1

YOL PROJES
Bir yol gzergahnn tespiti daima; PLAN, BOYKEST ve ENKEST olmak zere
boyutlu ele alnr.
- Gzergah nedir?
Bir yol ekseninin arazide getii yerin tamamna yolun gzergh denir.
- Plan nedir ?
Yol gzerghnn ( yolun ) yatay bir dzlem zerindeki izdmne plan denir.
Plan`da yol gzergah doru ve erilerden oluur. Doru ksmlarna Aliyman , eri
ksmla ise Kurba-Kurb denir.









PLANDA YOL


Planda aliymanlarn kesime noktalarna yatay some noktalar denir ve S
1
, S
2
, .S
n

eklinde gsterilirler.
Aliymanlarn kurbalara teet olduklar noktalar T ile gsterilir. Balang teet noktas T,
biti teet noktas is T ile gsterilir.
Yatay kurbalarda genellikle, daire yaylar kullanlr. Kurba bykln R yarap belirler.
S

T

T

O

R


Aliyman

Kurba

B

t
t
b
/2 /2
D


2

Yukardaki eklimizde kullandmz parametreleri tanmlayalm.

R: Kurba yar ap

t: Teet boyu
B: Bisektris noktas
b: Bisektris boyu
D: Developman ( alm ) boyu
Dairesel yatay kurbalarn tr vardr. Basit, Bileik ( birleik ) ve Ters kurbalar.
Yukardaki eklimizde izdiimiz kurba , Basit Kurba dr.
Basit kurba iki aliyman birbirine balayan basit daire yaydr. Aliymanlar arasnda kalan
d asna Sapma as, some noktas ile kurba orta noktas ( B noktas ) arasndaki mesafeye
bisektris uzunluu (b), kurbann balang (T) ve biti (T ) noktalar arasndaki yay
uzunluuna Developman ( alm ) denir. Developmann B orta noktasna Bisektris noktas
denir.
imdi isterseniz kurbamzdaki parametrelerin belirlenmesi iin ( hesaplanmas iin ), ilgili
trigonometrik bantlar kullanalm.
Burda
STO dik geninden, teet boyu uzunluu
) 2 / tan( * A = R t
olarak bulunur.
Developman boyu ise,
A = *
360
2 R
D
t


Bisektris uzunluunun ( b ) bulunmasnda, yine ST0 geninde;
: Sapma ( merkez ) as


3


R
Cos
R
b
R b
R
Cos

A
=
+
= A
) 2 / (
) 2 / (

olarak bulunur.
Kurbann herhangi bir noktasndan, kurba balang noktasna izilen kiri ile, bu noktadaki
teetin arasndaki sapma asnn deeri;














360 2R
TK ( Yay uzunluu )
*
4
360
R t
o = yay uzunluu


K
M ( T )
L

2
T

2

4

- BRLEK ( BLEK ) KURBALAR:

Ortak bir teet noktasnn ayn tarafnda bulunan farkl yarapl iki daire yayndan
oluan birleik kurbalar, ok zorunlu haller dnda pek kullanlmazlar.

ayet kullanlma durumlar ortaya kmsa, byk kurbaya ait yarap deeri, kk
kurbaya ait yarapn en fazla 1.5 kat olmas istenir.

ki basit kurbadan oluan birleik kurbalarn ,
1
,
2
, R
1
, R
2
, t
1
ve t
2


olmak zere yedi ( 7 )
karakteristii vardr. Bu ekildeki bir kurbann izimi veya piketaj iin, ikisi uzunluk ( a
deil ) olmak zere, en az drt ( 4 ) karakteristiinin bilinmesi gerekir. Verilen
karakteristiklere gre muhtelif kombinezonlar olup, trigonometrik zmler elde edilebilir.



















t
1
t
2
R
1
R
2
O
1
O
2
S
1
S
2

2
=
1
+
2

1
/2

2
/2
S

T
1
a

b

c

d
a

M

2
180-

T
2
d

5

1
,
2
, R
1
ve R
2
biliniyor; t
1
ve t
2
aranyor olsun.
t
1
= a + b
S
1
T
1
O
1
dik geninden

1
1
1
1
* )
2
tan(
)
2
tan(
R a
R
a
A
=
=
A

Benzer ekilde S
2
T
2
O
2
dik geninden

2
2
2
2
* )
2
tan(
)
2
tan(
R d
R
d
A
=
=
A

Olarak bulunmu olacaktr.
a ve d yi bularak, biz S
1
-S
2
toplam uzunluunu da bulmu olduk.
a ve d, bileik kurba sistemini oluturan basit iki kurbaya ait teet uzunluklar olduundan,
bunlar bulmu olmamz bizim tm sisteme ait olan genel teet boylarn ( t
1
ve t
2
yi )
bulduumuz anlamna gelmez.
t
1
ve t
2
yi bulabilmemiz iin SS
1
S
2
geninde sins teoremini kullanmamz gerekmektedir.
Sins teoreminin ne olduunu aadaki gen zerinden hatrlayalm ve Sins teoreminin
kullanlmas iin genimizin mutlaka dik gen olmas gerekmediine dikkat edelim.


u | o Sin
c
Sin
b
Sin
a
= =


Sins teoremi bize, bir gendeki kenarlarn, bu kenar karsnda bulunan ann sinsne
orannn birbirine eit ve sabit olduunu sylemektedir.
A
B
C
a
b c



6

Dolays ile, bu teoremi yukardaki bileik kurba sisteminde uygularsak,

) 180 (
) ( *
) ( ) 180 (
2
2
A
+ A
=
A
=
A
+
Sin
d a Sin
b
Sin
b
Sin
d a

Tm sisteme ait t
1
teet uzunluu, ekilden de grlebilecei gibi a ( birincil kurbaya ait
teet boyu ) ile b`nin toplam olduuna gre,


(

A
+ A
+
(

A
=
+ =
) 180 (
) ( *
* )
2
tan(
2
1
1
1
1
Sin
d a Sin
R t
b a t

t
2
teet uzunluu da yukardaki ekle bakldnda, c ile d`nin toplamna eit olduu
grlecektir. Buradaki d uzunluu, ikincil kurbaya ait teet boyu uzunluunu ifade etmektedir
ve deeri yukarda hesaplanmtr.
c`nin uzunluunu hesaplamak iin yine SS
1
S
2
geninde sins teoremini uygulamak
durumundayz.

) 180 (
) ( *
) ( ) 180 (
1
1
A
+ A
=
A
=
A
+
Sin
d a Sin
c
Sin
c
Sin
d a

Dolays ile t
2
sistem teet uzunluunun deeri;

(

A
+
(

A
+ A
=
+ =
2
2 1
2
2
* )
2
tan(
) 180 (
) ( *
R
Sin
d a Sin
t
d c t

olarak bulunmu olunur.

7

- TERS KURBALAR:
Ortak bir teetin ( teet noktas deil ) iki yannda bulunan iki daire yayndan oluan ters
kurbalara, uygulamada daha ok dk standartl ( biz karayolu mhendislii
terminolojisinde bir yolun dk standartta ina edildiini ifade etmisek, en temel
anlamda bahsetmek istediimiz husus, ilgili yola ait proje hznn dk olduudur)
yollarda rastlanr.
Ters kurbalar ina edilirken, birincil kurbann biti noktas ile, ikincil kurbann balang
noktas arasnda, her iki kurba iin dever uygulamasna yeterli olacak kadar dz ksm
(aliyman) bulunmas gerekir. [ nemli Not: Kuvvetle muhtemeldir ki, bu cmleyi
okuduunuzda bu cmlenin anlamn kavrayamamsnzdr. Dever konusu anlatldktan sonra
bu cmleyi anlamak ve yorumlamak zere, tekrar bu konuya dnersiniz. ]
















Deiik kombinasyonlara gre, farkl kurba karakteristikleri hesaplanabilir.
Mesela, S
1
S
2
ve L uzunluu,
1
,
2
ve R
1
biliniyorsa, ikincil ( gidi ynne gre ) kurbaya ait
kurba yarapn belirlemeye alalm.
O
1
S
2
S
1
R
1
R
2
O
2

1
2

2
/2

1
/2
L
T
1
T
2 T
1
T
2

8

T
2
S
2
= S
1
S
2
- L R
1*
tan(
1
/2)
Daha nceki teet boyu bantlarmzdan da bildiimiz gibi bu uzunluk ayn zamanda u
bantyla da bulunabilir.
T
2
S
2
= R
2
*tan(
2
/2)
Bu iki eitlii kullanarak

)
2
tan(
)
2
tan( *
2
1
1 2 1
2
A
A

=
R L S S
R olarak bulunmu olur.
rnek: Bileik Kurba Hesab (Arasnav Sorusu )
Birleik kurba eklinde dizayn edilen bir yatay kurbada, gidi ynne gre birinci dairesel
kurbaya ait sapma as 60 derece ve yarap 300m, ikinci dairesel kurbaya ait sapma as 30
derece ve yarap 400m olarak belirlenmitir. Ortak some noktasnn kilometresi 0+850m
olduuna gre, her iki kurbaya ait balang ve biti teet noktalar ile, ortak teet noktasnn
kilometrelerini ve bisektris uzunluklarn hesaplaynz.













a
S (0+850)
e
c
c
a
d
60
0
R
1
=300m
R
2
= 400m
t
1
t
2
30
0
90
0
15
0
T
1
T

T
2
S
1
S
2
O
1
O
2
30
0
B
2
b
2
B
1
b
1

9

zm:

S
1
T
1
O
1
geninde;

m a
a
R
a
1 . 173
577 , 0 * 300
30 tan
1
=
=
=

Benzer ekilde S
2
T
2
O
2
geninde;

m c
c
R
c
17 . 107
2679 , 0 * 400
15 tan
2
=
=
=

e ve d mesafelerini ( dikkat edin bunlar teet boylar olmayp, ortak some noktas ile birincil
ve ikincil kurbalara ait some noktalar arasndaki mesafelerdir.) bulalm. Bunu yapabilmek
iinde SS
1
S
2
geninde, sins teoremini uygulayalm. Bu durumda;

m d
m e
d e
Sin
d
Sin
e
Sin
c a
714 , 242
135 , 140
866 , 0 50 , 0 1
27 , 280
60 30 90
=
=
= =
= =
+

e a t + =
1
olduuna gre;

m t
t
235 , 313
135 , 140 1 , 173
1
1
=
+ =

Birincil kurbann balang teet noktasnn kilometresini bulmak iin,

KM
T
1
=
KM
S t
1


KM
T
1
= ( 0 +850 ) ( 0+313
23
)

KM
T
1

= 0 + 536
77


10

T ortak teet noktasnn kilometresini bulabilmek iin, ncelikle hareket ynne gre birincil
kurbaya ait Developman Boyunu hesap etmeliyiz. Bu yay uzunluuna
1
d

yay uzunluu
dersek;
360 2R
1

60
1
d

m d
d
314
360
60 * 300 * * 2
1
1
=
=

t

T`nin ( ortak teet noktasnn ) kilometresi dolays ise,
T
km
= T
1KM
+
1
d

T
km
= ( 0+536
77
) +( 0 + 314 )
T
km
= 0+850
77
olarak bulunmu olacaktr.

kincil kurbann biti noktas olan T
2
teet noktasnn kilometresini bulalm imdide.

Bu noktaya ait kilometraj deerini bulabilmek iin, ikincil kurbann developman boyunu
hesaplamamz gerekmektedir.
2
d

yay uzunluu dersek,

360 2R
2

30
2
d

m d
d
33 , 209
360
30 * 400 * * 2
2
2
=
=

t

T
2
`nin kilometresini bulmak iin T
KM
ye
2
d

developman uzunluunu ilave etmemiz yeterli

olacaktr. Dolays ile;

KM
T
2
= T
km
+
2
d

KM
T
2
= ( 0 +850
77
) +(0 +209
33
)

KM
T
2
= 1+060
10
olarak bulunmu olacaktr.

11

nemli Not: Baz arkadalarmz ikincil kurbaya ait bu biti teet noktasnn kilometresini
hesaplarken, ortak some noktasnn kilometresine (t
2
), d + c teet boyu uzunluunu
eklemektedirler. Bu son derece yanl bir hesaplama olacaktr. Zira, T
2
noktasna gelebilmeniz
iin, ina edilen yol zerinde T
1
`den T`ye ordanda T
2
`ye gelmelisiniz. T
1
- S -T
2
gzergah
diye bir gzergah yoktur.
1 nolu kurbaya ait bisektris boyunu ( b
1
) hesaplamak istersek,

1 , 23 5 , 0
1 , 173 150 5 , 0
300
1 , 173
50 , 0
30
1
1
1
1 1
=
= +
+
=
+
=
b
b
b
R b
a
Sin

b
1
= 46,2 m olarak bulunmu olacaktr.

Benzer ekilde 2 nolu kurbaya ait bisektris boyunu ( b
2
) hesaplamak iinde u bantlar
kullanabiliriz.

17 , 3 26 , 0
17 , 107 104 26 , 0
400
17 , 107
26 , 0
15
2
2
2
2 2
=
= +
+
=
+
=
b
b
b
R b
c
Sin

b
2
= 12,19m olarak bulunur.









12

E YKSELT ERL ( TESVYE ERL ) TOPORAFK
HARTALARDA GZERGH BELRLEME

Karayolu, demiryolu gibi yaplarn eksen izgilerinin toporafik harita veya arazi zerindeki
izdmlerinin gzergah ( geki ) olarak adlandrldn daha nce ifade etmitik.

Bu aamada, bize verilen bylesi bir toporafik haritay kullanarak, balang ve biti
noktalar belli olan ( yani balants yaplmak istenen iki nokta, ehir, ile, ky vb gibi
noktalar ) bir yol gzerghnn nasl belirlenebileceini inceleyelim.

lk bakta, bu dikkate aldmz iki noktay birbirine balayacak ok sayda alternatif
gzerghlarn var olduu dnlebilir. Fakat proje aamasna geildiinde eitli engel ve
snrlamalar dolays ile bu alternatiflerin aslnda zannedildii kadar ok olmad
grlebilecektir. Hatta bazen yle durumlarla karlaabiliriz ki, arazinin durumuna gre, en
uygun olann bulmak amacyla, karlatrma yapabilecek ikinci bir alternatif gzergh bile
bulunamayabilir.

En temelde geki aratrmas, gzerghn ( yolun ) gemesinin zorunlu olduu noktalar
birbirine balayan seenekler ( alternatifler ) arasnda, en uygun olann bulmak iin,
belirlemek iin yaplan bir almadr.

Seeneklerin karlatrmaya esas olabilmeleri iin, baz koullar yerine getirmeleri beklenir.
Bu koullarn bir ksm arzulanan, fakat salanmasnda kesin zorunluluk olmayan, dier bir
ifadeyle, duruma gre vazgeilebilecek nitelikte olabilmektedir.

sterseniz, geki aratrmasnda dikkat edilmesi gereken hususlara daha yakndan bakalm.

- Geki, balang ve biti noktalar arasnda kalan ana kontrol noktalar n, birbirine
balamal, bu noktalardan mutlaka gemelidir. Ana kontrol noktalar, byk yerleim
merkezleri gibi yerlerdir.

Bunlarn yannda, daha kk yerleme merkezleri, daha nce mevcut olan bir
karayolu kava, byk bir sanayi veya turizm merkezi, terminaller ( havayolu, deniz
yolu veya demiryolu ), bataklk bir blgeyi gemek iin en uygun olan gei yerleri
gibi noktalarda, ana kontrol noktas durumunda olabilmektedir.

- Geki, projelendirilen yolun snfna uygun proje standartlarnn kolaylkla
uygulanmasna imkn verebilmelidir. Yolun standartlarnn yolun snfyla direk
balantl olduunu hepimiz biliyoruz. Bu byledir ama, balangta belirlenen
gekimizi ne kadar doru belirleyebilirsek ( sfr poligonu bu yzden son derece
nemlidir ), yol snfmza bal olarak, mesela yksek standartl yollarda byk
yarapl yatay kurplarn temini veya boyuna eimin dk tutulabilmesi ile ilgili
maliyetler, balangta belirlediimiz geki ile dorudan balantl olacaktr.

- Geki, yolun ana kullanm amacna uygun olmaldr.


13

Yolumuzun ina edilmesinde ki temel ama phesiz ki, ulama hizmet amaldr. Bu
byledir ama, ilk karar aamasnda bunun temel niteliini belirleyen ana bir amacmz
her zaman vardr. Bir blgedeki sosyal ve ekonomik gelimeyi ilerletmek, turistik
potansiyeli harekete geirmek, eitim seviyesinin ykselmesine imkan verecek ulam
alt yapsn salamak, bu ana amalarmzdan birisi olabilir.

ki ana kontrol noktas arasndaki ulam hzn artrmak iin, gekimizin bu iki
noktalar arasnda mmkn olduunca dz bir dorultuya sahip olmasn ve bu
dorultudan en az sapma ile gzerghmzn belirlenmesini isteyebiliriz. Yine
amacmz belli bir corafi blgedeki turistik yerlere ulam salayan bir yol dizayn
etmekse, bu durumda da gzergahmzn buna olanak verecek noktalardan gemesi
beklenir.

Yine benzer bir ekilde, sosyal ve ekonomik gelimeyi amalayan bir yola ait
gekinin, uzunluun artmas pahasna olsa da, mmkn mertebe, fazla nfusun
faydalanmas bakmndan ok sayda yerleim merkezinden gemesi istenebilir.

- Geki, jeolojik oluum ynnden kararl, ayrca daha az kalnlkta styapya olanak
verecek ekilde tama gc yksek, salam zeminli yerlerden gemelidir.

- Geki, yolun snfna uygun olarak, toprak ii mmkn olduunca az, kaz ile
dolgunun birbirini dengeleyebilecei yerlerden gemelidir.

- Normalin zerinde yer alt suyu veya yzey suyu etkisinde kalan yollarda bozulma
abuk olacandan, bakm masraflar nemli oranda yksek olabilecektir. Dolays ile
gekimizin dorultusunu o ekilde belirlemeliyiz ki, gekimiz yer alt ve yzey
sularna kar en korunakl ve doal drenaja sahip olabilmi olsun. Mesela, ya
olmas durumunda kolaylkla su altnda kalabilecek vadi tabanlar yerine, yamalardan
geen bir gzergah belirlemek daha doru bir tercih olacaktr.

- Akarsu geileri, daha dk maliyete olanak vermesi bakmndan mmkn olduunca
dik a ile yaplmaldr. Bu gibi geilerin ayn zamanda trafik gvenlii asndan
kurbada yaplmamasna dikkat etmeliyiz.

- Yolun alt ve styapsna ilikin ana yapm gereleri kum, akl, ta ve su olduuna
gre, bunlarn teminin kolay ve ucuz olduu gekiler tercih olunmaldr.

- zellikle kent ii ve yaknlarnda arazi pahal olduu iin, buralarda yaplacak
yollarda gekinin, kamulatrma ( istimlk ) bedelini, dolays ile toplam proje maliyetini
ok artrmayacak ekilde, bo ve nispeten ucuz yerlerden geirilmesi uygun olacaktr.
Krsal yollarda ise, tarm ynnden elverili arazi ksmlarna ve doaya en az zarar
verilecek ekilde gemeye zen gstermeliyiz.

14


DOAYLA UYUMLU GEK BELRLENMES

Bir dier rnek,



15

- Yolun hizmete almasndan sonraki iletme maliyetleri iinde bakm ve onarm
giderleri nemli bir yer tutar. Bu itibarla, geki aratrmas srasnda, bakm ve
onarm maliyetlerini dk tutacak gekiler tercih edilmelidir.

Mesela, dalk blgelerde kar toplamayan ve tehlikesi olmayan yerlerden
geilmesi uygun olabilecei gibi, bir tepenin almas srasnda daha fazla gne
gren, dolays ile buzlanma ve kar birikmesi daha zor olan gney yamalar tercih
edilebilir. Tabi bunlar yol bakm masraflar asndan nemli avantajlar salamakla
beraber, yol gvenlii, yani trafik kazalar bakmndan da son derece nemlidir.

Geki aratrmas srasnda vurgulanmas gereken en nemli nokta, bir gekinin yukarda
sraladmz bu koullarn hepsini birden salamasnn son derece zor olduudur. ou zaman
bu sraladmz maddeler arasnda atma olur. rnein, zellikle dalk blgelerde, boyuna
eimi dk tutabilmek adna, geki uzunluunu artrmak, ya da toprak iindeki arta belirli
llerde gz yummak zorunda kalabiliriz.

Burada mhim olan nokta, sraladmz bu koullarn ounu ieren mevcut
seenekler iinde en uygun olann bulabilmek, tespit edebilmektedir.
,
Diyelim ki elimizde yol geirilecek bir blgenin eykselti erili haritas olsun ve bu harita
zerinde bize verilen iki A ve B noktalar arasndaki gzergahn belirlenmesi bizden istenmi
olsun.

Eer biz bu iki noktay, dz bir dorultu ile balarsak, bu durumda gzergahmzn eimi;










100 *
L
h
s
B A
=

olacaktr. ( % cinsinden )

Tabi bu eime sahip bir gzergah, yol gzergah olarak belirlemek imkanszdr. Zira bu eim
bizim standartlarmzda belirlediimiz eim deerinden ok yksek olabilir.
h
L
B
A

16

Peki bu durumda ne yapmalyz?
Verilen A ve B noktalar arasndaki gzergah, ilk olarak ( balang iin ) uygulanabilecek
maksimum eim deeri kullanlarak belirlenir. Bu eim deeri yardm ile, eykselti
erilerini keserek giden bir poligon yardm ile A noktasndan B noktasna ulaabilmek,
dolays ile bu iki nokta arasnda bir gzergah belirlemek mmkn olabilecektir.
Krk izgi halindeki bu ak poligona sfr poligonu veya sfr izgisi ( siyah izgi deil)
ad verilir.
Bu poligonun ifade ettii gzergh biz uygulamada kullanamayz. Bu poligon krk
izgilerden olutuu iin, sk sk keskin dnler ve krlmalar olacandan, istesek bile bu
poligonu esas gzerghmz olarak kullanamayz. Dolays ile bu poligondan ayrlmalar
kanlmaz olacaktr. ( Neden kullanlamayacan, projenizi yaparken ok net bir ekilde
anlayacak, kavrayacaksnz. u aamada buna taklmayn.)
Bununla beraber, bir an iin geki ekseninin bu sfr poligonunu takip ettiini kabul edelim.
Bu durumda, sfr poligonunun her kenar araziye intibak etmi olduundan, hibir kaz ve
dolgu ilemi olmayacandan, toprak ii ( dolgu-yarma ) sfr olacak demektir. Poligona sfr
poligonu adnn verilmesi de bu yzdendir. Yani bu poligon yle bir gzergah nermektedir
ki, bu gzergah ile A ve B noktalar arasndaki yolumuzu ina etsek, toprak iimiz bu ina
sresince hi olmayacaktr.
Sfr poligonu, aslnda bize arazinin toporafik durumuna bal olarak, nceden belirlenen
eimler ( maksimum eimler mesela ) vastas ile nerelerden gidebileceimizi gsteren, bir
klavuz geki olmaktadr. Sfr poligonunu, bu klavuzluu yapmas iin kullanr ve bir kenara
koyarz.

17



Bu aamada, izohips erileri hakkndaki bilgilerimizi hatrlayalm.
Denizden ykseklikleri eit olan noktalarn birletirilmeleri ile oluan kapal erilere e
ykseklik erileri ( izohips, tesviye erileri veya e ykselti erileri ) ad verilir.
E ykseklik erileri;
a) Yatay dzlemleri ifade ederler
b) Birbirlerine paraleldirler, birbirlerini kesmezler
c) Her birinin bir ykseklik deeri vardr
d) Aralarndaki ykseklik fark daima eittir, deimez
e) Aralarndaki mesafe deiebilir. Bu durum topografya eiminden kaynaklanr.
Yama eimi fazla ise, e ykseklik erileri arasndaki mesafe az
Yama eimi az ise, e ykseklik erileri arasndaki mesafe
fazladr.

A
B

18












Srt ve Vadi Kavramlar:
E ykseklik erileri, vadi ve srtlarda V harfine benzer ekiller olutururlar.
Vadilerde e ykseklik erilerinin deerleri ieri doru azalrken, srtlarda ieri doru artar.
u ekillere bakalm:












Az Eimli Yama
Tepe noktas
Dik Yama
600
700
500
400
300
300
400
500
600
ER DORU AZALIYOR
VAD
800
790
780
770
ER DORU ARTIYOR
SIRT

19

Konuyu, alglaymz ve uygulamamz gelitirmek iin, toprafik bir haritadan, arazi kesiti
kartalm ve u rnee bakalm.
























100
200 300
400
100
200
500
400
A B
Uzaklk
Kot: 100m
Kot: 200m
Kot: 300m
Kot: 400m
300

20

SIFIR POLGONU ( SIFIR ZGS SIFIR
HATTI)`NUN ZLMES

Daha ncede belirttiimiz gibi, sfr poligonu; istenilen eim artn salayan, gzergahn
geebilecei yeri gsteren, zemine akarak giden, yarma ve dolgunun bulunmad, teorik
bir gzergahtr.
E ykseklik erileri arasndaki uzaklklarn farkl olmasndan dolay, sfr poligonu krk
izgilerden oluacaktr. Bu krklklar, bizim bu poligonu gzergah olarak belirlememize
engel tekil edecektir.
Birbirini takip eden iki izohips erisi arasna o ksmla ilgili olacak ekilde sfr poligonunun
ilgili izgisini nasl yerletirebiliriz, sorusuna cevap bulmaya alalm.







Bize verilen bir haritada ( eykselti-tesviye erili harita ), e ykselti erileri arasndaki kot
fark, ekilden de grebileceiniz gibi h(m), ve arazinin toporafik durumuna gre sfr
poligonu aratrmas iin seilen eim S
o
ise;

o
o
S
h
l
l
h S
l
h
* 100
100
tan
= =
= o

olarak elde edilir.
Bu elde edilen uzunluk, harita leine uygun olarak bir pergel yardm ile e ykselti erisi
erileri arasna yerletirilirse, A-B
o
, sfr poligonunun, araziye intibak eden bir paras, A-B
elde edilmi olur.
Genel bir kural olarak, ok eimli bir arazide, sfr poligonu aratrmas iin seilecek olan
eim ( S
o
), standartlardaki maksimum eimden %3-4 kadar, normal arazilerde de %1-2 kadar
dk seilebilir.
l
h
A
B
o
B

21

rnek: 1/2000 lekli bir haritada eykselti erileri arasndaki kot fark 2.0m olduuna
gre, balangta seilen % 5.0 aratrma eimi iin sfr poligonunun bir kenarn oluturan
pergel araln bulunuz.

m l
l
S
h
l
o
40
100 *
5
2
100 *
=
=
=

Bu bulduumuz 40m lik uzunluu, kendi haritamzn lei olan 1/2000`e gre yeniden
belirlememiz gerekir. Dolays ile;

2000m 1m ile gsterilirse,
40m x

x=0.02m olarak bulunmu olur.
Metre cinsinden bulduumuz bu deeri, pergelimizi ap belirleyeceimiz bir uzunluk olan
cm`ye evirdiimizde de, x=2cm olarak belirlemi oluruz.
Yani biz, sfr poligonumuzu izerken, pergelimizi 2 cm aacaz, ve bu aklkla tesviye
erilerini birbirini takip edecek ekilde kestireceiz.
Yukarda izdiimiz ekil zerinden bunu aklamak istersek, pergelin sivri ucu A noktasna
konulup 2.0 cm`lik bir yay ile bir sonraki e ykselti erisi kestirildiinde bulunan B
o
noktas,
araziye ait B noktasnn iz dm olmu olacaktr.
Pergel aralna bal olarak durum sz konusu olacaktr.
1. Daire, bir sonraki eriyi iki ( 2 ) noktada kesebilir. Bu durumda iki zm var
demektir.
2. Daire, bir sonraki eriye teet olabilir veya tek bir noktada kesebilir. Bu durumda bir
zm vardr.
3. Daire, bir sonraki eriyi kesmeyebilir. Bu durumda araziye uygun bir eim seilmemi
demektir. Sfr poligonu iin seilen eim, arazinin gerek eiminden byk olduu
iin, S
o
eim deerini azaltmak gerekir. S
o
azaltldna gre, pergel uzunluu
(aral), l, byyecek demektir.



22

- Bir tesviye erisinden dierine geerken, kesime noktas net bir ekilde
belirlenmeli, yani poligon izgisi tesviye erisine teet olmamaldr.

- Genelde ardk tesviye erisine geilirken hep alalma veya hep ykselme sz
konusudur. Bu kural vadi tabanlar, boyun noktalar vb. zorunlu yerlerde
deiebilir. Bu yerlerin geilmesinde ayn kottaki tesviye erisine atlama
yaplabilir



23

- ki kontrol noktas aras birbirine balanrken tek eim kullanma
zorunluluu yoktur. Bu ou kez mmknde deildir. Deien arazi
durumlarna bal olarak, ayn projede deiik S
o
aratrma eim deerleri
kullanlabilir.
- abuk yaplmas istenen ve fazla hassaslk aranmayan durumlarda sfr
poligonu, tesviye erilerinin bir veya bir ka atlanarak izilebilir. Bu srada
alnan pergel aral atlanan tesviye erisi saysna bal olarak l
uzunluunun bir veya birka kat olur.
- Tesviye erilerini birbirine takiben kestirerek giderken zorunluluk
olmadka sert dnler yaplmamaldr.




Sfr poligonu iziminde, tesviye erisinin iki noktada kesilmesi halinde, sfr poligonlarnn
says 2,4,8..vb olarak artacandan, daha balangta pek ok zmn ortaya kaca
zannedilirse de, bir sonraki zorunlu noktann dorultusu dikkate alndnda, bu zmlerin
aslnda sadece bir veya bir kann kullanlabilecei kolayca anlalacaktr.




24











Planda sfr poligonu izildiinde, nihai olarak u ekil elde edilmi olur.




A
B

25

YATAY KURBALARDA TAITLARIN STABLTES
Gzergahmz zerinde hareket eden tatlar, aliyman ksmndan kurbaya giri yaptklar andan itibaren, bir
merkezka kuvvetin etkisinde kalacaklardr. Bu merkezka kuvvet, aracmz kurba dna doru hareket
etmeye zorlayacaktr. Da doru bu zorlama, aracn devrilmesi veya savrulmas ( kaymas ) eklinde
olabilir.
Merkez ka kuvvet, aracmzn hznn karesi ile doru orantl, kurba yarap ile ters orantldr. Yani
aracmzn hz arttka, bu merkezka kuvvetin olumsuz etkisi artmakta ( deeri bymekte ), kurba yar ap
deerimiz bydke ise, azalmaktadr.
Merkezka kuvvetin bykln matematiksel olarak ifade edersek,

R
v
g
W
R
v
m F
2 2
= =
bantsn kullanrz.
Burada;
F: Merkezka kuvvetini
W: Tatn arln (kg)
v: Tatn hzn (m/sn)
R: Kurbann yarapn ( m)
g: Yer ekimi ivmesini( m/sn
2
): 9,81 m/sn
2

gstermektedir.
Bu genel bilgileri verdikten sonra deversiz ( enine eimsiz ) ve deverli kurbalarda aralarn stabilite
hesaplarna bakalm.

Deversiz kurbalar:
Uygulamada tatn stabilitesini bozan merkezka kuvvetin bu savurma ve devirme etkilerini
karlamak zere, yol enkesitine enine eim verilir. Kurbann iine doru verilen bu enine eime
dever ad verilir.
Bu aamada, kurbamzda dever uygulamasnn olmad durum iin hesaplarmz yapalm.




26











nce savrulma durumunu inceleyelim.

Savrulma:
Aracmz kurba iindeki hareketinde savrulmaya zorlayan kuvvet;
F =
R
v
g
W
2
merkezka kuvveti olacaktr.
Merkezka kuvvetin bu savurucu etkisini karlayacak olan kuvvet ise, srtnme kuvveti
olacaktr. Dolays ile koruyucu kuvvet;
P =N*
e
= W*
e
olacaktr.
Aracmz bu kuvvetlerin etkisi altnda tam denge annda ise, F = P demektir. Yani;

R
v
g
W
2
= W*
e

Eitliin her iki yannda bulunan W `lar bir birini gtreceine gre,
R g v
e
* *
2
=
olarak elde edilir.
Yer ekimi ivmesi olan g`nin deeri ve birimi 9,81m/sn
2
olduuna gre,
V
sav (m/sn)
= 3,13* R
e
* olacaktr.
h
e
W
P
N
F =
R
v
g
W
2

Hareket yn

27

Bu bant ile elde ettiimiz kritik savrulma hznn biriminin m/sn olduuna dikkat edelim.
3.13 katsays 9.81m/sn
2
nin karekk olarak elde edildiine ve bu deere ait g `nin birimi
metre cinsinden olduuna gre, hza ait elde edeceimiz birim m/sn olacaktr.
Bu hz km/saat cinsinden ifade etmek istersek.

6 , 3
1
3600
1000
= =
sn
m
saat
km

Yani km/saat cinsinden verilen bir hz m/sn cinsinden ifade etmek istersek, verilen hz
deerimizi 3,6`ya blmemiz gerekir. Eer hzmz m/sn cinsinden verilmi olsayd, bu
durumda hzmz km/saat cinsinden ifade edebilmek iin, verilen hz deerimizi 3,6 ile
arpmak durumunda kalacaktk.

70km/saat = 44 , 19
6 , 3
70
= m/sn
90km/saat = 25
6 , 3
90
= m/sn.
16,23m/sn = 16,23 *3,6 = 58,43 km/ saat olacaktr.
Yukarda m/sn cinsinden elde ettiimiz kritik savrulma hzn km/saat cinsinden ifade etmek
istersek, u banty buluruz.

V
sav (km/saat)
= 11,3* R
e
* .V: KM/SAAT

imdide deversiz yatay kurbada, devrilme durumuna kar sistemimizi inceleyelim ve gerekli
bantlar karalm.

Devrilme:
Deversiz yatay kurbalarda karlalan F merkezka kuvvetinin devirme etkisi, tatn W
arlnn, dtaki tekerlerin yol yzeyine dedii noktaya uygulad
2
e
w momenti ile
karlanr. Yukarda gsterilen ekildeki e deeri,tatn tekerleri arasndaki mesafedir.
Tat arlk merkezinin yol yzeyinden olan ykseklii h ise, devrilmeye neden olan hz
iin u banty kullanabiliriz.

28

Denge durumunda devirici ve koruyucu momentler eit olmas gerektiine gre;

F*h=
2
e
W

h
e R
v
h
e R g
v
e
W h
R
v
g
W
* * 905 , 4
2
* *
2
* *
2
2
2
=
=
=


h
e R
v
*
21 , 2 =

olarak bulunmu olur. Buradaki hz m/sn cinsindendir. ( g=9,81 m/sn
2
olarak alnp ilemler
yapld ) Bu hzmz km/ saat cinsinden ifade edebilmek iin 3,6 ile arpmamz gerekir.
Dolays ile ;

h
e R
v
*
* 8 = olarak km/saat cinsinden bulunmu olur.
imdide, savrulmann ve devrilmenin meydana gelmesi iin gerekli hzlarn karlatrmasn
yapp, hangisinin daha kritik ( dk ) hz deerine sahip olduunu aratralm.

Savrulma kritik hz ( km/saat ): 11.3* R
e
*
Devrilme kritik hz ( km/saat ):
h
e R*
* 8
Her iki hz taraf tarafa oranlayalm:

e
h
v
v
e
dev
sav
*
*
8
3 , 11
=

e
h
v
v
e
dev
sav
*
* 4 , 1

=

29

e
h
e
*
deeri 0,714 deerine eit olduunda savrulma hz ile devrilme hz eit olacak
demektir. Tabi burada bu deerin 0,714 deerini almasnn, yoldaki srtnme katsays, ara
arlk merkezinin yerden ykseklii ve ara tekerleri arasndaki aklkla ilgili olduu
dikkatinizi ekmitir.
Pratik artlar dikkate alndnda, ki bu artlarda h deeri e deerinden kktr, aracmza
ait kritik savrulma hz, kritik devrilme hzndan daha dk olarak elde edilir. Yani
aracmzn savrulmasna sebep olacak hz, devrilmesine sebep olacak hzdan kk olacaktr.
Bir baka deyile, aracmz devrilme tehlikesi ile karlamadan nce savrulma tehlikesi ile
kar karya kalacaktr.
rnek:
e
=0,4 h=0,7m ve e=1,8m olarak alnrsa;

dev sav
dev
sav
V V
V
V
* 56 , 0
552 , 0
8 , 1
7 , 0 * 4 , 0
* 4 , 1
=
= =

Dolays ile, savrulma hz, devrilme hzndan daha dktr.
Yani, savrulmaya sebep olacak hz deeri, devrilmeye sebep olacak hz deerinden daha
dktr.
Deverli Kurbalar:

Uygulamada, daha nce de belirttiimiz gibi kurbalarda dever uygulamas yaparak,
savrulma ve devrilme etkilerini elimine etmeye altmz sylemitik. imdi dever
uygulamas olan kurbalarda tat stabilitesini inceleyelim.










W
w
1
w
2
F
1
F
2
h

e

P

F

A

A


30

Savrulma:
ekilden de grebileceimiz gibi, aracmz mevcut kuvvetlerin etkisi altnda A-A dorultusu
boyunca, savrulacaktr.
Merkezka kuvvetin bu dorultudaki F
1
bileeni aracmz savurmaya alrken W
1
ve P
kuvvetleri, bu savrulmay nleyici kuvvetler olarak sistemimizde grev yapmaktadrlar.
Tam denge noktasnda bu kuvvetler birbirlerine eit olacaktr. Bu denge F
1
lehine bozulur
bozulmaz ise, aracmz savrulma etkisine girmi olacaktr.

Denge noktasnda.
F
1
= W
1
+P

Dier ilemlerimize gemeden nce isterseniz, aracmza etki eden tm kuvvetlerin
bileenlerini belirleyelim.
W
1
= o Sin W*
W
2
= o Cos W*
F
1
= o o Cos
R
V
g
W
Cos F
2
* =
F
2
= o o Sin
R
V
g
W
Sin F
2
* =
P = (F
2
+W
2
)*
e =
e
Cos W Sin
R
V
g
W
o o * *
2
(

+
Bu kuvvet bileenlerinden ilgili olanlar yukardaki denge denkleminde yerlerine yazarak,
ilemlerimize devam edelim.

o Cos
R
V
g
W
2
= o Sin W* +
e
Cos W Sin
R
V
g
W
o o * *
2
(

+
Eitliin sa tarafndaki ilemleri, payda g*R olacak ekilde yaparsak;
o Cos
R
V
g
W
2
=
R g
Sin V W R g Cos W R g Sin W
e e
*
* * * * * * * * * *
2
o o o + +


31

Bu eitlikteki gerekli sadeletirmeleri W ve gR zerinden yapp, daha sonra eitliin her iki
tarafn Cos `ya blersek;

o
o
o
o
o
o
o
o
Cos
Sin V
Cos
R g Cos
Cos
Sin R g
Cos
Cos V
e e
* * * * * * * *
2 2
+ + =
Gerekli sadeletirmeleri yaparsak;
o o tan * * * * tan * *
2 2
V R g R g V
e e
+ + =
) (tan * * tan * *
2 2
e e
R g V V o o + =
) (tan * ) tan * 1 (
2
e e
R g V o o + =

) tan * 1 (
) tan ( * *
2
o
o
e
e
R g
V

+
=

) tan * ( 1
) tan (
13 , 3
o
o
e
e
SAV
R
V

+
= V
SAV
: m / sn
) tan * ( 1
) tan (
3 , 11
o
o
e
e
SAV
R
V

+
= V
SAV
: km / saat
Buradaki tan deeri, kurbamzdaki dever ( enine eim ) miktar olup, dever olmamas
durumu iin ( tan = 0 ) elde edilecek bantlar, daha nce deversiz kurba iin elde ettiimiz
bantlarla ayn olacaktr. ( Vsav = 11,3* R
e
* : V:km/saat )

Devrilme:
Devirici kuvvetlerin ( F
1
) etkisi altnda olan aracmz, bu devrilmeye kar koruyan
momentler, W
1
, W
2
ve F
2
kuvvetleri tarafndan oluturulacaktr.
Denge Noktasnda:
F
1
*h =W
1
*h +W
2
*
|
.
|

\
|
2
e
+ F
2
*
|
.
|

\
|
2
e

)
2
* * ( )
2
* * ( ) * * ( * *
2 2
e
Sin
R
V
g
W e
Cos W h Sin W h Cos
R
V
g
W
o o o o = 0
Eitliin her iki tarafn Cos`ya blersek.

32

0 )
2
* tan * ( )
2
* ( ) * tan * ( *
2 2
=
e
R
V
g
W e
W h W h
R
V
g
W
o o
W`lar sadeletirir ve
gR
V
2
ortak parantezine alrsak,
0 )
2
( ) * (tan )
2
* tan (
2
=
e
h
e
h
gR
V
o o

2
* tan )
2
* tan (
2
e
h
e
h
gR
V
+ = o o
Buradan gerekli ilemleri yaparsak, Deverli Kurbada devrilmeye sebep olacak kritik hz
deerini m/sn cinsinden yle bulmu oluruz.


)
2
* (tan
)
2
* (tan
* 13 , 3
e
h
e
h R
V
devrilme
o
o

+
= ( V: m / sn )


)
2
* (tan
)
2
* (tan
* 3 , 11
e
h
e
h R
V
devrilme
o
o

+
= ( V: km / saat )

Biz yolumuzu projelendirirken yol geometrik zelliklerini; ( boyuna eim, minimum yatay ve
dey kurba yarap gibi ), proje hzmza sahip aralarn normal trafik ve hava koullarnda
yolumuzda gvenle seyahat edebilmelerini salayacak ekilde belirleriz.
Dolays ile proje hznda seyahat eden bir ara, kurbaya girdiinde, sahip olduu bu hzda
iken, kurba yarap o ekilde belirlenmelidir ki, aracmz savrulma ve ( veya ) devrilmeye
maruz kalmasn. Bu anlamda deverli kurbamzn sahip olmas gereken minimum yarap;


) tan ( 127
) tan * 1 (
2
min
o
o
+

>
e
e p
SAV
V
R V
P
: km / saat ; R: metre


33


)
2
tan * ( 127
)
2
* tan (
2
min
e
h
e
h V
R
p
DEV
+

>
o
o
V
P
: km / saat ; R: metre
Aralarn geometrik zeliklerine baktmzda ( arlk merkezi ile teker genilikleri
arasndaki oran ), savrulmann, devrilmeden daha nce olacan ifade etmitik. Dolays ile,
savrulmay dengeleyecek yatay kurba yarap, devrilmeyi de engelleyecektir.

Biz minimum yatay kurba yarapn belirlerken dolays ile,

) tan ( 127
) tan * 1 (
2
min
o
o
+

>
e
e p
SAV
V
R bantsn kullanabiliriz.
Bu ifadede pay ksmndaki parantez blmnde bulunan o tan *
e
deeri ok kk bir
deer olduu iin, ihmal edilebilir bir byklktr. Sonu olarak, yatay kurbamzn minimum
deerini hesaplarken kullandmz nihai bant,
) tan ( 127
2
min
o +
>
e
p
SAV
V
R olacaktr.
Bantda kullanmamz gereken yol enine srtnme katsays (
e
) deerlerini aadaki
tablodan grebiliriz.

Hza bal olarak enine srtnme katsaylar
Proje hz
(km / saat )
50 70 90 100 110 120
Enine
Srtnme
Katsays
0,16 0,15 0,13 0,13 0,12 0,12






34

ENNE VME ve SADEME

Kurba zerinde seyreden bir tat, merkezka kuvvetten doan bir enine ivmeye maruz kalr.
Deverli kurbalarda bu enine ivmeyi veren bant,
d
R
V
p * 0981 , 0
* 96 , 12
2
=
Burada;
p: enine ivme ( m / sn
2
)
V: Hz ( km /saat )
R: aracn seyahat esnasnda enine ivmeye maruz kald kurbaya ait yarap ( m )
d: kurbaya ait dever deeri ( % )

Enine ivme kurbann dna doru ise + , aksi durumda ise - deer alacaktr.
Ara iindeki yolcularn kurbay geerken fazla rahatsz olmadan tahamml edebilecekleri en
byk enine ivme deeri Alman RAL ynetmeliinde, gzlem sonularna dayanlarak
1,47m/sn
2
olarak kabul edilmitir.
Kurbada meydana gelen bu enine ivmenin, birim zaman iindeki deiimini ise sademe
olarak tanmlyoruz. Sademeler, enine ivmenin yolcular tarafndan hemen daha kurbaya ilk
girite, maksimum deerde hissedilmesini nlemek amacyla, gei erilerinin hesabnda
(daha sonra anlatlacak) kullanlmaktadr. Gei erileri, enine ivmenin etkisini kademeli
olarak arttrr ve kurbaya girite maksimum deerine ulamasna imkn vererek, seyahat
konforunun artmasn salar.


t
p
dt
dp
p = = '

Buradaki t, L
g
uzunluundaki gei erisinin katedilmesi iin gereken zaman olup, deeri ,

V
L
t
g
= t:sn ; L
g
: m ; V : m / sn
hzmz km/saat cinsinden yazarak, hesabmz yapmak istersek,

35


V
L
t
g
6 , 3 = t:sn ; L
g
: m ; V : km / saat
t
p
p = ' olduuna gre, yukarda verdiimiz enine ivme ( P ) bantsna gre,

g g
L
V
d
L
V
R
V
p
6 , 3
* * 0981 , 0
6 , 3
*
* 96 , 12
2
= '
olacaktr. Gerekli ilemler yapldnda,


g g
L
d V
L R
V
p
* 7 , 36
*
* * 7 , 46
3
= ' olarak bulunmu olacaktr.

m/sn
3
cinsinden hesap edilen sademe deeri,
V: km / saat
R, L
g
: metre
d: ( % )
olarak bantda kullanldnda elde edilmi olur.
3 , 0 =
'
p m/sn
3
den sonra, sademe hissedilmeye balanr ve 4 , 0 =
'
p m/sn
3
deeri ise,
rahatszlk verir.
Gei erilerinin uzunluunu tayinde esas alnan sademe iin kabul edilen en yksek deer
0,6m/sn
3
dr.

TEORK DEVER

Enine ivmeyi ( otomatik olarak sademeyi ) sfrlayan devere, teorik dever denir. Bir baka
ifade ile, enine srtnmeyi dikkate almadan, kurbada tatn maruz kald merkezka kuvvet
etkisinin tamamen dever ( enine eim ) ile karlanmak istenmesi halinde, uygulanmas
gereken dever, teorik deverdir.
Bu deverde, enine ivme sfr ( 0 ) olacana gre,

36


0 * 0981 , 0
* 96 , 12
2
= = d
R
V
p


R
V
d
teo
2
00786 , 0 = olacaktr.
V: km / saat
R: metre

Her ne kadar teorik olarak bu deer kullanlabilecek olsa da, tatlarn ie doru kayma ve
devrilme tehlikesini engellemek iin, devere ait kabul edilebilecek bir st limit deeri vardr.
Bu st snr % 8-10 dur. Kent ii yollarda bu deer, hz dk olduu iin daha dk alnr.
Gerekte, kurbada tatn maruz kald merkezka kuvvet sadece deverle deil, enine
srtnmenin de katks ile karlanr.
Trkiye de dever hesab iin kullanlan bant;


R
V
d
P
2
00443 , 0 = d: ( %..0,04) ; V
p:
km / saat ; R: metre
olup, maksimum dever miktar %8 olarak alnabilir. Kar ve buzlanma olmayan kesimlerde ise
bu deer %10`a kadar karlabilir.


DEVER UYGULAMASI:

Yatay kurbalarda merkezka kuvvetin sebep olduu savrulma ve devrilme etkisini gidermek
iin yol en kesitine verilen eimin, yani deverin, uygulamas deiik ekilde yaplabilir.
1) Yolun eksen hattnn sabit tutularak i kenarn drlp, d kenarn ykseltilmesi ile
2) Yolun i kenar hattnn sabit tutulup, eksen hatt ile d kenar hattnn ykseltilmesi ile
3) Yolun d kenar hattnn sabit tutulup i kenar ve eksen hattnn drlmesi ile
Aadaki ekilde dever uygulamas yaplm bir kurbay grebiliriz.


37





imdi isterseniz bu uygulamalar biraz daha detayda inceleyelim



38

1.Metot: Yol Eksen Hatt Sabit Tutularak:
























Dever Uygulama Yntemleri 1. Metot: Yol Eksen hatt kot`u sabit

-%2
-%2
% 0
-%2
-% 1
+% 2
+% 3
+% 4
+% 1
+% 5
-% 2
-% 2
-% 2
-% 5
-% 4
-% 3
DI KENAR KOTU
YOL EKSEN HATTI
KENAR KOTU

39

2.Metot: Yol Eksen Hatt Sabit Tutularak:
























Dever Uygulama Yntemleri 2. Metot: Yol i eksen hatt kot`u sabit.

-%2
-%2
-%2
-%2
-%1
-%2
-%0
+% 1
+% 2
+% 3
-%2
-% 3
+% 4
-% 4
+% 5
-% 5
DI KENAR KOTU
YOL EKSEN HATTI
KOTU
KENAR KOTU

40

nc yntemle ilgili ekilleri kitabn 139. sayfasnda grebilirsiniz.
En yaygn olan uygulama metodu, eksen hattnn sabit tutulduu 1. Yntemdir. Zira bu
yntemde krmz kot deiimi olmad gibi, platform kenarlarnn alalmas ve ykselmesi
daha az olmaktadr.
Dever, tatn kurbada maruz kald merkezka kuvvetin istenmeyen etkilerini karlamak
zere uygulandna gre, aliymanda at ( ) eklinde olan yol enkesitinin , kurba
iinde tam devere getiinde, tek eimli ( ) bir duruma gemi olmas
gerekir.
Bu geiin yolcuyu rahatsz etmeyecek, ayrca tatn stabilitesini bozmayacak ekilde
olabilmesi iin, uygulamada, dever verilmesine kurba balang noktasndan belirli bir mesafe
nce, yani aliyman zerindeki bir noktada balanr ve maksimum deerine kurba iindeki bir
noktada ulalm olunur.

- Gei Erisiz Kurbalarda Dever.

Yksek standartl yollarda, aliymandan kurbaya geilerde, gei erileri yerletirilir. Ancak,
kurba yarapnn ok byk olmas veya yol standartlarnn dk olmas durumunda, bu tip
gei erilerinin uygulamalarndan vazgeilebilir.
Yukarda da deindiimiz gibi, KGM tarafndan bir kurbaya ait yarapn ( minimum kurba
yaraplar ile ilgili olarak ders kitabnzn 65. Sayfasndaki tabloyu kullanabilirsiniz ) ve
proje hznn bilinmesi durumunda, o kurba iin uygulanmas gereken dever miktarn veren
bant;
R
V
d
p
2
00443 , 0 =

olarak verilmiti.
Bu hesapla belirlenen dever`in uygulama uzunluu ( Rakordman Boyu ) ise u bant ile
belirlenir.
R
V
L
P
d
3
0354 , 0 =

Burada verdiimiz her iki bantda da, V
p
, km / saat, R ise m cinsinden kullanlmaldr.
Dever iin maksimum % 10 eim ve uygulama uzunluu olarak da minimum 45m deerleri,
bu iki husustaki snrlayc deerler olmaktadr.

41

Hesaplamalarda % 10 dan daha byk dever miktar karsa, bu maksimum deer esas alnr
(yani dever miktar % 10 olarak kabul edilir ), ve hz sabit tutulup kurba yarap bytlr.
Ya da, kurba yarap sabit tutulup, hz snrlamas yaplr.
ayet dever uygulama uzunluu 45m den daha az olarak hesap edilirse, hesaplanan bu deer
yerine minimum dever uygulama uzunluu olan 45 m kullanlr. Verilen bant ile hesap
edilen dever, kurba balang noktasndan 2/3L
d
kadar nce alnan bir nokta ile, 1/3L
d
kadar
sonra arasna lineer bir art gsterecek ekilde uygulanr.

rnek: ( Ders Kitab Sayfa 141.)
Proje hz 80 km / saat, platform genilii 10m ve aliymanda enine eimi 0.02 ( % 2 )
olarak planlanan bir yol iin 400m yarapl bir kurbada uygulanacak olan dever miktar ile,
dever uygulama uzunluunu hesaplayp, yol eksen hattnn sabit tutulmas durumuna gre, yol
eksen hatt ile platform i ve d kenar kotlarn belirleyiniz.,

zm:
Dever ve rakordman boyu iin belirttiimiz bantlardan,

07 , 0
400
80
00443 , 0
00443 , 0
2
2
=
=
=
d
d
R
V
d
p

olarak bulunmu olunur.
Dever uygulama uzunluu ise,

m L
L
R
V
L
d
d
P
d
31 , 45
400
80
0354 , 0
0354 , 0
3
3
=
=
=

Bu uzunlukta uygulanacak olan deverimizin, acaba ne kadar aliyman zerinde ( kurba
balang noktasndan nce ), ne kadarlk bir ksm da kurba zerinde ( kurba balang
noktasndan sonra ) uygulanacaktr?

42

Aliyman zerinde : 30 45 *
3
2
3
2
= =
d
L m
Kurba iinde : 15 45 *
3
1
3
1
= =
d
L m olarak dever uygulamas yaplacaktr.

lk uygulama noktasnda ( kurba balang noktasndan 30m nceki nokta ) at eklinde olan
en kesitimiz, son uygulama noktasnda ( kurba balang noktasndan 15m ilerdeki nokta ) %7
lik tek bir eim deerine ulaacaktr.








Bu ekilden de grp anlayabileceiniz gibi, rakordman uzunluu boyunca, biz - %2.0 lik bir
eimden, + % 7.0 lik bir eime ulaacaz. Dolays ile toplamda % 9.0 luk bir eim deiimi
olacaktr.
Eimdeki bu deiimin, dever uygulama uzunluu boyunca lineer bir artla gereklemesi
gerektiine gre,
m 5
9
45
= ,
bize her 5m de bir, %1 lik eim deiimi olmas gerektiini syler ki, ancak bu ekilde
toplamdaki %9.0 luk deiim 45 uzunluk boyunca uygulanabilmi olsun.




%7
- %2
-%2

43

Balangca uzaklk ve Enine Kesit Durumu Dever



























0.00 m
5.00 m

10.00 m
15.00m

20.00m

25.00m

30.00m

35.00m

40.00m

45.00m

- 2.00 ( - % 2.0 )
- 1.00 ( - % 1.0 )
0.00 ( -% 0.0 )
+1.00 ( % 1.0 )
+2.00 ( % 2.0 )
+3.00 ( % 3.0 )
+4.00 ( % 4.0 )
+5.00 ( % 5.0 )
+6.00 ( % 6.0 )
+7.00 ( % 7.0 )
Ykselme henz
balamad
D kenar
eksen kotunda
Hesaplanan maksimum
dever deerine ulald

-%2.0

-%2.0

-%1.0

-%2.0

%0.0

-%2.0

+%1.0

-%2.0

+%2.0

-%2.0

+%3.0

-%3.0

+%4.0

-%4.0

+%5.0

-%5.0

+%6.0

-%6.0

+%7.0

-%7.0
Tek eime
ulald

44

imdide isterseniz bu dever uygulamasn planda gsterelim ve ilgili boy kesitteki kot
deerlerini hesaplayalm.

























-
0
.
0
2

-
0
.
0
1

0
.
0
0

+
0
.
0
1

-
0
.
0
2

-
0
.
0
2

-
0
.
0
2

-
0
.
0
2

-
0
.
0
2

-
0
.
0
3

-
0
.
0
4

-
0
.
0
5

-
0
.
0
6

-
0
.
0
7

+
0
.
0
2

+
0
.
0
3

+
0
.
0
4

+
0
.
0
5

+
0
.
0
6

+
0
.
0
7

d
L
3
2

d
L
3
1

T
T
0
.
0
7

*
5

=

0
.
3

5

m

0
.
0
7

*
5

=

0
.
3

5

m

0.02 *5 = 0.1 m
5 m 5 m 5 m
5 m 5 m 5 m 5 m
5 m 5 m
0.02 *5 = 0.1 m
0.02 *5 = 0.1 m
0.05 *5 = 0.25 m
0.05 *5 = 0.25 m

45

GE ERLER

Merkezka kuvvetin etkisini azaltmak, bu etkiyi kademeli olarak yol kullanclarna
hissettirmek ( sademe etkisini hatrlayn ) iin, yksek standartl yollarda gei erilerinin
kullanldn ifade etmitik.
Yatay kurba, deversiz yatay kurba, deverli yatay kurb,a gei erisiz yatay kurba, gei erili
yatay kurba, gei erili dever uygulamasz yatay kurba, gei erili dever uygulamal yatay
kurba kavramlar, zihninizde baz karklklara sebep olabilmektedir. Bunun birincil sebebi,
derse ve dersle ilgili kavramlara yeterli kadar zaman harcamayp, olaylar ve olgular yeteri
kadar basit hale getirememenizdir.
kincil sebep ise, evet gerekten de bu kavramlar i ie gemi kavramlar olduu iin,
karkla sebep olabilmektedirler.
Bu kavramlara tek tek bakalm ve kavramsal bilgimizi artralm.








Tipik yatay kurba ( gei erisi yok , dever yok) : Kurba balang noktas aliyman zerinde.







Esas Yatay Kurba
Aliyman
Aliyman
Maksimum dever uygulamasnn olduu Yatay
Kurba ksm
Aliyman zerindeki
dever uygulamas
( 2/3 L
d
)
Kurba iindeki dever
uygulamas
( 1/3 L
d
)
R
R

46









Tipik gei erili deversiz yatay kurba uygulamas: Kurba balang noktas, aliyman
zerinde deil, gei erisinin bittii noktada balamaktadr.
Gei erili ve dever uygulamas da olan yatay kurbalar bu aklamalar yaptktan sonra
inceleyebiliriz.
Bu incelemeyi yapabilmek iin, gei erilerini ncelikle kavramamz gerektiine gre, gei
erileri konusunu grelim.














Aliyman
Gei
Erisi
Gei
Erisi
Esas Yatay Kurba
R
R
Gei
Erisi
Esas Yatay Kurba
Gei
Erisi
Aliyman
R
R

A
k
x
R
k
1
=
k = 0

A
L
x
L
g L
g
Gei erili yatay kurbada erilik deiimi

47

Yukardaki ekilden de grlebilecei zere, gei erisine ait olan erilik deeri aliyman
zerinde sfr iken ( R = ) , gei erisinin bitiminde, yani R yarapl esas kurbaya giri
noktasnda
R
k
1
= deerine ulaacaktr.
Gei erisinin uzunluunu L
g
ile gsterdiimizde, bu erinin
A
balang noktasndan
itibaren alnan bir L
x
noktasna ait erilik,

x
g
x
L
L
k
k * =
olacaktr.
Gei erisinin
E
bitim noktasndaki erilik
R
k
1
= olduuna gre, bu k deerini yukardaki
k
x
bantsnda yerine yazdmzda,

R L
L
k
g
x
x
*
=
elde edilir. R*L
g
arpm deerinin sabit bir deer olduu dikkate alnrsa, gei erisi
boyunca erilik, L
x
uzunluu boyunca lineer bir art gsterecek demektir. Bu erilik
artlarn salayan balca eri tipleri klotoid ve lemniskat dr. Bu iki eri haricinde
C
x
y
6
3
=
bantsnn gsterdii kbik parabol de, gei erisi olarak kullanlabilir. Bu erileri
aadaki ekilde grebiliriz.










Balca Gei Erileri

Kbik Parabol
Lemniskat
Klotoid
45
0

48

Gei Erisinin Uzunluu:
Gei erilerinin uzunluu hesaplanrken, hareket dinamii ile ilgili olmak zere, kurbay
geite tatn maruz kald sademe`nin belli bir deeri ( 0,3m/sn
3
0,6m/sn
3
) amamas
prensibi kabul edilir.
Tatn gei erisine girite maruz kald ivme deeri sfr iken, birletirme erisinin
bitiminde, yani esas kurbaya girite
R
V
2
deerine ulamaktadr.
vmedeki ( enine ivme ) bu deime,
V
L
t
g
= sresi iinde olduuna gre, enine ivmenin
zamana gre deiimi olan sademe;


g
g
L R
V
V
L
R
V
p
*
3
2
= = ' olacak demektir.
Bu bantdaki hz proje hz olarak km / saat cinsinden ve R` yi metre, sademeyi de m/sn
3

cinsinden aldmzda, gei erisinin uzunluunu metre cinsinden;

p R
V
L
P
g
'
=
* * 7 . 46
3

olarak elde edilir.
36.c sayfada daha nce verdiimiz sademe bantsnn ikinci tarafnn ihmal edilmesi ile, bu
bantnn elde edilmi olduunu fark etmi olmalsnz.

Bu banty kullanarak, proje hz ve yarap belli bir kurba iin dikkate alnan bir p' sademe
deerine gre, ihtiya duyulan gei erisi uzunluunu hesaplayabiliriz.
Bu hesaplama srasnda esas alnacak sademe deeri, yolun snfna gre deiir. Pek ok
lkede dizayn amacyla 0,4m/sn
3
deeri kullanlmaktadr. Bu sademe deerine tekabl eden
gei erisi uzunluu deeri;
R
V
L
P
g
* 7 . 18
3
=
bants ile bulunmu olur.



49

Gei Erisinin Geometrik Karakteristikleri:
Daha nce akladmz gei erilerine ait geometrik zelliklerin bulunmas, bu erilerin
izimleri ve piketaj ( arazide kazklarla belirlenmesi ) iin gereklidir. Biz, Klotoid`e ait
bilinmesi gereken geometrik zelliklerden bahsedeceiz.
- Klotoid:











Klotoid ve Elemanlar
zellikle yksek standartl yollarda ok kullanlan klotoid gei erisinin, herhangi bir
noktasndaki erilik yarap ile ( ki bu deer balangta sonsuz, klotoid sonunda kurba yar
ap olan R dir ), balang noktasndan erilik yarapnn alnd bu noktaya kadar ki
uzaklk deerinin arpm sabit dir.
Bu zellik klotoid`in son noktas olan P iinde geerli olduuna gre; VE,
P noktasndaki erilik yarap : R ( kurba yarapna eit )
Balangtan bu P noktasna olan klotoid uzunluu : L
g
deerlerine sahip olduuna gre, tam bu P noktas iin klotoid`in yukarda bahsettiimiz
zelliini matematiksel olarak ifade etmek istersek,
R*L
g
= A
2
bantsn elde etmi oluruz.
Bu bantdaki A deerine, klotoid`in parametresi denir.
R
*
C
o
s

O
S
P
N
L
X
Y
R*Sin
R
M (X
m
, Y
m
)



X
m
R
Esas Yatay Kurba

50

Bu parametrenin deimesi demek, klotoid`in byklnn deimesi demektir. Zira,
klotoid`in tek bir ekli, fakat deiik byklkleri vardr. Ayrca, klotoid`in bytlmesi veya
kltlmesi halinde, btn uzunluk lleri A parametresi ile ayn oranda deimi olacaktr.
Klotoid erisi yukardaki ekilde de gsterdiimiz gibi aslnda spiral bir eridir. Her
noktasndaki erilik yarap farkl olan bu spiralin gei erisi olmaya en uygun ksm,
balangtan itibaren alnan belli bir uzunluudur.
ekil olarak tm klotoidler birbirlerinin benzeri ve benzeim oran da A parametresi ile ilgili
olduu iin, herhangi bir klotoid`e ait elemanlarn deerleri, bire ( 1 ) eit olan birim klotoid
iin hesaplanm olan hesap ve piketaj ( arazide kazk akarak gzergah belirleme ) tablolar
yardm ile kolayca bulunabilir.
Birim klotoid`e ait deerler x, y,l,r ve
r
ise,
Parametresi A olan klotoid iin bu deerler;
X = A*x
Y = A*y
L = A* l
R = A*r
R = A*
r

olarak elde edilmi olacaktr.
Bu aamada isterseniz, klotoid`imize ait deerlerin matematiksel olarak nasl hesap edildiini
belirtip, ilgili bantlar elde etmeye alalm. ( Birim klotoid`deki deerler bu bantlar
yardmyla elde edilmitir ),
lk aamada yol snfmza, yatay kurba yarapmza ve sademeye bal olarak, klotoid
parametresi olan A nn nasl belirlendiine bakalm.

Klotoid iin parametre seimi:

Bu parametre ( A ) grafik yntemle ve hesap yntemi ile belirlenebilir. Grafik yntemde,
zerinde parametreleri, ayrca deiik noktalara ait erilik yaraplar yazl olan bu ablonlar,
geki ekseni zerine oturtulurlar ve en uygun den ablon, dolays ile hesaplara esas tekil
edecek A parametresi bulunmu olur.
Klotoid`in bitecei noktaya rastlayan erilik yarap da , kurba yarap olarak alnr.
Biz, hesap yntemi zerinde durup, bu yntemle A parametresinin belirlenmesini anlatacaz.

51

Hesap yntemi ile parametre tespitinde esas alnan husus, konfor ynnden msaade edilen
maksimum sademe deerinin almamasdr. Daha ncede belirttiimiz gibi bu deer 0,3-
0,6m/sn
3
arasnda deimekteydi.

g g
L
d V
L R
V
p
* 7 , 36
*
* * 7 . 46
3
= '
Sademe bantsn daha ncede vermitik. Bu bantdaki ikinci terim, kk bir saysal
deere sahip olduundan ihmal edilebilir. Ayrca V yerine de V
P
( proje hz ) yazlrsa, u
bant elde edilmi olunur.

g
P
L R
V
p
* * 7 . 46
3
= '
Dikkat ettiyseniz, payda da bulunan R*L
g
ksm klotoid`in parametresi olan A ile
balantldr. O halde, bu sademe bantsn klotoid parametresi cinsinden yazmak istersek;

2
3
* 7 . 46 A
V
p
P
= '
olacaktr.
Dolays ile ilgili proje hz ve sademe deerlerine bal olarak A parametresini
belirleyebiliriz. Bu ekilde bulunan parametre ok zaman yuvarlatlm bir deer olarak alnr.

Uygulamada, klotoid parametresinin seiminde kullanlan kriter vardr.
Dinamik Koul Kriteri:
3
min
17 , 0
P
V A =
Optik Koul Kriteri: R A
R
s s
3

Enine Eim Kriteri:
005 . 0
* *
2
min
min
d d
R
B
A
+
=
Son kouldaki;
B: platform genilii, d
min
:aliymandaki enine eim d: kurba iinde hesaplanan
dever deeridir.
Bu kritere uygun olarak A
min
deeri hesap edilir ve bu bulunan deerlerden en by
alnarak, o deere en yakn 100, 150, 200, gibi yuvarlatlm deer, klotoidin parametresi
olarak kabul edilir.
Klotoidin parametresi belirlendikten sonra, ilgili geometrik deerler de, u bantlardan elde
edilebilir.

52

Yukardaki ekilden de grlebilecei gibi, klotoid`in dikkate alnan bir noktasndaki teetin
yatay eksenle yapt a ise, bu ann radyan olarak deeri

R
L
g
2
= t dir. R L
g
2 * t =
Bu asal deerin derece veya grad olarak karlklar ise;
6620 , 63 *
rad
grad
t t =
2958 , 57 *
rad
derece
t t = dir.
Klotoidin esas denklemi A
2
= R*L olduuna ve R L
g
2 * t = olarak ( radyan cinsinden )
bulunduuna gre

t
t
2
2 * *
*
R A
R R A
L R A
g
=
=
=

olur.

Yine ekilden;
O : Klotoid`in balang noktas
P : Klotoid`in son noktas
X,Y : P noktasnn koordinatlar
X
m
, Y
m
: Merkez noktasnn koordinatlar
NP = T
k
: Ksa teet boyu
NO = T
u
: Uzun teet boyu
R : Rakordman pay
olarak tanmlanrsa;

53

X
Y
Tan
Y X S
Cos Y R Y R
Cotg Y X T
Sin
Y
T
Cos R Y Y
Sin R X X
A
L
A
L
A
L
Y
A
L
A
L
L X
m
U
k
m
m
g g g
g g
g
=
+ =
= = A
=
=
+ =
=
+ =
+ =
u
t
t
t
t
t
2 2
10
11
6
7
2
3
8
9
4
5
) 1 (
*
*
*
....
42420 336 6
....
* 3456 * 40

Klotoid rnek:
Proje hz V
P
= 90km/saat olan bir geki telendikten sonra, yarap R = 500m kalan bir gei
erisinin klotoid olarak tasarm istenmektedir. Sademe deerini 0,4 m/sn
3
alarak, erinin
parametrelerini tayin ediniz.
zm:
ncelikle bu proje hz ve kurba yarapna tekabl edecek ( karlk gelecek ) gei erisinin
hangi uzunluk deerine sahip olmas gerektiini belirleyelim.

m L
p R
V
L
g
P
g
97 , 77
4 . 0 * 500 * 7 . 46
90
* * 7 . 46
3
3
= =
'
=

A
2
= R*L olduuna gre;
A
2
= 500*77,97
A
2
= 38985
A = 197,44
Bu A deerini A = 200 olacak ekilde yuvarlatrz, ve bu yeni A parametresi iin
gei erimizin sahip olmas gereken yeni uzunluu hesaplarz.

54

m
R
A
L
g
80
500
200
2 2
= = =
olur.
R ve L zerinden bulduumuz A parametresi ile ilgili olarak daha nce belirttiimiz koul
erevesinde tahkiklerimizi ( kontrollerimizi ) de yapalm.


Dinamik Koul:
15 , 145
90 * 17 , 0
* 17 , 0
min
3
min
3
min
=
=
=
A
A
V A
P

Optik Koul:
500 200 67 , 166
500 200
3
500
3
s s
s s
s s R A
R


Platform genilii ve deverle ilgili veriler elimizde olmadna gre, Enine eim kriteri ile
ilgili kontrollerimizi yapamayacaz.

Teet asnn hesab:

997 , 0
0799 , 0
58 . 4 2958 , 57 * 08 . 0 2958 , 57 *
08 . 0
500 * 2
80
2
=
=
= = =
= = =
t
t
t t
t
Cos
Sin
rad
R
L
o
rad
o
g



55

0267 , 0
949 , 79
132 , 2
977 , 79 ) 132 . 2 ( ) 949 , 79 (
632 , 0 500 632 , 500
363 , 53 47 , 12 * 132 . 2 949 , 79 *
683 , 26
0799 , 0
132 , 2
632 , 500 997 , 0 * 500 132 , 2 *
992 , 39 0799 , 0 * 500 949 , 79 *
132 , 2
200 * 42420
80
200 * 336
80
200 * 6
80
....
42420 336 6
949 , 79
200 * 3456
80
200 * 40
80
80 ....
* 3456 * 40
2 2 2 2
10
11
6
7
2
3
10
11
6
7
2
3
8
9
4
5
8
9
4
5
= = =
= + = + =
= = = A
= = =
= = =
= + = + =
= = =
= + = + =
= + = + =
X
Y
Tan
m Y X S
m R Y R
m Cotg Y X T
m
Sin
Y
T
m Cos R Y Y
m Sin R X X
m
A
L
A
L
A
L
Y
m
A
L
A
L
L X
m
U
k
m
m
g g g
g g
g
u
t
t
t
t


GE ERL KURBADA DEVER UYGULAMASI

Aliyman ile yatay kurba arasnda gei erisi mevcut ise, yol yzeyine verilecek deverin
deiimi ve maksimum devere ulamas, gei erisi boyunca salanr.
Gei erisi zerinde erilik hzla artmaya balayacandan, merkezka kuvvet de tata
hemen etkimeye balayacaktr. Bundan dolay, daha aliymanla gei erisinin ortak olduu
noktada ( yani gei erisinin balang noktasnda ) dever miktarnn, enine eim olan %2.0
ye ulamas istenir. Bu dever miktarn d
o
ile gsterelim. Bu d
0
deveri gei erisi boyunca
lineer olarak artacak ve gei erisi ile yatay kurbann ortak olduu noktada ( yani gei erisi
sonu, yatay kurba balang noktasnda ) d
max
deerine ulaacaktr.

Bu anlattklarmz ekilde gsterelim.





56
























*
2
1
B
h = Enine eim ( % 2 = d
0
)
max 2
*
2
d
B
h =

2
)
2
( *
2
*
2
2 1 0 max
h h d d B
d
B
h
M M
+
=
+
= =

Yatay Kurba
Gei Erisi ( Klotoid )
Aliyman
%2
%2
%2 %2 %2 %2
%1
%0 %1 %2
%d
max
P
l
a
t
f
o
r
m

G
e
n
i

l
i

i

k
Rampa boyu
L
g
/ 2 L
g
/ 2
2
2 1
h h
h
M
+
=
h
2
h
1
h
1
h
1
h
2
2
2 1
h h
h
M
+
=
L
g
k/2

k/2

O




57

ekilden de grlecei zere, gei erisinin balang noktas olan O noktasnda, yol en
kesiti at en kesitinden ( ) kurtulmu ve niform bir dever deerine ( d
0
= % 2 )
ulamtr. Bu duruma gre, at en kesitinden, niform bir d
0
dever deerine gei iin bir
uzunlua ihtiya olduu grlmektedir.
Gei erili dever uygulamasnda at en kesitinden ( enine eim ) niform dever eimine
gei iin gerekli mesafeye Rampa Boyu denir ve k harfi ile gsterilir.
Yol eksen hattnn sabit tutulmas iin gerek duyulan rampa boyu uzunluu u bant ile elde
edilir


2 /
tan
1
k
h
= o
g
L
h h
1 2
tan

= |

| o tan tan = olduuna gre;


g
L
h h
k
h
1 2 1
2 /

=

olarak elde edilmi olur.
Burada ;
L
g
: gei erisi boyunu
h
1
ve h
2
: srasyla gei erisinin balang ve biti noktasndaki yol eksen hatt ile i
ve d kenarlar arasndaki kot farkn
gstermektedir.

rnek: Platform genilii B = 10.0m olan bir geki zerindeki R = 600m yarapl bir yatay
kurbaya, girite klotoid tipi gei erisi uygulanacaktr. Kurbada enine eimin %2.0,
maksimum deverin 0.08 (% 8), proje hznn 80 km/saat ve sademe deerinin p
' = 0,4 m/sn
3

olmas planlandna gre;
a.) Klotoid`in A parametresini ve L
g
boyunu tayin ediniz ( belirleyiniz )
b.) Yolun eksen hattnn sabit tutularak, i kenarn drlmesi, d kenarn ykseltilmesi
ile dever uygulamas yaplmas durumu iin sistemi tasarlaynz.
1 2
1
* * 2
h h
h L
k
g

=

58

zm:
a.)

m L
L
L R
V
p
g
g
g
P
63 , 45
* 600 * 7 , 46
80
4 , 0
* * 7 , 46
3
3
=
=
= '


46 , 165
63 , 45 * 600
*
2
2
=
=
=
A
A
L R A
i
olarak hesaplanr.
Hesap yntemiyle bulduumuz bu A parametresini, koul erevesinde de bulmaya
alalm.

Optik koul kriteri:

200
600 200
600
3
600
3
=
s s
s s
s s
A
A
A
R A
R

olmal.

Dinamik koul kriteri:

121
80 * 17 , 0
* 17 , 0
min
3
min
3
min
=
=
=
A
A
V A
P


59

Bu kritere gre A parametresinin deeri minimum 121 olmal. Dolays ile optik koula gre
bulunan A = 200 deeri uygun olmaktadr.
Enine eim kriteri:

005 , 0
) (
* *
2
min
min
d d
R
B
A
+
=
Bu ifade de ki d
min
, yol enine eimi olup, deeri % 2 olarak problemde verilmitir.
d deeri de kurbada uygulanacak dever miktar olduuna gre, bu deeri hesaplamamz
gerekmektedir.
KGM tarafndan kullanlan dever bants;

) 7 , 4 (% 047 , 0
600
80
* 00443 , 0
* 00443 , 0
2
2
=
=
=
d
d
R
V
d
P

Bulduumuz bu dever deeri, deverin alabilecei %8.0 deerinden kk olduuna gre,
kullanlabilir bir deerdir.

d
min
( % 2.0 ) ve d ( % 4,7 ) deerlerini A parametresi iin verilen enine eim kriterindeki
bantda yerine koyarsak;

200 49 , 200
005 , 0
) 047 , 0 02 , 0 (
* 600 *
2
10
min
min
~ =
+
=
A
A

Dolays ile hesap yoluyla bulunan A parametre deeri ( 165,46 ) yerine, bu kriterlerden elde
ettiimiz A = 200 deerini kullanmamz gerekmektedir.
A parametre deeri deitiine gre, bu parametre erevesinde gei erisi uzunluunu da
yeniden hesaplamamz gerekecektir.

60


m L
L
R
A
L
L R A
g
g
g
g
67 , 66
600
200
*
2
2
2
=
=
=
=

Deeri, yeni gei erisi uzunluk deerimiz olmu olacaktr ( L
g
= 45,63 m )
imdi de planda ve boy kesitte dever uygulamasn irdeleyelim.


b.)





Yol Eken Hat










Gei Erisi ( Klotoid )
L
g
= 66,67 m Yatay Kurba
R = 600 m
M
O
P
h
1
h
1
h
1
2
2 1
h h +

2
2 1
h h +

h
2
h
2
Aliyman
L
g
/2
L
g
/2
D Kenar Kot
Deiimi
Kenar Kot
Deiimi
Yol Eksen Hatt
Kot Deiimi
O
M
k

d = %4,7 .0,047

d
min
= %2 .0.02

k/2

k/2


61

lgili kot deerlerini hesaplayalm:

m h
h
d
B
h
1 , 0
02 . 0 *
2
10
*
2
1
1
min 1
=
=
=



m h
h
d
B
h
24 . 0
047 . 0 *
2
10
*
2
2
2
max 2
=
=
=


Gei erisi orta noktas olan M noktasndaki dever;

0335 . 0
2
047 . 0 02 . 0
2
min
=
+
=
+
=
M
M
M
d
d
d d
d

Bu noktadaki ( M ) i ve d kenarlara ait kot deerleri, eksen hattna gre u ekilde
hesaplanabilir.

m d
B
h
M M
17 , 0 0335 . 0 *
2
10
*
2
= = =

veya;
m
h h
h
M
17 . 0
2
24 . 0 1 . 0
2
2 1
=
+
=
+
=
eklinde hesaplanabilir.


62

h
1
ve h
2
deerleri hesaplandna gre, imdide rampa boyunu hesaplayabiliriz.

m k
k
h h
h L
k
g
24 , 95
) 1 , 0 24 , 0 (
) 1 , 0 ( * ) 67 , 66 ( * 2
* * 2
1 2
1
=

=

=

olarak hesaplanm oldu.
Tm bu hesapladmz deerlere gre, dever sistemine ait plan` yle izebiliriz.


















%2.0
%2.0 %2.0
%2.0
M
d =%4.7
O
P
0.1m
h
1
= 0.1m h
M
= 0.17m
h
2
= 0.24m
d
M
=%3.35
%0.0 %2.0
Yatay
Kurba
Aliyman
Klotoid
k/2 k/2
k = 95.24m
L
g
/2 L
g
/2
L
g
= 66.67m
Rampa Boyu
B

=

1
0
m


63


GR UZUNLUU
Gr uzunluu, direksiyon bandaki srcnn ileri istikamette net olarak grebildii
uzunluktur. Yol gvenlii ve yol kapasitesi zerinde etkili bir unsur olan gr uzunluu; sis,
youn kar ve ya gibi atmosferik faktrler dnda, tepe noktalarnda, st geitlerin
bulunduu yerlerde, ayrca yatay kurbalardaki kurba iindeki bir yap, aa yada yarma evi
sebebiyle ksalabilir.



64





65





66


Dizayn amal kullandmz gr uzunluu kavramlarna baktmzda, Duru Gr
Uzunluu ve Gei Gr Uzunluu olmak zere iki ksmda incelenebilir.

Duru Gr Uzunluu:
Tat srcsnn, gidi eridi zerinde bulunan bir engele arpmadan durabilmesi iin
nnde bulunmas gereken minimum gr mesafesine, duru gr uzunluu denir.

Duru gr uzunluu iki unsurdan oluur;
- Reaksiyon Uzunluu
- Fren uzunluu






67








Reaksiyon Uzunluu: L
r

Bir aracn reaksiyon sresi iinde kat ettii uzunlua, reaksiyon uzunluu denir.
Reaksiyon sresi ( t
r
) ise, srcnn nndeki engeli grmesi ile frene basmas arasnda
geen alglama ve uygulama sresi olarak dnlebilir.
0,75sn ile 1.00 sn arasnda deien bu srenin, baz testlerde 2.5 sn kadar lld de sz
konusu olabilmektedir.
Bu reaksiyon sresi boyunca aracmzn alaca mesafe olan, reaksiyon uzunluu da;

r r
t V L * =
olacaktr.



Fren Uzunluu: L
f

Bir aracn frenleme esnasnda kat ettii uzunlua, frenleme uzunluu denir.
Bu uzunluk aracn hzna, yolun eimine, ara lastii ile sath ( yol yzeyi ) arasndaki
srtnme katsaysna bal olacaktr.





Reaksiyon
Uzunluu
Fren
Uzunluu


68







Frenleme Manevras

ekilden de grlebilecei zere aracmz A noktasnda iken, gzergah zerinde ki bir engeli
fark etmi ve reaksiyon uzunluu olan L
r
sonunda, B noktasnda, fren uygulam ve C
noktasnda ise tamamen durmutur.
A-B noktalar arasnda aracmzn kat ettii mesafe olan L
r
;

r r
t V L * = olacaktr.
Buradaki V, aracmzn A noktasnda iken ( srcnn engeli grd anda ) sahip olduu
hzdr. Dikkat ederseniz B noktasndaki ( srcnn freni uygulad anda ) hz da, bu V hz
kadar olacaktr. Yani aracmzn A ve B noktalarndaki hzlar eittir.
Reaksiyon sresini sn, aracmzn hzn da km/saat olarak kullanmak isteyeceimize gre,

r r
r r
r r
t V L
t
V
L
t V L
* * 278 , 0
*
6 . 3
*
=
=
=

olarak elde edilir.
Aracmzn toplam fren mesafesini bulmak iin ise, fren yaplan noktada, B noktasnda,
aracn sahip olduu kinetik ve potansiyel enerji ile fren ileminin bittii nokta olan C
noktasndaki potansiyel ve kinetik enerjiyi karlatrmamz gerekir.
ncelikle sistemimizdeki kuvvetleri ve parametreleri tanmlayalm.




L
r
L
f
V =0

V

W

W
2
W
1
P

h

B

C



A

V


69

W: Tatn arl (kg)
V: Aracn fren anndaki hz (m/sn veya km/saat )
s: Fren yaplan yolun eimi ( tan )
f: Srtnme katsays

o
o
Sin l h
l
h
Sin
f
f
* =
=


f W P
Cos W W
Sin W W
*
*
*
2
2
1
=
=
=
o
o


B noktasndaki Toplam Enerji:
- Potansiyel Enerji = o Sin l g m h g m
f
* * * * *
- Kinetik Enerji =
2
2
1
mv
Aracmz tam fren yapt bu andaki sahip olduu bu total potansiyel ve kinetik enerjiyi, fren
ileminin bittii C noktasnda ( hz bu noktada sfrdr ) tamamen harcam olacaktr. Bu
enerji, fren boyunca oluacak srtnme kuvvetinin yapt i dolays ile tketileceine gre;

- Srtnme Kuvvetinin Yapt :

f
f
f
f
l f Cos g m
l f Cos W
l f W
l P
* * * *
* * *
* *
*
2
o
o
=
=
=
=



B-C Noktalar iin enerjinin korunumu yasasn yazarsak:


f f
l f Cos g m Sin l g m mV * * * * * * *
2
1
2
o o = +


70

her iki taraf m*Cos ile sadeletirirsek.

f f
l f g l
Cos
Sin
g
Cos
V
* * * *
2
1
2
= +
o
o
o

Eim deerimiz kk bir deer olduu iin, bu eim asnn ( ) Kosns deerini yaklak
olarak 1 alabiliriz.


f f
l f g l g V * * * tan *
2
1
2
= + o

tan `y daha nce s olarak tanmlamtk.


f f
l f g l s g V * * * *
2
1
2
= +

olarak elde edilir.

) ( * *
2
1
2
s f l g V
f
=
Buradan da aracmzn duru mesafesi olan l
f
yi ekersek;


) ( * * 2
2
s f g
V
l
f

=
olarak elde edilmi olur.

ayet ara ini ynnde fren yapyorsa eimin iareti - , k ynnde fren yapmsa +
olarak alnr.

Daha nce reaksiyon uzunluunu bulmutuk. Fren uzunluu ile bu uzunluu toplarsak, toplam
duru gr uzunluunu elde etmi oluruz.
Yani;

) ( * * 2
*
2
s f g
V
t V L
l l L
r d
f r d

+ =
+ =


olacaktr.


71

Zaman birimi olarak sn ve yer ekim ivmesi olarak m/sn
2

ve hz birimi olarak da
km/saat `i alrsak, duru gr uzunluunu verecek olan banty;

) ( * * 2
)
6 . 3
(
*
6 . 3
2
s f g
V
t
V
L
r d

+ =


) (
* 00394 , 0 * * 278 , 0
2
s f
V
t V L
r d

+ = eklinde elde edilmi

olacaktr.
Burada;
L
d
: m
t
r
: sn
V : km/saat cinsindendir.

Reaksiyon sresi olarak 0.75 ile 1.00 sn aras bir deer alnabilir.
Srtnme kat says iin ise;
Buzlu, ya zemin ve zincirsiz lastik : 0,05
Buzlu, ya zemin ve zincirli lastik : 0,15
Beton yol, kuru zemin : 0,75
Beton yol, slak zemin, temiz : 0,55
Beton yol, slak zemin, hafif amurlu : 0,40
Asfalt yol, kuru zemin : 0,60
Asfalt yol, slak zemin, temiz : 0,35
deerleri kullanlabilir.
Projelendirme aamasnda salanmas gereken minimum duru gr uzunluklar fren
uzunluklar bakmndan, yolun en elverisiz durumuna gre hesaplanmaldr. Bunun iinde,
yol yzeyinin slak, hatta buzlu olduu kabul edilir. Bu srada dikkate aldmz ara hz
deerimiz de, proje hz deeridir.



72

Gei-Gr Uzunluu:

Bu uzunluk, aralarn birbirlerini sollamak iin ihtiya duyduklar uzunluklarla ilgili bir
kavramdr. Hzl giden tatlar, nlerinde kendilerine gre greceli olarak daha yava giden
aralar sollamak istediklerinde, bu tatlar iin manevralarn gven iinde tamamlayabilecek
gr mesafelerinin salanmas gerekir. Aksi halde gvenli sr imkn salanamayaca
gibi, solama manevras yapmaktan ekinecek srcler yava seyreden tatlarn arkasnda
uzun kuyruklar oluturacaklarndan, yoldaki trafik akm miktarlar ( birim zamanda yoldan
geen tat says ) decek ve kapasitenin ok altnda bir iletim sistemi sz konusu
olabilecektir.

Bir srcnn, nnde daha dk bir hzla gitmekte olan bir tat gvenle sollayp
gemesine yetecek mesafeye gei uzunluu diyoruz.

ayet yolumuz bu uzunlua gre projelendirilecek ise, bu durumda ilgili proje hzna gre
bulunacak gei uzunluu, yolda salanmas gereken minimum gr uzunluu olarak
alglanmaldr. Yani srcmz, yolumuzun hangi blmnde seyahat ederse etsin, ileri
dorultuda bu uzunluk boyunca gr imknna sahip olacaktr.

Sollama yapan bir srcnn ihtiya duyaca gei-gr uzunluklar, solama yaplan eritte
kar ynden ara gelip gelmemesi durumlarna gre iki deiik yapya sahip olabilir.

imdi isterseniz bu durumlar inceleyelim.

I.Hal: Kar ynden ara gelmemesi hali:









ekilden de grlebilecei zere, 1 nolu tatn srcs 2 nolu tata d
1
mesafesi kadar
yaklatktan sonra, yolun sol eridinden yararlanp 2 nolu tat geecek ve bu arala arasnda
gvenli bir d
2
mesafesi brakacak ekilde, tekrar sa eride dnecektir.



d
1
V
2*
t
s
d
2
V
1*
t
s
V
1
V
1
V
2
V
2

73

1 Nolu tat srcsnn bu manevray tamamlayabilmesi iin gereken uzunluk L
s
ve zaman
aral da t
s
ise, bu deerler u ekilde hesaplanabilir.

2 2 1
1
*
*
d t V d L
t V L
s s
s s
+ + =
=

Bu bantdaki d
1
ve d
2
deerleri takip aral olarak bilinen deerlerdir.
V d * 3 , 0 8 + =
d: metre
V: Arkadaki aracn hz ( km/saat)
d
1
ve d
2
yi bir birine eit kabul edersek;
d
1
=d
2
= d
o halde,

2 1
2 1
2
* 2 *
V V
d
t
t V d t V
s
s s

=
+ =

Sollama sresini bu bant ile bulduktan sonra, gerekli solama mesafesini bulmak iin;

s s
t V L *
1
=

2 1
1
* * 2
V V
V d
L
s

= olur.













74

II.Hal: Kar ynden ara gelmesi hali










Bu durumda, sollama yapan ara iin gerekli gvenli sollama uzunluunu hesap ederken,
kar ynden gelen ara srcsnn kat edecei mesafeyi de dikkate almamz gerekecektir.
Yani ara sollama manevrasna baladnda, kar eritte bulunan bu arac bu gvenli sollama
mesafesi uzunluunda grebilmelidir.
Bu durumda ihtiya duyulan gr uzunluunu
S
G ile gsterirsek;

2 1
3
2 1
1
3
2 1
1
* 2 * * 2
*
* * 2
V V
d
V
V V
V d
G
t V
V V
V d
G
L L G
S
s S
k s S

=
+

=
+ =

2 1
* 2
V V
d

parantezine alrsak;
) ( *
* 2
3 1
2 1
V V
V V
d
G
S
+

=
olarak bulunur.
Bu yapm olduumuz hesaplarda, aralarn sabit hzlarda hareket etmi olduklar kabuln
yaptmz dikkatinizi ekmitir.












d
1
d
2
V
2
*t
s
L
s
= V
1
*t
s
L
k
= V
3
*t
s
V
1 V
1
V
2
V
2
V
3
V
3

75

Sollama manevras ( kar ynden ara gelmiyor ) u ekilde de dnlebilir.
1 nolu ara srcs, 2 nolu aracn arkasna kendisi iin gvenli kabul ettii bir d
1
mesafesi
kadar yaklatktan sonra, hzn 2 nolu aracn V
2
hzna uydurarak, sollama frsatn beklemek
zere bu tat takip edecektir. Sollama frsat doduu an 1 nolu ara hzn V
2
den V
1
`e
ykseltecek ve sollama bu hz ile tamamlanacaktr.
Sollama imkannn doduu an ile 1 nolu tat srcsnn bu durumu fark edip, sollama
manevrasna balad an arasnda geen intikal reaksiyon sresini t
0
ile, hzlanma
ivmesini a ile gsterirsek ve d
1
=d
2
= d olarak kabul edilirse;

2
0 2
2
) (
2
1
*
;
2 *
t t a t V L
Yine
d t V L
s s S
s S
+ =
+ =

Bu bantlarda, birinci V
2
deeri geilen aracn hz deeri olarak, ikinci V
2
deeri de birinci
aracn ( 1. ara hzn 2 nolu araca uydurmutu ) solamaya balama hz olarak dnlebilir.
Sollama sresi bu durumda;

a
d
t t
s
2
0
+ =
olacana gre,
Toplam sollama mesafesi;
d
a
d
t V L
S
2 * 2 *
0 2
+
(

+ =
olarak bulunacaktr.
Hzlanma ivmesinin deeri, tattan tata deitii gibi, hzn deerine bal olarak da
deiebilir. Ortalama bir deer olarak 50 km/saat `lik bir ilk hzdaki aracn hzlanma ivmesi
a=1,5 m/sn
2
civarnda iken, 100 km/saat den byk hz deerleri iin hzlanma ivmesini
a=0,3m/sn
2
mertebesinde kabul edebiliriz.

rnek:
En fazla 50 km/sa hza izin verilen %6 eimli bir yolda bir otomobil yoku yukar karken
fren uygulamasna ramen bir yayaya arpmtr. Otomobilin yol zerinde brakt fren izi
34,40 m olarak llmtr. Yayaya arpma noktas ile fren izin balangc arasndaki uzaklk

76

20 m dir. Yolda kayma srtnme katsays 0,50 src reaksiyon sresi 1 sn olduuna gre.

a) Fren balangcnda otomobilin hz nedir?
b) Hz snrlamasna uyulsa idi bu kaza olur muydu?

zm:





`


a. Aracmzn toplam fren hz 34,40 m olduuna gre ( yayaya arptktan sonra 14.40 m
daha yol kat etmi ), fren yapt anda aracmzn hzn bulalm.

saat km V
V
s f g
V
L
f
/ 70
) 06 , 0 5 , 0 ( * 81 , 9 * 2
6 . 3
40 . 34
) ( * * 2
2
2
=
+
|
.
|

\
|
=
=

olacaktr. Bu hz aracmzn fren yapt anda sahip olduu hzdr.

b. imdide ehir iindeki hz limitinin 50 km/saat olduu kabulne gre, acaba aracmz
bu hzla seyahat ediyor olsayd, kazann olup olmayacan tahkik edelim, irdeleyelim.

Srcmzn intikal reaksiyon sresi 1.0 sn olduuna gre, bu hzla reaksiyon sresi
boyunca;


20 m
34.40 m



77


m L
L
t V L
r
r
r r
44 , 19
1 *
6 , 3
70
*
=
=
=

olacaktr.
Yani srcmz yayay grd an ile fren uygulayana kadar 19,44m lik bir yolu kat etmi
olacaktr.
Yayay grd an ile yaya`ya arpt ana kadar toplamda ise;


m L
L
44 , 39
20 44 , 19
=
+ =

yol kat edilmitir.
50 km/saat` lik hzla giden bir tatn toplamda ihtiya duyaca duru mesafesi;

m L
L
s f g
V
t V L
saat km D
saat km D
r saat km D
45 , 31
) 06 , 0 5 , 0 ( * 81 , 9 * 2
6 , 3
50
1 *
6 , 3
50
) ( * * 2
*
/ 50
2
/ 50
2
/ 50
=
+
|
.
|

\
|
+ =
+ =

Demek ki 50 km/saat lik bir hzla seyahat edilmesi durumunda 1sn reaksiyon sresi, 0,5
srtnme katsays ve % 6.0 lk bir k eimli bir yolda aracmzn yayay grmesi ile fren
yapmas ve aracn tamamen durdurabilmesi durumunda, toplam 31,45m lik bir uzunluk
gerekecektir.
Bu uzunluk 39,44m den daha dk olduuna gre, aracmz bu hzla seyahat etseydi, yayaya
arpmayacakt.




78

rnek: 10.11.2009 Arasnav Sorusu
Aadaki ekilde de grld zere, A,B, ve C aralar srasyla 90km/saat, 80km/saat ve
30km/saat lik hzlarla ayn erit zerinde seyir halindedirler. A arac takip aral mesafesinde
iken sahip olduu hzla, B aracn sollamak zere kar eride geip manevrasna balyor
(ivmesiz, niform ) ve sollama bitince B ile C aracnn arasna girip manevrasn tamamlyor.
Manevra bittiinde tm aralar arasnda gvenli takip aral olduu bilindiine gre, sollama
sresi ile manevra balangcnda B ve C aralar arasnda olmas gereken mesafeyi
hesaplaynz.


















d
d = 8 +0.3V V: km/s
d: m
V: arkadaki tat hz



V
A
= 90 km / saat V
B
= 80 km / saat
V
C
= 30 km / saat
3
,
5

m

3
,
5

m


79

zm:










ekilden de grlecei zere;
2 1
* * d t V d t V
s B s A
+ + =
Buradaki d
1
ve d
2
takip mesafelerini ayr ayr hesaplayalm. Hatrlayacanz gibi konu
anlatmnda bu mesafeleri eit kabul etmitik. Ama, bu problemin zmnde bu kabul
yapmyoruz.

m d 35 90 * 3 , 0 8
1
= + =
m d 32 80 * 3 , 0 8
2
= + =
olacaktr. Bulduumuz bu deerleri yukardaki bantda yerlerine yazarsak;

sn t
t t
t t
s
s s
s s
1 , 24
67 22 , 22 25
32 * 22 , 22 35 * 25
=
=
+ + =

olarak bulunur.
Yine yukardaki ekilden u eitlii de yazabiliriz.






d
1
l
x d
2
d
3
V
B
*t
s
V
A
*t
s
V
A
V
A
V
B
V
B
V
C
V
C
V
C
*t
s

80

3 1
* * d t V t V l d
s A s C x
+ = + +
Bu bantda kullanacamz d
3
takip mesafesini hesap edelim.
m d
d
35
90 * 3 , 0 8
3
3
=
+ =

Bu deeri yukardaki eitlikte yerine yazarsak;

m l
l
l
x
x
x
75 , 401
35 5 , 602 75 , 200 35
35 ) 1 , 24 * 25 ( ) 1 , 24 * 33 , 8 ( 35
=
+ = + +
+ = + +




















81

rnek: 14.01.2009 Final snav sorusu
ekilde grld gibi A arac kendi gzerghnda seyahat ederken, kritik nokta olan C
noktasna 110m uzakta iken, tali yoldan ve ayn kritik noktaya 39m mesafede bulunduu
anda, B aracn fark etmi ve aracn durdurmak zere harekete gemitir. A arac srcs
iin reaksiyon sresinin 3sn olduu bilindiine ve yol srtnme katsaysnn 0,4 alnmas
durumunda, C noktasnda arpma olup olmayacan analiz ediniz. [ Yol boyuna eimi 0
(sfr), ve frenleme ivmesi 1m/sn
2
alnacaktr. ]
























V
A
=80 km / saat
V
B
=30 km / saat
30m
6m
6m
110m
C

V
1
V
2
t ( sn ) ; a (m/sn
2
)
2
1 2 1
* *
2
1
* t a t V L + =

82

zm:
B aracnn C noktasna gelinceye kadar alaca yol 39 m olduuna gre, bu mesafeyi;
sn
V
l
t 68 , 4
)
6 , 3
30
(
39
= = = de kat edecektir.
A aracnn srcsnn reaksiyon sresi 3sn olduuna gre, B aracn fark edip frene basana
kadar geen bu srede toplam;
m l
A r
67 , 66 0 . 3 *
6 , 3
80
= =

kadar yol alm olacaktr.

A arac 66.67m yol kat ettikten sonra 4,68-3.0sn = 1,68 sn sonra ayet C noktasnda ise kaza
olacak demektir. Zira tam bu anda biz biliyoruz ki B arac C noktasnda olacaktr.
A aracmz t=1,68 sn lik srede 1 m/sn
2
lik frenleme ivmesi ile ne kadar yol alacaktr imdi
bunu bulalm..

m L
L
t a t V L
f A
f A
C A C A A f A
f f
92 , 35
) 68 , 1 ( * 1 *
2
1
) 68 , 1 ( * )
6 , 3
80
(
) ( * *
2
1
*
2
2
=
=
=

Demekki A arac, fren yapt andan itibaren 1,68sn sonra fren yapma noktasndan itibaren
35,92m ilerde olacaktr.
O halde toplam 4,68sn lik sre boyunca,

m L
L
L L L
A
A
f A A r A
59 , 102
92 , 35 67 , 66
=
+ =
+ =


L
A
=102,59m < 110.0m olduuna gre, arpma olmayacaktr.
Birde yle dnelim:

83

Reaksiyon uzunluu sonunda aracmz fren yapmaya balayacana gre, bu noktadan itibaren
fren uzunluunu hesaplayacak olursak,

m l
l
s f g
V
l
f
f
f
92 , 62
848 , 7
82 , 493
) 0 . 0 4 , 0 ( * 81 , 9 * 2
)
6 , 3
80
(
) ( 2
2
2
=
=
+
=
=

Yani, A arac B aracn grdkten sonra tamamen durabilmek iin

m L
L
l l L
A
A
f A r A
59 , 129
92 , 62 67 , 66
=
+ =
+ =



metrelik bir mesafeye ihtiya duyacaktr.
129,59m > 110,00m olduuna gre de kaza olmas gerekmektedir. Ama
yukardaki hesabmza gre kaza olmamaktadr. Bu bir elikimidir? Deilse neden?












84

BOY KEST VE DEY KURBALAR

Boy kesit, yolun geki ekseni boyunca alnan kesitidir. Bu amala, aliyman ve kurbalardan
oluan geki ekseninin plandaki iz dm, belli bir lekle bir doru boyunca alr, en kesit
noktalarnn kotlar belirli bir kyas hattna ( karlatrma dzlemine ) gre dey bir dzlem
zerinde iaretlenir ve daha sonrada bu noktalar birletirilerek geki ekseni boyunca arazinin
doal durumunu gsteren Siyah izgi elde edilir. Bu izgi zerindeki herhangi bir
noktann kotu da, Siyah Kot olarak adlandrlr.
Yani, doal arazi kotunun boy kesitte ifade edilen deeri siyah kot olmu olur.
Bu ilemden sonra, yolun tesviyesi, yani toprak ii sonunda yol ekseninin boy kesitteki
durumunu gsteren Krmz izgi belirlenir. Bu izgiye ait herhangi bir noktann
kotuna da, o noktann Krmz Kotu denir.
Verdiimiz bu tanma gre, yolun tesviye ii srasnda, krmz izgi zerinde kalan ksmlar
kazlacak, altnda kalan ksmlar ise doldurulacak demektir.
Krmz izgi, doru paralar ile, bunlar birbirine balayan ve dey kurba ( dey kurp ) ad
verilen eri ksmlardan oluur. Boy kesitteki ( plandaki ) bu eri ksmlar, yani dey
kurbalar, daire veya parabolik yaylardan oluurlar.
Boy kesitte krmz izginin ykselerek gittii kesimlere Rampa, alalarak gittii kesimlere
ise ni ad verilir.
Dey kurbalar, Tepe ( Kapal ) ve Dere ( Ak ) dey kurbalar olmak zere iki farkl tipte
gruplandrlabilir.
nce Tepe Dey kurbalara rnek verelim:









+g
1
-g
2
g
1
g
2
>0
(+) (-) > 0
+g
1
+g
2
g
1
g
2
>0
(+) (+) > 0
g
1
> g
2

rampa
rampa
rampa
ini

85








Demek ki bir kurbann tepe dey kurba olarak adlandrlabilmesi iin, dey kurbay
oluturan kollarn eimleri farknn pozitif bir deer olmas gerekir.
imdide Dere dey kurbalara rnekler verelim.













Benzer ekilde, dere dey kurbalarda, eimler arasndaki cebrik farkn negatif olmas
gerekmektedir.
Uygulamada ok az grlen ve boyuna eimin sfr olduu yol kesimlerine Palye denir.
Palye kesimleri ancak ok zel durumlarda uygulanabilir. Zira, yol drenaj amacna uygun
olarak gzergaha mutlaka dey eim verilmelidir. Boy kesitte yatay lek (1/1000) veya
(1/2000) ; dey lek ise ( 1 / 100 ) veya ( 1 / 200 ) olarak belirlenebilir.
-g
1
-g
2
ini
ini
g
1
< g
2

g
1
g
2
>0
(-) (-) > 0
rampa
-g
1
+g
2
ini
g
1
g
2
< 0
ini
ini
g
1
> g
2

g
1
g
2
< 0 -g
1
-g
2
rampa
rampa
g
1
g
2
< 0
+g
1
+g
2
g
1
< g
2


86





















TPK BR BOY KEST RNE

Krmz izginin maksimum eiminde dikkate alnacak faktrler;
- Yol snf
- Toporafik yap
- Trafikteki dominant tat cinsi
olacaktr.
KIRMIZI KOT
SYAH KOT
EN KEST NO
ARA MESAFE
HEKTOMETRE
KLOMETRE
EM
YATAY KURP
DURUMU
1/1000
1/100
A 1 2 3 TB B 4 TF 5 6
20,10 22,10 17,34 17,34 8,15 20,67 21,16 19,23 15,08
1
1
0
,
3
6

1
0
9
,
7
4

1
1
0
,
8
6

1
1
1
,
3
6

1
1
1
,
9
6

1
0
9
,
5
5

1
0
9
,
3
6

1
0
9
,
0
8

1
0
8
,
7
6

1
1
0
,
2
6

1
1
0
,
9
6

1
1
1
,
8
4

1
1
2
,
0
3

1
1
0
,
6
5

1
1
0
,
1
6

1
0
7
,
6
6

1
0
8
,
8
8

1
1
0
,
4
6

1
0
9
,
3
3

1
1
0
,
7
6

7 10
1
%2,30
420.00m
%3,10
292.65m
R=200m, t
3
=65,37m
d
3
= 126.1m,
3
=35
0
Km =0+890
24

L=120,00m
e= 0,81m

87

Yksek standartl yollarda, yani proje hz deerinin yksek alnd yollarda, bu iletme hzn
salayabilmek iin arazi durumu uygun ise, boyuna eim mmkn olduunca az ( dk )
tutulur.
Benzer ekilde, yksek standartl ve ar tat trafiinin fazla olduu yollarda, tatlarn
iletme maliyetlerini azaltmak amac ile, kk ( dk ) eimlerin tercih edilmesi gerekir.
Bununla beraber dalk toporafik blgelerde, yapm zorluklar nedeniyle, boyuna eimin
yksek tutulduu kesimler olabilir. Byle durumlarda eimi drmek mmkn olamyorsa,
iletme maliyetlerini nemli oranda artrc bir unsur olan rampa uzunluunun en azda
tutulmasna allmaldr.
KGM tarafndan kabul edilen maksimum boyuna eim deerleri;
Otoyollar : %4 ( zorunlu hallerde % 5 )
I.Snf Yollar : %7
II.Snf Yollar : %8
III.Snf Yollar: %9
Ky Yollar : %15
olarak verilmektedir.
Boyuna eimin minimum deeri iin KGM tarafndan kabul edilen eim %0,35 ( Binde 3,5 )
olup, tavsiye olunabilecek genel bir deer olarak % 0,5 ( Binde 5 ) verilebilir.
Kent ii yollarda ve yarma iinde kalan yol kesimlerinde eimsiz yol ina etmek, hi tavsiye
edilmez. ( Yzey Drenaj )
Kar yann bol olduu blgelerde, fazla boyuna eim yol gvenliini nemli oranda
azaltt iin dk tutulmaya allr. Buna karlk, yamurun bol fakat drenaj imkannn
snrl ( zayf ) olduu blgelerde, boyuna eim minimum deerden bir miktar daha yksek
tutulabilir.

Krmz izginin Geirilmesi:

Geki eksenine ait siyah izgi belirlendikten sonra, yukarda bahsettiimiz snrlar iinde
kalmak koulu ile acaba krmz izgimizi nasl geirmeliyiz? sterseniz bu sorunun cevabn
verelim.
- Yerleim blgelerinde normalin zerinde bir dolgu yada yarma ile gemek
gvenlik asndan pek arzu edilmez. Dolays ile bu gibi blgelerde doal
zemine yakn gemek bir nevi zorunluluk olmaktadr. Yine kpr gibi bir sanat

88

yaps ina edilecekse, bu durumda krmz kot deerimiz, bu gei esnasnda
kprye ait st kot deerinde olmak durumunda kalacaktr.
- Krmz izgi, geki boyunca ( tm proje boyunca ) kaz ve dolgu miktarlarn
en azda tutacak, ayrca birbirlerini dengeleyecek ekilde geirilmelidir. Bu
yaplrken, imkan varsa, kaz ve dolgu olarak sk sk cins deitirilmelidir. Bu
ekilde, toprak ii ile ilgili ortalama tama mesafesi azaltlm, ekonomi
salanm olur.
- Tepe ve dere noktalarndaki dey kurbalarn uzunluklar, gvenlik
bakmndan gerekli olan minimum gr uzunluklarn salamaldr.
- Tat isletme maliyetleri zerinde nemli etkisi olan boyuna eimli kesimlerin,
yani rampa ve ini uzunluklarnn mmkn mertebe ksa tutulmasna
allmaldr. Bu gibi kesimler ayrca, zellikle iki eritli ve trmanma eridi
olmayan yollarda, yolun kapasitesinin nemli lde azalmasna yol at
gibi, yksek eimli uzun iniler, fren patlamas gibi teknik arza halinde, tat
kontroln azaltacaktr.
- Dz arazilerde yzey suyu drenaj iin, yani su basmalar ve kar birikmelerine
kar, doal zeminden bir miktar yksekten geilmelidir.
- Akarsu kenarlarndan ( zerinden deil ) geilerde, yine su basmalarna kar,
krmz izgi, beklenebilecek en yksek su dzeyi zerinde kalacak ekilde
geirilmelidir.
- Yarma evleri iinde kalan gzergah kesiminde yine drenaj amal dere dey
kurba tekil edilmemelidir.
- Src asndan yeknesaklk trafik gvenlii asndan pek arzu edilmeyen bir
durum olduu iin, topografya ( arazi ) uygun olsa bile, tek eimle uzun sre
gidilmemeli, kk deerlerde bile olsa yer yer boyuna eim deitirilmelidir.
- Krmz izginin geirilmesi esnasnda, menfezlerin zerinde belirli bir
dolgunun kalmasna dikkat edilmelidir. Bylece menfezin trafik yk altnda
krlmas nlenmi olur. Bu dolgu ykseklii demirsiz olan bz menfezler iin
en az 0,40 0,50m, betonarme kutu menfezler iin 0,25 0,30m olmaldr.
- Dey kurbalar dizayn edilirken, dey kurbun btn olarak yatay kurp dnda
kalmasna ve dey kurbun biti veya balang noktas ile yatay kurbun biti
ve balang noktas arasnda en az 60m lik bir mesafe braklmaldr. Bu
hususta hi arzu edilmeyen durum, dey kurbalarn tepe noktalarndan hemen
sonra keskin bir yatay kurbann balamasdr.

Yatay kurba ile dey kurba i ie dizayn edilmek durumunda kalnlmsa,
tat stabilitesi, konfor ve gr gvenlii asndan uyum salanabilmesi iin
R
d
/ R
y
orannn 6 dan byk olmas arzu edilir.




89

Dey Kurbalarda Gr:
Daha ncede belirttiimiz gibi, bir karayolunun btn kesimlerinde proje hzna gre
hesaplanacak yeterli gr uzunluuna sahip olacak ekilde inas, zellikle gvenlik
asndan nem kazanmaktadr.
Grn snrl olduu yerler, yatay kurbalar ile dey kurbalarn bulunduu kesimlerdir.
zellikle tepe dey kurbalarda, krmz izginin farkl eimli iki kolunun eimleri arasndaki
cebrik fark bykse, gr mesafesi iyice ksalacaktr.



Eer yolumuz bu resimde olduu gibi blnm yol deilse, tepe dey kurbalar iin
salanmas gereken minimum gr uzunluu hesaplanrken, bir srcnn nndeki bir tat
byle bir kesimde sollayp gemek isteyebilecei ve bu srada kar ynden de tat
gelebilecei, bu tatlarn solama yaplan erit zerinde burun buruna karlaabilecekleri
olasl esas alnr. Yani bu durumda, gei gr uzunluuna gre hesap esas alnm
olunur. Blnm yollarda ise, kar ynden tat gelme olasl olmad iin, srcnn
nnde bulunmas gereken minimum gr uzunluu, src iin ayn erit zerinde
bulunabilecei kabul edilen bir engele arpmadan durabilecei bir uzunluk olarak, yani duru
gr uzunluu olarak, hesap edilir.

90

Bu belirttiimiz esaslar erevesinde, gei gr uzunluuna gre yaplan hesaplamalar
srasnda solama yapan tat ile kar ynden geldii kabul edilen tatn hznn proje hzna
eit, sollanan aracn hznn ise proje hzndan 15km/sa daha dk olduu kabul yaplr.
Duru gr uzunluuna gre yaplan hesaplamalar ise proje hzna gre yaplr.

Parabolik Dey Kurba Karakteristikleri.




























Geometrik zelliklerini bu ekilde vermeye altmz parabolik dey kurba
hesaplarnda, hesap kolayl amal yaptmz kabuller ise aada verilmitir.






2
*
1
L
g
2
*
2
L
g
+g
1
-g
2
X

Y

N

P

T
1
T
2
B

M

e

e

L / 2

L / 2

y

K


91

I. T
1
PT
2
=T
1
BT
2
=T
1
MT
2
= L

Bu kabul, yatay kurbalar iin kesinlikle yapamayz.

II. X ekseni. paraboln T
1
noktasndaki teeti ( yatay eksen )
Y ekseniT
1
noktasndan PM dorultusuna izilen paralel

Bu durumda parabolik erinin denklemi;
2
Kx y = eklinde ifade edilir.

III. Eri, P noktas ile T
1
T
2
kiriinin M orta noktasn birletiren
dorunun tam ortasndan geer. Yani;
e
PM
BM PB = = =
2

IV. Aksi belirtilmedii srece, dey kurplar P some noktasna gre
simetriktir.

Dolays ile,

}
M T M T
L
B T B T
P T P T
2 1
2 1
2 1
2
..... ..........
=
= =
=



Parabolmzn genel denklemi
2
Kx y = idi.


2
L
x = iin y = e = PB

X`in bu deerini parabol denkleminde yerine yazdmzda;

4
2
L
K e = olacaktr. Dolays ile de;

2
4
L
e
K = olarak elde edilecektir.
Bu parametreleri genel denklemde yerine yazdmzda ise,

92


2
2
4
x
L
e
y = olacaktr.
Eer bu ifadedeki e`yi kurba uzunluu ve eimler cinsinden ifade edebilirsek, bu durumda
parabolik kurbamza ait denklemimizi elde etmi oluruz.

Yukardaki eklimize baktmzda,
NT
2
= NK + KT
2

2
2
2 2
1
L
g KT
L
g NK
=
=

2
) (
)] ..( .. ) ..( .. ...[ ..........
2 2
2 1 2
2 1 2 1 2
L
g g NT
g g
L
g
L
g NT
=
+ + =


T
1
PM ve T
1
NT
2
benzer genlerinden

4
* ) (
2
2
) (
2
2
2 /
2 1
2 1
2
2
2
L g g
PM
L
g g
NT
PM NT PM
L
NT
L
PM

= = = =

2 1
g g cebrik farkna G dersek.

93

8
*
8
* ) (
2
4
* ) (
2
2 1
2 1
G L
e
L g g
L g g
e
PM
PB =

= = =
olacaktr.
Buradaki G , % deer olarak alnr. ( G = 0,06 ; 0,07 ; 0,1 gibi )
Dolays ile;
2
4
L
e
K = olarak yukarda bulunduuna gre

L
G
K
L
G L
K
2
8
*
* 4
2
=
=

Olarak bulunur. O halde genel parabolik denklemimiz,
2
2
x
L
G
y = olacaktr.
G` yi kurba kollarnn eim deerlerinin cebrik fark olarak ifade edersek, bu durumda
denklemimiz,

2
2 1
2
x
L
g g
y

= eklinde ifade edilmi olunur.

imdide TEPE dey kurbamzdaki nemli noktalarn kotlarnn nasl hesap edilebileceini
inceleyelim.


1 1
1 1
2
*
2
g
L
P T
veya
g
L
T P
KOT
KOT
KOT
KOT
=
+ =
}.T
1
`e bal olarak

94


2 2
2 2
2
*
2
g
L
P T
veya
g
L
T P
KOT
KOT
KOT
KOT
=
+ =
}.T
2
`e bal olarak
4
)
8
( * 2 2
LG
P M
LG
P e P M
KOT KOT
KOT KOT KOT
=
= =



8
LG
P B
e P B
KOT KOT
KOT KOT
=
=

Kurbamz tepe deil de DERE dey kurba olsayd;














Y
X
-g
1
+g
2
M
B
P
L/2
L/2
T
1
T
2
e
e

95


1 1
1 1
2
*
2
g
L
P T
veya
g
L
T P
KOT
KOT
KOT
KOT
+ =
=
}.T
1
`e bal olarak


2 1
2 2
2
*
2
g
L
P T
veya
g
L
T P
KOT
KOT
KOT
KOT
+ =
=
}. T
2
`ye bal olarak
4
*
)
8
*
( * 2 2
G L
P M
G L
P e P M
KOT KOT
KOT KOT KOT
+ =
+ = + =


8
LG
P B
e P B
KOT KOT
KOT KOT
+ =
+ =
olarak elde edilir.
imdide baz noktalarn kilometraj hesaplarn da yapmak istersek.

2
1 1
L
P P T P T
KM KM
KM
= =

L P T T P T
KM KM
KM
+ = + =
2 1 2

96

Parabolik Dey Kurba Boyunun ( Uzunluunun )
Saptanmas

Parabolik dey kurbalarda, eriyi biimlendiren ana etken dey kurba boyudur ( L ). Kurba
boyu belli olmadan, teet noktalarnn yerleri, erinin konumu ve boy kesite kazandraca
erilik belli olmaz.
Daha ncede belirttiimiz gibi L `nin seim ve belirlenmesinde rol oynayan ana etken gr
uzunluudur.

- Tepe-Dey Kurbalarda ( G > 0 ) Kurba Boyunun Hesab:





















Gr Hatt
Tehlike Cismi
Reaksiyon
Uzunluu
Fren
Uzunluu
Yeterli Gr
Uzunluu
h
1
h
2


h
1
h
2
Tehlike Cismi
Gr Hatt
Reaksiyon
Uzunluu
Fren
Uzunluu
Yetersiz Gr
Uzunluu

97

Bu genel ilikileri verdikten sonra, imdi tepe dey kurbalardaki matematiksel hesaplara
geelim.

a.) S < L Durumu:









S: Gr Uzunluu ( Duru gr uzunluu veya Gei gr uzunluu )
h
1
: Src gznn yol yzeyinden olan ykseklii
h
2
: erit zerinde olabilecek engelin yol yzeyinden olan ykseklii
X - ekseni: Gr hatt
Y - ekseni: PM dorultusu

2
Kx y =
olduu bilindiine gre;

2
1 1
*d K h =
2
2 2
*d K h =
ayrca;

2
2
4
2
*
L
e
K
L
K e =
|
.
|

\
|
= olacaktr.
daha nce yine;
Gr Hatt
h
2
h
1
d
1
d
2
P

B

M

S

L

L/2
L/2

T
1
T
2
+g
1
-g
2
Tehlike
Cismi

98


8
*G L
e = olarak verilmiti.
Bu deerleri yukardaki h
1
ve h
2
bantlarnda yerlerine yazarsak;


G
L h
d
G
L h
LG
L h
e
L h
L
e
h
K
h
d
Kd h
* * 2
* * 2
8
* 4
*
4
*
4
1
1
1
2
1
2
1
2
1 1
2
1
2
1 1
=
=
|
.
|

\
|
= =
|
.
|

\
|
= =
=

Olarak elde edilmi olur. Benzer ekilde;


G
L h
d
G
L h
LG
L h
e
L h
L
e
h
K
h
d
Kd h
* * 2
* * 2
8
* 4
*
4
*
4
2
2
2
2
2
2
2
2
2 2
2
2
2
2 2
=
=
|
.
|

\
|
= =
|
.
|

\
|
= =
=

olacaktr.
Yukardaki ekle baktmzda;

d
1
+ d
2
`nin toplamda gr uzunluu olan S ye eit olduunu grrz.

Dolays ile;


2
2 2 1
2
1
2
2 1
* * 2 ) ( d d d d d d + + = +


99

Bu ifadedeki ( d
1
+ d
2
) yerine S, ve d
1
ve d
2
deerleri yerine yukarda bulduumuz
matematiksel ifadeleri yazarsak;

( ) | |
2 1 2 1
2
2 1 2 1
2
2 1 2 1
2
2
2
2 1
2 1
2
2 2 1 1
2
* * 2 * * 2 *
) * ( * * 4 ) ( * * 2 *
*
* 4
) (
* 2
)
* * * 4
( * 2 ) (
* 2
* * 2 * * 2
*
* * 2
* 2
* * 2
h h h h L G S
h h L h h L G S
h h
G
L
h h
G
L
S
G
L h h
h h
G
L
S
G
L h
G
L h
G
L h
G
L h
S
+ + =
+ + =
+ + =
+ + =
+
(

+ =


Buradan parabolik dey kurba uzunluu olan L yi ekersek;

( ) | |
2 1 2 1
2
2 1 2 1
2
* 4 2 2
*
* * 2 * 2
*
h h h h
G S
L
h h h h
G S
L
+ +
=
+ +
=



( )
2
2 1
2
2 2
*
h h
G S
L
+
= olarak elde edilir.
Buradaki G deeri olarak % deeri kullanlmaldr.

imdide gr uzunluunun kurba boyundan byk olma durumunu inceleyelim.




100

b.) S > L Durumu:














ekilden de grlebilecei gibi;

2
2
1
1
2 g
h L
g
h
S + + = dir. Burada, tpk S < L durumunda kullandmz deerleri yerine
yazarsak;

( )
G
h h
S L
2
2 1
2
2
+
=

olacaktr. Bu bantdaki G deeri de yine % deeri olarak kullanlr.




Gr Hatt
P
B
M
L
S
L/2 L/2
h
1
/ g
1
h
2
/ g
2
T
1
T
2
e
e
L/2
h
1 h
2
+g
1
-g
2
Engel

101

rnek:
Proje hz 80 km/saat olarak planlanan bir yolda, eimleri % 4,2 ve -% 2,6 olan iki krmz
izgi kolu arasna parabolik dey kurba uygulanacaktr. Duru gr uzunluu esas alnarak
yaplacak hesaplama ile bu dey kurbann uzunluunu, ayrca birinci teet noktasndan
itibaren her 25m de bir alnd kabul edilen kesitlere ait krmz kotlar hesaplaynz. Dey
kurbaya ait P some noktasnn km si 12 + 460, kotu 372,00m, src reaksiyon sresi 1,0
saniye ve tat tekerlei ile kaplama arasndaki srtnme katsays 0,3 dr. Ayrca h
1
= 1,14m
ve h
2
= 15cm alnacaktr.

zm:










Sorunun zm iin ncelikle projelendirmede esas alnan S duru gr uzunluunu
bulmamz gerekir.


) (
* 00394 , 0 * * 278 , 0
2
s f
V
t V S
r

+ =
Burada verilen yol boyuna eimi 0 alrsak, hesap kolayl salanm olur.

m S
S
30 , 106
) 0 3 , 0 (
80
* 00394 , 0 0 . 1 * 80 * 278 , 0
2
=
+ =


P
X
Y
y
r-y
r
B
T
1
T
2
+g
1
=% 4,2
PB = e
L/2 L/2
-g
2
=% 2,6
x

102

nce S > L olduunu kabul edelim ve hesaplarmz yapalm.
8 , 6 ) 6 , 2 ( 2 , 4
2 1
= = = g g G
G` nin iaretinin + olmas, kurbamzn tepe dey kurba olduu anlamna gelmektedir.


( )
( )
m L
L
G
h h
S L
85 , 150
068 , 0
15 , 0 14 , 1 * 2
) 3 , 106 ( * 2
* 2
* 2
2
2 1
=
+
=
+
=

Her nekadar biz S > L kabuln yapp, L uzunluumuzu bu kabule gre bulmu olsak ta,
sonuta bulduumuz L = 150,85m deeri, S = 106,3m deerinden byk kmtr. Dolays
ile S > L kabul olmad.
O zaman S < L kabuln yapp, hesabmz buna gre yapmaya alalm.


( )
( )
m L
L
h h
G S
L
95 , 182
15 , 0 * 2 14 , 1 * 2
068 , 0 * 3 , 106
2 2
*
2
2
2
2 1
2
=
+
=
+
=


S = 103,6 m ; L =182,95
S < L art salanm oldu.
L deeri burada Tepe dey kurbamzn uzunluunu ifade etmektedir.
L`yi yuvarlatp L = 190m alalm.




103

P
km
= 12+460
P
kot
= 372,00m olarak verildiine gre;
P T P T
km
KM
1 1
=






) 95 ( 083 , 95
99 , 3 95
1
2 2
2
1
m L P T
P T
= ~ =
+ =



) 364 12 ( 365 12
) 95 0 ( ) 460 12 (
92
1
08
1
+ + =
+ + =
KM
KM
T
T

olacaktr.


355 12
) 190 0 ( ) 365 12 (
) 365 12 (
) (
2
2
2
2
2 1 1 2
2
+ =
+ + + =
+ + =
+ =
+ =
KM
KM
KM
KM KM
KM
T
T
L T
T T T T
veya
L
P T
km


T
1
P

L / 2 =95m

%4,2

x

100 4,2m
L/2 x
X= 3,99m



104


460 12
) 95 0 ( ) 365 12 (
2
) (
1
1 1
+ =
+ + + =
+ =
+ =
KM
KM
KM
KM
B
B
L
T B
B T T B
KM
KM


Dikkat ettiyseniz B
KM
ile P
KM
deeri birbirine eit kmtr.

m T
T
L g
P T
KOT
KOT
KOT
KOT
01 , 368
2
190
*
100
2 , 4
0 , 372
2
*
100
1
1
1
1
=
|
.
|

\
|
=
=



m T
T
L g
P T
KOT
KOT
KOT
KOT
53 , 369
2
190
*
100
6 , 2
0 , 372
2
*
100
1
1
2
2
=
|
.
|

\
|
=
=



m B
B
G L
P B
e P B
KOT
KOT
KOT KOT
KOT KOT
39 , 370
8
)
100
8 , 6
( * 190
0 , 372
8
*
=
|
|
|
|
.
|

\
|
=
|
.
|

\
|
=
=



105

imdide gidi ynne gre birinci teet noktasndan ( T
1
) itibaren her 25m deki krmz
kotlar hesaplayalm. Bunun iin isterseniz ilk nce parabolik dey kurbann denklemini
bulalm.

2 2
*
190 * 2
)
100
8 , 6
(
* 2
x x
L
G
y = =


2
0001789 , 0 x y =

Kesit km`si x
r = g
1
*x
r = 0,042x
T
1KOT
+ r
2
0001789 , 0 x y =
Krmz Kotlar
y r T
KOT
+
1

T
1
=12+365 0 0 368,01 0 368,01
12+390 25 1,05 369,06 0,11 368,95
12+415 50 2,10 370,11 0,45 369,66
12+440 75 3,15 371,16 1,00 370,16
B=12+460 95 3,99 372,00 1,61 370,39
12+465 100 4,20 372,21 1,79 370,42
12+490 125 5,25 373,26 2,80 370,46
12+515 150 6,30 374,31 4,03 370,28
12+540 175 7,35 375,36 5,48 369,88
T
2
= 12+555 190 7,98 375,99 6,46 369,53







106

- Dere-Dey Kurbalarda ( G < 0 ) Kurba Boyunun Hesab:
Bu tip kurbalarda gr snrlayan bir st geit veya benzeri bir engel yoksa, gndz iin
gr uzunluu sorunu olmayacaktr. Bununla beraber gece yolculuunda, far ile
salanabilen gr uzunluu zerinde, kurbann erilii nedeniyle bir azalma olabilecektir.
Dolays ile bu tip dey kurbann uzunluu, genellikle far altndaki duru-gr
uzunluuna gre hesaplanmaktadr.




















Dere Dey Kurbalarda Gr


S

L
h

T
1

T
2
S < L


h
S
L

T
2

T
1
S > L

107

Far na gre yaplan hesaplamalar sonunda dere dey kurba iin verilen uzunluk
bantlar;

G
S h
S L L S
S h
S G
L L S
) tan * ( 2
2
) tan * ( 2
*
2
|
|
+
= >
+
= <

eklindedir.

Hesaplamalarda, tat farnn yol yzeyinden olan h ykseklii 0,61m ve far huzmesinin
tat ekseninden dey sapmas olan as da 1
0
olarak kabul edilirse, bu bantlar


G
S
S L L S
S
S G
L L S
) * 035 , 0 ( 22 , 1
2
) * 035 , 0 ( 22 , 1
*
2
+
= >
+
= <


ekline dnm olur. Bu ifadelerde kullanlan G deerlerinin yzde olarak kullanlmas
gerektiini tekrar hatrlayalm.

Gr uzunluu kriterlerinden baka konfor, estetik ve yzey suyu drenajnn esas alnd
kriterlere gre de, dere dey kurba uzunluklar hesaplanabilir.

Konfor Kriteri:

90 , 3
*
2
V G
L =
G: yzdesel deer
V: km/saat

108


Estetiin esas alnd kritere yaplan hesaplamalarda,

Estetik Kriteri:
G L * 3000 =
olarak hesap edilebilir.

Dere dey kurba boyunun hesaplanmasnda, alt geit olmas durumu bu derste ilenmemitir.
Ancak bu durumla ilgili hesaplamalar kaynak kitabn ilgili blmlerinde bulunabilir.

rnek: ( Karayolu..Sayfa 189 )
Eimleri sras ile g
1
= -% 3,0 ve g
2
= +% 4,0 olan iki krmz izgi kolu arasna parabolik
dey kurba yerletirilecektir. Gr mesafesi 400m, Proje hz 90 km/saat krmz izginin
kollarnn kesiim noktasnn km si 4+320 ve kotu 122,00m olduuna gre;
a. Dere dey kurbann L uzunluunu
b. Dey kurbann balang ve son noktalarnn km`lerini
c. Kurbann balang ve biti noktas ile kurba balangcndan itibaren L/4 ; L/2 ve
3L/4 noktalarna ait krmz kotlar hesaplaynz.
zm:










T
2
T
1
P
B
y
r-y
r
x
x
y
L/2 L/2
g
1
= %3,0 g
2
= %4,0
e

109


a.) Dey kurbann boyunu bulmak iin nce S > L kabln yapalm.

G = - 3.0 ( +4.0 )
G = - 7.0 ( - 0.07 )

m L
L
G
S
S L
57 , 582
07 , 0
400 * 035 , 0 22 , 1
400 * 2
) * 035 , 0 ( 22 , 1
2
=
+
=
+
=

S = 400m > L=582,57m art salanmam oldu.

o halde. S < L artna bakalm.
m L
L
S
S G
L
735
400 * 035 , 0 22 , 1
400 * 07 , 0
) * 035 , 0 ( 22 , 1
*
2
2
=
+
=
+
=

Dolays ile;
S = 400m < L=735m art salanmam oldu.
Bulduumuz bu uzunluu, konfor ve estetik kriterleri asndan da irdeleyelim.

Konfor Kriteri:

m L
V G
L
KONFOR
KONFOR
38 , 145
9 , 3
90 * 07 , 0
9 , 3
*
2 2
=
= =


110

Konfor kriterine gre dere dey kurbamzn sahip olmas gereken minimum uzunluk
145,38m olmal. Bizim bulduumuz L=735m lik uzunluk bu art fazlasyla salamaktadr.

Estetik Kriteri:

m L
G L
EST
EST
210
07 . * 3000 * 3000
=
= =

Estetik kriteri iinde ihtiya duyulan minimum kurba uzunluu, gr uzunluuna gre hesap
edilen uzunluktan dk olduuna gre, kurba uzunluunu;

L = 735m olarak seebiliriz.

L = 735 m ve G = 0,07 olduuna gre artk dey kurbamzn denklemini yazabiliriz.

2
2
735 * 2
07 , 0
* 2
x y
x
L
G
y
=
=


2
000048 , 0 x y = olarak elde edilir.
b.) Dey kurba some noktasna ait verilerimiz;
P
KM
= 4+320
P
KOT
= 122,0m
Normal artlar altnda
KM
T
1
yi bulmak iin
KM
T
1
- P dorultu uzunluunu bulup, bu mesafeyi
KM
P den karmamz gerekir. Bu ekildeki zm doru bir zmdr.
Bununla beraber Dey kurbalarla ilgili yaptmz kabuller erevesinde ( Dikkat edin bu
kabuller yatay kurbalar iin geerli deildir )
KM
T
1
hesabn,
KM
P deerinden L/2
uzunluunu kararak da yapabiliriz. Yani;



111

P T
1
~
2
L
ve

2
2
L
T P ~
kabuln yaparsak;

50
1
50
1
952 3
) 367 0 ( ) 320 4 (
2
+ =
+ + = =
KM
KM
T
L
P T
KM

Benzer ekilde;

50
2
50
2
687 4
) 367 0 ( ) 320 4 (
2
+ =
+ + + = + =
KM
KM
T
L
P T
KM


imdide kurbamza ait nemli noktalarn kot deerlerini hesaplayalm.

m T
T
L g
P T
KOT
KOT
KOT
KOT
025 , 133
5 , 367 *
100
3
122
2
*
100
1
1
1
1
=
+ =
+ =

Kurba biti noktasna ait kot deerimiz;

m T
T
L g
P T
KOT
KOT
KOT
KOT
7 , 136
5 , 367 *
100
4
122
2
*
100
2
2
2
2
=
+ =
+ =

Kurba orta noktas olan B noktasna ait kot;


112


m B
B
G L
P e P B
KOT
KOT
KOT KOT KOT
43 , 128
8
07 , 0 * 735
122
8
*
=
+ =
+ = + =


c.) Kurba iindeki istenen dier noktalara ait kotlarmz bulmak istersek;

2
000048 , 0 x y =
olarak daha nce bulunmutu. Dolays ile;


Kesit km`si x
r = g
1
*x
r = 0,03x
r T
KOT

1

2
000048 , 0 x y =
Krmz Kotlar
y r T
KOT
+
1

T
1
=3+952
50
0 0 133,03 0 133,03
L/4 : 4+136
25
183,75 5,51 127,52 1,62 129,14
L/2 : 4+320 367,5 11,03 122,00 6,48 128,48 (B)
3L/4=4+503
75
551,25 16,54 116,49 14,59 131,08
L: 4+687
50
735 22,05 110,98 25,93 136,91 (T
2
)









113

ENKESTLER ve ALAN HESAPLARI

Yol yapm maliyetinde en byk kalemlerden birini oluturan toprak ilerinin hesap
edilebilmesi iin, ne kadar topran kazlmas gerektii, ne kadarlk bir blgenin doldurulmas
gerektii hesap edilmelidir. Toprak ii hacimlerinin belirlenmesini gerektiren bu ilemlerin ilk
aamasnda, gzergh boyunca belirlenen noktalara ait en kesitlerin belirlenmesi gerekir.
En kesitlerin alanlar hesaplandktan sonra da ilgili toprak hacimleri hesaplanr.
Temelde 3 tip en kesit yapsyla karlarz. Bunlar aada da grlebilecei gibi tam dolgu,
tam yarma ve kark en kesit tipleridir.














TAM DOLGU EN KEST




KAPLAMA
ALT
TEMEL
TEMEL
Banket
Banket 3.0; 3.25 ; 3.5 ; 3,65 3.0 ;3.25 ; 3.5 ; 3,65
GVDE
%2 %2
st
Yap
1.0 ; 1.5 ;2.0; 2.5m
h
Doal Zemin
Dolgu evi
Platform

114

Burada ifade edilen dolgu evleri ile ilgili u deerler alnabilir.

DOLGU YKSEKLNE ( h )BALI OLARAK DOLGU EV DEERLER
h < 1,5m ev: 4 : 1 (Yatayda 4 birim Deyde 1 birim)
1,5 < h < 3.0m ev: 3 : 1
3,0m < h < 5.0m ev: 2: 1
h >= 5m ev: 3: 2


Bu noktada ev ile ilgili u ayrm ifade etmek yerinde olacaktr.

ev, ev eimi: Bir yolun yarma ve dolgu kesimlerinde zeminin kendisini
tutabilmesi iin yan ksmlar eik dzlem eklinde oluturulur. Bu dzlemlere
ev denir. En kesitlerde ev izgisi sz konusudur. ev izgilerinin yatayla
yaptklar aya ev as, bu ann tanjantna ev eimi, kotanjantna (yani,
tersine) ev ad verilir.


Tam yarma en kesiti u ekilde izebiliriz.










TAM YARMA EN KEST


Doal Zemin
Platform
Yol Eksen Hatt
Hendek
Yarma
evi
( 1 : 1 )
Banket
Kaplama

115

Yukarda da bahsettiimiz gibi dolgu ve yarma evleri, mevcut zeminin veya malzemenin
niteliine ve kendini tutabilme zelliine gre saptanr. Genellikle yarma evleri iin 1 / 1,
dolgu evleri iinde 2 / 3 uygun ev deerleri olarak kabul edilebilir.
Yarma evi olan yerlerde, bu ev ile yol arasnda yzeysel drenaj amal bir kenar hendek
mutlaka yaplmaldr. Bu hendeklere ait geometrik zellikler gen veya yamuk olma
durumuna gre deiiklik arz edebilir.
imdi de kark en kesit tipini izelim.















KARIIK EN KEST

Bu ekilde ifade edilen tipik bir yol en kesitine ait yol elemanlar ile ilgili genel tanmlamalar
yle yaplabilir.
- ev: Yarma ve dolgularda, platform kenarnn doal zeminle balantsn salamak
amacyla oluturulan eimli zemindir. Bu amala dolguda platformun d kenar ile
doal zemin, yarmada ise hendek taban ile doal zemin eik bir yzeyle birletirilmi
olur.
ev kaz
Kafa hendei
Yarma evi
Kenar hendei
Tesviye Yzeyi
Plat form
Kaplama
Banket
Banket
Doal Zemin
Temel
Alt Temel
Dolgu evi
ev kaz
Kamulatrma Genilii
DOLGU
YARMA
Yol Ekseni

116

- ev Deeri: evlerin yatayla yapm olduu eimin asal, yatay-dey oran veya
yzde olarak verilen ifadesidir. ev deeri olarak, rnein, 3/1 oran (deeri) verilmi
ise, bu yatayda 3 birim, deyde 1 birim alnacak demektir.
Banket: Yol kaplamasnn iki yannda, kaplamaya bitiik ve kaplama kenar ile ev
ba arasnda kalan ksma banket denir.(Banket genilii 1-3 metredir)
Platform: Yolun enine ynde kaplama ile banketlerden oluan ksmna platform
denir.
- Hendek ( Kenar Hendek ): Yolun yarma kesimlerinde banket ile yarma evi arasnda
uzanan ve yol platformu ile yarma evine gelen ya sularnn toplanp akt
kanaldr. Derinlii blgenin ya durumuna gre deiirse de genellikle 0,30m ile
0,75m arasnda alnr. gen veya yamuk ekilli olabilir. Hendein banket tarafndaki
evi iin 3/1 veya 4/1, yarma tarafndaki evi iin 1/1 en ok kullanlan ev
deerleridir. Hendein boyuna eimi, oyulmalara sebep olmayacak, ayn zamanda da
fazla kelmelere yol amayacak ekilde makul bir su akm salayacak ekilde
olmaldr.
- Kafa hendei: Yarmalarda, yamalardan akan ya sular erozyon yolu ile evin
bozulmasna neden oluyorsa, ev tepesinden bir miktar aada yine gen veya
yamuk kesitli olmak zere yaplan hendeklerdir. Kafa hendeinden gelen sular, varsa
yakn arazide bulunan doal su yataklarna, ya da evde ina edilecek bir kanal ile
kenar hendee verilirler.












117

- Yol ekseni: Yolun tam ortasndan getii dlen izgiye (dorultuya) yol ekseni
denir. Boyuna dorultuda izilen izgiye de eksen izgisi denir.

- Toprak ii: Yollarn yaplabilmesi iin, doal zeminin belli bir en kesit ekline
dntrlmesi srasnda yaplan kaz ve dolgu ilemine toprak ii denir.

- Tesviye: Doal zeminin dzeltilmesine denir

- nce tesviye (reglaj): Tesviye yzeyine uygun eim ve boyuna eim de verilerek
bir greyder yardmyla dzeltilmesi ilemine ince tesviye (reglaj) denir. Reglaj
yaplm yol kesimi styap inaatna hazrdr.

- Altyap: Toprak ii sonunda elde edilen en kesite altyap denir. Altyap yolun
esas tayc ksmdr; ancak grevini daha iyi yapabilmesi iin zerine ilave
tabakalar yaplmaldr.

- styap: Yolun, trafik yklerini tamak ve bu ykleri taban zemininin tama
gcn amayacak ekilde taban yzeyine datmak zere altyap zerine ina olunan
ve alt temel, temel ve kaplama tabakalarndan oluan ksm.

- Alt temel (temel alt): Tesviye yzeyi zerine serilen ve genellikle kum, akl,
krma ta, yksek frn crufu gibi granler malzemelerden ina oluna tabakadr.
Kaplamadan gelen trafik yknn taban zerine yaylmasnda zerinde bulunan temel
tabakasna olan yardm yannda, su ve don tesirlerine kar tampon blge vazifesi de
gren bu tabakann tekili ile daha pahal malzemeden ina olunan temel tabakasnn
kalnl azaltlm, bylece ekonomi salanm olur. Taban zemininin durumuna gre
nadir olarak bu tabakadan vazgeilebilir.

- Temel: Alt temel ve kaplama tabakalar arasna yerletirilen ve granlometrisi ile
dier koullar belirli olan doal kum, doal akl veya krma ta ile az miktarda
balayc ince malzemeden oluan tabakadr. Grevi kaplamadan gelen trafik ykn
taban zerine yaymaktr.

- Kaplama: Temel tabakas zerine ina olunan ve trafiin dorudan doruya
temas ettii, bitml karmlar, beton, parke vb malzeme ile yaplan tabakadr. Grevi
dzgn bir yuvarlanma yzeyi temin etmektir.


118

Esnek Kaplama: Taban yzeyi ile her noktada temas olan ve kendisine gelen
yk taban yzeyine yayan bir st yap ekli. Bu tip st yaplarn bnyesinde gerilme
direnci yoktur. Asfalt yol kaplamas bu tiptendir.
Rijit Kaplama: Tat trafii altnda herhangi bir biimde ekil deitirmeyen,
hesab srasnda gerilme direnci de dikkate alnan yol kaplamasdr. Beton yol
kaplamas bu tiptendir.

- Anma tabakas: En stteki kaplama tabakasna verilen isimdir.

- Binder tabakas: Anma tabakasnn altndaki kaplama tabakasdr.

- Kot: Dikkate alnan bir noktann deniz yzeyinden veya balang olarak alnan
bir kyas dzleminden yksekliidir.

- Siyah Kot:. Yol boy kesitinde herhangi bir noktaya ait doal zemin kotu.

- Krmz Kot: Yol boy kesitinde krmz izgi zerindeki herhangi bir noktaya ait
kot.

- Siyah izgi: Yol boy kesitinde arazinin oluturduu izgidir

- Krmz izgi: Yol boy kesitinde yolun oluturduu izgidir. k ve ini eimli
dz ksmlar ile bunlar arasndaki erisel dey kurbalardan oluan hattr. Krmz
izgi yolun bitmi durumunu gsteriri. Boy kesitte krmz izginin stnde kalan
ksmlar kazlacak, altnda kalan ksmlar doldurulacak demektir.

- Agrega: akl, krlm ta, kum, cruf gibi bir yol kaplama malzemesinin iri
mineral ksm.

Bitm: Bir Petrol rn olan, rengi siyahtan koyu kahverengiye kadar
deiebilen, yaptrc zellii olan viskoz bir sv veya kat maddedir.


119

Asfalt: Balca bileeni bitm olan, stldnda yava yava eriyerek svlaan ve
rengi siyahtan koyu kahverengiye kadar deiebilen kat veya yar kat bir balayc
malzemedir.
Derz: Beton yollarda plaklar arasnda braklan boluk.
erit izgisi: Tatlarn emniyetli bir ekilde hareket edebilmeleri iin braklan
genilii gstermek iin izilen izgidir.
- Menfez: Srekli olarak akan ya da ya sonucu oluan kk akarsular yol
gvdesinin bir tarafndan dier tarafna aktaran sanat yaplardr.
- Viyadk: eitli sebeplerle arazi paras zerinde yol yapmak mmkn
olmadnda kpr zerine kurulmu otoyol parasdr.
- Bordr: Kent ii yollarda kaplama ile daha yksek kotta bulunan yaya kaldrm
arasna veya kaplama ile orta ayrc ( refj: blnm yollarda kar ynlerden gelen
trafie ait platformlar ayran ve yol kaplamasna gre daha yksek veya dk kotta
bulunan ksm ) arasna yerletirilen ta ya da betondan yaplm kenar ta nitelikli
yol elemandr.

Aada daha nce genel olarak aklamalar yaplm ve incelenmi konularla ilgili
toplu tanmlar da bulabilirsiniz.

- Gr Uzunluu: Belli ykseklikteki bir gzn (genellikle direksiyonda bulunan bir
otomobil srcsnn gznn yol yzeyinden ykseklii) normal gidi ynnde ve
grn trafik tarafndan kapatlmad durumda, yol yzeyindeki veya belirli
ykseklikteki bir cismi grebildii uzaklk.
Duru Gr Uzunluu (Duru Uzunluu, Fren Emniyet Uzunluu): Tat
srcsnn yol zerinde grd bir engele arpmadan durabilmesi iin gerekli
minimum gr uzakldr. Bu uzunluk, reaksiyon uzunluu ile fren uzunluunun
toplamna eittir.
Reaksiyon Sresi: Tat srcsnn yol zerinde bir engel grmesi ile bu engele
kar uygun tedbiri (fren, sinyal, direksiyon krma vs) almaya balamas arasnda
geen sredir. Bu sre srcnn fiziki yapsna, ya durumuna, o andaki yorgunluk
derecesine, dikkat durumuna, alkoll olup olmamasna vb faktrlere bal olup testlere
gre 0,5-0,25 sn arasnda deimektedir. Hesaplamalarda genellikle 0,75 veya 1,0 sn
alnr.

120

Duru Sresi: Tat srcnn durma gereini hissettii an ile tatn frenleme sonucu
tam olarak durduu an arasnda geen sredir.
Reaksiyon Uzunluu: Tatn reaksiyon sresi iinde ald yoldur.
Fren Uzunluu: Tatn durmas iin frene basld yer ile tatn tamamen durduu
yer arasndaki mesafedir. Bu uzunluk tatn hzna, tat tekerlei ile yol arasndaki
srtnme katsaysna ve yolun eimine baldr.
Duru Uzunluu: Tatn duru sresi iinde kat ettii mesafedir. Reaksiyon
uzunluu ile fren uzunluunun toplamndan oluur.
Geme (Sollama): Bir tatn kendisi ile ayn ynde giden dier bir tatn nne
kurallara uygun olarak gemesidir.
Gei Gr Uzunluu: Bir tatn nnde giden baka bir tat kurallara uygun ve
gvenli bir ekilde geebilmesi iin, srcnn grebilmesi gereken minimum
uzunluk.
Dever: Yatay kurbalarda tatlarn maruz kald merkezka kuvvetinin etkisini
azaltabilmek iin, yol enkesitine kurba boyunca, ieriye doru verilen enine eimdir.
Kyas Kotu: Dier noktalara ait kotlarn bulunmas srasnda baz olarak kabul edilen
kot.
EN KEST ALANLARININ HESABI
Bir yolda yaplan kaz ve dolgu miktarlarn hesaplayabilmek iin yol boyunca alnan en
kesitlerin alanlarnn hesaplanmas gerekir. En kesit alanlarnn kesin veya yaklak olarak
hesaplanabilmesi iin Cebrik Yntem, Cross Yntemi, Geometrik Yntem ve Planimetre ile
lm yntemleri kullanlabilir.

Cebrik yntemde en kesit alan, arazinin krk noktalarndan eksen izgisine izilen
paralellerle paralara blnr. Blnen her alan teker teker hesaplanr ve bu alanlar
toplanarak en kesitin toplam alan bulunur.

Planimetre ile yaplan alan hesaplarnda en kesitlerin 1 / 100 lekli izilmesi arzu edilir.
Planimetre gstergesi sfra ayarlandktan sonra, ibre saat ibresi ynnde gabariyi snrlayan
izgi zerinde hareket ettirilir ve gsterge okunur. Bulunan say en kesiti ka defa
dolatrmsak ona blnr ve en kesit alan bulunmu olur. yi sonu alabilmek iin resmin

121

dzgn bir sathta olmas ve ibrenin izgi zerinde hareket ettirilebilmesi nemlidir.
Aadaki ekilde dijital bir planimetreyi grebilirsiniz.



DJTAL PLANMETRE

En kesit alanlarnn hesaplanmasnda en ok kullanlan yntemlerden birisi Cross yntemidir.
Bu yntem aada aklanmtr.

Cross Yntemi ile En Kesit Alan Hesab:
Bu yntemi anlayabilmek iin X-Y koordinat takmnda verilen u kapal alann hesabn
yapalm.






A ( X
1
, Y
1
)
B ( X
2
, Y
2
) S
C ( X
3
, Y
3
)
D ( X
4
, Y
4
)
X
2 X
3
X
1
X
4
X

Y
3
Y
1
Y
2
Y
4
Y


122

Bizim burada bulmak istediimiz alan keleri A-B-C-D olan S drtgenidir. Bu alan
bulmak iin isterseniz nce u alanlar tanmlayalm.
S
1
: X
2
X
4
D A - B
S
2
: X
2
X
3
C B
S
3
: X
3
X
4
D - C
Tanmlam olduumuz bu alanlara gre;

S = S
1
( S
2
+S
3
)
olacaktr.

Yukardaki koordinat sistemine gre;
) ( * ) (
2
1
) ( * ) (
2
1
1 4 4 1 2 1 1 2 1
x x y y x x y y S + + + =
) ( * ) (
2
1
2 3 3 2 2
x x y y S + =
) ( * ) (
2
1
3 4 4 3 3
x x y y S + =
| | ) )( ( ) )( ( ) )( ( ) )( (
2
1
3 4 4 3 2 3 3 2 1 4 4 1 2 1 1 2
x x y y x x y y x x y y x x y y S + + + + + =

Gerekli ilemler yaplr ve ortak paranteze alnrsa, aadaki bant elde edilmi olur.

| | ) ( ) ( ) ( ) (
2
1
1 3 4 4 2 3 3 1 2 2 4 1
x x y x x y x x y x x y S + + + =

Bu banty yorumlayalm:
Bir kapal okgenin alann bulmak istediimizde, herhangi bir eksen takmna gre belirlenen
kegen noktalarna ait kotlar bu kegen noktalarndan saat dn ynnn tersine olacak
ekilde bir nceki kegenin x deeri ile bir sonraki kegenin x deerleri arasndaki cebrik

123

farklar ile arplr ve bulunan her bir deer toplanr. Sonra bu toplam deerin yars alnarak
ilgili kapal alann deeri bulunmu olur.
Bu genel ifadeyi formlze edersek
) (
2
1
1
1
1 +
=

=
i
n
i
i i
X X Y S
bantsn elde etmi oluruz.

rnek:
Aadaki ekilde nokta koordinatlar ile verilen B = 8.00m platform genilikli tam dolgu en
kesitin etek noktalarna ait eksik braklan koordinatlarn tamamlayarak, ilgili en kesitsel
alan hesaplaynz.












zm:
ekle baktmzda E
1
ve Z
1
noktalarna ait ordinat deerlerinin ayn olduunu ( -2.00 )
grmekteyiz. Dolays ile E
1
ve Z
1
noktalarnn ayn yatay dorultuda olduklarn
syleyebiliriz.
E
1
`e ait eksik koordinat deerini bulalm.

00 . 4
00 . 0

00 . 4
00 . 0

00 . 0
00 . 2

00 . 4
90 . 3

50 . 6
........

.........
00 . 2

x
y
E
1
E
2
P
1 P
2
Z
2
Z
1
O

2/3

2/3


124








P
1
ile E
1
arasndaki kot fark 2m olarak verildiine gre; ( yukardaki ekilde verilen
mesafeler 2/3 ev deerini belirtmek iin verilen deerlerdir.)
2m yatayda 3m dey gidiliyorsa
X 2m dey

m X 33 , 1
3
4
3
2 * 2
= = = olarak elde edilir.
Dolays ile E
1
etek noktasna ait apsis deeri : 4.00 + 1.33 = 5.33 olacaktr.
Bu deerin seilen x ekseninin ( - ) blgesinde kald iin -5.33 olarak alnmas gerektiini
unutmayn.
Dolays ile E
1
(

33 . 5
00 . 2
koordinat deerine sahip olacaktr.

imdide E
2
etek noktasnn eksik koordinat deerini bulalm.






P
1
2.00m

3
.
0
0
m

Doal Zemin

E
1
2.00m
3
.
0
0
m

P
2
E
2
Doal Zemin


125

P
2
ile E
2
arasndaki apsis fark 2.5m olarak verildiine gre; ( yukardaki ekilde verilen
mesafeler 2/3 ev deerini belirtmek iin verilen deerlerdir.)
2m yatayda 3m dey gidiliyorsa
2.5m yatayda Xm dey

m X 75 , 3
2
5 . 7
2
3 * 5 , 2
= = = olacaktr.
Bu deerin seilen y ekseninin ( - ) blgesinde kald iin -3.75 olarak alnmas gerektiine
de dikkat edelim.
Dolays ile E
2
(

50 . 6
75 . 3
koordinat deerine sahip olacaktr.
Tm ke noktalarnn koordinat deerlerini tablo halinde yazarsak;

X ( m ) Y ( m )
E
1
-5.33 -2.00
Z
1
0.00 -2.00
Z
2
4.00 -3.90
E
2
6.50 -3.75
P
2
4.00 0.00
P
1
-4.00 0.00

Bu koordinat deerlerini bulduktan sonra Cross yntemine gre tam dolgu en kesitimizin
alann hesaplayalm. Balang noktamz E
1
ve dn ynmz saat ynnn tersi olsun.

+
+ +
+ +
=
)] 33 . 5 ( ) 00 . 4 [( * ) 00 . 0 ( )] 00 . 4 ( ) 50 . 6 [( * ) 00 . 0 (
)] 00 . 4 ( ) 00 . 4 [( * ) 75 . 3 ( )] 50 . 6 ( ) 00 . 0 [( * ) 90 . 3 (
)] 00 . 4 ( ) 33 . 5 [( * ) 00 . 2 ( )] 00 . 0 ( ) 00 . 4 [( * ) 00 . 2 (
2
1
S

126

| | 0 0 0 ) 35 , 25 ( ) 66 , 18 ( ) 00 . 8 ( *
2
1
+ + + + + = S

2
005 . 26 m S =
olarak bulunmu olur.

Bu aamada hem dolgu hem de yarma alan olan kark bir en kesitin alann bulalm.

rnek:
Aadaki ekilde nokta koordinatlar ile verilen B = 7.00m platform genilikli kark en kesit
tipine ait ilgili yarma ve dolgu en kesitsel alanlarn hesaplaynz.










zm:
Doal zemin izgisinin platformu kestii G noktas dnda, alan hesaplamasnda kullanlacak
tm ke ( krk ) noktalarnn koordinatlar verilmi bulunmaktadr.
Dikkat edilirse bu G noktas B-F doru parasnn tam orta noktasdr. Zira bu noktann y
koordinat deeri 0 ( sfr ) yani bu nokta X ekseni zerindedir ve bu noktann zerinde
olduu B-F dorusuna ait B ile F noktalarnn y deerleri sras ile -1.90 ve +1.90 dr.
Dolays ile G noktasnn apsis deeri
(

=
+
00 . 1
2
00 . 2 00 . 0
olacaktr.
x
y
40 . 4
60 . 2

00 . 0
90 . 1

50 . 3
00 . 0

60 . 5
40 . 1

50 . 3
10 . 2

00 . 2
90 . 1

50 . 3
00 . 0

00 . 0
90 . 1

40 .. 4
30 . 0

90 . 6
20 . 2

B
A
O
E
K
C
D
F
G
L
H
Y
D

127

Dolays ile G noktasnn koordinat deerleri;
(

00 . 1
00 . 0
olacaktr.
Tm ke noktalarmzn seilen X-Y koordinat sistemine gre koordinatlar belli olduuna
gre artk gerekli olan YARMA ve DOLGU alanlarn sras ile hesaplayabiliriz.

Yarma Alannn Hesab:

Balang noktamz olarak K kret noktasn alp, ekilde gsterildii gibi saat ynnn tersine
dn ynmz alrsak;

+
+ +
+ +
=
)] 90 . 6 ( ) 00 . 0 [( * ) 60 . 2 ( )] 40 . 4 ( ) 00 . 1 [( * ) 90 . 1 (
)] 00 . 0 ( ) 50 . 3 [( * ) 00 . 0 ( )] 00 . 1 ( ) 40 . 4 [( * ) 00 . 0 (
)] 50 . 3 ( ) 90 . 6 [( * ) 30 . 0 ( )] 40 . 4 ( ) 40 . 4 [( * ) 20 . 2 (
2
1
Y
| | 94 . 17 26 . 10 0 0 02 . 1 0
2
1
+ + + + + = Y

2
61 . 14 m Y = olarak bulunur.

Dolgu Alannn Hesab:

Balang noktamz olarak G noktasn alp, ekilde gsterildii gibi saat ynnn tersine
dn ynmz alrsak;

+ +
+ +
=
)] 00 . 1 ( ) 60 . 5 [( * ) 00 . 0 (
)] 50 . 3 ( ) 50 . 3 [( * ) 40 . 1 ( )] 60 . 5 ( ) 00 . 2 [( * ) 10 . 2 (
)] 50 . 3 ( ) 00 . 1 [( * ) 90 . 1 ( )] 00 . 2 ( ) 50 . 3 [( * ) 00 . 0 (
2
1
D
| | 0 0 56 . 7 75 . 4 0
2
1
+ + + + = D

2
155 . 6 m D = olarak bulunmu olur.
nemli Not:
Dikkat ettiyseniz hesaplamalarmz yaparken dn ynmz saat ynnn tersi olarak
belirledik. ayet bu yn saat ynyle ayn ynde alm olsaydk, alan deerlerini saysal

128

olarak ayn deerde ama iaret olarak - iaretli bulacaktr. Bu - iareti dn ynn
yanl setiimiz anlamna gelecekti.

STNAT VE KSA DUVARLARI KULLANILARAK YAPILAN EN KESTLER ve
BUNLARIN ALAN HESAPLARI:
En kesitler izilirken doal zemin izgisi ( arazi izgisi, siyah izgi ) ile ev izgileri kesimez
veya eksenden 15m den daha byk bir mesafede kesiirse, ok byk toprak ilerinin ortaya
kmasn engellemek iin dolgularda stinat , yarmalarda ksa duvarlar yaplr.
Her iki tip duvarn en kesitte yerletirilmesi, bir iki ayrntnn dnda benzerlik gsterir.

- stinat Duvarnn Yerletirilmesi:

















H
h
T
h
K
K
0.50m
0.30m
0,6 h
T
1/1

5/1

A
TA VEYA FAZLA
TALI DOLGU
MALZEMES
C
D
2:3

En az 1.00m
5/1

E
x
y
N
z
L= 7.00 ila 10.00m aras
B
F
YOL EKSEN HATTI

129

1. Yol eksen hattndan itibaren L = 7 ila 10m arasnda bir yan mesafe seilip, bunun
dey izdmnn dolgu evini kestii N noktas bulunur. Bulunan bu N noktasndan
0.30m da doru, 0.20m ie doru olmak zere 0.50m lik yatay A-B izgisi lekli
olarak izilerek duvarn st yz belirlenmi olur.
2. A noktasndan aa ve da doru izilen 5/1 eimli ( ev deeri deil ) dorultunun
zemine 1.00m kadar girdii C noktas tespit edilir.
3. C noktasndan ie doru ve A-C `ye dik dorultuda C-x izgisi izilir.
4. B noktasndan ie ve aaya doru 1/1 eimli B-z dorultusu izilir.
5. H: Platform tesviye yzeyi ile duvarn A-B st yz arasndaki mesafe
h
T
: A ile C arasndaki dey mesafe olduuna ve llebildiine gre, bu deerler
kullanlarak aada verilen K tablosu yardmyla ilgili duvar kalnl ( K ) deeri
belirlenir. Bu deer, A noktasnn dey hizasndan ie doru tanarak, B-z
dorultusu D noktasnda kestirilir.




H
Yk.
( m )
h
T
Ykseklik Deeri ( m )
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
0 50 55 70 90 110 125 145 165 180 200 220 240
1 50 60 80 100 120 135 155 175 190 210 230 250
2 50 65 85 105 125 145 165 185 205 225 245 265
3 50 65 90 110 130 150 170 195 210 235 255 275
4 50 65 90 110 135 155 175 200 220 245 265 285
5 50 65 90 110 135 160 180 205 225 250 270 290
6 50 65 90 110 135 160 185 205 230 255 275 295
7 50 65 90 110 135 160 185 210 235 260 280 300
8 50 65 90 110 135 160 185 210 235 265 285 305
9 50 65 90 110 135 160 185 210 235 265 290 310
10 50 65 90 110 135 160 185 210 235 265 290 315





STNAT DUVARI KALINLII ( K ) cm.

130

6. D noktasndan aa doru D-E izgisi, B-E dey uzunluu 0.6*h
T
olacak ekilde
izilir.
7. E noktasndan A-C ye paralel 5 / 1 eimli E-y dorultusu izilip, bunun C-x ile
kesiim noktas olan F noktas belirlenir ve duvar tamamlanm olur.

nemli Not: Birbirini takip eden en kesitlere istinat duvar koymak gerekiyorsa, tm bu en
kesitlere ait L uzunluklarnn eit olarak seilmesi gerektii nemle belirtilmesi gereken bir
husustur.
KSA duvarlarnda da yntem ayndr. Bununla beraber duvarn balama yeri, seime bal
olmayp, kesindir ve hendein dip noktasndan yukar doru izilen 5 / 1 eimli doru ile
balar ve doal araziye yaklat noktada, 0.30m da ve 0.20m ie doru izilen 0.50m lik
duvar st yz belirlenir. Daha sonra, istinat duvarnda akland ekilde iksa duvarmzn
ke noktalar belirlenir ve bu ekilde duvarmz elde edilmi olunur.


















En az 1.00m
A
B
C
h
T
F
D
E
H
5 / 1
5 / 1
1 / 1
1 / 1
x
z
y
0.6 h
T
0.50m

0.30m

K

Hendek

Doal
Zemin

N

131

KSA DUVARI KALINLII ( K ): cm
H.Yk.
(m)
h
T
Ykseklik Deeri : m
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
0-1 55 60 65 80 95 115 130 150 170 185 205 225
2 55 60 65 80 100 120 135 155 175 190 210 230
4 55 60 70 85 105 125 140 160 180 200 220 240
6 55 60 70 90 110 130 150 170 190 210 230 250
8 55 60 75 95 115 135 155 175 195 215 235 255
10 55 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 265
12 55 60 80 105 125 145 165 190 210 230 250 270
16 55 60 80 105 130 150 175 195 215 240 265 285
20 55 60 80 105 130 155 180 200 225 245 270 295

rnek: Aada ekli verilen iksa duvarl yarma en kesitine ait alan hesaplaynz.













00 . 0
85 . 3

50 . 1
00 . 3

50 . 6
00 . 1

30 . 8
50 . 0

40 . 7
40 . 0

20 . 6
00 . 0

00 . 0
00 . 0

20 . 6
00 . 0

40 . 7
40 . 0

00 . 2
00 . 5

00 . 6
00 . 7

18 . 9
10 . 8

20 . 9
20 . 8
50 . 9
20 . 8

5 : 1
5 : 1
1 : 1
70 . 9
20 . 8

20 . 11
70 . 6

20 . 11
40 . 2

25 . 10
00 . 2

20 . 7
40 . 1


132


| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | |
| | | | | | | |
| | | | | |

+ +
+ + + +
+ + +
+ + + +
+ + + +
=
00 . 0 00 . 6 * 0 . 5 0 . 2 18 . 9 * 00 . 7 00 . 6 50 . 9 * 10 . 8
18 . 9 70 . 9 * 20 . 8 50 . 9 2 . 11 * 20 . 8 70 . 9 20 . 11 * 70 . 6 20 . 11 25 . 10 * 40 . 2
20 . 11 20 . 7 * ) 0 . 2 ( 25 . 10 40 . 7 * ) 40 . 1 ( 20 . 7 20 . 6 * ) 40 . 0 (
40 . 7 0 * 0 20 . 6 20 . 6 * 0 0 40 . 7 * 0 ) 2 . 6 ( 30 . 8 * ) 40 . 0 (
) 40 . 7 ( 5 . 6 * 50 . 0 ) 30 . 8 ( 50 . 1 * 00 . 1 ) 50 . 6 ( 0 * 00 . 3 ) 50 . 1 ( 2 * 85 . 3
2
1
Y
F

=
Y
F





















133

HACM HESAPLARI VE HACMLER TABLOSUNUN
OLUTURULMASI
Btn en kesit alanlarn yukardaki aklanan yntemlere gre hesapladktan sonra, sra iki en
kesit arasnda bulunan toprak ii hacmini nasl hesaplayabiliriz sorusuna geldi. Bu sorunun
cevabn vermek iin yaplan ilemlere hacim hesaplar diyoruz. Bylece iki en kesit arasnda
bulunan toplam yarma ve dolgu hacimlerini hesaplayp, ilgili toprak ii miktarn belirlemi
oluruz. Bir birini takip eden en kesitlerin tiplerine ve ynlerine bal olarak 6 deiik durum
sz konusudur ve ilgili hacimler u ekilde hesaplanabilir.

1. Ayn cinsten iki tam en kesitin birbirini takip etmesi.















Planda belirlenen en kesit izgileri 1-1 ve 2-2`nin bir birini takip ettiini ve her iki en kesit
izgisine ait en kesit tiplerinin hem ayn cinsten, hem de dolgu ( yarma deil ) olduklarn
kabul edelim ve yukardaki 1 nolu ve 2 nolu en kesitlerin elde edildiini dnelim. Bu iki en
kesite ait hesaplanan en kesitsel alanlarn da, sras ile
2
D
F ve
2
D
F olduklarn farz edelim. Bu
durumda, bu iki en kesit arasndaki toplam toprak hacmi ( ki bu sadece dolgudur ) u bant
ile hesap edilebilir.
A
K
F

B`
E
B
C
D
H
l
G
1
D
F
2
D
F
1 Nolu Enkesit
2 Nolu Enkesit
1

2

2

1

l

134

l
F F
V
D D
D
*
2
2 1
+
=

Bantmza biraz dikkatle baktmzda, yaptmz iin aslnda, elimizdeki iki en kesiti, her
ikisini de l mesafesi boyunca temsil edecek ekilde yeni bir en kesitle temsil edip, bu temsili
en kesitinde l uzunluu boyunca sabit kaldn kabul etmektir. Temsili en kesitin alan,
elimizdeki en kesitlerin alanlarnn toplamnn yars olduuna gre, bu iki en kesitin ortalama
alan olmu olmaktadr. Dolays ile bu temsili en kesit l uzunluu boyunca sabit kaldna
gre, ilgili hacim bu alann l ile arpmna eit olmu olacaktr. Zaten yukarda verilen bant
da bundan baka bir ey deildir.

2. Farkl cinsten iki tam kesitin birbirini takip etmesi.











Bu iki en kesit arasnda hem dolgu, hem de yarma hacmi sz konusudur ve u bantlarla
hesaplanabilirler.
l
F F
F
V
Y D
D
D
*
) ( * 2
2
+
= l
F F
F
V
D Y
Y
Y
*
) ( * 2
2
+
=


l
D
F
A
M
L
B`
H
F
E
D
C
B
K
G
Y
F

135

3. Kark bir en kesiti Tam bir en kesitin takip etmesi.
Bu durumda yarma-dolgu karml bir en kesit ya tam dolgu ya da tam yarma en kesit
tarafndan takip edilmi olur. Tabi bunun tersi de sz konusu olabilir.













Burada da dikkat ettiyseniz, C-C`dorusu tm sistemimizi ilk iki durumda belirttiimiz ayn
cinsten iki tam en kesitin ile, farkl cinsten iki tam en kesitin , birbirini
takip etmesi durumlarna blm oldu. C noktas olarak, dolgudan-yarmaya ( veya yarmadan-
dolguya ) geilen noktay setiimize dikkat edin. Dolays ile ilgili toprak hacimleri;
l
F F
F
V
Y D
D
D
*
) ( * 2
1 , 2 1
1
2
+
=
l
F F
F
V
Y D
Y
Y
*
) ( * 2
) (
1 , 2 1
1 , 2
1
2 2
+
= l
F F
V
Y Y
Y
*
2
) (
2 , 2 1
2
+
=
2 1
Y Y Y
V V V + =
olarak hesaplanm olur.


L
H
1 , 2
Y
F
1
D
F
2 , 2
Y
F
1
Y
F
N
A
B
D
C
E
G
F
K
C`
B`
M
P
l
2 , 2 1
Y Y
F F
1 , 2 1
Y D
F F

136

4. Ayn tarafl kark iki en kesitin birbirini takip etmesi














3.yntemde uyguladmz yaklam bu yntemde de uygularsak, aadaki u bantlar
elde ederiz.
l
F F
V
D D
D
*
2
) (
1 , 2 1
1
+
= l
F F
F
V
Y D
D
D
*
) ( * 2
) (
1 , 1 2 , 2
2 , 2
2
2
+
=

2 1
D D D
V V V + =
l
F F
F
V
Y D
Y
Y
*
) ( * 2
) (
1 , 1 2 , 2
1 , 1
1
2
+
= l
F F
V
Y Y
Y
*
2
) (
2 2 , 1
2
+
=

2 1
Y Y Y
V V V + =




B
C
K
H
G
F
E
D A
T
P
M

L
B`
G`
N
C`
R
2
Y
F
1 , 1
Y
F
2 , 1
Y
F
1 , 2
D
F
2 , 2
D
F
1
D
F
l

137

5. Farkl tarafl kark iki en kesitin birbirini takip etmesi













l
F F
F
V
Y D
D
D
*
) ( * 2
) (
1 , 2 1
1
1
2
+
=

l
F F
F
V
Y D
D
D
*
) ( * 2
) (
2 , 1 2
2
2
2
+
=


2 1
D D D
V V V + =


l
F F
F
V
D Y
Y
Y
*
) ( * 2
) (
1 1 , 2
1 , 2
1
2
+
=

l
F F
V
Y Y
Y
*
2
) (
2 , 2 1 , 1
2
+
=

l
F F
F
V
D Y
Y
Y
*
) ( * 2
) (
2 1
2 , 1
3
2 ,
2
+
=


3 2 1
Y Y Y Y
V V V V + + =


6.Durum olan geit noktalarnda ki hacimlerin belirlenmesi konusu burada anlatlmayacaktr.

HACMLERN HESAPLANMASINDA TABLOLAMA YNTEM

Yukarda akladmz yntemleri de iine alacak ekilde, hacim hesaplarnn yapm ve
gsteriminde tablolalama yntemi daha pratik zmler sunmaktadr. sterseniz bu aamada
bu yntemi grelim. ( Ayr bir Dosya )
C
F
E
D A
1
D
F
1 , 1
Y
F
2 , 1
Y
F
l
H
G
B
K
T
C` G`
K
N
M
L
R
R
B
1 , 2
Y
F
2 , 2
Y
F
2
D
F

138

TOPRAK DAITIMI VE TAIN LEMLER
Bir nceki dersimizde elde ettiimiz hacimler tablosunun son iki stununda hatrlayacanz
zere, gzergah boyunca, en kesitler zerinden hesap edilen yarma ve dolgu hacimlerinin
kmlatif ( birikimsel ) cebrik toplamn vermitik.

Bu stundaki deerleri kullanarak aadaki u grafii elde edebiliriz.




Bu elde ettiimiz diyagrama Ktleler Diyagram adn vermekteyiz.
Diyagramda grdmz mavi eksen hattna Karlatrma izgisi ( K ) adn vermekteyiz.
Hacimler tablosundaki deerler ( son iki stun ) ile karlatrldnda, K `nin stnde kalan
ksm Yarmalar `, altnda kalan ksmlar ise Dolgular` temsil etmektedir.
Her ne kadar Ktleler diyagram kesikli ( krk ) izgilerden oluuyor olsa da, izim ve
gsterim kolayl salad iin, krk paral izgi yerine, yuvarlatlm ( oval ) biimde
gsterilmektedir. ( Projenizde siz krk izgi kullanacaksnz.)
155.35
35.15
286,12
377,83
564,07
354,12
294.38
-700
-600
-500
-400
-300
-200
-100
0
100
200
300
400
A 1 2 3 4 5 6 7 TO 8 9 10 B 11 12 TF 13 14 15 16 17 18 19 A1
Y
D
K.

139

imdide isterseniz, Ktleler Diyagramn kullanarak, yol gzergah boyunca en ekonomik
tamann ( toprak tamasnn ) nasl yaplabilecei hakknda kafa yoralm.

GENEL DAITIM YNTEM:
En ekonomik zemin datmna girmeden nce, bilmemiz ve anlamamz gereken u
kavramlara bakalm.

Depo: Gekinin ( Gzergahn ) oluturulmas iin kazlan zeminin, geki boyunca dolguda
kullanlamamas veya kullanldktan sonra elde kalmas durumlarnda, belli bir yerde ylmak
zere yarma toprann gnderilmesi ve biriktirilmesidir.
dn: Gekinin oluturulabilmesi iin dolgularn, kazlardan kartlm zeminlerle
karlanamamas, veya karlandktan sonra gene de ihtiya duyulmas durumlarnda, belli
bir depodan veya yerden ( zeminin kazlmas ile ), topran dolgu blgesine getirilmesidir.
Normal artlar altnda, dolgu zemininde kullanlacak yarma toprann belirli nitelikleri
tayp tamad, yani dolgu iin uygun olup olmad saptanmaldr.
Depo Maliyeti ( M
d
) : Bu maliyet, 1m
3
zeminin depo edilmesi maliyetidir. Bu maliyet
hesaplanrken, topran depo yerine tanma maliyeti ile, byle bir yerin kiralanmas veya
satn alnmas ( mlkiyetinin alnmas ) iin gerekli olacak maliyetler dikkate alnr.
dn Maliyeti ( M

) : 1m
3
topran, dn yerinden getirilmesi maliyetidir. Bu maliyetin
iinde, topran tanmas ve depo yerinin kiralanmas veya mlkiyetinin elde edilmesinin
yannda, zeminin yerinde kazlmas ( ayet bu yol uygulanmsa ) maliyetleri vardr.

En ekonomik toprak tanmas ( zemin dengelenmesi ) amacyla nerilen, Genel Datm
Ynteminde, bir n kabul olarak, depo ve dn maliyetlerinin TM GZERGAH
BOYUNCA sabit kald ve deimedii kabul edilmektedir.

u aadaki ktleler diyagramn detayl bir ekilde inceleyelim.






140




















imdi de ktleler diyagramnn zelliklerini incelemeye balayabiliriz.
1.) Ktleler diyagram ile ilgili olarak bilmemiz gereken en temel zellik, bu
diyagramdaki ykselen ksmlarn yarma hacimlerinin toplamn, alalan ksmlarn ise
dolgu hacimlerinin toplamn karakterize etmeleridir.
2.) Diyagramn maksimum ve minimum noktalar, boy kesitte sras ile yarmalardan
dolgulara, ve dolgulardan yarmalara gei noktalarn temsil ederler. Diyagramdan da
grebileceiniz zere, T noktas boy kesitte yarmadan dolguya, V noktas da dolgudan
yarmaya gei noktalar olarak karmza kmaktadr.
3.) Diyagramda karlatrma izgisi ve ona paralel olarak izilecek her yatay izgi,
oluturduu kapal alanda ( DYAGRAMLA ) hacim toplamlarnn yarma ve dolgu
olarak karlkl dengelendii bir kesim oluturmu olur. Diyagramdaki KN izgisini
( ki bu izgi karlatrma izgisine paraleldir ) dnelim. Bu izgiye Boy kesitte
K N

K` N`
O
T
A B
C
R M
V
k`
k
n
n`
r v m
t`
t
t
v`
K.
O
T V
Siyah izgi ( Doal Zemin)
Krmz izgi ( Geki )
BOY KEST
KTLELER DYAGRAMI
K N

141

tekabl eden (karlk gelen ) KT ( yeil blge ) ve TN ( kahverengi blge ) arasndaki
yarma ve dolgu hacimleri birbirine eit olacaktr. Toprak tama yn de ( yarmadan
dolguya olacak ekilde ) oklarla gsterilmitir. KN izgisi K`nin stnde
olduundan, tama yn soldan-saa olacaktr.

Bylece K ile T noktalar arasnda yaplacak kaz miktar, T ile N arasnda ihtiya
duyulacak dolgu miktarna eit olacaktr.

Ayn mantkla RM izgisinin boy kesitte oluturaca alanlar iinde toprak
dengelemesinin var olduunu ifade edebiliriz. RM izgisi K`nin altnda
olduundan, ilgili toprak tamann yn sadan-sola doru olacaktr.

K`N`izgisini ele aldmzda ise, u bak asna ve yoruma ulaabiliriz. Bu izgiyi
KN den bamsz dndmzde ( KN izgisi hi olmasayd ), K`T arasndaki
yarma hacmi miktar, TN` arasndaki dolgu hacmine eit olacakt. KN izgisi ile
beraber dnmek istersek, bu durumda K`K arasndaki yarma hacmi, N`N arasndaki
dolgu ihtiyacna eit olacaktr. Dengelenen hacim t`- t`` deerinde olmakta ve
dengeleme k`-k ( yarmann yapld gzergah kesimi ) kilometreleri ile, n-n` ( dolgu
ihtiyacnn olduu gzergah kesimi ) kilometreleri arasnda olmaktadr.

Benzer ekilde, vadi iinde alnacak bir kapal kesim iinde, karlkl yarma ve dolgu
hacimlerinin birbirini dengeleyebilecekleri rahata gsterilebilir.

4.) Diyagramn herhangi bir noktasndaki ordinat deeri, bu noktaya ( o kilometraj
deerine sahip gzergh noktasna ) kadar olan hacimlerin cebrik toplamn, yani
dengelenmemi durumda bulunan yarma veya dolgu hacimlerini belirler. Ktleler
diyagramnda K noktasnn ordinat deeri olan K-k dengelenmemi yarma hacmini
gstermektedir. N noktasn gz nne aldmzda ise, bu noktann ordinat olan N-n
ayn karakterdeki yarma hacmini vermektedir. Dikkat ettiyseniz, k nn kilometraj ile n
nin kilometraj farkl olmakla beraber, her iki nokta iinde dengelenmemi toprak
hacmi ayn cinsten ( yarma ) ve ayn miktardadr. Bunun sebebi, k ile n arasnda
yaplan kaz miktarnn, ayn blgedeki dolgu ihtiyacna eit olmasndan
kaynaklanmaktadr.
Vadide oluan R noktasna ait R-r ordinat deeri, bu deere karlk gelen deerde bir
dengelenmemi dolgu hacmini ifade eder. Yani gzergahn balangcndan itibaren
bu R noktasna geldiimizde, tm gzergah boyunca R noktas itibari ile, R-r ordinat
deeri kadar dolgu ihtiyacmz var demektir.

Tm bu temel bilgiler nda imdi de aadaki ktleler diyagramn inceleyelim.



142








Diyagrama baktmzda, tepede karlkl dengelenen hacim deerinin T-t`, vadide ise
V-v`olduunu grrz. [ S-R ] ve [P-K] blgelerindeki dengelemeye i dengeleme ad verilir.
Bu blgelerin dndaki ( 0-S ), ( R-P ) ve ( K-C ) blgelerinde ise, boyuna tama yaplarak
depolama ve dnle salanabilecek, d dengeleme sz konusu olacaktr.
ekilden de grebileceimiz gibi, ( O-S ) ve ( K-C ) ksmlarndaki yarma hacimleri
toplamlar, sras ile S-s ve ( K-k` + C-c` ) ordinat deerlerine karlk gelmektedir.
Dengeleme de ( R-P ) blgesinde ( R-r + P-p`) miktar kadar ihtiya duyulan dolgu toprak
miktar, depodan dn olarak getirilecektir.
Bylece, depo ve dn iin gerekli ynleri ve miktarlarn belirterek, gzerghmza ait O-c`
uzunluuna ait ksm iin dengelenme tamamlanm olacaktr.

Dikkat ettiyseniz dengelemeye balarken, elimizdeki ktleler diyagramnda var olan tepe ve
vadi kesimlerine, srasyla [S-R] ve [P-K] doru paralarn esas aldk.
Bu iki doru paras yerine, tepe ve vadi iinde K. `ine paralel sonsuz sayda izgi izilip,
elde edebileceimiz bu doru paralarna bal olarak toprak datm yapabiliriz. Dolays ile
u sorunun cevabn bulmak durumundayz.

Bu izilebilecek sonsuz saydaki izgilerden hangisini semeliyiz ki,
bu izgi bizim iin en ekonomik toprak datmn yapabileceimiz
izgi olsun?

Bu soruya cevap verebilmek iin aadaki ekle bakalm.


S R
P K
T
V
C
Y
D

D
D
K.
O s t r
p` k`
A
E v
v`
t`
c`

143










Yukarda izdiimiz ekli biraz daha detayda aklayalm.
Diyelim ki, toprak tama ilemi ile ilgili olarak antiyemizde bulunan aralar T
1
, T
2
, T
3
, T
n

olsun.
Bu aralarn her biri iin l=1m
3
zeminin mesafeye bal olarak tama maliyetleri de;

T
1
iin ..: M
1
=f
1
(l)
T
2
iin ..: M
2
=f
2
(l)
T
3
iin ..: M
3
=f
3
(l)

T
n
iin ..: M
n
=f
n
(l) [ M: TL/m
3 ,
l

:m]
Bu bantlardaki l mesafesi arttka, birim toprak tama maliyetlerinin ( 1m
3
zemin iin )
artaca aikardr.
Toprak tama iin kullanlan ara tiplerini yle snflandrabiliriz.
T
1
: Dozer
T
2
: Skraper
T
3
: Damperli kamyon ( ekskavatr beraberlii dnlmelidir )
eklimizden de grebileceimiz gibi, her bir tama aracna ait tama maliyetlerinin kesiim
noktalar ve bu noktalara karlk gelen, tama mesafeleri ( l
1-2
ve l
2-3
) vardr. Bu
uzunluklarda, sras ile dozer ile skraper`in ve skraper ile kamyon`un tama maliyetleri ayn
olmaktadr. Yani;
M
2-3
M
1-2
f
1
(l)
f
2
(l)
f
3
(l)
M
1
= f
1
(l)
M
2
= f
2
(l)
M
3
= f
3
(l)
l
1-2
l
2-3 l Tama uzunluu; m
Tama maliyeti
(TL/m
3
)
T
2
T
3 T
1
O

144

l
1-2
mesafesinde M
1
= M
2
l
2-3
mesafesinde M
2
= M
3
dr.
Dolays ile l
1-2
mesafesine kadar olan blgede T
1
( Dozer ) aracnn tama maliyeti hem
skraper dan, hem de Kamyon dan daha dk olduuna gre, en ekonomik tama Dozer`le
yaplan tama olacaktr.
l
2-3
mesafesine baktmzda, l
1-2
den l
2-3
`e kadar ki blgede T
2
( Skraper ) aracnn en
ekonomik tama maliyetini saladn grmekteyiz.
l
2-3
den byk ( uzun ) mesafelerde de T
3
( Damperli Kamyon ) aracnn kullanmnn en
ekonomik tama maliyetini salad ortaya kmaktadr.

Hatrlayacanz gibi bir tepe ve vadiden oluan daha nce izdiimiz ktleler diyagramnda,
tepe ve vadi iinde kapal alan oluturan herhangi S-R ve P-K doru paralar seilerek,
toprak tama ilemi yaplmt. Sonsuz sayda olabilecek bu izgilerden en ekonomik
olannn ve buna karlk gelen tama mesafesinin belirlenmesi gerekir.
Sizinde alglayabileceiniz gibi, 1m
3
topran gzergh boyunca kazlp, dolgu iin
kullanlma maliyeti, bu miktardaki topran depodan alnp dolguda kullanma
maliyetinden byk olduu anda, artk bizim tama aralar ile gzergh boyunca
tama yapmayp, ilgili depolardan toprak alp, dolgu ihtiyacmz yle karlamamz
gerekir.
Bu kritik mesafeyi l
m
ile gsterelim ve bu mesafede 1m
3
topran depodan alnp ( gzerghn
kendi iindeki yarma topra yerine ), dolguda kullanlma maliyetine de M
*
diyelim.
Bu durumda;
M
*
= M
D
+ M

maliyetine tekabl edecek l

m
mesafesinin belirlenmesi ile elde edilecek
uzunluk, ktleler diyagramna yerletirilerek, ekonomik tama yaplm olur. Bunu aada
gsterelim.








145















Yaplacak olan bu toprak ilerinden sonra, gzerghmza ait krmz izgi ( tesviye yzeyi )
elde edilmi olacaktr.

BRCKNER ( BRKNER ) YNTEM LE TOPRAK DENGELEMES:

Genel datm ynteminde belirlenen en ekonomik tama mesafesine ( l
m
) gre belirlenen
gzergah kesimleri iinde i ve d dengeleme yaparak, toprak datmn yapm oluyorduk.
Bununla beraber daha pratik ( l
m
` nin belirlenmesi nemli bir almay gerektirir ) bir zm
olan Brkner yntemi de vardr. Bu yntem de l
m
gibi bir uzunluun belirlenmesine gerek
yoktur.
Brkner ynteminin uygulanabilmesinde u ana zellikleri kavramamz gerekir.
1.) D dengeleme ( depoya gnderme, veya dn ihtiyacn depodan karlama )
olabildiince kstlanm olup, bir dengelemede depo ve dn`n beraber kullanm
kabullenilmemekte, ktleler diyagramnn biimine de bal olarak zorunlu olan depo
ya da dn dnda, d dengeleme yerine, i dengeleme ( boyuna tama ) ile
zme gidilmektedir. Yani, eer yarma fazlamz varsa dn alamayz, dolgu fazlas
D
D


l
m
l
m
l
m
Karlatrma
izgisi
Y
D
D
D


BOY KEST
Krmz izgi

146

varsa depo yapamayz. Bunun bir dier anlam da, yarma toprann tmnn dolgu
iin uygun olduudur.

2.) Kaz maliyeti diyagramn btnnde sabit iken, tama maliyetinin ise tama uzakl
ile doru orantl olduu kabul edilir.

Bu varsaymlardan elde edeceimiz ilk sonu, tek bir tepe veya vadiden oluan bir
ktleler diyagramnda ( brkner erisi, brkner epr, brkner diyagram, brkner
poligonu ), datm izgisinin Karlatrma izgisi (K.) ile aktdr.









Ktleler diyagrammzn nce sadece A-B tepesinden olutuunu kabul edelim (C-D
olmasn). Bu durumda Brkner yntemine gre en ekonomik toprak datm ilemi iin
belirlememiz gereken izgi ( ki bu izgilere Birinci Dereceden Datm izgileri denir ), [A-
B] doru paras olacaktr. Bu doru parasnn K. zerinde olduu dikkatinizi ekmitir. Bu
doru paras haricinde izilecek dier herhangi bir izgi ( rnein a-b doru paras )
brkner yntemi erevesinde kabul edilebilir bir zm olmaz. Bunun nedeni, bu durumda
A-a blgesinde Yarma fazlas varken ve bununda depoya gnderilmesi gerekirken, yine
gzergah boyunca b-B blgesindeki dolgu ihtiyacnn, A-a arasndaki yarma yerine, baka
bir depodan karlanmas gerektiidir. Halbuki, Brkner ynteminde esas olan boyuna tama
idi ve yarma fazlas varsa bunun dolguda kullanlmas gerekmekteydi.
Ayn mantkla, brkner diyagrammz sadece C-D vadisinden olumu olsayd, bu durumda
da, en ekonomik dengeleme izgisi ( datm izgisi ) [ C-D] doru paras olacakt. c-d doru
paras yine yarma-dolgu toprann ortaya kmasna sebep olaca iin, datm izgisi
olarak kullanlamazlar.
kinci olarak da u sonuca varabiliriz.
ayet ktleler diyagrammzda balang ve biti noktalarnn her ikisi de Karlatrma
izgisinin zerinde ise, bu durumda birinci datma izgileri yine K. zerinde olacaktr.
Yani ktleler diyagrammzn balang ve biti noktalarn birletiren doru paras bizim
iin en ekonomik ( brkner yntemine gre ) datm izgisi olacaktr.
A B D C
a
b
c
d
K.

D
Y
D

147











Bu diyagrammzda brkner yntemine gre elde edeceimiz birinci dereceden datma
izgisi [ A- D ] doru paras olmak durumundadr. Aksi durumda, hangi datma izgisi
seilirse seilsin, mutlaka yarma ve dolgu fazlas ortaya kacaktr. yleki;









Bu diyagramda A-D doru paras yerine, mesela e-h doru parasn birinci dereceden
datm izgisi olarak belirleseydik, e-T1-f ; f-B-V-C-g ; ve g-T2-h blgelerinde i
dengeleme olduu iin boyuna tama ile toprak datmn yapacak, h-D blgesinde dolgu
ihtiyacmz olduu halde, A-e blgesinde ki yarmay depoya gndermek durumunda
kalacaktk. Bu da brkner ynteminin kabullerinden biri olan dolgu varsa depo yaplamaz,
veya yarma varsa dn alnamaz kabulne ters decekti.

A B
C
D
K.
A B C D
e
h
K.
f
g
T1
V
T2
D
Y
D
Y
D

148

Yukarda bahsettiimiz zel durumlar dnda bir brkner diyagrammz ( ktleler
diyagrammz ) varsa, brkner yntemine gre en ekonomik toprak datmn ortaya koyan
birinci dereceden datm izgileri o ekilde belirlenmelidir ki, datma izgisinin ( veya
izgilerinin), diyagramn tepelerinde ayrd kirilerin uzunluklarnn toplam, diyagramn
vadilerinde ayrd kirilerin uzunluklar toplamna eit olsun. Bu art salayan datma
izgisi, brkner yntemi erevesinde en ekonomik toprak datmn veren izgi olmu
olacaktr. u diyagrama bakalm.








l
1
+l
3
= l
2
+ l
4

Tepe ksmlarnda ayrlan l
1
ve l
3
mesafelerinin toplam ile, vadi ksmlarndaki l
2
ve
l
4
uzunluklarnn toplamn eitleyen datma izgisi en ekonomik datma izgisi olmu
olur.
Her ne kadar dengelenmemi toprak var olsa da, bu topraklar ayn cinsten olduklarndan ( her
ikisi de yarma ), brkner kabulleriyle ilgili bir sorun ortaya kmamaktadr.
Konuyu pekitirmek iin u rneklere de bakalm:







l
1

l
2

l
3

l
4

K.
D
D
A B C D E
Y
D

149

















imdide u rnee bakalm










l
1

l
2

D
D
D
D
BOY KEST
Krmz
izgi

Y
D
A B C
Y
D
K.

150





















Son olarak da giriim olmas durumunda Brkner Ynteminde nasl bir zm rettiimiz
zerinde duralm.





l
1

l
2

l
3

l
4

l
1
= l
2

l
3
= l
4

D
D
D
K.
Y
D
DEPO

DEPO

DEPO

Krmz
izgi
BOY KEST
A
B C
E
F
G
H
O

151





















Boy kesitten de grebileceimiz gibi. E-C blgesindeki yarma topra, yaplan dengelemeye
ve toprak tama ilemine gre hem 1 nolu blgedeki, hem de 2 nolu blgedeki dolgu iin
kullanlmaldr ( kullanlabilir ). Byle bir ey fiziksel olarak mmkn deildir.
Karlatmz bu soruna giriim sorunu adn veririz. O zaman soru udur?
Biz dengeleme izgilerini ( 1. dereceden datm izgileri ) nasl belirlemeliyiz ki, toprak
tama ilemleri ile ilgili bylesi bir giriim sorunu ile karlamayalm?
Giriim sorunu hem genel datm yntemin de ( l
m
` nin belirlenip toprak datmnn
yapld yntemde ), hem de brkner ynteminde ortaya kabilir.
l
1

l
2
l
3

l
4

K.
Y
D
BOY KEST
Krmz
izgi

C
1 2
E
A B C
E
F
G
H
O
A B
F
G H
l
1
= l
2
l
3
= l
4

152

Bu durumda akla gelen zm, giriim yapan iki izgi yerine, bunlarn arasndan geecek, tek
bir datma izgisinin geirilmesidir. Bu yeni izgide dier bir datma izgisi ile giriim
yapyorsa, bu kez bunlar arasnda giriimi giderecek yeni bir izgi izilir. Bu anlamda
belirlenecek en ekonomik izgi, tepe ve vadide eit uzunluk brakacak izgi olacaktr.




















Bu aamada rnek sorular zerinden konu hakkndaki kavraymz pekitirebiliriz.



Giriimi engelleyen
datm izgisi
K.
K.

153

Soru: Aadaki ktleler diyagramnda a ve b noktalarna ait hacim deerleri verilmektedir.
Bu kilometraj ve hacim deerlerine sahip bu noktalarn ayrca en kesit tipleri de verilmitir.
Diyagramdan da grlecei zere a ve b noktalar arasndaki dey uzaklk 250m
3
ve
D
1
= Y
3
=
2 1
4
2
m
Y
= olarak verildiine gre;
a.) Y
2
alann
b.) ki en kesit arasnda oluan hacimleri hesaplaynz.



















zm: Verilen en kesitlere baktmzda hem yarma hem de dolgu alanlarnn varlndan
dolay, yarma ve dolgu hacimlerinin ikisinin de oluacan grmekteyiz.

250m
3
=H
Y
D
a
b
S
Y
1
Y
2
Y
3
D
1
A

B

O`

F

E

D

K

J
H

C

G
O

M

L
II.Blge

I.Blge

Nokta Kilometre
a 11+185

b 11+210
a- nolu en kesit
b- nolu en kesit
N

Siyah izgi ( Doal Zemin )

154

a.)
Y
1
Alan: ABCOS kapal blgesi
D
1
Alan: SED kapal blgesi
Y
2
Alan: FGHONM kapal blgesi
Y
3
Alan: MNJKL kapal blgesi dir.
Ktleler diyagramnda verilen (yarma ), bu aralktaki yarma hacminden, dolgu
hacminin farkyla oluan deerdir.

ki en kesit arasndaki mesafe:
L = (11+210) ( 11+185) = 25m dir.

I.Blgede:
Sadece yarma alanlar olduuna gre, yarma hacminden bahsedebiliriz.
25 *
2
) 8 (
*
2
) (
2 2 1
1
Y
L
Y Y
V
Y
+
=
+
=
II.Blgede:
Hem yarma, hem de dolgu alan olduuna gre, yarma ve dolgu hacimleri sz konusu
olacaktr.
3
2
1 3
2
3
25 25 *
) 4 4 ( 2
4
*
) ( 2
2
m L
D Y
Y
V
Y
=
+
=
+
=
3
2
3 1
2
1
25 25 *
) 4 4 ( 2
4
*
) ( 2
2
m L
Y D
D
V
D
=
+
=
+
=
olacaktr.
H=250m
3
lk hacim fark;
2 2 1
D Y Y
V V V + deerine eit olacaktr. Dolays ile;
2
2
2
12
25 25 25 *
2
) 8 (
250
m Y
Y
=
+
(

+
=

olarak bulunmu olur.
H=250m
3


155

b.)
a-b en kesitleri arasndaki toplam toprak hacmi;
3
3
25
275 25 25 *
2
) 12 8 (
) ( ) (
2
2 1
m V V
m V V V
D D
Y Y Y
= =
= +
|
.
|

\
| +
= + =

olacaktr.

Soru: Aadaki ktleler diyagramnda zellikli olan noktalarn kilometraj deerleri tablo
halinde verilmitir. l
m
=625 m olarak verildiine gre en ekonomik zemin datmn, verilen
ktleler diyagramnda ve ilgili boy kesitte izerek gsteriniz.










Nokta Km
O 0+000
t 0+426
A 0+782
v 1+114
B 1+543
c 1+605

T
t
A
V
v
c
B
C
K.
Y
D
O

156

zm:
Yukardaki kilometraj tablosundan yararlanarak,
OA = 782m
AB = 761m
olarak rahatlkla bulunabilir.
Gereke OA ( tepenin uzunluu ) , gerekse de, AB ( vadi uzunluu ) verilen l
m
uzunluundan
byk olduuna gre, bu ekonomik tama uzunluu hem tepeye, hem de vadiye
yerletirilebilecektir.




















l
m
= 625m
l
m
= 625m
S R
P

K
s
r
p
k
O
T
t
A
V
v
c
B
C
K.
Y
D

D
D
D

D
Krmz
izgi
782.00m
761.00m
BOY KEST
SR = PK = l
m
= 625m
t`
v`

157

Bu yerletirmeden sonra tepede ST yarma hacminin TR dolgu hacmini, vadide ise KV
yarma hacminin VP dolgu hacmini, boyuna tama ile ( i dengeleme ile ) dengeledikleri
grlmektedir.
Bu i dengelemeler yapldktan sonra d dengeleme olarak ise, OS ve KC yarma hacimleri
depoya gnderilecek, RP hacmindeki dolgu iin ise, bir depodan dn toprak getirilecektir.
Boyuna tama yolu ile yaplan datmda, tepe ksmnda dengelenen hacim ( S-R arasnda
kazlan ve dolguda kullanlan ) T-t` hacmi kadar iken, vadi ksmnda dengelenen toprak
hacmi [ P-K arasnda kazlan ( KV ) ve dolguda kullanlan ( VP )], V-v` hacmi kadar
olacaktr.
Depoya gnderilen yarma hacimleri gzergah toplamnda S-s hacmi ( OS arasndaki ) ve
K-k + c-C hacmi (KC arasndaki ) kadar olurken, depodan dn olarak dolguya
getirilecek hacim ise R-r + k-K ( RP arasndaki ) hacmi kadar olmaktadr.
Boy kesite baktmzda ise, balangtan ( O noktasndan ) sonra T tepe maksimum noktasna
kadar yarma, ardndan vadinin minimum noktasna (V) kadar dolgu, ve devamla bu noktadan
C bitim noktasna kadar, tekrar yarma ksmlar gsterilmektedir. Boy kesitte ayrca, Ktleler
diyagramnda saptanan zemin datmna ( toprak tamasna ) uygun olarak, datm ynleri
de oklarla gsterilmitir.
Bu toprak ileri sonunda, yani gerekli kaz ve dolgu ilemleri sonunda, siyah izginin ( doal
zeminin ), krmz izgi konumuna getirilmi olduunu dikkatinizden karmayn. te bu
izgi, projeyi yaparken boy kesitte belirlediimiz krmz izgidir.

Soru: Bir geki kesimine ait ktleler diyagram aadaki ekilde verilmektedir. En
ekonomik datm izgilerini geirerek diyagramda ve ilgili boy kesitte, toprak datmn
gsteriniz. (l
m
= 600m )








O
A
M
C B
T
V
2
V
1

D
600m 500m 600m
800m
K.

158

zm:
l
m
= 600m lik ekonomik tama mesafesi, birinci ve ikinci vadilerin K. zerinde ayrdklar
uzunluklarla [ O A ve B C] eit olduu iin, vadilerdeki 1.dereceden datm izgileri
belirlenmi olacaktr. Tepe ksmnda ise l
m
= 600m lik ekonomik tama mesafesi ancak K.
nin altnda ( aadaki ekilde de grld gibi K-L izgisi ) yerletirilebilmektedir. Bu da
birinci vadideki 1. derece datm izgisi ( O-A ) ile, tepedeki izgi olan ( K-L ) arasnda
giriim olduu anlamna gelmektedir. Bu durumu ortadan kaldrmak iin, tepede ve vadide
mmkn olduunca eit uzunlukta para kalacak ekilde O-A ve K-L arasnda yeni bir
datm izgisi geirilmelidir. Elde edilen bu yeni izgi aadaki eklimizde ( P-R-S ) izgisi
olarak gsterilmektedir.
Bu kez de bu P-R-S izgisinin ikinci vadide ki datm izgisi olan B-C ile giriim yaptn
grmekteyiz.
Bu durumda, diyagramn tm iin geerli olmak zere, bir yndeki toplam izgisel tama
maliyetleri ile, dier yndeki toplam tama maliyetlerini eitleyen 1.dereceden datm
izgisi en ekonomik toprak tama maliyetini verecektir.
Yani;

M = M

artn salayacak ekilde elde edilecek datm izgisi, en ekonomik zm olacaktr.
Aadaki diyagrammza bakarak bu denklemi ilgili mesafeler zerinden yle yazabiliriz.

M

+ M
Y-Z
+M
D
= M
X-Y
+M
Z-Q

Yani, diyagrammzda vadileri ve tepeleri ayran datm izgilerinden, bu denklemi
salayacak ekilde zm sunan izgi, bizim iin en ekonomik toprak datmn salayan
datm izgisi olacaktr.
Bu izginin belirlenmesinde deneme yanlma ( yaklaml deerlendirme ) yntemini
kullanabiliriz. Bu ekilde belirlenmi izgimiz diyagrammzda XYZQ olarak belirtilmitir.
Bu izgiye gre bataki O-X dolgu hacmi, depodan ( dn den ) karlanacak, sonda bulunan
Q-D yarma hacmi ise depoya gnderilecektir. Bu d dengelemeden sonra ise, gzergah
boyunca geri kalan ksmlarda boyuna tamann yapld i dengeleme sz konusu olacaktr.


159




























O A B
C
D
T
P
V
1
M
D
K
R
S
X
X
Y
X
Z
X
Q
X
V
2

L
-
l
m
= 600m
500m
l
m
= 600m
l
m
= 600m
800m
Krmz
izgi
Siyah izgi
D


160

Soru: ekilde verilen ktleler diyagramnda, genel ynteme gre birinci dereceden ve tama
aralar blgelerini ayran ikinci dereceden datm izgilerini belirleyiniz. ( pp.. 160-173 )










OV
1
A ; ATB ; ve BV
2
C genleri ikiz kenar genlerdir.
antiyede tama amal kullanlacak aralar, T
1 ;
T
2
ve T
3
olup, sras ile tama maliyetleri
bantlar ve depo dn maliyetleri u ekilde verilmektedir.

M
1
= 40 7 . 310 l
M
2
= 35 240 l [ l : m ; M: TL/m
3
]
M
3
= 30 5 . 117 l
M
D
= 312.5 TL/m
3 ,
M

= 470 TL/m
3
Toplam tama maliyetini hesaplaynz.

zm:
Hatrlayacanz zere ekonomik tama mesafesinin belirlenmesindeki kritik nokta, 1 m
3
`lk
zeminin kazlp dolguda kullanlmas ile bunu yapmaktan vazgeip, 1 m
3
`lk yarma
toprann dolgu yerine depoya gnderilmesi ve ihtiya duyulacak 1 m
3
`lk dolgu iin
topran depodan getirilmesi toplam maliyetinin eit olduu durumu idi.

8
0
0
0
m
3

4
0
0
0
m
3

4
0
0
0
m
3

1000m 1400m 700m
350m
6
0
0
0
m
3

O
V
2

V
1
H
C B
A
T
h
t
v
1 v
2
Y
D
K.

161

Yani; benim i dengeleme ile boyuna yapacam tamalara ait birim maliyetim;
M
D
+ M

= 312.5 TL/m
3
+ 470 TL/m
3
= 782.5 TL/m
3

Acaba bu maliyet hangi tama aracnn ekonomik tama mesafesinde ortaya kacaktr.
T
1
nolu aracn ekonomik tama mesafesi M
1
ile M
2
nin maliyetlerinin eit olduu mesafedir.
Dolays ile,
40 7 . 310 l = 35 240 l
l
1-2
= 200 m olarak bulunur.
Bu uzunlua karlk gelecek birim tama maliyeti;
9 . 254 7 . 310 200 40 = TL/m
3
olacaktr.
T
2
aracnn ekonomik tama mesafesi, M
2
ile M
3
maliyetlerinin eit olduu mesafe olduuna
gre;
35 240 l = 30 5 . 117 l
l
2-3
= 600m olarak bulunur.
Bu mesafeye karlk gelecek birim tama maliyeti;
5 . 617 240 600 35 = TL/m
3
olacaktr.
u ana kadarki tama ile ilgili stratejimiz dolays ile yle olacaktr.
0-200 m arasnda T
1
aracn kullanacaz ve bu arada ki maksimum birim tama maliyetimiz
254.9 TL/m
3
( 200. m` ye tekabl eden maliyet ) olacaktr.
200-600 m arasnda T
2
aracn kullanacaz ve bu arada ki maksimum birim tama
maliyetimiz 617.5 TL/m
3
( 400. m` ye tekabl eden maliyet ) olacaktr.
T
3
aracnn ekonomik tama mesafesi ise,

m l
l
900
5 . 782 5 . 117 30
=
=

Olarak bulunmu olur. Yani T
3
arac 0-900 mt arasnda ( dier T
1
ve T
2
aralar elimizde
olmasayd ) bizim iin ekonomik tama imkan salayacakt. Ama biz biliyoruz ki, 0-200m
arasnda T
1
aracmz, bu ara iindeki en ekonomik tamay, 200-600m arasnda T
2
aracmz en ekonomik tamay salyor. Dolays ile T
3
aracmz biz 600-900m arasndaki
tamalar iin kullanabileceiz. 900m den sonras iinde i dengeleme (boyuna tama) yerine,
d dengeleme ( depoya gnderme ve dn alma ) yapacaz.

162

sterseniz bu aamada tama uzakl-maliyet leini izelim.











Ara tama mesafeleri iinde, maliyet deerlerini ilgili bantlardan hesaplayp, aadaki
tabloda gstrerelim.

l (m) M ( TL /m
3
)
100 89.3
200 ..l
1-2
254.9
300 366.2
400 460.0
500 542.6
600 ..l
2-3
617.5
700 676.3
800 730.9
900 ..l
1-2
782.5
1000 782.5

100 300 200 400 500 600 700 800 900 1000 1100
M
1
= 254.9 M
2
= 617.5 M
3
= 782.5
M : TL/m
3
l
m
: m
T
1
arac tama
aral
T
1
arac tama
aral
T
3
arac tama
aral
DENGELEME (Boyuna Tama ) DI DENGELEME
TAIMA UZAKLII-MALYET LE
T
1
arac ile
T
2
arac ile
T
3
arac ile

163

Bu maliyetlere baktmzda bizim boyuna tama snr olarak belirleyebileceiz l
m

mesafesi olarak, 900m ` yi sememiz gerektii ortaya kmaktadr.

Genel ynteme gre bu uzunluun, vadilerle tepelere yerletirilmesi esastr.
Ktleler diyagrammza baktmzda 1. vadiye ( O-V
1
-A) ve birinci tepeye ( A-T-B ) l
m

izgisini, giriime sebebiyet vermeyecek ekilde yerletirmenin mmkn olduunu
grmekteyiz.
kinci vadiye ( B-V
2
C) baktmzda ise 900 m lik l
m
mesafesinin bu blgeye yerletirilmesi
durumunda, bu datm izgisinin A-T-B tepesine yerletirilen izgi ile giriim yapp
yapmadn kontrol etmeliyiz.
imdi isterseniz bu kontrolleri yapalm.
(A-T-B) ikizkenar geninin oluturduu tepeye ve (B-V
2
C) ikizkenar geninin
oluturduu vadiye datm izgilerini yerletirdiimizde, aadaki ekli elde ederiz.










3 2 /
86 , 5142
700
8000 * 450
m TY TY
tB
l
Tt
TY
m
= = =

3
2 2
2 /
2
2
2 2
86 , 5142
350
450 * 4000
m Z V Z V
l
Bv
Z V
v V
m
= = =

86 , 1142 4000 86 , 5142
14 , 2857 86 , 5142 8000
2 2 2 2
= = =
= = =
Zv Zv ZV Zv
Yt Yt TY Tt Yt

Yt uzunluu Zv
2
den byk olduuna gre, giriim olmayacaktr.
700m 350m
8
0
0
0
m
3

4
0
0
0
m
3

T
Y S
Z
U
t
v
2
B
V
2
l
m/2
=450m
l
m/2
=450m

164

Yine dikkat etmemiz gereken bir dier nokta,
Zv
2
=1142,86 < 4000m
3
olduuna gre, B-V
2
-H vadisine yerletirilen 900m uzunluundaki
l
m
datm izgisi H noktasndan daha aada olduu iin, bu vadide tepe ile giriime
sebebiyet vermeyecek ekilde kapal bir alan oluturabildiidir. Yani ikinci vadimizde de, i
dengeleme ( boyuna tama ) yapabileceiz.
imdide tama maliyetlerini belirlemek zere hem vadilerde, hem de tepedeki durumlar ayr
ayr inceleyelim.

I.Vadi ( O-V
1
-A)






200m lik mesafede T
1
arac kullanlacana gre, bu arala beraber tanacak toplam toprak
hacmi, a ile gsterilmitir.
Benzer genler yardmyla;
3
1200
100
200
6000
m a
a
=
=

olarak bulunur.
Bu miktardaki hacim iin ortalama tama mesafesi,
m l
ort
100
2
200 0
2 1
=
+
=

olacaktr.
1m
3
lk topran T
1
arac ile bu ortalama mesafede ( 100m ) tanma maliyeti
M
100
l = 3 . 89 7 . 310 100 40 = TL/m
3
olacaktr.
Toplam tanacak toprak 1200m
3
olduuna gre,
T
1
arac ile yaplacak toplam tama maliyeti
M
T1
= 89.3 * 1200 = 107160 TL olarak bulunmu olacaktr.
l
1-2
= 200m
l
2-3
= 600m
l
m
= 900m
O
A
V
1
T
3
arac
T
2
arac
T
1
arac
Depo
dn
6
0
0
0
m
3

P
Q
b

d

c

a

1000m

165

Yine I.Vadide T
2
aracnn toplam tayaca toprak hacmi b ile gsterilmitir.
Bu miktardaki hacim iin ortalama tama mesafesi,
m l
ort
400
2
600 200
3 2
=
+
=

olacaktr.
genlerin benzerliinden gidersek;
2400
1200 3600
3600
3600
1000
600
6000
=
=
=
= +
=
+
b
b
a b
b a
b a

olarak bulunmu olur.
1m
3
lk topran T
2
arac ile bu ortalama mesafede ( 400m ) tanma maliyeti
M
400
l = 460 24 400 35 = TL/m
3
olacaktr.
Toplam tanacak toprak 2400m
3
olduuna gre,
T
2
arac ile yaplacak toplam tama maliyeti
M
T2
= 460 * 2400 = 1104000 TL olarak bulunmu olacaktr.

Bu vadideki T
3
aracnn toplam tayaca toprak hacmi ekilde c ile gsterilmitir.
Bu miktardaki hacim iin ortalama tama mesafesi,
m l
T
750
2
900 600
3
=
+
= olacaktr.
genlerin benzerliinden gidersek;
1800
2400 1200 5400
5400
5400
1000
900
6000
=
=
=
= + +
=
+ +
c
c
b a c
c b a
c b a

olarak bulunmu olur.
1m
3
lk topran T
3
arac ile bu ortalama mesafede ( 750m ) tanma maliyeti;

166

M
750
l = 2 . 704 5 . 117 750 30 = TL/m
3
olacaktr.
Toplam tanacak toprak 1800m
3
olduuna gre,
T
2
arac ile yaplacak toplam tama maliyeti
M
T2
= 704.2 * 1800 = 1267560 TL olarak bulunmu olacaktr
Bu vadide dikkat ettiyseniz hem dn alnmas gereken, hem de depoya gnderilmesi
gereken toprak miktarlar da bulunmaktadr. Bu miktar iki tr tama iin eit olup, d ile
gsterilmitir.
d = 6000-a-b-c olacana gre,
d = 6000-1200-2400-1800
d = 600m
3
olacaktr.
Bu miktardaki topran dn ve depoya gnderme maliyetleri ise;
M
1
= 600 * 470 = 282000 TL
M
D1
= 600 * 312.5 = 187500 TL olacaktr.
Bylece I. vadideki tama ( gerek boyuna, gerek d tama olarak ) miktarlarn ve
maliyetlerini bulmu olduk.
Tepe blmndeki hesaplamalar da benzer ekilde yapabiliriz.

Tepe Blgesi : (A-T-B )









Bu blgede T
1
arac ile yaplan toplam tama hacmi ekilde m ile gsterilmitir.
A
T
B
K.
l
1-2
= 200m
l
2-3
= 600m
l
m
= 900m
T
1
arac
T
2
arac
T
3
arac
m

n

u

e

1400m
8
0
0
0
m
3


167

Benzer genler yardmyla,
3
86 , 1142
1400
8000 * 200
1400
200
8000
m m
m
m
=
=
=

olarak bulunur.
T
1
arac iin bu tepe ksmnda ortalama tama mesafesi;
m l
T
100
2
200 0
1
=
+
=
T
1
arac ile 1 m
3
topran bu ortalama mesafede ( 100m ) tanma maliyeti ( vadi ksmnda
daha nce bulunmutu zaten )
M
100
l = 3 . 89 7 . 310 100 40 = TL/m
3
olacaktr.
Dolays ile T
1
aracyla bu tepe ksmnda yaplacak tamann toplam maliyeti;

M
T1
= 89.3 * 1142.86 = 102057,398 TL olarak bulunmu olacaktr.

Bu blgede T
2
arac ile yaplan toplam tama hacmi ekilde n ile gsterilmitir.
Benzer genler yardmyla,
3
71 . 2285
86 , 1142 57 , 3428
57 , 3428
1400
600
8000
m n
n
n m
n m
=
=
= +
=
+

olarak bulunur.
T
2
arac iin bu tepe ksmnda ortalama tama mesafesi;
m l
T
400
2
600 200
2
=
+
=
T
2
arac ile 1 m
3
topran bu tepe ksmndaki ortalama mesafede ( 400m ) tanma maliyeti
(vadi ksmnda daha nce bulunmutu zaten )
M
400
l = 460 240 400 35 = TL/m
3
olacaktr.

168

Dolays ile T
2
aracyla bu tepe ksmnda yaplacak tamann toplam maliyeti;
M
T2
= 460 * 2285.71 = 1051426,600 TL olarak bulunmu olacaktr.

Bu tepe blgesinde T
3
arac ile yaplan toplam tama hacmi ekilde u ile gsterilmitir.
Benzer genler yardmyla,
29 , 1714
71 , 2285 86 , 1142 86 , 5142
86 , 5142
1400
8000 * 900
1400
900
8000
3
=
=
= + +
= + +
=
+ +
u
u
m u n m
u n m
u n m

olarak bulunur.
T
3
arac iin bu tepe ksmnda ortalama tama mesafesi;
m l
T
750
2
900 600
3
=
+
=
T
3
arac ile 1 m
3
topran bu ortalama mesafede ( 750m ) tanma maliyeti ( vadi ksmnda
daha nce bulunmutu zaten )
M
750
l = 2 . 704 5 . 117 750 30 = TL/m
3
olacaktr.
Dolays ile T
1
aracyla bu tepe ksmnda yaplacak tamann toplam maliyeti;
M
T1
= 1714.29 * 704.2 = 1207203,018 TL olarak bulunmu olacaktr.

Tepe blgesinde, I.vadi ksmnda olduu gibi yine bir miktar toprak depoya gnderilicektir.
Burada yalnz, tanacak yarma miktarn belirleyebilmekle beraber, ki ekilde e olarak
gsterilmitir, dolgu miktarn ancak II.Vadideki ilemleri yaptktan sonra belirleyebiliriz.
e = 8000-(m+n+u)
e = 8000-1142.86 2285,71 1714,29
e = 2857,14m
3
olacaktr.
Bu miktardaki topran depoya gnderme maliyeti ise;
M
D2
= 2857,14 * 312.5 = 892856,25 TL olacaktr.

169

Bylece Tepedeki tama ( gerek boyuna, gerek d tama olarak ) miktarlarn ve
maliyetlerini bulmu olduk.

Son olarak artk II.Vadide oluan tama maliyetlerini hesaplayabiliriz.

II.Vadi ( B-V
2
-C)










200m lik mesafede T
1
arac kullanlacana gre, bu arala beraber tanacak toplam toprak
hacmi, x ile gsterilmitir.
Benzer genler yardmyla;
3
86 . 1142
700
200
4000
m x
x
=
=

olarak bulunur.
Bu miktardaki hacim iin ortalama tama mesafesi,
m l
ort
100
2
200 0
2 1
=
+
=

olacaktr.
1m
3
lk topran T
1
arac ile bu mesafede (100m) tanma maliyeti
M
100
l = 3 . 89 7 . 310 100 40 = TL/m
3
olacaktr.
Toplam tanacak toprak 1142.86 m
3
olduuna gre,
l
m
= 900m
l
2-3
= 600m
l
1-2
= 200m
T
3
tama arac
T
2
tama arac
T
1
tama arac x

y

z

B
V
2
C
H
U
L
4
0
0
0
m
3

4
0
0
0
m
3

K.
700m
h


170

T
1
arac ile yaplacak toplam tama maliyeti;

M
T1
= 89.3 * 1142.86 = 102057,398 TL olarak bulunmu olacaktr.

Yine II.Vadide T
2
aracnn toplam tayaca toprak hacmi y ile gsterilmitir.
Bu miktardaki hacim iin ortalama tama mesafesi,
m l
ort
400
2
600 200
3 2
=
+
=

olacaktr.
genlerin benzerliinden gidersek;
3
71 . 2285
86 . 1142 57 . 3428
57 . 3428
700
600
4000
m y
y
y x
y x
=
=
= +
=
+

olarak bulunmu olur.
1m
3
lk topran T
2
arac ile bu mesafede (400m) tanma maliyeti
M
400
l = 460 24 400 35 = TL/m
3
olacaktr.
Toplam tanacak toprak 2285.71m
3
olduuna gre,
T
2
arac ile yaplacak toplam tama maliyeti;
M
T2
= 460 * 2285.71 = 1051426,6 TL olarak bulunmu olacaktr.

Bu vadideki T
3
aracnn toplam tayaca toprak hacmi ekilde z ile gsterilmitir.
Bu miktardaki hacim iin ortalama tama mesafesi,
m l
T
750
2
900 600
3
=
+
= olacaktr.
genlerin benzerliinden gidersek;

171

3
29 . 1714
71 . 2285 86 . 1142 86 . 5142
86 . 5142
5 . 1
57 . 3428
600
900
m z
z
z y x
z y x
y x
z y x
=
=
= + +
=
+ +

=
+
+ +

olarak bulunmu olur.
1m
3
lk topran T
3
arac ile bu ortalama 750m mesafesinde tanma maliyeti
M
750
l = 2 . 704 5 . 117 750 30 = TL/m
3
olacaktr.
Toplam tanacak toprak 1714.29m
3
olduuna gre,
T
3
arac ile yaplacak toplam tama maliyeti
M
T3
= 704.2 * 1714.29 = 1207203,018TL olarak bulunmu olacaktr
Bu vadide dikkat ettiyseniz sadece depoya gnderilmesi gereken LH arasnda ki toprak
miktar bulunmaktadr. Bu miktar, h ile gsterilmitir.
h = 8000-x-y-z olacana gre,
h = 8000-1142.86-2285.71-1714.29
h = 2857.14 m
3
olacaktr.
Bu miktardaki topran dn ve depoya gnderme maliyetleri ise;
M
D3
= 312.5 * 2857.14 = 892856,25 TL olacaktr.

imdi isterseniz Tepe ve II. Vadi arasnda kalan dn topra miktarn bulalm.







T
L

T
B
H
V
2
C
U

T
S

T
R

T
A

T
F
G

172

F-G ile ifade ettiimiz bu mesafe;
T-V
2
mesafesinden [(m+n+u) + ( x+y+z)] toplam mesafesini karmakla bulunabilir.
Bu durumda F-G mesafesi;
F-G = 12000 [ ( 1142.86 +2285.71 +1714.29 ) + ( 1142.86 + 2285.71 + 1714.29 ) ]
F-G = 1714.28m
3

olacaktr.
Dolays ile bu dnle ilgili maliyet ;
M
2
= 470 * 1714.28
M
2
= 805711,6 TL
olacaktr.


imdide isterseniz bulduumuz tm bu maliyet deerlerini bir tabloda gsterelim.















173

Tama
Arac
Tr
Tanacak
Zemin
Hacmi
(m
3
)
Ortalama
Tama
Uzakl
(m)
Birim
Tama
Maliyeti
(TL/m
3
)
Toplam
Tama
Maliyeti
(TL)

Birinci
Vadi
T
1
1200 100 89.3 107160,00
T
2
2400 400 460.0 1104000,00
T
3
1800 750 704.2 1267560,00


Toplam 2478720,00
Tepe
T
1
1142.86 100 89.3 102057,398
T
2
2285.71 400 460.0 1051426,600
T
3
1714.29 750 704.2 1207203,018


Toplam 2360687,016
kinci
Vadi
T
1
1142.86 100 89.3 102057,398
T
2
2285.71 400 460.0 1051426,600
T
3
1714.29 750 704.2 1207203,018
Toplam 2360687,016
dn

1
600 470.0 282000,00

2
1714.28 470.0 805711,600


Toplam 1087711,600
Depo
D
1
600 312.5 187500,00
D
2
2857.14 312.5 892856,250
D
3
2857.14 312.5 892856,250
Toplam 1973212,500
TOPLAM 10261018,132


174

2.DERECEDEN DAITMA ZGLER VE ORTALAMA
TAIMA MESAFELERNN HESABI

Bu datma izgileri, boyuna tamann hangi tip tama aralar ile yaplacan belirtirler.
Dier bir ifade ile, bu izgiler hangi tama aralar, hangi kesimlerdeki ve hangi hacimlerdeki
toprak tanmas iin kullanlmaldr sorusuna verilen cevaplardr.






















KAMYON
SKRAPER
DOZER
Krmz
izgi
K.


Y

V
DOZER
V
SKRAPER
V
KAMYON
DOZER

SKRAPER

KAMYON

B

A
H

C

D

T

F

E

G

L

D

175

Ktleler diyagramndan ( boy kesitten de ) grlebilecei zere,
DOZER: [ D T ] Yarma topran [ T E ] dolgu blgesine
SKRAPER: [ CD ] Yarma topran [ E F ] dolgu blgesine
KAMYON: [ B - C ] Yarma topran [ F - G ] dolgu blgesine
tamada kullanlmtr.
[ A B ] yarma toprann depoya ve [ G L ] dolgu toprann depodan dn olarak
tanmas ilemlerinin hangi tip aralarla yaplaca, yine bu tip aracn ekonomik tama
mesafelerine bal olarak belirlenir.
Genel olarak tama aralar ile ilgili olarak ekonomik tama mesafelerini yle verebiliriz.
DOZER: 0-100m
SKRAPER: 100-1000m
KAMYON: 1000m +
imdide isterseniz, bir ktleler diyagram boyunca herhangi bir tama aracna ait ortalama
tama mesafelerinin nasl bulunduuna bakalm.













ncelikle DOZER iin ortalama tama mesafesini bulalm.
30m 50m 20m 600m 300m 45m 30m 25m
8
0
m
3

1
2
0
m
3

1
8
0
m
3

1
0
0
m
3

DOZER
SKRAPER
KAMYON
A
B
C
D E
F
G
H
K
A
1
A
3
A
2
A
4
A
5 A
6
A
7
A
8
A
9
A
10
A
11
A
12 A
13
A
14 A
15

Y
D
K.
A 1 2 3 4 T
O
5 6 7

176

Bunun iin Dozer blgesinde bulunan A
1
, A
2
ve A
3
alanlarn hesaplayalm
4
3
4
2
4
1
2000
2
80 * 50
2400 80 * 30
800
2
80 * 20
m A
m A
m A
= =
= =
= =

=
+ + =
+ + =
4
3 2 1
5200
2000 2400 800
m A
A
A A A A

Bu verilere gre Dozer iin ortalama tama mesafesi:

m L
ORTALAMA
DOZER
65
80
5200
= =
olarak bulunur.

SKRAPER iin ortalama tama mesafesini bulmak iin, A
4
,A
5
,A
6
, A
7
ve A
8
alanlarn
bulmalyz.

=
+ + + + =
= =
= =
= =
= =
= =
4
4
8
4
7
4
6
4
5
4
4
66000
18000 6000 3600 2400 36000
18000
2
120 * 300
6000 120 * 50
3600 120 * 30
2400 120 * 20
36000
2
120 * 600
m A
A
m A
m A
m A
m A
m A

Bu verilere gre Skraper iin ortalama tama mesafesi;
m L
ORTALAMA
SKRAPER
550
120
66000
= =
olarak bulunur.

177

KAMYON iin ortalama tama mesafesini bulmak iin, A
9
, A
10
, A
11
, A
12
, A
13
, A
14
ve A
15

alanlarn bulmalyz.



Bu blge iin ortalama tama mesafesi;
m L
ORTALAMA
KAMYON
5 . 1037
180
1867500
= =

Depodan dn alnacak topranda kamyon tarafndan getirileceini kabul edersek, ve bu
mesafeye 1100m dersek.
Depodan getirilecek ( dn alnacak ) toprak hacmi, [ H-K ] 100m
3
dr.
Kamyon iin tm gzergah boyunca ortalama tama mesafesini u bantyla bulabiliriz.

=
V
L V
L
KAMYON
ORT
*


Bantmzda ki pay ve payda deerlerini elde etmek iin, Tan Tablosunu oluturalm

= + + + + + + =
= =
= =
= =
= =
= =
= =
= =
4
4
15
4
14
4
13
4
12
4
11
4
10
4
9
186750 2700 54000 9000 5400 3600 108000 4050
2700
2
180 * 30
54000 180 * 300
9000 180 * 50
5400 180 * 30
3600 180 * 20
108000 180 * 600
4050
2
180 * 45
m A
m A
m A
m A
m A
m A
m A
m A

178

TAIN TABLOSU ( KAMYON N )

Bu deerlere gre tm gzergah boyunca Kamyon iin ortalama tama mesafesi;

m
V
L V
L
KAMYON
ORTALAMA
821 . 1059
280
296750
*
= = =

olarak bulunmu olur.

Tan tablosunu daha iyi anlamak iin u ktleler diyagramna bakalm. ( Projenizde buna
gre yaplacaktr. )











Tamann
Yapld Aralk
V
m
3
L
m
V*L
AH 180 1037.5 186750
DEPOYA 100 1100 110000

= 280 V

= 296750
A 1 2 3 4 5
G.N
T
o
B
T
F
6
A1
h
5
A
2
K
A
3 A
4
A
6
A
5
A
7
A
8
A
9
A
10
A
17
A
18
G.N
A
16 A
15
A
14
A
13
A
12 A
11
C

L
M N
P
R
V U
DEPO ( YARMA
FAZLASI)
h
4
h
6
h
2
h
3

h
1

179

Dozer iin ortalama tama mesafesinin bulunmas ve Tan tablosunun hazrlanmas:
Ktleler diyagrammza baktmzda boyuna tama olarak Dozer`in kullanlaca Gzergah
kesimleri M-N ve U-V noktalar arasnda kalmaktadr.
Dikkat ederseniz bu noktalar mutlaka en kesit noktalar ile akmak zorunda deildir.
Dozer iin ortalama tama mesafesinin hesab:
Bunun iin bir nceki rnekte de akland gibi dozerin tamada kullanld her bir
blgedeki alanlarn hesap edilmesi gerekmektedir.
M-N Blgesi iin ( A-4 en kesitleri arasna dmektedir ), A
1
-A
2
-A
3
-A
4
-A
5
alanlar hesap
edilir.
M-N blgesinde dozerin kullanld ortalama tama mesafesini bulmak iin;

1
5 4 3 2 1
h
A A A A A
L
N M
DOZER
ORT
+ + + +
=

bants ile bulunur.
U-V Blgesi iin ( 5-T
F
en kesitleri arasna dmektedir ), A
11
-A
12
-A
13
alanlar hesap edilir,
ve U-V blgesinde dozerin kullanld ortalama tama mesafesi

6
13 12 11
h
A A A
L
V U
DOZER
ORT
+ +
=

bants ile bulunur.
ki farkl blge iin iki farkl ortalama dozer tama mesafesi bulunmu oldu. Peki, ben eer
tm proje leinde dozerin ortalama kullanm mesafesini bulmak istersem, ne yapmalym?
Bunun iin aadaki dozer tan tablosuna bakalm.









180

DOZER TAIN TABLOSU

Skraper iin de ayn ilemler yaplacaktr.
Proje uzunluumuz birka yz metre olduu iin, kamyonla boyuna tama yapmayacaz.
Bununla beraber, brkner diyagramndan elde ettiimiz tm depo ve dn hacimleri ile ilgili
ilemlerimizi kamyonla yaptmz kabul edeceiz. Yani yarma fazlasn depoya gnderme,
veya dn ihtiyacn depodan tama ilemlerini kamyonlarla yaptmz kabul ediyoruz.
Deponun yol gzergahna uzakl tm gzergah boyunca : 1100m olduu kabul yaplarak,
kamyon iinde tan tablosu ( ayet gerekirse .. yani eer depo ve/veya dn`nz varsa)
dzenlenecektir. rneimize bakarsak;








TAIMA
YAPILAN
ARALIK
TAINAN
TOPRAK
HACM (V:
m
3
)
ORTALAMA BLGESEL TAIN
MESAFES
(L: m )
V*L
(m
4
)
M-N Aras h
1
1
5 4 3 2 1
h
A A A A A
L
N M
DOZER
ORT
+ + + +
=

AA
U-V Aras h
6
6
13 12 11
h
A A A
L
V U
DOZER
ORT
+ +
=

BB
Toplam

= V h
1
+h
6

= L V * AA+BB

metre
h h
BB AA
V
L V
L
DOZER
ORT
......
*
6 1
=
+
+
= =

181


KAMYON TAIN TABLOSU
TAIMA YAPILAN
ARALIK
TAINAN TOPRAK
HACM (V: m
3
)
ORTALAMA
BLGESEL TAIN
MESAFES
(L: m )
V*L
(m
4
)
L-P aras h
3
+ h
4
1100 1100* (h
3
+ h
4
)
Y-Z aras (rneimizde
yok)
h
7
1100 1100*h
7

Toplam h
3
+ h
4
+ h
7
1100*( h
3
+ h
4
+ h
7
)

m
h h h
h h h
V
L V
L
DOZER
ORT
......
) ( * 1100
*
7 4 3
7 4 3
=
+ +
+ +
= =