NACIJA I KULTURNI IDENTITET

Radoslav Drakovi

ojmove nacije, nacionalizma i nacionalne drave vjerovatno nije potrebno poja{njavati nikome na balkanskim prostorima, tragini uinci i rtve njihovog razornog dejstva na na{e dru{tvo u posljednjih etvrt stoljea nalaze se svuda oko nas, na razvalinama jugoslovenskog prostora, a naroito u svakodnevnici bosanskog dru{tva. Ipak, bez obzira na hiljade stranica ispisanih o nacionalnom fenomenu i sveop{tu kontaminaciju medijskog i ivotnog prostora njime, injenica je da se ova relativno nova prido{lica u ljudskoj istoriji, i pored njegove sveprisutnosti, od samog poetka opire skoro svakoj vrstoj definiciji i racionalnoj analizi - njegova su{tina, kao i snaga, ostaju neobja{njive, zbunjue i gotovo neuhvatljive. U najboljem sluaju ideja nacije se pojavljuje kao nedoreena i neuhvatljiva, u najgorem kao apsurdna i kontradiktorna, zakljuuje jedan od najuticajnijih teoretiara nacije.1 Ideja nacije i njome determiniranog kulturnog identiteta, politike ideologije nacionalizma i nacionalne drave, kako e ovdje biti raspravljano, je kompleksan, apstraktan i vi{edimenzionalan fenomen, koji nikako ne moe biti sveden na samo jedan od njegovih mnogih sastavnih faktora. Crpei vlastitu, skoro neogranienu snagu iz iracionalnih dubina ljudskog karaktera, oslanjajui se na bogatu riznicu etnikih i konfesionalnih simbola iz dubokog spremi{ta kulturnih sistema, vje{to posuujui od drugih kolektivnih oblika identifikacije kao {to su etniki, klasni ili konfesionalni, te naslanjajui se na snagu i mreu dravnog aparata, nacija i nacionalizam e, u svom kratkom istorijskom postojanju, pokazati gotovo neograniene mogunosti preuzimanja razliitih
1

Anthony D. Smith, National Identity, University of Nevada Press, Reno, Nevada, 1991, 17.

214

Zenike sveske

pojavnih oblika i kombinovanja s razliitim (uglavnom totalitarnim) politikim ideologijama. Bez obzira na svu nekoherentnost argumenata idejnih branilaca samog koncepta nacije, filozofsku bijedu i duhovno siroma{tvo nacionalizma, nacionalni identitet se, u vrlo kratkom vremenskom periodu, nametnuo kao jedno od najsnanijih i najrasprostranjenijih oblika line i kolektivne identifikacije. Definitivni odgovori i definicije o prirodi nacija i nacionalizma su skoro nemogui, jednako kao {to je i njegova mogunost metarmofoze gotovo neograniena. Ovaj esej e poku{ati rasvijetliti vezu izmeu nacije, njene drave i kulturnog identiteta njenih podanika, tragajui za dubljim korijenima ovog kompleksnog i zbunjujueg fenomena, on e poku{ati ispitati razloge zbog kojih se on, u vrlo kratkom vremenskom periodu i bez obzira na sve tragine posljedice koje je proizveo u posljednjem stoljeu, uspio nametnuti kao dominatan oblik individualne i kolektivne identifikacije. ivot s Drugim ivot s Drugim e se pokazati kao jedan od najstarijih i najveih izazova s kojima se suoio ljuski rod. Na{a moderna zapadna civilizacija poiva na idejama prosvjetiteljstva koje tvrde da je ovjek prije svega racionalno bie, a njegova istorija neprekinuta linija progresa, koncept koji nije lako podrati ako se osvrnemo na zajedniku pro{lost ovjeanstva, satkanu od vjekova ratovanja i konstantnog sukoba. Antropolog Edward T. Hall tvrdi da je na{a nesposobnost da prihvatimo razliitost Drugog duboko ukorijenjena u iracionalnoj strani na{eg karaktera kao vrste. Freud je takoer svojim istraivanjem pokazao da je iracionalnost ne{to {to ne samo prkosi logici i na{em racionalnom nainu razmi{ljanja razvijenom edukacijom, nego i ne{to {to duboko proima na{e ivote, mnogo dublje nego {to mi to elimo i povjerovati.2 Freud i Hall su samo dvojica od mnogih koji tvrde da su ljudi proizvod njihove kulture. Na{e razlike, koje esto zamagljuju na{u zajedniku ljudsku prirodu, proizilaze upravo iz mno{tva kulturnih sistema stvorenih i oblikovanih razliitim istorijskim, politikim, ekonomskim i socijalnim uslovima. Na{ kulturni identitet se na povr{ini pojavljuje kao ne{to krajnje logino, on je zaogrnut pla{tom razuma, normalnosti i datosti, zatrpan mnogim slojevima
2

O ovome vidi {ire u Erich Fromm, Bekstvo od slobode, Djela u 12 svezaka, Naprijed, Zagreb, Nolit, Beograd, 1986, 12-16. 215

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

socijanih konvencija. Ali ono {to mi smatramo loginim i razumnim , kako to Hall tvrdi , jeste vrlo esto samo kulturna logika. Stoga na{e pona{anje mora biti analizirano i shvaeno naspram {ireg konteksta na{e kulture, u tom smislu ono {to smo definisali kao um, jeste zapravo internalizovana kultura.3 Zagorka Golubovi predlae definiciju kulturnog identiteta kao obrasca zajednikog naina mi{ljenja, zajednikog iskustva na kojem se temelje oblici i sadraji saznanja, kao i vrednosni referentni okvir koji ukazuje individuama {ta je poeljno a {ta nije sa stanovi{ta date kulture.4 Golubovieva napominje kako je odnos kulturnog te gramatike dru{tvenog ivota5 i individualnog identiteta interakcion i reflektivan, dok Hall potcrtava da na{ individualni identitet nastaje uglavnom na nesvjestan nain, on se stvara u vlastitoj dru{tvenoj grupi i internalizuje tokom dugog procesa akulturacije i socijalizacije pojedinca. Upravo stoga {to se ta identifikacija s datom kulturom de{ava veoma rano u procesu personalnog razvoja, uglavnom u krugu na{ih porodica, ona se pounutruje s na{om lino{u i postaje jedna od najjaih spona koje dre na{e zajednice i njihove kulture zajedno, ona je jednaka silama koje dre jezgro atoma na okupu.6 Fromm tvrdi da korijen na{ih problema s kulturnim identitetom proizilazi iz same protivrjenosti uslova ljudske egzistencije i inherentne podvojenosti ljudskog bia. Otrgnut od prvobitne sjedinjenosti s prirodom, obdaren svije{u o toj odvojenosti kao i o svojoj posebnosti u svijetu, te saznanjem o sluajnosti svog roenja i neminovnosti svoje smrti, ovjek je prinuen da traga za vlastitim identitetom, kako bi se kao slobodna jedinka ponovo sjedinio sa svijetom i na taj nain premostio odvojenost vlastite, vremenski ograniene, egzistencije.7 U isto vrijeme potreba povratka u prvobitno stanje sjedinjenosti s majkom prirodom i dru{tvenom zajednicom koja ga okruuje, ostaje iva i snana u ljudskom biu. Uvr{ena stoljeima spore evolucije i plemenskog
3 4

Edward T. Hall, Beyond Culture, Random House, New York, 1976, 168.

Zagorka Golubovic, Ja i drugi, Antropolo{ka istravanja individualnog i kolektivnog identiteta, Republika, Beograd, 1999,33.
5 6 7

Harris, citiran u Golubovi, 1999, 35. Hall, 1976, 208. (prevod R. D.) Erich Fromm, The Sane Society, Holt, Rinehart and Winston, New York, 1995, 30-1.

216

Zenike sveske

ivota, pojaana teinom slobode i zadatka izgradnje individualnosti, te stalno umnoavajuom kompleksno{u na{eg svijeta, ova udnja za sigurno{u i osjeajem ukorijenjenosti nalazi svoju utjehu i zadovoljenje u osjeanju pripadnosti dru{tvenom kolektivu i njegovoj kulturi. ovjek naravno ne moe ostvariti potpunost egzistencije bez doivljavanja obje dimenzije identiteta, ali kolektivni kulturni identitet, paradoksalno, vrlo se esto pojavljuje upravo kao prepreka u razvoju istinske individualnosti, kao izvor bijega od slobode u sigurnost kolektiva i ropstvo konformizma. 8 Etnika pripadnost je samo jedan od na{ih od vi{eslojnih identiteta unutar kojih nalazimo psiholo{ku sigurnost i protekciju protiv grubosti vanjskog svijeta i neizvjesnosti ivota. Iako te{ko opisiva i shvatljiva, jer djeluje uglavnom na nesvjesnoj razini, socijalna i psiholo{ka podr{ka, te udobnosti i sigurnost koju prua pripadanje takvoj kulturnoj zajednici, ne moe biti zanemarena. U zami{ljenoj zajednici koju meusobno dijele, pripadnici iste etnike grupe moda ne poznaju jedan drugoga, ali dijele isti osjeaj pripadanja, isti subtekstualni kulturni kod, koji u mnogome odreuje sve znaajne sfere njihovog javnog i privatnog ivota, od naina na koji ureuju svoje dru{tvo, odnose se prema drugim ljudima, do naina na koji podiu svoje familije ili se pona{aju politiki. Ove duboke kulturne struje koje kontroli{u na{e pona{anje su istovremeno i razlog za{to postoji nevidljivi imperativ da se svako podini obiajima grupe i za{to se osjeamo neugodno i tjeskobno kada prekoraimo te nevidljive ali mone granice, odreene i kreirane od strane na{eg kulturnog kolektiva. Upravo ove kulturne ponornice nas esto ine nespremnima da prevaziemo limite nametnute okvirima na{e kulture, i nagone nas da o Drugome razmi{ljamo u simplifikacijama, umjesto da ga vidimo u svoj vi{eslojnosti njegovog kulturnog sistema mi radije pribjegavamo kulturnim stereotipima: Etnocentrizam je
8

Usvajanje dominantnog kulturnog identiteta ne bi trebalo da podrazumijeva gubljenje samoidentiteta, kulturni identitet individue bi upravo trebao da proizilazi iz refleksivne interakcije izmeu pojedinca i njegove kulture. Ipak sluajevi u kojima se pojedinci identifikuju sa svojom kulturnom zajednicom na u{trb razvijanja vlastite linosti su radije pravilo nego izuzetak u istoriji ljudskog roda. Upravo ovo stapanje s kolektivom, uz pomo kulturnih simbola grupe, esto postaje glavna prepreka u razvoju samostalne autonomne linosti i slobodnog ovjeka. Nacionalizam e tako upravo omoguiti individui da sebe zamisli samo kao lana etnikog i kulturnog kolektiva, bijegom od vlastite individualnosti on izbjegava teret individualnog mi{ljenja i djelovanja, kao i preuzimanja odgovornosti za vlastite postupke. O tome {ire u Erich Fromm, 1955, 30-31. Takoer op{irnije u Erich Fromm, Bekstvo od slobode, 1986. 217

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

neizbjeno obiljeen iracionalnim elementima, s kojima se, sve dok su tako {iroko rasprostranjeni, nemogue boriti. Pojedinci ponekad gube predrasude, ali cijele grupe se sporo mijenjaju i u mnogim sluajevima se rje{avaju jedne predrasude samo da bi usvojili drugu. Individualna iracionalnost se smatra za produkt psihodinamike odreene osobe, dok se kulturna iracionalnost, zbog svoje rasprostranjenosti u cijelom dru{tvenom kolektivu, smatra normalnom.9 Na{e kulturno nasljee, ipak, nije uroeno, nego naueno i stoga podlono stalnom vanjskom uticaju i promjeni. Na{i kulturni identiteti nisu nikada statini, oni se mjenjaju, savijaju i pomiu onako kako to na{a sloena i nepredvidiva socijalna stvarnost diktira. Fenomen nacije, nacionalizma i nacionalne drave su nedavne prido{lice u ljudskoj povjesti, proizvod tektonskih proizvodnih i socijalnih promjena koje su se desile u periodu izmeu 17-tog i 19-tog vijeka. Iako samo recentni istorijski fenomeni, oni e postati dominantni faktori u definisanju kulturnog identiteta mnogih zajednica na nain koji je bez presedana u ljudskoj istoriji. Nacija i nacionalnost sigurno nisu inherentni atributi ljudskog roda, ali su se u vrlo kratkom vremenskom roku uspjeli nametnuti i predstaviti kao takvi, u dana{njem svijetu, govoriti o ovjeku bez nacionalnosti zvui gotovo apsurdno. Tokom 17-tog i 18-tog stoljea, niz tehnolo{kih inovacija u polju proizvodnje, poznatijih pod zajednikim imenom industrijske revolucije, su temeljno promjenili nain proizvodnje, uticali na redefinisanje proizvodnih odnosa, te doveli do itavog niza promjena u polju komunikacije, transporta i teritorijalne organizacije. Demografska eksplozija i urbanizacija koje su slijedile, premjestile su sredi{te ivota iz porodice i uskih socijalnih zajednica u kojima su pojedinci jo{ uvijek mogli da ostvare neposredni kontakt licem u lice, u gradove i fabrike, te u velike teritorijalne politike zajednice nacionalnih drava, u kojima pripadnici iste zajednice nisu mogli ostvariti puno vi{e od simbolikog pripadanja istoj zajednici. U isto vrijeme ideje prosvjetiteljstva e ne samo dokinuti vladavinu crkvenog dogmatizma, proglasiti vladavinu razuma i obznaniti vjeru u vjeni progres, nego i definisati prve povelje o individualnim pravima ovjeka i slobodama graanina, koje e amerika i francuska revolucija ubrzo provesti u djelo. Masovna proizvodnja i potro{nja, te pojava sredstava masovne komunikacije i kulture, postavie, na razvalinama feudalnog dru{tva, i potrebu za radikalno novom
9

Hall, 1976, 193. (prevod R.D.)

218

Zenike sveske

definicijom dru{tvenih odnosa, kao i potrebu za novim kolektivnim identitetom koji bi poput socijalnog ljepila istovremeno povezao i uvrstio centralizovanu dravu i atomizovano dru{tvo.10 U tradicionalnom pred-modernom dru{tvu ovjek je crpio osjeanje sigurnosti i identiteta iz svog nedvosmislenog mjesta u hijerarhijskoj socijalnoj strukturi, legitimisanoj boanskim redom, autoritetom crkve i patrijarhalnom tradicijom, ali i iz organske povezanosti s njegovom neposrednom dru{tvenom zajednicom sela ili plemena, te sigurnosti porodice kao stabilnog emotivnog i proizvodnog kolektiva.11 Upravo ovaj izlazak ovjeka iz sigurnosti pred-modernih socijalnih zajednica u {iroku, kompleksnu i komplikovanu zajednicu modernog doba, otvorie i itav niz novih pitanja o odnosima izmedju pojedinca, njegovog identiteta i novonastale institucije nacionalne drave. Nova zajednica e usloviti i kao prioritet postaviti upravo redefinisanje kulturnog identiteta, pojedinac e se morati prvo identifikovati sa svojim simbolikim univerzumom, da bi se mogao identifikovati sa sistemom institucija koje olak{avaju funkcionisanje sistema i propisuju odreeni poeljan nain pona{anja.12 Istovremeno, usamljenom i nesigurnom pojedincu na raskr{u istorije, e trebati i novo sigurnosno upori{te i identifikacijski okvir koji e mu pruiti izgubljeni osjeaj prtvobitnog identiteta s plemenom, te obezbijediti da ponovo doivi osjeanje ukorijenjenosti, povezanosti i solidarnosti s njegovom {irom dru{tvenom zajednicom.13
10 11

Hannah Arendt, Izvori totalitarizma, Feministika izdavaka kua 94. Beograd, 1998, 273.

Ideje Prosvjetiteljstva i politika ekonomija kapitalizma e pojedinca, sada ekonomski i politiki osloboenog graanina, ostaviti, ne samo na milost i nemilost silama tri{ta, voenih stalnim tehnolo{kim inovacijama, nego i na ontoteolo{koj vjetrometini istorije. Bog je mrtav, objavie Nietzsche, upirui prstom u poinitelja ubistva ideje Prosvjetiteljstva, upozoravajui istovremeno da su ljudski um i kulture koje je stvorio, suvi{e kompleksni da bi bili obja{njeni samo glorifikacijom razuma i slijepom vjerom u op{te prosvjeenje i istorijski mar{ progresa. Nietzsche je stoga predloio da bi ovjeanstvo istovremeno trebalo proglasiti i smrt Razuma. Prosvjetiteljstvo je ubilo Boga, a ovjek, isupan iz svog mjesta u svijetu, odvojen od sigurnosti kolektiva, jo{ uvijek mora vjerovati u ne{to, pronai svoje mjesto kako u dru{tvenom kolektivu tako i u svijetu koji je iznenada izgubio smisao. Boga, po njemu, mogu jedino zamijeniti kulturni sistemi, koji upravo zbog svoje dugotrajnosti i duboke ukorijenjenosti, mogu nesigurnom pojedincu pruiti duhovno utoi{te, osjeaj sigurnosti, te zatomiti nepromjenjenu, fundamentalnu dihtomiju u ljudskoj prirodi istovremenu tenju za individualno{u ali i pripadanju {irem kolektivu. Allan Bloom, The Closing of the American Mind, Simon and Shuster, New York, 1987,196-211.
12 13

Golubovi, 1999, 35 Fromm, 1955, 52. 219

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

Jedna ideologija, izmeu mnogih koje su se pojavile u tom periodu obiljeenom socijalnim promjenama tektonskog karaktera, je bila uspje{nija od ostalih u poku{aju da ponudi odgovor na sva navedena pitanja. Vladajuim elitama nova ideologija je omoguila uspostavljanje i odravanje novog naina proizvodnje, izgradnju centralizovane dravne vlasti i osigurala odravanje dru{tvene discipline i hijerarhije. U dobu konstantnih promjena, nacionalizam je, takoer, uspio da prui cijelim etnikim grupama emotivno utoi{te u okrilju vlastite kulture; prezervirajui njihove tradicionalne etnike i konfesionalne identitete, on im je u isto vrijeme omoguio i adaptaciju promijenjenim istorijskim okolnostima i olak{ao modernizaciju. Na kraju, osjeaj nacionalnog identiteta postao je i jedno od najsnanijih sredstava za definiciju individualnog identiteta, kroz prizmu kolektivne pripadnosti i obiljeja zajednike kulture, individui je olak{ano da pronae vlastito mjesto u svijetu i povrati osjeaj sigurnosti i povezanosti s kolektivom. Nacionalizam je, dakle, u svom izvornom i najboljem obliku, u jednom momentu u istoriji, bio potvrda snage kulturnih veza i sposobnosti kulture da slui kao sredstvo politike akcije, i u konanici, socijalne promjene.14 Upravo ovdje lei odgovor i na zbunjujue pitanje koje nam postavlja Benedict Anderson - za{to je nacionalizam kao istorijska novost, usprkos svojoj nekoherentnosti i povr{nosti kao ideologija, usprkos svom filozofskom siroma{tvu, tako uspje{an u mobilizaciji masa i diktiranju naina na koji e se jedna zajednica pona{ati? Relativno je lako vidjeti za{to su politike elite vidjele ovu ideologiju kao korisnu u izgradnji, i odranju vlasti, ali je te{ko odgovoriti za{to je toliki broj ljudi spreman ubiti ili biti ubijen za ovu ideju. Anderson defini{e naciju kao zami{ljenu zajednicu jer se zasniva na vjerovanju njenih pripadnika, koji se meusobno i ne poznaju i vjerovatno nee nikad sresti, da su povezani u zami{ljenom nacionalnom prostoru gotovo mistinim vezama krvi i tla, zajednike kulture, jezika, istorije i etnikih obiaja.15 U tom imaginarnom zajedni{tvu vlastita nacija je uvijek viena kao ograniena, ekskluzivna kulturna zajednica s konanim granicama, zatvorena za drugoga i za nepoznato van granica na{e kulture, ona prua osjeaj pripadnosti, identiteta, sigurnosti i zajedni{tva: Bez obzira na stvarnu nejednakost i iskori{tavanje koje postoji u svakoj naciji, nacija je uvijek
14 15

Gregory Jusdanis, The Necessary Nation, Princeton University Press, Princeton, 2001, 6. Benedict Anderson Imagined Communities, Verso, London, 1983, 6-7.

220

Zenike sveske

zami{ljena kao duboko horizontalno bratstvo. U konanici, upravo je osjeaj bratstva taj koji omoguava, tokom posljednja dva stoljea, da toliki milioni ljudi, ne samo ubiju, nego i rado umru za tako ograniene zamisli.16 Ve na kraju 19-tog vijeka, nacionalizam je izgubio skoro sav svoj prvobitni demokratski karakter i civilizacijski legitimitet i pokazao drugu, tamnu, stranu lica iracionalnost, iskljuivost, svoju su{tinski diskriminativnu narav i sve svoje ru{ilake sposobnosti. U ime nacije u posljednjem vijeku poinjeni su neki od najveih zloina u istoriji ovjeanstva. Nacionalizam e prvo posuditi svoju snagu pokretima koji su u Prvom svjetskom ratu rastoili dvije velike multinacionalne imperije i temeljno promjenili kartu Evrope i svijeta. Ovi dogaaji, koliko god stra{ni po broju rtava i stradanju koje su proizveli, pokazae se samo kao blijeda uvertira za period Drugog svjetskog rata kada e nacionalizam biti brzo i lako povezan sa najgorim i najmranijim ideologijama fa{izma, nacizma i rasizma. U nastojanju da se zami{ljene granice pojedinih nacionalnih zajednica oiste od kulturno drugaijeg itave etnike grupe su, pod barjakom nacionalizma, doivjele u najboljem sluaju progon sa svojih vjekovnih ognji{ta ili, jo{ gore, naprosto eksterminirane. Na kraju 20-tog vijeka, opet uz pomo ovog efikasnog ideolo{kog oruja, i njegove sposobnosti vezivanja za totalitarne ideologije, ovog puta komunizma, karta istone Evrope je jo{ jednom bila prekrojena, u ime retrogardne, mitske i antimoderne17 vizije etniki iste nacionalne drave, Jugoslavija rastrgana stra{nim graanskim ratom, a vjekovni bosanski multikulturalni eksperiment doveden na rub same propasti. I ovaj put nacionalizam e pokazati gotovo neogranienu mogunost mimikrije i preobrazbe, te sposobnosti za apsorpciju i spajanje apsurdnih i kontradiktornih argumenata. Iako je slinosti izmeu jugoslovenskih nacionalizama i fa{izma ili rasizma bilo u izobilju, konzervativne komunistike politike elite, koje su nacionalizam instrumentalizirale u svrhu ostvarenja vlastitih ciljeva, uspjele su ga zaogrnuti pla{tom demokratije i prikazati borbom za nacionalno samoopredjeljenje, protiv totalitarnog komunistikog sistema.

16 17

Anderson, 1983, 7. (prevod R.D.)

Jasminka Udoviki, u Udoviki & Ridgeway, Burn This House, Duke University Press, London, 1997, 5. 221

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

Susan Woodward stoga predlae da nacionalizam bude radije vien kao prazan brod koji, ovisno o situaciji, moe biti napunjen s bilo kakvim smislom i znaenjem. Upravo ovo odsustvo bilo kakvog programa van insistiranja na politikoj moi za neku od zami{ljenih zajednica omoguuje nacionalizmu da se uskladi s bilo kojim politikim programom od krajnje desnice do krajnje ljevice. Dakle, kao politika ideologija nalik nijednoj drugoj, nacionalizam je uvijek izuzetno vrijedna politika alatka u rukama odreene vladajue politike elite koja u povoljnim ekonomskim uslovima i demokratskom institucionalnom okviru, moe biti ograniena na pozitivni izraz kulturnog i vjerskog identiteta ili benignu demonstraciju patriotizma, dok je u uslovima ekonomske krize, politikog prevrata ili raspada nedemokratskog politikog i vrijednosnog sistema, njegov uticaj krajnje poguban i ru{ilaki. Ipak mora se potcrtati da je nacionalizam uvijek u sukobu s idejom multikulturnog dru{tva, protivno autentinoj kulturi, on je u svakom pojavnom obliku pretplaen na koncept zatvorene zajednice. Ovo ogranieno lanstvo i insistiranje na iskljuenju kulturno razliitih drugih je njegova intristina, i time i najopasnija, osobina. On uvijek podreuje pojedinana ljudska prava pravima zami{ljenog kolektiva i prua pogodan ideolo{ki temelj za napad na toleranciju, jednakost, i u konanici, u povoljnim politikim uslovima, i na lanove druge zami{ljene zajednice.18 Nacija: sudbina ili konstrukcija? Socijalna teorija nacije i nacionalizma razlikuje dva prisupa ovom fenomenu. Prvi pristup predstavljaju tzv. perenijalistike teorije, koje su preovladavale do prve polovine 20-tog vijeka, i obja{njavaju naciju kao prirodni i osnovni oblik dru{tvene organizacije koja postoji jo{ od drevnih vremena. Istorija nacije ispriana iz njihovog ugla je teleolo{ki narativ u kojem su akcije nacionalnih elita i nacionalnih grupa iz daleke pro{losti neminovno vodile do socijalnih promjena u modernom dobu, koje zauzvrat opet samo potvruju i obja{njavaju prirodnost, snagu i dugovjenost fenomena nacije kroz istoriju. 19 Krajem 20-tog vijeka tzv. modernistike teorije uspje{no su dovele u sumnju postojanje bilo kakvih dokaza o istorijskoj ukorijenjenosti i drevnosti nacije.
18

Susan L. Woodward, Balkan Tragedy, Chaos and Dissolution After the Cold War, The Brookings Institution, Washington D. C. 1995, 223-5
19

ire u Anthony D. Smith, Nationalism and Modernism, Routledge, London, 1998, 145-165.

222

Zenike sveske

Uspje{no dekonstrui{ui perenijalistike argumente i mitove o vjenosti nacije, teoretiari modernizma su poku{ali objasniti fenomen nacije prije svega kao apstraktnu socijalnu konstrukciju proizvedenu od strane modernih politikih elita, iji krajnji cilj je bio postizanje politikog i dru{tvenog jedinstva nacionalne drave, a nacionalni identitet kao prijeko potrebno dru{tveno ljepilo kojim su razjedinjeni feudalni entiteti na teritoriji moderne Evrope povezani u velike i funkcionalne cjeline industrijskog dru{tva. Nacija je dakle, ne samo recentni istorijski fenomen, nego i kulturna kreacija koja se moe razumjeti samo naspram kompleksne socijalne i kulturne transformacije uvedene modernim dobom, ona svoju pojavu na istorijskoj sceni duguje upravo procesu modernizacije koji je erodirao tradicionalne proizvodne, religijske i vrijednosne sisteme, koji su djelovali kao brana socijanoj promjeni i razvoju. Nacija, po njima neodvojiva od politike ekonomije kapitalizma, nove vladajue klase buroazije, i novonastale institucije nacionalne drave, ona je proizvod, ali i dalji katalizator dru{tvenog razvoja, u ijim okvirima su sada slobodni, jednaki i socijalno mobilni graani mogli da uestvuju u modernom politikom procesu, vladaju sobom i ureuju svoju dru{tvenu zajednicu. Nacija, kao takva, je dakle neodvojivo povezana s uslovima modernog doba, jednom kada se ti uslovi promijene, nacija i nacionalni identitet e polako nestati s istorijske scene i biti zamijenjeni drugaijim oblikom kolektivnog identiteta.20 Ernest Gellner predlae da nacije i nacionalizam budu vieni kao istorijska sluajnost, ali sociolo{ki apsolutno esencijalan fenomen za postojanje modernog industrijskog dru{tva. Svi uslovi za postojanje nacije i nacionalne drave stekli su se tek u doba moderniteta, {to obja{njava za{to je moderna era doba nacionalizma. Industrijski nain proizvodnje zahtijeva stabilnu modernu dravu koja opet obezbjeuje individualnu mobilnost pojedinca i kulturnu homogenost dru{tvene zajednice. Kulturno jedinstvo, institucija kroz koju visoka kultura vladajue klase moe biti nametnuta ostatku dru{tva i kroz koju svako moe biti prisiljen da uestvuje u industrijskom dru{tvu, jeste i najvanija karika koja povezuje dravu, njenu oficijelnu kulturu i individualnog graanina. Individua pripada naciji i njenoj dravi pripadajui njenoj kulturi, stoga drava nastoji da ostavi homogeni kulturni ig na svom stadu upravo uz pomo svoje nacionalne kulture. Monopol nad nacionalnom kulturom dravi
20

ire u Anthony D. Smith, 1998, 25-143. 223

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

i njenoj vladajuoj eliti je jednako vaan, ako ne i vaniji, nego njen monopol nad upotrebom sile.21 Upravo kroz zajedniku kulturu, univerzalnu edukaciju i pismenost svako moe biti prisiljen da uestvuje u industrijskom dru{tvu, a homogenost, pismenost i anonimnost su i osnovne pretpostavke za postojanje nacionalizma, nacije i njene drave. Za Gellnera moderni ovjek nije vjeran monarhu ili zemlji ili konfesiji, {ta god on tvrdio, nego upravo odreenoj kulturi.22 Nacionalizam moe biti novodo{lica u ljudskom dru{tvu, ali kulture su postojale od drevnih vremena, {to nacionalizam koristi u vlastite svrhe, rabei kuturu selektivno, on je esto i radikalno transformi{e sve do neprepoznavanja: Nacionalizam nije ono sto se ini, i iznad svega nije ono {to se ini samome sebi. Kultura koju on tvrdi da brani i oivljava, esto su samo njegove izmi{ljotine, ili su one toliko modificirane da se vi{e ne mogu ni prepoznati...Nacije kao prirodni, bogom dani naini klasifikacije ljudi, kao inhernentna dugo odgaana politika sudbina su mit, nacionalizam koji ponekad uzima dugopostojee kulture i pretvara ih u nacije, ponekad ih izmi{lja, a jednako esto bri{e ve postojeu kulturu; to je surova realnost, svialo se to nekom ili ne.23 Eric Hobsbawn takoer vidi naciju kao dru{tvenu konstrukciju i, iako priznaje postojanje dubljih istorijskih i kulturnih, tzv. proto-nacionalnih, veza koje slue kao baza za izgradnju nacije, on takoer podvlai njen ultra-moderni karakter. Hobsbawn takoer istie vanost modernih politikih i kulturnih elita koje igraju dominantnu ulogu u organizovanju masa u nove zami{ljene zajednice, esto u tom procesu koristei izmi{ljene tradicije u svrhu postizanja socijalne kohezije. Za njega nacije su proizvod ideologije nacionalizma iji je glavni cilj izgradnja nacionalne drave.24 Hobsbawn nadalje nagla{ava vanost kulture, ali
21

Ernest Gellner, Nations and Nationalism: New Perspestives on the Past, Basil Blackwell, Oxford, 1983, 140.
22 23 24

Gellner, 1983, 36. Gellner, 1983, 49. (prevod R.D.)

Eric Hobsbawn, Nations and Nationalism Since 1780, Programme, Myth, Reality, Cambridge University Press, 1990, 9. 224

Zenike sveske

i uloge koju nacionalni intelektualci igraju u procesu stvaranja nacija. Oni su ti koji obavljaju suptilan proces reinterpretacije postojeih tradicija i njihovog mije{anja s novim izmi{ljenim tradicijama, a sve u cilju njihovog uklapanja u okvire nacionalne kulture - njenog jezika, mitova, zajednikog sjeanja - te uspostavljanja veze sa {irokim narodnim masama. Hobsbawn insistira upravo na projektovanoj i izmi{ljenoj prirodi ovih kulturnih tradicija, tvrdei da su one toliko puta re-interpretirane, prekrojene i romantizirane da su esto dovedene do take vlastitog neprepoznavanja.25 Zahvaljujui tome, njihova navodna istorijska ukorijenjenost i kontinuitet su esto samo polu-fikcija ili totalni falsifikat. 26 Anthony D. Smith prigovara ovom Hobsbawnovom argumentu i tvrdi da intelektualci i politika elita ne izmi{ljaju, nego radije pripovijedaju etniku memoriju, simbole i mitove, koji spajaju razliite etnike zajednice jo{ od drevnih vremena. U isto vrijeme oni rekonstitui{u i prilagoavaju kulturnu ba{tinu modernim okolnostima. Smith tvrdi da je element izuma ogranien na politiku formu te rekonstitucije, te da je pogre{no kada se on primjenjuje na osjeaj kulturnog identiteta koji je predmet reinterpretacije.27 Studirajui brojne primjere drava u Africi i Aziji , on zakljuuje da odsutnost ve postojeih, na cijeloj teritoriji rasprostranjenih tradicija, mitova, simbola i sjeanja, uveliko koi proces nacionalne integracije, i da izmi{ljanje nacionalnih tradicija ne moe, samo po sebi, omoguiti politikoj eliti da stvori nacionalnu zajednicu od etniki heterogene populacije.28

25 26

Hobsbawn, 1990, 9.

Hobsbawn upravo istie kako je studija izmi{ljenih tradicija neophodna za osvjetljavanja fenomena nacije i nacionalizma, nacionalnih simbola i nacionalne istoriografije. Za njega su one proizvod nedavnog socijalnog ininjeringa koji nas vodi u zabludu da su nacije ukorijenjene jo{ u antikom dobu i da je stoga njihovo postojanje vjeno i prirodno: Bez obzira na istorijske i ostale zajednice ugraene u modernni koncept Francuske i francuskog naroda- ije postojanje naravno niko ne moe i ne treba osporavati - ovi koncepti moraju ukljuivati i konstruisanu ili izmi{ljenu komponentu. I ba{ zato {to se toliko od toga {to ini modernu naciju, sastoji od takvih konstrukcija, i {to je povezano s odgovarajuim i, generalno, nedavno stvorenim simbolima ili njima odgovarajue skrojenim diskursima (kao {to je to nacionalna istorija), fenomen nacije ne moe biti adekvatno istraen bez posveivanja pune panje fenomenu izmi{ljanja tradicije. Eric Hobsbawn, The Invention of Tradition, Cambridge University Press, 1983, 14. (prevod R.D.)
27 28

Smith, 1998, 131. (prevod R.D.) Smith, 1998, 130. (prevod R.D.) 225

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

Smith tvrdi da rje{enje pitanja, da li se nacija moe smatrati konstrukcijom ili stvarnim istorijskim entitetom, jeste temeljni i najvaniji zadatak u potrazi za njenim porijeklom i, u konanici, za njenim razumijevanjem. Iako su nacije recentan fenomen u razvoju naeg dru{tva, istorijske injenice sugeri{u da se one temelje na neem dubljem i starijem od amerike, francuske i industrijske revolucije koje se obino smatraju odgovornim za uvoenje doba nacionalne drave na istorijsku scenu. Po Smithu, nacionalisti ne mogu stvoriti naciju ex-nihilo i, koliko god moderni karakter nacije bio oigledan, ne moe se porei postojanje trajnih kulturnih zajednica i u antikom ili medievalnom periodu, koje su bile meusobno razliite i kulturno prepoznatljive, kako vlastitoj populaciji, tako i onima van nje. Ove kulturne zajednice su se identifikovale, i po tome razlikovale od drugih slinih grupa, po prepoznatljivom zajednikom imenu, osjeaju zajednikog kulturnog identiteta koji dijele svi pripadnici grupe, a koji podrazumijeva osjeaj pripadnosti odreenoj teritoriji, vjeroispovjesti, obiajima i jeziku, oni dijele zajedniko istorijsko sjeanje i kolekciju mitova.29 Ove zajednice, koje Smith naziva etnije (ethnies-od francuskog termina za etnike zajednice) dijele neke zajednike elemente s kasnije uspostavljenim nacijama, ali jo{ uvijek ne mogu biti nazvane nacijom. Radije, kao uvari zajednike memorije i bogate riznice etnikih simbola, one e formirati bazu za kreaciju nacije, po{to postojei osjeaj kulturne zajednice sam po sebi nije dovoljan za postojanje nacije. Upravo iz ovog etnikog i kulturnog nasljea, uz pomo nacionalistike inteligencije koja obavlja posao reinterpretacije, moderni nacionalni identitet je mogao biti rekonstruisan; upravo ovi mitovi, zajednika istorijska memorija i etniki simboli daju nacionalizmu, kao modernoj politikoj ideologiji, toliku snagu.30 Ipak, teret stvaranja nacionalne zajednice uvijek lei na administrativnom aparatu nacionalne drave, koji je jedini dovoljno moan da djelujui iz centra politike moi, od vrha prema dolje, moe da dosegne u sva podruja dru{tvenog ivota, od ekonomije i administracije do vojske i edukacije, kako bi isti osjeaj
29 30

Anthony D. Smith, The Origins of Nations, Ethnic and Racial Studies, Vol. 12, No.3, 1989, 343-4. Anthony D.Smith, Myths and Memories of the Nation, Oxford University Press,Oxford,1999,13.

226

Zenike sveske

pripadnosti i identiteta dosegao i proeo sve slojeve dru{tva. Samo na taj nain nacionalistike vizije politikih i intelektualnih elita mogu postati stvarnost.31 Smith identifikuje dvije glavne rute za formaciju nacije. S jedne strane tu je ono {to on naziva aristokratskim ili lateralnim etnijama, gdje su mitovi o zajednikom porijeklu i kulturnoj ba{tini koji su pripadali dominantnim aristokratskim krugovima bili postupno nametnuti niim slojevima dru{tva. U procesu birokratske inkorporacije, gornji sloj odreene etnije je uspio da razvije relativno jak i stabilan administrativni aparat koji je onda kori{ten za regulaciju kulture i time i za definiciju novog i {ireg kulturnog identiteta. 32 Kroz prvobitno centralizovanu administrativnu mreu, sistem univerzalnog oporezivanja, nove vojne tehnologije, te sredstva masovne komunikacije, plemike elite su efektivno povezale postojee kulturne zajednice, {to je dalje omoguilo rast gradova, razvoj nove trgovake klase, administracije i profesionalne vojske. 33 Elite su uvijek aktivno uestvovale u stvaranju i podravanju kolektivnog identiteta koji je uvezao ove labave zajednice, no to ipak ne znai da je drava kreirala naciju. Njeno postojanje je samo jedan od neophodnih uslova, ali bez postojeih kulturnih zajednica s ve razvijenim osjeajem zajednikog identiteta to bi bio nemogu zadatak. Drugaiji put do formiranja nacije je pronaen od strane onoga {to Smith naziva demotikim (narodnim) ili vertikalnim etnijama. U oblikovanju nacije na ovaj nain drava i njena administracija su uestvovale samo na indirektan nain, jer se radi o kulturnim zajednicama koje su bile potinjeni subjekti u velikim multietnikim imperijama poput Habsbur{ke ili Otomanske: Meu podreenim narodnim etnijama drava je meta za ru{enje i kulturni stranac.34
31

Upravo je moderna politika zajednica - nacionalna drava - ta koja inspiri{e vjeru u zajednika etnika obiljeja, njeno postojanje je sine qua non za razvoj osjeanja pripadanja naciji i obezbjeivanju njene kohezije. Iako ovo nije jednosmjeran proces, nacionalni identitet je nemogu bez postojanja nacionalne drave omeene odreenom teritorijom, zakonima i institucijama prema kojima njeni lanovi osjeaju pripadnost. Drugim rijeima, antika Grka postoji samo kao kulturna i etnika zajednica, ali grka nacija se nije uspostavila sve do modernog doba. Smith, 1991, 9-10.
32 33 34

Corrigan and Sayer, 1985, citirani u Smith, 1989, 350. (prevod R.D.) Engleska, Francuska i donekle panija su moda najbolji primjeri ovakvog tipa nacionalne formacije. Smith, 1989, 359. (prevod R.D.) 227

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

Ono {to je ove etnike zajednice pretvorilo u naciju jeste postojanje sekularne inteligencije koja je otkrila, transformisala ili ak proizvela zajedniku pro{lost, identifikovala skup dominantnih vrijednosti i redefinisala zajednike ciljeve etnikog kolektiva za budunost: U sredi{tu samozadatog cilja za nacionalnu inteligenciju stoji ponovno otkrie i realizacija njihove zajednice. Ovo za sobom povlai moralnu, a zatim i politiku revoluciju. Na mjestu pasivne i podreene manjine, koja egzistira nesigurno na marginama dominantne vladajue etnike grupe i njene drave, oni su stvorili novu kompaktnu i politiki aktivnu naciju (ili je samo oivjeli, po nacionalistikoj terminologiji).35 Da bi ispunili ove zadatke intelektualci-edukatori su morali definisati kulturni okvir, pokrenuti mase da prepoznaju svoje zajedniko porijeklo i sudbinu, te im pruiti osjeaj za njihovu nacionalnu teritoriju. Domovina je morala ne samo biti nacrtana nego i opremljena s poetskim i istorijskim konotacijama. Mitovi o zlatnom dobu su morali biti izmi{ljeni, a mase mobilizovane na platformi zajednike kulture kako bi se ostvario cilj stvaranja vlastite nacionalne drave: U kreaciji istorijske i sudbinske zajednice istoricizam pedagoga-intelektualaca opskrbljuje nastajuu naciju njenom genealogijom i svrhom.36 Narodne etnije formirale su veinu dananjih nacija, ukljuujui i sve junoslovenske nacije. Usprkos razlikama u pogledu porijekla nacija, naunici su jednoglasni po pitanju kulturnih korijena nacionalizma. Anderson i Gellner, kao i Smith ili Hobsbawn, vide slinost izmeu nacionalizma i velikih vjerskih sistema, koji duguju svoj opstanak kroz vijekove upravo svom ma{tovitom odgovoru na 37 ogromni teret ljudske patnje, bolesti, sakatosti, alosti, starenja i smrti. Na{a prijemivost prema nacionalizmu - kao i prema religiji - je vjerovatno duboko ukorijenjena u na{oj nesposobnosti da prihvatimo nepredvidljivost ivota, da objasnimo inherentno stanje ljudske patnje i uzaludnosti na{ih ivotnih nastojanja i napora, da prihvatimo vlastitu smrtnost, i najzad u na{oj elji da nadiemo granice na{eg ogranienog postojanja. Za razliku od drugih velikih politikih ideologija 19-tog stoljea koje su se pojavile istovremeno s nacionalizmom na istorijskoj sceni liberalizma i marksizma nacionalizam
35 36 37

Smith, 1989, 355. (prevod R.D.) Smith, 1989, 359. (prevod R.D.) Anderson, 1983, 10. (prevod R.D.)

228

Zenike sveske

je upravo ponudio odgovore na pitanja patnje i smrti, neubiajeno za politiku ideologiju, on nudi sekularnu transformaciju smrtnosti u kontinuitet, neizvjesnosti u svrhu.38 Upravo stoga {to se nacionalizam obraa afektivnom i iracionalnom dijelu na{e linosti, oslanjajui se pri tome na mno{tvo nesvjesno usvojenih kulturnih i etnikih simbola, on nije obina politika ideologija. Njegova posebnost, u odnosu na ostale politike ideologije, koje se obraaju racionalnom i kognitivnom aspektu individualne svijesti, te njegov nesumnjivi uspjeh u mobilizaciji masa, se mora traiti upravo u injenici da paralelno i uspje{no prua kolektivni osjeaj identiteta, kao {to i nudi psiholo{ku sigurnost pojedincu, posebno u prelomnim trenucima krize i raspada tradicionalnih formi identiteta.39 Vje{to spajajui razliite tradicionalistike, istorijske i religiozne elemente, nacionalizam uspje{no pretvara fikciju u istinu; predstavljajui naciju kao vjenu, istorijski ukorijenjenu kategoriju, on uspje{no spaja maglovitu i nejasnu pro{lost s neizvjesnom buduno{u, dajui im oboma, ujedno, i smisao i obja{njenje. Nacija, kako to Anderson precizira, uvijek nadire iz pradavne pro{losti i, {to je jo{ vanije, klizi u neogranienu budunost. Upravo je magija nacionalizma da okrene sluaj u sudbinu.40 Iako je fenomen nacije u su{tini socijalan u svojoj definiciji, potrebna nam je pomo svih drugih discipina, kao {to su psihologija ili socijalna antropologija, da bi ga poku{ali razumjeti i ispravno definisati. Kao {to to Smith podvlai, ovi iracionalni elementi, eksplozivna snaga i izdrljivost u strukturi nacija moraju biti priznati i potcrtani: U tom smislu formacija nacija i rast etnikog nacionalizma se pojavljuje vi{e kao institucionalizacija surogata za religiju nego kao politika ideologija, i zbog toga se pokazuje kao mnogo izdrljivija i potentnija nego {to elimo priznati.41 Naravno niko ne sugeri{e da je nacionalizam zamjena za religiju, ali se on ne moe razumjeti samo racionalnom analizom naspram drugih politikih ideologija,
38 39 40 41

Anderson,1983,11. (prevod R.D.) Golubovi, 1999, 89. Anderson, 1983, 12. (prevod R.D.) Smith, 1989, 363. (prevod R.D.) 229

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

nego ga radije treba ispitivati naspram velikih kulturnih sistema koji su mu prethodili, iz kojih je kao i protiv kojih je zapoeo svoje postojanje.42 Zami{ljene protiv stvarnih zajednica Iako se fenomeni nacije i nacionalne drave uzajamno podupiru i donekle i preklapaju, njihove granice se u stvarnosti na{eg kompleksnog svijeta, obiljeenog postojanjem velikog broja etnikih grupa i relativno malog broja nacionalnih drava, rijetko podudaraju.43 To znai da je svaka nacionalna drava, u cilju obezbjeenja jedinstva svoje teritorije, prisiljena razmi{ljati o akomodaciji razliitih etnikih grupa na svom teritoriju. U tom naporu, vladajua politika elita esto pribjegava ideolo{kim postulatima nacionalizma preko kojih nastoji homogenizovati i mobilizirati razliite etnike grupe oko ideje pripadnosti jedinstvenoj nacionalnoj kulturi, te osigurati njihovu kolektivnu lojalnost prema odreenom dravnom politikom projektu. S druge strane, ponekad potlaene ili marginalizovane manjinske etnike grupe koriste nacionalizam kao politiku platformu s koje, kroz svoje intelektualne elite, vode borbu za kulturnu i, esto, politiku emancipaciju. Bez obzira na razliite istorijske ishode ovako oprenih i suprostavljenih interesa u razliitim dru{tvima, nacionalizam se uvijek hrani i poiva na centralnom pitanju interetnikih relacija u jednom dru{tvu njihovom nejednakom ue{u u vlasti. 44
42 43

Anderson, 1983, 12. (prevod R.D.)

Vladajue mi{ljenje u 19-tom vijeku je bilo da nacija moe biti slobodna samo ako ima svoju dravu. Iako se i danas pojam nacije uglavnom automatski i logino vezuje za pojam drave, ova dva fenomena se u stvarnosti rijetko poklapaju - samo deset odsto dana{njih drava su zaista mononacionalne, tj. nacionalne drave u smislu da se granice drave i nacije preklapaju u potpunosti. Smith polazi od definicije nacije kao odreene populacijske grupe koja dijeli istorijsku teritoriju, zajednike mitove i istorijsku memoriju, masovnu javnu kulturu, zajedniku ekonomiju te zajednika prava i obaveze za sve njene lanove. Nacija je dakle kompleksan kulturni i politiki konstrukt, komponovan od niza sloenih komponenti - etnike, kulturne, teritorijalne, ekonomske i legalno-politike, dok je drava s druge strane, kako to Weber defini{e, zbir javnih institucija, u rukama odreene vladajue politike elite, koje imaju monopol nad legitimnom upotrebom sile u okvirima svojih granica. Dakle kulturno-politike veze izmeu lanova nacije se razlikuju od isto birokratskih veza dravnih institucija, i pored toga {to se ova dva koncepta djelimino preklapaju njihovi fokusi i namjere su drugaiji. Iako svaka drava tei da se izrazi u nacionalnim terminima upravo postojanje razliitih etnikih grupa unutar granica veine dana{njih drava tjera svaku dravu da traga i za nainom kako da obezbijedi politiko i kulturno jedinstvo i popularnu podr{ku svih etnikih grupa na svom teritoriju, ali ilustruje i procjep koji postoji izmeu koncepta drave i koncepta nacije. Smith, 1991, 14-15.
44

Michael Ignatieff, The Warriors Honour, Ethnic War and the Modern Conscience, Penguin Books Canada, Toronto, 1999, 59 230

Zenike sveske

Ve od samog poetka pojavljuju se dva vrlo razliita naina na koje je nacionalna drava zami{ljena. Prosvjetiteljstvo je zamislilo i definisalo nacionalnu dravu idejom onoga {to se u teoriji esto naziva civilnim nacionalizmom, a {to mi u svakodnevnom govoru danas esto nazivamo graanskom dravom. Ova ideja insistira na individualnim i univerzalnim pravima ovjeka, videi individualnog graanina kao nosioca dravnog suvereniteta ona promovi{e njegovu racionalnu vezanost prema dravi i naciji. Dakle nacija i njena drava su viene kao politika, a ne samo etnika, zajednica, ona je prije svega skup onih koji vjeruju u isti niz politikih ideja, te racionalno definisanih zajednikih interesa i vrijednosti, zajednica jednakih, bez obzira na njihovu vjersku, etniku, rasnu, konfesionalnu ili jeziku pripadnost. Krajem 18-tog vijeka njemaki romantiari definisali su naciju na radikalno drugaiji nain, uglavnom kao odgovor tada{njoj francuskoj kulturnoj i politikoj premoi u Evropi. Suprotno idejama prosvjetiteljstva, promovisanim ostvarenjem francuske i amerike revolucije, oni su tvrdili da dravni suverenitet treba poivati na volji kolektiva, tj. romantiziranom imidu njemakog naroda (Volk) i biti definisan du linija takozvanog etnikog ili kulturnog nacionalizma. Ove teorije promovi{u ideju da veza izmeu pojedinca i njegove {ire dru{tvene zajednice nije racionalna nego naslijeena.45 Pojedinac stie graanska prava svojom krvnom pripadno{u kolektivu i njegovom svetom tlu, koje se zasniva prije svega na kulturnim vezama proiza{lim iz zajednikog jezika, religije, etnikih obiljeja i obiaja u svakodnevnom ivotu.46
45

Ova teorija je produkt unikatnog njemakog poloaja u tada{njoj Evropi. S jedne strane ona je produkt revolta njemakih intelektualaca protiv Napoleonovih imperijalnih ambicija i njegove invazije na njemake zemlje izmeu 1792. i 1813. godine, ali i njemakog odgovora na francusku kulturnu hegemoniju u tada{njoj Evropi, kada je politiki nacionalizam sluio kao modernizirajua i ujediniteljska ideologija. S druge strane ovo je, takoer, bio i poku{aj da se Njemaka defini{e kao homogena nacija u svjetlu opasnosti od asimilacije koja je dolazila s duge istone granice sa slavenskim svijetom. U oba sluaja strah za ouvanje etnikog jedinstva i istote vlastite nacije pomogao je njemakim intelektualcima da odbiju francuski univerzalizam, okreui se prema posebnostima njihove kulture oni su razvili razliitu viziju nacionalnog kolektiva, defini{ui je prije svega kao politiku zajednicu kulturno slinih. Jusdanis, 2001,72-6.
46

Podjela izmeu etnikog (kulturnog) i civilnog (politikog) nacionalizma je jasno definisana u literaturi, ali bi, kako to Smith potcrtava, radije trebala biti posmatrana kao analitika i normativna. U stvarnosti ova razlika je esto zamagljena i dovedena do neprepoznavanja. Tako graanska dru{tva koja prijanjaju uz ideju civilnog nacionalizma esto usvajaju i koriste mnoge elemente kulturnog (etnikog) 231

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

Svi Juni Slaveni, ukljuujui i dvije najmnogoljudnije nacije Srbe i Hrvate, koji e svojim sukobom odrediti sudbinu dvije budue zajednike drave razvili su i definisali svoju nacionalnu svijest na njemakim romantiarskim teorijama o kulturno homogenoj nacionalnoj dravi. Romantini nacionalizam njemakog tipa je tako postao bijeg od individualizma u okrilje sigurnosti koju prua zami{ljeni kolektiv, bijeg od individualnih prava i odgovornosti prema viziji dru{tava u kojoj e individua doivjeti unutarnju slobodu kroz intenzivno iskustvo pripadnosti vlastitome narodu.47 Nacionalizam zami{ljen na ovaj nain insistira da granice etnikog kolektiva ne mogu biti presjecane politikim granicama, on tvrdi da su nacija i njena zami{ljena nacionalna drava sudbinski povezane i da se njihove granice moraju podudarati, on ignori{e injenicu da nacija u stvarnosti rijetko ivi na etniki kompaktnom teritoriju, nego je, gotovo uvijek, izmije{ana s drugim etnikim i konfesionalnim grupama.48
nacionalizma da bi obezbijedila socijalnu koheziju, kao {to i ona koja prijanjaju uz ideju etnikog nacionalizma usvajaju mnoge elemente civilnog (politikog) nacionalizma. Op{irnije u Anthony D. Smith, Nationalism and Modernism, Routledge, London, 1998. Takoer, Anthony D. Smith, The Nation in History, Historiographical Debates about Ethnicity and Nationalism, Polity Press, 2000.
47 48

Michael Ignatieff, Blood and Belonging, Farrar, Straus and Giroux, New York, 1993, 86. (prevod R.D.)

Gellner, 1983, 6. I srpski i hrvatski nacionalizmi kroz istoriju su dobra ilustracija kontradiktornosti jednostrane nacionalistike logike i protivrjenosti do kojih primjena njemakih romantiarskih teorija vodi na teritorijama s izmije{anim stanovni{tvom. Ove protivrjenosti su najbolje vidljive u sukobu izmeu tzv. teritorijalnih i etnikih prava u junoslavenskoj istoriji. Srpski nacionalizam je na teritoriju Kosova, kao kolijevke srpske srednjevjekovne drave, polagao pravo vlasni{tva na bazi istorijskog dravnog prava. injenica o albanskoj demografskoj prevazi na Kosovu, koja praktino traje jo{ od kraja 17-tog vijeka, kada su hiljade Srba, u velikoj seobi, napustile ovu teritoriju da bi se naselile na teritorije, tada maarske, Vojvodine, je jednostavno ignorisana. U isto vrijeme teritorija Bosne, koja je uvijek bila zasebna dravna teritorija, kao i drugih regija gdje su se Srbi doselili u velikom broju u srednjem vijeku, kao {to su dijelovi Hrvatske i dana{nje Vojvodine, su prisvajane na bazi etnikog prava i srpske demografske premoi u tim krajevima, iste one koja je negirana Albancima u sluaju Kosova. Hrvati su, s druge strane, kad je u pitanju Bosna, upo{ljavali jednake argumente kao i Srbi u sluaju Kosova. Dijelovi bosanske teritorije koji su prije turskog osvajanja pripadali Hrvatskoj (tzv. Turska Hrvatska) su posvajani na osnovu principa istorijskog dravnog prava, iako su Hrvati u Bosni, kao i Srbi na Kosovu, u ulozi nacionalne manjine jo{ od 17-tog stoljea. Jednaki teritorijalni zahtjevi Italije prema teritoriju Dalmacije su bili kategorino odbijani upravo na osnovu hrvatske etnike premoi na ovim teritorijama, dok je injenica da je Dalmacija pripadala rimskom carstvu, a poslije i Veneciji, stoljeima, naravno ignorisana. U isto vrijeme, isto pravo na osnovu kojeg su Hrvati prisvajali Dalmaciju kao svoju teritoriju, je uporno nijekano srpskoj populaciji na teritoriju Hrvatske, u podruju tzv.Vojne Krajine, gdje su Srbi inili veinsko stanovni{tvo vijekovima. Naravno ovog puta uposlen je argumenat hrvatskog dravnog prava. Ovakva upotreba iskrivljene nacionalistike logike u cilju opravdavanja vlasni{tva nad odreenom teritorijom po svaku cijenu, koja e potrajati do dana{njeg dana, bi sigurno bila komina da u stvarnosti, esto, nije proizvodila tragine posljedice. Charles Jelavich, South Slav Nationalisms-Textbooks and Yugoslav Union before 1914, Ohio State University Press, Columbus, 1990, 266-8. 232

Zenike sveske

Upravo ovaj sukob izmeu ideje nacionalne drave, koja insistira na zatvorenosti i jedinstvu zajednice kulturno slinih, i moderne ideje mulitikulturalne drave, kao otvorene graanske zajednice politiki jednakih je obiljeio posljednji vijek zajednike istorije Junih Slavena. Njihova nesposobnost da u dva istorijska poku{aja, redefini{u komplikovani odnos izmeu nacije i dravne zajednice i da na taj nain razrije{e protivrjenosti i kulturne razlike proiza{le iz njihove zajednike kompleksne istorije, ivljene uvijek na rubu evropskih povjesnih procesa i na nesigurnoj granici izmeu dvije razliite i vjeno sukobljene multinacionalne imperije, dove{e ultimativno do kolapsa politike projekte obje Jugoslavije. Primjena teorija koje promovi{u etniki istu i kulturno homogenu dravu kao idealan model dravnog ureenja, i vide samo jednu, dominantnu, etniku grupu kao nosioca dravnog suvereniteta, u bogatom {arenilu balkanskog poluostrva, ija osnovna karakteristika jeste upravo etnika, konfesionalna i kulturna razliitost, nije mogla proizvesti ni{ta drugo osim sukoba i haosa. Ipak, bez obzira na oigledan proma{aj obe Jugoslavije da u potpunosti kulturno integri{u razliite jugoslovenske etnike grupe, posmatrane naspram ogromne raznolikosti kultura na na{oj planeti, razlike izmeu etnikih skupina koje su sainjavale biv{u Jugoslaviju, a pogotovo tri bosanskohercegovaka naroda, se pojavljuju kao minorne. Pratei tanku liniju izmeu psihologije i socijalnih teorija u nastojanju da osvijetle etniki fenomen mnogi antropolozi, sociolozi i istoriari su se pozvali i na Freudovu definiciju narcizma malih razlika.49 Frojd je tvrdio da {to je manja razlika izmeu dvije zajednice, to ona vi{e raste u njihovoj imaginaciji. Jednostavno reeno, Srbi i Hrvati u nekada{njoj jugoslovenskoj dravi, ili tri bosanska naroda u dana{njoj Bosni, kao jako slini, moraju upravo da zanijeu i poreknu svoju slinost na svaki mogui nain i poveaju postojee kulturne razlike da bi se tako mogli definisati jedni protiv drugih. Osueni da stalno posmatraju vlastitu sliku u ogledalu drugoga oni trebaju jedni druge da bi se podsjetili ko su to oni zaista. Bez mrnje prema drugome ne bi bilo jasno definisanog nacionalnog bia koje se moe oboavati i
49

Ignatieff, Blood and Belonging, 1993, Ivekovi Ivan, Ethnic and Regional Conflicts in Yugoslavia and Transcaucasia, Longo Editore, 2000. Matvejevi Predrag, Jugoslavenstvo danas, Beogradski Izdavaki Gradski Zavod, 1984. 233

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

kome se moe klanjati.50 Mnogi, a najpoznatiji od njih je svakako Samuel Huntington, autor uvene teze o sukobu civilizacija, ovaj stav su nazvali samo liberalnom kratkovido{u51, tvrdei da su civilizacijske razlike, a naroito njihova konfesionalna komponenta, proizvedene dugim istorijskim razvojem u okviru razliitih kultura, toliko duboko ukorijenjene da su neminovno morali dovesti do sukoba izmeu ovih grupa. Ipak, ak i Huntington priznaje injenicu, dodu{e posmatrajui je vi{e kao udan izuzetak koji samo potvruje vlastitu teoriju, da oruani sukob izmedju Srba i Hrvata nije postojao do drugog svjetskog rata i da je on, i kada se desio, bio posljedica politikih problema, a ne civilizacijskih razlika.52 injenica je, kao to to jugoslovenski primjer ilustruje, da su 1918. godine, u predveerje ujedinjenja u prvu zajedniku dravu, Juni Slaveni bili mje{avina veoma razliitih tribalnih kultura, produkt dugih vijekova provedenih pod okupacijom i kulturnom dominacijom veoma razliitih stranih okupatora. Ipak, sedam decenija poslije, istorijskom ironijom, bez obzira na nepobitnu injenicu da politiki projekat Jugoslavije nije uspio da ih u potpunosti kulturno integri{e, oni su bili sliniji jedni drugima vi{e nego ikada u zajednikoj istoriji. U drugoj Jugoslaviji, u skoro pedeset godina, Juni Slaveni su djelili zajedniki ivot sa svim svojim manama i vrlinama, u relativno otvorenom dru{tvu, nekoliko urbanih
50

Ignatieff, 1993, 22. Jedan od najveih jugoslovenskih knjievnika Danilo Ki{ je ovaj princip opisao na poetski osebujan nain: Nacionalizam je, dakle, prevashodno negativitet, nacionalizam je negativna kategorija duha, jer nacionalizam ivi na poricanju i od poricanja. Mi nismo ono {to su oni. Mi smo pozitivan pol, oni negativan. Na{e vrednosti, nacionalne, nacionalistike, imaju funkciju tek u odnosu na nacionalizam onih drugih: mi jesmo nacionalisti, ali oni su to jo{ i vi{e, mi koljemo, kad se mora, ali oni jo{ i vi{e; mi smo pijanci, oni alkoholiari; na{a istorija je ispravna samo u odnosu na njihovu, na{ je jezik ist samo u odnosu na njihov. Nacionalizam ivi od relativizma. Ne postoje op{te vrednosti, estetike, etike, itd. Postoje samo relativne. I u tom smislu, u prvom redu, nacionalizam jeste nazadnja{tvo. Treba biti bolji samo od svoga brata ili polubrata, ostalo me se i ne tie. Skoiti malo vi{e od njega, ostali me se ne tiu. To je ono {to smo nazvali strah. Ostali ak imaju pravo da nas dostignu, da nas prestignu, to nas se ne tie. Ciljevi nacionalizma uvek su dostini ciljevi, dostini jer su skromni, skromni jer su podli. Ne skae se, ne baca se kamena s ramena da bi se dostigao svoj sopstveni maksimum, nego da bi se nadigrali oni, jedini, slini a tako razlini, zbog kojih je igra i zapoeta. Danilo Ki{, O nacionalizmu, www.buka.com, posjeeno 16. novembar 2011.
51

Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Simon & Shuster, New York, 1996, 254.
52

Huntington, 1996, 262.

234

Zenike sveske

generacija e poeti da se mije{a, sklapa mje{ovite brakove i prijateljstva koja su prelazila i ignorisala ukorijenjene etnike ili konfesionalne granice. Izloeni istom edukacijskom sistemu, putujui i komunicirajui van strogih okvira i diktata nacionalne kulture, oni su stvorili jedan {aren i zanimljiv okoli{ u kojem su njihovi vi{eslojni i paralelni kulturni identiteti mogli egzistirati bez sukobljavanja. Nekoliko itavih generacija su roene i odgojene ne poznavajui ni{ta drugo nego, moda nedemokratsku, ali sigurno etniki i kulturno tolerantnu realnost Titove drave, a upravo je istorijski zaka{njeli proces modernizacije u njenim okvirima uspio izgladiti veinu njihovih kulturnih razlika. Za skoro pet decenija stvarne zajednice su preovladavale nad zami{ljenim, dragocjeni kom{iluk je bio beskrajno vi{e vaan veini Jugoslovena nego pripadnost njihovoj etnikoj zajednici.53 Ovaj esej eli da podsjeti na injenicu da su na{i identiteti promjenjivi, kontekstualni i fluidni, ali i na to da su oni naroito osjetljivi prema politikom diktatu i nasilju, te kako e to poslijeratnih dvadeset godina zorno i pokazati, da se oni mogu vrlo brzo i drastino mijenjati upravo kontrolisanim pritiskom i politikim nasiljem iz centra dravne moi. Bez obzira na sve nedostatke i protivrjenosti utkane u postojanje Jugoslavije, njen raspad i stravian ratni sukob nisu posljedice spontanog izljeva vijekovima taloene mrnje niti nepremostivih kulturnih razlika, nego organizovanog i sistematski planiranog nasilja, organizovanog iz samog vrha politike vlasti, od strane konzervativnih republikih komunistikih oligarhija koje su u jednom momentu, iz razliitih razloga, izgubile interes da sauvaju Jugoslaviju onakvu kakva jeste. Nesposobni da rije{e nagomilane ekonomske i politike probleme, oni su upotrijebili nacionalizam kao efikasnu politiku alatku i sredstvo koje e zaustaviti politike i ekonomske reforme, sprijeiti uspostavu stvarnog politikog pluralizma, demokratije, pravne drave i po{tovanja ljudskih prava. Upravo stoga teze ne mogu i ne smiju biti zamijenjene, etnika raznolikost i kulturne razlike izmeu biv{ih Jugoslovena i tri bosanska naroda same po sebi nisu morale neminovno voditi do propasti moderne ideje multietnikog dru{tva, kako to tvrde dana{nji oficijelni nacionalni istoriografi, tragian ishod jugoslovenskog politikog eksperimenta, kao i dana{nja sveop{ta kriza bosanskog dru{tva su nesumnjivo posljedice komplikovane i te{ke istorije, ali prije svega organizovanog nasilja
53

Jasminka Udoviki, The Bonds and the Fault Lines u Udoviki & Ridgeway, Burn This House, Duke University Press, London, 1997, 35. 235

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

od strane modernih politikih elita koje su planski i selektivno upotrijebile nacionalizam u svrhu ostvarenja vlastitih politikih ciljeva - stvaranja vlastitih, etniki homogenih nacionalnih drava. Nacija oito nije samo politiki entitet, njena vanost za socijalnu koheziju i njen uticaj na kolektivni kulturni identitet je neosporan. Ipak na{i kolektivni identiteti su mnogostruki i paralelni, oni ukljuuju mnoge uloge koje pojedinac preuzima u ivotu. Identiteti, da imenujemo samo neke, mogu biti teritorijani, klasni, rodni, profesionalni, etniki ili konfesionalni, oni se esto meusobno preklapaju ili, kao u sluaju etnikog i konfesionalnog, uzajamno podupiru. Autentina kultura se moe vidjeti kao socijalni proces u kojem pojedinac istovremeno uestvuje i stvara, ali biva i oblikovan u tom procesu, kulturna razmjena je po samoj svojoj prirodi dinamian, otvoren i inkluzivan proces. Nacija i nacionalni identitet su s druge strane uvijek zami{ljeni kao ograniene, ekskluzivne i zatvorene zajednice: Nijedan narod ne zami{lja sebe u istim terminima s ovjeanstvom.54 Nacionalizam kao ideologija, upravo suprotno pravoj kulturi, pojednostavljujui sliku na{e kompleksne stvarnosti, insistira na manihejskoj podjeli svijeta - na nas i druge, on je vrsta kulturnog autizma, narcisoidne zagledanosti u sliku vlastite kulture. U naporu da obezbijedi monolitnost kolektiva, nacionalizam tei zaustavljanju kulturne razmjene, te zahtijeva apsolutnu identifikaciju pojedinca s voljom kolektiva, redukujui tako na{e kompleksne identitete na samo jednu dimenziju nacionalnog. Li{avajui nas otvorenosti, tolerancije i solidarnosti prema Drugima, inei nas neosjetljivim prema njegovim patnjama i stradanju, on hrani bezobzirnost i netrpeljivost prema pravima svih koji su kulturno drugaiji, a zatekli su se na njegovoj zami{ljenoj teritoriji. Operi{ui tako na nivou bazine emotivne privrenosti vlastitoj kulturi i zemlji, nacionalizam apsolutizuje pripadnost vlastitom kolektivu na raun univerzalnih ljudskih prava i slobodne individue, on odreuje naciju kao poetak i kraj svega.55

54 55

Anderson, 1983, 7. Golubovi, 1999, 90.

236

Zenike sveske

Upravo ta injenica ini na{e zami{ljene zajednice nedostupnim za kulturno razliitog Drugog, on je uvijek vien prvenstveno kao prijetnja istoi i ekskluzivitetu na{e zajednice. Pitanje je onda kako transformisati na{u zami{ljenu zajednicu i njenu nacionalnu dravu u ivi organizam sposoban za inkluziju, interakciju i akomodaciju Drugoga i drugaijega, koji uvaava svu {arolikost i kompleksnost stvarnih dru{tvenih zajednica i njihove kulture? Na{a odbrana pred iracionalnom snagom nacionalizma, njegovim dubokim kulturnim korijenima, njegovom gotovo neogranienom sposobno{u za metamorfozu, a naroito nad snagom drave, kao agencije interesa vladajuih politikih elita koje u odreenim politikim i istorijskim uslovima mogu da ga zloupotrijebe kao uinkovitu politiku ideologiju na zadatku ostvarenja vlastitih interesa, je slaba, ali kao {to to relativni uspjeh zapadnih demokratskih dru{tava, u drugoj polovini dvadesetog stoljea pokazuje, ipak mogua. Filozofi prosvjetiteljstva su svoje uenje o individualnim pravima slobodnog ovjeka i graanina bazirali upravo na vjeri u razum, u racionalnu stranu ljudskog karaktera, koja nudi nadu da je edukacijom i mukotrpnim procesom op{teg prosvjetljenja i dru{tvenog dijaloga, mogue izbrisati procjep izmeu pojedinca i dru{tva i obezbijediti njegovu promjenu na bolje. Rousseau je vjerovao da je ovjek prirodno dobar i da su nastanak dru{tva i prije svega privatne svojine uzrok njegove korupcije, dok su ga Locke i Hobbes vidjeli kao prirodno sebino bie koje moe biti motivisano samo vlastitim interesima ili neutaivom eljom za vla{u. Ipak, bez obzira na razliite poglede o karakteru ovjekove prirode, sva trojica su insistirala da pojedinac, u ulozi graanina, mora ui u neku vrstu socijalnog ugovora s vlastitom dru{tvenom zajednicom, nunog za osiguranje, odranje i prosperitet ljudske vrste i stabilnost dru{tva. Dakle, ne gajei nikakve iluzije o ovjekovoj prirodi, filozofi prosvjetiteljstva su ipak djelili zajedniku vjeru u racionalnu, pragmatinu, stranu ljudskog karaktera, vjerujui da je motivacija udruivanja u cilju zajednike za{tite uzajamnih interesa i prava, koje pripadaju svakom od slobodnih graana, dovoljno jaka da moe obezbjediti izgradnju dru{tva jednakosti i ravnopravnosti - dru{tva koje e se zasnivati prije svega na uspostavi demokratije, pravne drave i naelu nepovredivosti individualnih prava.
237

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

Nacija je koliko stvarna toliko i zami{ljena zajednica, bez obzira na njenu sveprisutnost u na{em dru{tvenom i politikom okruenju, u identifikacijskom smislu, kao i svaka druga kolektivna ideologija, ona je zaista samo kolektivna fantazija. Ali i jedina druga opcija koju je na{a civilizacija uspjela da iznjedri, u ovoj komplikovanoj jednaini odnosa izmeu nacije, njene drave i identiteta njenih podanika, zahtjeva jednaku, ako ne i veu, sposobnost imaginacije. 56 Ova zami{ljena zajednica se zasniva na fikciji koja nema svoje upori{te u na{im partikularnim kulturama, nego na apstraktnoj vjeri u univerzalnost ljudskih prava - u jednakost, ravnopravnost i slobodu svakog ovjeka - zagledana u na{ zajedniki ljudski imenitelj - univerzalnost ljudske prirode i ovjekove sudbine po{tujui i uvaavajui na{e razlike, ona gleda iza ogranienosti nacionalnih kultura, u kompleksnu stvarnost na{ih realnih zajednica. Graanska drava, dru{tvo sainjeno od slobodnih graana bez obzira na njihovu rasu, naciju, etniku ili konfesionalnu pripadnost, koji ulaze u uzajamni kontrakt kako bi u demokratskom procesu garantovali uzajamnu sigurnost, slobodu i prosperitet svakog graanina ponaosob, kao i cijele zajednice, trai jednak, ako ne i vei, skok vjere kao i vjera u srodstvo po krvi i tlu s na{im etnikim kolektivom. Upravo nas ideja multikulturalnog dru{tva, diktirana na{om uzajamnom izmije{ano{u i sloeno{u na{ih stvarnih zajednica, tjera da obnovimo svoju posveenost prema ideji zajednikog ivota, na{e razlike, kao i nekad, moraju biti ignorisane i zanemarene, a racionalna politika rasprava o zajednikim interesima
56

Liberalni postulati, koje smo naslijedili od filozofa prosvjetiteljstva, su od momenta kada su zapisani u Amerikom ustavu i francuskoj Povelji o pravima ovjeka i graanina, postali dio politike realnosti zapadnog svijeta, ali njihovo puno sprovoenje u djelo je bilo veoma sporo. Kroz par dugih stoljea, obiljeenih raznim oblicima borbe za ukljuenje isprva marginaliziranih dru{tvenih grupa, oni su dobili svoje pravo znaenje i obuhvatili dru{tvo u svoj njegovoj raznolikosti tek u posljednjih pedesetak godina. Ignatieff potcrtava da je ovako zami{ljena graanska zajednica, bez obzira na jezik filozofa prosvetiteljstva o univerzalnosti ljudskih prava, na koje su se pozivali u svojoj definiciji dru{tva i drave, originalno ukljuivala samo bijele hri{ane koji su posjedovali privatnu svojinu, pre{utno ignori{ui stvarnost dru{tva svog vremena i ostavljajui po strani ene, djecu, robove, ne-hri{ane kao i sve one koji nisu dio bijele rase. Paradoksalno, upravo ova injenica je omoguila ovoj viziji da preivi, i pusti korijen u dru{tvenoj i politikoj stvarnosti svoga vremena, kako bi u dugim stoljeima koja su slijedila, kroz borbu za rasna, klasna, politika i rodna prava, u ovu zami{ljenu zajednicu bila ukljuena sva ljudska bia, bez obzira na njihovu polnu, rasnu, konfesionalnu, etniku ili klasnu pripadnost ili seksualnu orijentaciju. Da su kojim sluajem liberalni filozofi i mogli zamisliti zajednicu ravnopravnih u obliku koji je poprimila u na{em dana{njem svijetu, koja bi ukljuivala tada sve marginalizovane i razvla{tene dru{tvene grupe, ovaj politiki eksperiment bi vjerovatno bio napu{ten kao nemogu ili opasan po dru{tveni i politiki poredak tog doba. Op{irnije, Ignatieff, 1999, 64-71. 238

Zenike sveske

otvorena u okviru tolerantne, politiki neutralne i sigurne pravne drave koja garantuje jednaka prava svakom od svojih graana i konstitutivnih naroda. To nije laganje sebe ili odustajanje od vlastite kulture, nego mukotrpna i unikatna dnevna vjeba moralne imaginacije57 koja nas upuuje da se fokusiramo na ono {to nas spaja, radije nego na ono {to nas razdvaja, koja obezbjeuje siguran prostor za paralelnu i nekonfliktnu egzistenciju i razvoj svih slojeva na{ih pluralnih identiteta. Demokratija je ponekad haotian i uvijek komplikovan proces, koji prije svega trai postojanje pravne drave, strpljivu izgradnju institucija civilnog dru{tva, postojanje nezavisnog sudstva i slobodnih medija. Samo u atmosferi pravne stabilnosti i graanske jednakosti postojae sigurno okruenje u kome se moe voditi otvorena i neostra{ena rasprava o na{im razlikama, ali i zajednikim interesima, u kojoj se Drugi i kulturno drugaiji moe sresti, gdje se tolerancija moe uiti i promovisati, a mrnja i netolerancija aktivno suzbijati i kanjavati. Ovaj proces je zasigurno, kao i svaki drugi ovjekov proizvod, daleko od savr{enstva, pun nedostataka, proma{aja i dvostrukih standarda,58 ali za sada i jedina poznata i efikasna brana od iracionalnosti nacionalizma, ili bilo koje druge kolektivne ideologije, ijim stra{nim posljedicama je ispunjen dvadeseti vijek i na{a zajednika povijest u njemu.

57 58

Ignatieff, 1999, 90.

Ovaj stav ne smije biti itan kao nekritina i slijepa vjera u principe civilnog nacionalizma i liberalne demokratije. On u potpunosti uvaava injenicu da je dominantni zapadni narativ o modernoj demokratskoj graanskoj dravi, potpuno neutralnoj prema etnikim ili konfesionalnim grupama koje ive na njenom teritoriju, vrlo esto, najblae reeno, upitan, ako ne i sumnjiv (dovoljno je, da se zadrimo samo na primjeru dvije kolijevke moderne liberalne demokratije gdje je princip graanske drave inicijalno i realizovan, treba samo napomenuti diskriminatoran odnos prema muslimanima u SAD poslije napada od 11. septembra, ili nedavnu deportaciju Roma iz Francuske). Princip civilnog nacionalizma ima zasigurno plie korijene nego etniki nacionalizam, kao racionalan koncept on svoje odranje i snagu duguje ponajvi{e politikoj stabilnosti i relativnom ekonomskom blagostanju u kojem zapadna dru{tva ive u posljednjih par stoljea. Takoer, mora se uzeti u obzir, da je ak i u ovim dru{tvima, etniki nacionalizam esto vje{to skriven iza neutralnih simbola graanske drave i indirektno povezanih s dominantnom etnikom grupom. Trenutna svjetska ekonomska i finansijska kriza, proces globalizacije, kao i dominacija neoliberalnih politikih i ekonomskih teorija koje favoriziraju vladavinu i interese krupnog kapitala, takoer predstavljaju ozbiljno isku{enje principima demokratije i pravne drave i pogoduju rastu i manifestacijama etnikog populizma, ak i u dravama s dugom demokratskom tradicijom. Nacionalizam ostaje zbunjujui fenomen koji izbjegava skoro svaku univerzalnu ili vrstu definiciju, i kako to Smith predlae, trebalo bi radije analizirati ponaosob svaki nacionalistiki pokret naspram pozadine partikularnog istorijskog konteksta u kojem se pojavljuje, i u tom kontekstu i razliitu grupu idiosinkretikih faktora koji odreuju njegov partikularni karakter. Ipak, bez obzira na sva isku{enja, stalna i uporna kultivacija graanskih vrijednosti i identiteta, unutar vrstih okvira demokratskog dru{va i pravne drave, ostaju jedini do sada poznati lijek koji moe drati eksplozivnu narav etnikog nacionalizma pod kontrolom. Smith, 1998, 126. Takoer, Ignatieff, 1993, 242-9. 239