta bte a n kapamak iin geriye tek bir yol kalyordu: parann deerinin drlmesi. Hkmet on sekizinci yzyldan itibaren giderek artan sklkla bu yolu semeye balad.
66 67 68

Kendiliinden oluan bu 'develasyon' ihra fiyatlann drerek Osman l tccarlarnn pazar bulmalarn kolaylatrd. Fakat bu siyaset Osmanl para sistemini tam bir karmaaya gtrd. Brokratlar, parann deerini drerek tasarruf ettikleri gm d ykmllklerini karlamakta kullanmay umuyor lard. Fakat artan enflasyonist basklar Osmanl parasnn Avrupa borsalarndaki deerinin gittike dmesine ve Osmanl devletinin borlarn demekte daha da byk zorluklar ekmesine yol a t . mparatorluk iinde ayn madeni para ayr yerlerde deiik esaslara gre ilem gryor, bu durum da blgeleraras ticaretin uzun dnemli planlanmasn ve yrtlmesini gittike olanakszlatryordu.
69 70

Devletin kt para srdn gren tccarlar ellerindeki iyi paray ve kymetli madenleri saklayp yeni oluan kanallardan kendi zel hesaplan ve i lemleri iin yurt dna yollamaya baladlar. Bu da imparatorluk iindeki likit sermaye darln daha da artrd. Sonu olarak tccarlar iin, mltezimlere, vali lere, brokratlara, kyllere yksek faizle dn para vermek kolay ve karl bir i haline geldi.
71

Gc zerinde Yeni Denetim ekilleri

Mallann, insanlann ve parann artan hzla dolam Osmanl mparatorlu u ile dnya ekonomisi arasnda gelien ilikilerin biimsel yzn oluturur. Bu ilikileri nemli klan ve bu dnemi daha nceki ticari gelime dnemlerin den ayran, toplumsal ve ekonomik alanlarda grlen zsel deiikliklerdir.

26

Balkanlarn ve Bat Anadolu'nun krsal blgelerinde bu deiiklik en iyi olarak tmar sisteminin kaybolup bunun yerine iftlik tarmnn gemesi ile anlatlabilir. On sekizinci ve on dokuzuncu yzyln byk bir blmnde ehirler deki retim faaliyetleri uzun sreli bir durgunluk iine girdi. Yerine ve cari ko ullara gre baz retim faaliyetleri baz dnemlerde uzaklardaki pazarlarn veya ordunun ihtiyacn karlayarak belli bir gelime dnemi geirdi. Ambelika'daki pamuklu kuma dokumacl veya Filibe'deki aba retimi bu tip sanayilere r nek olarak gsterilebilir. Fakat bu tip basanlar nadirdi ve ok zel koullar al tnda gerekleiyordu. Bu nedenle burada biz bu dnemde daha nemli ve yap sal bir takm deiikliklerin gzlendii tanm kesimine eileceiz.
7 2

iftlik tanm ile klasik dnem toprak dzeni arasnda iki nemli fark var d : Birincisi, toprak ve rn stndeki haklan kendilerine devlet tarafndan ve baz koullarla verilen tmar snfnn aksine iftlik sahipleri haklann de fecto veya de jure olarak edindikleri zel mlkiyetlerinden salyorlard. Asl nem verdikleri nokta, bu nedenle, kendi gelirlerini oaltmak ve toplumsal konumlann koruyup gelitirmekti. Tmar ve iftlik arasndaki ikinci fark iftliklerde top ran kullanl biimi ve buralarda yetitirilen rnlerin bileimiyle ilgiliydi. zellikle on sekizinci yzyln sonlannda Balkanlardaki iftliklerin byk bir blm o dnemin krl rnlerinden olan msr ve pamuk ekimine aynlmt. rn seimi pazar koullarna bal olarak yaplyor ve retimin dzenlenmesi iftlik sahibinin gzetimi altnda gerekletiriliyordu.
7 3

iftliklerle tmar dzeni arasndaki farklar tartlrken bazen ifliklerin daha byk olduundan szedilir. Bu konularda yazlan ilk eserlerden kaynakla nan bir san, iftliklerin o dnemde Orta ve Dou Avrupa'da gelimeye balayan plantasyon tipi byk birimler olduu biimindeydi. Fakat son yllarda yaplan aratrmalar bu sanlann yanlln kantlad. Bunlann bulgulanna gre, Bal kanlar ve Bat Anadolu'daki iftliklerin ou kk birimlerden oluuyordu. rnein Makedonya'nn Manastr blgesinde bulunan iftliklerin % 75,5'i 58 hektardan k k t . Bulgaristan, Yunanistan ve Makedonya topraklanndaki iftliklerin bykl 30 ile 500 hektar arasnda deiiyordu ama ounluu alt snra y a k n d . Bat Anadolu'da ise bu byklkler 90'la 734 hektar arasnday d . Birka bin akrelik Prusya ve Polonya iftlikleriyle karlatrdnda Os manl iftlikleri bu bakmdan, gerekten de yle 'bytlecek ey deil' d i . Da has bu byk birimlerin bazlan klasik dnemde byk brokratlar tarafndan "mevta" iken alm ve sahiplikleri de o zamanlar dl olarak bu kiilere veril miti. Yani bunlan on sekizinci yzyldaki ticari gelimelerin rn olarak gre meyiz. Biz burada birincil olarak bu tip topraklar ve statlerinden ziyade dev let tarafndan tmar olarak datlan topraklann durumunda ortaya kan deiik liklere eilmek istiyoruz. Osmanl mparatorluu'ndaki toprak dzenine asl de iiklii getiren, bu tip topraklarda devlet memurlan, ayanlar ve tmar sahipleri tarafndan zorla gerekletirilen yeni tasarruf haklanyd.
74 75 76 77 78 7 9 80

Bu tip iftliklerin en youn olarak ortaya kt dnem Dnya ekonomi27

sinin geniledii ve pazarlarnda Osmanl rnlerinin artan biimde satlabildii onsekizinci yzyl sonlaryd. Bu elverili koullardan yararlanmaya kalkan eitli gruplar karsnda devletin pek yapacak eyi yoktu. ou yerlerde yerel grevliler zellikle kadlar yeni glenen bu kiilerle ibirlii halindeydi. Mah kemeler iftliklerle ilgili davalarda ya gsz kalyor veya onlar gzard ediyor l a r d . X V I . ve X V I I I . yzyl arasnda yaylan iltizam dzeni vergi toplaycl na balam olan ayann konumuna resmiyet kazandrmt. Gittike ktle en parasal ve idari anari koullarnda mltezimler, bunlarn temsilcileri ve di er araclar topraklarn geniletip kyller zerinde bask kuracak saysz yol buluyorlard.
81 82 83

Elverili pazar koullarndan yararlanabilmek iin iftlik sahiplerinin ye terli sayda igc bulmas gerekiyordu. iftliklerin ortaya kt koullar bu noktada iftlik sahiplerine yardmc o l d u . Yksek toprak/insan oran Osmanl eyaletlerinin oundaki egemen demografik eilim olmaya devam etti ama git tike yaygnlaan ekiyalk ve kargaa koullar altnda kyller kendilerini bir iftlik sahibinin korumas altna girmek zorunda buldular. Zaten gerek duyduk larnda iftlik sahipleri zor kullanmakta tereddt etmezlerdi. rnein Serez bl gesindeki bir ayann bu iler iin kulland bebin silahl muhafz v a r d . Dev letten, kylerinden kaanlar krk yl sonra bile evlerine dnmeye zorlama yetki si almlard. iftlik sahipleri sadece kylleri yerlerinde tutmak iin deil ba z rnleri ekmeleri iin de zor kullanyorlard. rnein Bosna civarnda bir ayan kiraclarna dve dve msr ektirmiti.
84 85 86 87

On sekizinci yzyl ortalarnda grlmeye balanan ortalama bir iftlikte kyller kendilerine tmarl sipahi tarafndan verilmi olunan ama imdi iftlik sahibinin denetimine geen topraklan ilemeye ve kylerde oturmaya devam ediyorlard. Tabii en byk farkllk, bu yeni koullar altnda kyllerin sahiplik haklanm yitirmeleriydi. Ortalama olarak bu tip topraklann 100-120 tanesi bir biriyle yaran ailelerden birinin zel mlkiyeti haline gelmi oluyordu. iftlik sahipleri topraklannda eitli bask yntemleri kullanarak bu topraklardaki reti mi egdm altnda tutuyorlard. iftliklerin byk bir blm talebi yksek olan ticari tanm rnlerinin retimine aynlmt. Topraklarn kalan blmnde ise geimlik rnler yetitiriliyor, hayvanclk yaplyordu.
88 89

Ortalama bir kyl ailesi iin tmar sisteminden iftlik sistemine gei hem iktisadi ve hem de toplumsal adan gerileme getirdi. ou zaman kendile rini bir ksr dng iinde bulan kyller zerlerindeki baskdan kurtulmak iin kamaya kalktklarnda giderek bir yerleri olmadn fark ediyor ve daha kt koullarda baka bir iftlik sahibinin denetimine giriyorlard. Yeni koullar altn da kyller deiik makama demek durumunda olduklar deiik vergile ri ksmen mltezimlere ksmen de devlet temsilcilerine demek zorundaydlar. Eskiden devletin yalnz olaanst koullarda toplad avanz denilen vergiler artk olaanlam ve dzenli olarak toplanmaya balamt. Yerel yneticiler de kendi giderlerini karlamak iin tekalif-i akka denilen bir dizi yeni vergi ihdas 28

etmilerdi. Yerel ayan, silahl eteler, askeri ve dinsel yneticiler de dzensiz ve yasa d vergiler peindeydiler. Kyllerin, vergi isteklerinin yolsuzluu kar snda ikayet edecek bir mercileri yoktu, nk yerel yneticiler ve mahkemeler bu konularda gszd veya ilgilenmemeyi yeliyorlard. iftliklerin gelimesi kyllerin de retim sreciyle olan ilikilerini deitirmiti. Kyller klasik d nemde n t i m ve yaam koullan kurumsal olarak gvence altnda olan kk reticilerken yeni koullar altnda ya ortak ya da maln yitirmi cretli ii ha line gelmilerdi.
90

On dokuzuncu yzyln bana geldiimizde iftlik tarmnn Tesalya, Epir, Mekadonya, Trakya, Meri vadisi, Tuna kylar, Kosova, Metobika kyla r, Arnavutluk'un Adriyatik kylan, Bosna'nn baz blmleri ve Bat Anado lu'nun byk blmnde yaygnlam olduunu gryoruz.. ' Osmanl mparatorluu'ndan ihra edilen rnlerin hemen hemen hepsi buralardan temin edili yor, ifiler bu blgelerde ticaret ve iletiim kanallar evresinde younlam bulunuyorlard.
9 92

Bu rnlerin krl olmasna ve iftlik retiminin i gc zerinde belli bir egemenlik kurabilmesine karn, tarm kesimindeki bu deiiklikler Osmanl ta rmnda byk lde yatrm oluturmad. Bunun bir ka nedeni vardr. Bir ke re iftlik sahiplerinin ou kstl saydaki baz bankerlere borluydular. ltizam larn satn alnmasnda, retimin gereklemesinde ve rnlerin satlmasnda ge rekli olan sermayeyi salayanlar, bu bankerlerdi. Bu nedenle, en bandan beri iftliklerin ortaya kmas, bir takm ksa dnemli parasal karlara bal olarak gereklemiti. iftlik sahipleri ise ou zaman ehirlerde oturmay yeleyen, iftliin uzun dnemli gelimesinden ok kendi mali durumlarn iyiletirmekten baka bir ey dnmeyen bir snf olarak gelitiler. On sekizinci yzyln ikin ci yarsnda devletin durumu zellikle zayfken ve Avrupa pazarlar elverili ko ullar salarken bu ayan/esnaf grubu bamsz kylerini ynelebilme ve kendi durumunu salamlatrma frsatn buldu. Fakat glerini ktye kullanmalar ve zellikle kyller zerinde kurduklar baskc rejim yerel halkn tepkisini dour du. atma iftlik sahiplerinin ounun mslman ve kyllerin oununsa hristiyan olduu Balkanlarda ciddi boyutlara ulat. Bu nedenle on dokuzuncu yzyln balarnda devlet, ordusunu ayanlarn zerine salnca ayan aileleri yerel halktan pek bir destek grmediler. Ayn zamanda bankerler de pazarlardaki ko ullarn ktlemesine kout olarak varlklarn ihracat ve tarm yerine dn pa ra verme ve speklasyona yatrmaya baladlar. Askeri stnlklerini yitirmeye balayan iftlik sahipleri parasal desteklerini de kaybediyordu. Sonunda ayanla rn ou devlet karsnda yenik dt. Mallarna el konuldu. Erken davranan ba zlar ise merkezi brokrasinin temsilcisi haline geldi. Bu ekilde, iftlik sahiple rinin talihinin dnmesiyle kk kyllk bir kez daha Osmanl tarmnn en yaygn retici tipi haline geldi.
93

29

Gayri Mslim Araclarn Ykselii

On sekizinci yzyl sonlarndan itibaren Osmanl mparatorluu ile kapi talist dnya sistemi arasnda gelien ilikilerden yararlananlar iftlik sahiplerin den ok ticari ve mali araclk yapan kimselerdi. Klasik dnemde dou-bat t i caretinin desteklenmesi, Karadeniz'in yabanc tccarlara kapal olmas, AsyaAvrupa arasndaki nemli kara ticaret yollarnn denetim altna alnmas ve e hirlerin iaesinin salanmas ile ilgili nlemler ticari faaliyetin nemini artrm t . Dou eyaletlerinde Asya pazarlar ile temas Arap ve biraz da Ermeni tc carlar salyordu. Bat eyaletlerindeki tccarlar arasnda ise gayri mslimler, zellikle Rum, Ermeni. Ragusal ve Yahudiler ok nemli bir yer tutuyorlard. Merkezi hkmet bu araclarn katks olmadan ehirlerin ihtiyacn karlayacak durumda deildi. Fakat ayn zamanda bu gruplardan birinin tek bana ar g lenmesini nlemek iin faaliyetlerine eitli snrlar getirmiti. Sonu olarak yerel tccarlar yllar boyunca hkmetle, reticilerle ve yabanc tccarlarla ayn zamanda temas halinde oldu. Bu durum da, merkezi devletin etkinlii azalmaya balaynca sz konusu gruplara kar salamak ve zengin olmak iin saysz ola naklar salad.
94 9 5 96 97

Bat blgelerindeki gayri mslim tccarlarn asl ykselii on sekizinci yzylda Osmanl-Avrupa ticaretinin artt ve devletin gcnn zellikle azald bir dnemde gerekleti.
98

On sekizinci yzyln ortalarndan itibaren Rum tccarlar br gayri ms lim gruplar da geride brakarak imparatorluun bat ticaretinde sz sahibi oldu lar. Bunlarn ykseliinde artan ticaret ve zayflayan devlete ek olarak dier baz etmenler de rol oynad. Nfus olarak Rumlarn avantaj vard; yeni oluan g lerle bu avantaj daha da belirgin bir hale gelmiti. stanbul'daki Rumlarn hem patrik araclyla ve hem de Galata bankerleri arasndaki ayrcalkl konumlan sayesinde bu srece nemli katklar oldu. Osmanllarn Ortodoks milletini Rum kilisesi araclyla ynetme tercihleri bu kilisenin Balkanlardaki siyasal ve kl trel etkisini daha da yaygnlatrmt.
99

Avrupa'yla ticaretin artmasna katkda bulunan devletleraras ilikiler gay ri mslimlerin, zellikle de Rumlarn durumlarnn iyilemesine yardm etti. Speklasyon ve kaaklk kukusuz karadaki tccarlarn iine yaramt. Ama asl nemli gelime birbiri ardna gelen sava ve benzeri karklklarn Rum t i caret filosuna Dou Akdeniz ticaretinin byk bir ksmn ele geirme olana salamasyd. Bu yndeki ilk giriim ngilizlerin, Yedi Yl Savalar srasnda Rum korsanlar Franszlara saldrtmasyla balad. Rumlar da Osmanllara kar 1768-74 ve 1787-92 yllarnda ayn taktii kullandlar. Savalar sona erince Rum denizciler kanund yollardan korsanlk ve kaaklkla servetlerini artr maya devam ettiler. Rum denizcilii Adriyatik kysnda gemi yapm sanayii nin gelimesine de nemli katklarda bulundu. Patras ve Yanya'daki varlkl tc100

30

carlar Galaxidi ve Missolughi'deki tersanelere nemli yatrmlar yapt. Baz tah minlere gre 1786 yl ile Napolyon Savalarnn balangc arasndaki dnemde Rum gemilerinin says drt yz civarndan binin stne k t . Kk Kaynar ca Antlamas Balkanlardaki Ortodoks tccarlar iin iki adan nemliydi. Bu anlamayla Ruslar Osmanl mparatorluu iindeki ortodoks milletin koruyucu luunu stne alyordu. Bu anlamann en nemli maddelerinden birine gre Karadeniz ve Tuna uluslararas gemicilie ald. Rusya'nn Karadeniz'de ticaret filosu olmad iin Rus bayra eken Rum gemiciler Rusya'nn gney kylar nn ticaretini ele geirdiler. Bu dzenlemeye gre Rumlar Ruslar tarafndan ko runmakla kalmyor, Osmanl mparatorluu'nda normal olarak yalnz yabancla ra tannan bir dizi ayrcalktan da yararlanma frsat buluyorlard. Daha nce Ka radeniz'de ticaret yapan mslmanlarn bu yeni koullar altnda rekabet edebil meleri ok zordu. Yerli araclarn stnlk elde ettikleri tek alan ticaret deil di. Mltezimlerin stanbul'da aracln yapyorlar ve bazen de iltizamlar do rudan satn alyorlard. Hareketlerinin ok ynll sayesinde bu gruptaki in sanlar hem varlklarn artrdlar, hem de deiik alanlar arasnda seim yapma olanana kavutularl zellikle bu son avantaj, uzun dnemde nem kazand; t i cari gelimenin durgunlat X V I I I . yzyln son yarsnda araclarn etkinlikle rini geniletebilmelerini salad.
101 102

Napolyon Savalarndan sonra dnya ekonomisi yeni bir bunalm dne mine girdi ve Osmanl tccarlar daha nceki yllarda edindikleri pazarlarn bir ksmndan ekilmek zorunda kaldlar. Baz zengin araclarn X V I I I . yzyln ge nileme dneminde elde ettikleri varlklarnn bir ksmm XLX. yzylda ortaya kan bamszlk hareketlerine kaydrdklarn b i l i y o r u z . Baz rnekler ver mek gerekirse, Srp isyannn nde gelen adlarndan Kara Yorgi varlkl bir do muz t c c a r y d . Yunan isyannn hem ideolojik hem de rgtsel ynden odak noktas olan Filiki Eterya rgt Odesa'daki Yunan tccarlar tarafndan kurul m u t u . Ateli silahlarla donatlan Yunan ticaret filosu 1829 Mora ayaklanma snda Osmanl donanmasna ar kayplar verdirdi. Bu tr rneklere karn t i cari karlarla ulusu akmlar arasnda birebir iliki kurmak pek doru olmaz. Bir kere unu anmsamalyz k i . Balkanlarda Rumlarn dnda baka etnik ve di ni gruplara bal tccarlar vard ve bunlarn herbirinin karlar farkl ve birbiriy le eliki halindeydi. Bu elikili grup, iinde bulunulan konjonktr elverdii srece birbirlerini tamamlayc ekilde hareket etti ve bir arada kalabildi. Ama Napolyon Savalar ertesindeki bunalm Osmanl rnlerinin pazar olanaklarn daraltnca bu koalisyonu birarada tutan balar kopmaya balad. Ortaya kan gruplar temeldeki etnik-dinsel kategorilerle snrl kalmad. ou zaman bu gruplar blnd veya kategoriler yeniden tanmland. rnein Balkan nfusu nun en kalabalk kesimini oluturan Rumlarn bamsz Yunan krall kuruluu na kar tavrlar hep ekimser o l m u t u r . Eer Balkanlar deiik devletlere blnrse, Rumlar ok geni bir alana yaylm olan faaliyetlerini ksp yeniden dzenlemek zorunda k a l a c a k l a r d . te yandan daralmakta olan dnya pazar103 104 105 106 107 108 109

31

lan gz nne alnrsa, daha nceki dnemlerin kazanlarn ulusal snrlar kura rak yaratldklar blgede tutmak da zellikle byk ve yabanc firmalarla reka bet halindeki tccarlar iin ekici bir seenek haline geliyordu. Balkan ulusuluunun gelimesi bu almann snrlarna smayacak ka dar byk bir k o n u . Yine de Napolyon Savalar ertesindeki daralmann, daha nceki dnya ekonomisine katlma dneminden yarar grm olan araclarn e itli gruplara blnp farkllamasn hzlandrd sylenebilir. ok genel bir dzeyde, byk lekte ticaret yapan ve stanbul veya dier byk ehirlerde yerlemi bulunan evreler statkoyu destekleyerek Osmanl devletinin zayfla m haliyle muhafazas yolunda aba gsterdiler. Ayanlarn bir blm, byk iftlik sahipleri ve Fener aristokrasisinin nde gelenleri de bu gruba katldlar. Bu grubu bir arada tutan ortak ba, hepsinin merkezi hkmetin zayflamasn dan yararlanmasyd. Fener patrikhanesi Yunan bamszlna zellikle ok sert biimde kar kt. Bunlar yeni kralln siyasal nfuzlarn tehdit etmesinden korkuyorlar ve stanbul'un baehirlii altnda Bizans mparatorluu'nun yeni den kurulmas emelleri dorultusunda hareket e d i y o r l a r d . "
110 1

zellikle stanbul'da yerleik bu noblesse de robe 'un Osmanl devletine verdii destek, sz konusu grup ak artrmalara katlarak iltizam elde etmee ve hkmete dorudan bor para vermeye baladka daha ak bir biimde ortaya kt. Eraf ve ayandan kiilerin de eyaletlerde ve merkezi brokraside devlet makamlarn ele geirmeye balamas bu gelimeyle kout olarak yryordu. Bu arada kk tccarlar, etnik ve dini nderler, kk iftlik sahipleri ve kyller karlarn daha yerel lekte ve bu byk koalisyona kar olarak tanmlamaya balamt."
2

1804-18 Srp Ayaklanmas ve 1829 Yunan Bamszl dnda Balkan lardaki ulusu hareketler on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda pek varlk gster mediler. Daha nceki dnemin kart glerinin Osmanl devlet dzeyinde bir araya gelip ibirlii yapmas mparatorluu sarm olan merkez-ka gleri ya valatmakta etkili oldu. Bu eilimin en belirgin aamalarndan biri 1808'de im zalanan ve yerel g bileimlerini nemli lde zayflatan Scned-i t t i f a k t r . Bu gelimeler sayesinde Osmanl devleti ilk kez olarak brokrasi dnda bir s nftan destek gryordu. Daha da nemlisi bu snf varln ve etkisini devlet ve politika d srelerle kazanmt. Bu arada devletleraras ilikiler de Osmanl devletini zayflam haliyle koruyacak biimde geliiyordu. Sonu olarak, ok gemeden i ve d gler bir araya gelerek Osmanl devletine destek oldular.
113

Osmanl Devleti ve Devletleraras Sistem

Osmanl devletinin devletleraras sisteme tam olarak girmesi iki ayr sre cin tamamlanmasyla gerekleti. Bunlardan birincisi. Osmanl devletinin Avru pallarla imzalad anlamalarn niteliinin on sekizinci yzyldan balayarak
32

deimesi; ikincisi ise Osmanllarn karlarn yurtdnda temsil etmek iin kurduklar yapyd. 1739'da imzalanan Belgrat ve 1774'deki Kk Kaynarca anlamalaryla balayarak Osmanl mparatorluu ile Avrupa devletleri arasndaki diplomatik ilikiler yeni bir biim a l d . Belgrat Antlamas Osmanl ve Rus imparator luklar arasnda Fransa'nn araclyla imzalanmt. Yardmlarna karlk Fran szlar Osmanl mparatorluu iinde yeni bir dizi ayrcalklar elde ettiler. Bunla rn en nemlisi her yeni Sultann tahta knda kapitlasyonlarn gzden geiri lip tek tek yeniden onaylanmas adetinin son bulmas ve bu ayrcalklarn srek lilik kazanmasyd. Bu antlamay izleyen yllarda Fransa imparatorluk zerinde ki siyasal ve kltrel nfuzunu artrd ve Yakn Dou'nun en etkin gc haline geldi. teki Avrupa devletleri de Fransa'y ayn yolda izlemekte gecikmediler. 1739-1774 yllan arasnda Fransa ile birlikte onlar da Karadeniz, Tuna ve Bo azlar dnda Osmanl sularnda kendi bayraklar altnda ticaret yapma serbesti sini kazandlar. Bu sulardaki ticaretin istanbul'un iaesinin salanmasndaki ne mini gz nne alan Osmanllar, Tuna ve Karadeniz'de mal tayan btn gemi lerin Osmanl bandral olmasnda srar etmekteydiler. Kk Kaynarca Ant lamasyla Osmanllar buralardaki denetimlerini de yitirdiler.
114 115

Kk Kaynarca, Osmanllarla Ruslar arasnda alt yl sren bir sava so na erdirdi. Bu belgeyle Osmanllar Karadeniz'in kuzeyindeki blgelerde Rus egemenliini tandlar ve Ruslara Karadeniz, Tuna ve Boazlar da dahil olmak zere tm Osmanl sulannda ticaret yapma hakkn verdiler. Bylece Ruslar Karadeniz'e kan ilk yabanc g olmakla kalmadlar, Akdeniz'de de g bulun durma frsatn ele geirdiler. Bu hem Avrupa'daki g dengesini tehdit ediyordu hem de teki devletlerin karlarn zedeleyebilecek bir gelime olarak grl yordu. Kendi kapitlasyonlarndaki maddelere dayanarak Osmanl hkmetine bask yapan Avrupa devletlerinden Avusturya 1784'de, ngiltere 1799'da, Fransa 1802'de ve Prusya 1806'da benzer haklar elde ettiler." Bu devletlerin her biri korumas altnda bulunan kiilerin de bu anlamalardan doan haklardan yarar lanmasn salad. Buna gre, Osmanl tebasndan olup sz konusu devletlerden biriyle etnik veya dini yaknl olan bir kimsenin ayn yabanclar gibi ayrcalkl muamele grmesi iin konsolosluk veya elilikten bir belge almas yetiyordu. Tahmin edilecei gibi gayri mslim tccarlar bu olanaklardan en fazla yararla nanlar oldular. Elbette bu, Osmanl devletinin imparatorluk iinde ve evresinde gelien ticaret alarn denetlemesini daha da olanaksz klan bir gelime ol d u . " Ayn zamanda bu anlamalar yabanc devletlere Osmanl mparatorlu u'nun i ve d ilerine karma kapsn ayordu. Bilindii gibi, izleyen yllar da Avrupa devletleri bu olanaklardan geni lde yararlanacaklard.
116 7 8

Avrupa devletleriyle yeni anlamalar imzalanrken Osmanl mparatorlu u Londra, Paris, Viyana ve Berlin'de ilk daimi temsilciliklerini at. Avrupa'da X I X . yzyl banda yaanan karklklar Osmanl d ilerinin gelimesini ya valatt, fakat 1830'dan sonraki yllarda Osmanl mparatorluu Avrupa ve Ame-

13 r

rika'nn tm belli bal merkezlerinde temsil edilir oldu. Eliliklere ek olarak Avrupa'y, Kuzey ve Gney Amerika'y, Afrika'nn baz blmlerini ve Asya'y kapsayan geni bir konsolosluk a da k u r u l d u . " On dokuzuncu yzyln ilk yllarndan itibaren dardaki bu a merkezde glendirilmi bir Tercme Bro su ile desteklendi. Reis-l Kttab'n ad resmen Dileri Bakanna evrildi ve kendisi Dileri Bakanl'nn ekirdeini oluturan bu tercme brosunun ba na getirildi. On dokuzuncu yzylda bu bakanlk Osmanl devletinin en gelimi blm haline gelecek ve btedeki pay ieri Bakanl btesinin hemen ar dnda yer a l a c a k t .
9 120

On sekizinci yzyln son eyreinde ve on dokuzuncu yzyln ilk yirmi ylnda ngiltere ve Fransa bir yandan birbirlerinin Osmanl topraklarnda elde ettikleri ayrcalklar dengelemeye alyorlar .bir yandan da Rusya'nn ilerle mesine kar koymak iin ibirlii yapyorlard. Bu glere ek olarak Osmanl tebas olan uluslar da imparatorluun gszlnden kendilerine yarar sal yorlard. Bu koullarda ngiltere'nin Uzak Dou'daki konumunu zayflatmaya alan Napolyon 1798'de Msr' grece olduka kolay biimde igal etti. 176874 ve 1787-92'de Rusya ie yaplan iki savan arkasndan 1804'teki Birinci Srp Ayaklanmas, onun arkasndan da Rusya ile yaplan yeni bir sava ve kinci Srp Ayaklanmas(l812) geldi. Bu arada Arabistan yarmadasndaki Vehhabi ayak lanmas buradaki Osmanl gcn iyice azaltt. Yunan Bamszlk Sava 1821 'de patlak verdi. 1828-29'da Rusya ile drdnc bir savaa giriildi; hemen o yllarda bu kez en nemli vilayetlerden biri olan Msr'n valisi Mehmet A l i Paa, Osmanl ordularn yenerek, dorudan stanbul'un kendisini tehdit edecek duruma geldi. Osmanl imparatorluu gittike younlaan bu basklara, uluslara ras rekabeti kendi karlarna kullanarak kar koymaya alt. Osmanllar, o u zaman, yabanc glerden biriyle yakn ibirliine girerek teki devletlerin i l gisini ekmeyi ve bylece dardan elde ettikleri yardm ve gvencenin kapsam n geniletmekte baarl oluyorlard. Dardan gelen basklarn iddeti arttka ve bunlarn dourduu mali skntlar younlatka, Osmanl hkmetleri, an lamalarla salanan gvencelerin imparatorluun uzun dnemdeki varln ko rumann en gvenilir yol olduunu dnmeye b a l a d . Sonu olarak Osmanl devletinin on dokuzuncu yzyl banda girdii balamalar adeta bir kaleidoskopa benzemeye balad. Franszlar Msr'a saldrnca 1799'da ngiltere ve Rus ya ile bir savunma anlamas i m z a l a n d . 1 806'da bu anlamann yenilenme sinden ksa bir sre sonra Srp ayaklanmas bagsterincc Osmanllar Avrupa'daki savata Franszlarn yannda ve eski balaklarna kar yer almak zo runda k a l d l a r . 1809'da ngiltere ile yaplm olan 1799 anlamas yenilen m i t i . Mehmet Ali'nin isyan balamalarn yeniden dzenlenmesini gerektir di, nk hem Fransa Msr valisini desteklemeye yatknd, hem de ngiltere Bab- Ali'nin yardm isteklerine yant vermekte gecikiyordu. aresiz kalan Os manllar 1833'de Rusya ile yaplm olan anlamann kapsamn genilettiler. Rusya bu anlama erevesinde Osmanl mparatorluuna asker yollayp Meh121 122 123 124

34

met Ali'nin pskrtlmesine yardm e t t i . Ruslarn 1833'te edindikleri ayrca lklar ngiltere'nin Orta Dou ile daha yakndan ilgilenmesine neden oldu. 1838'de Osmanl mparatorluu ile ngiltere arasnda bir Serbest Ticaret ve Dostluk antlamas imzaland; ngiltere de Msr sorununun kesin zme ka vumas iin Londra'da toplanan 1841 Boazlar Konferans'nn dzenlenmesin de nclk y a p t .
125

125

Bu anlamalarn ok ynll ve kurumsal adan salanan destek Os manllarn devletleraras ilikilerde kabullendikleri ykmllklere daha kalc nitelikte bir anlam kazandrm oldu. Bu da Osmanllarn d dnyayla olan ili kilerini tek tarafl olarak yorumladklar klasik dnemdeki dzenlemelerden son derece farklyd.

SONU
Osmanl devletinin devletleraras sisteme dahil olmas, Osmanl mpara torluu'nun dnya ekonomisine katlmas srecinin son aamasyd. Biz bu sre ci on sekizinci yzyln ikinci yarsndan balayarak inceledik. Bu sre iinde Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'yla olan ticaretinin nemli bakmlardan de itiini grdk. Bu ticaretin nemli bir blm d pazarlarda talep edilen az saydaki ticari tarm rnlerinden olumaya balamt; artan ticaretle birlikte ta rmda retim yntemlerini ve ii denetim biimlerini etkileyen bir dizi deiik lik yaand ve son olarak da bu ticaretten kazan salayanlar artk brokratik sekinler zmresi deil gayri mslim tccarlar ve bunlarn byk ehirlerde otu ran banker ve sarraflaryd. Bu deiiklikleri gz nne alarak, 1750'lerin nem li bir dnm noktas olduunu ve bu tarihlerden balayarak Osmanl mparator luu'nun bat eyaletlerinin dnya ekonomisini tanmlayan iblmne dahil ol duunu ne sryoruz. Fakat bu eyaletler klasik dnemde stanbul ve byk e hirlerin iaelerinin salanmasnda ok nemli bir rol oynamlard. Bu blgele rin dnya ekonomisine katlmas merkezi hkmeti nemli gelir kaynaklarndan etti ve klasik rgtlenmenin temeli olan datm dzenini sarst. Klasik g ve gelir kaynaklarn zaten yitirmi olan Osmanl devleti imparatorluun hayatta kalmasn devletleraras diplomasiye dayanarak salamaya alt. lk olarak re tim alanndaki yapsal deiikliklere, ikinci olarak da devletleraras sisteme ka tlmasna dayanarak 1750-1815 yllar arasnda Osmanl mparatorluu'nun t mnn kapitalist dnya ekonomisine katldn syleyebiliriz.

(
35

III Dnya Ekonomisine Katldktan Sonra 1815 -1876

OSMANLI MPARATORLUUNUN DNYA EKONOMS NDEK KONUMU
Dnya ekonomisine katlma srecinin sonunda Osmanl imparatorlu u'nun bu sistem iindeki konumu evre ile merkez arasnda bir yerde grn yordu. Ekonomik adan, Napolyon Savalar srasnda Avrupa ile ngiltere ara sndaki ticaretin byk bir ksm Osmanl aracl ile devam edebilmiti. Siyasi adan ise, Rusya'nn giderek artan saldrganl karsnda Osmanl topraklar Avrupa ile Asya'y balayan en nemli yol haline gelmiti. Napolyan savalar sona erdiinde imparatorluun zayflamas hem iteki ayan ve benzeri gruplarn ve hem de yabanc devletlerin verdii destekle yavalamt. Osmanl mparator luu'nun eitli blgeleriyle Avrupa arasnda kurulmu olan ekonomik ilikilerin nitelii nedeniyle de Osmanl mparatorluu'nun dnya i blm iindeki ko numunun ak bir biimde belirlenmesi kolay deildir. Balarda ihra edilen en nemli madde budayd, ama bu ticaretin ou kaak yollardan yaplyordu ve miktar da ekonomik ve siyasal koullara gre dalgalanmalar gsteriyordu. Za manla budaya ek olarak ortaya kan ve byyen ticaretin nemli bir blm kaak eyalar kapsamaya devam etti ve bu mallarn hi birinde Osmanl mpa ratorluu kendisine uzun dnem avantaj salayacak bir stnlk elde edemedi. Soruna uzun dnem iinde baktmzda gryoruz ki 1750-1815 arasnda hi bir mal Osmanl mparatorluu'ndan yeteri kadar uzun bir sre iinde ve belirli bir miktarn stnde dzenli olarak ihra edilmemitir. Bu bakmdan ihra ka lemlerine bakarak Osmanl mparatorluu'nun dnya i blmndeki yerini sap tamak olduka zordur. Bu konuda ithalata bakarak da bir sonuca varamyoruz. Bir defa Osmanl i pazarlar en az 1820'lere kadar ithal mallara kapalyd. Bu nedenle ehir ve krsal blgelerdeki retim faaliyetleri dnya ekonomisindeki deiikliklerden pek etkilenmiyordu. Bu durumda da yerel halkn d pazarlara veya merkez blge ekonomilerine baml olduunu sylememiz olduka zor. Fakat Osmanl mparatorluu'nun 1870 ylndaki durumuna bakarsak, dnya ekonomik ve siyasal ilikiler sistemindeki konumunun ne kadar geriledi ini grmemiz hi de zor olmaz. Aradaki yllarda ortaya kan deiiklikler o kadar kapsamlyd ki 1879'da ngiltere Dileri Bakan Lord Derby kendinden 37

emin bir ekilde, "Osmanl tmparatorluu'nu o kadar yakndan denetliyoruz k i , bu devletin topraklan zerindeki egemenlii pratik olarak sfra inmitir" diyebi liyordu. Napolyon savalannm sona erdii 1815'ten balayp 1876'daki Viktorya dnemi genilemesinin sonuna kadar devam eden sre iinde Kapitalist Dn ya Ekonomisinin merkez blgeleriyle Osmanl imparatorluu arasnda hem siya si hem de iktisadi alanlan kapsayan bir dizi g ilikisi kuruldu, ite bu dnem de ve bu ilikilerin sonucunda Osmanl imparatorluu bir u blge haline geldi.
1

Kitabmzn bu blmnde bu srecin ana belirleyicisini inceiyeceiz. Bunlann birincisi dnya ekonomisinden kaynaklanan g ve ekonomik hiyerari ilikileri; ikincisi, Osmanl mparatorluu'ndaki siyasal yaplar ve bunlann dn ya ekonomisi ile ilikileri; ncs de dardan kaynaklanan ekonomik ve siya si basklar karsnda yerel glerdeki deimeler. i l k olarak dnya ekonomisinden kaynaklanan sreleri ve bunlann Os manl mparatorluu'nun konumunu nasl etkilediini greceiz.

DNYA EKONOMS: 1815-1876 Daralma 1815 -1840

: Napolyon savatan ertesinde ingiltere'nin dnya ekonomisi iindeki ko numu bir ka ynden zayfyamaya yz tutmutu. Youn savalar ve devrimlerle geen yllardan sonra Avrupa pazarlan ingiliz mallanna onsekizinci yzyl ortalanndaki kadar talep gsterecek durumda deildi. Sava sonrasnda Avrupa dev letlerinin gelitirdii korumac politikalar da ingiltere'nin bu pazarlara girmesini zorlatryordu. Bu snrlamalar ve kstlamalar sonucunda Avrupa'nn ingilte re'den yaplan pamuklu mallar ihracatndaki pay 1814-1816'daki % 60'hk d zeyden 1854-1856'da % 29,1'e kadar dt. Sava sonrasnn merkantilist politikalan salt Avrupa ile kstl deildi. Benzer politikalar sonucunda ingiltere'nin Amerika Birleik Devletleri ve Kanada ile olan ticaretindeki yllk be milyon pound sterlinlik fazlalk alt milyonluk bir aa dnt. Avrupa ve Kuzey Amerika dndaki yerler de ngiliz ihracatn eskisi gibi satn alamyorlard n k bu blgelerin kendi ihracatlannn (ingiltere'ye ithal edilen ham madde ve y i yeceklerin) dnya piyasalanndaki fyatlan byk bir hzla dyordu. ngiltere mecburen hammadde ve yiyecek maddeleri ithal etmeye devam etti, ama bu sa tlardan elde edilen gelir, ingiltere'nin giderek byk apta rettii sanayi rn lerine ve mal eitliliine yeterli bir talep oluturacak dzeyde deildi. Grlen oydu ki ingiltere bir retim fazlas bunalmna ynelmekteydi. ngilizler eitli yollardan bu sorunu zmeye, ellerindeki pazarlan derinletirmeye ve yeni pa zarlar amaya altlar. Ayn zamanda da d ticaret an kapamaya alyor lard. Fakat bu yndeki mdahaleler ingiltere dna altn ve kymetli mal k2 3 4

38

n hzlandrarak sorunlar daha da ciddiletirdi.

Son olarak, tantdaki bir dizi gelime ekonomik dzenin bsbtn zor lanmasna neden oldu. 1828-1829 ve 1831 'deki kt hasatlar Polonya, Rusya ve Macaristan'dan ek tahl ithalini gerektirdi. Bu blgeler normal zamanlarda ngil tere'den ok fazla mal ithal etmezlerdi; bu koullar altnda ithalatlarn ksa sre de artracak durumda da deillerdi. Zaten, bu blgelerdeki toprak sahipleri ve t i carete hakim olan snflar demelerin altnla yaplmasn istiyorlard, nk bu gruplarn asl ithal etmek istedikleri Fransa, ttalya ve Asya taraflarndan gelen lks mallard. ok gemeden tarmda grlen mevsimlik ktlkann daha uzun dnemli bir deiimin habercisi olduu da ortaya kt. ngiliz tarm giderek l kenin artan nfusunu besleyemez duruma geliyordu. Yani tahl ithalat yapsal bir gereklilie dnyordu.
6 7 8

1830 ve 1840'l yllarda ngiltere hem ekonomik ve hem de toplumsal a dan bunalmn st noktasna yaklat. i snf huzursuzdu, hem isizlik artyor hem de yeterli yiyecek bulmak zorlayordu. Yeni gelien sanayi dallarna ha kim snflar ise yrrlkte olan siyasi ve mali nlemlerin ekonominin potansiyel gelimesini yavalattn iddia ediyorlard. i snf 'artist' hareketi olutu rup 'Parlementonun slah' iin alrken, iveren durumundakiler de 'Msr Ka nununa Kar Cephe' oluturup serbest ticareti savunmaya baladlar.
9 10

Tahl ithalatn yasaklayan Msr Kanunu 1846'da, Gemicilii Dzenleyen Denizcilik Kanunu da 1849'da iptal edildi. 1854'de yabanc gemilerin ngilte re'nin kylarnda ticaret yapmasna izin verildi. 1860'da 371 kalem maldan itha lat vergisinin kaldrlmasyla Serbest Ticaret, ngiltere'nin ekonomi politikasna egemen o l d u .
11

Korumacln kaldrlmas, salt ngiltere iin deil tm dnya ekonomisi iin yeni bir dzenleme getiriyordu, ingiltere ancak byle bir gelime ereve sinde dnya ekonomisindeki stn konumunu srdrme ansn elde etti.

Gelime 1840 - 1876

1840 ve 1870'li yllar arasnda, artan sayda yeni blge deimekte olan dnya sistemine ekonomik ve siyasal balarla baland; daha nceden bu siste me katlm olan blgelerin dnya ekonomisi ile olan ilikileri glendi ve ngil tere dnya sisteminin merkezindeki ayrcalkl yerini korudu. Bu gelimeyi des tekleyen drt nemli gelime vard: 1) Korumacln, dnyann giderek artan blgesinde etkisini yitirmesi, 2) Daha nceki dnemlerde ortaya kan parasal darlklarn yeni kefedi len altn kaynaklan sayesinde ortadan kalkmas, 3) Uzak blgeleri birbirine balayan yeni ulam ve iletiim aralannn gelimesi,

39

4) Devletleraras ilikilerde kar beklentisiyle barl bir havann ege men olmas. Bu unsurlar birbirlerinden bamsz olarak dnya ekonomisinin on dokuzuncu yzyln ilk yarsndaki koullarndan kaynakland. Bundan dolay, bu unsurlarla ekonomik gelime arasnda basit bir neden sonu ilikisi kurmak yanl olur. nemli olan uydu k i , bu unsurlar birlikte gelierek, dnya ekono misinin iinde bulunduu dar boaza are oldular; kapitalist ilikilerin daha faz la derinlemesine ve yaylmasna olanak saladlar ve ngiltere ile Bat Avru pa'nn bu sistemin merkezindeki yerlerini salamlatrdlar. 1850'lerden sonra, Bat Avrupa ve Kuzey Amerika'daki devletler ngilte re'den rnek alarak d ticaret politikalarn serbestletirdiler. eitli Avrupa devletleri aralarnda gmrk indirme antlamalar imzaladlar. Zolverein gm rkleri indirilerek korumadan ok gelir yaratmak iin kullanlmaya baland. e itli nehirlerdeki tama vergileri ve gmrkler azaltld. Avrupa devletleri hem daha serbest ticarete ve hem de sermayenin gvenli biimde yatrlmasna ola nak salayacak koullarn yaratlmas iin tedbir aldlar. Bunlarn arasnda snrl sorumluluk ilkesinin yaygnlamasn, faizcilik zerindeki kstlamalarn kald rlmasn, ticaret ve irketler hukukundaki benzer deiiklikleri sayabiliriz.
12

Avrupal ve Amerikal devletlerin serbest ticareti benimsemekteki ama lar ngiltere'nin etkisi altndaki dnya ticaretine daha youn biimde katlarak bundan iktisadi yarar salamakt. Dnya sistemine yeni katlan evre blgeler ise ekonomik, siyasal ve hatta askeri bask altnda serbest ticaret kervanna katl mak zorunda brakldlar. ngiltere, bu tr mdahaleler sonucunda Safavi (ran) ve Osmanl mparatorluklar ile 'Serbest Ticaret ve Dostluk Anlamalar' imza larken, in pazarlarn da afyon ithalatna zorla at. (1839-1842).
13 14

Dnya altn retimi zellikle 1840 ve 1870'li yllar arasnda byk lde artarak dnya ekonomisini kstlayan en nemli darboazlardan birinin ortadan kalkmasn salad. Yeni kefedilen altnn byk bir ksm "1852 ve 853'de borsalarda an kovan gibi alan irketler araclyla" ve dorudan ithal edi lerek dnya ekonomisinin merkezine doru ekildi. Bankalann rezervleri art maya balaynca tedavldeki para miktan o a l d , fiyatlardaki d eilimi son buldu.
15 16 17 18 19 20

Yeni likidite olanaklan Bat Avrupa'da ve dolaysyla da dnya ekonomi sinin dier blgelerindeki iktisadi faaliyetlerin canlanmasna yol at. 1850'lerden itibaren ngiltere tarafndan ihra edilen sermayenin byk bir ksm demiryollarna ve benzeri kamusal kar getiren alanlara yatnld. Bir ksm res mi ve zel kanallardan bor olarak verildi. Bu sayede ngiltere pazarlannda faz la mal birikmesi nlenmi o l d u .
21

1850-1870 yllan arasnda 100.000 milin stnde yeni demiryolu ina edildi. Oysa 1850'ye kadar tamamlanan demiryolunun uzunluu 23.000 mili gememiti. Bu demiryollannn % 90' Avrupa ve Kuzey Amerika'da youn lamt. Demiryollarnn ve ona kout olarak gelien elektirikli telgrafn ondo22 23

40

kuzuncu yzyln ikinci yansnda kullanlmaya balanan en nemli yenilikler ol du unu sylemek abartma olmaz. Demiryollar uzak pazarlan birbirine yakn latrarak, hammadde kaynaklann retim merkezlerine balayarak ye geriye olan balan sayesinde metalrji ve kmr retimine katkda bulunarak zellikle dnya ekonomisinin merkez blgelerinde kapitalist ilikilerin glenmesine ne den oldu. Demiryolu ann ngiltere ve Avrupa'da yaygnlamas eski ticaret merkezlerinin nemlerini yitirmesine ve sermayenin byk firmalarn deneti minde merkezilemesine de yardmc olmutu. Telgrafla iletiim bu dnemin teki nemli buluuydu. 1848 ve 1860 yl lan arasnda Avrupa'nn ve Kuzey Amerika'nn tamama yakn bir blm bu ile tiim ann paras haline gelmiti. Artk herhangi iki nokta arasnda bir saat iinde iki bin kelimelik mesajlar geilebiliyordu. Atlantik Okyanusu altna kablo denmesi dnya ekonomisi iin haberlerin toplanmas ve datlmasndaki hz ve kapsam asndan grlmedik bir ortam salamt. Demiryollar ile birlikte telgraf, sava biiminin deimesine, lke ii denetim yntemlerinin ge limesine ve dnya sistemi iinde genel devlet ynetiminin daha etkin hale gel mesine de yardmc oldu.
24 25 26

Napolyon ve Birinci Dnya Sava'nn ykm gcne oranla, ondokuzun cu yzyldaki savalar genel olarak ksalklan ve yerel olma nitelikleriyle dikkat ekerler. Genel bir dnya savann olmamasna bakarak, 1815-1914 arasndaki yzyln genelde 'banl' olduunu syleyebiliriz. Fakat, ondokuzuncu yzyl iinde Avrupa bann salayan unsurlar ayn kalmad. Napolyon savalan sonunda ulalan anlama genelde ngiltere'nin karlanna yarar nitelikteydi. Bu savalarda ngiltere'nin en nemli rakibi Fransa ye nilgiye uram, spanya ve Portekiz'in Gney Amerika'yla balan kopanlmt. Avrupa ktas iindeki snrlar rasyonelletirilmi ve yeni dzenlemeler tica ri nemi olan tm nehir ve limanlarda ngiltere'nin belli bir denetim salamasn kolayltrmt. Dou Avrupa ise Rus an'mn nderliinde Rusya, Avusturya ve Prusya aristokrasilerinin katlmasyla ve Kilise'nin de kutsamasyla kurulmu olan Kutsal ttifak'n gzetimine kalmt. Bu monarilerin hepsi aynlk hare ketleri bastrarak ok uluslu imparatorluklann koruma kaygsndaydlar.
27 28 29 30

1840'lardan sonra Avrupa'daki bu iki kutuplu dzen nemli deiikliklere urad. Burada iki nemli gelimeden szetmemiz gerekiyor: birincisi, ondoku zuncu yzyln ilk yansnda iktisadi daralmann iddetini artrmasyla eitli snflann kapitalist retimden daha byk pay almak iin ynetici snflar zerin de bask yapmaya balamalandr. Avrupa'nn batsndaki devletlerin ou siya si bir bunalma dmeden bu talepleri karlayabilecek durumdayd. Ulusal s nrlan iinde grece istikrar salayarak devletleraras dzende glerini artrm oldular. Doudaki imparatorluklar ise hzla byyen milliyeti hareketler kar snda giderek gsz dtler. Devletleraras siyaseti etkileyen ikinci gelime ise kapitalist dnya ekono31 32

41

misinin en gl devleti olan ingiltere ile Avrupa'nn en gl imparatorluu olan Rusya'nn birbiriyle elien grlerinden kaynaklanmt. Rusya gelecei ni gneye, Akdeniz'e almakta gryordu. Bunda baarl olursa Hindistan'la olan ilikisi aksayacak ve dnya ekonomisinin ngiltere nclnde btnle kavuturulmas tehlikeye decekti. 1830'lara geldiimizde, bir taraftan ngilte re'nin etkinliini arttrdn, bir taraftan da Rusya'nn Kutsal ttifak iindeki ko numunu glendirdiini ve 1833 Hnkr skelesi Anlamas ile Osmanl mpa ratorluu stnde ok nemli bir etkinlik kurduunu gryoruz. O noktadan sonra bu iki devletin er veya ge atmas kanlmaz bir duruma geldi. Sonun da bu atma K n m Sava'yla gerekleti. Krm Sava 19; yzyl iinde i k i den fazla Avrupa devletinin dorudan katld tek arpmayd. Sava ngilte re'nin nderliinde, Osmanl topraklarnda, Rusya'nn yaylmasn engellemek amacyla yapld. Sonuta Rusya'nn yenilmesiyle Avrupa'daki genel sava tehli kesi bir altm yl iin gndemden km o l d u .
33

Savatan sonra Avrupa'daki gler dengesi deiik balamalarn gerek lemesine olanak verecek biimde dalmt. Bu erevede srekli deien g birlikleri sayesinde Avrupa, uzun dnemli bir bar dneminden g e t i . ' A v r u p a Uyumu' diye anlan bu gler dengesi, giderek egemen duruma gelen bankac lardan, tccarlardan ve sanayicilerden oluan Avrupa'nn yeni byk burjuvazi sinin karlarn temsil etmeye balamt. Bu gruplar, ondokuzuncu yzyln ilk yarsndaki koullarda kapitalist retim ve ticaretin bar ortamnda gelimesinin ne denli nemli olduu konusunda hemfikirdiler.
34 35

Sonular
Merkantilist engellerin kaldrlmas, yeni altn yataklarnn kefi, iletiim ve ulam ann genilemesi, yaygn bir sava kmamas, ondokuzuncu yzy ln ikinci yansnda mal, insan ve sermaye aknn gelimesi ve dnya ekonomi sinin derinleip bymesi iin elverili bir ortamn ortaya kmasnda etkili oldu. rnein 1800 ve 1830 yllar arasnda dnya ticareti 300 milyon sterlinden 400 milyona km, yani %30'luk bir oranda bymt. 1840'larla !870'ler arasn da ise bu hacim be katna km ve 1870'de 2,8 milyar sterlini gemiti. Avru pa'nn toplam ihracatnn yllk art hz 1840'lann ilk yansnda % 2,9 iken, 1870'de bu oran % 6'y g e m i t i . Yine, 1870'e gelindiinde ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya ve skandinavya'da kii bana den yabanc ticaret hacmi 1840'lara oranla drt ile be defa arasnda artmt. 1800 ve 1840 yllan arasnda bir milyon Avrupal Amerika'ya g etmiti. 1840 ve 1870 yllan arasnda ise, Atlantik'i geenlerin says yedi milyonu geti. 1840'lann balannda ngilte re'nin snrlan dnda 160 milyon sterlinlik yatnm vard. 1855-1870 yllan ara snda ise ngiltere ylda 29 milyon sterlin ihra ediyordu. 1873'de yurt dndaki mal varln 1 milyar sterlinin zerine karmt.
36 37

42

Bir yandan dnya ekonomisinin i balan bu biimde salamlarken, bir yandan da bu sistemin snrlan byyor ve yeni bir iblm biimleniyordu. Bu yeni dzenlemede tanmsal ve hammadde retimi ingiltere ve Avrupa'nn ba z blgelerinin dna kyor, Avrupa'nn evre blgesine, Amerika'nn kuzeyine ve nihayet Afrika'ya doru kayyordu. Tarihi, corafi ve siyasal koullara bal olarak Bat Avrupa'nn bir blm, zellikle Fransa'nn kuzeyi, Belika ve A l manya'nn kuzey bats ile ngiltere ekonomik nceliklerini ayarlayabilecek du rumdaydlar. Bu blgeler, kaynaklann zamann en krl retim dallan olan ye ni kmr yataklannn iletilmesi, demir ileme ve pamuklu dokuma ve daha sonraki yllarda elektrik ve kimya retimine kaydrmay baardlar. Bu tip ihti saslamaya bakarak, ondokuzuncu yzyl ortalannda dnya ekonomisinde iki ekonomik blge tanmlayabiliriz: bunlarn birincisi yeni ve krl retimin yapl d ve finans ilemlerinin merkezi olan blgeydi, ingiltere bu blgenin hem kal bi hem beyni durumundayd. En fazla sanayi mal reten, en byk miktarda t i caret yapan, paras dnyann hemen her yerinde kabul gren lke ingiltere'ydi. Avrupa'nn dier blgelerinde sanayi ve fnans deiik seyirler takip ediyordu ama sonuta Avrupa dnya sanayi retiminin bete drdnn gerekletirildii kta haline gelmiti.
38 39 40 41 42 43

teki uta giderek daha fazla sat iin tanmsal rn yetitirmekte ve hammadde retmekte uzmanlaan ve bunlar Bat Avrupa'ya gnderen blgeler vard. Bat Avrupa gereksinimlerinin ounu bu blgelerden karlar olmutu. Birinci blgeyi 'merkez' veya 'ekirdek' olarak tanmlamakta fazla anlamazlk kmaz. kinci blge ise i k i alt gruba blnr. lki Amerika Birleik Devletleri, Kanada, Avusturya ve Yeni Zelanda gibi gmen toplumlard. Bu lkelerin co rafya, iklim ve doal yaplan kendilerine baz stnlkler salyordu. Aynca g ve yerleim biimi onlan merkez lkelerle siyasal adan eit dzeye gelebi lecek konuma kavuturmaktayd. Gmenler bu olanaklan i y i kullanabilen ve dnya pazarlanndaki eski tahl ve hayvan reticileriyle rekabet edip onlar ge mekte basan kazanan insanlard. Bu rnlerin en nemlileri ABD'nin orta bat snda, Kanada ve Avusturalya'da buday, Avusturalya ve Yeni Zelanda'da yn ve koyun e t i y d i . Sonu olarak bu lkeler retimlerinde eitlilik kazanabildiler ve dnya ekonomisinde kendilerine yan-evre konumu salayan ekonomik bir yap oluturdular. Gmen olmayan iki lke, Avusturya ve Rusya imparatorluk tan da dnya ekonomisine kathmlan sonucu siyasal olarak zayflam olsalar da bu gruba katlabilir. Avusturya Dou-Bat ticaretinde kara yolunun nde gelen aracsyd. Rusya ise, toprak kaybna uramad iin bykln verdii avantajlan kullanabilmiti.
44 45

Toptan bir ge sahne olmayan teki blgelerin ou belirli hammadde ve yiyecek retiminde uzmanlamlard. ili'de nitrat ve bakr, Peru'da guano, Msr'da pamuk, Afrika'nn nebati yalar retimi bu kategoridedir. Koloni yer leimi, gayri resmi egemenlik, pazar gleri, buralara yerleen Avrupal aznl n yapsal konumu ve baz yerli snflann kartan bu blgelerdeki faaliyetlerin
46

43

oluumunda etken oldular, iblmnn kazand biim onlara uzmanlatklar rnde zaman zaman rekabet olanaklar salad. Merkez blgelerin talebi arttk a birbiri ardna retim ve ihracatlarn artrdlar. Fakat bu blgelerle merkez blgeler arasnda oluan egemenlik ilikileri ve toplumsal koullarn farkll onlan avantajlarn kullanmaktan alkoydu, faaliyetlerini eitlendirmelerini en gelledi. Sonu olarak ou kez ihracatlarndan kar salayanlar Avrupal yat rmclar, kapitalistler ve retim ve ticaret an rgtleyen araclar oldu. Kapi talist dnya ekonomisinin ondokuzuncu yzyl ortasnda u blgesinde yer alan lkeler bu toplumsal ve tarihsel zellikleri barndranlar oldular. Avrupa ktas nn kendisinde de, rlanda'dan gney Fransa'ya, Endls'e, Sicilya ve Balkanlar'a uzanan ve ktann kuzey batsn evreleyen bir u blge halkas olumutu. Sicilya'da kkrt, gney Fransa ve Portekiz'deki arabn tek rn durumuna gel mesi bu ulamann rnekleriydi. Rekabet zorluklan (toprak azl, an nfus, ana ticaret aanndan uzaklk) ve Avrupa'nn teki blgeleriyle kurulmu bulu nan tarihsel ilikiler, bu blgelerin Avrupa'nn izledii genel yolun dnda kal masna yol aan nedenlerdendi Ayn zamanda, baz rneklerde, hem Avru pa'da hem teki yerlerde siyasal hareketler de belirli bir blgenin ulamasmda etkili olabiliyordu. Ne kadar eitsiz grnrse grnsn, dnya ekonomisiyle kurulan deiim ilikilerinin younlamas, bu ilikilerin yerel uzantlanna ege men olan baz guruplara kar salyodu ve bu karlar blgenin siyasal egemen liinin ele geirilmesinde kullanlabiliyordu. Romanya'nn bamszl ve Ame rikan I Sava srasnda gney devletlerinin konumu bu tr gelimelerin rnek leridir.
48 4 9 50

Osmanl mparatorluunun Konumu

Ekonomik ve siyasal gstergelerin uzun dnemli olarak incelenmesi, on dokuzuncu yzyln ilk eyreinde Osmanl imparatorluu ile kapitalist dn ya ekonomisi arasndaki ilikilerin glendiini ve imparatorluun giderek siste min u blgesi konumuna oturduunu ortaya koyar. Bir iki rnek vermek gere kirse, ondokuzuncu yzyln ilk eyreinde Osmanl d ticaret hacmi drt kat artmtr; buna ek olarak ondokuzuncu yzyl banda nemsenmeyecek bir mik tarda olan yabanc sermaye ak, 1870'Ierin balannda otuz milyon pound sterli ni amtr. Yine bu yllarda dnya ekonomisine katlma srecinde ortaya kan Osmanl ticaret ilikileri daha kararl bir biimde Yakn Dou ve Asya'dan Bat Avrupa ve Birleik Devletler'e kaymtr. Fransz deniz gcnn Dou akdeniz'den ekilmesinden sonra ingiltere birincil g haline gelmi ve buradaki yatnmlann ounu da sahiplenmitir. 1870'lerin balannda Osmanl ihracatnn % 27'si ingiltere'ye ynelmiti (1830-32 dnemindeki % 13,3 orannn iki katna kmt) ve Osmanl ithalatnn % 30'u da ingiltere'den yaplyordu (1830-32 dneminde % 19 oranndayd). Pamuk, ynl tekstiller, tanm ve tanm d ma51 52

44

kinalar, demir, kmr, gaz ithalatn ounluunu olutururken, Osmanl mpara torluu tahl, pamuk, doal boyalar, ipek, afyon, eitli meyva ve yemiler gibi tipik u blge rnlerini ihra etmekteydi. mparatorlua akan sermayenin % 90' hkmet borlaryd; geri kalan da demiryolu ve benzeri ticaret balarn glendiren altyap yatrmlarna aktarlmt. Ondokuzuncu yzyln ikinci yan snda Krm Sava sonras imzalanan Paris Bar Anlamas'yla, Osmanl mpa ratorluu'nun devletleraras sisteme girii de resmiyet kazanmt.
53

Osmanl mparatorluu ile kapitalist dnya ekonomisi arasnda kurulan ilikilerin uzun dnemdeki geliimi ve younlamas daha yakndan incelendi inde, iki dnm noktasyla ayrlan ayr dnem olutuu grlr, Napolyon savalannn sonundan 1840'lara kadar olan dnemde Osmanl ithalat ihracatn dan daha hzl art gstermiti ve bu dnemde gerekleen yabanc yatrm yok denecek kadar a z d . ngiltere'nin Osmanl ticaretindeki payn % 400 orannda artrmas da bu d n e m d e y d i . Yani osmanl topraklar dahil Dou Akdeniz bu dnemde ngiliz mallarnn pazar haline geldi. Bu konumu hazrlayan iki te mel etken vard. Birincisi, Osmanllann Fransa ve Avusturya'dan mamul mal al ma glkleriydi. kincisi 1838 serbest ticaret anlamasyla daha da liberalletirilen Osmanl ithalat sisteminin snrlayc yapda olmamasyd. Bu iki etke nin yardmyla ve Levant Kumpanyas'nn snrlayc tekelini kaldrmasyla ngiltere 1830'lardan itibaren Osmanl pazannda Hint tekstillerinin yerini almay becerdi.
54 55 56 57 58 5 9 60

Ondokuzuncu yzyln ortalarndan itibaren ngiltere Osmanl mparator luundan ithalatn artrmaya balad. U blgelerde (zellikle Latin Ameri ka'da) izledii siyasete kout olarak, Osmanl ihracatnn artmasnn onlara daha fazla ngiliz rn satn alma olana salamasn bekliyorlard. Osmanl mpa ratorluuma verilen borlar ve sermaye ihrac bu siyasetin nemli bileenlerin den biriydi. Bu borlarn bir blm Bab- A l i tarafndan ticaret an kapat makta, bir blm ticaretle ilgili altyapnn finansmannda kullanlyordu; n c bir blm ise dorudan ngilizler tarafndan Osmanl tanmsal ihra rnleri ne yatrlmaktayd. Elverili pazar koullaryla birlikte bu tr maddi destekler so nu vermeye balamt; Viktorya dneminin ortalarnda Osmanl ihracatnda daha nce grlmedik bir art oldu. Yalnzca ihracattaki art oran ithalat ge mekle kalmad. mparatorluk'da grlmeyen bir durum olarak, 1851, 1852 ve 1862 yllarnda ihracat toplam da ithalat toplam deerini at.
61

Kapitalist dnya sisteminin geliimini etkileyen ardk egemenlik ve re kabet dnemleri de Osmanl mparatorluu'nun sistem iindeki konumu stnde nemli etkiler yapt. ngiltere'nin dnya egemenliini salam olduu dnem, bu devletin mparatorluun en nemli ekonomik orta olduu ve diplomatik olarak Bab- Ali'de en nemli yabanc g durumuna geldii dnemle akmak tayd. Osmanl mparatorluu'nun Avrupa Uyumu'na kabul edilmesi ve Avrupa glerinin Osmanl toprak btnlnn korunmas yolunda ikna edilmesi iin ngiltere'nin etkinliini gstermesi de bu dnemde o l d u .
62

45

Ondokuzuncu yzyl sonunda dnya pazarlarndaki eilimin tersine dn mesiyle, Osmanllarla Avrupa pazarlarndaki ana ekonomik iliki tekrar ithalata dnt. Avrupa sanayi rnlerini ekmeye devam eden Osmanl mparatorluu ayn zamanda ondokuzuncu yzyln son eyreinde kapitalist ekonominin mo toru haline gelen uluslararas sermayenin de etki alan iine g i r d i . Yukarda ksaca belirlenen her dnemde, Osmanl mparatorluu'nun dnya ekonomisinin konjonktrel sorunlarm ferahlatacak biimde ekonomik fa aliyetlere ekildiini gryoruz. Bu deerlendirmeye gre Osmanl mparator luu'nun 1800-1876 yllar arasnda, sisteme katld dnemde igal ettii ara konumdan u blge konumuna doru itildiini syleyebiliriz.
63 64

Bu durumun nasl olutuunu anlayabilmek iin, deiikliklerin gerek letii dnemin siyasal balamna bakmalyz. Burda anahtar etken Osmanl Devleti'nin zayflyd. Osmanl mparatorluu'nun dnya sistemine katlmas Osmanl brokrasisinin gcn krmt. ngiltere'nin Yakn Dou siyaseti de Osmanl devletinin zayflamasnda etken olmutu nk bu devletin iki amac, Osmanl devletinin korunmas ve serbest ticaretin gelitirilmesi, birbiriyle elii yordu. Son olarak, brokrasi iindeki blnmeler de. uzun dnemde, uygulanan siyasetlerin etkisiz ve uyumsuz kalmasna neden olmutu.

D E V L E T 1815-1876 Osmanl Brokrasisi ve Dnya Ekonomisine Katlma

Osmanl mparatorluu'nun kapitalist dnya ekonomisine katlm. mpa ratorluun toprak btnln tehlikeye atan. yneticilerin siyasal egemenliini zayflatan ve uzun dnemde Osmanl varlnn devamna kuku dren sre lerin ortaya kmasna yol at. mparatorluk merkezi stnde yaratt etkiler ve dourduu sonular asndan bu sreler iki snfa ayrlabilir. Birinci balk al tnda eitli Avrupa gleri tarafndan alan askeri seferler ve uyruklarn belirli blmlerini etkisi altna alan ve onlar merkeze kar kmaya ynelten ayrlk hareketler vardr. Bunlar resmi tehditlerdi. kincisi devlet aygtn ve zellikle hazineyi devre d brakarak dnya ekonomisi ile giriilen ilikilerin erevesin de eitli blgelerdeki toplumsal ve ekonomik yaplarn yeniden dzenlenmesiy di. mparatorluun asl(reel) zlmesi bu srelerden kaynaklanmaktayd. Askeri dzeltimler. diplomatik abalar, merkezke glerin bastrlmas veya dnlerle geriletilmesi, ondokuzuncu yzyln ilk yansnda brokratlarn, ynetimlerine kar ortaya kan resmi tehditleri'zayflatmak iin baaryla uygu ladklar nlemler oldu. Toprak kayplarn en aza indirebildiler ve Moldavya. Eflak. Msr gibi merkeze ancak yzeysel olarak bal kalan blgelerde bile res-

46

mi bir denetim olanan koruyabildiler. En tehlikeli Srp ve Yunan syanlarnn bile olumsuz etkilerini asgari dzeyde tutabildiler. Ondokuzuncu yzyln ilk on yllar getikten sonra Osmanllar btn devletleraras sorunlarn Avrupa Uyumu'nun nne getirebilecek balan oluturmulard. elikilerin barl yollarla ve grmelerle zlmesine verilen ncelik Osmanllara soluk alma frsat sa lyordu. Onsekizinci yzyln sonlarnn ve ondokuzuncu yzyln balannn ara lksz savalar ve isyanlarndan sonra mparatorluk grece sakin iki uzun d nem yaad. Birinci dnem Krm sava'ndan 1877 Osmanl-Rus Sava aras, ikinci dnem bu savatan 1911-12 Balkan Savalarna kadar olan dnemdir. Bu koullar altnda brokratlar, gerekte imparatorluun gerek zlmesinden kay naklanan sorunlara are arama olana bulabildiler.

Tanzimat: Merkezciliin Anmasna Brokratik Bir Yant

Egemenliklerine ynelen dorudan tehditleri yattrdktan sonra, brok ratlar, mevcut vergiler stndeki haklann geri alma ve merkezi hkmet iin yeni gelir kaynaklar yaratma abasna girdiler. mparatorluk rgtn yeniden dzenleyerek ve bu yeni rgtlenme erevesinde bir dizi yeni uygulamaya ba layarak bunu salamaya altlar. Osmanl tarih yazmnda bu geni program dnemi Tanzimat olarak adlandrlr. nlemlerin en temel hedeflerinden biri vergi toplamay kolaylatrmakt. Hazinenin merkeziletirilmesi. klasik dzenin valileri, tmarllar veya teki araclan yerine vergi toplamada dorudan maal hkmet grevlilerini yetkili klmak ve bu dorultuda atlan admlar o l d u . e hirlilerden ve pazarlardan alnan vergiler temett vergisi adyla krdan alnan tek bir vergiye, gayrimslimlerden alnan kafa vergisi askerlikten muafiyet ver gisine dntrld. Merkezi denetimi glendirmek iin, yerel yneticilerin ka dlarn, gerekte yasal temeli olmayan vergi, har vb. toplamas yasakland. Kla sik dnemde bu tr dentiler bu tabakalarn gelirinin zn oluturduundan bu karar eski uygulamadan kesin bir kopuu ifade ediyordu.
65

Alnan nlemler nakdi vergilendirmeye doru ynelen ciddi bir giriimin balangcyd. Bu giriimi glendirmek ve genel olarak Osmanl ekonomisinde para kullanmn gelitirmek iin hkmet yeni tedavl dzeni getirdi. 1829'da yeni be kuru (belik) ve 1833'de alt kuru (altlk) piyasaya srld; 1839'da o zamana kadar Osmanl mparatorluu'nda bulunmayan kat parann yerini tut mak zere % 12 faizli el yazl 25 kuruluk tahviller kartld. 1840'larda, Os manl madeni paralarnn i ve d deerlerine egdm getirebilmek iin, ilk kez iki metalli standart (altn ve gm) benimsendi. 1844 ve 1847 yllar arasn daki eitli ayarlamalardan sonra 1847'de 1:15,909 oran kabul e d i l d i . Ayn yl 100 kuru deerinde altn para (mecidiye) basld ve Osmanl kuruunun deeri 110 kuru-1 pound sterlin olarak belirlendi. Bab- A l i ana grevi. Avrupa'da i lemlere girerek bu deiim orannn korunmas olan bir bankann stanbul'da ku67 68

47

rulmasn da tevik e t t i . Kredi ilemlerini denetlemek ve dzenlemek zere k sa dnemli borlar iin 1848'de yllk % 8 faiz oran saptand; bu oran 1852'de % 12'ye kartld. Kesim ve blgelerin kredi gereksinimleri eyalet aratrmala ryla saptand ve iftilere kredi salamak iin bir tarmsal kredi fonu kuruldu. Btn bu dzenlemeler ve uygulamalar yeni kurulan Maliye Bakanl sorumlu luuna verildi ve bakanlk 1860-61'de Osmanl devletinin ilk btesinin yapl masn da stlendi.
71

69

70

Bu mdahalelerle birlikte, eitli blgelerdeki etkili tccarlarn ve erafn balln yeniden kazanmak iin bir dizi giriimde bulunuldu. rnek olarak, d ve transit ticaretle uraan gayrimslim ve mslman tccarlar Avrupa ve Hayriye Tccarlar adlan altnda iki ayn rgtlenmeye baland; onlar temsil etmek zere konsoloslar (ehbender) a t a n d . Btn bu dzenlemelerle ve zel zendiricilerle, merkezi hkmet, gayrimslim tccarlarn yabanc korumacl arayn engellemeye alyordu. Benzer biimde, brokrasi yerel eraf Osmanl ynetiminin resmi hiye rarisi iine ekme yoluna gitti; onlara yalnz ayan sfatn deil, valilik ve mtesellimlik gibi grevler de verdi. Yeni oluturulan eyalet meclisleriyle ayann sorumluluk yklenecei ve yerel halkn ynetiminde resmen yetkili olaca r gtlenme yaratlm o l d u . Hkmet ayn anda kadastro aratrmalar yaptrarak (1838 ve 1856'da) ve 1864'de eyalet yasas kartarak ayann bamsz etkisini snrlamaya alt. Aratrmalar zellikle eyalet topraklarndaki mlkiyetin de erlendirilmesi ve koul ve vergi ykmllklerinin belirlenmesi amalarn g d y o r d u . Eyalet yasas ynetim rgtn yeniden biimlendiriyor ve tanml yor, hem de iktidar valiler ve ayan arasnda bltryordu.
72 73 74 75 76

Son olarak btn uygulama ve ilemlerin yeni yasal dzene uydurulmas amacyla adli yapda gerekletirilen deiikliklerden sz etmek gerekiyor. 1840'da yeni bir ceza yasas kartld ve 1851'de dzeltildi; 1858'de arazi yasa s, 1869-76 arasnda Mecelle yaynland. zellikle 1858 tarihli arazi yasas nemliydi. Bu yasa toprakta kk kyl mlkiyetini, bu tr malvarlnn b ymemesi iin ak snrlamalar getirerek fiilen tanyordu. 1867'de byk bir dn vererek, Bab- A l i yabanclara Osmanl Imparatorluu'nda tanmaz mal edinme hakk tand. Konsolosluk mahkemeleri ve karma mahkemeler kurularak gayrimslimlerin tanklnn kabulyle ilgili yeni dzenlemeler yapld ve mslmanlar ve gayrimslimler arasndaki davalarda evrensel ilkeler benimsendi. Gayrimslim gruplarn Osmanl hkmetine balln salamak zere yurtta lk yasas ve pasaport yasas kartld, ayn zamanda Yahudi. Ermeni ve Yunan cemaatlerine kendi ayr anayasalann oluturma izni v e r i l d i .
77 78 79

Btn bu uygulamalar, pratikte olamadysa bile niyet olarak, imparatorlu un toplumsal ve toprak btnln tehdit eden sorunlarn hemen ouna kar dnlp ortaya konulmu bir program oluturuyorlard. Bu uygulamalarn so nucu olarak da ortaya km olabilecek resmi ve gerek glenme, kapitalist

48

dnya ekonomisinin egemen glerinin kar ve hedeflerine kar bir nitelik de tamyorlard. Sonu olarak, daha i y i ynetilen bir imparatorluk, Ruslara kar daha canl bir tampon, Osmanl topraklarndaki gelime, ngiliz mallan iin da ha iyi bir pazar ve yabanc sermaye iin daha byk gvenlik demekti. mpa ratorluun dalmasn nleme hedefi dnda, Tanzimat dnemi siyasilerinin ko rumaclk veya merkantilizm eilimli bir yanlan yoktu. Tersine, zellikle A v rupa devletlerinden siyasal korunma grme anslanm artrd iin, ekonomik l i beralleme nlemlerini istekle uyguluyorlard. Osmanl brokrasisinin Avrupa gleriyle ibirlii yapma istei, ngiliz hkmetinin Osmanl hkmetini des tekleme siyasetine taraftar bulmasn da kolaylatnyordu.
80 81 82

Btn bunlar gznne alnnca, Tanzimat siyasetinin Avrupa'dan destek grm olmas artc deil. Bu destek o boyuta varmtr k i , dnemi zmle mek isteyen aratrmaclann bazlar bu siyaseti biimlendiren i basklar unu tup bunu maddi veya ideolojik bakmdan Avrupa'dan esinlenen batllama ola rak yorumlamlardr. Sonu olarak Tanzimat'n baars kapsamna veya Avrupa'dan grd destee deil, salam bir mali taban oluturmasna balyd. Daha bandan iti baren brokratlar bu gerekliliin bilincindeydiler. Mali zm, imparatorluun idari ve toprak btnln uzun dnemde salayabilmenin anahtar olarak g ryorlard ve dzeltimleri Avrupa pazarlarndan bor almadan gerekletirmekte kararlydlar. Bortan dolay siyasal ballk iine dmekten ok fazla ekindik leri iin, hkmetin gelir kaynaklann artrc ilk giriimlerinin baanszlndan sonra da d bor dncesine yanamadlar. 1850 ve 1852'de sadrazam Reit ve A l i Paalar, Avrupallarla elli ve elli be milyon franklk bor anlamas imzaladklannda Bab- A l i anlamalan onaylamay reddetti ve hkmete ykl miktar da tanzimat ykmll getirmesine karn padiah anlamalar feshetti ve sadrazamlan grevlerinden a l d . kinci anlamann tartmalar srasnda padia hn danmanlarndan biri, Yunanistan'n borlarn deyememesi sonucu ngil tere donanmasnn Pire Liman'n sarmasn rnek gstermiti. Fakat sonunda, Krm sava giderleri i kaynaklarla denmeyecek boyutlara vannca, Osmanl hkmeti, 1856'da Avrupa pazarlanndan i l k borcunu a l d .
83 84 85

Brokratlann korktuu gibi, ilk ve izleyen borlar, yabanc kredicilere h kmetin siyasetini dorudan etki altna alabilme yollarn at. lk bortan ksa sre sonra yabanc sermayeyle Osmanl Emperyal Bankas kuruldu. ngilizler banka stnde denetim salamakta gecikmediler. 1856'da Avusturya hkmeti Bab- Ali'ye bir mali danman gnderdi. ki yl sonra ngiliz ve Fransz yeler ona katlarak Hazine Yksek Kurulu'nu oluturdular. 1860'da kurul geniledi ve Conseil Superieur des Finances 'e dnerek Osmanl mparatorluumda mali dzeltimlerin birincil gzetleyicisi oldu. Hkmet yabanc basklarna boyun eerek Osmanl tahvillerine sahip yabanclarn temsilcilerinin de kurulda yer al masn kabul etti. 1860'lardan sonra bu kurum hkmetin artan borlanna kar lk gsterdii gelirleri stnde dorudan sz sahibi o l d u . 1 850'ler ve 70'ler ara86 87

49

snda Osmanl devletinin d zorunluluklar ar boyutlara kt ve 1876'da Bab A l i resmen iflasn aklamak zorunda kald. 1881'de Conseil'in yerini almak zere kurulan Duyun-u Umumiye idaresi imparatorluun mali ilerinde kalc bi imde yetki kazand. Tarihin geliimi farkl olsayd, brokratlar Osmanl mparatorluunda ar zuladklar mali gvenlii salamakta baarl olsalard, d lkelerin de deste iyle, Osmanl mparatorluu'ndaki toplumsal deimelerin yar ulamaya yn lenmesi mmkn olabilirdi. Fakat, byle bir mali destek olmadan Osmanl Devleti'nin bu tr bir srama yapmas sz konusu olamazd. Bu nedenle, Osmanl Devleti'ni glendirmesi beklenen diplomatik destek ve i dzeltmeler gittike khneleen imparatorluk aygtnn etrafna rlm ve bu aygt adeta gizleyen bir a olmaktan teye gitmedi. Sonradan yle bir yere gelindi k i , bu aygt ancak uluslararas sermaye ile i ie gemi bir kurumun i destei ile ayakta durabil mekteydi. Osmanl brokrasisinin bu konudaki baarszl iki ana etkene balana bilir. Bunlardan birincisi, ngilizlerin Osmanl mparatorluu ile ilgili siyasetle rindeki deiik hedeflerin birbirleriyle eliki halinde olmasyd. kinci etken ise. brokratik snf iindeki blnmelerden ve merkezi brokrasinin reformlar uygulamak iin kulland grece eskimi yntemlerle Osmanl devletini saran yeni koullar arasndaki uyumsuzluktan kaynaklanyordu.

Baarszlk Nedenleri
Yakn Douda ingiliz Siyaseti ngilizler ondokuzuncu yzylda Osmanl mparatorluu'na yaklamla rnda iki ayr kar peindeydiler. Birincisi Rus yaylmaclna kar ve Asya'yla gvenli bir balant kurabilmek iin imparatorluun toprak btnln koru mak hedefiydi. kincisi daha ok ekonomik nitelikteydi. ngilizler mallarn Os manl topraklar iinde ve dnda daha serbest dolamn salamak ve ngiliz mallan iin gvenilir bir pazar oluturmak amacndaydlar. ngiliz ve Osmanl Hkmetleri bu amalarnda uyum iindeyken, uygulanan siyasetler ounlukla birbiriyle eliiyor ve ters sonular veriyordu. zellikle siyasal ve ekonomik amalarn ayn anda salanabilmesi iin zorunlu olan mali gvenliin yokluun da ticaretin liberalletirilmesi eilimi ar bast ve giderek Osmanl devletinin desteklenmesi projesini geri plana itti. 1830'larn sonlarndaki serbest ticaret hkmlerinin yerine getirilmesin den ortaya kan sorunlar, ngiliz (ve Avrupa) -Osmanl siyasetinin iki ynnn nasl birbiriyle elitiinin rnekleriyle doludur. Osmanl hkmeti bu tr ilk an lamay ngiltere'yle 1838'de imzalamtr. Bu anlama ve Fransa (1838), Hansa Alman Birlii, Birleik Devletler, Sardunya (1839), sve, Norve, Hollanda, Prusya, Belika (1840), Danimarka, Toskana (1841) ile yaplan anlamalar Os5.0

manii ticaretini 'dnyann en liberal ticareti' durumuna getirmiti.

89

88

Bu anlamalarla yrrle giren uygulamalar Osmanl devletine doru dan ve ksa srede bir tehdit getirmedi. hracata getirilen gmrk vergilerinin ithalat vergilerinden yksek olduu dorudur, fakat bu durum ithalatn ihracat tan daha ok zendirilmesi ynndeki klasik siyasetin devam olarak grlebilir (% 12'ye kar % 5 vergi). Gerekte % 3 olan ithalat vergisi % 5'e kartlm, Osmanl hkmeti artan d ticaretten daha ok kazan salamay hedeflemiti. erde alnan vergilere gelince, bunlarn ounluu 18. yzylda merkezi hk metin zayf olduu dnemde yerel yneticiler tarafndan konulmutu. Yani bu vergilere getirilen kstlamalar merkezi hkmetten ok yerel yneticilerin ve erafn konumunu zayflatmay amalamaktayd.
90

Serbest ticaret anlamalarnn dolaymsz amac, brokrasinin, Osmanllar'n dnya ekonomik ana girmesinden gelir elde etme ve bu a iinde yer al ma amalaryla elimiyordu. Aksine, bu anlamalarn Osmanl devletinin tek yetkili olarak kendi yabanc ticaretini vergilendirebileceinin btn taraflarca ta nnmas anlamna geldii sylenebilir. Nevar k i , bu anlamalarn ierdii liberal ilkeler; Osmanl Hkmeti'nin konumunu glendirmekten ok devletin d ticaretini denetlemesine ve bu tica retten vergi almasn gittike zorlatrd. rnek olarak tekellerin kaldrlmas ile hkmet nemli miktarda gelirinden vazgemek zorunda kald ve imparatorluk iinde mal akn etkin olarak denetleyemez oldu. Oysa Osmanl hkmet ge lirlerini artrmas beklenen Osmanl d ticaretinin genilemesi gecikti ve hk metin siyasetinden ve anlama hkmlerinden bamsz olarak gerekleti. s telik, Osmanl ve ngiltere hkmetlerinin bu anlamalarn yabanc ticaretle s nrl kalmas yolundaki niyetlerine karn, uygulamada kapsamlar geniletildi, ksa sre sonra ngiltere uyruklar ve ngiltere korumas altndaki Osmanl uy ruklar bu anlamalarn kendilerine terzi ve ayakkabc gibi dkknlar ama hak k verdiini iddia etmeye baladlar. Aslnda bu tip meslekleri icra edebilmek iin devlet denetimindeki birliklere ye olmak gerekiyordu. Bu birliklere dahil olmayan hibir Trk'e bu tip dkknlar ama izni verilmiyordu. Ayn zaman da, yabanc rnler % 5 verginin denmesinden sonra imparatorluk iinde ser best dolama kavuurken, yerli rnler, mslmanlarda nakledildiinde ok e itli vergi ykmllkleri altnda kalyorlard.
91 92 93 94

Son olarak, 1830'larn anlamalar brokratik dzenin ierdeki merulu unu zayflatmakta da dolayl bir rol oynad. Anlamalarn uygulanmas ve onla r izleyen reform nlemleri, Osmanl hkmetinin, yabanc devletlerle birlikte gayrimslim tebay haksz yere koruyormu izlenimini dourdu. Blnm Brokrasi: Emperyal Janus(*)

Tanzimat uygulamalarnn zayf ve etkisiz kalmalarnn ikinci ana nedeni brokrasinin kendisinden kaynaklanmaktadr, burda iki tr sorun vard. Birinci si, brokrasinin kendi iinde blnml, tekisi ynetici sekinlerin Osmanl
*) Janus : Eski Roma'da kaplar mabudu, iki yz bulunan ilh.

51

mparatorluu'nun iine dt toplumsal koullar karsndaki tavrdr. Ondokuzuncu yzyln ilk yllarndan itibaren Osmanl Hkmeti'nin (ya ni Bab- A l i ) Saray'dan (veya padiahn kendisinden) kesinlikle ayr bir kurum oluu oturmu bir dzen durumuna gelmiti. Ordu ayrcalkl konumunu yitir mi ye ynetim hiyerarisindeki birincil yerini D lerine kaptrmt. Hem D leri'nin hem de Vezir-i Azam'n brolar, padiahn klasik hizmetilerinden tamamiyle farkl bir eitim ve temelle yetien eviri Brosu'nun bir avu brokratyla dolmutu.
95

Tanzimat' uygulamaya koyanlarn iyi niyetinden kukulanmak iin eli mizde bir neden yok. Bu kiiler Osmanl mparatorluu'nun yerinin Avrupa'nn gl devletlerinin yan olduuna ve bu amaca erime yolunun imparatorluu glendirmekten getiine inanyorlard. Fakat, bu grup yannda, eski biimde ve eski dzen iin yetitirilmi geni bir memur kesimi vard. Reformcu brok ratlarla elilikler arasndaki yaknlk ve yeni sekinlerin yaam biimleri ve k kenleri eski tarz grubun ksknlk ve dmanln ekiyordu. 'Tutucular', b rokratik hiyerarinin eitli yerlerinde yer alyorlar, reform nlemlerini sulan drmak, kesmek, hatta tersine evirmek gcne kavuuyorlard. Daha sonra, A v rupa hkmetlerinin imparatorluun ynetimi stndeki etkisinin gn gnne hissedilmeye balamasyla, reformlara duyulan tepki yksek grevliler arasnda ki dar ekime olmaktan karak, daha geni bir alana yayld. rnein; 1860'lardan balayarak merkezi hkmette marjinal grevleri olan gen brok ratlar Yeni Osmanllk ad altnda muhalif bir hareket rgtlemeye baladlar. Bunlar, imparatorluun sorunlarna zm olarak slam ve Avrupa toplumlar nn eitli ynlerinden yaptklar semelerin bir sentezini neriyorlard.
96

Osmanl mparatorluu'nun ynetici snf arasndaki blnmelerin altn da uyruklardan toplanabilen ve gittike byyen devlet rgtn besleyip ilet mesi gereken gelirlerin azalmas yatyordu. banda olanlar kendi konumlarn korumak ve rvet, yozlama ve rakiplerine iftira etmeyle ne pahasna olursa ol sun gelirlerini artrmak peindeydiler. Dnemin tarihisi Ltf'ye gre zamann byk ura vard: rakipleri saf d etmek, arkadalar getirmek ve ekmekle teki zorunlu tketim mallarnn fiyatlarna dikkat eken insanlarn azlarn ka patmak.
97

Aralarndaki blnmelerin nitelii ne olursa olsun, brokrasinin eski, yeni ve isyanc gruplarnn hepsinin ynetim anlay aynyd. Hepsi, imparatorluk yapsnn stanbul'da birbirine yakn memurlar grubu tarafndan kartlan, tasar lanan, yaynlanan bir dizi kural, uygulama ve yasalarla yeniden dzenlenebilece i veya korunabilecei nclnden yola kyorlard. mparatorluun 'nasl kurtanlaca'n tartan Yeni Osmanllar bile, tm ufuklarn geniletme abalar na karn, kendi aralarnda rgtlenen dar brokratlar grubu imgesini krama mlard. Brokratik snfa esin veren ve onu harekete geiren gl imparator luk imgesi hereyden nce klasik Weltanschuung (dnya gr) iinde kkle98

52

misti. Bu yalnzca yneticilie yaklamlarnda deil, ondokuzuncu yzyl bo yunca yrrle sokmaya altklar nlemlerin ierik ve sonularnda da g rnmektedir." Klasik g ilikilerinin halen devam ettii kans Osmanl hkmetini re formlar uygulamak ve yeni veya eski vergileri toplamak iin eski idari hiyerar iden yardm ummak durumunda b r a k y o r d u . Pratikte bu durum reform ka rarlarnn kamu yetkesi tabakalarndan getike zayflamas stanbul'la retim noktalan arasnda yerlemi bulunan eitli gruplarca saptrlmas sonucunu ve riyordu. Hkmet kararlar uygulanma alanlarna ulatnda ounlukla o kadar ok yoruma uram bulunuyordu ki amalanan zgn hedefler ynnde sonu lar dourma ans ok azalm oluyordu. Tarada zaten yetersiz olan kaynaklar iin verilen amansz bir sava vard. zellikle sabit gelirlerini artrma aralar snrlandnlan ve geleneksel yerel vergi toplama haklan geri alnan valiler maalanna ek gelir yaratabilmek iin her yola bavuruyorlard. Ar vergi ve yasa d haralar toplamann yansra evlerini geindirmek ve makamlarn korumak iin, artk merkezde iktidar mcadelesi veren gruplarla da balamalar oluturuyor lard. Bu adan Diyarbekir valisi 1850'lerin sonlarndaki yerel yneticilerin du rumunu ok ak ifade etmektedir: "Drst davranmam iin hi bir zendirici yok. Eer adil yneticilik yapmaya kalkrsam, btn teki paalar aleyhime dnecek ve grevimi yitireceim; rvet almadka da yeni bir grev edinemeyecek kadar fakir k a l r m . " Sylemeye gerek yok k i , btn bu basklar ve g vensizlikler altnda ne valilerin ne de ynetim zincirindeki dier grevlilerin, re form nlemlerinin onlardan bekledii devlet rgtnn yeniden rgtlendirilme si gibi uzun dnemli bir grevin altndan kalkabilecek konumu yoktu.
100 101

Osmanl mparatorluu'nda toplumsal yap dnm, kapsaml bir arazi yasas veya eyalet yasas gibi yasalarla bir anda tersine evrilemeyecek, ynlendirilemeyecek veya rgtlenemeyecek aamaya gelmiti, en nemlisi, Osmanl devlet rgt artk Osmanl toplumunda tek iktidar kayna olmaktan kmt. Osmanl mparatorluu'nun dnya kapitalist ekonomisiyle btnlemesi srecin de baz gruplar etkinliklerini geniletmilerdi. Bunlar arasnda yerel eraf, vergi toplayclar, tccarlar ve sarraflar en nemlileriydi. Son grup btn tarm vergisi ilemlerini kapsyan gayri resmi kredi an ve imparatorluk ticaretinin nemli kesimini denetimi altnda tutuyordu. Hkmetin yabanc borlarn kabul etme sine kadar imparatorlukta tek gvenilir likit kayna olan bu zel bankerler h kmete ve byk brokratlara bile ykl miktarda bor vermilerdi. Brokratla rn, ayann artan gcne kar ald nlem, onlar resmi grevlere atayarak y netici yap iine almakt. Adli reformlarn bir paras olarak gayri mslimlere yeni haklar tannmas da ayn amalan tayordu. Bu tr mdahalelerle brokra si yeni heterojen yapy uyumlu Osmanlla dntrme abas iindeydi. Oysa bu gruplar hkmetin klasik merkeziyetilii yeniden kurma abasna yardmc olma niyetinde deillerdi. Yerel tccarlara, sarraflara ve eyalet erafna servet biriktirme ve etkinlik kazanma olanan veren dzensizlik ve anariydi, tanzi-

53

mat b r o k r a t l a r n n s t n t u t t u u eitlik ve adalet k a v r a m l a r gayri m s l i m taba kalar pek i l g i l e n d i r m i y o r d u . Bunlar elde ettikleri y a b a n c k o r u m a c l ve k r s a l a d k l a r e k o n o m i k frsatlarla s e k i n bir duruma g e l m i l e r d i . B u a d a n Os m a n l mahkemelerinin kendilerini nasl g r d eski n e m i n i y i t i r m i t i . Tanzimat siyaseti, p a t r i m o n i y a l olarak t a n m l a d m z klasik d n y a g r t a r a f n d a n belirlenmeye devam e t l i . Ondokuzuncu y z y l o r t a l a r n d a g e l i e n ve bu genel y a k l a m a istisna (ve hatta alternatif) olarak t a n m l a n a b i l e c e k olaydan bahsedebiliriz. B i r i n c i s i , 1845'de s t a n b u l ' d a eyaletlerin gereksinimlerini t a r t m a k z e r e taplanan z e l k u r u l d u r , i k i n c i s i . 1864 eyalet y a s a s g e r e i y e l i k ve yetki a s n dan g e n i l e t i l e n eyalet meclisleridir, ve n c s . Yeni O s m a n l l a r ' n bir kesi m i n i n katld m e r u t i y e t i harekettir. B u n u n sonucu 1876'da i l k O s m a n l ana y a s a s ilan e d i l m i ve 1877'de s e i m l e r y a p l a r a k M e c l i s t o p l a n m t r . B u g e l i imleri Tanzimat siyasetinden a y r a n , k a t l m c l a r n n , en a z n d a n bir b l m y l e , zaten kendi t o p l u l u k l a r n d a iktidar ve sayg elde e t m i i n s a n l a r n a r a l a r n d a n gelmeleri, yani resmi g r e v l e r i n getirilerinden y a r a r l a n m a m o l m a l a r d r . B u y a p l a r y l a (en a z n d a n potansiyel olarak) O s m a n l m p a r a t o r l u k y a p s n a ilikin farkl bir y a k l a m n e l e r i n i b a r n d r r l a r . z e l l i k l e 1876 a n a y a s a s ve onun ilann izleyen M e c l i s Y e n i O s m a n l l a r ' n balatt muhalefet i z g i s i n i n b i l l u r lamas olarak g r l e b i l i r . M e c l i s i n yaps ve g r e v y a p t bir yl i i n d e k i tart ma ve k a r a r l a r y l a s e r g i l e d i i b a m s z l k bu g e l i i m i ortaya k o y a r .
1 0 -

Ne var k i h k m e t d z e y i n d e k i genel k a r a r s z l k d z e y i de bu r g t ve hareketleri de e t k i l e m i t i r . 1845 kuruluna katlan a y d n heyetinden t c c a r l a r ve m l k sahiplerine ek olarak g m r k b a k a t i b i , eski v a l i , psikoposlar da v a r d r . stelik bu temsilciler, i m p a r a t o r l u u n gelecekte a l a c a y n konusunda kendile rine d a n l m a s n d a n 'son derece a r m ' ve ' e z i l m i ' l e r d i . Y a p t k l a r n e r i l e r de s o n u t a ciddiye a l n m a d . Eyalet meclisleri ise o u n l u k l a yerel erafn etkisi a l t n d a y d . Fakat ondokuzuncu y z y l d a n itibaren bu gruplar artk kendi b l g e l e rinin g e r e k temsilcileri olarak kabul edilmez oldular; n k , h a l k n ayana b a l l iyice a z a l m t . Anayasa ve Meclise gelince, bu hareketler, iktidarn, se i l m i temsilciler. B a b - A l i ve Saray a r a s n d a nasl p a y l a l a c a n a ilikin ak bir forml g e l i t i r e m e d i l e r . S o n u olarak reformcu b r o k r a t l a r n g c n k r m a k iin ksa bir sre m e r u t i m o n a r i y e rza g s t e r e n A b d l h a m i d . o n l a r kolayca idare e d e b i l m i t i . Sonra, a n a y a s a n n b o l u k l a r n d a n yararlanarak meclisi kapatt ve iktidar tekrar Bab- A l i ve Sarayda t o p l a y a b i l d i .
1 0 3 1 0 4 l o s 1 0 6

n c ve hem uygulanan siyasetlerin b a a r s z l n a hem de u b l g e olarak d n y a e k o n o m i s i y l e b t n l e m e s r e c i n i n d e v a m n a neden olan belki de en n e m l i etken. O s m a n l m p a r a t o r l u u ' n u n toplumsal y a p s n d a y a a n a n d e i imdi.

54

TOPLUM
ingiliz ve Osmanl yneticileri kendilerini deien toplumsal yapya balayabilen bir yol bulabilselerdi imparatorluun dalmasn durdurmakta baarl olmay umabilirlerdi. Yeni toplumsal gereklik hem Osmanl hem ingiliz hk metlerinin denetiminin dnda gelimiti. Vergi toplayclar, tccarlar ve hepsin den nemlisi yeni ekonomik an merkez noktalarn ele geirmi olan sarraflar iki kurumdan da bamsz olarak zenginlik ve etkinlik elde etmilerdi. Ondoku zuncu yzyln yarsna gelindiinde bu gruplarn gleri brokratik sekinlerinkiyle eitlemi, baz alardan onlar gemiti. Ayrca, Osmanl imparatorlu u'nun dnya ekonomisiyle btnleme biimine bal olarak, toplumsal dn m her blgede farkl bir yap gsteriyordu. Osmanl brokrasisinin yeni a s tnde egemenlik kuran gruplara ibirlii karl verebilecei fazla bir ey yok tu. Hkmetin yrrle sokmaya alt dzenleme ekonomik anari ortamn dan zenginleen mltezimler, tccarlar ve sarraflarn arzulamyacaklan bir so nutu. Zayf bir devlet ve dnya ekonomisiyle kurumsal ve yapsal istikrar olma dan ilikilerin srdrlmesi ynndeki tercihleri bu gruplar, u blge burjuvazi si olarak, kendi devlet rgtleri stnde daha dorudan etkinlik kurabilmi mer kez ve yar u blge burjuvalarndan ayrt ediyordu. Osmanl imparatorluu'nun ulamasnn altnda yatan bu toplumsal gruplama en iyi, yerel durumlarn gzlemlenmesiyle ortaya konulabilir. Bat Anadolu'nun klasik ve uzun dnemli tica ri nemi blgeyi bu adan elverili bir alan yapmaktadr.

Bat Anadolu: Baz Genel Gzlemler

On sekizinci yzylda Fransa'nn Yakn Dou ticaretinin yaklak te biri izmir liman yoluyla tanyordu. Bu Osmanl'nn Avrupa ile toplam ticaretinin yarsna tekabl ediyordu. Napolyon savalar ve Yunan Bamszlk Sava srasnda gerilemeler yaadktan sonra izmir, 1830'larda tekrar eski canlln kazand. 1840'lar ve 70'ler arasnda izmir'den toplam ticaret hacmi drt kat, ihra cat kat ve ithalat alt kat arttnda, ticari etkinliin genileme oran daha n ce grlmedik boyutlara ulamt, (bknz. Tablo 1). On dokuzuncu yzyln ka lan blmnde zmir, Osmanl ihracatnda birinci, ithalatnda istanbul'dan sonra ikinci ehir oldu (bknz. Tablo 1). Ondokuzuncu yzyl boyunca Osmanl impa ratorluu'nun ihra ettii nemli mallar (krmz boya, mee palamudu, pamuk, zm, afyon, ttn, ipek, meyan kk, mahmude kk, maz, vb..) ya izmir'in hinterlandnda retiliyor veya komu eyaletlerden oraya getiriliyordu. imparatorluun d ticaretinde tuttuu nemli yer yannda Bat Anadolu, Anadolu'nun en zengin eyaletlerinden olmay srdryor ve Osmanl hkmeti nin gelir kaynaklarna yapt katk asndan da n sralarda yer alyordu.
107 108

55

Tablo 1 X I X . Yzylda nemli Osmanl limanlarnda gerekleen ticaret hacmi 1840'lann balan hracat izmir Trabzon Samsun stanbul Selanik 800 200 150 (2000) 125 ithalat 1250 100 150 (500) 125 1873-1877 ihracat ithalat 3700 600 400 (10.000) 1500 4300 300 300 (5000) 1600 2700 500 500 7400 2500 1900'Ier hracat ithalat 4000 500 700 2800 1400

( 000) - Kaynak: Issavci 1980,82.

Tarmsal retimin Yaps ve Btnlemenin eleri

Ondokuzuncu yzyl koullannda Osmanl mparatorluu'ndaki drt veya be kiilik bir ailenin, zaman zaman dardan yardm alarak, 8 hektarlk bir ara zide tanm yapabilecei tahmin edilmektedir. Dolaysyla, 8 hektardan kk araziler kk mlkiyet olarak tanmlanabilir. Ondokuzuncu yzyln ikinci yansnda Bat Anadolu'da tipik retim birimini de bunlar oluturmaktayd. Orta lama arazi bykl ve retim ilikileri asndan farkllklar varsa da, Anado lu'nun geri kalan kesiminde de durum buydu. iftliklerin Anadolu eyaletlerindeki byklklerine gre dalm hakkndaki ilk tahminler 1840'lara aittir. Bunlara gre , tanm yaplan arazinin % 81 'i 5,4 hektardan (60 dnm) kk tr. 1869'da tanmsal topraklarn % 82,5'i ortalama 6-8 hektar byklnde k k mlkiyet elindeydi, kyllerin % 80'i bu durumdayd. Osmanl Impara torluu'nda yaplan ilk tanmsal aratrmalardan birine gre, 1907'de, tanmsal topraklann % 81'i 4,5 hektarlk (50 dnm) iletmelerdi.
109 110 m 112 113

Bat Anadolu'daki toprak dalmyla ilgili daha eski rakamlar yok, fakat zamann kaytlanna gre durum yukanda zetlenen genel tablodan farkl deil d i . 1840'da Bursa'daki ngiltere konsolosu 'kyl mlkiyeti ve aile ii emei ni' ehir evresindeki egemen iftlik biimi olarak belirtmiti. 1842'de ayn konsolos 'kk alanlarda retimi srdren kyllerdir' diyor. 1857'de bir aratrma iin gnderdii raporunda zmir'deki ngiltere konsolosu "Anadolu'da tanm genellikle kyl mlk sahipleri tarafndan yrtlr" demekteydi. 1863'de "[zmir evresinde] ekilebilir aiann byk oran, 3-20 ark bykln de (1,2-8 hektar) iftlikler halinde kyl mlkiyetindedir" diye rapor verilmi114 115 116 117

56

t i . Ayn yl, anakkale'nin az kuzeyinde, drt hektardan kk on binden faz la iftliin bulunduu yazlmaktayd. 1890'da Anadolu'daki ortalama iftlik bykl 1,2-4,8 hektar olarak hesaplanmtr. 1909'dan sonras iin daha fazla veri vardr ve ayn yapnn devam ettii grlmektedir, (bknz. Tablo 2). Yani on dokuzuncu yzyln ortalarndaki tanmsal ihracat art Bat Anadolu'da toprak mlkiyetinin merkezilemesi eilimiyle birlikte gereklememitir.
119 120

1 1 8

Tablo 2 Bat Anadolu'da toprak dalm, 1909 Ortalama iftlik bykl Yer ad (hektar)
Karasi zmir Bursa Biga zmit stanbul Bolu Blge Ort. 5,4 4,5 2,3 2,0 2,7 . 2,0 2,5

0-5 he.%
78 54 75 70 67 78 85 72

5'den byk %
22 46 25 30 33 22 15 28

Kaynak: Nickoley. 1924,296.

Anadolu'da kk mlkiyetin devamll, bir adan, Osmanl mparator luu'nun klasik dnemine balanabilir. Fakat on dokuzuncu yzyln ortas ile klasik dnem arasnda, yerel erafn mlkiyetlerini genilettii bir ara devre var dr. Fakat dk nfus younluu emek gc bulmay zorlatrm ve tarlalann srekli ekilebilmesini tehlikeye drmtr. Ulaabildikleri i gc, oun lukla, kendi tarlasnda alan ve ek gelir salayabilmek iin bakasnn iftliin de almay kabul eden kk kyllerdir. Gurbeti Laz ve Krtler mevsim lik i bulabilmek iin blgede dolamaktadr. Koullara bal olarak grece zengin ayan ykseke cretleri deyebilmekte ve yeni igc kaynaklanna ynelebilmektedir. Yerel kaynaklar o kadar ktdr ki, yrenin en nemli ayan olan Karaosmanoullan, 1770'lerde tarlalannda almak zere Mora'dan 'bir ok' ii getirmek zere dzenlemeye girimitir. ounlukla byk topraklann kk kyllere kk paralar halinde eitli biimlerde kiralanmas Ana dolu krsal kesiminde ayan egemenliinin en gl olduu dnemde bile en yay gn uygulama olmutur. Dolaysyla, tanmsal retimin rgtlenmesi asn dan bakldnda, ayan dneminin ze ilikin deil biime ilikin bir aynm olu121 122 123 124 125 126

57

turduunu sylemek yanl olmaz. Ayrca, Anadolu ayan da, Balkanlardaki gi bi, hkmet grevleri elde etmekte istekliydi. Bu durum tarmsal artk deer s tndeki hak iddialarna meruluk kazandrma giriimi olarak deerlendirilebi lir. Fakat, uygulamada, hkmet grevleri almak, ayan ehirlerde oturan top rak aalarna evirmi ve krsal mlk ve zenginliklerini gerek bir iktidar temeli ne dntrme yeteneklerini daraltmtr. Bu nedenle de imparatorluk merkezi nin kar saldrlan karsnda zayf duruma dmlerdir. Gerekten de, brok rasi 1828'de Rus sava iin harekete geirilen orduyu stlerine srerek bir ka yllk sre iinde Anadolu ayannn gcn krmay baarmtr. Ksa srede ge ni topraklar kamulatnlm, tmar dzeni resmen kaldnlm ve angarya yasak lanmtr. Bat Anadolu'da topraklann bir blm bylelikle yerel ayann deneti minden kurtanlarak kk paralar halinde kyl mlkiyeti haline gelmitir. Topraklarn bir blm vergi toplayclanna kiralanmaya devam edilmitir fa kat, igc ktl srdnden bunlar da paralara blnerek kyllere kiralan m veya ortaklk yoluyla ekilmitir. On dokuzuncu yzyln kalan yllannda Anadolu toprann geni bir blm ilemeden kalmtr. 1841'de zmir n giltere konsolosu "geni topraklann ekecek kimse olmadndan bo yatt"n yazmaktadr. 1842'de, Bursa'da, "Osmanl uyruklannn sahip olduu geni topraklar dk fiyatlarla sata kanlm fakat alc bulamamftr]."
1 2 7 128 130 131 133

Gene Bursa'da, 1851'de, "Angaryann yasaklanmasndan beri byk mlkler terkedilmekte veya bo braklmaktadr, nk sahipleri, cretli ii a ltrmay krl bulmamaktadrlar". Bat Anadolu'nun i kesimlerinde, 1850'lerde, Ubicini, "bir ka adrla blnen geni bo araziler... am ve mee ormanlan... dokuz on fersahla birbirinden aynlan kyler" grm tr. 1890'larda "Ankara evresinde el altnda ve bol" ekilebilir bo toprak var dr. Kyl topraklannn kkl ve toprak kullanmnn dk dzeyde kalmasnn yannda Anadolu tanmmda kullanlan teknikler de genellikle ilkel dir. Tanm iki kz tarafndan ekilen ahap sabanla, krek, apa ve orakla yapl maktadr. Byk mlklerde daha gelimi teknikler kullanma giriimleri en gelleyici fiyatlar, ekici hayvanlann zayfl, tamir ara ve yeteneinin bulun mamas nedeniyle baanszlkla sonulanmtr. Sulama sistemlerinin az ge limilii ve herhangi bir korunma yolunun olmay Anadolu kylsn an yamur, hastalk, ekirge ve teki doal felaketler karsnda aresiz brakyor du. 1852'de kt bir hasattan sonra Bursa kyllerinin "aa kabuklarn skerek unla kantnp ekmek yaptklan" bildirilmektedir. 1863'de 200.000 balya pa muk elde edilmesi beklenmektedir, fakat ekirge salgn ve yamurlar sonucu o yl ve ertesi yl retim 60.000 balyay geememitir. 1874 ktl srasndaki durum yle anlatlyor: 'daha nceki kt hasat ve ar k koullannda kyller tohumluk stoklann yemi olduklanndan tahl bulunmamaktadr. Hayvanlarn onda dokuzu doal nedenlerle veya yemek iin kesildiinden yok olmutur. In133 134 135 136 137 138 139

58

sarlar sokaklarda srnp lmekte ve gmlmemektedir. Kayseri'de krk gn nce lm olan bir deve a insanlar tarafndan paraland; vali gmlmesini emredince insanlar kalanlar kazp yeniden kardlar ve ryen eti yediler. So nuta, bazlar ld'. Anlatlanlara gre, Bat Anadolu'da ihracatn gelitii 1850'ler ve 1860'lann banda ve sonunda ekonomik skntlarn had safhaya kt dnem11er vardr. Bu da aradaki ticaret patlamasnn blgede bulunan yaplarn kkten deimesiyle deil, bunlarn yeniden ynlenmesiyle olutuunu gsteriyor. Ya ni, Bat Anadolu'da krsal kesime yaylm bulunan yzlerce retim birimi bir ekilde bir ticari ala birletirilmi ve i ve d pazarlardaki drtlere toplu halde karlk verecek duruma gelmilerdir. Bir kez koullar deiince, bu a olutuu kadar abuk dald ve Anado lu kylerini 1870'lerin balannda en kt bunalmlardan biriyle kar karya b rakt. Birlikte veya ayn ayn, ondokuzuncu yzyl ortalannda Bat Anadolu tanmmn dnya ekonomisiyle ticari btnlemesine katk yapabilecek drt etken vard. Bunlar merkezi hkmet kararlan ve yerel memurlarca uygulanlan; yabanclann (kapitalistler ve yabanc hkmetlerin temsilcileri) etkinlikleri; yerel tccarlar; ve kyllerdi (mlk sahibi veya yanclar).
140

Hkmet kararlar ve yerel memurlar

Tanzimat bal altnda dnlp benimsenen yasalar ve nlemlerin ye rel gruplann karlkl etkileim iinde bulunduu toplumsal evreye dzen ge tirmesi bekleniyordu. Bu adan, olayn btnne bakldnda, en azndan po tansiyel olarak Osmanl mparatorluu'nun retim yaplan ile ticaretinin ekono mik btnlemesine katkda bulunduklan dnlebilir. Fakat uygulanlarnda, bu dzenlemeler, yerel dzeyde bir ok soruna yol atlar, amalan dorultusun da uyumlu bir ilerleme saladklan kadar da bir ok durumda kanklk dour dular. Temel sorun, hkmetin Anadolu tanmna mdahale amacnn retim ve ya ticarette art salamak deil, artan devlet harcamalan iin yeterli gelir sala mak olmasdr. Kaynaklar ve kyll koruyan klasik denetim ve denge mekanizmalan olmadan yrrle sokulmaya allan gelir artrma abalan vergilen dirme yntemlerini gittike baskc hale getirdi. Brokratlar r toplama ve onu nakide evirmede yntem olarak en ok iltizam dzenine balandlar. Sonu ola rak tanmn vergilendirilmesi hkmetin ancak ara sra ve gsz biimde mda hale ettii retici ile mltezim arasnda bir ilikiye indirgenmi oldu. 1840'da klasik farkl r oranlan uygulamas yerine hkmet btn eyaletlerde onda bir r orann kabul etti. Bu tutumun temel nedeni vergilendirme ilemlerini ve muhasebesini basitletirmekti. Uygulamann beklenilmeyen bir sonucu vergi y141 142

59

kn daha iyi konumda ve verimli topraklardaki kyllkten daha kt durum dakilerin stne kaydrmas oldu. Ondokuzuncu yzyla gelindiinde hk metin vergi toplama biimi de belirsizlemiti. Vergi para olarak toplandnda (ki artan biimde uygulama buna dntrlyordu) kyl rnn nakde evir meye zorlanyor, kyller ounlukla rnlerini elverisiz fiyatlarla elden kar mak zorunda kalyorlard. te yandan, r ayni olarak alndnda, klasik bir gnlk mesafe snr mltezimler tarafndan uygulanmyor ve kyller mallarn uzak yerlere tamak zorunda braklyordu. Daha nemlisi, hkmetin mlte zimlere, onlara bal olarak alanlara ve ajanlarna tand serbestliin belir sizlii nedeniyle, vergi pazar koullarna gre kendileri iin en elverili yntem le toplanyordu ve bu durum daima kyllerin aleyhine alan bir uygulamayd. 1850-1870'ler arasnda anam ve teki vergilerle birlikte tanm Osmanl hkmetinin gelirlerinin % 50'sini oluturmaktayd. Vergi yk dorudan doruya reticinin srtndayd. Yerel vergilerin blgeden blgeye gsterdii oranszlk da baka bir sorundu. 1845 ylna ait bir gzleme gre "Zengin ve m reffeh [zmir'in] vergisi 1.200.000 kurutu. zmir'de 30.000 hane vard. 1800 ha ne bulunan Menemen'in vergisi ise [zmir'in] yans kadard, oysa 72.000 kuru olmalyd." Kylln bu tr istekleri karlayabilmesi zordu. Hkmetin basksndan kurtulabilmek iin topraklann terk ediyor ve sk sk yer deitiri yorlard. Yer deitirmeler sonucu Menemen'deki ev says 1835'de 2.400'ken, 1845'de 1.800'e dmt. Bursa'da, kt geen bir mevsimde, kyller, h kmllklerini yerine getirebilmek iin hereylerini "elbise, bakr mutfak eya lar, ss vb dahil" satmak zorunda kalmlard.
143 144 145 146 1 4 7 148 149

Askerlik hizmeti, zaten basks hissedilen emek azlna eklenerek an vergilerin ykc etkilerini artmyordu. Bursa'd^ki ngiltere konsolosunun tahmin lerine gre, bir celp dnemi her drt kyl hanesinden birinin ekonomik yaam n fel ediyordu. Ondokuzuncu yzyln ilk on yllannda kan sk savalar nedeniyle durum o kadar ktlemiti ki, krsal kesimde kadnlar bir ocuk daha yetitirme yknden kurtulabilmek iin drme yoluna bavurur olmulard. "Niin bir ocuk daha yetitireyim?" diye bir kyl ikayet ediyordu, "bize yar dm edecek yaa gelir gelmez, askere alnacak" Ksaca, Bat Anadolu'da h kmetin vergilendirme uygulamalan daha eitliki ve daha az ezici bir dzen ku rulmas anlamnda ilerici olmaktan ok gericiydi ve dolayl olarak lkenin nfussuzluunu artrarak durumu daha da ktletirmiti.
150 151

Yerel uygulamalara bakldnda, Tanzimat devlet adamlanmn byk abalarla getirdikleri adli reformlann blgesel toplumsal yaplara etki edebile cek kadar giremedikleri de grlr. mparatorluk yazlar, yerel memurlann gay ri mslim uyruklara da eit davranmas konusunda ok srarlyd. Fakat mer kezi hkmetin ne gerek bir niyeti vard ne de yaptnm gc. Yerel mahkeme kaytlar Osmanl mahkemelerindeki gayrimslimlerin konumlannn ondoku zuncu yzyl boyunca olduka ereti olduunu ortaya koyan rneklerle dolu152

60

dur. Yalnzca gayrimslimler arasnda olan davalarda bile tanklklarnn ge erlilii kabul grmyordu. Mahkeme belgelerinde adlan kk drc ta nmlarla yazlmaya devam ediliyordu. Gayrimslimler arasndaki davalarda zellikle miras blmnde islam kurallan uygulanmaya devam ediliyordu. Osmanl hkmetinin uygulamalanmn Bat Anadolu'nun ticari btnle meye etkisini zmlemeye alrken belirli rnleri hedef alan iki tr uygula may da incelemeliyiz. Birincisi hkmetin alkol, pamuk, yn, kuzm, krm z boya, tiftik, ipek ve afyon ticaretine 1790'lar 1830'lar arasnda koyduu ek vergilerdir. Hkmet bu yeni gelirini ordu ve idari kurumlann yeniden rgt lemek iin kullanmay tasarlyordu. Bunlara ek olarak Bat Anadolu gibi ticari adan canl blgelere genel bir gelir vergisi (iktisab) konulmutu. Bu vergile hkmetin ondokuzuncu yzyl balarnda kurduu alm tekellerinin ana daya naklar oldular. Bu kararlar Bat Anadolu'nun ticari btnlemesinde hkme tin roln glendirmek yerine, onlarla ayn zamanda glerini artrmaya bala yan mltezimlerin etkilerini daha da oaltmalanna yol atlar. kinci uygulama dorudan doruya baz rnlerin retimini artrma yolunda alnm nlemler olarak grnr. rnek olarak 1860'lann balannda pamuk reticileri aardan muaf tutuluyordu, ihracat vergileri on yl sreyle sabit klnmt, ithal edilen makinalar vergiden muaft, Msr ve ABD'nden ithal edilen daha nitelikli tohum lar kylye bedava datlyordu. Fakat bu nlemler biraz ge kalmt. Bat Anadolu'da pamuk retimini artrarak Amerikan pamuuyla rekabet etmek fikri ilk kez yan resmi stanbul gazetesi Ceride-i Havadis 'te 13 Aralk 1861 tarihli bir makalede yer ald. O zaman Manchester Pamuk retimi Birlii zmir'deki ngil tere konsolosuna konuyla ilgli anket gndereli drt yl olmutu. ngiltere'den Rodos ve Kbns adalarna datlmak zere zmir limanna alt kutu pamuk tohu mu gnderilmesi ise yl nceydi. Daha sonraki yllarda zm ve ipek reti mini desteklemek iin hkmetin benzer kararlan oldu. Fakat Tanzimat dne minin birok reformu gibi bu programlar ya yerel dzeyde uygulanamad veya uygulandnda sonu getiremiyecek kadar kt bir biim ald.
154 155 156 157 158 159 160 161 162 163

153

Osmanllann iskan siyaseti devletin Anadolu'daki emek ktlna kar al d bir nlem oluturur. Ondokuzuncu yzyl boyunca imparatorluun eitli yerlerinden ve hatta dndan eitli gruplara toprak verildi ve Anadolu'ya zel likle Bat Anadolu'ya yerletirildiler. 1846'da Selanik'ten gelen Arnavutlar , 1846 ve 1864'de Ortadou Anadolu'dan erkezler , 1846'da Eflakllar , Habsburglann Macaristan' igalinden sonra 1850'de Macarlar bunlar arasmdaydlar. zmir evresinde meyve yetitiricilii yapan Bulgarlar , blgedeki yol yapmlannda mhendis, srveyan ve iiba olarak alan Moldavyal ve Eflakllar'a d a zamann belgelerinde sk sk rastlanyor. Bat Anadolu'ya h kmetin destekledii bu insan aknn deerlendirmesini yapmak zordur. Bir tahmine gre 1850'ler 1890'lar arasnda Osmanl mparatorluu'na bir milyona yakn insan g etmitir. Bunlar arasnda ounluk Knmllar ve erkez ler'dir. Bunlann ne kadannn Bat Anadolu'ya yerletii belli deildir fakat zmir
164 165 1 6 6 167 168 169 170 171

61

vilayetinin 1893'deki nfus yapsn gsteren ayrntl bir dkmde 1.410.424 ki iden 1.050'sinin ounluunun yakn zamanlarda Balkanlardan gelmi gmen lerden olan Latin Katolik olarak yazld grlr; 415 kii de Bulgar olarak kayda gemitir. Bu rakamlara bakldnda ve RS ve Yunan savalaryla gerekleen d gler de dikkate alndnda, hkmetin iskan siyasetinin, n fus/toprak orann, tarmdaki retim yapsn deitirebilecek kadar etkileyeme diini sylemek doru olur. Ondokuzuncu yzyln ilk eyreinde zmir'de valilik yapanlarn ancak birka merkezi hkmetin Bat Anadolu'nun ticari btnlemesinde nemli bir rol oynamas iin zorunlu inan ve drtye sahipti.Ondokuzuncu yzyln ilk ya ns boyunca Karaosmanolu ailesinin eitli yeleri nemli hkmet grevlerini ellerinde bulundurmulard. Yzyln ikinci yansnda hkmet yerel memur lar sk sk deitirerek merkezilii yeniden glendirmeye alt. zellikle va liler arasnda grev deitirme hz ok yksekti. 1858-1872 yllan arasnda z mir'de on sekiz deiik vali grev yapmt. Bunlar arasndan 1858'de valilie atanan Ikodral Mustafa Paa ve 1861'de atanan Rza Paa greve atandklannda seksenlerini gemilerdi. 1860'da vali Kayserili Ahmet, hinterlanddaki ker vanlara basknlar dzenleyen Zeybeklere kar Arnavut babozuklardan yarar lanmak zorunda kalmt. Fakat bu paral askerler yerel hkmetin silahl kuvve ti olmak yerine kendi adlarna soygun yapmay yelediler. On sekiz vali iin den ancak iki tanesinin grevlerine vilayetin uzun dnemli karlanyla uyumlu biimde yaklatn syleyebiliriz. Bunlardan biri olan Ahmet Paa 1863'de i ba yaptnda kamu gvenlii, halk sal ve ticari uygulama standartlanyla ilgili bir genelge yaynlad. teki, Rfat Paa, 1867'de yetim ocuklara terzi lik, ayakkabclk, matbaaclk ve halclk gibi sanatlan retme amacyla okul at. Fakat genel sorunlann nitelii her biri ancak bir yldan az sreyle grev de kalm bu kiilerin abalaryla zlemeyecek kadar ard.
172 173 174 175 176 177

Hkmetin on dokuzuncu yzyln ikinci yansnda uygulad siyasetin Anadolu tanmnn kapitalist dnya ekonomisiyle balam olan btnlemesine katkda bulunduundan kuku yoktur. Fakat bu politikalann kendi balanna ve zellikle byle snrl uygulama aralaryla Bat Anadolu gibi bir blgenin ticari btnlemesini salayacak tutarllktan da uzak olduu aktr.

Yabanc Nfus
Ondokuzuncu yzyldan itibaren, indirilen vergiler, hkmetin azalan de netimi, uluslararas koruma ve yarg sisteminin etki alannn genilemesi Bat Anadolu'yu yabanc tccarlar iin Osmanl mparatorluu'nun en ekici ve kr vaadedici blgelerinden biri durumuna getirdi. Yzyln ilk yansnda Bat Ana dolu'daki zellikle zmir'deki yabanc saysn kat kat artran bir akm oldu. 1847'de aileleri dahil yabanclann says 17.500 kadard. O srada zmir'in n178

62

fusu 100.000 civarnda tahmin ediliyordu. 1 860'da zmir nfusunun 123.787'ye kmasna karn yabanc says da 28.352 olmutu. zleyen otuz yl iinde hem zmir'in nfusu, hem de yabanc says yaklak iki katna kt, 1880'lerin sonlarnda rakamlar 229.615 ve 50.000'e ulat. 1847 ve 1860 daki yabanc dkm Tablo 3'de verilmektedir.
180 181

179

Tablo 3 1847 ve 1860'da z m i r ' d e y a b a n c n f u s u

1847 (I) Yunanl Avusturyal Britanyal ingiliz Maltal Ionyal Fransz Rus talyan tekiler (III) Toplam 206 422 3888 712 180 572 804 17584 6800 4000

1860 (II) 15000 3150

1200 750 3500 546 50 3000 1156 28352

(I) FO 195/288: 11,18 ubat 1847'deki rakamlar ikiyle arplarak yuvarlaklatrlmlardr. (II) Farley 1862, 79-80. (III) Hollandal, Amerikal, iranl, iskandinavyal ve Prusyallar ierir.

Bunlara ek olarak, yabanc devlet uyruklanyla i yapmalar nedeniyle konsoloslarn korumas altna girmi gittike artan sayda insan vard. On doku zuncu yzyl boyunca berat edinme imtiyaz konsoloslar ve konsolos grevlileri tarafndan ktye kullanlmt ve yalnz beratlarn deil yabanc pasaportlarn da alnp satld canl bir pazar olumutu. Doal olarak bu alverilerin o unluu kaytlara girmemitir. Gerek yabanc uyruklular yannda ka kiinin eitli konsoloslann korumasna girdiini hesaplamak ok zordur. 1860'da, z mir'de, rnek olarak, Fransa tarafndan korunan 314, Avusturya tarafndan 60, talya tarafndan 60 ve ngiltere tarafndan korunan yalnzca 1 kii olduu bildi rilmitir. Yunan konsolosu, korumas altnda hi kimsenin olmadn syle mektedir. Oysa dnemin eitli belgelerinde zellikle zmir'de Yunan konsolos182 183

63

luunun pasaport satnda ok faal olduunu, Yunan pasaportlarnn Rus pasa portuyla ok kolay deitirilebildii iin ok revata olduunu okumaktayd. yle anlalyor ki ayrcalkl koruma, Yunanistan gibi daha kk devletlerin temsilcileri arasnda ok yaygnd. Daha gl devletler, zellikle ngiltere ise, bu tr korumay yaygnlatrma konusunda isteksizdi. ngiltere hkmeti, ngiliz ynetiminde olduu iin 1862'den beri ngiliz korumas altnda bulunan ok sa yda onyah'mn zmir evresinde bulunmasndan bile huzursuzdu. ngiliz isteksizliinin temel nedeni, ondokuzuncu yzyln ilk yansndan itibaren ngilizlerin zmir hinterlandnda yerel gruplarla ibirlii yapmak yerine kendi etkinliklerini artrmak niyetinde olmasyd. Blgedeki liberalletirilmi koullar yeni olanaklar sunuyordu. ngilizler Konsoloslar evresinde bir toplu luk oluturdular ve anslarm aramaya baladlar. Osmanl ynetimine yaban c kanunlann geerliinin geniletilmesi iin bask yaparlarken, kendi pazar a larn geniletmek zere yerel tccarlarla da rekabete girdiler. Bu adan ilk giri imlerden biri zmir'de bir bankann kurulmasyd. Gvenlik nedenleriyle bu ku rumun kuruculan allmadk bir adm atarak 1843'de ngiltere hkmetine ruh sat bavurusunda bulundular. zmir Ticaret Bankas 1843'de ruhsat ald ve 1847'ye kadar alt. Gene 1843'de zmir'deki nde gelen ngiliz tccarlardan bazlan sve eliliinin korumas altnda Smyrna Bank' kurdular.
185 186 187 188

184

ngiltere devletinin temsilcilerinin etkisi iki hkmet arasndaki ilikiler arttka gleniyordu. Yabanc tccarlar dzenli olarak konsoloslann mdahale sini istiyor ve bu destein avantajlann sonuna kadar kullanyorlard. Hkmet memurlaryla anlamazla dtkleri zaman, 1840'da on mslmann zmir'de vergi toplaycsndan 21.530kuruluk alacaklan iin ngiltere konsolosuna ba vurmalar gibi, Osmanl tccarlan da sk sk yabanc korumasna bavuruyor d u . Daha ilgin olan, Konya'ya atanan zmir valisinin, stanbul elilii kana lyla atama karannn deitirilmesi iin zmir'deki ngiltere konsolosuna bavur masdr. Konsolos bu istei yerine getirmede baarl olmutur. ngiltere konsoloslan grevlerinde Osmanl memurlanndan daha uzun sre kalmaktadrlar ve bu durum onlan daha avantajl klmaktadr. rnek olarak Konsolos Brant z mir'deki grevinde 27 yl, 1856'da lene kadar kald. 1872'de Konsolos Cumberbatch zmir'de grev yapt sekiz yl iinde 'en az on iki ayn vali'yle ura mak zorunda kalmaktan ikayet ediyordu.
189 190 191 192

ngiltere'nin yllar getike zmir'deki ekonomik ve siyasal etkinliinin artmasna karlk krsal kesimde varhklann yayma umutlan gereklemedi. Bu tr giriimlerin ncs olmas beklenen zmir Ticaret Bankas 1847'de faaliyeti ne son verdi. Zeytin ya veya pamuklu fabrikas gibi retici yatnmlann hi biri de bir sonu verecek kadar uzun mrl olamad. Yabanclara mlkiyet hakk tannmas, byk mlklerde brokrasinin m dahale alan dnda makinalam tarm yapma olanan potansiyel olarak ya banclara veriyordu. Bat Anadolu'da bu ynde bir ka giriim olmutu. Fakat
193 194 195

64

emek yetersizlii ve cretlerin yksek oluu sonucu byk lekli tarm karl bir biimde yrtme olana bulunamyordu. Byk araziler aldktan sonra bu giriimciler iflas ettiler. Bir ksm arazilerini bo brakt, bir ksm kk para lar halinde kyllere kiralad. 1889'da btn Bat Anadolu'da yaayan 55.467 yabancdan 50.009'u z mir'e yerlemiti. Btn ngiliz konsolos veya konsolos yardmclar Ege sa hilinde veya adalarda bulunuyordu. kesimdeki tek grevli Bursa konsolosuy du ve 1868'de Konsolos Sandison'un lmnden sonra burdaki kadro yardmcl na indirildi. 1867'deki son raporunda Konsolos Sandison konsolos blgesinde yalnzca be ngiliz uyruunun bulunduunu yazmt. ngiliz tccarlar ve konsoloslar, her frsat bulduklarnda Bat Anadolu'da ilerin gelimesinin nemli lengellerinden biri olarak banka ubesi bulunmay n dile getiriyorlard. Bu konuda yaplan bir ka giriim de, grm olduumuz gibi, ksa mrl olmutu. 1868'de Emperyal Osmanl Bankas'nn zmir'de ube amas da nemli bir deiiklik yaratmad. Konsolos Cumberbatch Bankann tccarlara yaran olmayacak kadar ticari ilemlere ok az girmesinden ikayet ediyor. Bat Anadolu'nun mali yapsn belirleyen anari yabanc irketlerin blgede uzun dnemli giriimlere kalkmasn olanakszlatrmasa da ok riskli ve zor hale getiriyordu. Yollar da, iletiim a da yeterli deildi. ounluu Fransz sermayesi ile 1868-1876 yllarnda zmir liman geniletilmi ve rhtm ina edilmiti. Bu durum ngiliz ve Franszlar arasnda kullanm ve cret konu sunda srtmelere yol amt. ngilizler Bat Anadolu'da demiryolunun n cln yapyorlard. zmir'le hinterlandndaki Kasaba'y birletiren ilk altm bir millik yol, zmir'le Aydn' birletiren seksen bir millik yolla birlikte 1866'da ald. Krsal kesimde kyl mlk ve yerleimlerinin dankl karsnda, Bat Anadolu'da ticaret hacminin artyla snrl demiryolu inaat arasnda dorudan bir iliki kurmak yanltc olur. Demiryolu a Anadolu'nun daha geni kesimle rini kapsadnda bile (1830'lara kadar yabanc egemenlii altnda kalan) demir yolu irketleri faaliyetlerini nakliyatla snrl tuttular. Alm merkezi veya ubesi haline gelmediler. Yani Bat Anadolu'daki mallarn kendi balarna datcs ol madlar. Anadolu'da demiryollan hi bir zaman eski nakliyat yntemlerinin yerini alacak dzeye gelmedi. rnlerin hala kervanlarla istasyonlara getirilmesi gerekiyordu. Londra'da yaymlanan The Times 1905 gibi ge bir tarihte "ilek gnlerde Ankara istasyonu evresinde 1000'den fazla deve yklerini boaltmak iin bekliyor" diye yazyordu. Deve srcleri ounlukla nakliye andaki nemlerinin karln fazlasyla alan gebe Yrkler'di.
196 197 198 199 200 201 202 203

Maddi zorluklar yannda, yabanc tccarlarla yerli araclar arasndaki kar elimeleri de yabanclarn Anadolu'nun krsal kesimine girmesini zorlatnyordu. Yerel tccarlar hem sessiz direnme kullanarak ve hem de yerel dzeydeki etkinlikleri ve yneticiler zerindeki nfuzlaryla ngilizlerin i kesimlere szma sn durdurmaya altlar. ngilizlerle yerel tccarlar arasndaki rekabetin en canl dnemi 1840'lar 50'ler arasndayd. 1841'de Ayvalkl Rum dinadamlar Iz65

mir valisine bavurarak, zeytin iiyle uraan ngiliz tccarlann, reticilerin ver mesi gereken aar ve teki vergiler karl gayrimenkul veya nakit gstermesi iin karar karttrdlar. 1843'de Konsolos Brant Smyrna Bank'n batmasna yol aan gerek nedenin "Baltazzi Kardeler gibi" stanbul'da bankerlik yapan ve Osmanl mparatorluu'nda banka almasyla karlar tehdit edilecek olan rum bankerler olduundan kuku duyduunu yazyordu. 1 844'de Rodos'taki kon solos yardmcs "yerel eraf ve dinadamlar... hile ve teki gayrimeru yollarla bizim tccarlarmzn meru ticaretini engelliyorlar" diye yazyor. 1849'da bir ngiliz tccar ise "Kad, kardei ve sarraf Christof valiyle birlikte... ngiliz tc carlar blgeden karmak iin birlik oluturmular" demektedir. Btn bu nedenlerden dolay yabanc tccarlar Bat Anadolu'daki retim merkezleriyle dorudan iliki kurmadlar. Sahil kesiminde saylarnn artmas z mir'deki ticarethanelerin saysndan kartlabilir. 1848'de bu ehirde bazlar s tanbul, Marsilya ve Liverpool'daki irketlerin ubeleri olmak zere otuz kadar ti carethane vard. 1889'a gelindiinde saylan altm e kmt. Bu tica rethaneler Osmanl ve Avrupa mallannn zmir limanna getirilip grtlmesinde nemli rol oynuyorlard fakat hinterlanddaki ilemler iin, balangta yerle rini almaya altklar yerel tccarlarla ibirlii yapmak zorunda kalmlard. Yabanc tccarlarn baz gayrimslim tccarlar altrmann dnda bu ticaret a stnde dorudan hi bir denetimleri yoktu.
205 206 207 208 209

1843'de verdikleri dilekede izmir Ticaret Bankas kurucular, byle bir giriimde bulunma nedenlerinden birini yle anlatyorlard: "... banka ayn zamanda, u anda lkenin i kesimlerinde yollann byk miktarda para nakledilmesine yetecek kadar gvenli olmad iin ancak kk miktarlann aktanlabildii yetersiz para ak ortamnda, ajanlar ve tahvilleriyle, fon akratlmasn salyacaktr. Ticaretin bu alan ngiliz tccarlar iin ok tehli kelidir ve ancak lkeyi ve gvenlik yollarn iyi bilen yerliler eliyle yrtlebil mektedir." 1874'de Konsolos Cumberbatch Bat Anadolu'da ngiliz ticaretinin sorun laryla ilgili bir rapor hazrlad. Sorunlar arasnda u da saylmt: "Yllardr lkenin zenginleri trl engellemelerle rn satn alarak ve yksek karlarla tccarlara satarak, reticileri yksek faiz ve dk kar embe rinde tutup ngiliz tccarlara i kesimlerdeki ticareti kapadlar. Tek are dk faiz oran salayan yerel bir bankann kurulmas olabilir." ki belge arasndaki zaman sresi otuz yl olmasna karn, szedilen so runlarn arpc biimde benzer olmas, ngiliz tccarlann Bat Anadoludaki he deflerine ulamakta fazla ilerleyemediklerini ortaya koymaktadr. Araclar: Bat Anadolu'da ticaret an dzenleyecek ve yrtecek her grup hinterlanddaki kyllerle iliki kurmak zorundadr, on dokuzuncu yzyl ortalarndaki Bat Anadolu tarm yaps asndan, krsal kesimin dnda olu masna karn kylle ulaan tr etkinlik tanmlayabiliriz. Bunlardan birin210 211

66

cisi aarn toplanmasdr. kincisi eer ayni ise aarn nakli veya artk rnn merkezlere ve ihracat limanlarna getirilmesidir. ncs ise kylle mali zorunluluklarn karlayabilmesi iin dn para vermektir. Baz rneklerde bu etkinlik farkl grup tarafndan yrtlr fakat yerel Idzeyde vergi topla yan, bor veren ve ticareti yrten kii veya gruplar ounlukla ayndr. Ayn araclar grubuna bu etkinlii yrtme olana salayan bu gurubun hkmet grevlileri ve yabanc tccarlara oranla daha kolay para bulmalaryd. Gvenlik nedenleri ve Osmanl mparatorluu'nun genel bte sorunlar Bat Anadolu gibi blgelere devletin ve yabanclarn yeterli miktarda nakit aktarmasn zorlatr maktayd. Bu nedenle iltizam ayrcalklarn satn alan ve blgede ticareti dzen lemeyi salayan parann ou stanbul'daki zel bankerlerin kasalarndan k maktayd. Osmanl Imparatorluu'nda dzenli bir mali ortam olmadndan bu firmalar incelikli speklasyon ve faizcilik yoluyla servetler yapmlardr. On dokuzuncu yzyln ilk yansnda brokrasinin ksa dnemli bor gereksiniminin artmasyla Baltazziler, Ralli, Zaraf, Rodoconai ve Dzolu gibi bankerlerin servetleri kat kat artmtr. Bu aile irketlerinin ounun Avrupa'yla da kop maz ticari ve mali balar vard. rnein, Ralli Kardelerin 1865'de Londra, Mancester, Marsilya, stanbul, Tebriz, Odesa, St. Petersburg'da brolan var d . zel irketler kaynaklarn bir araya getirerek stanbul'da merkezileen mali kurumlar da oluturuyorlard. Gerekte Osmanl hkmetince resmen ta nnm olan bu zel bankerler (sanaflar) 1840'lann balarnda bir birlik olutur dular. Seksen yeleri vard. Etkinlikleri arttka ve uzmanlk gerektirmeye bala dka saylar azald ve 1850'lerin ortalarnda on sekize dt. 1845'de stan bul Bankasyla balayarak bu aileler on dokuzuncu yzyln ikinci yansnda ku rulan zel veya kamu bankalarnn ounda nemli rol aldlar. Bu durum yalnz ca nde gelen yerel ailelerin deil fakat Paris Credit Mobilier ve Societe Genera le gibi Avrupal nde gelen finansrlerin ortak olduu i ie gemi bir yap oluturmutu.
212 213 214 215 216

Nakit sermayenin bu biimde merkezilemesi iltizam ayrcalklarnn s rekli stanbul'daki ayn irketler tarafndan satn alnmas denekti. Veya, ayn bir ka irket mltezimlere kefalet veriyordu. Mltezim, stanbul'da beratm satn aldktan sonra ya dorudan doruya r toplamas iin kendi adamlann gnde rir veya Konsolos Sandison'un 1857'de anlatt gibi bir dizi arac mteahhit bu lurdu: "Hkmetten (yerel r) toplama belgesi alan mteahhitler... genellikle blgelerini para para blp krla bakalarna devrederler. Elde edilen ayni ve ya nakit rn (yerel mteahhite bor vermi olan) sarrafa avans karlnda ge ri denir." Bu ilemler yoluyla, zaten ticaret yapan ve bor para veren sarraf lar, yaadklar blgelerde mltezimlik ve aar toplaycln da stlenmilerdir. Vergi toplaycs ile sanafn ayr kiiler olduu yerlerde ise, vergi toplaycs s tanbul'da ve eyaletlerde ileyen karmak bir borlanma a ile sarrafa baml dr. Ksaca, dolaan sermayeyi ellerinde tutanlar, Bat Anadolu'da ticari etkinlik lerin kapsam ve ritmini belirleyici bir rol oynamlardr. Bu nedenle, ticari kar217 218

67

lar ikincil bir konuma dm, hkmet de gnlk siyaseti nedeniyle ayn mali evrelere baml hale gelmitir. Kyllk asndan soruna bakldnda, arac etkinliklerin yasall veya dzenlilii gibi bir sorunun tartlmas sz konusu deildir. Sonu olarak topla nan ayn rdr ve onun devlet memurlar veya mltezimler tarafndan toplan mas kyller asndan bir ey deitirmiyordu. Fakat on dokuzuncu yzyl sresince araclar, azalan hkmet denetimiyle birlikte, k yolu ve direni a resi bulunmayan kylleri daha fazla ezebilmek iin bir ok yol gelitirmiler dir. rnek olarak Osmanl yasalarna gre rn denmi olduu kantlan madan hi bir rn pazarlanamazd. Mltezim ounlukla rnn deerini bier, r payn hesaplar ve rn daha topraktayken balantsn yapard. Eer hasat zamannda pazar koullan elveriliyse r ve kalan rn hemen toplar, ilk koyduuna gre olduka fazla bir kr elde etmi olurdu. Ama eer pazar koul lar elverili deilse mltezim ayan srer, ilemin tamamlanmasn geciktirir ve bazan aylarca alverii tamamlamazd. Byle durumlarda ou zaman rn tarlalarda rrd. Sonunda, nceden belirlenmi r almakta srar eder ve gerekte hkmetin belirlemi olduu orann iki katm alm olurdu. Bu du rumda kylnn rnn dk fiyatla elden karmaktan ve sonuta vergi top laycsna daha da fazla borlanmaktan baka yapacak bir eyi olmazd. Bu tr uygulamalar Urquhart, Ubicini ve Konsolos Cumberbatch tarafndan 1830, 1850, 1870'lerde defalarca dile getirilmitir. rnek olarak Urquhart yle anlatr:
219

"bankerler... gelir toplama emrini nasat zamanndan nce alrlar. deme zamann geciktirerek, kylnn bor almak zorunda olduu paray ayda, yzde iki buuk faizle verirler, kylnn bor ykmll nedeniyle zorlanmasyla pazar durgunlatran bankerler kendilerine baml hale gelmi kyllerle btn teki rakiplerin dlanmas iin pazarlk yaparlar, o zamana kadar dm olan fiyatlarn bile altnda teklifte bulunurlar." Ubicini u gzlemi yapar: "kyl... en yakn ehre giderek, gereksinim duyduu paray, daha nce den belirlenen oran stnden rn cinsinden demek zere anlaarak bor alr. Oran genellikle kilo bana be, alt kurutur; kyl hasattan sonra dokuz, on ku ruu kolayca kazanabilecekken tarlasndaki rn % 30-40 zaranna nceden sat m olur." Cumberbatch'n anlatm da yle: "rnn deeri olgunlamadan veya sararmadan belirlenir... Kt hava koullarndan rn olgunlamasa da veya ol gunlaan pamuk uup gitse de, kyl r toplaycsnn istedii zaman belirle yecei tarihe kadar rnn toplama hakkndan yoksundu."
220 221 222

Vergi toplaycln yaygn uygulamalar ve gayri resmi borlann srekli lik kazanan yapsyla sarraflar Bat Anadolu'da her trl ekonomik etkinlii etki leyebilecek bir gce kavumulardr. 1842'den beri Ralli Kardeler'in Bursa ve
68

zmir'de btn yl dolaan satn alma adamlar bulundurduu bilinmektedir. Satn alma grevleri yannda bu adamlar bal olduklar firmalar iin kaynak ya ratmaya da alrlard. Tccarlar bankerlerden bamsz olduklar durumlarda bile, bir ok eyle birlikte uymak zorunda olduklar mevsim gereklilikleri nede niyle bu karmak alveri anda kredi kaynaklarna bamlydlar. zmir'de it halat mevsimi Mart, Nisan ve Haziran'dr; o dnemde ithalatlar Avrupahlar'a verebilmek iin kat para gereksinimi iindedirler. Bu dnemde ihracat kk olduundan blgede kat para talebi ok ykselirdi. Ayn zamanda yerli tccar lar rn satn alabilmek iin fona gereksinim duyarlard. rn Temmuzda paza ra geldiinde ve ihracat iin satn alnmaya balanldnda kat para bollard. Blgede banka ubecilii olmadndan stanbul'daki zel bankerler veya adam lar piyasaya girerdi. Yln ilk yarsnda ek satar, ikinci yarsnda deme yap mak zere alrlard. stanbul'la kurulan bu yapsal ve kalc ba, yerel ekono miyi Galata hatta Avrupa para piyasasndaki dalgalanmalar karsnda ok zayf latmtr.
224 225

223

Konsolos Brant'm 1849'da naklettii bir olay bu irketlerin Anadolu tica reti stnde kurduklar egemenliin apn ortaya koymaktadr. stanbullu Ermeni bir sarraf Cihanbeyli adnda bir Yrk airetinin beyine 800.000 kuru bor vermitir. Borcun denememesi zerine sarraf bunu ilk mik tar stnden be yllk bileik faiz alan bir baka sarrafa devretmitir. 1849 son baharnda Cihanbeyli aireti hayvan sattklar kasaplardan paralann almak ze re zmir'e gelirler. O srada zmir valisi Osman Efendi stanbul'dan kasaplarn Yrklere olan borlarn kendilerine demesi iin emir almtr. Kasaplar emre uyarlar, paray toplayan vali sarrafn hesabnn kapatlmas iin paray stanbul'a yollar. Finansrlerin blgedeki etkinliini gsteren baka rnekler de vardr: 1848'de Boazlarn gneyinden Msr snrlarna kadar asya sahilinin gmrk gelirleri stanbul'da Ermeni bir sarrafa satlmtr. ounluu Bursa'da olmak zere ona bitiik paalklarn rn ise bir baka Ermeni banker satn alm tr. On yedinci ve onsekizinci yzyl boyunca zmir afyon komisyonculuunu ayn Yahudi ailesinin yeleri yrtmtr. Ticaret ve para ilemleri yannda ayn arac irketler etkinliklerini tanm, tekstil, deirmen, madencilik, buharl ge mi iletmecilii ve iletiim kesimlerine de yaymlardr. 1 851'de "ok zengin bir mlk bor nedeniyle stanbul'daki zengin bir Ermeni sanafn eline gemiti. Onun adna bir ynetici tarafndan" Bursa'dan ynetiliyordu. 1 856'da, "byk toprak sahibi ve ticari speklatr biri, bakentteki ngiliz-Yunan bir ticaretha neyle ibirliine girerek... (Bursa) yaknlanndaki topraklan stnde en byk ipekilik tesislerinden birini kurdu, yanna fabrikada alan kzlar, teki iiler ve ipek bcekleri iin kocaman binalar dikti. Esiz kozalar retti." Ayn yl Gemlik'le stanbul arasnda alan tek dzenli deniz hattnn bir Ermeni sarraf lar irketine ait olduu da bildirilmektedir.
226 227 228 229 230 231 232

Araclann gcnn temel dayanak noktas gene de para ilemlerinden gel mektedir. Bat Anadolu'daki ekonomik etkinlii kurduklar kredi ayla denetli69

yor ve blgede ve stanbul'da siyasal yetke stnde bu etkinlikleriyle sz sahibi oluyorlard. Bakentte sarraflar yksek brokratlarn srdaln yapyor, mali ilerinde danmanlk grevi yrtyor ve gerektiinde bor salyorlard. Yerel yneticiler stndeki etkileri de ok fazlayd. zellikle 1839'da dzenli maa kurumu getirilmeden nce, yeni atanan valiler, blgelerinde toplayacaklar vergiler karl belli bir miktar kefalet vermek zorundaydlar. Bazan 500.000 kuru gibi yksek rakamlara kabilen bu para ounlukla ayda % 2 faizle sar raflardan almyordu. Sarrafn bir adam valiyle birlikte kiisel bankeri olarak g rev yerine giderdi. "Btn para ilemleri onun elinden geer, alman sarraflk ve komisyon paylar ve Osmanl parasnn deer kaybna kar gvence olarak al nanlar byk miktarlar bulurdu. Bu banker valinin sorumluluunu ald ve rnlerim dk fiyatla elde edebilmek iin ynlendirdii eyaletin gelirine el ko yard." Devlet memurluklarnn rvetle satlmas ve sarraflarn etkinlii 1852'de eyalet ynetiminin yeniden rgtlenmesinden sonra da uzun sre devam etti. 1872 yl gibi ge bir tarihte bir gmrk grevlisi zmir'de grevini parayla satn ald gerekesiyle mahkemeye verilmiti.
233 234 235

Daha ciddi bir durum devlet hazinesinin zel bankerlere borlu olmasy d. 1856'da Avrupa'dan ilk kez bor alnmadan nce Osmanl hkmeti bir dizi tahvil karm ve para yerine geen kayme tedavl etmiti. Bunlar Galata ir ketleri tarafndan satn almyor veya paraya evriliyordu. Bunlarn yannda ban kerler dzenli olarak hazineye bor vermekteydiler. Sultan Abdlmecit'in ve Abdlaziz'in zmir ziyaretlerinde zamanlarnn ounu hristiyan kesimde geir melerinin nedeni de bu para bantlar olmaldr. 1850'de Abdlmecit zmir'e geldiinde ehirde bir gn kalm, zamannn ounu "Bornova'da Ermeni bir sarraf ziyaref'le geirmitir. Ayn ekilde, 1863'de Abdlaziz zmir'e geldi.inde, mslman mahalleyi ancak beinci gn ziyaret ederek mslman nfusu hayal krklna uratmtr. Bu sre iinde Whittallan ziyaret ederek Baltazzilerle yemek yemitir.
236 238 239

Arac grup riskten kanmak ve krn gvence altna alabilmek iin Os manl mparatorluu'nun ekonomik ve siyasal evrelerindeki etkisini kullanmak tadr. Etkinliklerinin eitlilii onlara fonlarn eitli kesimlere kaydrma olana ve gerekli grdklerinde yerli veya yabanc grevlileri destekleyebilme frsa tn salamaktadr. Kapsaml etkileri nedeniyle kararlan Bat Anadolu gibi bir blgede tm ekonomik yaam iin nem tamaktadr. Tipik olarak arac grubun drt ana kr kayna vardr. Bunlar vergi toplaycl, bor para verme, para de iimi ve ticarettir. Vergi toplaycl satn alnabilen yetkiler nedeniyle kendi bana ok karl bir itir. Konsolos Brant'a gre 1850'de Aydn ilinde belirli ver gileri toplama hakk 490.000 kurua satlmaktayd ve burdan elde edilen kr 5.000.000 kurutan aa deildi. Ubicini'ye gre 'B... ehrinin gmrklerini (1.500.000 kurua) alan kii net 1.000.000 kuru kar' salamtr. Knn, rn alnd yerde yeniden satlarak fazlalatnlmas da yaygn bir uygulamayd. Byle bir olayda ilk alcnn "2 milyon kuru deerinde r devrederek annda
240 241

70

1.8 milyon kuru kazanabildii bildirilmektedir. Bankerlerin ve ajanlarnn ikinci gelir kayna tccarlara ve kyllere ver dikleri ksa dnemli borlardan aldklar yksek faizlerdi. Blgeden blgeye ve dnemine gre deimesine karn, ondokuzuncu yzyln nc eyreinde gayri resmi kredi pazarnda yllk faiz oran % 20-25 civarndayd. 1 861'de, Bursa'da Mires borcunun batmasndan sonra faiz oranlan, altn olarak den mek zere, gnde yzde 1/4'den 1/2'ye kadar kmaktayd... Oysa normal oran ayda % 2.5-5 civanndayd. 1 863'te zmir'de "normal oran ayda % 1.5-2'ydi; ounlukla bileik faiz olarak alnrd". ' Bu dnemde hkmet btn impara torlukta geerli olmak zere yllk % 12 yasal faiz oran saptamt. Tutarl bir bankaclk siyasetinin olmay ve likidite ktl sonucunda bor para verme i lemleri daha da yaygnlat. zmir'de 1858-1860 arasnda ngiltere Konsolosluk Mahkemesine gelen 860 sivil davadan yans borla ilikiliydi. Bu davalarla ilgili para toplam 24.000 pound sterlindi ve 17.000 pound sterlini kiiler arasndaki zel bor ilikisine aitti. Brokrasinin gayriresmi kredi pazanm denetleyecek veya bu ilemlerde sabit bir oran benimsetebilecek gc ve aralan yoktu. Ger ekte, hkmetin mali anariye son verme ve imparatorluun mali yapsn yeni den rgtleme yolundaki abalan araclara nc bir kar kayna salamt.
2 4 3 244 245 24 6 247

24

ncelikle, Avrupa'dan bor alma eyaletlerdeki mali dzensizliin iyile mesi ynnde etkili olmamt, nk bu parann ok az blm eyaletlere aktanlmt. Osmanl Bankas ubeler am, fakat balanan umutlan gerekletir mekte baansz kalmt. Mali kurumlar asndan eyaletlerde hemen hemen hi bir deiiklik veya iyiletirme olmamt. Eyaletlerde tedavlde bulunan paralann deiimi iin hibir standart tabul ettirilememiti. Bu durum vergi toplayc/ tccar/sanaflara sonsuz olanaklar salyordu. Vergi toplarken cinsini (ayni veya nakdi) saptayabildikleri gibi belirli para cinsinden deme yaplmasn da isteye biliyorlard. Para deiiminde tek kaynak araclar olduu iin, kyllk madeni veya kat para deiimlerinde bazan saptanan orandan iki veya kat daha faz la deme yapmak durumunda kalyordu. Sanaflann oluturduu a, onlann is tanbul'la eyaletler arasndaki parkelerden en fazla kar salamalan olanan da veriyordu. 1 854'de hkmet kaymenin eyaletlerde kullanmn yasaklamaya alt, fakat madeni para arz yetersizlii nedeniyle, madeni paralar Bursa'da % 20-25 deer kazanmaya balad ve sanallara Bursa'yla istanbul arasnda yeni bir kar} i olana salad. 1 858'de kayme bir kez daha yasakland ve deiim oran 100 kuru-1 mecidiye olarak saptand. Krk gnlk sre iinde kat paray la 120-140 kurula yrtlen ilemlerin yeni oranla kapatlmas gerekiyordu. Bu karar "borlular zellikle sanaflara borlu kyller asndan byk dzensizlik ve hakszlk" dourdu; "iki oran arasndaki fark sanaflann % 30 orannda geliri ni artrmt." Hkmet kaymenin yasaklanmasnda srar etti, fakat yerini ala bilecek uygun bir birim bulunmadndan % 15-25 iskonto ile kullanlmaya de vam etti. Hkmetin yasal para olarak sunmaya alt belik o kadar temelsiz di ki, ilk deerlerinin yansna ancak ulaabiliyorlard. 185 9'da Bat Anado248 249 250 251

71

lu'da birbirinden farkl drt tr kuru vard. Vergiler iin kabul edilen 1 mecidi y e ^ 12-114 kuru deerindeki belikler; stanbul'da 1 mecidiye=150-160 kuru deerinde deitirilebilen kayme, 1 mecidiye=140 kuru deerindeki geleneksel kabul grm para ve drdncs, 1 mecidiye=100 kuru olarak benimsetilmek istenen oran. Bu oranlara bal olarak, sarraflar, uygun zamanda uygun tr kullanarak farkllklar arasnda en byk kan yapmak olanan buluyorlard. Hkmetin yerel grevlileri bazen merkezi brokrasi adna hareket etse ler de ounlukla kendi adlanna hareket ederek mali anariden kar etmekteydi ler. 1849'da vergileri saklayabilecekleri, zmir'de yksek oranlarla deitirebile cekleri veya danya satabilecekleri altn trnden topladklar bildirilmitir. 1852'de "120 kurutan alnmas gereken altndan baka paras olmayanlann bunlan sarrafta veya resmi grevlilerde 110-118 kurutan deitirmek zorunda" kal dklar sylenmekteydi. 1 85 8'de Bab- Ali ipek gmrk vergisinin stanbul'da deil, Gemlik'te denmesini kararlatrmtr, nk hkmet banknotu stan bul'da 20 kuruken Gemlik'te 16 kurutur. Btn bu rnekler eitli para bi rimlerinin eitli blgelerde gsterdii farkllklan ortaya koymaktadr; sonu olarak bundan en fazla kar edenler sanatlardr.
252 253 254 255

Vergi toplaycl, bor para verme ve para deiimini karl iler haline getiren koullar ticareti, retimde uzun dnemli planlamay ok riskli ve isten mez hale getiriyordu. Her yerde geerli bir birim olmadndan i veya d tica rete ynelen mallarn fiyatlann tahmin etmek veya belirlemek ok zorlamak tayd. rnek olarak Bursa'da "bir ok mal iin kat veya belik cinsinden iki tr fiyat oluuyordu ve ikisi de iddetli dalgalanmalara maruz kalmaktayd". D ticaret asndan kuruun teki birimler karsnda deer yitirmesi ondokuzuncu yzyl boyunca srd. 1740'ta bir pound sterlin stanbul'da 5-7 kurutu. 1844'te oran 111 kurua kadar dmt. Genel dn yansra blgesel eitsizlik ler ve mevsime bal deiiklikler ihracat etkinliklerini ok zorlatrmaktayd. Kuruun kaydi deer kaybndan daha nemlisi herhalde srekli olarak gerek anlamda deer kaybna uramasyd. Baz raporlara gre, 1854'de gm pound sterlin karl olarak 250 kuru veya daha fazlasnn verilmesi gerekmekteydi.
256 257 258

Para deiimiyle elde edilen karlara gre belirsizliini ve riskini gznne aldmzda araclar, doal olarak servetlerini ticarete yatrmakta isteksizdi ler. Gelecek blmde greceimiz gibi, ancak koullann gerekten ok elverili olduu 1850 ve 1860'larda abalarn zmir'deki ihracat irketleriyle birletirdiler ve zenginliklerini ticari bir a oluturma ynnde younlardlar. Bunun dn daki dnemlerde yalnz yabanclann hinterlanda girememesi iin deil, hkme tin mali rgtlenmesini engellemek iin de ellerinden geleni yaptlar. Kyllk: Mlkiyet ve retim ynnden kk kyllk pazar koullanna cevap verebilecek ve ticari tanm yapabilecek kadar bamsz bir dinamik sa hibidir. Bat Anadolu'da retilen rn tipleri asndan gerekli emek gznne

72

alndnda bu tr retimin uygunluk ve elverililii ortaya kar. Afyon elde edebilmek iin baaklar teker teker izilmek zorundadr. zmlerin kuru zm haline getirilebilmesi iin teker teker toplanp potasa yatrlmas gerek mektedir. Pamuk elle toplanarak balyalanmaktadr. Mee palamudu ve kr mz boya kk gibi ihra rnleri ise krlardan toplanyordu. rne bal olarak kk retim brimlerinde emekten tasarruf salayacak eitli yntemler uygulanmaktayd. rnek olarak Bursa'da dut aalan, tam b ymeleri engellenecek kadar yakn dikiliyorlard. Bylelikle ipek bcei besle mekte kullanlan yapraklanna daha az emekle ulalabiliyordu. 1844'te z mir'de, "iftiler pamuk ve susam kank olarak ayn yere ekmekte[ydi]ler; n k ayn bakm gerektiriyorlar[d]." Kyller bu yolla pazardaki anslann iki katma karm oluyorlard. Gene zmir'de, 1863'de, reticiler kendilerine beda va datlan Msr pamuk tohumunu ekmeyi reddettiler, nk daha ok bakm, yani emek gerektiriyordu. Topra deitirerek 2-3 ylda bir nadasa brakmak ok yaygn uygulanan bir yntemdi. Bunun anlam, ekilebilir toprak alannn ve rili ylda gerekte ekilenden daha byk olduudur. Btn bunlara ek olarak ok az sayda kyl deiik rnler yetitirebil mekteydi, nk tanmsal retim yl boyunca ayn emek gcne gereklilik gs termemekteydi. Farkl rnlerin ekim ve hasat zamanlan farklyd. Afyon ha at Temmuzda, mee palamudunun Temmuz, Austosta, pamuunki Austos Ekim arasnda ve zm haat Eyll, Aralktayd. Bursa'dan 1850'lerde bildi rildiine gre, oraklar Bursa ve Ktahya evresindeki yksek yerlerden gel mekte, iki hafta sren hasat zamannda altktan sonra dnmekteydiler. Son olarak, ondokuzuncu yzyln yansndan itibaren kadn ve ocuklann alabilecekleri i alanlan genilemitir. ngiltere konsolosu u gzlemde bulun maktadr: "kyl kadnlar hareketli ve alkandr, ev ileri yannda tarlada al r ve ar iler yaparlar, erkekleri ise tembel tembel dolar." Ne var ki, Anadolu krsal kesiminin dank yerleim biimi, iftliklerin kk kylln isel dinamizminin tm avantajlanndan yararlamasn engelliyodu. Ancak tarlalan ehirlere yakn kk bir kesim pazar koullanna doru dan yant verebiliyor ve ticari tanma bamsz olarak katlabiliyordu. ounluk rnlerinin pazarlanmas dahil tm gereksinimleri iin araclara bamlydlar. Ondokuzuncu yzyl ilerledike zm ve ttn gibi ihra rnlerinin ehirler, zellikle zmir evresinde younlamas hi de tesadf deildir. Bu yllarda zellikle bu tarlalara talep artt ve bunlar da artan biimde Rum ve Ermenilerin ellerine geti.
259 260 2 1 262 2 6 3 264 265 266 267 268 269 270

SONU
Osmanl topraklanmn u blge konumuna girmesi nihai olarak ondoku73

zurcu yzyl srasnda yerel retim ve ticaret alarnn dnm biimi tarafn dan belirlenmitir. Tccar ve bankerlere ek olarak binlerce gezgin satc, dkkan sahibi, kk banker, byk iftlik sahibi, bu dnmde nemli roller stlen milerdir. Bat Anadolu gibi blgelerde yerel ilikilerin u blge konumunu al masn Hkmetin siyasetinden veya yabanc sermayenin girmesinden ok bu araclar grubu belirlemitir. Araclar grubu bir lde Osmanl hkmetinin re form siyasetinin etkinliinin krlmasnda ve Anadolu krsal kesimine yabanc (zellikle ngiliz) sermayesinin giriini snrlamakta da etkili olmutur. Bu yerel gruplarn zenginlii ve etkisi ounlukla Osmanl Imparatorluu'nda hkm s ren mali ve idari anariden kaynaklanmaktadr. Bunlar, mali reform giriimlerin de Osmanl ve ngiliz giriimlerini engellerken, ticaret ve yatrmda uzun d nemli balantlar kurmaktan da kanmlardr: nk para deitirmek kendile ri iin ok daha gvenli ve karl bir i alanyd. Bu erevenin bir baka sonucu da Bat Anadolu'da, araclarn istek ve dorudan katlm olmadan Avrupa pazarlarna ynelik gerek bir retim art nn olamayacadr. Bir yandan da, Bat Anadolu'da mevcut mlkiyet ve tanm sal retim biimleri dnldnde, araclann ancak kolay kar saladktan yol lardan daha karl bir yol grrlerse, byle bir giriimi rgtlemek veya ona katl mak isteyecekleri ortadadr. Gelecek blmde greceimiz gibi, 1850 ve 1860'larda belirli rnlerin talep ve fyatlan hzla ve fazlasyla arttnda bu ara clann ticarete girmesi ve ondan kar etmeleri iin gerekli koullar ortaya km tr. Fakat bunun anlam, bu ticaret patlamasnn onlann istekleriyle uyumas, konumlanm glendirmesi ve sonu olarak da imparatorluun u blge yapsn kuvvetlendi rmesidir.

74

IV U Blgede Byme: Bat Anadolu, 1840 -1876

OSMANLI V E BATI ANADOLU TCARET
1840'larla 1870'ler arasndaki dnem, kapitalist dnya ekonomisi ile Os manl imparatorluu arasndaki ilikilerin geliim tarihi asndan tekildir. Os manl ihracatnn art hz ilk ve tek kez yalnzca bu dnemde ithalatnkini a mtr. Ayn yllarda Bat Anadolu'da, imparatorluun en nemli ihracat liman ve nde gelen ihra rnlerinin yetitirildii blgede, ihracat gelirlerinde mutlak ve nemli artlar olmutur. Bu blmde bu bymenin dinamik ve sonularm zellikle Bat Anadolu'yla Birleik Krallk arasndaki ticaret balan stnde yo unlaarak zmlemeye alacam. 1830'larla 1870'ler arasnda ingiltere'nin Osmanl imparatorluu'nun ihracat iindeki pay % 13.3'den % 27.2'ye kmt. Ayn biimde, ingiltere'nin Osmanl Imparatorluu'na ihracat da 1830'larda % 19.0 iken, 1870'lerde % 32.4'e kmt. Osmanl mparatorluu'nun ticaretinde nemli yer tutan dier lkeler, paylannn byklne gre srasyla Fransa, Avusturya, Rusya ve Birleik Devletler'di. Bunlar arasnda yalmz Fransa ve Avusturya'nn paylan Ingiltere'ninkine yaklaabiliyordu. 1840-1860'lar arasnda Fransa, Napolyon Savalanndan sonra Yakn Dou'da yitirdii alam yeniden ka zanmaya balamt. Fakat Fransa'nn bu yllardaki konumu gene de 1780-90 d neminin gerisindeydi; o dnemde Osmanllann Avrupa'yla ticaretinin yansyla bete arasndaki blmn elinde tutmutu. Aynca Fransa ve Avusturya ti caretine ait deerler olduundan fazla grnmektedir, nk Prusya, Belika, is vire ve ispanya'yla yaplan transit ticareti de bu lkelerin deerlerine katlmak tadr. zmir'in ticaret gelimeleri de, genel olarak Osmanl imparatorluu'nun eilimini yakndan izler. rnein 1787 ile 1874-78 arasnda ingiltere'nin iz mir'in ticaretindeki pay % 30.8'den 43.5'e km, Fransa'mn pay % 42.1'den
1 2 3 4

75

%11'e inmitir. Osmanl mparatorluu'ndan ithal edilen mallarn ou hammadde, yiye cek gibi tanmsal rnlerdir; hal, ipekli ve giyim gibi istisnalar dnda sanayi mal yoktur. ingiltere'ye ihra edilen mallar arasndan rnek olarak mee pala mudu, krmz boya kk, zm, afyon ve pamuk stnde duracam. 18401870 yllan arasnda bu rnlerin toplam Osmanllarn ingiltere'ye ihracatnn % 43'yle % 73' arasnda pay tutmaktadr. ounlukla Bat Anadolu'da retili yorlard ve hemen tamamiyle izmir'den ihra ediliyorlard. Osmanl imparator luu'nun ihra ettii fakat tablolarmzda yer almayan nemli bir grup rn de tahllar ve msrdan oluur. 1860 ve 1862 arasnda bu rnler ingiltere'nin Os manllardan ihracatnn % 35.5 kadann oluturuyorlard. Fakat bu rnlerin o u Balkan eyaletlerinden ihra edilmekteydi. Bat Anadolu'da tahl retiminin ou yerel pazarlar ve tketim iin yaplyordu. hracat ise ancak hasadn ok iyi olduu yllarda sz konusuydu. Pazarlanabilir artn olumas yerel koullara, hava durumuna ve hkmetin uygulamalanna balyd. Bu nedenle Anadolu'dan tahl ihracat yldan yla ok deikenlik gsterir; bazen tamamiyle tersine d ner, Rusya ve Dou Avrupa'dan ithalat yaplrd. Dolaysyla, 1840-1876 yllan arasnda Bat Anadolu'dan yaplan tahl ihracat ve tahl retiminin dnya pazanyla bantl olduu sylenemez. Bu nedenle de biz bu kalem rnleri tar tmamz dnda braktk.
6 7 8 9 10 11

TALEP
Ondokuzuncu yzyl ortalannda Osman'? ihracatna artan talebin ana nedeni vardr. Bunlardan birincisi dnya ekonomisinin genel geliimiyle ilgili dir. Avrupa'da yeni gelien sanayilerin, Kmm Sava ve Amerikan I Sava'nm hzlandrd geliimle, u blgelerden artan hammadde ve tanmsal rn gerek sinimi vard. Ayn zamanda ingiltere hkmetinin, zellikle Napolyon dnem sonrasnda u blgelerle fazla veren ihracatn dengeleme isteinden de sz et mek gerekir. kinci neden ingiltere'nin dnya ekonomisi zerindeki egemenlii ni kurmasnda ve srdrmesinde Yakn Dou ve zellikle Osmanl imparatorlu u'nun tad nemle ilgilidir, imparatorluun ihracat art yalnz ifti ve tc carlann gelirlerini artrmakla kalmayacak, Osmanl devletinin de vergi gelirleri ni artracak ve onun gcne katkda bulunacakt. ncs, belirli Osmanl ih ra rnlerini etkileyen zel gelimelerdir. Mee palamudu (bir tr meenin ko zala) ierdii tanin nedeniyle deerliydi ve deri yapmnda kullanlyordu. Onyedi ve Onsekizinci yzyllarda osmanl imparatorluunda deri imalat zirvesindeyken, mee palamudu ounlukla i pazarda tketiliyordu. 1840'lara gelindi inde bile, ngiltere'ye yaplan ihracattaki pay % 4' amamaktayd. Avrupa'da rakip dericilik iletmelerinin kurulmasyla Osmanl Imparatorluu'nda dericilik 76

geriledi ve Bat Anadolu'da retilen mee palamudunun ou darya satlmaya baland. 1870'lere gelindiinde mee palamudunun Osmanllarn ngiltere'ye ih racatndaki pay % 21'i amt. 1860'lardan nce ngiliz tekstil sanayi terbiye ve boya ilerinde ithal edi len tanmsal hammaddelere balyd. Krmz boya kk zmir evresinden ithal ediliyordu ve Trk krmzs denilen sabit krmz renk vermesi nedeniyle btn tekstil dalnda ok tutuluyordu. 1860'larda ve 1870'lerin banda katrandan sentetik bir boya maddesi olan alizarin elde edildi ve yirmi yldan ksa bir srede doal boyalann pazann ele geirdi. Sonu olarak krmz kk boyasnn Os manl ihracatndaki 1840-44'de % 41.5 olan pay, 1870-74'de % 5.0'a dt ve bundan sonra tamamen ortadan kalkt. Ondokuzuncu yzyldan nce afyon, Anadolu'da yalnzca tbbi nedenlerle retilir ve yerel olarak tketilirdi. Ekonomik rne dnmesi ve dolaysyla ekiminin yaygnlamas ondokuzuncu yzylda bir ka aamayla oldu. Bunlar dan birincisi, Osmanl mparatorluu'yla in arasndaki afyon ticaretine Amerikallann artan biimde girmesiydi. 1834'de Dou Hint Kumpanyas'nn tekelinin kaldnlmasyla bu ticarete balayan ngilizler sonunda Amerikallar safd b raktlar. 1838'de Osmanl hkmetinin bu rn stndeki tekelinin kaldnlma syla, Osmanl afyonunun ticarilemesi stndeki son engeller de knlm oldu. Afyon Savalan srasndaki ksa sreli bir gerilemeden sonra Anadolu rn Avrupa ve Amerika Birleik Devletleri'nde ila sanayinin gelimesiyle yeni bir atlma daha girdi. Haha ekimine aynlan tarlalar Bat Anadolu'da hzla geni ledi. 1836'da hasat 330.000 tondu; 1866'da 418.000 ton oldu ve 1870'lerde 600.000 tonu geti. Osmanllann ngiltere'ye yapt ihracat iinde afyonun pay da 1840'da % 0.5 iken, 1874'de % 14.0'a kt.
12 13 14 15 16 17

Bat Anadolu'da pamuk ondokuzuncu yzyln ok ncesinde yetitirili yor ve byk miktarda ihra ediliyordu. Fakat ondokuzuncu yzyln banda Amerika'nn daha ucuz ve kaliteli pamuu Osmanl pamuuna engel olmaya balad ve zellikle ngiliz pazarlannda onun yerini ald. Osmanllarn ngilte re'ye ihracatnda pamuun pay % l'in altma dt. Anadolu'da pamuk retimi ve ihracat, ondokuzuncu yzyln ortalannda ngiliz tekstil reticileri kaynak seenekleri yaratarak Amerikan pamuuna bamllklarna denge aramaya baladklannda gene canland. Manester Pamuk Tedarik Birlii bu amala 1857'de kurulmutu. Yurt dndaki ngiltere konsoloslanndan blgelerinde pamuk retiminin gelitirilmesi olanaklarnn aratnlmas istendi. Alnan yantlardan, Bat Anadolu'nun en elverili blgelerinden biri olduu anlald. Pamuk reti minin teviki ve kaliteli Amerikan pamuk tohumlarnn blgeye gnderilmesi iin dzenlemeler yapld. Fakat Anadolu pamuk retiminde gerek art Ameri kan Sava'yla geldi. Amerikan ticaretinin kesintiye uramas Bat Anadolu'da pamuk retiminin krlln artrd. 1861-62'de zmir evresinde pamuk ekim alanlar drt katma kt; 1862-63 arasnda iki veya kez daha katland. Sa va yllarnda yllk hasat on katndan fazla artt ve 12.000 balyadan 150.000
18 19 20 21 22

77

Tablo 4 zmir'in ticareti, milyon frank olarak yllk ortalamalar

Toplam
Yl 1839-1843 1844-1848(1) 1849-1853(2) 1854-1858 1859-1863(3) ithalat ihracat toplam ithalat % 32.9 20.0 36.4 56.3 84.0 107.1 112.8 103.4 47.4 32.5 5.6 39

ngiltere
ihracat % 9.0 27 toplam % 14.6 14.1 31.0 47.1 64.2 84.0 91.0 84.2 31 43 47 42 42 52 42 44 ithalat % 1.8 12

Fransa
ihracat % 6.5 20 toplam % 7.3 5.6 9.1(4) 16.6 22.3 27.4 28.2 21.4 15 17 14 15 15 17 13 11

14.5 12.5 29.3 55.8 69.2 1864-1868(3) 54.6 1869-1873(4) 101.1 1874-1878 90.2

65.7 112.1 21.9(2)39 153.2 21.6(3)31 161.7 16.2(2)30 214.5 48.0(2)47 193.5 41.0 45

25.2(2) 44 42.6(3) 50 67.8(2) 63 43.0(2) 38 43.2 41

9.2(3) 16 11.6(4)17 11.8(3)22 16.4(4)16 13.0 14

7.4(3) 13 10.7(4) 13 15.6(3)15 11.8 10 8.4 8

Notlar:

1) yalnz 1846 2) 3 yln ortalamas 3) drt yln ortalamas 4) i k i yln ortalamas Kaynak: Georgiades 1885, 188-189 ve Issavvi 1980,110'dan kendi hesaplamalarm.

balyaya kt. 1864'de pamuk, tek bana, Osmanllarn ngiltere'ye ihracatnda % 50'den fazla yer tutuyordu. Fakat bu geici bir ykseli oldu. Bat Anado lu'nun tarm ekonomisi koullan, yetitirilen pamuun dk kaliteli oluu ve Osmanl hkmetinin dzenli desteinin olmay, Amerikan Sava'mn biti minden sonra hem retim hem de ihracatn hzla dmesine yol at. 1870-74 dneminde pamuun pay % 6.6'lara indi. 1870'lerden sonra, baka lkelere, zellikle spanya'ya, kk fakat dzenli biimde ihracat devam etti. zm ve kuru zm ihracatnda art on dokuzuncu yzyln ortalarnda ortaya kt. Bunun bir nedeni Avrupa'da tketim alkanlklannda yaanan dei imdi. Fakat Osmanl baclnn geliiminin ardndaki gerek neden ABD ve Avrupa'da filoksera hastalnn yaylmasyd. zmn bir ok Osmanl eyale tinde retilmesine karn, ihra edilenler zmir ve Bursa'da yetitirilenlerdi. Dnya pazarlarnda pamuk fiyatlanmn dmesinden sonra artan sayda ifti tarlalann baa evirdi. 1870'lerde zmir evresi btn Osmanl balannn bete birine sahipti, retim 50.000 tona ulamt, bunun yars ihra ediliyordu. Bu yllarda kuru zm tek bana ngiltere'ye ihracatn % 10'undan fazlasn olutu ruyordu. 1870'lerden sonra da (1890'lardaki filoksera salgnndan kaynaklanan gerilemenin dnda) zm ve kuru zm Bat Anadolu'nun nemli bir ihra r n olmay srdrd.
24 25 26 27 28 29

23

184$ ve 1870'ler arasnda Bat Anadolu'dan ihra edilen nemi rnlerin zmir toptanc fiyatlan indeksi 5. tabloda gsterilmitir. Buna gre, 1840-1876 arasnda aeiik dnemlerde btn rnlerin ani fiyat ykselileri gsterdii or taya kmaktadr. En dikkat ekicisi, 1850'lerin ortalanyla 1860'larn balannda % 300 fiyat art gsteren pamuktur. Mee palamudu % 100, afyon % 80 fiyat art gstermitir. Krmz boya kk bile, 1870'lerden sonra yerini sentekik bo yalara terk etmeden nce % 30 fiyat artna uramtr. Bu dnemde Osmanl ihra rnlerinin fiyat art, ayn yllarda fiyat art gsteren ithalat mallarnda ki art geride brakmtr. D ticaret hadlerinin Osmanl rnleri lehine geli mesi yerel tccarlarn ihracata ynelmelerini tevik edici bir rol oynamtr.
30 31

Tablo 5 izmir'de 1845-1876 arasnda mee palamudu, krmz boya kk, kuru zm, afyon ve pamuk fiyat endeksleri: Mee Plmd. 100 119 151 196 197 Krmz Boya k. 100 110 119 126 133 Kuru zm 100 116 197 109 117 Afyon 100 93 124 136 177 Pamuk 100 118 144 442 261 79

1845-49 1850-54 1855-59 1860-64 1865-69

1879-74 1875-76

187 189

133 49

120 100

181 179

194 138

Not: 1845-49-100 Kaynak: Bknz. Ek, Tablo A.3-A.7

TCARET VE RETMDE ARTI

Yksek kar olanaklar, araclar izmir'in yabanc tccarlanyla ibirlii yapmaya ve Bat Anadolu'nun ihra ticaretine yatrm yapmaya gtrd. Baz araclar, zellikle Levantenler, bol olan topraklardan edinerek bunlan kk par alar halinde uygun koullarda kyllere kiraladlar ve ihra rnlerinin yetiti rilmesi iin anlamalar yaptlar. 1860'da izmir'de, bir Levantenin baka birine iki iftlik kiralamasyla ilgili olarak tutulan kaytlarda, anlamann iftliklerde yaa yan kyllerin kiracyla ibirlii yapacan garanti eden hkmler ierdii g rlr. Karlk olarak kirac kyllere borlarnn yansn avans olarak vermeyi kabul etmektedir. Bu tr anlamalara baka rnekler de verilebilir: hepsinde grlen, kyllerle olan ilikilerinde araclara en byk avantaj salayan nokta, kredi ilemlerinde ellerinde tuttuklan yar tekel konumlandr. Gemi bor de meleri ertelenebiliyor, yeni bor koullan ekici hale getirilebiliyor, bir dereceye kadar izmir'deki fiyat artlar kylye yanstlarak ihra rnleri yetitirmeleri tevik ediliyordu. Bunlara ek olarak araclar, vergi ilemleri iin rnlerin deer lendirilmesini geciktirmeden yapabilirler ve i pazarda mal aldklarnda bunun bedelini zamannda deyebilirledi. Bunlar btn reticileri gelien ihracat ana balyor ve onlan pazar talebine uyma yolunda tevik ediyordu. Ondokuzuncu yzyln nc eyreinde bu tr etkinlikler araclarca gerekletirildi ve so nuta tanmda bir dizi dnm olutu. Baz ihra rnlerinin, zellikle zmn yetitirilmesi hemen izmir evresinde ve banliylerinde younlat, bylece nak liye masraflan azaltld. Rumlar ve teki gayrimslimler daha az vergi verdikle rinden ve yabanclarca korunduklarndan iftilikte n sray ele geirdiler. Af yonda olduu gibi, kk arazi paralarnda yetitirilebilen ve aile ii emekle retilebilen rnler nem kazand. Blgede emek dolam artt, cretli emek kullanm yaygnlat, ortaklk, kiraclk yannda Bat Anadolu'ya mevsimlik ii g de younlat. Bu geliimler kk kyl mlkiyetindeki birimleri bir birlerine balayarak verimlerini artrm ve Bat Anadolu'da retim veihracatn artmasn salamtr.
32

6. tabloda gsterildii gibi, 1845-1876 yllar arasnda Bat Anadolu'da retim hacmi drt kat ve ihracat be kattan fazla artt. Ayn yllar arasnda Os manl mparatorluu'nun btn ihracat 3.5 kat artmt. Bu dnemde Osmanl tarmsal retiminin ne kadar arttna ilikin tahminler yoktur. Fakat ihracat artlarndaki karlatrma, Bat Anadoluyla dnya pazarlan arasndaki trafiin, imparatorluun genelinden daha youn olduunu ortaya koyar.
33 34 35

80

Tablo 6 zmir'de tarmsal retim ve ihracat, 1845-1876

Top. tarmsal retimin sabit 1845-49 fiyatlaryla deeri 1845-49 1850-54 1855-59 1860-64 1865-69 1870-74 1875-76 1396958 2070176 1948724 3307274 3359298 4928888 5997022 indeks 100 148 139 236 240 352 429 (cari ) 800000 1373590 2456368 3790642 4433030 4247315 4262827 indeks 100 172 307 473 554 530 533 zmir'den ihracat

Kaynak: Bknz. Ek, Tablo A.3-A.7 ve Kasaba 1986,375-383. Bu veriler ondokuzuncu yzyl ortalarnda genileyen retimin Bat Ana dolu'da yaratt toplam geliri tahmin etmemize de olanak salyor. ncelikle, tanmsal rnlerin cari deerlerinin zmir'de araclara denen fiyatlara dayandnlm olduunu sylememiz gerekir. Bu deerler, rnlerin retildikleri nokta dan zmir'e gelirken geirdikleri fiyat artlarn yansttna gre, ihracatn z mir'deki cari deeri Bat Anadolu'da tarmdan salanan toplam gelirin de ifadesi olarak yorumlanabilir. 7. tablodan grlebilecei gibi, bu miktar 1840'lar 1870'ler arasnda sekiz kat artmtr, k i bu kii bana yaklak alt kat art ifade eder. imdi yeni yaratlan bu zenginliin dalm biimine ve Bat Anadolu'da bu gelirin yaratlmasna katkda bulunan eitli gruplar stndeki etkisine baka caz.

ZENGNLN DAILIMI Blgesel eitsizlikler

81

Ondokuzuncu yzylda Bat Anadolu'da biriken zenginlii bu blgenin dana tayabilecek ana kanal vard: Bunlar, ithalat iin yaplan demeler, ver gi ve kr transferleriydi. nce sonuncuyu ele alrsak, ondokuzuncu yzyl orta larnda Bat Anadolu'da yabanc sermayenin yapt tek yatrm demiryollanyd, fakat bu alan 1870'lerde nce byk miktarlar ekebilecek kadar bir kr dzeyi salamyordu. Dolaysyla bu dnemde kr transferlerinin blgenin zenginlii ni danya boaltacak bir mekanizma oluturduu sylenemez. thalat ve vergi lerin yakndan incelenmesi, bunlarn da ihracatla salanan gelirin nemli mikta rn harcayacak bir dzeye ulamadn gsterir.
36

ncelikle, Osmanl d ticaretinin genel yapsnn aksine, zmir limann dan ihracat ondokuzuncu yzyl boyunca, zellikle yzyln ortalarnda, ithalat tan fazla olmutur. Dolaysyla, Bat Anadolu veya zmir'in d ticaretinde cari hesaplar yllk olarak kapatlan ve ihracattan kazanlan gelirle ithalat demeleri hemen yaplm olsa bile, blgede arta kalan nemli bir miktar olmas gerekir. Gerekte blgede kalan para, ehrin d ticaret dengesine gre tahminleyebileceimizden fazladr, nk ithalat demeleri daima gecikmeli olarak yaplmaktay d. Bu gecikmenin nedenlerinden biri ihra rnlerinin zmir limanna getirildii zamanla, ithal rnlerinin blgede datlmak zere limana getirildikleri zaman arasndaki farktr. Ayrca, ithal edilen mallar iin yabanc tccarlara denecek para konusunda, zmir'de tedavlde bulunan bir ok para cinsinden birimin sap tanmasnda daima zorluklar kard. thalat bedelleri karlnda yaygn olarak kullanlan polielerin Avrupa pazarlarnda bozdurulmas da bazen yllar alyor du.
3 8

Tablo 7 zmir vilayetinde tarmsal kesimde yaratlan gelir, 1845-1876

Tanmsal retimin cari deeri zmir vilayetinin nfusu Tarmda kii bana gelir ()

1845-49 1850-54 1855-59 1860-64 1865-69 1870-74 1875-76

1396958 2303826 2938596 7440368 6300940 7532450 7981834

962428 1011522 1063120 1117350 1174346 1234249 1278007

1.9 2.5 2.15 6.19 5.7 6.2 6.5

Not: Karpat 1978,216'ya dayanlarak yllk nfus art % 1 kabul edilmitir. Kaynak: Ek, Tablo A.3-A.7; Kasaba 1986, 375-385; Cuinet 1892; Karpat 1978, 258.

82

Merkezi hkmete vergi olarak aktarlan miktarlara gelince, bunlar ger ekten bykt. Zengin bir blge olan Bat Anadolu her zaman hazineye en faz la katkda bulunan yerler arasndayd, tzmir vilayeti tek bana hem toplam rn hem de hazine gelirinin %10'una yaknn vermekteydi. Blgedeki teki vilayetlerle birlikte bu oran % 25'lere kabilir. Fakat blgeden salanan gelir, tarmsal ve ticari faaliyetin genilemesiyle birlikte eit oranda artmad. 1872'de zmir'de 37 milyon kuru r toplanmt. 1879'da Osmanl Imparatorluu'nda r rakamlarnn sistematik hale getirildii ilk ylda zmir'in katks aynyd; 34.2 milyon kuru civarnda kalmt. Oysa yalnz 1870-74 ve 1875-76 ylla rnda Bat Anadolu'da tarmsal retim % 22 artmt. (Bknz. 6. tablo) Merkezi hkmet vilayetlerin rn, rn mzayedeye karld zamanki hesaplanna dayandrarak tahmin ediyordu. Gerekte, mzayedenin el deitirmesi ve teki karmak ilemler sonucu mltezimler ve devlet memurlan r ve teki vergilerin denmesinden kolayca kanabiliyor ve topladklan paralar kendi amalan iin kullanabiliyorlard Dolaysyla bu rakamlar bile Bat Anado lu'dan toplanan vergi miktarn olduundan fazla gsteriyor olabilir. Bat Anadolu'da kalan zenginliin ok kk bir blm, gerekte yaratl m olduu hinterlanddaki kylere gitmekteydi, o zamanlardan kalan bir ok bel ge i blgedeki yaam koullannda kalc bir deiiklik olmadn ortaya koy maktadr. Ancak araclann yksek fyatlan hinterlanda yansttklar zamanlarda kyller satn alma glerinde greli ama geici bir iyileme grrlerdi. unu belirtmek gerekir ki, bu iyileme de kylnn gelirini vergi toplayclanndan saklayabilmesine baldr.Paranm krsal kesimde tek dalm yolu araclarn kyllere yaptklan demelerdir. Bu dnemde hkmetin nemli bir yatrm yoktur ve balangtaki beklentilere ramen, yabanc yatnmlar da kklememitir. zmir limanna gelen ithal mallannn ounluu da ehirli snflann tketimi iindir. Dier bir deyile, byk ehirlerle (zellikle zmir) krsal kesim arasn da tarmsal retime katk ve bu retimden kaynaklanan tiaretten yararlanma a sndan bir oranszlk szkonusuydu.
39 40 4 1 42

Zenginliin ky kesiminde, zellikle zmir'de younlamasnn eitli nedeneri vardr. Bunlardan birincisi vergi yknn orantszldr. Tanzimat'n balangtaki ehir ve krsal kesim arasndaki vergi eitliini salama dncesi ne karn, hkmet gelirlerinde tanmn pay on dokuzuncu yzyln nc ey reinde da artmaya devam etmitir. Baz hesaplamalara gre, 1872-73'de iftiler r ve hayvan vergisi ola rak hkmet gelirinin % 45'ini vermekteydiler ve dolayl olarak % 32'ye yakn br ek blm de onlardan kmaktadr Bat Anadolu'da da vergi yk asndan benzer eitsizlikler vardr. mparatorluk ve vilayet dzeyinde iftilerin hkmet gelirinin yaklak yarsn vermelerine karn, 1850, 1863-64 ve 1872-73 bte lerinde yaplan harcamalardan dorudan iftiye yarar salayan orann % 8-10'u
4 3

83

amad grlmektedir.

44

Bat Anadolu'da ticari etkinlikler ncelikle ky kesiminde ve zmir'de yo unlamt. Yalnzca sigorta, gmrk, komisyonculuk deil, fakat ayrma, tart, paketleme gibi ilemler de liman evresinde yaplmaktayd. Krsal kesimden mal akn, mltezimlii ve finansrl yklenen araclar byk oranda ehre yerlemiti. Sonu olarak Bat Anadolu'da ticaret gelitike zmir de bym ve nem kazanmtr. 1840'lar ve 80'ler arasnda zmir'in nfusu ylda % 2 art mtr; Osmanl mparatorluu'nun btn olarak tahmin edilen nfus art hzn dan daha yksek bir orandr b u . 1880'lerde, 200.000'i aan nfusuyla zmir, imparatorluun en nemli ehirlerinden biri olmutur. Bir blm liman inaat nn bir paras olarak 1860'larda bir Fransz irketi tarafndan yaplan dzgn yollar ve kaldrmlar v a r d . 1860'larda bu yollardan bir blm ngilizlerce kurulan bir gaz irketi tarafndan aydnlatlyordu. mparatorluun teki ehir lerindeki altyap ve hizmetler dnldnde zmir olduka ileri ve etkileyiciy di. stanbul'dan sonra mparatorluun en kozmopolit ehriydi; mslmanlar e hir nfusunun yarsndan azn oluturmaktayd. Bu eitlilik canl ve renkli bir kltrel yaam yaratmt. Deiik dillerde be gazete, on yedi matbaa, on k tphane binas (eitli cami ktphaneleri bunun dndadr) ve ehirde kurulan Osmanl mparatorluu'nun ilk tiyatrolarndan biri bu canlln delilleridir.
45 46 47 48

Sakinlerinin gze arpan zenginliiyle ve yaam biimleriyle zmir, by yen bir metropol haline geliyor, geliimi yalnz Bat Anadolu krsal kesimiyle fark artrmakla kalmyor, blgedeki teki ehirleri de geride brakyor du. 1880'lerde zmir'in nfusu 200.000'i getiinde, blgedeki teki en byk e hir Aydm'n nfusunun alt katna kmt. Fakat zmir'e byk nfus ak hin terlandndan deil, Balkanlardan, Ege Adalarndan ve mparatorluun teki bl gelerinden oldu. Bu insanlar ekonomik veya siyasal nedenlerle evlerinden kar tlm veya Osmanl hkmetinin blgeye yerletirdii veya zmir'in gelien ekonomisinin ektii kiilerdir. Yani ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda zmir'in bymesini Bat Anadolu'nun ehirlemesi olarak grmek yanltr. Unutmamalyz k i , bu yllarda vilayet halknn % 70'inden fazlas hala krsal ke simde yaamaktayd. Krsal kesimin sefaletiyle ilgili bir ok gzlem, zmir'i hinterlandna balayan pazar ann ehirle kr arasndaki klasik dzenden gelen keskin ayrm glendirdiini ortaya koyar. Fakat klasik dzenden beri ehir kr ilikisinin ayn kaldn dnmek de yanltr. ncelikle bu toplumsal mekan lar tanmlayan i blm nemli lde deimitir. Artk bu kesimlerin yerleri yeniden datm dzenindeki ilevlerine gre deil, dnya i blmyle kurduk lar ilikiye gre tanmlanmaktadr. Yeniden datm dzeninde ara merkez olan eski ehirler ise ya Selanik gibi Osmanl mparatorluu'nun eitli blgele rini kapitalist dnya ekonomisine balayan antrepo olmaya baladlar veya A y dn gibi, nemlerini yitirdiler.
49 50 51 52

84

Toplumsal hiyerari
Ondokuzuncu yzyln ortalarnda Bat Anadolu'da ihracatn gelimesi, farkl derecelerde drt ayr gruba yarad. Ky kesimindeki ehirlere yakn olan kyl iletmeleri bir aracya baml olmadan rnlerinin retilmesini ve nakli yesini rgtlemeyi becerdiler. Bylelikle Bat Anadolu ihracat pazarnn elveri li koullarndan yararlanabildiler. blgedeki kyllerin yaam koullarnda yzyl boyunca bir deiikliin ve iyilemenin olduunu sylemek, sunulan makro kantlara gre, olanakszdr. Gene de, fiyat artlarnn krsal kesime yan stlmas, araclarn kylleri belli rnlerin ekilmesine ikna etme yollarndan b i riydi; ondokuzuncu yzyln refah koullar, zaman zaman da olsa, krsal kesi min dank birimlerine olumlu bir etki yapm olmaldr.
53 54

Bat Anadolu'da deve kervanlarna sahip olan ve kervanclk yapan ge be airetler de ihracat ve retimin gelimesinden yararlanmlardr. Ykselmenin balang dnemlerinde demiryolu henz eski nakliye biimlerinin yerini alma mtr. Demiryolunun getii blgelerde bile, deve kervanlar rnn istasyonla ra getirilmesinde nemli bir rol oynuyordu; geri kalan blgelerde ise bu kervan lar tek nakliye arac olmay uzun zaman srdrdler. 1866'da zmir-Aydn ara sndaki trafiin yars kervanlarla yryordu. 1872 gibi ge bir tarihte bile Bat Anadolu'da hala on bin deve vard; Anadolu'daki btn develerin bete biri bu blgedeydi.
55 56

Deve ve kervanlarn sahipleri gebe airetlerdi. Bunlar yerleik tarm yapmadklar iin r demiyorlad ve aslnda imparatorluun en az vergilendi rilen gruplarndan biriydiler. Sunduklar vazgeilmez hizmet onlara her zaman korumaya altklar bir zerklik salyordu. Deve yetitirici airetler, ister sa va zaman olsun (Krm Sava srasnda olduu gibi), ister ticaret hacminin art mas olsun (1860'lann ortalarnda olduu gibi) blgedeki her trl trafikten ka zan salamaktaydlar.
57

Ondokuzuncu yzylda gelir art yaayan nc grup, ehirlerde veya krsal kesimde srekli veya geici alan cretli iilerdi. Osmanl Imparatorlu u'nda cretler 1839-49 ve 1870-79 dnemlerinde % 60 armt. Krm Sava, pamuktaki ykseli dnemi ve 1870'lerin ilk yansnda art zellikle y o u n d u . Tablo 8'de grld gibi Bat Anadolu'da cretler ticari etkinliin artt d nemde ykselerek, ticaretle benzer bir geliim gsteriyorlar. Mutlak deerler olarak yetenekli iilere (duvarc, marangoz, vb.) denen cretler tanm iilerininkinden yksekti; ehirlerde alan vasfsz iilerse tarm kesiminde alan lar kadar cret alabiliyorlard. Gene, genel olarak i k i kesimde cretler kout bir geliim iindeydiler. Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda ithal edilen mamul mallarn Osmanl pazarlann igal etmeye balamasna karn, kyllerin gele neksel sanatlanm kreltmesi gereken bu durum, ehre nfus akmna neden ol mam ve ehirlerdeki cretler iin aaya ekici bir etki yaratmamtr. Buna
59

85

gre, sanatn icra edemeyen veya ek gelir arayan kyllerin krsal kesimde kal dklarn ve tarm iisi, yarc, kirac olarak i bulabildiklerini kabul etmek gere kir. Dahas, 1841 ve 1864 arasnda geim ve tketim mallarnn fiyatlar iki katna ktnda, cretler kat kadar artmtr. Yani, Bat Anadolu'da cretli ler yalnz kaydi deil gerek bir gelir art yaamlardr.
60 61

Tablo 8 Bat Anadolu'da cretler (kuru/gn) Tarm D Vasfl Bursa 1851 1854 1855 1856 1858 1859 1860 1862 1864 1865 zmir 1841 1842 1856 1863 1870 1872 15-20 12.5 12 5.5 9.5 8.7 Issavvi 1980,40 Issawi 1980,40 Issavvi 1980,40 Issavvi 1980,41 Issavvi 1980,42 Scherzer 1873,25 10.5 11 11 8 22 15 4.5 8.3 9 10.5 7.5 14.5 8.5 9.25 9.75 6.5 6 FO 78/905:69 Issawi 1980,40 FO 78/1111:44-50 FO 78/1209:60-80 FO 78/1302:338-57 Issavvi 1980,40 FO 78/1450:72 FO 78/1534:30-39 FO 78/1609:36,69 FO 78/1771:57 FO 78/1876:48 Issawi 1980,42 Vasfsz Tarmsal Genel Kaynak

Ondokuzuncu yzyl ortasndaki ihracat artndan en ok yararlanan grup, on sekizinci yzyl sonunda Bat Anadolu'daki ticaret andaki stratejik konumlar ele geirmi bulunan gayri mslim araclar oldu. Ondokuzuncu yz yln refah koullarnda bu grup yabanclarn blgeye giriini kstlarken, Bat Anadolu'nun ii ve dndaki kendi balantlarn glendirdi ve gelitirdi. Avru pa ve Amerika'ya gm bulunan dindalaryla gayri resmi balarn kulland lar. Osmanl mparatorluu iinde olduu kadar, Avrupa. Amerika ve Rusya'da
62

86

am bulunduklar ticaret irketlerinin brolarn gelitirdiler. Araclar ayn zamanda, Tanzimat'n getirdii yasama dzeninden de yararlandlar; vergi yk leri azald, mlkiyet gvencesi saland ve mlk edinmek, devretmek, miras b rakmak kolaylat. Son olarak da yabanc hkmetler devletleraras siyasetleri gerei, Osmanl Imparatorluu'nda yaayan gayri mslim topluluklarn haklarn korumaktaydlar. Gayri mslimlerin ondokuzuncu yzyln saladklarndan ne kadar yarar landklarn lmenin bir yolu, biriktirdikleri mlk incelemektir. zmir'deki n giltere konsolosluk mahkemesi ve Osmanl mahkemeleri kaytlarna geen vasi yetnamelere gre, en byk mlkler gayri mslimlere aittir. Bunlardan bazlar nn deeri 500.000 kurutan fazladr. Mcevher, porselen ve nakit varlklarna ek olarak hemen hepsi toprak, evler, depolar ve dkkanlar satn almlardr. Ba zlarnn be dkkan olduu grlmektedir. Evleri bykt, o zaman zenginli in iareti saylan biimde i k i katlyd, be veya daha fazla odalar olurdu. Bu evlerden bazlarnn deeri 25.000'den 110.000 kurua kadar kabiliyordu. Bu mlk sahiplerinin zenginliini anlayabilmek iin, bu deerleri aadaki rakam larla karlatralm: zmir'deki ngiltere konsolosunun maa ylda 20.000 kuru k a d a r d . En yksek maal memurlardan biri olan Bursa Valisi ylda 200.000 kuru alyordu 1871'de nl yazar Ahmet Mithat Efendi, Basiret gazetesiyle ayda 1000 kuruluk szleme imzalamt ve zmir'de vasfl bir iinin gnl on be kurutu k i , bu ylda yz gnden 4500 kuruluk bir yllk gelire te kabl ediyordu.
64 65 66 67 68 69

63

Gayri mslimler iinde baz cemaatler koullardan daha fazla yararlana bildiler. mparatorluun btnnde Ermeniler ve Rumlar btn teki gayri ms lim topluluklann ok nndeydiler. Ermenilerin etkisi stanbul'da ve teki nemli ehirlerde bankacl ellerinde tutmalarndan geliyordu. Bu alandaki gleri yalnz zel irketlerle snrl deildi; brokrasi iinde de nemli grevler de bulunuyorlard. rnek olarak, darphanedeki nemli grev on dokuzuncu yzyl boyunca hemen hep Ermenilerin elinde kald; bu grevlerden biri olan ge nel yneticilik, 1757'den 1880'e kadar kesintisiz olarak ayn Ermeni ailesinin, Dzyanlarn elindeydi. Rumlarn ayrcalkl konumu, Osmanl hkmeti ta rafndan da tannan Ortodoks Kilisesi'ndeki glerinden kaynaklanyordu. Ama daha da nemlisi, Balkanlar ve Bat Anadolu'daki nfus younluklaryd. Bu blgeler hem blgeleraras hem d ticaretdeki nemli yerlerini ondokuzuncu yzyl boyunca korudular. Doal olarak, Bat Anadolu gibi gayri mslim nfu sun youn olarak yaad blgelerde farkl mesleklerde ve farkl zenginlik ve itibar sahibi Rum, Ermeni, Yahudilerin bulunmas doaldr. Yine de ondokuzun cu yzylda Osmanl Imparatorluu'nda gayri mslimlerin toplumsal hiyerari sralamasndaki dizililerinin Levantenler, sonra Rumlar, Ermeniler ve sonra Ya hudiler eklinde olduunu syleyebiliriz. Bu topluluklann konumlan arasndaki farkllklar zmir evresindeki yerleimlerine de yansyordu. En zengin mahalle ler kuzeydeydi ve yabanclarla Levantenlere aitti. Gneye doru inildike Rum,
70 71

87

Ermeni ve Yahudi mahallelerine geiliyor ve mahalleler daha kalabalk ve fakir olmaya balyordu. Bat Anadolu'da gayri mslim tccarlarn zenginlemesi ve nem kazan mas ncelikle egemen mslman sekinlerin aleyhine bir geliim oldu. Bunlar arasnda ilk sray transit, yerel ve blgeleraras ticaretten nemi kazanlar sala m olan klasik dnem tccarlar alyordu. kinci grup hkmet brokrasisinin vilayetteki temsilcileriydi. nc grup on sekizinci yzylda yerel iktidar kaza nan ve ellerindeki iltizamlan geniletip zel asker besleyen ayanlard. Ayan d nda, bu gruplarn zenginlii merkezi hkmetin zenginliine balyd. Konum lar klasik dzenin lleriyle tanmlanmt ve gleri Bab- Ali'nin etkinliine ve gcne bamlyd. Osmanl mparatorluu'nun dnya ekonomik sistemiyle birlemesiyle, klasik dzenin temelini oluturan pazar d sreler, kapitalist dnya sisteminin sreleriyle tasfiye edildi. Yani mslman sekinlerin varlk koullan geni lde ortadan kalkm oldu. Mslman tccarlar ticaret yollannn deimesiyle ikinci derecede bir ko numa dtler. Avrupa pazarlanna gayri mslim tccarlar kadar alk olmadklan gibi, klasik dnemden beri merkezi hkmetin garanti ettii krl yol ve pa zarlardan da yoksun kalmlard. On dokuzuncu yzyla gelindiinde mslmanlarla gayri mslimlerin vergi ykmllkleri tersine dnmt. Klasik dnemde mslman tccarlara baz vergi baklklan tannyordu, oysa on dokuzuncu yzylda gayri mslim tccarlann vergi ykmllkleri basitletirilmi ve d glerce garantiye alnmken, mslmanlar, bir hesaba gre, seksen er'i ve doksan yedi rfi vergi ykmllyle kar karyaydlar. Mslman tccar lar blgesel ve d ticarette bir zamanlar sahip olduklan konumu yitirince ithalat ve kredi konulannda gayri mslim tccar ve bankaclara daha baml hale gel meye baladlar.
72 73 74 75

Vilayet yneticilerinin durumu daha kankt. Merkezi hkmetin zayfla mas onlara glerini istedikleri gibi kullanma frsat vermiti. Sk sk pazar ku rallarna kararak, yasa d vergiler toplayarak ve satn alma tekelleri kurarak gelirlerini artrma yoluna bavuruyorlard. Fakat, Bab- Ali'nin gcn yitir mesi, vilayet yneticilerinin de grev gvencelerini zayflatm ve daha nemli si, grev yerleriyle kalc balar kurmalann engellemiti. Tmar sahibi olmadk larndan artk vilayet topraklan ve halkna kar sorumluluklan ve onlar stnde haklan yoktu. Bunlar, artan biimde, rantla geinen babo bir snf haline gel diler. Pazar kurallann snrlama abalan ise sonusuz kalmaya mahkumdu, n k bu giriimleri vilayetteki konumlan daha gl ve yerel balan daha salam olan gruplann protesto ve itirazlanyla kar karya kalyorlard. Gene de, vila yet yneticileri on dokuzuncu yzyln balannda, d ticaret hacminde ksa d nemli oynamalara neden olabilecek kadar mdahaleci olabiliyorlard. Yllar getike yerel yneticilerin aresizlii daha ak bir biimde ortaya kt, yerel kaynaklan kullanamaz ve yneticilik grevlerini yrtemez bir duruma dtler.
76 77

88

Ayanlarn durumu tccar ve yneticilerden farklyd; onlar klasik dne min deil, dnya ekonomisiyle birleme dneminin rnleriydiler ve ilk balar da g kazanmalan, Bab- Ali'nin gcnn zayflamasyla mmkn olmutu. Fa kat, on dokuzuncu yzyln banda, glerinin doruundayken bile, ayanlarn toprak ve halkla dorudan ilikileri snrl kalmt. Bu ilikilerin byk bir bl m gayri mslim sarraflarn araclk yapt kiralama, mltezimlik ve yarclk dzenlemelerinden oluuyordu. Bu konumlan, zellikle Anadolu Ayann Bab- Ali'nin korumasn aramaya itti. Bunlar glerini koruyabilmek iin yerel dzey de kurduklan ilikilere deil, devletle aralannda oluturduklan balara gven meye baladlar. zmir evresinde, on sekizinci yzyl sonlarnda Fransa konso losuna gre mparatorluktaki en zengin kiiler olan Araboullan ve Karaosma noullan ok nemli iki aileydi. Ayn kaynan ifadesine gre "bu ailelerin pa muk ve budaydan byk servet elde etme" lerine karn, ikisinin de "topraklanyla feodal veya malikane biiminde bir ilikileri yok"tu ve "blgedeki Fransz ticaretini destekledikleri veya ona katldklanna dair hi bir kayt" grlmyor du. Yetmi yl sonra Karaosmanolu ailesi Bat Anadolu'daki varln srdr mekteydi ve ne toprak sahibi kyllkle ilikilerinde ne de glerinin znde bir deiiklik olmamt. 1845'de aile yelerinden biri vali olmutu ve ngiltere kon solosuna gre Manisa ehrinin yans ve bir ok kyller aileye aitdi. Vali "Ma nisa ehri ve evresinin vergilerinin hafifletileceini, nk arkabalannn yk n ok artrmak istemediini" sylyordu. On dokuzuncu yzyl iinde ayan krsal mlknden daha da uzaklat. Mslman tccarlar ve yneticiler gibi, on lar da arazilerini iletmek ve blgedeki konumlann korumak iin gittike daha fazla stanbul ve Bat Anadolu'daki gayri mslim sanatlara balanyorlard. Borlan biriktike onlar da mlklerini elden karmaya baladlar. zellikle 1858 arazi kanunundan sonra, kyllerle birlikte yerel ayan da topraklanm sat maya balad ve hemen btn alclar gayri mslimlerdi. Mslmanlann konumunu toprakla ilgili konularda zayflatan bir baka etken de er'i yasalann kat uygulanyd. eriat mahkemeleri sahipleri len mlkleri paylatrdnda, byk topraklar kk paralar haline geliyordu. Mslman ailelerin byk ehir ve krsal kesim mlklerini vakf olarak adamalan da yaygn bir tutumdu. Bu uygulama hem mlklerin vergilendirilmesini k stlyor hem de gelecek kuaklar iin verimli biimde kullanlmalann engelli yordu. Kaytlar, gayri mslimlerin mlklerinin Osmanl mahkemeleri tarafn dan paralandnda, miraslann birbirlerinin paylann satn aldklann, mlki yetin bykln koruduklarn hatta daha da byttklerini gsteriyor; msl manlar arasnda ise bu tr ilemler daha azd. Tanm, ticaret, bankaclk ve yneticilikle ilgili baz deiimler mslman sekinlerin toplumsal konumunu zayflatrken, imalat kesimindeki baz deiim ler de, bu cemaatin teki kesimlerini baka trl etkilemitir. Tarihsel olarak de ricilik, saralk, ayakkabclk, yn ve ipek dokumacl sanatlannda mslman lar, tenekecilik, ilingirlik, kuyumculuk, demircilik ve inaat ilerinde ermeniler
78 79 80 81 82 83 84

89

uzmanlamlard. Rumlarn uzmanl duvarclk, araplk, ayakkab tamircili i ve kk dkkan iletmeciliiydi. Bir ka istisna banker ve tccar dnda Ba t Anadolu Yahudilerinin ou on dokuzuncu yzyl ortalarnda gezgin iilik veya seyyar tccarlk yapmaktaydlar. Bu sanatlarn ou ucuz Avrupa rn lerinin ithalatndan dolay canllklarm yitirmeye balamlard; ama zellikle mslmanlann i y i yer tuttuu tekstille ilgili dallar serbest rekabet karsnda hi tutunamam ve on dokuzuncu yzyln ortalarndan itibaren hzla erimiti.
85 86

SONU
1840'lara gelindiinde klasik retim ve datm dzeninin yerini Bat Anadolu'da yeni bir toplumsal rg almt. ou gayri mslim olan bir grup bankerle tccar bu rgnn egemen konumunu ele geirmiti. Bu grup gcn likit para bulup kullanabilmesinden alyordu. Bat Anadolu'da on dokuzuncu yzyl ortalarnda gerekleen byme bu araclarn belirledii koullarda ya anmtr ve bymenin getirdii zanginlii sahiplenmekte de bu grup baarl olmutur. Bu deiimin sonularndan biri, on sekizinci yzyl sonlarndan beri ara clarn toplumsal konumunu destekleyen ulama srecinin glenmesi olmu tur. Bunun anlam, Osmanl mparatorluu ile kapitalist dnya ekonomisi arasn da kurulan balarn herhangi uzun dnemli rgtsel veya yapsal istikrar olmak szn yeniden retilmesinin devam edeceiydi. Yani, Osmanl mparatorluu'nun retimi dnya ekonomisi iinde uzun dnemli rekabet gc elde etmekten ok, istisnai koullarda ve konjonktrel olarak nem kazanabilecekti. Mekan olarak yeni yaratlan zenginlik ky kesimindeki ticaret merkezlerinde toplanmt; top lumsal olarak gayri mslim bankerler, tccarlar, tefeciler ve mltezimler zengin liklerini artrm, saf veya bozulmu biimiyle klasik dzene bal olan msl man cemaatin eitli kesimlerinin aleyhine etkinliklerini oaltmlard. Vurgulanmas gereken konu, zenginliin bu koullarda dalm ve artan Avrupa talep ve fiyatlarnn Bat Anadolu'ya aktarlmasnn ncelikle pazar ko ullar iinde gereklemesiydi. stanbul'daki tutucu brokratlar ve tara memur lar gibi baz gruplar klasik g ilikilerini yeniden canlandrma abalaryla bu srece mdahale etme ve onu deitirme urana girdiler. Yabanclar ve Tanzi mat brokratlar gibi gruplar, ayn sreci imparatorluun siyasal yapsn ve ku rumlarn glendirerek etkilemek istedi. Bu gruplarn baarszl, Bat Anado lu'da ve genel olarak Osmanl Imparatorluu'nda siyasal (yeniden) rgtlenme nin ve egemenliin pazar ilikileri tarafndan etkin bir biimde snrlanabildii tek dnem olan on dokuzuncu yzyln ortalarnn tekil nemini ortaya karr. Sonu olarak Bat Anadolu'nun toplumsal yapsn kapitalist dnya ekonomisi nin u blgesi olarak deitiren, blgeyi bu sistemle btnletiren pazar ilikile rinin bu ekilde ileyiiydi.

90

V Byk Bunalm Ve tesi

1870'lerle 1890'lar aras (ounlukla 1873-96 dnemi) Avrupa ekonomik tarihinde "on dokuzuncu yzyln byk bunalm" olarak tanmlanr. Bu dnem de daralma dnya ekonomisinin temel ticaret mallarnn fiyatlarn etkileyen deflasyonist eilimle ortaya kt. zellikle merkez blgelerde fiyatlardaki dme, nominal cretlerdeki dmeden daha hzl oldu. Bu durum merkez ve yan u blgedeki sanayi retiminin krlln azaltt ve nceki dnemde kurulan ticaret ilikilerini olumsuz ynde etkilemeye balad. Gl lkeler yksek gmrk ta rifeleriyle pazarlann ve sanayilerinin krlln korurken, nceki dnemde u blge olan baz lkeler (zellikle Almanya ve Amerika Birleik Devletleri) yeni birikim alanlan haline geldi ve zamanla ngiltere'nin dnya ekonomisindeki ege menliini tehdit edebilecek konuma kavutular. Korumaclk yaygnlatka dnya pazar paralanyor ve yatnmclar ve finans kurumlan birikmi fonlarn aktaracak yeni kanallar bulamyorlard. Finans kapital (Polanyi'nin adlandrma syla haute finance paralanm dnya ekonomisinin yaratt nceden tahmin edilemeyen koullar iddetlendirerek ve smrerek speklatif maceralara giri meye balad. Panii izleyen speklatif lgnlk ve 1890'larn "ykm", finans kurumlarnn nde gelen temsilcilerini merkez ve u blgelerle daha yakndan ibirlii yapmaya evketti. Bylelikle uluslararas yollarla biriktirilmi olan ser maye merkez ve u blgeler arasndaki ekonomik ve siyasi rekabetin arac hali ne geldi. Almanya gibi yeni retim blgelerinde yaratlan sermaye, balangtan itibaren devlet yapsyla iieydi. Dolaysyla, bu rneklerde, "ulusal" sermaye nin genilemesi bu devletlerin yrtt siyasetle dorudan ilikiliydi.
1 2 3 4 5 6

Finans kapitalle devlet yaplannn ibirlii bir yandan, Avrupa'da ulusal endstrilerin gelimesine, te yandan, emperyalist genileme siyasetlerinin do masna yol at; baz Avrupa devletleri gelien sanayileri iin yeni pazarlar ve ham madde kaynaklar bulup onlar koruma, birikmi sermayelerini yatracak yeni alanlar elde etme abasna girdiler. Merkez ve u blgelerde ayn anda re kabete girilmesi, birikmi sermayenin speklasyondan Avrupa dnda eitli retici yatrmlara ynelmesine yol amtr. Bylece, on koduzuncu yzyln 91

son dnemindeki emperyalist politikalar dnya ekonomisinin kten yeni bir genileme dnemine ynelmesini salayan nemli bir itici g olmulardr. On dokuzuncu yzyln son eyreindeki ekonomik dngden kaynakla nan yeni g ekillenmesi ngiltere'nin hegemonyasn zayflatm ve merkez ve yar u blgedeki bir ka devletin, ngiltere'nin yerini almak iin birbirleriyle gi ritikleri srekli rekabeti getirmitir. lk eyreiyle karlatrldnda yzy ln son eyrei olduka istikrarszdr. nce u blgeler, merkez devletlerin bur juvalarnn birbiriyle rekabet ettii bir sahne grnmn ald, fakat rekabetin younluu arttka, gerilimler Avrupa ktasna da yansmaya balad. Sonuta bu gerilim Avrupa'da birbirini dengeleyen gler arasnda atma yaratt ve yir minci yzyln bandaki Byk Savaa giden yolu at. Bu yeni gelimelerin Osmanl mparatorluu stndeki etkileri ne olmu tur? 1876'dan 1908'e kadar, 32 yl, Osmanl mparatorluu'nun ynetiminde Sul tan I I . Abdlhamit kalmtr. Seleflerinin ynetimi birbiriyle atan glerin is tikrarsz koalisyonu olarak tanmlanrken, Abdlhamit'in dneminde siyasal ikti darn Saraya ok yakn olan dar bir evrede younlat genellikle kabul edilir. Bu durum Tanzimat dneminden sonra Bab- Ali'nin g kazanmasyla ters bir oluumu ifade eder. Abdlhamit ynetiminde dar bir grup brokrat gvensizlik duygusu, muhalefete kar hogrszl ve baskc tutumuyla mparatorluu Tanzimat anlayndan giderek uzaklatrmtr. Cumhuriyet dneminin banda ki tarih yazm ondokuzuncu yzyl ortalarndaki ilerlemenin Abdlhamit rejimi nin basklaryla durdurulduu ve imparatorluun bu yllarda geriledii sulama snda bulunmutu.
7 8

Ancak, son yllarda,yeni aratrmalarn nda, on dokuzuncu yzyln son dnemindeki yapyla ilgili kavramlar dzeltilmi ve son zamanlarda tamamiyle deitirilmitir. Abdlhamid'in yeniden deerlendiriliinde aadaki bulgular dan yola klmaktadr: ncelikle, on dokuzuncu yzyln son eyreinde devlet gelirleri nemli lde artmtr ; ikincisi, Abdlhamid'in uygulamalaryla yne timindeki merkezileme bu sonuca katkda bulunmu, hkmet siyasetindeki dalgalanmalara son vermi ve Osmanl devletinin gcn i ve d g ve grup lara kar artrmtr ; ncs, Abdlhamid rejiminin uygulad eitim refor mu, bu rejimin tutuculuu konusundaki genel inanc zayflatmaktadr ; drdn cs, bu dnemde hem genel olarak Osmanl ekonomisi ve hem de Osmanl tarm gzle grlr bir byme kaydetmitir ki bunda Osmanl devletinin g reli olarak glenmesi ve israfa kamayan bir ekonomi politikas izlemesi etkili olmutur.Son olarak, bu yllarda uygulanan ekonomi siyasetinin baarl olduu nun bir gstergesi de daha nceki yllarda alnm olan borlarn nemli oranda denebilmesidir. Bu bulgular ieren aratrmalar, son derece zengin ve yararl olmalanna ramen, bunlardan kaynaklanan revizyonist yorumlar beraberlerinde yeni ve da ha ciddi sorunlar da getirebiliyorlar. Bir kere, Osmanl devletinin on dokuzuncu
9 10 11 12 13

92

yzyl sonunda siyasal yaamn srdrebilmesi Abdlhamit ve hkmetlerinin uygulad siyasetten ok dnya ekonomisindeki devletleraras rekabetin keskin liine balanmaldr. ngiltere Yakn Dou stratejisini Kbrs ve Msr stne kurduktan sonra, teki rakip glerden hi birinin gc Osmanl mparatorluu'nu tek bana yutmaya yetecek dzeyde deildi. mparatorluk, on dokuzuncu yzylda ikinci kez hegemonya rekabetinin tam ortasnda yer almaktayd. ; ve bu koullarda resmen bamsz bir siyasal birim olarak, varln bir elli yl daha devam ettirecekti. Herhangi bir Avrupa gcnn dorudan idari egemenlik kuramamas Osmanl brokrasisinin on dokuzuncu yzyl sonunda ve yirminci yz yln banda merkez ve yar u blge devletleri arasndaki atmalarda farkl zamanlarda farkl taraflar yannda yer alabilmesine olanak salamtr. Bu koul lar ayn zamanda hedefi Osmanl devlet yapsn ele geirmek olan i k i toplumsal hareketin, Jn Trk ve Mustafa Kemal hareketlerinin geliebilmesine de frsat yaratmtr.
14

Yine de bu bamszln ekl olduunu vurgulamamz gerekiyor. On do kuzuncu yzyln son dneminde uluslararas finans kapital, Osmanl maliyesi ve imparatorluun nemli retim etkinliklerine Duyun-u Umumiye daresi (DU) yoluyla dorudan el koymutu ve rgtlenmesini de etkilemiti. Dolaysyla resmen bamsz olmasna karn Osmanl hkmetinin hareket ve karar yetene i nemli lde snrlanmt. D U Osmanl devletine kredi verenleri temsil eden yedi yeli bir kurulla, byk bir brokrasiden oluan bir yapyd. Amac, Osmanl hkmeti tarafndan kendisine devredilen gelir kaynaklarndan impara torluun d borlarm ve faizlerini geri alabilecek fonlar yaratmakt. Denetimi altndaki kaynaklar arasnda tuz tekeli, pul vergisi, alkol vergisi, balk vergisi, ipek r, baz vilayetlerin yllk vergileri ve Regie des Tabac ad verilen zel bir kurulu eliyle dzenlenmi bulunan ttn vergisi bulunmaktadr. Kuruldu u 1881 ylndan Birinci Dnya Savama kadar D U hkmet gelirlerinin drtte biri ile te biri kadarnn ynetimini elinde bulundurmutur. 1907 'de faiz demeleri Osmanl mparatorluu'nun ihracat gelirlerinin % 30'nu ekecek d zeye ulamtr.
15 16 17 18

On dokuzuncu yzyl sonunda Osmanl hkmetinin DU'dan bamsz ola rak gelirlerini artrmak veya ynetimdeki etkinliini glendirmek iin yapabile cei eylerin kstl olduu bu tabloyla ortaya kmaktadr. mparatorluun en i y i ve verimli kaynaklar bu kuruma devredilmiti ve halen geerli olan kapitlas yonlar hkmetin geri kalan gelir kaynaklarndan etkin biimde yararlanmasn engellemektedir.
19

D U tek bir devletin ynetim veya etkisi altnda deildi. nde gelen btn Avrupa devletleri idari kurulda temsil ediliyordu ve hkmetlerinin bu kurul yelerinin seiminde byk arl vard. Bylelikle D U hkmetlerle uluslara ras sermaye arasndaki ikili ilikinin dzenlendii bir kurum haline gelmiti. Osmanl mparatorluu'nun devamnda ve orada yatrlm fonlarn gvence alt na alnmasnda uyuan rakip glerin ortak karlarna hizmet ediyordu. Bu
20

93

amalar ngiltere'nin on dokuzuncu yzyl ortalarna kadar srdrd siyaset ten ok farkl deildi. Fakat ngiltere'nin tersine uluslararas finans kapital Os manl devletini etkin bir biimde desteklemekte baarl oldu. DU'nun varl imparatorlua para istikran getirdi, Avrupa'da kredi deerini ykseltti ve DU'nin iyi ileyen brokrasisi r gelirlerinin artmasnda nemli bir rol oynad. DU rgt abuk byd. Kuruldu tan hemen sonra kadrolu personeli 3.040't. 1915'te bu say 5.278'e kmt. Eski ve yeni bankalardan grd yardm, idari yetkileri ve sahip olduu tekellerle etkisi devletin dna tat ve btn imparatorlua yayld. Finans kapitalin DU rgt iindeki egdml ve etkin yaps bir ok Anadolu ehrinde araclann ellerinde tuttuu stratejik ko numu yitirmeleri sonucunu verdi. Finans kapital, srekli uramasna karn Bat Anadolu'da yerel tccarlan ticaret ann dna karmakta baanl olama yan ngilizlerden bu alanda da daha baanl olmutu. Araclar geleneksel ola rak ellerinde bulundurduklan bor para verme ve dviz deiim alanlannn elle rinden ktn ve on dokuzuncu yzyln ortalanndan beri ele geirdikleri pazar olanaklann yitirdiklerini gryorlard. 1880'lerden sonra d ticaret hadleri tek rar Osmanl ihracatnn alayhinde gelimeye balam ve yerel sermaye iin bu ticareti riskli ve krsz klmaya balamtr. Ksaca, on dokuzuncu yzyln b yk bunalm srasnda araclar avantajl konumlann yitirmiler ve blgelerinde ki ekonomik yaam stnde kurduklan denetim ellerinden kmtr. DU'nin ve Reji'nin Osmanl tanmna girii Anadolu'nun eitli blgelerinde honutsuzluk ve protestolara yol at. Yerel tccarlarla ibirlii yapan ttn reticileri Reji'nin kurduu gl rgtn elinden kurtulabilmek iin rnlerini imparatorluk dna karmaya balamlardr. Ksa dnemde bu taktik Reji'nin etkinliine nemli darbeler indirdi. Fakat, bu tip hareketler uzun dnemde, DU'nin Anadolu kr sal kesimindeki varln etkisiz hale getirebilecek kadar gl olmamlardr. Osmanl maliyesinin istikrar kazanmas ve yerel araclann ortadan kaldnlmas nemli gelimelerdi, ama Osmanl mparatorluu'nun kapitalist dnya eko nomisinin getirdii i blm iindeki konumunu deitirmeye yetiniyorlard. Ttnn nemli ihra rnleri arasna girmesiki bu da Reji'nin denetimindeydi ve imparatorluun tahl ithalats durumuna dmeesi dnda, Osmanl im paratorluunun on dokuzuncu yzyl ortalanndan beri dnya pazarlarnda alp satt mallann niteliinde herhangi bir deiiklik olmamt. Toprak datm, retimin nemli kesiminin kk kyl mlkiyetine bal olduu on dokuzuncu yzyl ortalarndaki biimiyle kald. Byk bunalm srasnda Osmanl mpa ratorluu teki u blgeler gibi kr transferleri ve bor demeleri yoluyla ulusla raras dzeydeki finans kapital birikimine katkda bulundu. ^ Yirminci yzyla girildikten sonra, dnya pazar koullar gelitiinde, imparatorluk gene geni d ticaret kesimiyle grece ak bir ekonomi olmay srdrd. Brokratik merkeziyetiliin uluslararas finans kapital kalkan altnda ye niden glendirilmesi Osmanl mparatorluu'nun dnya ekonomisi iindeki ko numunda deiiklik yaratmad, fakat yerel g ilikilerinin deiiminde nemli
21 22 23 24 25 26 27 2 9 30 31 3 33

94

rol oynad. Araclarn konumlarn yitirmeleri, gayri mslimlerin ekonomik et kinliklerin dnda kalmas demekti. Bylece yirminci yzyln banda Osmanl ihracat tekrar gelitiinde, devlet brokrasisi ve destekledii yeni mslman burjuvazi bu yeni geliimden en ok yararlanan kesimler oldular. Gayri ms limlerin on dokuzuncu yzyl sonunda grece yaltlmalar, 1908 ve 1923 dne minde ulusal siyasetlerin uygulanmasn byk lde kolaylatrmtr.
34

95

VI Sonu
Trkiye Cumhuriyeti ile ilgili bilimsel incelemelerin ou Osmanl gemi inin mirasndan bahsederek balar. Bundan ama, devletin Trkiye toplumunda igal ettii yerin byklnn imparatorluktan kaynaklandn anlatmaktr. almamzdan kartlabilecek ana sonulardan biri, Trkiye Cumhuriyeti ile Osmanl mparatorluu'nun z olarak farkl olduu ve bu nedenle de ikisi arasn da dorudan ve kesintisiz bir geiin olamayacadr. Osmanl devlet rgtnn merkezicilii Osmanl mparatorluu'nun bir dnya imparatorluu olarak var ol masnn vaz geilmez bir kouluydu. Cumhuriyetin brokratik merkeziyetilii ise ondokuzuncu yzyln son eyreindeki zgl koullarda belirlenmitir. As lnda, klasik imparatorluk balamnda Osmanl devletinden sz etmek bile uy gun olmayabilir. nk byle bir yapy imparatorluun btnnden ayrt etmek zordur. Osmanl mparatorluu'ndan farkl bir yap olan Osmanl Devleti, Os manl mparatorluu'nun kapitalist dnya ekonomisiyle btnlemesi ve bu sis temin iinde bir u blgesine dnmesiyle ortaya kan deiimin bir rn olarak grlmelidir. Ek olarak, klasik imparatorluk ile bir u birimi olan Trkiye Cumhuriyeti arasnda ondokuzuncu yzyln bir blmn kapsayan nemli bir ara dnem vardr. Bu dnemde pazar ilikileri ve siyasi kontrol, toplumsal yaplan entegre edebilecek, eit gte ve alternatif biimler olarak bulunuyorlard. Ondokuzuncu yzyl ortalanna kadar ne Osmanl mparatorluu'nun u konumu ne de brokra tik merkeziyetilii kanlmaz sonular olarak belirlenmi deildi. Osmanl m paratorluu'nun u blge oluundaki toplumsal deiimin yn ve ieriini belir leyenler ncelikle yerel araclardr. Bunlar Tanzimat uygulamalarn arptmay, ngiltere hkmetinin blgedeki tasarmlarn ve ngilizlerin ve dier yabancla rn giriimlerini engellemeyi baardlar. Ksacas, zlmekte olan mparatorlu un entegrasyonunda siyasal denetimden ok pazar ilikilerinin belirleyicilik ka zanmasna araclarn faaliyetleri yol amtr. nemle vurgulanmas gereken ko97

nulardan biri, araclann yerel ticaret alar zerindeki egemenliklerini Napolyon savalarndan sonra Franszlann blgeden ekilmesinin yaratt boluktan ya rarlanarak kurduklardr. Bu konjonktrel yap nemlidir nk, araclar Os manl mparatorluu'ndaki yabanc karlarnn ve sermayenin uzantlar olarak gren yorumlann aksine, bu snfn ykseliinde yerel ilikilerin oynad roln nemini ortaya karr. 1850'lere gelindiinde, ilikilerini salamlatrm olan araclar, dnya pazarlarnn Osmanl rnleri iin lehte gelien kollanndan ya rarlanmay bilmi ve yabanc ve yerli rakiplerini dlamay becermilerdir. zle yen yllarda yabanclarla yerli araclar birbirleriyle ibirliinden ok rekabet ha lindeydiler. Bat Anadolu ile kapitalist dnya ekonomisinin merkezi arasnda ku rulan ilikilerin niteliine ve bu blgede retim ve ticaret artnn yaratt ko ullara bakarak, Osmanl mparatorluu'nun ondokuzuncu yzyl ortalarndaki geliiminin u blge srecine geii ierdii ve bu deiimden en ok yararla nanlarn gayri mslim araclar olduu sonucuna vardk. Fakat, gayri mslim ara clar ve yabanc sermaye ve kapitalistler arasndaki rekabet araclarn komprador olduu yolundaki yorumlarla elimektedir. Yerel araclar krlarn azamile tirmeye alan kapitalistler olarak grmek daha dorudur. Ondokuzuncu yzyl ortalarndaki koullar gerei, bu grubun kar Osmanl mparatorluu'nu bir u blge haline getiren srelerin hzlanmasnda yatyordu. Bu nedenle, ngilte re'nin blgedeki planlanyla elimek pahasna bu sreleri hzlandracak ekilde davrandlar. 1870'lerden sonra, ondokuzuncu yzyl balarnda oluan u blge ilikile rine Osmanl brokrasisi uluslararas finans kapitalle ibirlii yaparak sahip k mtr. Bu gelimeyle garyi mslim araclar imparatorluun toplumsal rgs stndeki ekonomik ( ve sonu olarak siyasal) etkinliklerinin bir blmn yitir milerdir. Geriye bakarsak, araclarn toplum iindeki yerini.greli olarak zayf latan ana etkinin bu gelime olduu grlr. Eer bu yer genileyip salamla maya devam etseydi, zlen imparatorluk iinde bir sivil toplum oluumuna yol aabilirdi. Yani, ondokuzuncu yzyl sonundaki ve yirminci yzyl banda ki brokratik merkeziyetilik, Osmanl dneminin miras olmaktan ok, merkez sermaye ve devletleri tarafndan imparatorlua dayatlan ve kurumlatnlan bir durumdur. mparatorluun son ve Cumhuriyet'in ilk dnemlerinde sivil toplu mun zayf olmas Osmanl mparatorluu'nun klasik kurumlan stnde ykselen Yakn Dou kltrnn miras olmaktan ok, kapitalist dnya ekonomisinin ge liimine bal konjonktrel bir gelimedir.
1

Bu alma, Osmanl mparatorluu'nun zlnn Avrupa ekonomisiyle olan ilk temaslarla balayan uzun bir d ierdii yolundaki tezleri de reddet mektedir. ncelikle, onsekiznci yzyln ilk yansnda Osmanl imparatorlu u'nun ekonomik ve kltrel alanlarda bir ykselie getii bir ara dnem yaan mtr. Osmanl mparatorluu'nun u blge nitelii kazanmasnn da en azndan iki dnm noktasndan getiini de gzlemledik. Bu dnm noktalarndan biri 1800'lerde Osmanl topraklarnn Avrupa ekim alanndan ngiltere ekim ala98

nma gemesidir. Fransa'nn dou Akdeniz'den ekilip ngiltere'nin blgede ege menlik kurmasndan nce Osmanl mparatorluu'nun dnya ekonomisiyle olan ilikilerinde bir aralk olumutur. Osmanl mparatorluu'nda byk tarmsal mlklerin gelimesi eilimi bu dnemde krlmtr. kinci dnm noktas ise 1870'lerdedir. O zaman, pazar ilikilerinin tam egemenlii uluslararas finans ka pital tarafndan desteklenen zayf (fakat yenden merkezilemi) brokrasi tara fndan engellenmitir. lk dnm Osmanl topraklarnn tarm ve hammadde retiminde uzmanlamasn, tipik retim biriminin kk kyl mlkiyeti olma sn ve Avrupa pazarlarnda herhangi bir rekabet stnl olmayan mallar sat maya balamasn hazrlad. 1870'lerdeki dnm ise Osmanl devletinin retim yerleri, reticiler, tccarlar ve bankerlerle gl bir ba olmayan ve dnya eko nomisinin merkez blgelerindeki glere boyun emek zorunda kalan gsz bir aygt olarak kurumsallamasn ierir. Birinci dnm noktas u blge retim alanlarnn olumasn ve bunlarn etrafndaki datm ann somutlamasn, ikincisi ise bu yapnn u blge devleti tarafndan perinlenmesini ierir. kisi arasnda gerekleen ekonomik byme her eyden nce, u blge alarnn glenmesine hizmet etmitir. Bu dnm noktalan, yalnzca Osmanl mparatorluu/Trkiye'nin bir u blge haline gelmesini salayan toplumsal deiime yol atklar iin deil, ayn zamanda bu deiime tarihsel alternatifleri ieren zaman dilimleri iinde bulun duktan iin nemlidirler. 1800'lerde Osmanl mparatorluu'nun ngiltere'nin de desteiyle glenmesi olasl vard. Bu gereklemi olsayd, Osmanl m paratorluu/Trkiye'nin bir yar u olmasnn koullan yaratlm olabilirdi. Bu yol yerel araclar tarafndan engellenmitir. te yandan 1870'ler, zenginlemi olan araclarn paralarn yeni giriimlere yatrd, glerini oaltt ve devlet iktidarn etkiledikleri yeni bir dnemi getirebilirdi. Halbuki, bildiimiz gibi, uluslararas finans kapitalin Anadolu'nun krsal kesimini de etkileyen rgtll ve kurumsallamas bu seenei ortadan kaldracakt. Bu i k i dnm noktas nn yaps, kapitalist dnya ekonomisi iinde tek ynl bir gelime bulup bunu ykseli veya d diye tanmlamann veya toplumsal gelimenin nceden bili nen bir yolu takip edeceini ngrmenin yararszln ortaya koymaktatr. Os manl mparatorluu'nun bir u blge haline gelmesi byk bir tarihsel dnm srecinin sonucudur. Bu sre, eitli dnm noktalarndan gemi ve eitli gruplarn deiik nitelikteki ilikilerini iermitir. Bu gruplarn bazlar bu sre cin rndrler: bazlar ise eski dzenin paralar olup konum ve iktidarlarn korumak iin gn gemi ilikilerine tutunmaya almaktadrlar. Bu gruplarn karlkl ilikilerinin gerekletii toplumsal ereve kapitalist dnya ekonomi sinin belli bir aamasndaki koullar tarafndan belirlenmitir, fakat ayn zaman da bu ilikilerin sonucu da, bu aamann belirleyici elerinden biri olmutur. Osmanl mparatorluu'nun bir dnya imparatorluundan kp dnya ekonomi sinin bir u blgesi haline gelmesinin uzun tarihi ancak bu dnmn her i k i ta rafn ve ift ynl niteliini btn karmakl ile gz nne alan bir yaklam
2

99

erevesinde zmlenebilir. Aksi takdirde yorumlarmz ok genel, tek ynl ve basitletirilmi veya hi bir genellemeye olanak vermeyen zgl sylemler dzeyinde kalmaya mahkmdur.

100

EK Osmanh imparatorlugu'nda Kullamlan Agirhk ve Uzunluk Ol^iileriyle ilgili Bir Not

Aagidaki rakamlar 1840-60 donemi i?in yayimlanmamis. ve 1860'dan sonrasi icin yayimlanmi bulunan resmi ve ozel kaynaklardan 9ikartilmitir. Tablolar oldukfa eksiksiz olmasina karin, okuyucu bu rakamlan yorumlarken bazi simrlamalann blincinde olmahdir. On dokuzuncu yiizyil Osmanh istatistikleri 61cu birim ve yontemleri acisindan tutarsizhklarla doludur. Ornek olarak agirhk birimi okka, Imparatorlugun ?eitli bolgelerinde ve aym bolgede 9eitli yerlerde farkh degerlere sahipti. Ol^ulen ticari mala gore degeri farkhhmaktaydi. Dahasi, bugday ve afyon gibi ceitli iiriinlere ait, baka iirunlerin olciilmesinde kullamlmayan kendilerine ait agirhk olciileri vardi. On dokuzuncu yiizyil boyunca bu olciilerin degigtirildigini, bazilanmn terk edildigini, yerlerini baka olciilerin aldigini diiiinursek, Osmanh olcii sisteminin kanikhgi iyice ortaya 9ikar. Konuyu daha da zorlatiracak bicimde iiriinler bazen tutarh bir anlami olmayan 'paket', 'kutu', 'yiik', 'sepet' vb. gibi birimlerle ahmp satilmi ve pazar yerlerinde hiikiimet gorevlileri tarafindan sabit bir degeri olmayan birimlerle 61ciilmiilerdir. On dokuzuncu yuzyilda pamuk ticaretinde y ay gin bir kullanimi olan balya birimi bile cesjtli kaynaklarda 300-500 pound arasinda oynayan farklihklar gostermektedir. Osmanh Imparatorlugu'nun klasik doneminde farkh olcu birimlerinin kullamlmasi yonetimde kaniklik oldugu anlamina gelmez. Tersine, genel Osmanh uygulamasi, ozellikle imparatorlugun uc bolgelerinde fetih ^ncesi gelenek ve hukuku korumak ve ancak yava yava imparatorluk kurallanyla uyumlatirmaktir. Fakat on dokuzuncu yuzyilda durum, yerel diizeyde agirhk ve olculeii denetleme yetenegini ve bunlann merkezde kullamlanlarla uyumlulugunu saglayamayan merkezi biirokrasinin zayiflami halini yansitmaktadir. Aym nedenle, 1640, 1770'ler, 1871, 1874, 1881 ve 1886'da6k;u sistemlerinde reform tasanlan yapilmi olmasina karin, merkezi biirokrasi bunlan uygulayabilecek giicii bulamamitir. On yedi, on sekiz ve on dokuzuncu yiizyillar boyunca ureticilerin, tiiccarlann ve hiikiimet gorevlilerinin 6l9iilerdeki belirsizligi kendi 9ikarlanna kullanmaya devam ettiklerini de belirtmek gerekir.
1 2 3 4

Para konusunda da uyumsuzluk soz konusudur. Bir iiriiniin degeri i9in gii101

mii, altin veya kagit paranin kullamlip kullamlmadigi konusunda emin olmak zordur. Osmanh fiyatlanm Avrupa degerleri a?isindan ifade ederken bunu bilmek gerekmektedir, fiinkii, para birimi olarak kabul edilen kuru, kullamlan para cinsine gore farkh degerler taimaktadir. Bolgeler arasi olgii ve fiyat karilatirmalannda ve zaman i9indeki toplam degerler incelenmek istendiginde bu uyumsuzluk biiyiik zorluk yaratmaktadir. Bu sorunlara ek olarak bu rakamlann gercek kaynagini ve toplama bi5imlerini de soz konusu etmek gerekir. Aagidaki tablolar cogunlukla Bati Anadolu'daki geitli ingiltere konsoloslannm yazismalanndan ahnmistir. ingiltere konsoloslan da rakamlan kiigtik Osmanh memurlanndan ve yerel tiiccarlardan almilardir. Konsolosluk gorevlileri gogunlukla gorevlerinde uzun zaman kalan kadrolardan olumaktadir, fakat gene de bilgi kaynaklannin tamamiyle dogru ve giivenilir veriler saglayablecek yeterlilikte olduklanm varsaymak gerceki olmaz. Osmanh imparatorlugu'nun on dokuzuncu yuzyildaki durumuna iligkin rakamlann giivenilirligiyle ilgili bu sorunlan akilda tutmahyiz. Sorunlan gormezlikten gelmek, daha sonraki iliki ve kavramlarin daha onceki ve farkh toplumsal yapilara uygulanmasina ve yorumlanmasina yol aan yanh varsayimlara yoneltebilir. Fakat bu simrlamalan on dokuzuncu yiizyil gibi onemli bir donemin ekonomik geliimiyle ilgili hifbir arajtirmanin yapilamayacagi bir dereceye vardirmak da aym biimde verimsiz olur. Dunya ekonomisine katilma ve u bolge niteligi kazanma siirecinde eski 6I9U birimleriyle yeni ve diinya 9apinda kullamlan 6l9ulerin yanyana bulunmasi olagan karilanmahdir. Agirhk, uzunluk ve para birimlerinin tam standartlamasi kendi bama diinya i boliimiiyle tarn biitiinlemenin gostergelerinden biridir. Osmanh imparatorlugu'nun kapitalist diinya ekonomisiyle ilikilerinin bolge bolge ve uzun donemde gelitigini ve bu uzun siire9 i9inde Osmanh siyasal yapisinm resmi bagimsizhgim korudugunu unutmamahyiz. Bu onemli etken bazi Osmanh kurum ve uygulamalannm yaamlanni uzun sure devam ettirmesini saglamistir.
5

Biitiin bu simrlamalan goz oniinde tutarak, okuyucu, aagidaki tablolardaki fiyatlan ve endeksleri yaklaik degerler olarak yorumlamahdir. Kisa donemli uyumsuzluklar ve sorunlardan ka9inmak igin tartimalanmi mutlak miktarlardan 90k egilimler iistiine kurdum. Aym zamanda, olanak buldugumda, Ingiliz kaynaklarindaki degerleri oteki bilgilerle karilatirarak hem Ingiliz verilerinin ger9ekligini sinamaya, hem de bosjuklan doldurmaya 9ahtim.
6

102

TABLO A.l Izmir ticareti (cari pound sterlin ) 1839-1912 Yil 1839 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 Ihracat 1.434.240 1.242.880 1.323.400 1.298.280 Ithalat 681.160

722.280 734.000 1.103.600 500.000

800.000

1.449.080 1.467.280 1.458.000 1.120.000 2.520.000 2.888.840 2.517.400 2.230.920 2.124.680 1.846.360 4.518.680 4.955.240 3.842.286 5.130.760 4.156.480 4.011.850 -

1.241.240 1.138.920 1.140.000 1.200.000 2.280.000 2.874.280 2.447.480 2.367.280 2.227.600 2.386.520 2.726.320 3.738.520 2.538.200 1.869.826 2.210.988 2.129.774
-

Yil 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 18&9 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 19Q7

Ihracat 4.024.400 4.866.840 4.158.860 3.939.560 3.896.063 4.629.590 4.687.491 3.542.944 4.406.699 3.852.479 3.803.639 3.841.862 4.710.756 4.820.383 4.315.340 4.331.536 4.099.310 3.867.083 4.535.975 3.708.149 3.927.182 3.647.512 3.282.761 4.323.839 4.334.097 3.334.000 3.100.000 3.294.529 3.782.781 4.157.405 4.413.370 4.275.233 4.835.931 4.754.533 4.504.162 4.973.412 4.990.107

Ithalat

3.473.840 4.668.400 4.495.300 3.483.404 2.859.934 3.082.400 4.139.907 4.755.609 3.980.411 4.656.134 3.215.921 3.238.064 2.928.591 2.692.947 2.706.736

2.710.445 3.236.139 3.030.559 2.985.851 3.010.472

3.158.263 2.880.727 2.220.000 2.250.000 2.678.000 2.563.000 2.538.000 2.849.000 2.805.000 2.802.000 3.061.000 3.215.000 3.547.000 3.183.000

Yil 1908 1909 1910 1911 1912

thracat 4.529.830 5.039.000 4.500.000 4.400.000 4.000.000

tthalat 2.938.000 3.508.000 4.061.000 4.138.000 3.738.000

Kaynak: Georgiades 1885,188-189; Issawi 1980,110; Great Britain, Accounts and Papers, 1882-1912, Bflyuk Britanya

T A B L O A.2 Osmanh imparatorlugu'nun ingiltere'ye Ihracati, 1840-1876 (L) (X) mese palamudu 48.533 45.215 59.742 31.166 59.138 101.666 29.698 50.473 41.925 84.317 66.613 %(*) 3,9 3,7 5,1 2,5 4,5 6,9 2,7 2,9 2,7 4,0 2,9 kirmizi boya kokii 562.017 ' 516.120 465.377 546.286 478.766 654.203 509.501 511.147 724.940 841.893 922.856
-

%(*) 45,0 42,0 39,8 43,9 37,0 44,6 47,5 29,3 48,2 40,0 41,0 48,6 33,2

kuru iiziim 37.144 36.202 14.771 34.309 34.405 60.206 22.947 28.776 19.024 21.220 17.102

%(*) 2,9 2,9 1,2 2,7 2,6 4,1 2,1 1,6 1,2 1,0 0,7

1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876

76.025 86.362

3,3 2,8

1.096.398 1.012.967 246.107 1.303.273 402.585 400.602 430.272 421.256 394.530 326.030 311.962 258.086 189.352 289.629 182.988 398.368 224.072 154.193 152.589 98.774 42.123 104.633 41.346 17.652

65.047 121.439

2,8 3,9 4,6 4,5 6,9 4,2 8,5 3,9 12,6 6,0 6,5 4,4 5,9 4,5 8,8 10,6 12,5 7,8 8,8 11,7 7,1 12,6 15,8 12,6

124.508 257.409 326.570 264.876 382..347 261.501 259.935 402.668 447.641 300.683 234.846 473.730. 291.181 393.433 297.230 358.407 425.323 511.972 441.429 487.937 554.416 601.266

6,4 10,8 13,9 10,1 14,0 8,2 17,0 22,3 18,2 11,1 10,3 24,6 20,4 19,5 13,9 19,2 19,1 20,1 16,9 21,5 21,0 21,0

10,7 54,6 17,1 15,3 15,7 13,2 25,8 18,1 12,6 9,0 8,3 15,0 12,8 19,7 10,5 8,2 6,8 3,8 1,6 4,6 1,5 0,6

107.297 107.482 163.246 109.290 232.333 126.508 193.369 108.794 161.246 120.795 134.203 86.791 126.549 214.820 266.065 146.485 195.504 297.905 185.843 286.391 415.911 361.910

106

afyon

%(*) pamuk(+)

%(*)

toplam ihracat 1.240.812 1.212.749 1.168.036 1.243.759 1.292.989 1.465.972 1.071.340 1.739.112 1.503.961 2.102.097 2.250.326 2.511.100 2.252.283 3.050.518 2.219.298 2.294.571 2.383.029 2.347.232 2.604.606 2.728.354 3.280.265 1.528.549 1.800.127 2.459.162 2.301.860 2.274.130 1.925.316 1.426.702 2.014.201 2.124.707 1.865.137 2.218.992 2.545.531 2.599.148 2.263.010 2.631.373 2.854.785

be uriinun toplam ihracatta payi 52,3Kita Yunanistan'i dahil 50,1 (1840-1842) 46,8 51,6 46,8 57,9 53,5 34,6 53,8 Moldavya, Eflak, Misir, 45,6 Suriye, Filistin disinda 45,3 Turk dominyonlan 1842-60 55.8 40,5 23,8 72,3 42,0 33,0 43,0 31,2 68,3 56,4 82,2 82,0 Anadolu veya Asia Minor 82,4(1861-1870) 78,0 70,6 72,5 67,3 66,3 54,2 53,5 Asya Tiirkiyesi, Kibns, 42,8Suriye ve Iran korfezindeki 54,2 Turk limanlari dahil 51.3 (1871-1876) 42,3

7.234 20.806 7.586 28.938 33.284 33.638 12.277 15.503 26.536 13.073 16.114 25.498 19.946 72.941 58.995 97.934 89.449 133.149 187.643 196.935 159.994 197.360 191.408 241.362 146.779 188.703 337.209 293.615 346.274 361.970 246.501 302.201 316.796 316.243 221.703

0,5 1,5 0,6 2,3 2,5 2,3 1,1 0,8 1,7 0,6 0,7 1,1 0,6

955 2.428 2.615 1.431 1.620 391 331 986 1.957 153

0,08 0,19 0,20 0,09 0,15 0,02 0,02 0,04 0,08 0,01

0,01 0,04 0,02 0,01 0,03 0,17 11,20 36,90 50,50 47,30 26,30 15,4 6,0 16,6 12,6 3,2 8,3 7,6 1,6 1,0 0,4

250 3,1 2,4 973 ' 465 4,1 3,4 130 923 4,8 5,9 2.704 12,8 8,8 202.520 8,0 907.679 7,01 .366.688 10,6 1.076.304 7,6 506.782 3,2 220.871 16,7 122.375 13,8 354.418 18,5 235.469 73.168 16,3 9,6 213.378 1,6 199.019 37.969 13,9 12,0 27.027 7,7 12.350

107

Notlar: (*) rakamlar, 1840-1853 danemi icin resmi, 1854-1871 icin gercek ve 1872-1876 d6nemi i9in beyan edilen degerlerdir. (X) Ingiltere'ye toplam ihracahn yuzdesi. (+) Pamuk ihracati 1857'ye kadar pamuk ipligi, bu tarihten sonra ham pamuktur. Kaynak:Cust 4/1840-1876

108

Tablo A.3 izmir'de mee palamudu cari fiyatlari ve ihracati (1845-1876) fiyat (s.d^cwt) 11.10 10.4 9.10 7.0 8.10 10.9 10.3 10.11 10.0 11.9 12.2 ihrac miktari (cv 438.685 157.628 224.171 216.828 422.857 309.200 295.742 345.771 369.514 379.857 250.085 536.828 661.742 547.885 749.783 510.514 480.429 718.771 909.285 317.400 425.780 579.600 640.000 757.600 706.800 544.000 425.400 372.000 568.000 632.000 696.000 932.220

1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876

15.0
-

17.4 18.0 17.0 18.0 20.8 17.0 16.0 12.0 16.0 18.0 17.0 21.0 16.0 18.0

Kaynaklar:Fiyatlar:1855:FO78/652;701;750;795;832;868;905;954;1020;1108;1209. 1859; FO 78/1447;1533.1863, 1867; Scherzer, 1873; Ek sekil 5.1864: FO 78/1888. 1865-1876: Great Britain, Sessional Papers, 1867-1877. Ihracat miktari: 1845-1869: Cust 4/35-55. 1861 -1864: Accounte and Papers 'den hesaplanmis, tir. 1865-1876: Great Britain, Sessional Papers, a.g.y. s= sjling d= eski ingiliz kurusu cust= 112 libre, yaklaik 50 kilo.

Tablo A.4 Izmir'de kirmizi boya kokii cari fiyatlari ve ihracati (1845-1876) yi 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 fiyat (s.dVcwd) 45.8 36.5 33.10 27.10 29.8 38.8 34.3 37.10 41.4 38.10 40.3 ihrac miktari 66.755 52.943 58.814 77.182 99.700 109.312 118.387 119.879 119.919 27.383 93.755 101.091 134.195 153.600 170.810 166.060 174.969 144.542 127.402 105.901 96.727 143.265 147.665 59.525 63.046 54.307 67.680 37.305 72.288 21.175 14.602

42.2

48.4 39.0 40.0 35.0 40.8 45.0 70.0 64.0 52.0 50.0 50.0 15.0 18.0 16.0

Kaynaklar: Fiyatlar: 1845-1855 : FO 78/652;701 ;750;795;832;868;905;954;1020;1108. 1859 :FO 78/1447; 1533.1863-1876: Scherzer 1873: Ek, sekil 5.1865-1876:: Tablo A.3 gibi. Ihrac miktarlan: 1845-1860: Tablo A.3 gibi. 1861-1876: Tablo A.3 gibi.

110

Tablo A.5 izmir'de kuru iizum cari fiyatlari ve ihracati (1845-1876) fiyat (s.d./cwt) 16.8 19.6 19.7 17.1 19.2 18.6 13.5 15.0 35.4 25.7 31.0
-

1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 . 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876

41.6
-

24.0 20.1 16.0 20.0 22.0 23.0 17.9 24.2 20.8 22.8 19.8 21.0 21.4 26.4 19.4 17.8

ihrac miktari (cwt) 146.313 55.968 70.185 46.400 .51.776 41.690 84.866 158.615 296.241 275.666 155.501 90.702 110.507 94.902 232.839 128.152 221.445 135.232 186.825 146.758 161.041 94.980 96.226 258.847 193.000 542.000 548.400 787.000 764.000 620.000 796,000 904.000

Kaynaklar: Fiyatlar:/<S45-i<S55 FO 78/652; 701; 750; 795;. 832; 868; 905; 954;1020;1108;1209.1859-1860 FO 78/1447; 1533. 1861-1863 : Scherzer 1873, 122.1864 : FO 78/1888. 1865-1876 : Tablo A.3 gibi.7S67 : Scherzer 1873,122. Ihracat miktari: 18451860 : Tablo A.3 gibi. 1861-1876: Tablo A.3 gibi.
Ill

Tablo A.6 Izmir'de afyon cari fiyatlari ve ihracati (1840-1876) yil 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 fiyat 3.4 6.3 13.10 14.0 15.2 10.4 10.8 14.5 9.9 10.9 11.0 10.5 10.9 13.3 11.8 18.3 -

ihrac. miktari (lbs) 101.494 301.812 110.356 420.922 484.144 489.288 178.586 221.320 385.988 189.688 231.788 200.722 370.890 290.126 204.746 149.822 250.044 180.794 273.390 390.732 487.556 371.548 332.250 372.300 660.000 583.350 318.450 564.494 321.809 278.556 922.941 598.214 472.000 366.714 690.625 294.714

19.2 13.6 14.9 17.0 15.5 19.0 42.0 41.0 17.0 28.0 24.0 28.0 16.0 21.0

Kaynaklar Fiyatlar 1840: Kutukoglu 1876,26 1841: Issawi 1980,331 1843-1844: FO 626/7: dosya 339 1845-1855: F078/652; 701; 750; 795; 832; 868; 905; 954;1022; 1108; 1209. 1859: FO 78/1447; 1533. 1863,1867: Scherzer 1973: Ek, sekil 4. 1864: FO 78/1888. 1865-1876: Tablo A.3 gibi. Ihrac miktarlan 1840-1860: Tablo A.3 gibi. 1861-1876: Tablo A.3 gibi.

Tablo A.7 izmir'de pamuk cari fiyatlari ve ihracati (1845-1876) fiyat (s.dJcwt) 32.4 35.3 40.0 32.10 37.2 44.1 36.0 36.8 48.9 44.0 49.6
-

ihrac miktari (cwt)

1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876

58.5 45.10
-

11.809
-

222.300 78.000
-

149.4 158.8 162.5 121.4 93.4 81.8 74.8 93.4 65.4 84.0 74.8. 65.4 56.0 46.8 51.4

234.000 108.369 328.640 136.910

-

185.400 132.942 154.196 212.928 216.464 205.071 225.618 241.061 294.929

Kaynaklar: Fiyatlar : 1845-1862 :FO 78/652; 701; 750; 795; 832; 868; 905; 954; 1020; 1108; 1209; 1307; 1447; 1787; 1863-1864 : Scherzer 1873: Ek , Sekil 3. 1864.-.FO 78/ 1831; 1888.1867 : Scherzer 1873, ekil 3. 1868-1876: Tablo A.3 gibi. ihrac miktarlan: 1857 :Farley 1863: 94. 1860-1861: Owen 1981: 112. 1863: a.g.k. 1864-1870: Tablo A.3 gibi.

114

NOTLAR I.BOLUM 1. Ornek olarak Eldem 1970, Pamuk 1984'e bknz. 2. Kapitalist diinya ekonomisi kavrami Wallerstein ve Hopkins tarafindan gelistirilmistir. Bknz. Wallerstein (1974,1979,1980,1983), Hopkins (1979), Hopkins ve Wallerstein (1977, 1981). Aynca Braudel 1984,1. boliim, Arrighi ve Drangel 1986. 3. Wallerstein 1979 a, 389-390. 4. Weber 1978,232. 5. Polanyi 1971,250-256; 1957,43-55. Aynca bknz. Amin 1976,51,58. 6. Bknz. Kondratieff 1979. 7. Bknz. Research Working Group... 1979. 8. Bu kayitlann genel tammt icin bknz. Kasaba 1985.

II. BOLUM 1. Klasik sistem ve onemli kurumlan icin bknz. Inalcik 1954,1973,1975, 1975a; Barkan 1942,1949-1954, 1980; Giicer 1964, Paroqhi 1977,1979,1979 a; Itzkowitz 1980. 2. Bknz. Wallerstein 1974. 3. Bu iliskinin cesitli yonleri icin Lybyer 1915; Inalcik 1973, 121-139; Braudel 1972, 543-556; 1973, 665 vd; Braudel 1979; Cizakca 1980; Goffman 1985; Turan 1968; Faroqhi 1986; Dames 1921; Hess 1970. 4. Bknz. Barkan 1957; Cook 1972. 5. Bknz. Sahallioglu 1978,12 vd. 6. Barkan 1975; Kunt 1984,80-82. 7. Aymard 1966,125-135; Braudel 1972,591-599; McGowan 1981, 34-38. 8. Kunt 1983,83-84. 9. McGowan 1969. 10. Onaltmci yuzyilda Avrupa diinya ekonomisiyle iliskisinde Rusya'nm konumu icin Wallerstein'in degerlendirmesine bknz. 1974, 308-324. 11. Islamoglu ve Faroqhi 1979; Faroqhi 1984, 292'yla karilatinn. 12. Bknz. Wallerstein 1980,1-34; Braudel ve Spooner 1967. 13. lki ana kiralama tipi malikane ve esham'dir. Birincisi gelir kaynagimn butiiniiyle, ikincisi belirli boliimunun devredilmesidir. Bknz. Cezar 1986,33-42, 81 vb. 14. Bknz. Cezar 1986,104-109. 15. Inalcik 1978, 341-342.

115

16. Bknz. McGowan 1981, 62. 17. Gandev 1960, 210-211. 18. Bknz. Stoianovich 1960, 255. 19. Bknz. Baer 1970,1970a. 20. Todorov 1983,216vd; Inalcik 1980, 50; Pamuk 1984, boliim 6. 21. Bknz. inalcik 1973,158-160; Todorov 1983, 217; Gen? 1984; Paskaleva 1968,280. 22. Bknz. Kunt 1983, 84-85vd; McGowan 1981, 57; Rafeq 1977. 23. Bknz. Hourani 1968. 24. Bknz. inalcik 1977, 31-37. 25. Kunt 1983, 86-87. 26. Bknz. Fleischer 1986, 95-99,118-123,180-181. vb. Aynca Mumcu 1985, 303-304. 27. Ayanin kapsamh bir tarihi igin bknz. Ozkaya 1977. Aynca inalcik 1977; Sadat 1972; Sakaoglu 1984; Ulucay 1942-1944. 28. inalcik 1980a, 286. 29. Bknz. Stoianovich 1953,400. 30. inalcik 1980a, 287-289; McGowan 1981,150. 31. Ceitli sehirlerden ornekler icin bknz. Stoianovich 1953,400; Bodman 1963, 8. 32. Bknz. inalcik 1973, 144-146; Mantran 1962,179-213,425,476-492; Kortepeter 1966; Faroqhi 1979a; 1984, 76-82, 288-289; Gflcer 1980,26-28. 33. Wallerstein 1980,1-34. 34. Gene 1984, 53-55. Aynca bknz. Cezar 1986,74. 35. McGowan 1981, 150. 36. Stoianovich 1960,260; Leon 1972, 30. 37. Bknz. Leon 1972, 30. 38. Svoronos 1956, 273-276; McGowan 1981, 14. 39. Bknz. Svoronos 1956, 31, 272-274. 40. Shaw 1971,446. 41. McGowan mismn Balkanlar icin onemli bir ihrac viriinu olmadigini soyler (1981, 32). McNeill bugdaym ihrag uriinii olurken misinn tiiketim maddesi olarak onun yerine gectigini ileri surer. Yeni bir uriin olarak vergilendirilmedigine de isaret eder (1964, 205-206). Stoianovich ise misir iiretimindeki artijla dis. talebi arasinda dogrudan baginti kurar. Kullandigi kaynaklar zamanin Fransiz raporlandir (1953,404-405).
;

42. Bknz. Svoronos 1956,239-242; Paskaleva 1968, 275-276. 43. Stoianovich 1960, 260; McGowan 1981,43. 44. Lampe ve Jackson 1982, 35. Osmanh fiyatlari gene de Avrupafiyatlanndandusuktii, bu nedenle Osmanh ihracati karliydi. Bknz. Paskaleva 1968,280. 45. Stoianovich 1960,283. 46. Lampe ve Jackson 1982,41; McGowan 7981, 23; Svronos 1956,217; Paskaleva 1968, 279. 47. Paskaleva 1968, 274.

116

48. McGowan 1981, 24; Stoianovich 1960, 260. 49. Bknz. Svoronos'daki harita, 1856,403; Paskaleva 1968,272. 50. 'Ikincisi' 1860'lardaki tc Sava$la iliskili olandir (McGowan 1981, 43). 51. Bknz. Leon 1972,41. 52. Leon 1972, 32; Stoianovich 1960, 275. 53. Karpat 1973, 53. 54. Stoianovich 1960, 246. 55. Bknz. McNeill 1964,191-202; 210, 221; Karidis 1981. 56. Yiizyihn basmda Viyana'da her biri en az onbin florin sermayeli seksen Turk ticari kuruluju oldugu iddia edilmitir; Bknz, Paskaleva 1968, 274. 57. Chapman 1977,35-38. 58. Lampe ve Jackson 1982,45. 59. Lampe ve Jackson 1982,45-46; Todorov 1983, 314. 60. Lampe ve Jackson 1982,46-47; Stoianovich 1960, 250-254. 61. Stoianovich 1960, 234. 62. Issawi 1977,157; Lampe ve Jackson 1982, 38. 63. Bknz. McGowan 1981,90-94; 133,134. 64. Stoianovich 1960, 248-249. 65. Stoianovich 1960, 248-249; Karpat 1982,155-156. 66. Bknz. Cezar 1986, 74-142. 67. Cezar 1986, 89-91,137-138. 68. Cezar 1986,138-140. 69. Inalcik 1980a, 296; Todorov 1983,136. 70. Issawi 1980,326-331. 71. Stoianovich 1960,302. 72. Bknz. Todorov 1983,12 ve 13. blmler. 73. Ciftlik tanmi hakli olarak Balkanlardaki toplumsal donusumle ilgili cogu fahjmanin merkezinde yer almishr. Yillar icinde oldukca tutarli bir yazin olusmustar. Bu bolumdeki bilgiler icin su kaynaklardan yararlanildi: Stoianovich 1953; Gandev 1960; Veinstein 1976; McGowan 1981; Inalcik 1983. 74. Busch-Zantner 1938; Stoianovich 1953. 75. Nagata 1976a; McGowan 1981; Inalcik 1983. 76. McGowan 1981,165. 77. Gandev 1960, 208. 78. Inalcik 1983,117. 79. McGowan 1981,164, Lampe ve Jackson 1982, 35. 80. Klasik diizen bu tiir arazilerin elde bulundurulmasi ve geligtiricilerin sahiplik haklanm tammisUr. Bknz. Inalcik 1983,108-111; ve Barkan 1980,151-154. 81. McGowan 1981, 73-79. Gandev'e gore zengin ctftciler kendi ticari birliklerini kurarak kendi balanna ihracat iine girmilerdir (1960, 211). Aynca bknz. Paskaleva 1968, 277; Be117

rend ve Ranki 1982,1. blm. 82. Inalcik 1978,342-346; McGowan 1981,147-155; Ozkaya 1974, c.y. 83. Bknz. (Ozkaya 1974,450-451. 84. McGowan 1981, 146. 85. Stoianovich 1953,403. 86. McGowan 1981, 70. 87. Stoianovich 1953,405. 88. Gandev 1960,202; McGowan 1981, 64. 89. inalcik 1983,116-119, 120/121; Stoianovich 1953. 90. Gandev 1960, 213-215. 91. Bknz. Stoianovich 1953,403-404. 92. McGowan 1981,76-77. 93. Gandev 1960, 211; aynca bknz. Veinstein 1976. 94. Kapsamh bir aciklama igin bknz. Issawi 1982. 95. Bknz. Stoianovich 1960,235-239; Lybyer 1915; inalcik 1960,1969. 96. Issawi 1982, 262-263. 97. Bu konu ifin bknz. Islamoglu ve Keyder 1977. 98. Issawi 1982, 263. 99. Clogg 1982,185-190; Karpat 1973, 70vd. 100. Leon 1972,42. 101. Leon 1972, 29-30,42-43; Todorov 1983,98-99. 102. Karpat 1973, 53. 103. Karpat 1973, 57vd. 104. Stavrianos 1958, 245. 105. Karidis 1981. 106. Leon 1972, 44. 107. Stoianovich 1960, 234. 108. Clogg 1981a, Stavrianos 1958, 279-282. 109. Stoianovich 1960, 306. 110. Balkan ulusculugu ceitli yonleriyle u yazarlarca incelenmistir: Stavrianos 1958; Jeiavich ve Jelavich 1977; Sugar ve Lederer 1969; Clogg 1981; Karpat 1973; Haddad ve Ochsenwald 1977. 111. Bknz Karpat 1973, 93vd; 1821'de kutsal Sinod Filiki Eterya'yi aforoz eden bir karar yayimladi; bknz. Clogg 1976, 203-206. Gene de Bab-i Ali'deki bir 90k ayncaliklanm yitirmekten kurtulamadilar. Lewis 1965, 288-289. 112. Karpat 1982, 153-155; Chirot 1976, 112-117. 113. inalcik'in Sened-i ittifak yorumu farkh dir. Ona gore bu beige buytik toprak sahiplerinin feodal statiisunii mesrulasdrma ve kurumlatirma giriimidir (1964a, 606). Benim yorumum Mardin'inkine uygundur, 1969. 114. Abou-el Haj 1974; Hurewitz 1961. 118

115. Inalcik 1971,1185; Hurewitz 1975, 71-74. 116. Hurewitz 1975,92-101; Karpat 1973, 52vd. 117. Stoianovich 1960, 288. 118. Bknz. Lewis 1960. Bir aratirmaya gore Rusya yalmz 1808 yilinda 120.000 Rumu 'koruma altina' almistir. Inalcik 1971,1186. Aynca bknz. Bagis 1983, ozellikle 40-50. 119. Findley 1980,183-190; Bagis 1983, 57-59. 120. Bknz Findley 1980,34-55; 139, 349. 121. Bknz. Bailey 1970, 46-47; Anderson 1966, 79-80. 122. Hurewitz 1975, 126-133. 123. Hurewitz 1975,162; Stavrianos 1958, 202-206. 124. Hurewitz 1975, 107. 125. Bknz. Bailey 1970, 46-47, 56; Anderson 1966,79-80. 126. Hurewitz 1975, 279; Anderson 1966,106-107; Puryear 1969, 176vd.

III. BOLUM 1. Blaisdell 1966, 26'dan alinti. 2. Bknz. Davis 1979, 15. 3. Davis 1979,18,59. 4. Bknz. Schlote 1951- 46, 47,7879; Hobsbawm 1968, 144; Imlah 1958,100. 5. Bknz. Jenks 1973, II-IV. boliimler. 6. Jenks 1973,61, 159. 7. Bknz. Fairlie 1969, 101. 8. 1828-1841 yillan arasinda kii basina yerli bugday tiiketimi 7.92 kiledcn 7.84'e diistii, ithal bugday tiiketimi ise 0.40'dan 0.88 kileye yiikselig olmutu. Fairlie 1969, 102. 9. Hobsbawm 1968, 77. 10. Cesitli tartimalar igin bknz. Semmel 1970. 11. Imlah 1958, 154; Supple 1978, 321. 12. Imlah 1958, 193-194; Youngston 1955, 173-174; Supple 1978, 339-340. 13. Imlah 1958, 190-191; Schlote 1951, 81; bknz. Clapham 1968, 135; Cole ve Deane 1966, 51-52; Woodruff 1973,659. 14. Gallagher ve Robinson 1953, 11. 15. 1831-1840 yillan arasinda diinya altm uretimi 20.300 kg. iken, 1866-1870 arasmda 191.000 kg. altm uretildi. Hobsbawm 1979, 346. ABD'nde 1841-45'de yilda bir milyon dolardan az olan altm uretimi, 1856-60 doneminde ortala 51.2 milyon dolara cikti. Imlah 1958, 157-158, n. 3. 16. Jenks 1973,161. 17. Ornek olarak 1856-1860 yillan arasinda ABD'nde iiretilen altimn hemen tamami ihrac ediliyordu. Imhal 1958, 157-158. n.3.

119

18. Ingiltere Bankasimn altm rezervi Ekim 1847'de 8.3 milyon sterlin iken 1852'nin iiciincii ceyreginde ortalama 21.8 milyona yiikseldi; Fransa Bankasimnkiler de 1847'de 122.6 milyon franktan 1852'de 548.8 milyona cikmiti. Landes 1966,433. 19. 1850-55'de iiretilen yeni altinm % 50 kadan (858.9 milyon sterlin olarak tahmin ediliyor) para stogu oldu. Imlah 1958,157, n.2. Kagit para tedaviilii artan stoklarla cogaldi. Fransa Bankasimn tedaviil ettigi kagit para miktan 1850'de 450 milyon frankken, 1870'de 1.550 milyon oldu, Preussichie Bank 1850'deki 18.370 milyon talerden 1870'de 163.260 milyona cikti. Landes 1966,432. 20. 1850-1873 yillan arasinda toptanci fiyat endeksleri Ingiltere'de 91'den 130'a, Fransa'da 110'dan 144'e, Almanya'da 75'den 120'ye (1913=100) cikti. Mitchell 1981,737. Monetarist aciklama geni olcude tartiilmi ve fiyat endekslerinin giivenilirligi cejitli ekonomi tarihcilerince sorgulanmistir. Bir ozet icin bknz. Church 1979,13-22. Fakat, fiyat egilimlerinin kisa donemli ritm ve geciciligi ne olursa olsun, Viktorya gagmin ortalannin "deflasyonist bir yiizyilda enflasyonist bir ara donem" oluturdugu genel olarak kabul edilmektedir, Bknz. Church 1979,16. 21. Bknz. Church 1979, 65-70. 22. Hobsbawm 1979, 55. 23. Landes 1966,429. 24. Bknz. Robbins 1962; Girard 1966. 25. Bknz. Girard 1966, 245; Born 1983, HI. blm. 26. Telgraf hatlan Avrupa'da hizla cogaldi: 1849'da 2.000 km. 1854'de 15.000, 1859'da 42.000,1864'de 80.000, 1869'da 111.000'e cikti. Hobsbawm 1979, 59-60. 27. Polanyi 1957,1, blm; aynca bknz. Fisher 1966; Hobsbawm 1979,126-127. 28. Gallagher ve Robinson 1953, 8. 29. Hobsbawm 1962,113. 30. Hobsbawm'in anlatimiyla "artik tek bir iilkede balayan bir devrimin Avrupa capmda bir olay haline gelebilecegi, ogretilerinin sinir tanimadan yayilabilecegi ve... ordulannin tiim bir kitanin politik sistemlerini yikip gecebilecegi 50k iyi biliniyordu. Yine biliniyordu ki toplumsal devrim somut bir gergeklik kazanmiti. Uluslar devletlerden bagimsiz, halklar yoneticilerden bagimsiz, hatta fakirler bile yonetici simftan bagimsiz olarak varolabilirlerdi." Hobsbawm 1962,117. 31. Hobsbawm 1962, 137-146. 32. Bknz. Hobsbawm 1979, 75; Supple 1978, 321. 1850'de tiim erkeklere oy hakki ilk kez Fransa'da tanindi. Hobsbawm 1979, 106-125. 33. Kinm Savai icin bknz. aagida n.62. Aynca bknz. Todorova 1977, 40; Anderson 1961,47; Puryear 1969, 223-226. 34. Polanyi 1957,6,259-62. 35. Bknz. Hobsbawm 1962,139; 1979, 106-125. 36. Bairoch 1973, 8. 37. Bknz. Hobsbawm 1968, 139; 1979, 48-50; Ashworth 1962, 205-206; Woodruff 1973, 658; Hanson 1980,14. 38. Bknz. Fairlie 1969; Ashworth 1962, 206; Woodruff 1973, 657-571; Berend ve Ranki

120

1982,21vd. Yeni uzmanlasmaya ornek olarak 1840'da 2 milyon ton olan diinya tahil ticaretinin 1870'de 11.2 milyona cikmasmi ornek gosterebiliriz. Hobsbawm 1979, 50. Aynca bknz. Friedman 1978, 554. Ozgiin degiimler icin bknz. Dovring 1966, Landes 1966, 431; Bairoch 1974. 39. Landes 1966,455-456. 40. 1835-1860 yillan arasinda Bati Avrupa'da iiretim mallan uretimi tiiketim mallannin tic katina ulamitir. Cole ve Deane 1966,19. 41. Bknz. Frank 1978, 178; Woodruff 1973,672; Paish 1949, 51. 42. Cole ve Deane 1966,15vd, 27-29; Youngson 1966,156-160; Berend e Ranki 1982, II. blm; Dovring 1966. 43. Landes 1966,456-460. 44. Bknz. Emmanuel 1972. 45. Bknz. Youngson 1966,146; Friedman 1978. 46. Bknz. Landes 1966,430-431; Wolf 1982,318r322. 47. Frank 1978,190vd. 48. Landes 1966,430-431; Hobsbawm 1968,136; aynca Berend ve Ranki 1982, 39. 49. Glass ve Grebenik 1966,62vd; Dovring 1966, 606-607,613-616. 50. Chirot 1976,161-162. 51. Bu rakama dogdudan yabanci yatinmlar ve di borclar dahildir. Pamuk 1984, 163, 167'den cikanlmijtir. 52. Pamuk 1984, 30. 53. Bknz. Hurewitz 1975, 320; Anderson 1966,143. 54. Bknz. Pamuk 1984, 25-26. 55. Pamuk 1984,25-26; Kurmus. 1974, 39. 56. 1794-96'da Ingiltere ihracatmda Yakm Dogu'nun payi yalnizca % 0.4'du. 1854-56'da ise Ingiltere ihracatimn % 6'si Osmanh Imparatorlugu'na satihyordu. Bknz. Davis 1979,59. 57. Leon 1972, 32; Puryear 1969,124-125; Issawi 1980,75. 59. Inalcik 1980,43-45; Wood 1964,170; Bailey 1970,40-41,43,65. 60. Bknz. Inalcik 1980,45. 61. Pamuk 1984,140. 62. Bu iki asamada gerceklesmisti: once, Misir sorununun Londra'daki uluslararasi konferansta coziimu (bknz. Puryear 1969, 176-179; Anderson 1966,106-107; Hurewitz 1974, 279); sonra Kinm Savai ve Paris Bans. Antlamasi (bknz. Kutiikoglu 1976,39,41; Anderson 1961, 54; Anderson 1966,142-143; Puryear 1969, 220-222; Hurewitz 1975, 320). 63. Bknz. Pamuk 1984, 27,140; Feis 1939, 317vd. 64. Bknz. Issawi 1980,77; Kiitukoglu 1976, 26-27; Stelle 1940; Kurmu 1974, 85-87. 65. Shaw 1975, Cezar 1986, 282-291. 66. Barkan 1980,319-322. 67. Cezar 1986, 295; Davison 1980. i 68. Issawi 1980,327; Du Velay 1978,72. 69. Du Velay 1978,72-74.

121

70. Du Velay 1978, 71. Turk Ziraat Tarihine Bir Baki, 1938, 233; Giiran, m.y. 115129; Michelsen 1853,186-187. 71. Bknz. Shaw 1975,421; inalcik 1964 b, 628-631; Suvla 1966,97. 72. Bknz. Cadirci 1980; Bagi 1982, 87-96; Findley 1980,128. 73. Bknz. inalcik 1977, 35-40. 74. Shaw 1969,60-63; Ortayli 1985, 29-45. 75. Inalcik 1964 b, 625-627. 76. Davibon, 1963,146 vd. 77. Bknz. Senior 1859, 45; Davison 1963, 146 vd.; Shaw 1975, 426-427; Findley 1980, 167-190. 78. Bknz. Barkan 1980,337-340. 79. Davison 1963, 126-131; Karpat 1982, 162-163. 80. Bknz. Bailey 1970, IV.blm. 81. 1840'larda Osmanh hiikumeti ordunun artan gereksinimlerinin karsilanabilmesi amaciyla, Istanbul'da bir dizi fabrikanin inasim, destekledi. (Bknz. Okclin 1972) Bu durum 'Osmanh Sanayi Devrimi' olarak adlandmlan bazi cozumlemelere yol agmitir. (Clark 1974). Bu girigimlerden higbiri hiikiimetin destegi olmadan yasayabilecek kadar giiglii degildi ve bu destegin de uzun sfirmesi olanaksizdi. Sonug olarak biitiin bu girisimler kurululanndan bir kag yol sonra iflas ettiler. Bu yatmmlara uzun donemde fazla onem verilmesinin yanlishgini da bu sonug ortaya koyar. Aynca bknz. Ahmad 1984. 82. Ornek olarak Marx, ozellikle liberal Ingiliz basmmm Tiirkiye'ye gosterdigi destege asirmiti. 1853'de soyle yaziyordu "[The Daily Press] Tiirkiye, Tiirkler ve Tiirkliikle ilgili herseyi kutsallasurarak kaside dokturmeye devam ediyor. bu durum The Daily Press okuyuculanmn gogunlugu tarafindan anlasriamryor olsa gerek." (1952,136). Tiirkofilligi en uzun siiren ve en iyi bilinen Ingiltere Disislerinde gahan David Urquhart'ti (bknz. Urquhart 1833). Onun Osmanh Imparatorlugu'na verdigi destek karismda Marx ^oyle yazmish: "Eger Bay Urquhart ingiltere yurttasi olmasaydi, Turk olmayi yeglerdi; Presbiteryan kalvinist olmasaydi miislumanhktan baska bir dini segmezdi; ve [ona gore]... diinyada egemenlikten, toplumsal ve dinsel ozgiirliikten yararlanan yalmzca iki toplum vardir ki bunlar ingiltere ve Tiirkiye'dir." (1952,137). 83. Du Velay 1978, 80; Rodkey 1958, 351; Cevdet 1953, 21-22. 84. Suvla 1966,99. 85. Bailey 1970,77; Du Velay 1978,71-72; Anderson 1964. 86. Iiksal 1968. 87. Bknz. Blaisdel 1966, 26. 88. Tengirsenk 1940, 289; Puryear 1969,125 vd; issawi 1980, 76. 89. Metin igin bknz. Issawi 1966, 39-40; Kutiikoglu 1976, 4-6; Aynca bknz. Puryear 1969, 124-125; Issawi 1980,75. 90. Suvla 1966,96; Aktan 1966,109. 91. Bknz. Poroy 1981. 92. 1838 antlasmasmin bu yorumu geleneksel yaklaimlardan farklidir. Ornek olarak karsjlastirimz: Koymen 1971. Burdaki yoruma yakm bir yorum igin : Kurmus 1981; Keyder

122

1981. 93. Senior 1859, 132. Osmanh egitim bakam Ahmet Vefik Pasa Senior'a hiikiimetinin goriigunu spyle anlatmishr: Size tam ticaret hakki verdigimizde, biz, perakende ticaret degil, toplum ticareti kastetmistik. Deri veya kuma getirebileceginizi anlatmak istemistik, terzi veya ayakkabici olabileceginizi degil. Figilarla sarap veya cin getirmenizi demek istemistik, dinimize aykin olarak igki diikkanlan agmamzi ve halkimizi yozlastinp zehirlemenizi degil" (1859, 135-136). 94. Bknz. Sarc 1966, 54; Issawi 1966,46. 95. Findley 1980,14-15, 36. 96. Yeni Osmanh hareketiyle ilgili en iyi yorum hala Mardin 1962'dir. 97. Findley 1980, 379, n. 40'dan ahnti; aynca bknz. 163-185; Senior 1859, 84-85,107. 98. Sonuc olarak Tanzimat doneminin ura'i Devlet, Meclis-i Ali-i Tanzimat ve Divan-i Ahkam-i Adliyye gibi taninmi kurullan cogunlukla Istanbul'da toplanmisti. Meclis-i Imariyye veya Vilayet Tetkik Komisyonu gibi etkisi baskent disma cikanlar da, Istanbul'dan gelen ve tasradaki durum hakkmda Bab- Ali'ye rapor veren biirokratlardan kurulu olmalan bakimmdan temelde farkh degillerdi. Bknz. Gokbilgin 1967, 103-104; Findley 1980, 172-177; Davison 1963,104-107,142-151; Lewis 1976,112-113. 99. Bknz. Velidedeoglu 1940; Davison 1963, 68, n. 50, 73,263; Barkan 1980, 337. 100. Karpat 1982,163. 101. Davison 1963, 35'den almti. Baska ornekler icin bknz. Mumcu 1985, 101, 134, 287289, 293-294 ve baska verier. 102. Devereux 1963,147-153; 261-273; Findley 1980, 226. 103. FO 195/241: 209,4 Nisan 1845. 104. Bknz. Senior 1859,177-178. 105. Bknz. Ortayh 1985, 67-91; Shaw 1969. 106. Burada da Osmanh hukiimeti, mesrutiyetin merkezi hukiimeti zayiflatacagim diisunen Inglizlerden destek gormiistu. Bknz. Temperley 1933. 107. Bazi bilgilere gore Izmir'in ticari merkez olarak buytimesi on altinci yiizyila kadar gider. Bknz. Goffman 1985. On sekizinci yiizyil icin bknz. Issawi 1966, 36; Kurmu 1974, 41; Paris 1957,447. Aynca bknz. Frangakis 1984; Ulker 1974. 108. Quataert 1973, 96; aynca bknz. Eldem 1970, 270/271 ve 306-307; Sahillioglu 1968, 61. 109. Keyder 1983 a, 132; Giiran t.y., 27; Pamuk 1984, 88. 110. Bknz. Pamuk 1984,88-102. 111. Giiran t.y., 82. 112. Pamuk 1984, 88. 113. Issawi 1980,202. 114. Bknz. Gerber 1987, 22-30. 115. FO 78/402: 169-174, 10 Ocak 1840. 116. FO 78/490: 238-247, 10 ubat 1842. 117. FO 78/1307: 275,5 Arahk 1857.

123

118. issawi 1980,203. 119. Issawi 1980,203.

120. issawi 1980, 207.

121. Karpat 1983; Akbal 1951. 122. FO 78/868: 94-103, 13 Mart 1851. 123. FO 78/612:269-280, 26 Nisan 1845 FO 78/1450: 72, Bursa tanmi hakkinda rapor, 1858: FO 78/1609: 55, 31 Ocak 1861; FO 78/ 1686: 63,26 ubat 1862. 124. Ucretler if in bknz. Boratav vd. 1985. 125. Yannoulopoulos 1981, 31. 126. Bknz. Veinstein 1976,76. Aynca bknz. inalcik 1983. 127. Veinstein 1976, 76. 128. Bknz. Gould 1976. 129. 1841'de konsolos Sandison'un raporu: "Toprak, kiralanan veya satilan parseller igin sermaye sahibi orta sinif bulunmadigmdan koyliilerin eline geciyor" FO 78/441: 240-245, 28 Ocak 1841. 130. FO 78/532: 59,18 ubat 1843; aynca bknz. Issawi 1980, 202,207. 131. FO 78/442: 114-115, 6 Aralik 1841. 132. FO/532: 59-68,18 ubat 1843. 133. FO 78/905: 69,12 Agustos 1852. 134. Ubicini 1856,319.
135. Issawi 1980, 207.

136. Issawi 1980,205. 137. Issawi 1980, 205-206. 138. FO 78/905: 18, 30 Nisan 1852. 139. FO 78/1687: 181, 26 Temmuz 1862; FO 78/1760: 146, 23 Haziran 1863; FO 78/ 1831: 201, 7 Ekin 1864; 224-225,17 Ekim 1864. . 140. Davison 1963, 302'den alinti. 141. Quataert 1973, 36. 142. B,u kararname oncesi 6ur orani Avrupa vilayetlerinde 1/8'di; Malatya'da 1/4+1/15, Aydin'da 2.5/20, vb. Barkan 1980, 321. 143. Barkan 1980,322. 144. Quataert 1973, 32-33; Akarli 1976,160-164. 145. Bknz. Aktan 1966. 146. a.g.e., Akarli 1976, 154-155. 147. FO 195/241: 213-218,15 Nisan 1845. 148. a.g.e. 149. FO 78/905:19, 30 Nisan 1852. 150. FO 78/795: 99, Nisan 1849. 151. FO 78/1609: 67, 31 Ocak 1861. Aynca FO 195/299: 217-232, 10 Ocak 1848; FO 78/ 1209: 91,5 Mart 1856; FO 78/ 1553: 277-278, 28 Temmuz 1860; ve issawi 1980: 23.

124

152. Izmir Mahkemesi kayitlanmn ilk cildindeki on dokuzuncu yiizyil ortalanna ait ilk beige mahkeme gorevlilerine padisahin " ozellikle gayri miislim kullannm giivenligi icin azami dikkat gostermeleri" yolundaki eski fermanim ammsatarak balar. IMS, 101, 1853/54. Kopyasi icin bknz. Kasaba 1985. 153. Ornek olarak, 1854'de, bir gayri miislim bir miislumana 2.000 kuruluk borcunu dokuz ay odemeyince, mahkeme borg veren taraftndan 5.000 kuru deger bicilen zeytin yagi presine el konulmasma karar vermistir. IMS, I : 27, 1854/55. Baska ornekler igin bknz. Kasaba 1985. 154. Ornek olarak, musliiman oldiigiinde "dar-i fenadan dar-i bakaya intikal ve irtibal eder" oysa gayri miislim oldiigiinde basitce 'helak olmaktadtr'. IMS, 1:4,1853/54. 155. Bazi olaylarda miilk 128 paya kadar boliinebilmistir. Ornek olarak bknz. 1845'deki bir dava IMS, 1:1845. 156. Cezar 1986,183-192. 157. Cezar 1986. 252. 158. Cezar 1986, 223-224. 159. Turk Ziraat Tarihine Bir Bakis. 1938,128-139. 160. FO 78/1307: 272-286,5 Arahk 1857; aynca bknz. Kurmu 1987. 161. FO 78/ 1391: 9-10, 3 Nisan 1858. 162. Bknz. Quataert 1973, VIII-XII. boliimler. 163. 1848 gibi erken bir tarihte tzmir'deki Ingiltere konsolosu su gozlemde bulunmutur: "Kendileri igin olii bir kagit olarak kalan Hatt-i erif in ilanindan onceki gibi yerel otoriteler tarafindan ezilen Anadolu'nun bu limamndaki insanlar igin kosullann degisecegini beklemek basuna [olurdu]". FO 195/288: 352, 15 Eyliil 1848. 164. Karpat 1985,60-77. 165. FO 78/652: 108, 25 Mayis 1846. 166. FO 78/652: 94-100,14 Mart 1846; FO 195/797: 106-108. 167. FO 195/299:356, 2 Mayis 1849. 168. FO 78/832: 52,64, 27 Subat 1850; 67 vd., 15 Nisan 1850. 169. FO 78/952: 259-65 Bursa tanrm hakkinda rapor, 1852; FO 78/1450:125-127, 15 Mart 1859; FO 78/1609: 55, 31 Ocak 1861. 170. FO 78/905: 35-36,19 Haziran 1852; FO 195/ 299: 356, 2 Mayis 1849. 171. Pamuk 1984, 191. 172. Karpat 1978,258; Cuinet 1892, 347. 173. Ulugay ve Gokgen 1939, 55-59; Ulugay 1942-1944. 174. Valiler hakkinda gesitli bilgiler FO 78/1391,1447,1533,1606,1760'da goriilebilir. 175. FO 78/1533: 201, 210,19 Mayis 1860; 2 Haziran 1860. 176. FO 78/1760,18 Nisan 1863. 177. Biiyiik Britanya, Sessional Papers, 1871, Cilt LXV, s. 545-551. 178. FO 195/288: 11, 18 ubat 1847. Bu bolgede verilen gergek rakam, aileler harig, 8.768'dir. 3.376 Rum, 2.258 Ingiliz, 2.000 Avusturyali, 356 Fransiz, 294 Iskandinavyali, 286 Napolili, 90 Rus, 89 Hollandah ve 19 Prusyah bu rakamin igindedir. Ailelerle birlikte bir sayi

125

bulmak igin bu rakami ikiyle garptim. 179. Issawi 1980, 34. 180. Farley 1862,79-80. 181. Cuinet 1892,439. 182. FO 78/1533: 304,28 Temmuz 1860. 183. Farley 1862,78-80. 184. FO 78/1533: 304, 28 Temmuz 1860. 185. Piatt 1971, 1407144; aynca Senior 1859,118-119. 186. Piatt, 1971,157, 163; veiseminger 1968. 187. BT 1/569. Aynca bknz. Toprak 1982,135. 188. FO 195/177: 536,28 Ocak 1843. 189. Dilekce tarihi 10 Temmuz 1840, FO 195/177: 134-136'da. 190. FO 78/1606: 356-362, 12 Kasim 1861; FO 78/1687: 27-28,14 Ocak 1862. 191. FO 78/1209: 410, 29 Mayis 1856; 451, 26 Temmuz 1856. 192. Biiyiik Britanya, Sessional Papers, 1873, LXVII: 753. 193. Farley 1862, 80. 194. Devlet arivindeki FO 626 serisi, yabancilarm iflas isjemleriyle ilgili bir cok kayit icerir. Ornek olarak, G. Maltass 1853'de iflas ettiginde 8 milyon kuru borca girmiti (FO 626/1); F. Whittall 1861'de iflas ettiginde 800.000 kurusten fazla borcu vardi (FO 626/3). 195. Kurmu 1974, 101-102. 196. 1867 kararnamesi gikmadan gok once yabancilar ya hiikiimetten ozel izin alarak veya Osmanh uyruklanyla ortak olarak Bati Anadolu'da arazi satin almaya ba$lamilardi. Ornek olarak 1840'da, Istanbul'dan bir ingiliz tiiccar, Bursa civarmda be bin donem arazi satin aldi ve 'Ingiltere'den gerekli tanm aletleri satm ahp getirdi' FO 78/441: 240-245; 28 Ocak 1841. 1860'lann bajlannda pamuk uretimindeki gelime sirasmda benzer yatinmlar yapilmij fakat bunlardan hig bin uzun omurlu olmamitir. FO 78/1533: 273-276, 28 Temmuz 1860. 197. Cuinet 1892,439. 198. FO 78/1986: 254, 31 Arahk 1867. 199. Btiyiik Britanya, Sessional Papers, 1870, LXIV:80. 200. Georgiades 1885,155 vd. 201. Kurmus. 1974,69-73. 202. The Times, 6 Ocak 1905, Quataert 1981, 77'de ahntilanmi. 203. Bknz. IV. Bdliim. 204. FO 78/442: 16,21 Ocak 1841. 205. FO 195/241: 103-106, 25 Agustos 1843. 206. FO 78/571: 39, 25 Mayis 1844. 207. FO 195/288: 712,1 Agustos 1849. 208. FO 78/795: 180-181, 31 Arahk 1848. 209. Rougon 1892, 684-685. Issawi 1980,101. 210. BT 1/569.

126

211. Biiyiik Britanya, Sessional Papers. 1873, LXVII: 751. 212. Ornek olarak bknz. Kazgan 1977; Du Velay 1978, 72-74. 213. Jenks 1973, 296-297; Landes 1958,27. 214. Chapman 1977, 37. 215. Ubicini 1856 a., 314. 216. Bknz. Du Velay 1978, 72 vd. 217. Bknz. Akarh 1976,165-167; Issawi 1980,339. 218. FO 78/1302: 321,18 ubat 1857. 219. Koyliilerin baski goriince sjkayet ve acilanni dogrudan htikumete yoneltmelerinin nedeni budur. Bknz. Akarh 1976,158-159. 220. Urquhart 1833, 110-111. 221. Ubicini 1856, 330. 222. Biiyiik Britanya, Sessional Papers, 1873, LXVII:752. 223. FO 78/490:212-237,10 ubat 1842. 224. Farley 1862, 81,98, 103. 225. FO 78/1686: 65-66, 26 Subat 1862. 226. FO 195/288: 819-821, 30 Ekim 1849; FO 195/350: 9-10 , Aralik (?) 1849. 227. FO 195/299: 217, lOOcak 1848. 228. Turgay 1981-1985, 66-67, 82. 229. Bknz. Ubicini 1856 a., 315. 230. FO 78/868:94-103, Ocak (?) 1857. 231. FO 78/1302:342-343, Subat (?) 1857. 232. FO 78/1302: 347, Subat (?) 1857. 233. Bknz. Ubicini 1856a., 315. 234. Urquhart 1833,110; Cezar 1986, 242-43. 235. Biiyiik Britanya, Sessional Papers, 1873, LXVII:754. 236. Ornek olarak bknz. Cezar 1986, 126, 136. 237. Du Velay 1978, 90-91; aynca bknz. Suvla 1966,96 vd.; ve Davison 1980. 238. FO 195/350: 168, 28 Haziran 1850.66-67. 239. FO 78/1760:96-102,25 Nisan 1863. 240. FO 195/350:66-67, 20 Mart 1850. 241. Ubicini 1856, 283. 242. Ubicini 1856, 282. Aynca bknz. Abdul-Rahman ve Nagata 1977, 187 vd. 243. Bknz. tssawi 1980, 341; Giiran t.y., 130; Farley 1862, 100. 244. Gercekleseydi bu bore imparatorlukta nakit sikintisim cok azaltacakti. Bknz. Du Velay 1978, 89 vd. 245. FO 78/1686: 65, 26 Subat 1862. 246. issawi 1980, 341. , 247. FO 78/1447: 46-80, 1533; 106-138; 1606:86-127'den hesaplanmishr. 1858, 1859 ve 127

1860 yillan icin dava cetveli. 248. Ornek olarak bknz.FO 78/1398:153,17 Ekim 1858. 249. FO78/1 111: 27-36, Ocak(?) 1855. 250. FO 78/1398: 67,12 Nisan 1858. 251. FO 78/1450: 68-70, Bursa ticareti hakkinda rapor, 1858. 252. FO 78/1450: 181-186, 3 Haziran 1859. 253. FO 195/288: 54-543,13 Mayis 1849. 254. FO 78/905: 12 Eyliil 1852. 255. FO 78/1398: 157-168,28 Kasim 1858. 256. FO 78/1450: 11-12, 12 Ocak 1859. 257. Issawi 1980,329-331. 258. FO 78/1 111: 27-36, Ocak (?) 1855. 259. Bknz. Poroy 1981; Georgiades 1885,16. 260. Georgiades 1885,24,25. 261. FO 78/1307:275 (Manchester Pamuk Birligi'nin [Izmir] Konsolosluk bolgesinde pamuk ekimiyle ilgili sorusturmasma yarutlan, 5 Arahk 1857). 262. FO 78/1554: 30-39, 13 Ekim 1860. 264. FO 78/1780: 121-128, 23 Mayis 1863. 265. Giiran t.y., 37. 266. Giiran t.y., 79. 267. Georgiades 1885,13, 16,27,46. 268. FO 78/868: 94-103,13 Mart 1851. 269. FO 78/1609:67, 31 Ocak 1861. 1855'den sonra, miisliiman kadinlar, pecesiz olarak erkeklerle aym yerde bulunmak zorunda kalmalanna karsin, iplikhanelerde cahsmaya bajladilar. FO 78/1111: 44-50, 24 Ocak 1855; 168, 13 Agustos 1855. 186l'de Bursa'da, iplikhanelerde, 200 erkege karihk 2.600 kadin calisiyordu. FO 78/1686: 62, 26 ubat 1862. Tanmsal acidan bakildiginda, kadmlann cahsmaya baslamasi i giiciinde onemli bir arti olarak goriilemez ciinkii kadinlar Anadolu'da tanm kesiminde daima ijgiicunun aynlmaz parcasidirlar. 270. FO 78/1533: 272-276, 28 Temmuz 1860. IV. BOLUM 1. Bknz. Tablo 4; Ek, Tablo A. 1. 2. Pamuk 1984, 30-31. 3. Rougon 1892,530; Issawi 1980,134. 4. Georgiades 1885, 186; Rougon 1892, 265. Butiin orneklerde Osmanh ihrac iiriinleri agirlikh olarak yiyecek maddesi ve tanmsal lkaynakh mallardan olusur. Bknz. Rougon 1892, 269-275; Gordon 1932,49; Kancar 1983, 394. 5. Bknz. Tablo 4. Aynca Issawi 1980,110; Georgiades 1884,187. 128
263. Issawi 1980, 248.

6. Quataert 1973, 18; Issawi 1980,77. 7. Bknz. Ek, Tablo A.2. 8. Bknz. Kutiikoglu 1976, 38-42. 9. Issawi 1980,200, 206, 211, 213. 10. Ornek olarak 1845'de tahil hasatindaki d se sonra, 'Karadeniz'deki Rus limanlannu ut n dan 'Marmara kiyismdaki Gemlik'e 440.000 kile (yaklaik olarak 55.000 libre) tahil ithal edilmiti. FO 78/652: 84,30 Mart 1846. Aynca FO 78/442: 114-115,6 Arahk 1841. 11. 1880'lerden sonra, Anadolu demiryollanmn rekabetiyle orta Anadolu'da tahil iiretim ve ihracati artmis, fakat bu artis. kisa omiirlii olmusttir. (Quataert 1973,381). 12. Bknz. Ek, Tablo A.2, Kurmus. 1974,152; Eldem 1970, 135; Georgiades 1885,45. 13. Fairlie 1964, 497; Urquart 1833, 176. 1860'lardan once Ingiltere'nin yilhk kirmizi kok boyasi ithalati 750.000-1.000.000 sterlin arasinda degiiyordu; Lilley 1978,243. 14. Lilley 1978, 243-244. 15. Bknz. Ek, Tablo A.2. 16. Bknz. Turgay 1981-1985; Stelle 1940, Poroy 1981; Kutiikoglu 1976, 25 vb. 17. Ek, Tablo A.2; Poroy 1981,198; Georgiades 1885,15. 18. Bknz. Kurmus, 1987,161. 19. Bknz. Ek, Tablo A.2. 20. Bknz. Goffman 1985,198; K r u 1987,160. um 21. Izmir'deki tngiltere konsolosunun yanitlan FO 78/1307, 5 Aralik 1857'dedir. 22. FO 78/1760: 137-46,23 Haziran 1863; Kurrnu? 1974, 85 ve 1987,164 vd. 23. Georgiades 1885,11. 24. Georgiades 1885,12; Rougon 1892,96-97,271. 25. Quataert 1973, 217. 26. Issawi 1980,264. 27. Quataert 1981, 72. 28. Bknz. Ek, Tablo A.2. 29. Bknz. Quataert 1973, 217-236; Georgiades 1885,23-24. 30. On dokuzuncu yiizyil Osmanh ekonomisinin cesjtli sektorleriyle ilgili rakamlarla ilgili olarak, bu boliimde ve Ek'dekiler de dahil eldeki verilerle ilgili sinirlayici sorunlar hakkmda dikkatli olmalidir. Tartisma icin bknz. Ek. 31. Ornek olarak, 1855-59 ve 1860-64 yillan arasinda hem pamugun fiyati % 209 artarken, Ingiltere'nin ihrac ettigi mamul pamuk fiyati bu yillarda % 84 artmitir.(Imlah 1958, 209210). Dolayisiyla, ham pamuk ihracati, mamul pamuk ithalatindan daha biiyiik yer tutmaktadir. 1864'derakamlar6yleydi: Toplam Izmir Ihracati: 3.842.285 St. Toplam Izmir Ithalati: 2.538.228 St. Pamuk ihracati : 1.268.920 St. Mamul Pamuk Ithalati: 311.986 St. % : 33 % : 12 FO 78/1888: 194-196) 129

Aynca bknz. Pamuk 1984,44-47. 32. Jean Baptist Giraud'ya kari J.B. Peterson, FO 626/7, Dosya 339. 33. Incelenmesi icin bknz. III. boliim; Aynca bknz. Kayder 1983, 64-70. Kesin rakamlar elde edilemediginden tanmsal iiretim hacmini m palamudu, kirmizi kok boya, kuru iiziim, ee afyon ve pamugun cari fiyatlan ve ihracat miktarlanndan hesapladim. Burada ilk adim tanmsal iiretimin ihracat ve yerel tiiketime boltimisuydii. Zamanin raporlan (FO 78 serilerindeki konsolos raporlan, Farley 1862, Scherzer 1873, Georgiades 1885, Rougon 1892) ve c g a a d degerlendirmeler (Quataert 1973, Kurmus 1974, Pamuk 1984) on dokuzuncu yiizyil ortalanna kadar iiretilen m palamudunun % 60 kadanmn ihrac edildigi sonucuna vanrlar. ee 1850'den sonra bu oran % 80'e cikmistir; on dokuzuncu yiizyihn ortalanna kadar kirmizi kok boyamn cogu ihracat icm toplamyordu; ihrac edilen kuru iiziim toplam iiziim iiretiminin yansim buluyordu; afyon ve pamuk icinse ihrac orani toplam iiretimin strasiyla % 80 ve 75'iydi. Bu oranlan ve Bati Anadolu'da toplam pazarlama oramnm % 50 oldugu varsayimiyla be yilhk aralarla tanmsal iiretimin sabit degerlerini hesapladim ve sonuglan tablo 6'da gbsterdim. (Aynntilar icm bknz. Kasaba 1986:375-385). 34. Pamuk 1984,140. 35. Tek tahmin Pamuk'undikidr ve biitiin 1860-1914 donemini kapsar. Ona gore bu donemde Osmanh tmparatorlugu'nda tanmsal iiretirnde iki kati artij olmutur. Bknz. Pamuk 1984, 80; aynca bknz. Quataert 1973,21-23. 36. Kurmu| 1974, 68. 37. 1865'de 3.2 milyon sterline varan yilksek bir marjla. Bknz. Ek, Tablo A.l. Bu acidan Izmir, turn osmanh limanlan icinde tektir; Bknz. Issawi 1980, 82. 38. Farley 1862, 97-99; Issawi 1980, 338-339. 39. 1872'de Osmanh hiikumetinin toplam asar geliri 434.290.930 kurutu (Shaw 1975, 452). Bu yilda Izmir'in 37-44 milyon kuru ajar verdigi tahmin edilmektedir (Scherzer 1873, 37-38). Ayni yil Osmanh hukumetinin toplam geliri 1.920.081.000, Izmir vilayetinin 134.000.000 kurustu (Shaw 1975,451; Scherzer 1873, 39). 40. Scherzer 1873, 39; Quataert 1973,18. 41. Bknz. FO 78/490; 248-258,19 Subat 1842. 42. Osmanh tmparatorlugu'nda 1911 gibi geq bir tarihte yilhk kii b a pamuk ve jeker am tiiketimi sirasiyla 2.66 kg. ve 6.8 kg'di. Ingiltere'de bu rakamlar 19 ve 37.7 kg'di. Pamuk 1984, 111; Ortayh 1983, 168. 43. Aktan 1966, 111; Quataert 1981. 44. 1850 biitfesi tahmini icin bknz. Ubicini 1856, 284; Izleyen btitceler ve foziimlemeleri icin bknz. Turk Ziraat Tarihi... 1938, ekler; Du Velay 1978,111; Aktan 1966, 111; Scherzer 1873,37-39. 45. Karpat (1983) Osmanh tmparatorlugu'nun niifusunun on dokuzuncu yiizyihn ikinci yansinda %1 oramnda arttigim tahmin etmektedir. Issawi (1980) musliimanlar ifin 0.64 ve gayri miislimler i?in 0.88 oranlanm tahmin etmektedir (s.18). Izmir'in 9eitli yillardaki ntifusu i9in bknz. Issawi 1980; Farley 1862, 81; Scherzer 1873, 41; Cuinet 1889, 440; Karpat 1978, 258; Frangakis 1984; Goffman 1985. 46. Bu insaatlann bazilannda kullamlmak iizere Napoli'den ozel talar getirtilmijtir. Bknz. Kiray 1972,51-52. Korfez projesinin aynntilan icin bknz. Georgiades 1885,154-158. 130

47. FO 195/797: 77, 30 Mayis 1864. 48. Ubicini 1856, 249-250; Scherzer 1873,67-68. 49. Bknz. Issawi 1980,18; Pamuk 1984,191; Clogg 1982,195. 50. izmir'in yakin fevresi ile if bolgedeki onde gelen kasabalann toplam niifusu (Izmir, Cesme, Kusadasi, Foqa, Bergama, Kasaba, Aydin, Manisa, Denizli ve Mugla) 1884'de Aydin vilayetinin niifusunun % 30'undan azim oluturuyordu. Bknz. Cuinet 1892, 9y, 51. Bu konuda bknz. Keyder 1981. 52. Vilayet merkezinin Aydm'dan 1851'de tzmir'e almmasi, bolgedeki iliski agmdaki degisimi ortaya koyar. 53. Ornek olarak "koyliiler Kmm S v sirasmda uriinlerini baglaiklara satarak 90k para aai kazandilar" FO 78/1302:313-325,18 Subat 1857. 54. 1842'de Konsolos Sandison'a g6re, Bursa 9evresinde "Tiirk halki diinda koyluniin durumu genellikle iyi ve kendine yeterliydi" FO 78/490:238-247,19 ubat 1842. 55. Biiyiik Britanya, Sessional Papers, 1867-1868, LXVIII: 231; K r u 1974, 67; Kiray um 1972,13-15. 56. Scherzer 1873,72. Nakliye maliyeti i9in bknz. Kurmuj 1974,46. 57. Hem demiryolu irketi hem kervan sahipleri birbirinin igini bozmak igin 9eteler kirahyordu. Bknz. Kiray 1972,14. 58. 1855'de, Bursa'dan gonderdigi raporlardan birinde Konsolos Sandison asagidaki gozlemde bulunur: "Tembel ve degersiz insanlardan olusan ve doha 90k yiik hayvanlanyla tamnip tanmsal iiretime hemen hie; katkilan olmayan deve suriiciilerinin 39 gozluliigii olmasa bolge, ihracattan onemli artik elde edecek ve geliriyle olduk9a iyi ge9inebilecek durumda olurdu" FO 78/1209:45. 59. Bknz. Boratav vd. 1985,390,402; Aynca Issawi 1980, 37-43. 60. Kii9iik ve orta iletmelerde iicretli i<ji istihdammin ge9erli olduguna ilijkin kamtlar vardir. Bknz. Pamuk 1984, 88-94. 61. 1841'de duz iqi tanmda giinde 3 k m kazaniyordu. Bazi zorunlu hammaddeleriri fiu yati joyleydi: et 2 d/lb, un 1.5 d/lb (FO 78/441:240-245, 28 Ocak 1841). 1864'de iicret 9.75 kuruja 9ikmiti, fiyatlar 6yleydi: et 3.5-5 d/lb, un 3 d/lb, sigir eti 2-2.5 d/lb, yag 9-12 d/lb, hindi 2s. 8d-4s6d tane, tavuk 6-11 d tane (FO 78/1876:58). Aynca bknz. Boratav vd. 1985; ve Issawi 1980. ' : 62. Sussintzki 1966,121. 63. Bknz. Chapman 1977,35-41. 64. E. Henry miilkii, FO 626/1: dosya 19, (1860-61). 65. Racine ve Bedros'un ortak miilkii, IMS-HI: 5(1853/54); Baltaci Manolaki miilkii, IMS, 1:4(1853/54); Bolaniye mulkii, IMS, XXIII:114(1867); vb. 66. E. Henry mulkii, FO 626/1: dosya 19 (1860-61); Bolaniye miilkii, IMS, XXII1:114 (1867). 67. FO 78/1831:160,2 Agustos 1864. 68. FO 195/299:217-232, lOOcak 1848. 69. ALl 1976. 18. 70. Barsoumian 1982,173. 131

71. Kilise hiyerarsisiyle yerel cemaatlerin her zaman uyusmadiklannt belirtmek gerekir. Gercekten, on dokuzuncu yiizyil boyunca, aralannda uyusmadan 50k uyusmazhk vardir. Balkanlardaki uluscu ayaklanmalarla bu boliinme ozellikle aciga gikti; bu ayaklanmalar Osmanh yonetimine kari oldugu kadar Ortodoks Kilisesi'ne egemen cevrelere de kariydi. Bknz. Karpat 1982. Benzer boliinmeler oteki gayri miislim cemaatlerde de gorulur. Ermeniler icin bknz. Barsoumian 1982. 72. Mahallelerin farklihgi, 1865'de Izmir'de, Haziran Temmuz aylan arasinda 232 can alan koleranin yayihiyla da gbzlenebilir; blenlerden 167'si Yahudi, 38'i Rum, 10'u Turk, 6'si Ermeni, 8'i Katolik, 3'u Protestan'di, "bunlara geitli nedenlerle terk edilmi evlerde olii bulunan 73 Yahudi daha eklenmelidir" FO 78/1888: 231, 21 Temmuz 1865. Senior'un Izmir banliyolan icin izlenimleri, bknz. 1859, 204-205; Yahudi mahallesinin anlatimi icin bknz. Dumont 1982. 73. Ornek olarak bknz. Inalcik 1969,110-113; Jennings 1973. 74. Bagi 1983, 59-60; Bilget 1949,65. 75. 1881'e kadar hig bir miisltiman tiiccar bir malm ihracatim brgutlememistir. Bu tarihde de Ermeni bir ortakla hareket ederek bu ise girijmistir. Bilget 1949,12-65. 76. Ornek olarak, 1845'de, Vali Qdemis Finncilar BirligTni, pazar fiyati 6.5 kurus/ kiloyken, kendisinden 10 kurus/kiloya bugday almaya zorlamitir. FO 195/241: 213-218, 15 Nisan 1845. 77. 1846'da Karahisar yoneticisi afyonda tekel uygulamij ve ihracatta ani dii$ii|e neden olmustur. Bknz. Ek, Tablo A.6. aynca FO 78/701: 64-71, 83, 31 Mart 1847, 9 Nisan 1847; FO 195/299: 70-72, 203-210,9 Nisan 1847, 14 Arahk 1847. 78. Veinstein 1976,74-75. 79. Veinstein 1976,76. 80. FO 195/241: 213-218,15 Nisan 1845. aynca Issawi 1980, 351. 81. 1857'de, N. Senior'a Izmir'de "hie kimse Turk iletme, banker, tiiccar veya imalatci gormemistir... yaptiklan en onemli i fiftcilik veya devlet maliyesiyle ilgili bir dalda gahsmaktir... Bir Turk bore aldiginda borcu veren Rum'dur. Turk bir ey sattiginda satin alan Rum'dur... Tiirk'un kisa siirede satmak zorunda kalmadan bir sey aldigi da nadirdir" demitir. (1859,211-214) 82- Tiirkiye'de Hiristiyanlapn genel durumuyla ilgili soruturmaya verilen yamtlar, 1860, FO 78/1533: 273-276,281-283, 28 Temmuz 1869. 83. Bir olayda biiyiik bir miilk Izmir'de her biri 500 kurusluk 128 paya b 1 n u t , IMS, 6 u m u I: 33 (1853). Ceitli vakiflar icin bknz. I: 35 (1857); 1:41 (1862);III:4(1853/54). Bu acidan vakif mulkiyetinin tartijilmasi i?in bknz. tllgener 1981, 17. 84. IMS, 1:3 (1850); IMS, 1:33 (1845)' de oldugu gibi. 85. Osmanh Imparatorlugu'nda igiiciinun etnik boliiniisu igin bknz. Sussintzki 1966,118; Ubicini 1856 a, 225-228,310-318; Dumont 1982,218-219; Clogg 1982, 196; Rosenthal 1982, 372. 86. Klasik tamm icin bknz. Ubicini 1856, 339-340; 'sanayisizlesme' i?in bknz. Kurmuj 1981; Pamuk 1984,103-125. Genel egilimin diinda en fazla dikkat geken, miisliimanlann elinde kalan ve on dokuzuncu yiizyil boyunca canhligim koruyan hall iiretimiydi. Bknz. Quataert 1986. 132

V. BOLUM 1. Ekonomi tarihcileri arasinda bu yillan "bunalim' veya 'gerileme' olarak taramlamamn uygunlugu acismdan kuku vardir. Tartismalann birdzeti icin bknz. Saul 1969; Hanson 1980, 90-92. Fakat bu donemin iki yonii tartismasiz ortadadir: Birincisi Ingiltere'nin diinya ekonomisindeki egemen konumunu yitirmesi, ikincisi onceki donemin enflasyonist egiliminin son bulmasidir. Tiim diinyayi kapsayan daralmanin oteki belirtileri ve fiyat endeksleri icin bknz. Lewis 1978; Hanson 1980,14-15; Bairoch 1973,25. Aynca bknz. Mitchell 1981,773; Arrighi 1978 a. 2. Saul 1969, 30-34. 3. Bknz. Landes 1966,472 vd. 4. Bknz. Polanyi 1957,9-15; Arrighi 1978,116-121. 5. On dokuzuncu yiizyihn son ceyregindeki sermaye hareketleriyle devlet politikalan arasindaki iliski icin bknz. Feis 1930, 61, 88-89,134,156-157,162-169 aynca bknz. Viner 1928. 6. Arrighi 1978,126-131; aynca Landes 1966,554-556 vd. 7. Polanyi 1957,1, boltlm; Arrighi 1978,69-71. 8. Bknz. Findley 1980, 66-68; 224 vd. 9. Shaw 1975; Akarh 1976. 10. Akarh 1976. 11. Lewis 1976,181-194. 12. Eldem 1970. 13. Quataert 1973. 14. tiki Napolyon Savaslannm basmda, bknz. III. B61Um. 15. Blaisdell (1966), ilk baskisi 1929'dur, DU hakkindaki en iyi cahsmadir. Aynca bknz. Du Velay 1978, 299-360; Morawitz 1979, 184-304; Feis 1930, 332-341. Qzet icin bknz. Owen 1981,192-200. 16. Reji icin yukardaki kaynaklara bknz. Aynca Quataert 1983,13-40; Mutlugag 1967. 17. Blaisdell 1966, 150-151; Parvus 1977-71-74. 18. Issawi 1980,77. 19. Bknz. Blaisdell 1966,151-152. 20. Blaisdell 1966,235-237; Feis 1930, 339-341. 21. Blaisdell 1966,6-7. 22. Blaisdell 1966,118; aynca bknz. Parvus 1977,75. 23. Parvus 1977,77. 24. Ilginc bicimde DU'nin calisanlanmn % 90'i Osmanh Muslilmanlardi (Blaisdell 1966, 118). 25. Bknz. III. bbliim. 26. Pamuk 1984a, 111-112. 27. Bknz. Quaraert 1983,18-19; aynca bknz. Mutlugag 1967. 28. Eldem 1970,133-134. 29. Aybar 1939,44,76. 133

30. issawi 1980, 77. 31. Bknz. Tablo 2; Aynca bknz. Keyder 1983. 32. Pamuk 1984a, 113; Cottrell 1975,45-46. 33. Pamuk 1984 a, 110. 34. Kapsamh bir degerlendirme icin bknz. Toprak 1982; aynca bknz. Ahmad 1980. VI. BOLUM 1. Son zamanlarda yapilan dort gahsma, Imparatorlugun diger bolgelerinde de benzer degiim ve dbniisiimlerin varhgini ortaya koyuyor. Fawaz (1983), Beymt'la Iskenderiye'yi karsilastirarak, birinci ehirdeki geliimi, sehirdeki yerel tuccarlann diinya pazarlanyla kurdugu iliskiye baghyor. Owen (1981) on dokuzuncu yiizyildaki ekonomik biiyiimenin Orta Dogu'da yerel gelirleri arttirdigi sonucuna vanyor. Davis (1983) Misir'daki yerli burjuvaziyle yabanci burjuvazinin gikarlanmn uyum icinde oldugu tezlerini reddediyor. Son olarak Quataert (1983) yerel orgutlenmenin Reji'nin Anadolu'ya sizmasma nasil direndigini anlatiyor. 2. 'Tarihsel alternatifler' konusunda bknz. Weber 1949. EK 1. Olfulerin kapsamh inceleniji igin bknz. inalcik 1983a; aynca Pyle 1977; Toprak 1983. 2. FO 78/1533: 190,31 Mart 1860; FO 78/1760: 256-258, 21 Kasim 1863. 3. inalcik 1983a, 337; Pyle 1977. 4. inalcik 1983a, 335. 5. Kula 1986,14-17. Boliimler. 6. Asagidaki cahsmalar ozellikle yararhdir: Scherzer (1873) 1970-80'ler arasinda Avusturya-Macaristan konsolosuydu; Rougon (1892) ayni yillarda Fransa konsososuydu; Georgiades (1885) izmir'de tilccardi.

134

KAYNAKCA YAYIMLANMAMI KAYNAKLAR I. Buyuk Britanya Devlet Arsivi, Londra. 1. Giimriik ve Istihlak Vergisi Dairesi Cust 4. Ledgers of Imports, 1840-1876 2. Ticaret Dairesi BT 1/569. Petition for the Grant of a Charter of Incorpation to aProposed Bank in Izmir, 1843 FO 78. General Correspondence. Osmanh Imparatorlugu'ndaki Ingiltere konsoloslannin ozgiin yazi ve yazismalan; Bireylerle ceskli yazismalar ve Diilerinden gonderilen mektup ve yazilar, 1840-1876. FO 195. Consular Archives, Izmir ve Bursa. FO 626 .Smyrna Consular Court. II. Tiirkiye, Arkeoloji Miizesi, Izmir. Izmir Osmanh Mahkemesi sicilleri. IMS, I-XXXI. Mahkeme kayitlan, 1854-1875. RESMIYAYIMLAR Biiyiik Britanya, Avam Kamarast, Accounts and Papers, Annual Statement of Trade, 1854-1873. Biiyiik Britanya, Avam Kamarasi, Sessional Papers, 1854-1876. YAYIMLANMI KAYNAKLAR Abdul Rahman, A., ve Y. Nagata. 1977. "The Iltizam System in Egypt and Turkey" Journal of Asian and African Studies XIV: 169-94. Abou-el-Haj, Rifa'at Ali. 1974. "Ottoman Attitudes Toward Peace Making: The Karlowitz Case" Der Islam LI: 131-37. Ahmad, Feroz. 1980. "Vanguard of Nascent Bourgeuisie: The Social and Economic Policy of Young Turks, 1980-1918". O. Okyar ve H. Inalcik. der. Tiirkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, 1071-1920,329-50'de. Ankara: Meteksan. .1984. "The State Intervention in Turkey", Turcica XVI:51-64. Akarh, Engin D. 1976. "The Problems of External Pressures, Power Struggles and Budge135

tary Deficits in Ottoman Politics under Abdiilhamid II (1876-1909). Yayimlanmamis Ph. D. tezi, Princeton U. Akbal, Fazila, 1951, "1831 Tarihinde Osmanh tmparatorlugu'nda tdari Taksimat ve Niifus", Belleten XV: 60, Ekim, 617-28. Aktan, Re$at, 1966. "Agricultural Policy of Turkey", C. Issawi, der. The Economic History of the Middle East, 1800-1914, 108-13'de, Chicago and London, University of Chicago Press. Ali, 1976. istanbul'da Elli Yilhk Onemli Olaylar. Istanbul; Sander. Amin, Samir. 1976. Unequal Development New York; Monthly Review Press. Anderson, M.S. 1966. The Eastern Question. London and New York: St. Martin's Press. Anderson, Olive. 1961. "Economic Werfare in the Crimean War", Economic History Review, Second Series, XIV, 1,34-47. .1964. "Great Britain and the Beginnings af the Ottoman Public Debt 1854-55", The Historical Journal VII, 1: 47-63. Arrighi, Giovanni. 1978. The Geometry of Imperialism. London: New Left Books. .1978a. "Towards a Theory of Capitalist Crisis", New Left Review 111 (Sept. Oct.): 3-24. ve Jessica Drangel. 1986. "The Stratification of the World Economy: An Exploration of the Semiperipheral Zone" Review X, 1 (Summer): 9-74. Ashworth, William. 1962. A Short History of the International Economy Since 1850. Londra: Longman. Aybar, Celal. 1939. Osmanh Imparatorlugunun Ticaret Muvazenesi 1878-1913. Ankara: Basvekalet tstatistik Enstiriisu. Aymard, Maurice. 1966. Venise, Ragu.se et le commerce du ble pendant la seconde moitie du XVIe siecle. Paris: Ecole Pratique des Hautes Edudes. Baer, Gabriel. 1970. "Guilds in the Middle Eastern History", M. A. Cook, der. Studies in the Economic History of the Middle East, 11-30'da, Londra: Oxford Universty Press. 1970a "The Administrative Economic and Social Functions of Turkish Guilds" International Journal of Middle East Studies 1: 28-50. Bagi, Ali thsan. 1983. Osmanh Ticaretinde Gayri Miislimler. Ankara. Turhan KitabeBailey, Frank Edgar. 1970. British Policy and the Turkish Reform Movement: A Study in Anglo-Turkish Relations, 1826-1853. New York: Howard Fertig. Bairoch, Paul. 1973. "European Foreign Trade in the XIX Century: The Development of the Value and Volume of Exports (Preliminary Results)" Journal of European Economic History II (Spring): 5-36. . 1974. "Geographical Structure and Trade Balance of European Foreign Trade from 1800 to 1970" Journal of European Economic History III (Winter):557-608. Barkan, Qmer Liitfi. 1943. "Osmanh tmparatorlugunda Bir Iskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakiflar ve Temlikler" Vakiflar Dergisi II: 279-365. 1949-1954. "Osmanh tmparatorlugunda Bir tskan ve Kolonizasyon Medodu Olarak Surgunler" Istanbul Universitesi iktisat Fakiiltesi Mecmuasi XL524-569, XIII: 56-79, 136
vi.

XIV: 209-237. 1957. "Essai sur les donnes statistique des registres de recenament dans l'empire Ottomane aux XVe et XVIe siecles "Journal of the Economic and Social History of the Orient 1:1,9-36. 1975. "To Price Revolution of the 16th Century "International Journal of Middle-East Studies VI, (Jan): 3-28. 1980. Turkiye'de Toprak Meselesi. Toplu Eserleri: 1, Istanbul, Gozlem. Barsoumian, Hagop. 1982. "The Dual Role of the Armanian Amira Class within the Ottoman Goverment and the Armenian Millet (1750-1850)". B. Braude ve B. Lewis.der. Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society I, The Central Lands, 171-84. New York ve Londra: Holmes and Meier. Berend, I.T. ve Gy. Ranki. 1982. The European Periphery and Industrialization 17801914. Cambridge: Cambridge University Press. Bilget, Adnan. 1949. Son Yiizyilda Izmir. Izmir, Meshet Basimevi. Blaisdell, Donald C. 1966. European Financial Control in the Ottoman Empire: A Study of the Establiahment, Activities and Significance of the Administration of the Ottoman Public Debt New York: AM-Press. Bodman, Herbert, Jr. 1963. Political Factions in Aleppo, 1760-1825. Chapel Hill: The University of North Carolina Press. Boratav, Korkut ve Okciin, Gundiiz, Pamuk, evket, 1985. "Ottoman Wages and the World Economy, 1839-1913" Review VIII, 3 (Winter): 379-406. Born, Erich. 1983. International Banking. Warwickahire: Berg. Braude, Benjamin. 1979. "International Compatition and Domestic Cloth in the Ottoman Empire, 1580-1650: A Stday on Underdevelopment" Review 11,3 (Winter): 937-51. Braudel, Fernand. 1972. The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II. Cilt 1. Londra: Fontane. . 1973. The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II Cilt II. 1. Londra: Fontana. .1984. The Perspective of the World, Civilization and Capitaliam, 15-18th Century III New York: Harper and Row. ve Spooner, Frank. 1967. "Prices in Europe from 1450 to 1750" Cambridge Economic History of Europe, IV, E. E. Rich ve C. H. Wilson, der.The Economy of Expanding Europe in the 16th and 17 th Conturice, 374-486'da Londra: Cambridge University Press. Buach-Zantner, R.1938. Agrarverfassung Gesellschaft and Sideling in Sudosteurope. Leipzig: O. Harrassowitz. Cadirci, Muss. 1980. "II. Mahmut Doneminde (1808-1839) Avrupa ve Hayriye Tuccarlan" O. Okyar ve H. Inalcik, der., Turkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1071-1920. 23741'de. Ankara: Meteksan. Cevdet Pasa. 1953. Tezakir, 1-12. Ankara: Turk Tarih Kurumu. 137 Cezar, Yavuz. 1986. Osmanh Maliyesinde Bunalim ve Degisjm Donemi. Istanbul: Alan Yayincihk.

Chapman, S. 1977. "The International Houses: The Continental Contribution to British Commorce, 1800-1860 "Journal of the European Economic History VI, 1 ( Spring): 5-48. Chirot, Daniel. 1976. Social Change in a Peripheral Society: The Creation of Balkan Colony. New York: Academic Press. Church, R.A. 1979. The Great Victorian Boom, 1850-1873. Londra: Macmillan. Cizakce, Murat. 1980. " Price History and the Bursa Silk Industry, A Study in Ottoman Industrial Decline, 1550-1650" Journal of Economic History XL, 3 (September): 533-550. Clapham, J.H. 1968. The Economic Development of France and Germany, (4. Basim), Cambridge: Cambridge Universty Press. Clark, Edward C. 1974. "The Ottoman Industrial Revolution" International Journal of Middle East Studies V: 65-76. Clogg, Richard y.. 1976. The Movement for Greek Independence: A Collection of Documents. New York: Barnes and Noble. . 1981. "The Greek Mercantile Bourgeosie Progressive or Reationary?" R. Clogg, der., Balkan Society in the Age of Greek Independence, 85- 110'da Londra: Macmillan. . 1982. "The Greek Millet in the Ottoman Empire" B. Braude ve B. Lewis,der., Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Sociaty, I, The Contral Lands, 185-207'de. New York ve Londra: Holmes and Meier. Cole, W.A. ve Phyllis Deane, 1966. "The Growth of National Incomes", The Cambridge Economic History of Europe, VI.H.J. Habakkuk ve M. Postan, der., The Industrial Revolutions and After; Incomes, Population and Technological Change (1), 1-55. Cambridge: Cambridge Universty Press. Cook, M. A. 1972. Population Pressure in Rural Anatolia 1450-1600. Londra: Oxford Universty Press. Cottrall, P. 1975. British Overseas Investments in the Nineteenth Century. Londra: Macmillan. Cuinet, Vital. 1892. La Turquie d'Asie, Geographie administrative statistique descriptive et raisonnee de chaque province de I'Asie Mineure, III: Basra, Izmir, Biga. Paris: E. Leroux. Dames Longworth, 1921. "The Portuguese and the Turks in the Indian Ocean in the Sixteenth Century" Journal of the Royal Asiatic Society, 1-28? Davis, Eric. 1983. Challenging Colonialism: Bank Misr and Egyptian Industrialization, 1920-1941. Princaton: Princeton University Press. Davis, Ralph. 1979. The Industrial Revolution and British Overseas Trade. Leicester, Leicester University Press. Davison, Roderick. 1963. Reform in the Ottoman Empire. Princeton: Princeton Universty Press. .1980. " The First Ottoman Experiment with Paper Money" O. Okyar ve H. Inalcik, der., Tiirkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, 1071-1920, 243-5l'de Ankara: Meteksan. Deveraux, Robert. 1963. The First Ottoman Constitutional Period, Baltimore: John Hopkins Press.

138

Dovring, Folke. 1966. The Transformation of European Agriculture" The Cambridge Economic History- of Europe, Cilt VI, H. J. Habakkuk ve M. Postan, der., The Industrial Revolutions and After: incomes, Population and Technological Change, II, 603-72'de. Cambridge: Cambridge University Press. Dumont, Paul, 1982. "Jewish Communities in Turkey During the Last Decades of the Nineteenth Century in the Light of the Archives of the Alliance Israelite Universelle" B. Braude ve B. Lewis, der., Christians and Jews in the Ottoman Empire: Functioning of a Plural Society, I, Central Lands, 209-42'de. New York ve Londra: Holmes and Meier. Du Velay, A. 1978. Tiirkiye Maliye Tarihi. Ankara: Maliye Bakanhgi Tetkik Kurulu. (Ash: Essai sur l'histoire financiere de la Turquie depuis le re"gne du Sultan Mahmoud II jusqou a nos jours. Paris: A. Rousseau, 1903). Eldem, Vedat. 1970. Osmanh Imparatorlugunun iktisadi artlari Hakkinda Bir Tetkik. Ankara: T. ! Bankasi Kiiltiir Yayinlan. Emmanuel, Arghiri. 1972. "White Settler Colonialiam and the Myth of Investment Imperialism" New Left Review 73 (May- June): 35-57. Fairline, Susan. 1964. "Dyestuffs in the Eighteenth Century" Economic History Review, 2nd Series, XVII, 488-510. .1969. "The Com Laws and British Wheat Production, 1829-76" Economic History Review, 2nd series, XXII, 1 (April): 88-113. Farley, James Lewis. 1862. The Resources of Turkey Considered with Special Reference to the Profitable Investment of Capital in the Ottoman Empire, Londra: Longman, Green, Longman and Roberts. Faroqhi, Suraiya. 1977. "Rural Society in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth Century (1)" Turcica IX/I:161-95. .1979. "Rural Society in Anatolia and the Balkans during the Sixteenth Century (II)" Turcica XI: 103-53. . 1979. "Sixteenth Century Periodic Markets in Various Anatolian Sancaks: tcel, Hamid, Karahisar-i Sahib, Kiitahya, Aydm, Mentese" Journal of the Economic and Social History of the Orient XXII, 1 (Jan): 32-80. : .1984. Towns and Townsman in Ottoman Anatolia, 1520-1650. Cambridge: Cambridge University Press. . 1986. "The Venetian Presence in the Ottoman empire, 1600-1630" The Journal of European Economic History XV,4 (Fall):345-84. Fawaz, Leila. 1983. Merchants and Migrants in Nineteenth Century Beirut. Cambridge: Harvard University Press. Feis, Herbert. 1930. Europe, The World'a Banker 1870-1914. New Haven: Yale University Press. Findley, Carter V. 1980. Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789-1922. Princeton: Princeton University Press. Fisher, Charles A. 1966. "The Changing Dimensions of Europe" Journal of Contemporary History 1,3 (July) 3-20. Fleischer, Cornell. 1986. Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire. Princeton: Princeton University Press. 139

Frangakis, Elena. 1984. "The Commerce of Izmir in the Eighteenth Century. 1695-1820" Yayimlanmami Ph. D. tezi. King'a College, Londra Universitesi. Frank, Andre Gunder. 1978. Dependent Accumulation and Underdevolepment. New York: Monthy Review Press. Friedmann, Harriet. 1978. "World Market, State and Family Farm: Social Bases of Household Production in the Era of Wage Labor" Comparative Studies in Society and History XX, 4 (Oct) 545-86. Gallagher, John ve R. Robinson. 1953. "The Imperialism of Free Trade" Economic History Review, 2 nd series, VI, 1,1-15. Gandev, Christo. 1980. "L'apparition des rapports capitalistes dans 1'economie rurale de la Bulgarie du nord ouest au cours du XVIIIe siecle" Etudes Historipues 1:207-20. Gene, Mehmet. 1984. "Osmanh Ekonomisi ve S v Yapit 4, Nisan-Mayis, 52-61; 5, aa" Haziran-Temmuz, 86-93. Georgiades, Demetrios. 1885. Smyrne et I'Asie Mineure au point de vue eonomique et commercial. Paris:Impr. Chaix. Gerber, Haim. 1987. The Social Origins of the Modern Middle East BouldenLynne Rienner. Girard, L. 1966. "Transport" The Cambridge Economic History of Europe, Cilt VI, H.J. Habakkuk ve M. Postan, der., The Industrial Revolutions and After: Incomes, Population and Technological Change (1). Cambridge: The University Press. Glass, D. V. ve E. Grebenik. 1966. "World Population, 1800-1950" The Cambridge Economic History of Europe Cilt VI, H. J. Habakkuk ve M. Postan, der., The Industrail Revolutions and After: Incomes, Population and Technological Change (1). Cambridge: > The University Press. Goffman, Daniel. 1985. Izmir as a Commercial Center: The Impact of Western Trade on an ottoman Porte, 1570-1650. Yayinuanmamis, Ph. D.tezi, University of Chicago. Gordon, L. James. 1932. American Relations with Turkey, 1830- 1930, an Economic Interpretation. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Gould, Andrew. 1976. "Lords or Bandits? The Derebeys of Cilicia" International Journal of Middle East Studies VII: 4,485-505. GOkbilgin, Tayyib. 1967. "Tanzimat Hareketinin Osmanh tmparatorlugunda Hububat Meselesi ve Hububattan Ahnan Vergiler. Istanbul: Sermet Matbaasi. 1980. "Grain Supply of Istanbul in the Eighteenth Century" C. Issawi, The Economic History of Turkey, 1800-1914, 24-33. Chicago: The University of Chicago Press. Giiran Tevfik. (tarihsiz) "Osmanh Tanm Ekonomisine Giri, 1840-1910", yayimlanmamis cahsma. Haddad, William ve William Ochsenwald, y., 1977. Nationalism in a Nonnational State. Columbus: Ohio State University Press. Hess, Andrew. 1970. "The Evolution of the Ottoman Seaborne Empire in the Age of the Oceanic Discoveries, 1453-1525" American Historical Review LXXV, 7(Dec): 1892-1919. Hobsbawm, Eric. 1962. The Age of Revolution. New York:Mantor. .1968. Industry and Empire. Harmondsworth: Penguin. 140

. 1979. The Age of Capital 1848-1875. New York: Mentor. Hopkins, Terence K. 1979. "The Study of the Capitalist World Economy: Some Introductory Considerations" W.L. Goldfrank, der, The World System of Capitalism, Past and Present Beverly Hills:Sage. .ve Immanuel Wallerstein. 1977. "Patterns of Development of the Modem World System" Review I, 2(Fall): 111-45. . ve Immanuel Wallerstein. 1981. "Structural Transformations of the World Economy" R. Rubinson, der, Dynamics of World Development, 233-261 de. Beverly Hills: Sage. Hourani, Albert. 1968. "Ottoman Reform and the Politics of Notables" W. Polk ve R. Chanbers, der, Beginnings of Modernisation in the Middle East: The Nineteenth Century, 41 -68'de. Chicago: The University of Chicago Press. Hurewitz, J. C. 1961. "The Europeaniation of Ottoman Diplomacy: The Conversion from Unilateralism to Reciprocity in the Nineteenth Century" Belleten XXV, 99, Temmuz, 455-66: . 1975. The Middle East and North Africa in World Politics: A Documentary Record, I: European Expansion 1535-1914, 2. y. New Haven: Yale Universty Press. Imlah, Albert Henry. 1958. Economic Elements in the Pax-Britannica. Cambridge:Harvard University Press. Inalcik, Halil. 1954. "Ottoman Methods of Conquest" Studia Islamica II: 103-129. . 1960. "Bursa and the Commerce of the Levant" Journal of Economic and Social History of the Orient III: 2,131-47. . 1964a. "Sened-i Ittifak ve Giilhane Hatt-i Humayunu" Belleten XXVIII: 112., 603-621. 1964b. "Tanzimatin Uygulanmasi ve Sosyal Tepkileri" Belleten XXVIII: 112, 623-690. . 1969. "Capital Formation in the Ottoman Empire" The Journal of Economic History XXIX, 1 (Mart): 97-140. .1971. "Imtiyazat. The Ottoman Empire", Encylocpedia of Islam", 2. baski, III, 1179-1189. .1973. The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-1600. New York: Praeger. . 1975. "Kanun" Encylocpedia of Islam, 2. baski, IV, 562-62. Leiden: EJ.Brill. 1975a. "Kanunname" Encyclopedia of Islam, 2. baski, IV, 562-66. Leiden: E. J. Brill. .1977. "Centralization, Decentralization in Ottoman Administration" T.Naff ve R. Owen, der, Studies in Eighteenth Century Islamic History, 27-52'de. Carbondale: Southern Illionis University Press. .1978. "The Ottoman Decline and Its Effects Upon the Reaya" The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy, 338-354'de. Londra: Variorum Reprints. . 1980. "Osmanh Pamuklu Pazan, Hindistan ve tngiltere: Pazar Rekabetinde 141 Emek Maliyetinin Rolii" ODTU Gelisme Dergisi/METU Studies in Development, 1979/ 1980,1-65. . 1980a. "Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-

1700" Archivum Ottomanicum VL283-337. .1983. "The Emergence of Big Farms, Ciftliks: State, Landlords and Tenants J.L. Bacque-Grammont ve P. Dumont, der, Contributions a L'Histoire Economique et Sociale de l'Empire Ottoman, 105-26'da. Leuven: Ed. Peeters. .1983a. "Introduction to Ottoman Metrology" Turcica XV:311-48. Iseminger, Gordon L. 1968. "The Old Turkish Hands: The British Levantine Consuls, 1856-1876" Middle East Journal XXII, 3 (Summer): 297-316. Iiksal, Cavide. 1968. "Tiirkiye'de Ilk Bankacihk Hareketi ve Osmanh Bankasi'nm kurulmasi". Belgelerle Tiirk Tarihi Dergisi, 1,10, Temmuz, 72-79. Islamoglu, Huri ve Caglar Keyder. 1977. "Agenda for Ottoman History" Review I, 1 (Summer):31-55. . ve Suraiya Faroqhi. 1979. "Crop Patterns and Agricultural Trends in Sixteenth Century Anatolia" Review II, 2(Winter):401-36. Issawi, Charles (Giri$'le birlikte der.) 1966. The Economic History of the Middle East 1800-1914. Chicago ve Londra: The Universty of Chicago Press. . 1970. "The Decline of Middle-Eastern Trade, 1100-1850" D.S.Richards, der, Islam and the Trade of Asia, 245-66'da. Oxford: Oxford Universty Press. . 1977. "Population and Resources in the Ottoman Empire and Iran" T. Naff ve R. Owen, der, Studies in the Eighteenth Century Islamic History, 152-54'de. Carbondale: Southern Illiois University Press. 1980. The Economic History of Turkey: 1800-1914. Chicago: The University of Chicago Press. . 1982. "The Transformation and the Economic Position of the Millets in the 19th Century" B.Braude ve B. Lewis, der, Christians and Jews in the Ottoman Empire, I, 26185'de. New York ve Londra: Holmes ve Meier. Itzkowitz, Norman. 1980. Ottoman Empire and Islamic Tradition. Chicago ve Londra: Universty of Chicago Press. Jelavich, Charles ve Barbara. 1977. The Establishment of the Balkan National States:1804-1920. Seattle :Universty of Washington Press. Jenks, Leland H. 1973. The Migration of British Capital to 1875. New York: Barnes and Noble. Jennigs, Ronald C. 1973. "Loans and Credit in Early 17th. c. Ottoman Judicial Records" Journal of the Economic and Social History of the Client XVI: 168-216. Kangar, Salgur. 1983. "La conquete du marche interne par le cpitalisme industriel concurrrentiel (1838-1881)"J.L.Bacque-Grammont ve Paul Dumont, der., Economie et sociti6s dans l'empire Ottoman, 355-409'da. Paris: Editions du Centre National de la Recherche Scientifique. Karidis, Viron. 1981. "A Greek Mercantile Paroikis: Odessa 1774-1829" R. Clogg, der., Balkan Society in the Age of Greek Independence, 111-36'da. Londra: Macmillan. Karpat, Kemal. 1973. An Inquiry into the Social Foundations of Nationalism in the Ottoman State. Princeton: The Woodrow Wilson School, Princeton University. . 1987. "Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893" International Journal of Middle East Studies IX:237-74. 142

. 1982. Millets and Nationality: The Roots of the Incongruity of Nation and State in the Post-Ottoman Era" B.Braude ve B. Lewis, y. , Chiristians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, I, The Central Lands, 141-69'da. New York ve Londra: Holmes ve Meier. .1983. "The Ottoman Demography in the Nineteenth Century: Sources, Concepts, Methods" J.L. Bacque-Grammont ve Paul Dumont, y., Economie et Societes dans l'Empire Ottoman, 207-18'de, Paris: Editions du Centre National de la Recherche Scientifique. .1985. Ottoman Population 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. Madison: University of Wisconsin Press. Kasaba, Resat. 1985. "Gee Donem Osmanh Toplumsal Tarihi tgin Kaynak Olarak Mahkeme Sicilleri" Tarih ve Toplum, 14, Subat, 49-53. .1986. Peripheralization of the Ottoman Empire. Yayimlanmami Ph. D. tezi. State University of New York, Binghamton. Kazgan, Haydar. 1977. "Osmanh Kaynaklanna Gore Istanbul'daki Esham ve Tahvilat Borsast ve Borsa Oyunlan" Toplum ve Bilim, 2, Yaz, 157-64. Keyder, Caglar. 1981. "Proto-Industrialization and the Periphery: A Marxist Perspective" The Insurgent Sociologist X, 3 (Winter): 51-57. .1983. "Small Peasant Ownership in Turkey: Historical Formation and Present Structure" Review VII, l(Summer):53-107. .1983a. "The Cycle of Sharecropping and the Consolidation of Small Peasant Ownership in Turkey" The Journal of Peasant Studies X, 2-3 (Jan/April): 130-45. Kiray, Miibeccel Belik.1972. Orgutlesemeyen Kent: izmir'de i$ Hayatimn Yapisi ve Yerlesme Diizeni. Ankara: Turk Sosyal Bilimler Dernegi. Kondratieff, N. D. 1979. "The Long Waves in Economic Life" Review II, 4 (Spring) :519-62. Kortopeter, Carl M. 1966 "Ottoman Imperial Policy ant the Economy of the Black Sea Region in the 16th Century" Journal of the American Oriental Society LXXXVI:86-113. Koymen, Oya. 1971. "The Advent and Consequences of Free Trade in The Ottoman Empire" Etudes Balkaniques, 2. Kunt, Metin. 1983. The Sultan's Servants, the Transformation of Ottoman Provincial Government 1550-1650. New York: Columbia University Press. Kurmu, Orhan. 1974. Emperyalizmin Tiirkiye'ye Girisl. Istanbul: Bilim Yayinlan. .1981. "Some Aspects of Handicraft and Industrial Production in Ottoman Anatolia, 1800-1915" Asian and African Studies XV, 1 (March) 85-101. .1987. "The Cotton Famine and its Effects on the Ottoman Empire" H. Islamoglu-tnan, der, The Ottoman Empire and the World Economy, 160-169'da. Cambridge: Cambridge University Press. Kutiikoglu, Mubahat. S. 1976. Osmanh-Ingiliz iktisadi Munasebetleri, II, 1838-1850. Istanbul: Edebiyat Fakiiltesi Basimevi. Lampe, John R. ve Marvin R. Jackson. 1982. Balkan Economics History, 1550-1960. Bloomington: Indiana University Press. Landes, David. 1958. Bankers and Pashas: International Finance and Economic Imperialism in Egypt. Cambridge: Harvard Universty Press. 143

.1966. "Technological Change and Development in Western Europe, 17501914" The Cambridge Economic History of Europe, Cilt VI/1, H.J. Habakkuk ve M. Postan, der, The Industrial Revolutions and After: Incomes, Population and Technological Change, 274-601 'de. Cambridge: The University Press. Leon, George. 1972. "The Greek Merchant Marine" Stelios Papadopulos, der, The Greek Merchant Marine, 13-44'de. Atina: National Bank of Greece. Lewis, Bernard. 1978. Growth and Fluctuations, 1870-1913, London ve Boston: G. Allen and Unwin. Lewis, Bernard. 1960. "Berath" Encyclopaedia of Islam, 2.baski, cilt I, 1171. Leidan E.J.Brill. .1965. "The Ottoman Empire in the Mid-Nineteenth Century" Middle Eastern Studies I, 3 (April):283-95. .1976. The Emergence of Modern Turkey. Londra: Oxford University Press. Lilley, Samuel. 1978. "Technological Progress and the Industrial Revolution 1700-1914" Carlo M. Cipolla, der, The Fontana Economics History of Europe, cilt 3, The Industrial Revolution. Glasgow: Fontana/Collins. Lybyer. A.H.1915. "The Ottoman Turks and the Routes of Oriental Trade" English Historical Review XXX (October): 577-88. Mantran, Robert. 1962. Istanbul dans la seconde Moitie du XVHe sidcle. Paris: Librarie Adrian Maisonneuve. Mardin, erif. 1962. The Genesis of Young Ottoman Thought Princeton: Princeton University Press. .1969. "Power, Civil Society and Culture in the Ottoman Empire" Comparative Studies in Society and History XI: 258-81. Marx, Karl. 1952. "Tne Crimean War: The Background of the Dispute(1853-1854) K.Marx ve F.Engels, The Russian Menace to Europe, 120-58'de. Glencoe: The Free Press. Michelsen, Edward Henry. 1853. The Ottoman Empire and its Resources. Londra: Simpkin Marshall. Mitchell, B.R.1981. European Historical Statistics, 1750-1975. New York: Facts on File. Morawitz, Charles. 1979. Tiirkiye Maliyesi. Ankara: Maliye Bakanhgi Tetkik Kurulu Yayim. (Ash: Les Finances de la Turquie, Paris: Guillaumin, 1902). Mumcu, Ahmet. 1985. Osmanh Devletinde Riisvet. Istanbul: Inkilap Kitabevi. Mutlucag, Hayri. 1967. 'Diiyun-i Umumiye ve Reji Soygunu" Belgelerle Turk Tarihi Dergisi 1,2, Kasim, 33-39. McGowan, Bruce. 1969. "Food Supply and Taxation on the Middle Danube (1508-1579) "Archivum Ottomanicum 1:138-96. .1981. Economic Life in Ottoman Europe. Taxation Trade and the Struggle for Land, 1600-1800. Cambridge: Cambridge Universty Press. McNeill, William. 1964. Europe's Steppe Frontier, 1500-1800. Chicago:Universty of Chicago Press. Nagata, Yuso. 1976. Muhsinzade Mehmet Pasa ve Ayanlik Miiessesesi. Tokyo: Study 144

of Language and Cultures of Asia and Africa, Monography Series, No 6. .1976a. Some Documents on the Big Farms (Ciftliks) of the Notables in Western Anatolia. Tokyo:Studia Culturae Islamicae, No. 4. Nickoley, E. Frederick. 1924. "Agriculture" E. G. Mears, der, Modern Turkey, 280301'de, New York: The Macmillan. Okciin, Giindiiz. 1972. "19. Yiizyihn ikinci Yansinda Imalat Sanayi Alamnda Verilen Ruhsat ve tmtiyazlann Ana Cizgileri" Siyasal Bilgiler Fakiiltesi Dergisi XXVII: 1,136-66. Ortayh, liber. 1983. Imparatorlugun En Uzun Yiizyih. Istanbul: Hil Yaymlan. .1985. Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Yonetim Gelenegi. Istanbul: Hil Yayinlan. Owen, Roger. 1981. The Middle East in the World Economy, 1800-1914. Londra ve New York: Methuen. Ozkaya, Yiicel. 1974. "XVIII. Yuzyilda Cikanlan Adaletnamelere Gore Turkiye'nin Ic Durumu" Belleten XXXVIII (Temmuz): 445-91. .1977. Osmanh Imparatorlugu'nda Ayanhk. Ankara: AUDTCF Yayinlan. Paish, F. W. 1949. "Banking Policy and* the Balance of Payments" The American Economics Association, der, Readings in the Theory of International Trade, 35-55'de. Philadelphia ve Toronto: The Blackstone Co. Pamuk, evket. 1984. Osmanh Ekonomisi ve Diinya Kapitalizmi (1820-1913). Ankara: Yurt Yayincihk. .1984a. "The Ottoman Empire in the 'Great Depression' of 1873-1896" Journal of Economic History XLIV, l(March):107-l 18. Paris, Robert. 1957. Histoire du Commerce de Marseille de 1600 a 1789. Paris: Librairie Leon. Parvus Efendi, 1977. Turkiye'nin Mali Tutsakhgi. Istanbul: May Yayinlan. Paskaleva, Virginia. 1968. "Contribution aux Relations Commerciales des Provinces Balkaniques de l'Empire Ottoman avec les Etats Europeans au cours du XVHIe siecle "Etudes Historiques IV:265-292. Piatt, D. C M . 1971. The Cinderella Service: British Consuls Since 1825. Londra: Longman. Polanyi, Karl. 1957. The Great Transformation. Boston: Beacon Press. .1971. "Economy as Instituted Process". K. Polanyi, C. Arensberg, H.W. Pearson, der, Trade and Market in the Early Empires, 423-70'de. Chicago: Gateway Editions. Poroy, Ibrahim lhsan. 1981. Expansion of Opium Production in Turkey and The State Menopoly of 1828-1839" International Journal of Middle East Studies XIII: 191-211. Puryear, Vernan John. 1969. International Economics and Diplomacy in the Near East, A Study of British Commercial Policy in the Levant, 1854-1853. Hamden: Archon Booke. Pyle, Nancy. 1977. "Ottoman Okka Weights" Belleten XLI: 161,115-23. Quataert, Donald. 1973. "Ottoman Reform and Agruculture in Anatolia, 1876-1908" Yayimlanmami Ph. D. tezi, University of California, Los Angeles. 1981. "Agricultural Trends and Government Policy in Ottoman Anatolia, 1800145

1914" Asian and African Studies XV, 1 (March): 69-84. 1983. Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire, 1881-1908. Rections to European Economic Penetration. New York: New York University Press. 1986. "Machine Breaking and the Changing Carpet Industry of Western Anatolia, 1860-1908" Journal of Social History XIX, 3 (Spring): 473-489. Rafeq, Abdul-Karim. 1977. "Changes in the Relationship Between the Ottoman Central Administration and the Syrian Provinces from the Sixteenth to the Eighteenth Centuries" T. Naff ve R. Owen, der., Studies in Eighteenth Century Islamic History, 53-73'de. Carbondale ve Edwardaville Southern Illinois University Press. Research Working Group on Cyclical Rhythms and Secular Trends. 1979. "Cyclical Rhythme and Secular Trends of the Capitalist World Economy: Some Premises, Hypotheses and Questions" Review LL, 4 (Spring): 483-500 Robbins, Michael. 1962. The Railway Age. Londra: Routledge and Kegan Paul. Rodkey, F.S. 1958. "Ottoman Concern About Western Economic Penetration in the Levant 1849-1856" Journal of Modern History XXX:340-53. Rosenthal, Steven. 19S2. "Minorities and Municipal Reform in Istanbul, 1850-1870. B. Braude ve B. Lewis, der.,. Christians and Jews in the Ottoman Empire. Functioning of a Plural Society, I, Central Lands, 369-85'de. New York ve Londra: Holmes and Meier. Rougon, Firmin. 1892. Smyrne, situation commerciale et economique des pays compris dans le circonscription du consulat general de France. Paris: Berger Levrault. Sadat, Deena. R. 1972. "Rumeli Ayanlan: The Eighteenth Century" Journal of Modern History XLIV (Summer): 346-63. Sahillioglu, Halil. 1968. "XVII. Yiizyil Ortalannda Osmanh Sanayi Bolgelerimiz ve Ticari Imkanlan" Belgelerle Turk Tarihi Dergisi, IJJ, Agustos, 61-66. 1978. "Osmanh Para Tarihinde Diinya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri, 13001750" ODTU Gelisme Dergisi, Ozel Sayi, 1-38. Sakaoglu, Necdet. 1984. Anadolu Derebeyi Ocaklarmdan Kose Pasa Hanedani. Ankara: Yurt Yayinlan. Sarc, Omer Celal. 1966. "Tanzimat ve Sanayimiz" C. Issawi, der., The Economic History of the Middle East, 48-59'da. Chicago: The University of Chicago Press. Saul, S.B. 1969. The Myth of Great Depression, 1873-1896. Londra: The Macmillan Press. Scherzer, Charles de (Karl Ritter von). 1873. La Province de Smyrne. Viyana: Alfred Holder, Librarie Univeritaire de Beck. Schlote, Werner. 1951. British Overseas Trade, From 1700 to the 1930's. Oxford: Basil Blackwell. Semmel, Bernard. 1970. The Rise of Free Trade Imperialism. Cambridge: Cambridge University Perss. Senior, Nassau William. 1959. Journal Kept in Turkey and Greece in the Autumn of 1857 and the Beginninge of 1858. Londra: Longman, Brown, Green, Longmans and Roberts. Shaw, Stranford J. 1969. "The Origins of Representative Government in the Ottoman Empire: An Introduction to the Provincial Councils, 1839-1876" R.B. Winder, der., Near Eas146

tern Round Table, 1967-68, 55-142. New York: New York University. 1971. Between Old and New: The Ottoman Empire under Sultan Selim III, 1789-1807. Cambridge: Harvard University Press. 1975. "The Nineteenth Century Ottoman Tax Reforms and Revenue System" International Journal of Middle East Studies VI:421 -59. Stavrianos, L.S. 1858. The Balkans Since 1453. New York: Rinehart and Company. Stelle, Charles. 1940. "American Trade in Opium in China" The Pacific Historical Review IX. 4 (December): 425-44. Stoianovich, Traian. 1953. "Land Tenure and the Related Sectors of the Balkan Economy, 1600-1800" Journal of Economic History XIII, 4 (Fall): 398-411. 1960. "The Conquering Balkan Orthodox Merchant: Journal of Economic History XX, 2 (June): 234-313. Sugar, P.F. ve I.J. Lederer. 1969. Nationalism in Eastern Europe. Seattle: University of Washington Press. Supple, Barry. 1978. "The State and the Industrial Revolution 1700-1914" C. Cipolla, der., The Fontana Economic History of Europe, Cilt HI, The Industrial Revolution,30157'de. Glasgow: Fontana. Sussnitzki, A. J. 1966. "Ethnic Division of Laber." C. Issawi, der., The Economic History of the Middle East, 115-25'de. Chicago: The University of Chicago Press. Suvla, Refii iikrii. 1966. "Tanzimat Devrinde Istikrazlar" (Debts during the Tanzimat Period). C. Issawi, der., The Economic History of the Middle East 95-106'da. Chicago: The University of Chicago Press. Svoronos, N. 1956. Le Commerce de Salonique au XVIIIe Siecle. Paris: Presses Universitaires de France. Temperley, Harold. 1933. "British Policy Towards Parliamentary Rule and Constitutionalism in Turkey, 1830-1914" Cambridge Historical Jurmal IV:3, 156-91. Tengirsenk, Yusuf Kemal. 1940. "Tanzimat Devrinde Osmanh Devletinin Harici Ticaret Siyaseti" Tanzimat I: 289-320. Istanbul: T.C. Maarif Vekaleti. Todorov, Nikolai. 1983. The Balkan City, 1400-1900 Seattle ve Londra: University of Washington Press. Todorova, Maria. 1977. "British and Russian Policy Towards the Reform Movement in the Ottoman Empire (30's-50's of the 19 th c.)" Etudes Balkaniques 111:3, 17-41. Toprak, Zafer. 1982. Turkiyede Milli iktisat, 1908-1918. Ankara: Yurt Yayinlan. 1983. "Onemli Bir Yasa: Olciiler Kanunu (1931)" Yapit 47'2, arahk-Ocak, 37-43. Turan, erafettin. 1968. "Venedikte Turk Ticaret Merkezi" Belleten, XXXII, 126, Nisan, 247-283. Turgay, Uner. 1981-1985. "The Nineteenth Century Golden Triangle: Chinese Consumption, Ottoman Production and the American Connection" International Journal of Turkish Studies II, 2 (Winter 1981-82): 105-125; III, 1 (Winter 1984-85): 65-91. Turk Ziraat Tarihine Bir Bakis, 1938. Istanbul: Devlet Basimevi. Ubicini, M.A. 1856. Letters on Turkey, Part I: Turkey and the Turks. Londra: John Murray. (Yeni basim New York: Arno Press, 1973). 147

1856a. Letters on Turkey, Part II:The Raiajs. Londra: John Murray (yeni basim New York: Arno Press, 1973). Ulgener, Sabri. 1981. tktisadi Coziilmenin Ahlak ve Zihniyet Diinyasi Istanbul: Der Yayinlan. Ulker, Necmi. 1974. "The Rise of Izmir" Yayimlanmami Ph. D. tezi. University of Michigan. Ulucay, Cagatay. 1942. "Karaosmanogullanna Ait Bazi Vesikalar" Tarih Vesikalan II: 193-207, 300-308,434-440,; III: 117-126. ve Ibrahim Gokcen. 1939. Manisa Tarihi. Istanbul: Resimli Ay Matbaasi. Urquhart, David. 1833. Turkey and its Resources. Londra: Saunders and Otley, Conduit Street. . Veinstein, Gilles. 1976. "Ayan de la Region d'lzmir et Commerce du Levant (Deuxieme Moitie du XVIIIe siecle)" Etudes Balkaniques XII:3,71-83 Velidedeoglu, Hifzi Veldet. 1940. "Kanunlajtirma Hareketleri ve Tanzimat" Tanzimat I: 139-209. Istanbul: T.C. Maarif Vekaleti. Viner, J. 1928. "International Finance and Balance of Power Diplomacy 1880-1914" Southwestern Political and Social Science Quarterly IX: 407-51. Wallerstein, Immanuel. 1974. The Modern World System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World Economy in the Sixteenth Century. New York: Academic Press. 1979. "The Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Some Questions for Research" Review II, 3 (Winter): 389-98. _1980. The Modern World-System II: Mercantilism and the Consolidation of the European Economy 1600-1750. New York: Acedemic Press. 1983. Historical Capitalism. Londra: Verso. Weber, Max: 1949. "Objective Possibility and Adequate Causation in Historical Explatation" The Methodology of Social Sciences, 164-88'de. Glencoe: The Free Press. Weber, Max. 1978. Economy and Society. Guenther Roth and Claus Wittich, der., Berkeley: University of California Perss. Wolf, Eric. 1982. Europe and the People Without History. Berkeley: University of California Press. Wodd, Alfred C. 1964. A. History of the Levant Company. New York: Barnes and Noble. Woodruff, William. 1973. "The Emergence of an International Economy, 1700-1914 Carlo M. Cipolle, der., The Fontana Economic History of Europe, Cilt 4, The Emergence of Industrial Societies (2), 656-737'de. Londra ve Glasgow: Collins/Fontana. Yannoulopoulos, Yannis. 1981. "Greek Society on the Eve of Independence" Richard Clogg, der., Balkan Society in the Age of Greak Independence,. 18-39'da. Londra: Macmillan. Youngson, A. J. 1966. "The Opening Up of New Territories" The Cambridge Economic History of Europe, VI, H. J. Habakkuk ve M. Postan, der., The Indistrial Revolutions and After: Incomes, Population and Technological Change (1), 139-21 l'de. Cambridge: The University Press. 148

YAAM VE ANILAR

BELGE YAYINLARI

Coeuklugumdan Oykuler / Izak Babel (Jocuklarima Mektuplar / A.Gramsci Tiikendi Konusmak istiyorum / Domitila Tiikendi Bolivya Gunlugu / E.Che Guevera Roman Gibi / Sabiha Sertel Nizamiye Kapisinda / Sacide Cekmeci Dagdan Kopan Ate / Omar Cabezas Filistin Kazanacak / Ceylan Golliicii Ben Bir Insanim / M.Memduh Uyan Kirmizi Gul ve Kasket / Z.Anadol 1968 Isyanci Bir Ogrenci Kusagi / R.Fraser Kamber Ate Nasilsin? Oykii Antolojis Hapiste Doganlar / H.imek Eylul Karanhgmdan / AlimeMitap Che/Mektuplar ve Kiiler / Derleme OLGA/Yiirekli Bir Kadinin Yaami/F.Morai DENlZ/Bir Isyancinin lzleri / Turan Feyizoglu KOLLONTAY/6zgiirlemi Bir Kadin Komiinistin Otobiyografisi Mavi Gozlii Dev / ZekeriyaSertel Atei Tutmak / E.G.Bermejo Enver G6k9e / Yasami ve Biitiin iirler Diardakiler / H.Oberdire HO t MlNH / Bir Ulusal Kurtulucunun Portresi HIDIR ve 1LYAS / A.Kadir Konuk Miilteci / Ali Haydar Ozilhan Nazim Hikmet iirinde Gizli Tarih / Emin Karaca Uzak Yakin Anilar / Vedat Gunyol Hapishane Mektuplan / A.Gramsci Sorgu / H.Alleg Gerilla Kartaldir / Mahmut Memduh Uyan Bekaa, Yaratilan Toprak / Hasan Bildirici Ben, Rigoberta Menchu / Elizabeth Burgos-Debray Duvardaki Sarmaik Gibi / Mauricio Rosencof-E.Fernandez Huidobro Vahetin Gunlugu / Mehdi Zana Kavga Suriiyor / Domitila

DUUNCE Dizisi

Canhlann Diyalektigi / Yilmaz Oner Bilimlerde ve" Sanatta Diyalektik / Yilmaz Oner Elestiri Toplum Ustiine Yazilar / Adorno Panltilar / Walter Benjamin Marksizm ve Felsefe / Karl Korsch Marksist Yontem ve Tarih Anlayii / Ferit Barut Fildisi Kulenin Diindan / P.Pasolin Ozeletiri Ogeleri / Althusser Sevgi ve Toplumsal tlijkiler / Yilmaz Oner tcimizdeki Kavga / Yilmaz Oner Giindem Yazilan / Yaar Kaya Uzun Bir Goc Oykiisii / Ibrahim Sevimli

MARENOSTRUM DIZISI Hegnar Cesmesi / Migirdic Armen Loksandra / Maria Yordanidu Yitik Kentin Kirk Yih / Kozmas Politis Aci Limonlar / Lawrence Durrell Kentimin Oykiileri / Ertugrul Aladag (l.Hamur) Bizim Mahallenin Cinlisi / Kemal Kurt Daglar Tamktir / Hiiseyin Erdem ' Diijdokumii / Yiicel Sivri Bir Sevda Yolcusuydunuz / Ayten Uyan Evina Dile Min / Mehdi Zana ULKELER BOLGELER DENEYIMLER DlZISi Uzun S v (Salvador) / J.Dunkerley aa Yunan ic Savai / D.Eudes Giiney Kore Bir Model Olabilir Mi? / U.Luther Friedman Modeli Kiskacmda Sili / A.G.Frank Lubnan'da ic S v / B.J.Odeh aa Ozgiir Bir Giiney Afrika / Nelson Mandela PALESTINE /Abu Firas (Ingilizce) Cagdas, Helen Tarihi / Nikos Svoronos Latin Amerika'nin Atar Damarlan / Osman Balcigil Nikaragua Sandinist Devrim / H.Weber Peru'da Aydinhk Yol Deneyimi / A.Lambrousse Ayaklanma tJstiine / H.Ortega Saavedra Brezilya ici Partisi / Ergun Aydinoglu Gerilla Bilanfo Cikanyor / G.Weber Iran Kiirdistam / A.Qasimlo Dar Ugende \Jq isyan / Faik Bulut Silahli Direniste Kadinlar / F.Strobl Sosyalizmi Kuracagiz / Fidel Castro Farabundo Marti / Derleme Iran Devrimi / Din, Anti-Emperyalizm ve Sol / Derleme Sam Amca'ya Fatiha / H.Alleg Bakan Gonzalo Konuuyor / L.A.Borja, J.T.Sanchez TURKIYEINCELEMELERI DlZISi Eski Sol Ustiine / Mete Tunay Alman Emperyalizminin Tiirkiye'ye Girii / L.Rathman Ingiltere'de Turk Gazeteciligi / C.O.Tiitengil Azgelimislik Siirecinde Tiirkiye (3 Cilt) / S.Yerasimos Turkiye iggi ve Sosyalist Hareketleri / Dimitir Sismanov Gei Siirecinde Turkiye / Derleme Varhk Vergisi / Ridvan Akar Cumhuriyet Halk Firkasi Programi / Ismail Beikci Turk Solu (1960-71) / Ergun Aydinoglu Ozal Ekonomisi ve igi Haklan / Mustafa Sonmez Kapitalizm ve Ulusal Ekonominin D6nuiimii / Fiigen Eryilmaz Turkiye Qenclik Hareketleri Tarihi (Cilt 1-1960-68) / Turan Feyizoglu Turkiye Ekonomisinde Bunalim (2 Cilt) / Mustafa Sonmez Azgelismenin Sosyolojisi / Cavit Orhan Tiitengil

POETIKA Dizisi

iktisat Politikalan ve B61iiiim Sorunlan / Korkut Boratav Turkiye'de Siniflar / R.N.Rozaliyev Osmanh Imparatorlugu ve Diinya Ekonomisi / Reat Kasaba INSAN HAKLARI DlZISi Hiirriyet Bildirgeleri / Derleme Insan Haklan / T.Paine Latin Amerika'da Askeri Diktatorliik ve Kadm / Derleme Diigiince Suqu I Veli Yilmaz Eyliil Hukuku / Veli Yilmaz Turkiye'de Ikence / Newyork Biirosu Raporu Ikence Olayi / B.Tarakcioglu Askeri Yargida Cifte Standart / Beige Ozgiirliik tJstiine / John Stuart Mill Once Insan Olmak / Ata Soyer KURAMSAL VE SIYASALINCELEMELER DlZISi Karl Marx ve Friedrich Engels / D.Riazanov III.Enternasyonal Belgeleri / Derleme Spartakistler Ne istiyor? / R.Luxemburg Ulusal Sorun Sendikal Miicadele ve Devrimci Savas, Uzerine / J.O.Connoly Lenin'in Diiuncesi / G.Lukacs Ideoloji ve Politika / Laclau Uluslararasi Yeni isboliimii ve Serbest Bolgeler / Derleme Azgelimis. Ulkelerde ihracata Yonelik Sanayileme / Taner Berksoy Komintern'den Kominforma (I-II) / F.Claudin Hapishane Dei'terleri / Grarnsci Tarihsel Materyalizmin izinde / P. Anderson Italya'da Ici Konseyleri / A.Gramsci Kapitalist Devlet / R.Miliband Proletarya Diktatorlugii Tartimasi / H.Draper Marksizm ve Parti / J.Molyneux Bakii Komiinii / R.G.Suny l5i Denetimi ve Sosyalist Demokrasi / C.Siriani Tarihin ironileri / Deutscher Bitmemi Devrim / Deutscher Sosyalizm ve Ozgiirliik / G.D.Volpe Uygulanabilir Bir Sosyalizmin iktisadi / Alec Nove Piyasa Sosyalizmi Tartimasi / Nove, Mandel, Harris, Brus Rusya'da ici Muhalefeti / A.Kollontay Lenin Doneminde Leninizm (I-II) / M.Liebman Diinya Bunahmi ve Siyasal Yapilar / Derleme Genel Bunalimin Dinamikleri / Derleme Yeni Soguk S v / F.Halliday aa 21. Yiizyil Eiginde Sosyalizm / Derleme Sosyalizm ve Ulusalhk / H.B.Davis Devrim Yazilan / Robespierre-Danton-Babeuf-Marat Azgelimenin iktisadi / Pierre Salama Iktisat Nedir? / Rosa Luxemburg Kapitalizm Nasil iler? P.Jalee Komunizmin Abecesi / N.Buharin, Y.Preobrajenskiy Siyasal iktidar ve Toplumsal Similar / Poulantzas Kapitalizmin Gelimesi tJstiine incelemeler / M.Dobb

Avrupa ici Hareketleri Tarihi / Abendroth Gerilla Savai ve Marksizm / Pomeroy Sosyal Reform mu, Devrim mi? / Rosa Luksemburg Kapitalizm, Sintflar ve Devlet / Haldun Gulalp
YENI SESLER / DiRENI EDEBIYATI

Dersimli Memik Aga / Haydar Iik (Roman) Yurduna Donen Gilgami / Halil Giiclii (Siir) Yiirii Direncim / Nur Bulum (Siir) Lavrion Oykiileri / Ahmet Sefa (Oykii) Kurt Agzinda Kuzu / Sait Efe (Oykii) Albatroslar / Birol Keskin (Oykii) Suyu Uyandinn Sesim Olsun / F.Qzturk (Siir) Biri Yitik Iki Ulke / Soysal Ekinci (Siir); Zamant Durdurabilmek / Mecit Unal (Roportaj) Firari Duster / Mustafa Dogan (Siir) Talan Bir Omriin Ortasinda / Namik Kuyumcu Ince Yaztlar / Ender Ondes, (Siir) Koyabilmek Adtnt /Halil Gene (Roman) Sizinle Kaldi Sevdam / Kenan Ozcan (iir) Dogiijenler Konujacak / Aye Hiilya (Siir Giin Dirildi / A.Kadir Konuk (Roman) Bir Avu? iir / Ersin Ergun (Siir) Coziilme / A.Kadir Konuk (Roman) Eyliil Sifresi / Hiiseyin imek (Roman) Cagn / Soysal Ekinci (Siir) Dagm Ote Yiizii / A.Kadir Konuk (Oykii) Gozlerini Degijtirsinler Cocuklann / A.Cokun (Oyku) Kanrevan Mara / Nuh Omer Cetinay (iir) Requiem / Zamandit Sessizlik Saati / Mecit Unal (iir) Seni Bir Giile Armagan Ettim / Safa Fersal (Siir) Sicak Bir Giiniin Safaginda / A.Kadir Konuk (Roman) Ardindan / Ibrahim Karaca (Siir) Mavi Bir Leke / Hiiseyin Sahin (iir) Steak Bir Giiniin afagtnda / A.Kadir Konuk Ardindan / Ibrahim Karaca (iir) Mavi Bir Leke / Hiiseyin Sahin (Siir) Orkestra Yeni Ezgiler Calacak / Sedat Yurtta (Siir) Dostlanm / Biilent Aydin (Siir)

TEZ Dizisi 1- Bunalim, Azgelimilik, Devlet 2- Sagda ve Solda Liberalizm 3- Kapitalizm, Eit Olmayan Gelisjme 4-Tiirkiye'de ve Diinyada Sosyalist Demokrasi 5- I9i Miicadeleleri ve Sendikacihk 6- Demokrasi Devlet ve Siniflar 7- Tiirkiye'de Tanm Sorunu 8- Sosyalizm, Piyasa, Demokrasi 9- Marksizm ve Feminizm 10- Sosyalizm Nereye 11- Marksizmde Tartimalar 12- Kiiresellik ve Ulusallik
ONBmiNci

"Osmanh tarihi iizerine yazilan eserlerin gogunda etkisini gordugumuz genel yaklasim ug onemli celiskiyi iceriyor. Birincisi, Osmanh sisteminin bozulmasi ile bazi kurumlarin gagdaslasmasi aym zamanda olmalanna karsin, birbirlerinden bagimsizmis gibi ayn ayn incelenir... Ikincisi, Avrupa iilkelerinin bu gerileme/gagdaslasma siirecini etkilediklerine herkesin katilmasina karsin, gogu zaman bu etkilesimin niteligi ve sonuclari pek agik olarak incelenmez... Ucuncusu, baslangicindan beri Osmanh tarih yazim, daha gok devleti inceleyen ve devletin iirettigi kaynak ve belgeleri kullanan bir disiplin olarak gelisti. Devletin bakis agisina agirhk veren yorumlamalara yol agti... Her uc geliski, ashnda Osmanh Imparatorlugu'nun cozulmesiyle Turkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasini belirleyen tarih siireclerinin gesitli yonlerini igeriyor. Osmanh tarihi ile ilgili gahsmalann gogunda bu iki tarihi siireg birbirinden ayn zaman ve mekanlara yerlestiriliyor ve ayn ayn inceleniyor. Bu kitabin bashca amaci, bu sureglerin birbirleriyle iliskisini irdelemek ve her iki siirecin de, Osmanh Imparatorlugu'nun kapitalist diinya ekonomisine katilmasinin eszamanh yonleri olarak ortaya giktigini gostermektir..."

R t Kasaba ea Osmanh tmparatorlugu ve Diinya Ekonomisi