Türkçe Cümle Bilgisi 1

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2461 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1432
TRKE CMLE BLGS-I
Yazar Yrd.Do.Dr. Enfel DOAN (nite 1-7)
Editrler Prof.Dr. Mustafa ZKAN Yrd.Do.Dr. Hlya PLANCI
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. ennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Trke Cmle Bilgisi-I
ISBN 978-975-06-1130-8
1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 36.000 adet baslmtr. ESKEHR, Mays 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Trke Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri....................................................................................

KELME GRUPLARI ....................................................................................... YELK GRUBU VE SM TAMLAMASI......................................................... yelik Grubu ve sim Tamlamasnn Yaps ................................................. SM TAMLAMALARININ TRLER............................................................... Belirtili sim Tamlamas ............................................................................... Belirtisiz sim Tamlamas .............................................................................. Eksiz (Taksz) Tamlama ............................................................................... SM TAMLAMASININ LEVLER ................................................................. Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan sim Tamlamalar ... Cmlede Kullanllar Bakmndan sim Tamlamalar ................................ sim Tamlamasnn zne Olarak Grev Yapmas ................................ sim Tamlamasnn Nesne Olarak Grev Yapmas ............................... sim Tamlamasnn Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas ................ sim Tamlamasnn Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas .................... sim Tamlamasnn Yklem smi Olarak Grev Yapmas .................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve nerilen Kaynaklar.............................................................
2
3 6 6 10 11 16 19 20 20 22 22 23 23 24 24 26 27 28 28 29
1. NTE
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri ..................................................................................... 30

SIFAT TAMLAMASI ...................................................................................... SIFAT TAMLAMASININ YAPISI ................................................................... SIFAT TAMLAMASININ LEVLER ............................................................. Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Sfat Tamlamalar ... Cmlede Kullanllar Bakmndan Sfat Tamlamalar ................................ Sfat Tamlamasnn zne Olarak Grev Yapmas ............................... Sfat Tamlamasnn Nesne Olarak Grev Yapmas ............................... Sfat Tamlamasnn Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas ............... Sfat Tamlamasnn Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas ................... Sfat Tamlamasnn Yklem smi Olarak Grev Yapmas ................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve nerilen Kaynaklar............................................................. 31 31 36 36 37 37 38 39 39 40 41 42 43 43 44
2. NTE
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri.................................................................................... 46

TEKRAR GRUBU (KLEMELER)................................................................... TEKRAR GRUBUNUN YAPISI ...................................................................... Ayn Kelimenin Tekrar ile Oluan Tekrar Gruplar (Aynen Tekrarlar) .... E veya Yakn Anlaml Kelimelerin Tekrar ile Oluan Tekrar Gruplar ... Zt Anlaml Kelimelerin Tekrar ile Oluan Tekrar Gruplar ..................... Pekitirmeli Tekrar Gruplar .........................................................................
3. NTE
47 47 49 50 50 51
iv
indekiler
Hl Ekli simlerle Kurulmu Tekrar Gruplar .............................................. TEKRAR GRUPLARININ LEVLER.............................................................. Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Tekrar Gruplar ...... Cmlede Kullanllar Bakmndan Tekrar Gruplar................................... Tekrar Grubunun zne Olarak Grev Yapmas................................... Tekrar Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas ................................. Tekrar Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas .................. Tekrar Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas ...................... Tekrar Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas ...................... SAYI GRUBU ................................................................................................. SAYI GRUBUNUN YAPISI ............................................................................ SAYI GRUBUNUN LEVLER....................................................................... Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Say Gruplar ......... Cmlede Kullanllar Bakmndan Say Gruplar....................................... Say Grubunun zne Olarak Grev Yapmas....................................... Say Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas ...................... Say Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas .......................... Say Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas .......................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve nerilen Kaynaklar.............................................................
52 53 54 55 55 55 55 55 56 57 57 58 58 59 59 59 59 59 60 61 62 62 63
4. NTE

BRLEK SM GRUBU ................................................................................ BRLEK SM GRUBUNUN YAPISI ........................................................... BRLEK SM GRUBUNUN LEVLER ..................................................... Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Birleik sim Gruplar Cmlede Kullanllar Bakmndan Birleik sim Gruplar ....................... Birleik sim Grubunun zne Olarak Grev Yapmas ....................... Birleik sim Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas ...................... Birleik sim Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas ....... Birleik sim Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas ........... UNVAN GRUBU ........................................................................................... UNVAN GRUBUNUN YAPISI ...................................................................... UNVAN GRUBUNUN LEVLER ................................................................ Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Unvan Gruplar ..... Cmlede Kullanllar Bakmndan Unvan Gruplar ................................. Unvan Grubunun zne Olarak Grev Yapmas ................................. Unvan Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas ................................ Unvan Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas ................. Unvan Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas ..................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve nerilen Kaynaklar............................................................. 65 65 66 66 67 67 67 67 68 68 69 69 69 70 70 70 70 70 72 73 74 74 75
5. NTE

NLEM GRUBU ........................................................................................... NLEM GRUBUNUN YAPISI ...................................................................... 77 78
indekiler
NLEM GRUBUNUN LEVLER ................................................................. EDAT GRUBU .............................................................................................. EDAT GRUBUNUN YAPISI ......................................................................... EDAT GRUBUNUN LEVLER .................................................................... Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Edat Gruplar.......... Cmlede Kullanllar Bakmndan Edat Gruplar ...................................... Edat Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas ................................... Edat Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas ....................... Edat Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas ........................ BALAMA GRUBU ...................................................................................... BALAMA GRUBUNUN YAPISI ................................................................. BALAMA GRUBUNUN LEVLER ............................................................. Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Balama Gruplar ........................................................................................................ Cmlede Kullanllar Bakmndan Balama Gruplar .............................. Balama Grubunun zne Olarak Grev Yapmas .............................. Balama Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas.............................. Balama Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas............... Balama Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas ................ Balama Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas ................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve nerilen Kaynaklar.............................................................
79 79 80 81 81 82 82 82 82 83 85 86 86 87 87 87 88 88 88 90 91 92 92 93

SM-FL GRUBU .......................................................................................... SM-FL GRUBUNUN YAPISI ..................................................................... SM-FL GRUBUNUN LEVLER .............................................................. Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan sim-Fiil Gruplar .. Cmlede Kullanllar Bakmndan sim-Fiil Gruplar ................................ sim-Fiil Grubunun zne Olarak Grev Yapmas ............................... sim-Fiil Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas ............................. sim-Fiil Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas .............. sim-Fiil Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas .................. sim-Fiil Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas.................... SIFAT-FL GRUBU ....................................................................................... SIFAT-FL GRUBUNUN YAPISI .................................................................. SIFAT-FL GRUBUNUN LEVLER ............................................................ Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Sfat-Fiil Gruplar .. Cmlede Kullanllar Bakmndan Sfat-Fiil Gruplar ............................... Sfat-Fiil Grubunun zne Olarak Grev Yapmas ............................... Sfat-Fiil Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas............................... Sfat-Fiil Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas................ Sfat-Fiil Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas .................. ZARF-FL GRUBU ....................................................................................... ZARF-FL GRUBUNUN YAPISI .................................................................. ZARF-FL GRUBUNUN LEVLER ............................................................. Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Zarf-Fiil Gruplar ... Cmlede Kullanllar Bakmndan Zarf-Fiil Gruplar ............................... Zarf-Fiil Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas ................... zet ............................................................................................................... 95 96 97 97 98 98 98 99 99 99 100 101 102 102 103 103 103 103 104 104 105 107 107 107 107 109
6. NTE
vi
indekiler
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve nerilen Kaynaklar.............................................................
111 112 112 113
7. NTE
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri .................................................................................... 114

BRLEK FLLER (BRLEK FL GRUBU) ................................................ BRLEK FLLERN YAPISI ......................................................................... sim + Yardmc Fiil Kalbnda Kurulan Birleik Fiiller............................... Fiil + Zarf-Fiil Eki + Tasvir Fiili (Yardmc Fiil) Kalbnda Kurulan Birleik Fiiller................................................................................................. BRLEK FLLERN LEVLER.................................................................... Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Birleik Fiiller ......... Cmlede Kullanllar Bakmndan Birleik Fiiller...................................... Birleik Fiilin Yklem Olarak Grev Yapmas...................................... KISALTMA GRUPLARI................................................................................... KISALTMA GRUPLARININ YAPISI ............................................................... snat Grubu.................................................................................................... Bulunma Grubu............................................................................................. Yaklama Grubu .......................................................................................... Uzaklama Grubu.......................................................................................... Ykleme Grubu............................................................................................. Vasta Grubu.................................................................................................. lgi Grubu ...................................................................................................... Eitlik Grubu.................................................................................................. KISALTMA GRUPLARININ LEVLER.......................................................... Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Ksaltma Gruplar... Cmlede Kullanllar Bakmndan Ksaltma Gruplar ............................... Ksaltma Gruplarnn zne Olarak Grev Yapmas ............................. Ksaltma Gruplarnn Nesne Olarak Grev Yapmas ............................ Ksaltma Gruplarnn Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas ................. Ksaltma Gruplarnn Yklem smi Olarak Grev Yapmas ................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve nerilen Kaynaklar............................................................. 115 116 116 119 121 121 122 122 122 123 123 124 125 126 127 127 128 128 129 129 131 131 131 131 132 133 135 136 136 137
nsz
vii
nsz
Sevgili Arkadalar, nsanlar iletiim kurmak, isteklerini, dncelerini, aclarn, sevinlerini birbirlerine ifade etmek zorundadrlar. Bu da szle veya yazyla mmkn olur. Dilde bazen nesnelerin, durumlarn ve hareketlerin nicelikleri ve nitelikleri hakknda bilgi vermek iin kelimeler tek bana yeterli gelmeyebilir. Byle durumlarda birden fazla kelime bir araya gelir, bir grup oluturur ve o anlatlamayan olay, hareketi veya nesneyi ifade eder. Anlatm kolaylatran, netletiren, zenginletiren bu yeni yapya kelime grubu ad verilir. Kelime gruplar, bnyesinde birden fazla kelime bulunduran, yap ve anlam bakmndan bir btnlk gsteren, cmlede de bir btn olarak kullanlan ve herhangi bir yarg bildirmeyen dil birlikleridir. Bu birlikler tek bir nesneyi, tek bir kavram veya tek bir hareketi karlamak zere yan yana gelirler. Grubu oluturan kelimeler arka arkaya gelirken belli bir dzen ve kurallar erevesinde dizilirler. Bu kitabmz sizlere, Trkedeki kelime gruplarnn yaps ve kullanl biimleri konusunda bilgiler vermek zere hazrlanmtr. Bu erevede inceleyeceimiz konular; iyelik grubu, isim tamlamas, sfat tamlamas, tekrar grubu, say grubu, birleik isim grubu, unvan grubu, nlem grubu, edat grubu, balama grubu, isim-fiil grubu, sfat-fiil grubu, zarf-fiil grubu, birleik fiiller ve ksaltma gruplardr. Kelime gruplar, sz diziminin temel konusu olan cmleyi oluturan yaplardr. Bu nedenle, kelime gruplar konusu, sz dizimi incelemelerinin de temelini oluturmaktadr. Bu derse alrken edineceiniz bilgilerden, Trke Cmle Bilgisi dersinde de yararlanacanz unutmaynz. Bu kitab sizlerle paylarken baary da paylamay diliyoruz. Editrler Prof.Dr. Mustafa ZKAN Yrd.Do.Dr. Hlya PLANCI
TRKE CMLE BLGS-I
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sz dizimini oluturan kelime gruplarn ayrt edebilecek, yelik grubunun ve isim tamlamasnn yap zelliklerini aklayabilecek, sim tamlamasnn ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sz dizimi Kelime grubu yelik grubu sim tamlamas lgi hli eki yelik eki
erik Haritas
Trke Cmle Bilgisi-I
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: yelik Grubu, sim Tamlamas
KELME GRUPLARI YELK GRUBU VE SM TAMLAMASI YELK GRUBU VE SM TAMLAMASININ YAPISI SM TAMLAMASININ LEVLER
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri:

yelik Grubu sim Tamlamas
KELME GRUPLARI
A M A
Sz dizimini oluturan kelime gruplarn kavramak
nsanolu, dnme ve akl etme duyularna sahip olmas ynyle dier varlklara stnlk salar. Onun bu stnlnn da yansyan en mkemmel ekli ise konumadr. Geri dier canllar da deiik yollarla birbirleriyle iletiim kurabilmektedir; fakat canllar arasnda en mkemmel anlamay ancak insanlar yapabilmektedir. nsanlar birbirleriyle iletiim kurmak iin isteklerini, dncelerini, aclarn, sevinlerini vb. ifade etmek zorundadrlar. te bu ifade edie anlatm ad verilir. Anlatm szle veya yazyla yaplabilir. Bunun yannda beden dili dediimiz davranlar da bir anlatm biimidir. Szl yahut yazl, salkl ve verimli bir anlatmn yaplabilmesi, dncelerin ifade edilebilmesi iin dil denen aracn kullanlmas gereklidir. nsanlar, yzyllar iinde dncelerini belirli kalplarla ifade etmeye balamlar ve cmleler kurma yoluyla anlaagelmilerdir. Sz dizimi, salkl ve dzgn bir cmle kurmann yollarn aratran ve bunun kurallarn ortaya koyan bir dil bilgisi alandr. Kelime gruplar ise sz diziminin temel konusu olan cmleyi oluturan yaplardr. Bu sebeple kelime gruplar konusu sz dizimi incelemelerinde nemli bir yer tutmaktadr. Dilde bazen nesnelerin, durumlarn ve hareketlerin nicelikleri ve nitelikleri hakknda bilgi vermek iin kelimeler tek bana yeterli gelmeyebilir. Byle durumlarda birden fazla kelime bir araya gelir, bir grup oluturur ve anlatlamayan o olay, hareketi veya nesneyi ifade eder. fadeyi kolaylatran, netletiren, zenginletiren bu yeni yapya kelime grubu denir. Szck bei, sz bei veya tek bana bek terimiyle de karlanan kelime gruplar; bnyesinde birden fazla kelime bulunduran, yap ve anlam bakmndan bir btnlk gsteren, cmlede de bir btn olarak kullanlan ve herhangi bir yarg bildirmeyen dil birlikleridir. Bu birlikler; tek bir nesneyi, tek bir kavram veya tek bir hareketi karlamak zere yan yana gelir; dolaysyla cmlede veya baka bir kelime grubunun iinde tek bir kelime gibi ilev grr. Kelime gruplarnda grubu oluturan kelimeler, belli bir dzen ve kural erevesinde arka arkaya gelir. Trkede kelimelerin diziliindeki sray belirleyen te-
Sz dizimi: Doru bir cmle kurmann yollarn aratran ve bunun kurallarn ortaya koyan bir dil bilgisi alandr. Kelime grubu: Nesnelerin, durumlarn ve hareketlerin nicelikleri ve nitelikleri hakknda bilgi vermek iin kelimelerin tek bana yeterli gelmedii durumlarda anlatlamayan olay, hareketi veya nesneyi ifade etmeyi kolaylatrmak, netletirmek, zenginletirmek zere birden fazla kelimenin bir araya gelerek oluturduu yeni yapya kelime grubu denir.
Trke Cmle Bilgisi-I
mel kural yardmc gelerin (belirten) nce, temel gelerin (belirtilen) ise sonra gelmesidir. Kelime gruplarnda da genellikle Trkenin bu kural geerlidir: Yaz atlar kinedi, mein krba aklad. Y.. T. Y.. T.. (Faruk Nafiz amlbel, Han Duvarlar) Bu rnekte iki ayr sfat tamlamas vardr. Yaz atlar sfat tamlamasnda atlar kelimesi temel ge iken yaz kelimesi onu niteleyen bir yardmc gedir. Mein krba sfat tamlamasnda ise krba kelimesi temel ge, mein kelimesi ise yardmc gedir. Biraz nce belirtildii gibi temel geler yardmc gelerden sonra gelmitir. Paris, Meralin ryas, Ferihann salarnda balyordu. Y.. T.. Y.. T.. (Peyami Safa, Yalnzz) Yukardaki cmlede iki ayr isim tamlamas vardr. Meralin ryas isim tamlamasnda yardmc ge olan Meral tamlayandr, temel ge olan rya tamlanan. Ferihann salar isim tamlamasnda ise Feriha yardmc ge, salar ise temel gedir. Her iki tamlamada da temel ge yardmc geden sonra gelmitir. Birtakm kelime gruplarnda ise yardmc ge - temel ge ayrm yapamayz (tekrar grubu, balama grubu, birleik isim grubu gibi). Bu gruplarda her iki ge de eit grevdedir: Leyl ile Mecnn (balama grubu), ar ar (tekrar grubu), Faruk Kadri Timurta (birleik isim grubu) gibi. Bu kelime gruplarnda grubun her gesi temeldir. nlem grubunda ve birleik fiillerde ise temel ge, yardmc geden ncedir: Ey Trk genlii! (nlem grubu) / teekkr et- (birleik fiil) T.. Y.. T.. Y.. Grld zere nlem grubunun nlem gesi ile birleik fiilin isim gesi, o grubun temel gesidir ve yardmc geden nce gelmilerdir. Kelime gruplarnn zelliklerini yle sralayabiliriz: 1. Kelime gruplar; ihtiya annda tek kelime ile anlatlamayan olay, hareket ve varlklar ifade etmek iin kullanlr: kap kolu, televizyon sehpas, kafa yormak, teekkr etmek. 2. Kelime gruplar nesnelerin, hareketlerin ve durumlarn niteliklerini, anlamlarn belirtir; onlar ayrntl olarak ifade eder, geniletir ve pekitirir. Bu sebeple kelime gruplarna belirtme grubu da denebilir: elmann iyisi, ayvann irisi, o ev, hangi a, be karde. 3. Kelime gruplar, anlam ve yap bakmndan btnlk gsterdii iin cmle iinde tek bir kelime gibi ileme tabi tutulur. ekim eki, grubun en sonundaki kelimeye getirilir: Karanlk, harap ve dar bir sokaa saptlar. (Peyami Safa, Fatih-Harbiye) cmlesinde karanlk, harap ve dar bir sokak kelime grubu bir sfat tamlamasdr. Bu tamlamaya getirilen -a yaklama hli eki btn gruba aittir. Cmlenin gelerini belirlerken de bu kelime grubunu bir btn olarak ele alrz. 4. Kelime gruplar bir yarg bildirmez. Bu zelliiyle de cmleden farkldr, yani kelime gruplar yarg bildirmedikleri iin yan cmle veya cmlemsi olarak da deerlendirilemez.
1. nite - Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri:yelik Grubu, sim Tamlamas
5. Kelime gruplar ayn zamanda baka bir kelime grubunun gesi olarak da grev yapabilir (sfat tamlamasnn isim tamlamasnda tamlayan unsuru olmas veya isnat grubunun sfat tamlamasnda sfat unsuru olmas gibi): Grnce bir kylnn kvrlmayan belini... tamlayan tamlanan (Faruk Nafiz amlbel, Han Duvarlar) sfat taml. sfat taml. Yukardaki rnekte bir kylnn kvrlmayan beli bir isim tamlamasdr. Bu isim tamlamasnn tamlayan ve tamlanan iki ayr sfat tamlamasdr. 6. Kelime gruplarn oluturan geler, iir dilinde veya konuma dilinde yer deitirebilir. Ancak bu yer deitirme durumlarnda grubun cmledeki ilevinde ve anlamnda bir eksilme ve deime olmaz: nsana sadkat yakr grse de ikrh Yardmcsdr dorularn Hazret-i Allh
(Ziya Paa)
ikrh: Bask, zorlama. beytinde dorularn yardmcs isim tamlamasnn tamlayan ve tamlanan yer deitirmi; ancak anlam bakmndan bir noksanlk ortaya kmamtr. Yanan gnllere ilhm bir gelir akn.
(Faruk Nafiz amlbel, Han Duvarlar)
cmlesinde de benzer bir durum sz konusudur (akn ilhm). 7. Kelime gruplar cmle iinde ya tek bir ge (zne, nesne, zarf tmleci, yer tamlaycs, yklem gibi) ya da cmlenin bir gesinin niteleyicisi, belirleyicisi olur: Besimin fikirlerini bilirdi.
(Peyami Safa, Yalnzz)
Son gln karsnda son blbl ah ederken Srma salm bu sabah baheme geldi erken
Birinci cmlede Besimin fikirleri bir isim tamlamasdr ve cmlede nesne grevinde kullanlmtr. kinci cmlede son gln kars kelime grubu bir isim tamlamasdr. Bu isim tamlamas, cmledeki zarf-fiil grubunun yer tamlaycs iken ana cmlenin zarf tmleci gesinin bir parasdr. Son blbl kelime grubu bir sfat tamlamasdr. Bu tamlama, zarf-fiil grubunun znesi olarak grev yaparken cmlenin zarf tmleci gesinin bir blmdr. Cmledeki kelime gruplarndan srma salm, tamlayan dm bir iyelik grubu olup cmlenin znesidir. Bu sabah sfat tamlamas cmlenin zarf tmlecidir. Baheme kelimesi ise tamlayan dm bir iyelik grubu olarak cmlenin yer tamlaycsdr.
Trke Cmle Bilgisi-I
YELK GRUBU VE SM TAMLAMASI

AM A
yelik grubunun ve isim tamlamasnn yap zelliklerini aklamak
yelik Grubu ve sim Tamlamasnn Yaps

sim tamlamas: sim soyundan iki veya daha ok kelimenin bir nesne, olay veya hareketin baka bir nesne veya ahsa ait olduunu bildirmek zere sistemli bir ekilde bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur.
sim soyundan iki veya daha ok kelimenin bir nesne, olay veya hareketin baka bir nesne veya ahsa ait olduunu bildirmek zere sistemli bir ekilde bir araya gelmesiyle oluan kelime grubuna isim tamlamas denir. Bu bir araya gelite aitlik, sahiplik, cins, tr, nitelik ve zellik gibi durumlarn ifade edilmesi amalanabilir. sim tamlamalarnda iki ge bulunur: tamlayan (belirten), tamlanan (belirtilen). Tamlayan, yardmc ge olduu iin tamlanandan yani temel geden nce gelir. Tamlayan ve tamlanan bir kelime veya kelime grubu olabilir. Tamlayan ilgi hli eki alarak kullanlabildii gibi eksiz de bulunabilir. Ancak tamlanan her durumda iyelik eklidir. Tamlayan + (ilgi eki ~ ) + Tamlanan + (iyelik eki) ______________________ ___________________ Kelime veya kelime grubu + Kelime veya kelime grubu ev +in tamlayan saat +in tamlayan kara gn tamlayan duvar + tamlanan ayar + tamlanan dost +u tamlanan
(Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir)
Cetlerimizden iki kii vatan haritasn benimsemilerdir. Alama yapmak iin en uygun zaman, scaklarn sonu.
(Emine Insu)
yelik grubu: lk kelimesi (tamlayan) ilgi hli eki alm bir zamir olan kelime grubudur.
Eer ilk kelime (tamlayan) ilgi hli eki alm bir zamirse bu kelime grubu iyelik grubu olarak adlandrlr. Bu yapdaki farkllk, tamlayan unsurun kelime tr bakmndan isim deil zamir olmasdr. yelik grubunda da tamlanan, bir isim veya isim ilevli bir kelime grubu olabilir. senin alman iyelik grubu sen + +in alma + +n ahs z. + ilgi h. eki isim + iyelik eki tamlayan tamlanan onun gr bizim gzel kzmz unun kt grn bunun zdd > iyelik grubu
Benim kronolojimi biliyor musun sen?

(Mustafa Kutlu, Bu Byledir)
1. Manzum metinlerde vezin vb. gereklilikler sebebiyle isim tamlamalarnda tamlayann tamlanandan nce gelmesi kuralna uyulmayabilir. Yani bazen tamlanan, tamlayandan nce gelebilir veya tamlayan ve tamlanan arasna baka kelimeler girebilir: mr bir dal gibi klarnn, sallanyor
rneinde klarnn mr kelime grubu bir isim tamlamasdr. Bu dizede hem grubun temel ve yardmc geleri yer deitirmi hem de araya tamlamaya dhil olmayan baka bir kelime grubu girmitir. Her birinn yetdince tkati
(Sleyman elebi, Mevlid)
rneinde ise tamlayan ve tamlanan isim yer deitirmemi; ancak iki ge arasna baka bir kelime girmitir. Aadaki verilen cmlelerde de bu sz konusu olaylarla ayn paralelde bulunan rnekler gemektedir: ndediler Ysufu getrdiler evresinde Ysufun oturdular
(eyyad Hamza, Ysuf u Zleyh)
indemek: Seslenmek, armak. Ad Ristetalis idi ol kiinn Kolayn bilr idi h iinn
(Hoca Mesud, Sheyl Nevbahr)
Kimn kim renci varsa derdine dermn istesn Kesdi benm bu rencmi dermn old bu derd bana
(Yunus Emre Divan)
renc: Ar, sz. Kamu mrn bu bir demdr safs Hakkat yok bunun dah beks
(Mehmed, Iknme)
kamu: Btn. 2. sim tamlamalarnda ve iyelik gruplarnda tamlayan ksmnn dt veya yazlmad grlr. Ancak tamlanandaki iyelik eki, ilev olarak bir ahs ifadesi tad iin tamlayandaki zamiri de belirtir. Yani tamlayan dm bir kelime grubu iyelik ekinden dolay, tek kelime bile olsa, iyelik grubu deerindedir: bilgisayarm (benim bilgisayarm), ayakkabn (senin ayakkabn), kitab (onun kitab), evimiz (bizim evimiz), gnlnz (sizin gnlnz), kyafetleri (onlarn kyafetleri). Aada verilen rneklerde de bu ekilde tamlayan dm iyelik gruplar bulunmaktadr: Bana ellerinle, yznle ve kalbinle getirdiin saadeti geri alamazsn, deil mi?
(Arif Nihat Asya, Sevgi Mektuplar)
Trke Cmle Bilgisi-I
Birgn sana zevl ire yce kaddn ine yire Budaklarun oda gire kaynaya kazan kza sa
(Yunus Emre Divan)
Bihamdi'llh her in buld yirin Kim eydr tline byle yirin

(Mehmed, Iknme)
3. Trkenin eski dnemlerine ait metinlerde isim tamlamalarnda iyelik ekli tamlayandan sonra ilgi hli eki getirilmeyen rneklere rastlanabilir: Kubben altnda bu cumhra bakarken imdi
(Yahya Kemal Beyatl)
dizesinde kelime grubunun tam hli senin kubbenin altdr. Ancak nce iyelik grubunun tamlayan gesi dm, sonra iyelik ekini bnyesinde tayan kubben kelimesine gelmesi gereken ilgi hli eki +in de getirilmemitir. Aadaki rnekleri de bu bilgiler nda inceleyelim: y pdih- lem-yezel kldum ynm senden yana bu yzm karasyla vasl isterem senden yana
(Yunus Emre Divan)
pdih- lem-yezel: Sonsuz, baki padiah; Allah. vasl: Kavuma. Yzleri nrndan evm told nr
Bun fikr idp fursatn gzledi Atas izin dyim izledi

Bu ende krar fikrm kanadn Ki aduk eyledi im onadn

(Mehmed, Iknme)
aduk: Kark, bozuk. onat: Doru, uygun. 4. sim tamlamalarnda tamlayan baka bir kelime grubu olabilir: inenmedi at nallar altnda cesedler
dizesinde eik yazlm ksm bir isim tamlamasdr. Bu tamlamada at nallar tamlayan, alt ise tamlanandr. Ancak tamlayan ge at nallar ayn zamanda baka bir isim tamlamasdr. Bu ekilde tamlayan baka bir isim tamlamas olan isim tamlamalar iin zincirleme isim tamlamas terimi de kullanlmaktadr. Ancak Trkoloji evrelerinde ve bilimsel kitaplarda bu terim genel kabul grmemitir. Yurdumuzda iek asnn hikyesini anlatmak istiyoruz.
(Emine Insu)
cmlesinde tamlayan baka bir isim tamlamas olan isim tamlamas karmza kmaktadr.
... mill messeselerin terkbi...

(Peyami Safa, Fatih-Harbiye)
Bu tamlamada mill messeseler tamlayan, terkb tamlanandr. Ancak tamlayan ge mill messeseler kendi iinde bir sfat tamlamasdr. Ben seni sevdgm in eer bah dirlerise ki cihan mlkin virem dah bahs yetmeye
(Yunus Emre Divan)
sim tamlamasnn tamlayan, bir sfat tamlamasdr. Mektuplarnn ve glgenin stne eilmek... en byk zevkimdir.
sim tamlamasnn tamlayan, bir balama grubudur. Gl reyhan kokus klara ma'k yeter k olanun ma'k hergiz ginden gitmeye
(Yunus Emre Divan)
sim tamlamasnn tamlayan, bir balama grubudur. Yolcu, keder ekme ki bu diyra denin Yolunda otlar biter, mezarda iekler!
sim tamlamasnn tamlayan, bir sfat-fiil grubudur. Sul cevab kelecisi buna deindr Bundan byle cihnum b-nihyet
(Yunus Emre Divan)
sim tamlamasnn tamlayan, bir tekrar grubudur. Saati Harun Reit zamannda bir arkl icat etmitir.
sim tamlamasnn tamlayan, bir birleik isim grubudur. Daha souk yerlerde yatmann stajn yapm olacam.
sim tamlamasnn tamlayan, bir isim-fiil grubudur. 5. sim tamlamalarnda ve iyelik gruplarnda tamlanan da baka bir kelime grubu olabilir: Dinle imdi bir nice vasfn anun
dizesinde anun bir nice vasf iyelik grubunun tamlayan anundur. Grubun tamlanan olan bir nice vasf ise kendi iinde bir sfat tamlamasdr.
10
Trke Cmle Bilgisi-I
Gnlm Maral'nn yakt kara haberi.

dizesinde de tamlanan ge kara haber bir sfat tamlamasdr. Anun asl v topra Rm idi Hner kamus ana ma'lm idi
dizesinde tamlanan, bir balama grubudur.

SIRA SZDE
Aadaki rneklerde belirtilen isim tamlamalarnn ve iyelik gruplarnn tamlanan geleSIRA SZDE rini inceleyiniz. YanarzDmemleketin t gibi Gen Osmanna NELM
S O R her Fakat o senin U eyi bildiini anlar.
DNELM S O R U

DKKAT
Birlikte yrdmz yolun bizi yuvaya gtrmesini istiyorum.

DKKAT
SIRA SZDE
Bilmiyor glmeyi skinlerinin binde biri

SIRA SZDE
AMALARIMIZ
inasinin sessizlii ve tabilii ona semtin muhabbetini kazandrmt.

AMALARIMIZ
K T A P
6. Bir isim tamlamas baka bir isim tamlamasnn tamlanan olduu zaman ana tamlamann iyelik ekini tar. st ste iki iyelik eki kullanlmaz: resimE V Z Y O N TEL tamlayan (eksiz ilgi hli)
NTERNET Ahmet Hamdi+nin tamlayan ( +in: ilgi hli eki)
K T A P
TELEVZYON
defter+i : belirtisiz isim tamlamas tamlanan ( +i: iyelik eki) resim defter + i : belirtili isim tamlamas tamlanan ( +i: iyelik eki)
NTERNET
SM TAMLAMALARININ TRLER
sim tamlamalar ilgi hli eki ve iyelik eki alma SIRA SZDE bakmlarndan grupta ele alnr: Belirtili sim Tamlamas D Belirtisiz sim N E L M Tamlamas Eksiz (Taksz) Tamlama
S O R U
sim tamlamasnda yardmc unsur tamlayandr ve daima ilgi hlindedir. lgi hli, ismin ekli SIRA SZDE +un/+n; +nn/+nin, +nun/+nn) veya eksiz kullanld bir (+n /+in, hlidir. Tamlayan; ekli ilgi hlinde kullanlyorsa belirlilik, eksiz ilgi hlinde kullanlyorsa belirsizlik ifadesi tar: Bahenin kaps ifadesinde bahe bilinen, belirli DNELM bir bahe; bahe kaps ifadesinde ise bahe herhangi bir bahedir. lgi hli eki alan rnekte tamlayan belirlilik; eksiz rnekte ise belirsizlik, genellik vardr. sim O R U tamlamalar,S ilgi hli eki ve iyelik eki alma bakmlarndan grupta ele alnr: Alanda belirtili K A T tamlamas yerine belirtili ad tamlamas; belirtisiz isim tamlamaD K isim s yerine belirtisiz ad tamlamas terimleri de kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
11
Belirtili sim Tamlamas

tamlayan + ilgi hli eki tamlanan + iyelik eki +n/+in/+un/+n +/+i/+s/+si +nn/+nin/+nun/+nn +lar/+leri _____________________________ + _____________________ yardmc ge temel ge Belirtili isim tamlamas, tamlayan ilgi hli eki alan isim tamlamalardr. Belirtili isim tamlamalarnn belirtilen ve belirteni (tamlanan ve tamlayan) arasnda geici bir ilgi vardr. Yani tamlayan gesi ilgi hli ekini alarak tamlanan geye geici olarak balanr, bu iki ge arasnda srekli bir ilgi yoktur (Alinin defteri, okulun kaps, kitapln raf, kuun kafesi gibi). Ayrca belirten deise de ana kavram deimez. Bundan dolay belirtili isim tamlamas birleik kelime yapmaya pek elverili deildir. ki kelime arasnda anlam kaynamas olmaz; yani belirtme grubu, yeni bir kavram karlamaz. Ancak argo nitelikli baz abartl anlatmlarda ve kuvvetlendirme, stn tutma anlam tayan baz ifadelerde belirtili isim tamlamalar birleik kelime gibi kullanlabilir: elinin kr, devenin nal, kan kuras, maln gz; yolun sonu, szn ksas, delinin biri... Tramvayn lambalar yanmt.
cmlesinde tramvay tamlayandr, lambalar tamlanan. Grld zere yardmc ge olan tamlayan, ilgi hli eki alm ve temel ge olan tamlanandan nce gelmitir. Onlarn adlarn gkte iken yere indirmemilerdi.
(Emine Insu)
Bu cmlede ise eik yazlan ksm bir iyelik grubudur. yelik grubunu bir isim tamlamas olarak kabul eden dilcilerin grleri dikkate alnrsa iyelik grubu yaps ile belirtili isim tamlamas yapsnn birbirinden farkl olmad grlr. Fark, tamlayann birinci ahslarda +m ilgi hli ekini; tamlanann da birinci ve ikinci ahslarda +m, +mz/+miz/+muz/+mz, +n ve +nz/+niz/+nuz/+nz iyelik eklerini almasdr: yelik Grubu benim kitabm senin kitabn onun kitab bizim kitabmz sizin kitabnz onlarn kitaplar Belirtili sim Tamlamas dersin kitab delikanlln kitab Alinin kitab Hamdinin, Kaann ve Yavuzun kitaplar
Paris, Meralin ryas, Ferihann salarnda balyordu.

Akdenizin dalgas gnlm kadar tamad.

inasinin tabiat byle idi.

12
Trke Cmle Bilgisi-I
Mustafnun Mevlididr bu kelm

Ysufun kardalarna degrr Nice grdi yoruld haber virr

Mzeyyen old meclis kalmad kem Gln yanana dmidi ebnem

(Mehmed, Iknme)
Sleymnun tahtna d olup oturdun bil Dive periye dpdz hkmleri itdn tut
(Yunus Emre Divan)
1. Belirtili isim tamlamalarnn tamlayan, yine bir isim tamlamas veya baka bir kelime grubu olabilir: a. Belirtili isim tamlamalarnn tamlayan, isim tamlamas veya iyelik grubu olabilir: Sonunda kendinizi Seluk sultanlarnn ehrinde bulursunuz.
cmlesinde Seluk sultanlar bir belirtisiz isim tamlamasdr. Bu belirtisiz isim tamlamas, ana tamlamann tamlayan grevindedir. Seni dnmek uykusuz gecelerimin tesellisi.
cmlesinde ise uykusuz gecelerim tamlayan dm bir iyelik grubudur. Bu iyelik grubu, ana tamlamann tamlayan grevindedir. Yanaun gllerinn rengi solm Ki Rm yirlerine Zeng tolm
(Mehmed, Iknme)
b. Belirtili isim tamlamalarnn tamlayan, sfat tamlamas olabilir: Topraa diz vuruu da gibi bir zeybein.
dizesinde da gibi bir zeybek bir sfat tamlamas olup ana tamlamann tamlayandr. O zamann Erzurumu, on yl sonra 1923te grdm Erzurum'dan ok bakayd.
cmlesinde o zaman sfat tamlamas, ana tamlamann tamlayandr. Birbirine zt duygularn hcumuna urad.
13
Sekiz umaun hrisi eger bezenp geleler Senn sevgnden zgeyi gnlm hi kabl itmeye
(Yunus Emre Divan)
Bir aacun kim olmaya nihli Irak grme yakn olur zevli
(Mehmed, Iknme)
c. Belirtili isim tamlamalarnn tamlayan, balama grubu olabilir. Aadaki rneklerde altlar izilmi olan gruplar, balama grubudur ve isim tamlamalarnn tamlayan gesi grevindedir: Mektuplarnn ve glgenin zerine eilmek en byk zevkimdir.
Grmez misin sen aruy her bir iekden bal ider Sinek-ile pervnenn yuvasnda bal olmaya
(Yunus Emre Divan)
Ey cnum u barumun presi yoh durur ol nesnenn resi

. Belirtili isim tamlamalarnn tamlayan, sfat-fiil grubu olabilir. Verilen rneklerde grld zere eik yazlm isim tamlamalarnn tamlayanlar, bir sfat-fiil grubudur: Kan szyor kana hi doymayann Duvardan duvara vuran bandan
eytann emri, seni sevenin ricalarndan ar bast.

Gl reyhan kokus klara ma'k yeter k olanun ma'k hergiz ginden gitmeye
(Yunus Emre Divan)
g: Akl. hergiz: Asl. d. Belirtili isim tamlamalarnn tamlayan, unvan grubu olabilir: Zkir Beyin hazr cevapll bunlarn en ksasn, itiraza yer brakmayann bulmutu.
Fiz Beyin ba hla kmldamyor, fakat titreyerek hafife sallanyordu.

Yavuz Sultan Selim Hnn nnde Ok atan ihtiyar Bekta Suba

14
Trke Cmle Bilgisi-I
Yukardaki rnek cmlelerde belirtili isim tamlamalarnn tamlayan gesi, altlar izilerek belirtilen unvan gruplardr. e. Belirtili isim tamlamalarnn tamlayan, birleik isim grubu olabilir: Karacaahmedin sszdr yolu.
Celleddin Harezmahn elilerini burada kabul etti.

Bayndr; ata soyunca Arslan Yabgunun Trkmenlerindendir.

(Emine Insu)
2. Belirtili isim tamlamalarnn tamlanan, yine bir isim tamlamas veya baka bir kelime grubu olabilir: a. Belirtili isim tamlamalarnn tamlanan, sfat tamlamas olabilir: Gazeteyi ald, katlad, ceketinin d cebine soktu.
Bir kenarda grnd beldenin vran han

Gzel kzdur h Fagfrun ol Gne grmege an bulmaya yol

Yukardaki rneklerde alt izili olan kelime gruplar sfat tamlamasdr. Bu sfat tamlamalar, belirtili isim tamlamasnn tamlanan gesini oluturmaktadr. b. Belirtili isim tamlamalarnn tamlanan, balama grubu olabilir. Aadaki rneklerde altlar izilmi olan kelime gruplar balama grubudur ve isim tamlamasnn tamlanan olarak grev yapmaktadr: O zaman da seni Ankarann parltsndan ve kalabalndan ve tekliflerinden kskandm syleyebilirim.
Sk sk temaslarla birbirlerinin malmat ve ihtisaslarn mbadele ettiler.

Anun asl v topra Rm idi Hner kamus ana ma'lm idi

c. Belirtili isim tamlamalarnn tamlanan, say grubu olabilir: Ayn yirmi drd de geti.
. Belirtili isim tamlamalarnn tamlanan, isim-fiil grubu olabilir: Resm niann nikh gnne braklmasn istedi.
15
d. Belirtili isim tamlamalarnn tamlanan, sfat-fiil grubu olabilir: Fahriye, biraz evvelki hadisenin bu sinirlilii uyandrdn anlyordu.
3. Belirli isim tamlamalarnn birden fazla tamlayan olabilir: Etilerin, Frigyallarn, Lidyallarn, Roma ve Bizans'n, Seluk ve Osmanl Trklerinin zamannda bu, hep byle olmutur.
cmlesinde belirtili isim tamlamasnn be farkl tamlayan vardr. Bunlardan ikisi ise balama grubudur. Yusuf atlar kamlayp kprtsz kavaklarn ve stlerin, ardakl kahvenin, inili emenin ve ar camiinin nnden geti gitti.
(Sevin okum, Austos Baa)
4. Belirtili isim tamlamalarnn birden fazla tamlanan olabilir: kredebilmenin eni, boyu, boyutu yok, k by yok.
(Emine Insu)
Lnaparkn neonlar, florasanlar geceyi gecelikten karyor.

Hr olmak istersen olma cihnn Zevkinde safsnda gamnda kederinde

(Ziya Paa)
Dinliyenn gide gnli gussas

gussa: Keder, gam. 5. Belirtili isim tamlamalarnda tamlayanla tamlanan arasna baka kelimeler girebilir: ocuun o akam kederinin iddetinden gzlerine uyku girmedi.
(Yakup Kadri Karaosmanolu, Kiralk Konak)
cmlesinde ocuun gzleri isim tamlamasnda tamlayan ve tamlanan arasna grupla hibir anlam ba olmayan yabanc geler girmitir. Bu msran bulunduu mseddesin hne beyiti ise eyh Galibin bence tek kehanetidir.
Bu hkdn- fennn karard her ekli

(Sleyman Nazif)
hkdn- fen: Fani dnya, fanilik dnyas. 6. Belirtili isim tamlamalarnda tamlayan ve tamlanan yer deitirebilir: Baka da hi aladn grmemilerdi Bayndrn.
(Emine Insu)
16
Trke Cmle Bilgisi-I
Ne kadar sf idi sms bu mmin neferin

Sular nasl boa akarsa bir derenin

(Yaar Nabi Nayr)
Grld zere yukardaki rneklerde Bayndrn alad, bu mmin neferin sms ve bir derenin sular isim tamlamalar yer deitirmitir, hatta iki cmlede tamlayanla tamlanan arasna baka kelimeler de girmitir. 7. Belirtili isim tamlamalar: a. Bir nesnenin baka bir nesneyle ilgisi olduunu gsterir: Alinin defteri (Defter Aliye aittir.), ocuun paltosu (Palto ocua aittir.), defterin sahibi vb. b. Parann btne ait olduunu gsterir: vapurun bacas (Baca, vapura aittir.), evin odas (Oda, eve aittir.), srann blmesi (Blme, sraya aittir.) vb. c. Bir niteliin bir nesneye ait olduunu gsterir: suyun yeili (Yeillik suya aittir.), ekmein tazesi (Tazelik ekmee aittir.), iinin tembeli vb. . Durumun, onu oluturana ait olduunu gsterir: anann kederi (Keder, kederlenen anaya aittir.), ocuun kahkahas (Kahkaha, onu atan ocua aittir.), mminin duas (Dua, onu eden mmine aittir.) vb. d. Bir miktarn bir nesneye ait olduunu gsterir: gazn litresi (Bir litrelik miktar, gaz nesnesine aittir.), basmann metresi (Bir metrelik miktar, basma nesnesine aittir.), esansn gram, fasulyenin kilosu vb. (Ediskun, 1988:1171) 8. Belirtili isim tamlamalarnda vurgu, tamlayan ve tamlanan bakmndan ayndr. Yani her iki ge kendi vurgusunu tar: yolun sonu Hamdinin kardei hayatn bahar
Belirtisiz sim Tamlamas

tamlanan + iyelik eki +/+i/+s/+si/+lar/+leri _____________________ + ______________________ yardmc ge temel ge Tamlayan ilgi hli eki almam olan isim tamlamalardr. Bu tamlamalarda tamlayan (belirten); tamlanann (belirtilenin) cinsini, eidini, trn, kaynan, niteliini, yerini, zamann vb. gsterir: ocuk kyafeti (Kyafet ocuk cinsine aittir.), kadn orab, erkek sesi vb. Belirtisiz isim tamlamalar tamlayana ilgi hli eki getirilerek belirli yaplabilir; ancak tamlamada anlam deimesi meydana gelir ve genel anlam kaybolur: ocuun kyafeti (Kyafet bir ocua aittir.), kadnn orab, erkein sesi vb. Belirtisiz isim tamlamasnda, tamlayan ilgi hli eki almasa da tamlamay olutururken tamlanana olan ball ve ilgisi belirtili isim tamlamasna oranla daha kuvvetlidir. Bu ilgi, ayn zamanda sreklidir. Ayrca bu yapda grubu oluturan kelimeler anlamca kaynamaya ok msaittir. Bu yzden belirtisiz isim tamlamas kalbnda ok eitli anlamlarda birleik kelime yaplabilmektedir (buzdolab, yaz tahtas, boya fras, namaz seccadesi; vine r, kavun ii, gl kurusu; ada tavan, akal erii, deve kuu, dana burnu, bal kaba vb.). Belirtisiz tamlamann birleik isim deerinde olmas sebebiyle birok yer, makam, kurum, memuriyet, kitap, eya vb. nesne isimleri bu tamlama ekliyle olutamlayan +
17
turulur (Beypazar, Kireburnu, Zeytinburnu, Rumeli, Saraolu, Krklareli, Boazii vb.). iir dilinde ve konuma dilinde belirtili isim tamlamasnn tamlayan ve tamlanan geleri yer deitirebildii hlde belirtisiz isim tamlamasnn tamlayan ve tamlanan geleri yer deitiremez. On yl var ayrym Kna Dandan Baba ocandan, yr kucandan
Yukardaki dizelerde Kna Da, baba oca ve yr kuca birer belirtisiz isim tamlamasdr. Bu belirtisiz isim tamlamalarnda kna, baba, yr kelimeleri tamlayan, yani yardmc gedir ve ilgi hli eki almamtr. Da, ocak ve kucak kelimeleri ise tamlanan, yani temel gedir ve iyelik eki almtr. Tamlamalarda temel genin yardmc geden sonra geldiini ve araya baka ilgisiz kelimelerin girmediini gryorsunuz. Trk kadn budur Mehmet Ali, ben bakaym.
(Emine Insu)
Balam akmaya oban emesi

Zira ben muhabbet hastasym.

Ol sadefden old ol dr dnesi

Tanr adn anuban girem sze T ki ine Tanrdan rahmet bize

Getrmi kitbda ol uslu kii Ki Hak rahmeti olsun anun ii

Gnlm canum aklum bilm senn ile karr ider Can kanad auk gerek uuban dosta gitmee
(Yunus Emre Divan)
1. Belirtisiz isim tamlamalarnn tamlayan, yine bir isim tamlamas veya baka bir kelime grubu olabilir: a. Belirtisiz isim tamlamalarnn tamlayan, baka bir belirtisiz isim tamlamas olabilir: Aada verilen rneklerde mdriyet kaps, at nallar ve fikr sahrs kelime gruplarnn birer belirtisiz isim tamlamas olduunu ve baka bir belirtisiz isim tamlamasnn tamlayan gesi olarak grev yaptklarn gryorsunuz. Nihayet, onu mdriyet kaps nnde, muallimlerden birisiyle konuurken grd.
18
Trke Cmle Bilgisi-I
inenmedi at nallar altnda cesedler

Fikr sahrs iine girdi u

b. Belirtisiz isim tamlamalarnn tamlayan, bir sfat tamlamas olabilir: Aadaki rneklerde altlar izilerek belirtilmi olan kelime gruplar birer sfat tamlamasdr. Bu sfat tamlamalar, ayn zamanda belirtisiz isim tamlamalarnn tamlayan gesi olarak grev yapmaktadr. Yedi kat gk ehli cmle geldiler.
Yaknmda kara gn dostu bildiim seni bulamazsam ne olurum.

Ol kii yol eridr garib gnller yrdur Bir sz diyem tutarsa yidr eker baldan ana
(Yunus Emre Divan)
Ben seni sevdgm in eer bah dirlerise ki cihan mlkin virem dah bahs yetmeye
(Yunus Emre Divan)
c. Belirtisiz isim tamlamalarnn tamlayan, balama grubu olabilir: Milliyet ve isim farklarndan baka hibir ey yoktu.
ledik llere blbl ve gl efsneleri

Hepimiz Hamletten daha keskin bir olmak veya olmamak davas iinde yasyoruz.
Gl reyhan kokus klara ma'k yeter k olanun ma'k hergiz ginden gitmeye
(Yunus Emre Divan)
. Belirtisiz isim tamlamalarnn tamlayan, ikileme olabilir: Bir de Ankara-Adana bahsi zerinde fena bir mektubumu okuyacaksn.
Sul cevab kelecisi buna deindr Bundan byle cihnum b-nihyet

(Yunus Emre Divan)
d. Belirtisiz isim tamlamalarnn tamlayan, isim-fiil grubu olabilir: Sen, fena bir insan iyi yapmak kudretindesin.
19
Kahramansz yaamak kahrna mahkmdurlar.

e. Belirtisiz isim tamlamalarnn tamlayan, mstakil bir cmle olabilir: Ve bilhassa isterdim ki "Gesi balarnda bir top glm var." trksn sylesin.
Kararmn bir sebebi de Ne kar? szdr.

Ne yapaym, gnlme sz anlatamadm. manasn bin trl mitsiz tavrlarla anlatmaya alyordu.
(Hseyin Rahmi Grpnar, Mrebbiye)
2. Belirtisiz isim tamlamalarnn tamlayan zel bir isimse anlam bakmndan belirlilik kazanabilir: Van Gl, Dicle Nehri, Antalya ili vb. Kime benzer benim Atlas Denizinden koparak
Gelecek soframa avdette Moha kahraman

3. Belirtisiz isim tamlamasnda vurgu, tamlayan zerindedir: ezan vakti ku dili su sesi
Eksiz (Taksz) Tamlama

Bazen iki ismin hibir ek almadan yan yana gelmesiyle de tamlama yaplmaktadr. Taksz tamlama diye nitelendirilen bu yapdaki kelime gruplarnn bir ksm, yabanc dil kurallarnn dilimize tatbik edilmesiyle olumu ekillerdir. Son yllarda Trkeye iyice yerlemeye balayan Bat kkenli kelimelerle beraber, ngilizce isim tamlamas kalbnn da dilimize yerletirilmesiyle, kelimeleri bu yabanc kalba sokarak birleik kelimeler tretilmektedir. zellikle kurulu ve firma isimlerinde bu yapdaki birleikler gittike yaygnlamaktadr: Pera Palas, Deniz Otel, Baak Sigorta, ekerbank, Ttnbank, Demirbank, Vakfbank, Smerbank, lyas Restoran, Robert Kolej, Hisar Optik, Seluk Hal, Yksel Bfe vb. Bir de tamlanan baa almak suretiyle yaplan kurulu isimleri vardr: Eczane Kardelen, Restoran Bekir, Sinema 74 gibi. Bunlar dilimizin kurallarna aykr olup tamamen yabancya zentiden kaynaklanan kullanl biimleridir. Eksiz tamlama yapsndaki birleiklerden bir ksm da belirtisiz isim tamlamas, edat grubu, balama grubu gibi baz kelime gruplarndan ksaltma yoluyla meydana gelmektedir: Paabahe < Paa+bahesi, Mimar oba < Mimar+obas, Kurtkale < Kurt+kalesi, Vezirkpr < Vezir + kprs, amky < am+ky, Keiren < Kei+reni, Akale < A+kalesi; anneanne < anne+annesi, babaanne < baba+annesi, stanne < st+annesi, st karde < st+kardei, aortay < a+ortay, metrekare < metre+karesi, dilbilim < dil+bilimi, emlk market < emlk+marketi, kare
20
SIRA SZDE
Trke Cmle Bilgisi-I
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kk < kare+kk, dipnot < dip+notu, bart < ba+rts, tanzim sat < tanzim+ sat, gnDte< E L M tesi vb. N gn+ Gk perdenin ardndan ne sr varsa belirdi.
S O R U
SIRA K A T D K SZDE SIRA N E L M D SZDE

S O R U AMALARIMIZ
DKKAT K T A P
SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
Eksiz tamlama kalbyla oluturulan birleik kelimelerden bir ksmnda tamlayan, tamlaSIRA K A T D K SZDE nann neden yapldn gsterir: yn orap, ipek mendil, altn bilezik, gm yzk, naylon gmlek, teneke kutu, demir kap, bakr tepsi, elik tencere, gm atal, elmas SIRA SZDE D tarak, M yzk, baa N E Lprlanta kpe, kadife pantolon, sac levha, lastik top, kerpi duvar, alminyum dorama, cam kavanoz, ta kpr, tahta sandk, kee klah, samur krk, sa soba gibi.S O R U AMALARIMIZ Bu yapdaki kelimelerin bazs da benzerlik ilikisiyle kurulmu birleiklerdir: hill ka, inci di, kepe kulak, elma yanak, servi boy, tun bilek, srma sa, tilki ocuk, elik DKKAT K T A demir leblebi, naylon fatura vb. irade, demir perde, P Bu ekilde iki ismin yan yana getirilmesiyle kurulmu eksiltili birleiklerin says olduka SIRA SZDE fazladr. Ancak bu kalptaki birleiklerde, yani tamlanann neden yapldn veya neye benzediiniEifade Zeden yaplarda, ilk kelime yani belirten, sfat grevinde olup belirtileni T LEV YON nitelendirmektedir. Bu bakmdan eksiz tamlamalardan bu iki ilevde kurulmu olanlarn AMALARIMIZ isim tamlamas deil sfat tamlamas olarak deerlendiren grler de vardr. Eksiz tamlama kalbyla oluturulan birleik kelimelerle ilgili olarak daha geni bilgiyi, K T A P Mustafa zkann Yapl, Yazl ve Kullanllar Bakmndan Birleik Kelimeler (lm Aratrmalar 2, stanbul 1996, s. 95-110.) adl makalesinde bulabilirsiniz.
NTERNET
TELEVZYON
SM TAMLAMASININ LEVLER
AM A
TELEVZYON
NTERNET
sim tamlamasnn ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rnekleriNTERNET ni zmlemek
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan sim Tamlamalar

sim tamlamalar baka bir kelime grubunun gesi olabilir: 1. sim tamlamalar, baka bir isim tamlamasnda tamlayan olarak grev yapabilir: Teneir tahtas stnde o gn Bakmaz olmutular artk bu bizim dnyaya
beytinde tamlayan, bir belirtisiz isim tamlamasdr. Arkasnda dnya ticaretinin byk bir paras vard.
cmlesinde de tamlayann bir belirtisiz isim tamlamas olduunu gryoruz.
21
Temmet tc-drun h sensin Sadet gklerinn mh sensin

(Mehmed, Iknme)
mh: Ay. 2. sim tamlamalar, sfat tamlamasnda sfat olarak grev yapabilir: phesiz o da Mevln'nn syledii eyleri sylyordu.
cmlesinde sfat tamlamasnn sfat unsuru, Mevlnnn syledii kelime gru budur ve bu grup bir isim tamlamasdr. Hem yine bizden selm yrnlara Dah ol dn ra immlara
sim tamlamas, sfat tamlamasnn sfat gesidir. rak: Ik, kandil. eh eydr ana iy akl issi dn Yarar kimse her iin sana dene
(Mehmed, Iknme)
sim tamlamas, sfat tamlamasnn sfat gesidir. akl issi dn: Akl sahibi bilgin. 3. sim tamlamalar, sfat tamlamasnda isim gesi olarak grev yapabilir: Her tarafta bir antiye manzaras vard.
Sfat tamlamasnda tamlamann isim gesi, bir isim tamlamasdr. Sen bu cihan mlkini Kafdan Kafa duttun tut Ya bu lem maln oynayuban utdun tut
(Yunus Emre Divan)
sim tamlamas, sfat tamlamasnn isim gesidir. Yorar-iken Ysufa u bu szi itdi ol Yakbun gey kz
sim tamlamas, sfat tamlamasnn isim gesidir. 4. sim tamlamalar, edat grubunda isim gesi olarak grev yapabilir: phesiz btn bunlar slm dnyas iin yeni eyler deildi.
sim tamlamas, edat grubunun isim gesidir. Gnn yla beraber ekilirler, giderler.
sim tamlamas, edat grubunun isim gesidir.
22
Trke Cmle Bilgisi-I
Cmlede Kullanllar Bakmndan sim Tamlamalar

sim tamlamalar, cmle iinde grev alma bakmndan ok etkindir. Cmle iinde zne, nesne, yer tamlaycs, zarf tmleci ve yklem olabilir. sim tamlamalar, temel cmlelerde btn olarak bir ge deeri tayabilir ve bu, ok yaygndr. Ancak bazen isim tamlamalar bir genin niteleyicisi veya paras olabilmektedir. Bu durumun gerekletii anlarda da o ge byk oranda bir yan cmle olmaktadr: Tata turan zhidn gzleri seni grrse Tesbihini unudup ol ayruk secde de itmeye
(Yunus Emre Divan)
beytinde isim tamlamas, art cmlesinin znesi iken temel cmlenin zarf tmleci, daha dorusu temel cmlenin zarf tmlecinin tamamlayc gesi olmaktadr. Yine Yehda eydr ip takun biline T ine Ysuf kuyu dibine
beytinde de isim tamlamas yan cmlenin yer tamlaycs iken temel cmlenin zarf tmlecinin bir paras olmutur.
sim Tamlamasnn zne Olarak Grev Yapmas

Sonun ademdir diyor, insana yolun hli.
Atatrk Park yeniden tanzim ediliyor.

Onun az ok bir masraf var.

Osmanl devri, Fatihin veziri Byk Mahmud Paa tarafndan yaptrlm bir han ve bedestenle balar.
Selminin yz solgundu.
Maarif mdr raporu, ayyalyla maruf bir mfettie havale etmiti.

(Reat Nuri Gntekin, Dudaktan Kalbe)
nsanlarn hepsi birer canbazdr.

(Emine Insu)
Gnlm Maral'nn yakt kara haberi.

Didi grdm ol habbn annesi

klarun gnli gzi ma'k diye gitmi olur

(Yunus Emre Divan)
23
Yanaun gllerinn rengi solm

(Mehmed, Iknme)
sim Tamlamasnn Nesne Olarak Grev Yapmas

Kahramanlar zaferin srrn benden duydu.
Benim kronolojimi biliyor musun sen?

Cetlerimizden iki kii vatan haritasn benimsemilerdir.

Besimin fikirlerini bilirdi.

Aclk fennini bir sanat haline getirdim.

inasi bir gn evvelki azaplarnn hepsini hatrlad.

Bekledik hi gelmeyen yamurunu gklerin

Allah adn zikr idelm evvel

sim Tamlamasnn Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas

Ellerim taklrken rzgrlarn sana Asld arabamz bir dan yamacna
Ne zaman o bankann ardna srtm verdim?

Muharebeyi kaybedince Ankara kalesine kapanr.

nsan vcudunda lzumsuz bir organ yoktur.

On yl var ayrym Kna Dandan Baba ocandan, yr kucandan

Ben tavassut ederek mhendis mektebine yazdrdm.

Naslsn sevgilim? diye Berrinin iki yanandan pt.

(Emine Insu)
24
Trke Cmle Bilgisi-I
Eski Darlfnun binasnn nnde durdu.

(Peyfami Safa, Fatih-Harbiye)
Klmagl hi kimse aybna nazar.

Sensz iki cihan benm zindn grinr gzme.

(Yunus Emre Divan)
Katumda benm var idi bir kitb.

Miskin Yunus zehr-i katil k elinde tiryk olur.

(Yunus Emre Divan)
Cihnun yzinden ald nikb.

sim Tamlamasnn Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas

Can atar baheye mihmanlarm akam ezan
Bayram sabah gne bile baka trl, deta ruhan doard.

Ablamn ayaklarn lengerdeki scak suyun iinde kpkrmz kesilmi grnce, sabah karanl, canm istakoz istedi.
Bu mddet zarfnda yeni bir eserini de tamamlayacakm.

Prenses Cavidan, her sene yaz sonunun byle en gzel bir gecesinde doup yaayacak.
Gece yarsnda ulam a.

(Emine Insu)
le st atmla kasabay bulunca

sim Tamlamasnn Yklem smi Olarak Grev Yapmas

Bu, esasnda, ark ve Garp meselesidir.
En muhteem kasdelerin kahramnsn!

Ben beni bildim bileli, komumuzun oludur.

25
Kurduu Bayramye tarikat esnaf ve iftinin tarikatidir.

Ben de evin iindeyim.

Mehtabn en gzel gecesiydi.

Melek Hanm ihtiyar bir yemi tccarnn son ocuuydu.

Sanki bir bekleyenin yuvasyd her yal

Enbiynun eksz ol sultndr

Ab- Hayatun emesi klarun vislidr

(Yunus Emre Divan)
Aadaki rneklerde isim tamlamalarn cmlede kullanllar bakmndan inceleyiniz. SIRA SZDE Kamu mrn bu bir demdr safs. Anun asl v topra Rm idi. Hner kamus ana ma'lm idi. ehn buyrun gzetdi vezr. Bildi Ysuf bunlarun nitdgini ldrmek kasdn bunlarun itdgini. Akamstleri, artklar toplamaya gelenler olurdu. Git bu mevsimde, gurb vakti, Cihangirden bak.
(Yahya Kemal) TELEVZYON
DNELM S O R U
SIRA SZDE
(Mehmed, Iknme)
DNELM S O R U

DKKAT DKKAT

SIRA SZDE
SIRA SZDE

K T A P (Sevin okum)
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bu fodullk nindur gel beri miskinlie ge.

(Yunus Emre Divan)
Gzel kzdur h Fagfr'un ol.
NTERNET
NTERNET
26
Trke Cmle Bilgisi-I
zet
A M A
Sz dizimini oluturan kelime gruplarn kavramak Sz dizimi, salkl ve dzgn bir cmle kurmann yollarn aratran ve bunun kurallarn ortaya koyan bir dil bilgisi alandr. Kelime gruplar ise sz diziminin temel konusu olan cmleyi oluturan bir yapdr. Dilde bazen nesnelerin, durumlarn ve hareketlerin nicelikleri ve nitelikleri hakknda bilgi vermek iin kelimeler tek bana yeterli gelmeyebilir. Byle durumlarda birden fazla kelime bir araya gelir, bir grup oluturur ve anlatlamayan o olay, hareketi veya nesneyi ifade eder. fadeyi kolaylatran, netletiren, zenginletiren bu yeni yapya kelime grubu denir. Kelime gruplar; bnyesinde birden fazla kelime bulunduran, yap ve anlam bakmndan bir btnlk gsteren, cmlede de bir btn olarak kullanlan ve herhangi bir yarg bildirmeyen dil birlikleridir. Bu birlikler, tek bir nesneyi, tek bir kavram veya tek bir hareketi karlamak zere yan yana gelir; dolaysyla cmlede veya baka bir kelime grubunun iinde tek bir kelime gibi ilev grr. Kelime gruplarnda grubu oluturan kelimeler, belli bir dzen ve kural erevesinde arka arkaya gelir. Trkede kelimelerin diziliindeki sray belirleyen temel kural, yardmc gelerin (belirten) nce, temel gelerin (belirtilen) ise sonra gelmesidir. Kelime gruplarnda da genellikle Trkenin bu kural geerlidir. Kelime gruplarnn zellikleri yle sralanabilir: Kelime gruplar; ihtiya annda tek kelime ile anlatlamayan olay, hareket ve varlklar ifade etmek iin kullanlr. Kelime gruplar; nesnelerin, hareketlerin ve durumlarn niteliklerini, anlamlarn belirtir; onlar ayrntl olarak ifade eder, geniletir ve pekitirir. Bu sebeple kelime gruplarna belirtme grubu da denebilir. Kelime gruplar, anlam ve yap bakmndan btnlk gsterdii iin cmle iinde tek bir kelime gibi ileme tabi tutulur. ekim eki, grubun en sonundaki kelimeye getirilir. Kelime gruplar bir yarg bildirmez. Bu zelliiyle de cmleden farkldr, yani kelime gruplar yarg bildirmedikleri iin yan cmle veya cmlemsi olarak da deerlendirilemez.
Kelime gruplar, ayn zamanda baka bir kelime grubunun gesi olarak da grev yapabilir. Kelime gruplarn oluturan geler iir dilinde veya konuma dilinde yer deitirebilir. Ancak bu yer deitirme durumlarnda grubun cmledeki ilevinde ve anlamnda bir eksilme ve deime olmaz. Kelime gruplar cmle iinde ya tek bir ge (zne, nesne, zarf tmleci, yer tamlaycs, yklem gibi) ya da cmlenin bir gesinin niteleyicisi, belirleyicisi olur. yelik grubunun ve isim tamlamasnn yap zelliklerini aklamak sim soyundan iki veya daha ok kelimenin bir nesne, olay veya hareketin baka bir nesne veya ahsa ait olduunu bildirmek zere sistemli bir ekilde bir araya gelmesiyle oluan kelime grubuna isim tamlamas denir. sim tamlamalarnda iki ge bulunur: Tamlayan (belirten), tamlanan (belirtilen). Tamlayan, yardmc ge olduu iin tamlanandan, yani temel geden nce gelir. Tamlayan ve tamlanan, bir kelime veya kelime grubu olabilir. Tamlayan, ilgi hli eki alarak kullanlabildii gibi eksiz de bulunabilir. Ancak tamlanan her durumda iyelik eklidir. Eer ilk kelime (tamlayan) ilgi hli eki alm bir zamirse bu kelime grubu iyelik grubu olarak adlandrlr. Bu yapdaki farkllk, tamlayan unsurun kelime tr bakmndan isim deil zamir olmasdr. yelik grubunda da tamlanan, bir isim veya isim ilevli bir kelime grubu olabilir. sim tamlamalar, ilgi hli eki ve iyelik eki alma bakmlarndan grupta ele alnr: Belirtili sim Tamlamas Belirtisiz sim Tamlamas Eksiz (Taksz) Tamlama sim tamlamasnn ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek sim tamlamalar, dier kelime gruplar iinde grevli olabilir. sim tamlamalar, cmlede farkl grevlerde bulunabilir.
A M A
A M A
27
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki tamlamalardan hangisi bir iyelik grubudur? a. televizyon kanal b. radyo frekans c. senin televizyonun d. polis arabasnn sireni e. elin adam 2. Aadaki isim tamlamalarndan hangisinin tamlanan baka bir isim tamlamasdr? a. Ahmetin eski dostu b. Beyolunun ukurcuma Mahallesi c. atn uzun yelesi d. tarihin arka odas e. defterin bo yapraklar 3. Bir isim tamlamas baka bir isim tamlamasnn tamlanan olduunda ana tamlamann iyelik ekini tar, st ste iki iyelik eki kullanlmaz. Aadakilerin hangisinde buna aykr bir rnek vardr? a. etenin elebas b. Alinin nfus czdan c. snfn yaz tahtas d. evin elektrik prizi e. kitabn basm says 4. Aadaki tamlamalardan hangisi, yap bakmndan dierlerinden farkldr? a. hanmeli b. aslanaz c. el feneri d. yolun sonu e. bit pazar 5. Aadakilerden hangisi, tamlanandaki iyelik ekinin dmesiyle olumu bir eksiz tamlamadr? a. elik tencere b. altn bilezik c. yn orap d. kerpi duvar e. stanne 6. Aadakilerden hangisinin tamlayan bir iyelik grubudur? a. senin dertlerinin okluu b. mahallenin kmaz soka c. ehir parknn iekleri d. beyaz perdenin yldzlar e. Hamdinin dedesinin bakkal 7. Aadaki isim tamlamalarndan hangisinin tamlayan, tamlayan dm bir iyelik grubudur? a. pantolonun ts b. yzyln sorunu c. gnlmn sultan d. kalp ars e. lm korkusu 8. Belirtili isim tamlamalarnn birden fazla tamlayan olabilir. Aadakilerin hangisinde buna aykr bir rnek vardr? a. evin salonu, mutfa b. Kaann, Ahmet Hamdinin oyuncaklar c. yolun, yolculuun sonu d. Trkiyenin, Macaristann ve Polonyann maliye bakanlar e. n, mauun inlemeleri 9. Aadakilerden hangisinde isim tamlamas sfat grevindedir? a. bir ehir manzaras b. teneir tahtasnn st c. akl sahibi kimse d. hangi tren hatt e. ka Trk liras 10. Aadaki cmlelerin hangisinde isim tamlamas nesne grevindedir? a. Gnlm Maralnn yakt kara haberi. b. nsanlarn hepsi birer canbazdr. c. Asld arabamz bir dan yamacna. d. Bayram sabah gne bile baka trl doard. e. zlemin gzlerini hi unutamyordu.
28
Trke Cmle Bilgisi-I
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. a 4. d Yantnz farklysa yelik Grubu ve sim Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa yelik Grubu ve sim Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa yelik Grubu ve sim Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa sim Tamlamasnn Trleri / Belirtili sim Tamlamas blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa sim Tamlamasnn Trleri / Eksiz Tamlama blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa yelik Grubu ve sim Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa yelik Grubu ve sim Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa sim Tamlamasnn Trleri / Belirtili sim Tamlamas blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan sim Tamlamalar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan sim Tamlamalar blmn tekrar inceleyin.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 rneklerde belirtilen isim tamlamalarnn ve iyelik gruplarnn tamlanan geleri baka bir kelime grubudur: Yanarz memleketin t gibi Gen Osmanna sim tamlamasnn tamlanan, bir birleik isim grubudur. Fakat o senin her eyi bildiini anlar. sim tamlamasnn tamlanan, bir sfat-fiil grubudur. Birlikte yrdmz yolun bizi yuvaya gtrmesini istiyorum. sim tamlamasnn tamlanan, bir isim-fiil grubudur. Bilmiyor glmeyi skinlerinin binde biri sim tamlamasnn tamlanan, bir bulunma grubudur. inasinin sessizlii ve tabilii ona semtin muhabbetini kazandrmt. sim tamlamasnn tamlanan, bir balama grubudur. Sra Sizde 2 Kamu mrn bu bir demdr safs. (zne) Anun asl v topra Rm idi. Hner kamus ana ma'lm idi. (zne) ehn buyrun gzetdi vezr. (Nesne) Bildi Ysuf bunlarun nitdgini ldrmek kasdn bunlarun itdgini. (Nesne) Akamstleri, artklar toplamaya gelenler olurdu. (Zarf tmleci) Git bu mevsimde, gurb vakti, Cihangirden bak. (Zarf tmleci) Bu fodullk nindur gel beri miskinlie ge. (Yklem ismi) Gzel kzdur h Fagfr'un ol. (Yklem ismi)
5. e 6. a 7. c 8. a
9. c
10. e
29
Yararlanlan ve nerilen Kaynaklar

Akgz, H.-Yelten, M. (2005). Kelime Gruplar, stanbul. Aksoy, F. (2006). Be ehirin Sz Dizimi ve Bunun Dil Bilgisi retiminde Kullanlmasna likin Baz Teklifler, Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Altner, S. (2008). Sleyman elebinin Vesletn-nect Adl Eseri zerine Bir Sz Dizimi ncelemesi, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Doan, E. (2001). Eski Anadolu Trkesinde Kelime Gruplar ve Kullanllar, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Ediskun, H. (1988). Dilbilgisi, 3. bs., stanbul. Erkcan, M. (2004). Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar Adl Eseri zerinde Sz Dizimsel Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Ergin, M. (1992). Trk Dil Bilgisi, 19. bs., stanbul: Bayrak Yaynlar. Gzel, F. (2007). Peyami Safann Yalnzz Romannda Sz Dizimi, Elaz: Frat niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Karaaa, G. (2009). Trkenin Sz Dizimi, stanbul: Kesit Yaynlar. Karahan, L. (2008). Trkede Sz Dizimi, 13. bs., Ankara. Karakurt, A. (2007). Emine Insunun Romanlarnda Szdizimi, Denizli: Pamukkale niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Li, S. (2005). Peyami Safann Fatih-Harbiye Romannn Sentaks zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam doktora tezi. zkan, M. (1996) Yapl, Yazl ve Kullanllar Bakmndan Birleik Kelimeler, lm Aratrmalar 2, stanbul, s. 95-110. zkan, M.-Tren, H.-Esin, O. (2006). Yksek retimde Trk Dili, Yazl ve Szl Anlatm, 2. bs., stanbul: Filiz Kitabevi zkan, M. (2009). Trkiye Trkesi - Ses ve Yazm Bilgisi, stanbul: Filiz Kitabevi. zkan, M.A. (2003). Mustafa Kutlunun Bu Byledir Hikaye Kitab zerine Sz Dizimi ncelemesi, Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Sabrl, N. (2010). Arif Nihat Asyann Sevgi Mektuplarnn Kelime Gruplar zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi.
2
Amalarmz
Sfat Sfat tamlamas
TRKE CMLE BLGS-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sfat tamlamasnn yap zelliklerini aklayabilecek, Sfat tamlamasnn ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Niteleme sfatlar Belirtme sfatlar
erik Haritas
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps Trke Cmle Bilgisi-I ve Kullanl Biimleri: Sfat Tamlamas
SIFAT TAMLAMASI SIFAT TAMLAMASININ YAPISI SIFAT TAMLAMASININ LEVLER

Sfat Tamlamas
SIFAT TAMLAMASI SIFAT TAMLAMASININ YAPISI
A M A
Sfat tamlamasnn yap zelliklerini aklamak

Sfat tamlamas: Sfat trnden bir ya da birden ok kelimenin isim trnden bir ya da daha fazla kelimeyi belirtmesi veya nitelemesiyle oluan kelime grubudur.
Sfat tamlamas, sfat trnden bir veya daha ok kelimenin isim trnden bir veya daha ok kelimeyi nitelemesi ya da belirtmesiyle oluan kelime grubudur. Yani bir sfatn bir ismin nne gelmesiyle ortaya kan gramer yapsdr. Sfat tamlamalarnn sfat unsuru bir sfat veya sfat olarak kullanlan bir kelime grubu, isim unsuru ise bir isim veya isim deerinde bir kelime grubu olur. Alanla ilgili eitli kaynaklarda sfat takm, n ad takm ve n ad tamlamas olarak da adlandrlan sfat tamlamalarnda sfat, yardmc gedir. Bu yardmc ge, temel ge olan isimden nce gelir. Sfat gesi olarak birden fazla sfat kullanlyorsa bunlar virglle sralanr. En son gelen sfatla isim gesi arasna virgl konmaz. Bunun tam tersi olarak bir sfat birden ok ismi de niteleyebilir veya belirtebilir. Sfat kelime veya kelime grubu yardmc ge byk ok byk gl, refaha ulam, byk + + sim = Sfat Tamlamas kelime veya kelime grubu temel ge Trkiye Trkiye Trkiye
1. Sfat tamlamasnn temel gesi olan sfat, en basit tarifiyle isimlerin nne gelerek renk, say, durum ve nitelik bildiren kelimedir. Sfatlar isim olarak kullanlan varlklar, olaylar ve kavramlar ya niteler ya da belirtir. Bu lye gre sfatlar niteleme ve belirtme sfatlar olmak zere iki ana gruba ayrlr. Niteleme (vasflandrma) sfatlar varlklar, nesneleri, olaylar veya kavramlar renk, biim, yap, durum, arlk vb. bakmlardan niteleyen sfatlardr: kara (dut), byk (kap), kk (ocuk), uzun (sa), ksa (boy), gemi (zaman), yryen (kadn), akll (renci) gibi.
Sfatlar ikiye ayrlr: 1. Niteleme Sfatlar 2. Belirtme Sfatlar
32
Trke Cmle Bilgisi-I
Belirtme sfatlar varlklar, nesneleri, olaylar veya kavramlar belirten sfatlardr. Belirtme sfatlar belirtme iini iaretle, soruyla, belirsizlikle veya say vastasyla yapar ve iaret sfatlar, soru sfatlar, belirsizlik sfatlar (belgisiz sfatlar) ve say sfatlar balklar altnda incelenir: aret sfatlar varlklar, nesneleri veya olaylar iaret etmek suretiyle belirten sfatlardr: bu (akam), u (adam), o (gnler) gibi. Soru sfatlar varlklar veya kavramlar soru hlinde belirten sfatlardr: ne (biim), nasl (soru), ka (yl), kanc (sra), hangi (ocuk) gibi. Belirsizlik sfatlar varlklar, nesneleri veya kavramlar belirsizlik yoluyla belirten sfatlardr: kimi (insanlar), baz (gnler), her (kii), bir (kimse), baka (ekil), btn (gn), ok (zaman) gibi. Say sfatlar varlklar, nesneleri veya kavramlar onlarn saylarn eitli biimlerde bildirerek belirten sfatlardr: drt (mevsim), krk (harami), on iki (ay), ikinci (sezon), birer (elma), yedier (kii), drtte (ounluk) gibi. 2. Sfat tamlamalarnda sfat, ismi nitelendirmek veya belirtmek iin hibir ek almadan niteledii veya belirttii ismin nne getirilir (Sfat olarak kullanlan bir isim sadece iyelik eki alabilir: canm stanbul, gzelim laleler gibi). Bylece niteleyen ve nitelenen unsur bir anlam btnl meydana getirir ve bir isim deerinde olur. Sfat tamlamas kalb dilimizde en ilek birletirme kalplarndan biridir. Niteleme ve belirtme sfatlaryla kurulmu pek ok birleik kelime bulunmaktadr. a. Dilimizde sfat tamlamas kalbnda pek ok zel isim, lakap ve yer ad olarak kullanlan birleik kelime vardr. Bunlardan yer ad olarak kullanlanlar genellikle bitiik yazlr: Karadeniz, Akdeniz, Akhisar, Bozda, Alada, Eskiehir, Uzunkpr, ukurova, Sivrihisar, Esentepe, Kzlrmak, Yeilrmak, Bozburun, Heybeliada, Knalada vb. b. Sfat tamlamas kalbndaki birleiklerin pek ou cins ad olarak kullanlr: ac aa, ac kavun, adsz parmak, a benek, al bcek, ar sklet, ak aa, ak amber, akarsu, akaryakt, akcier, akdoan, drt gz, drt ilem, drt yol, ddkl tencere, dz bask, dztaban, eksik etek, eski kurt, eski toprak, esmer amber, genel yetenek, genelkurmay, geri hizmet, gler yz, tkenmez kalem, uan kale, uan daire, uygun adm, uzun eek, uzun kuyruk vb. c. Bu kalptaki birleik isimlerden sfat olarak kullanlp baka bir nesneyi nitelendirenler de vardr: ak gz, ar ayak, ala tav, alt parmak, bakar kr, basma kalp, bir takm, bo boaz, byk ba, cingz, akr keyif, akr pene, dal kl, dal taban, deli bozuk, deli fiek, dz ayak, eri yz, eski tfek, e deer vb. . Sfat tamlamas kalbnda olmakla beraber +l/+li/+lu/+l eki getirilerek anlam pekitirilmi sfat olarak kullanlan birleikler de vardr: a gzl, ak szl, ak yrekli, ar bal, alak gnll, alt yazl, art zamanl, bal dudakl, bir evcikli, bir gzeli, ok anlaml, ok eli, ok fazl, ok sesli, ok uluslu, dar gelirli, deve dl, drt kal, drt yzl, eski kafal, e anlaml, e zamanl, geri kafal (zkan, 1996: 104-105).
2. nite - Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: Sfat Tamlamas
33
3. Sfat tamlamalarnda sfat ve isim gelerinin yerleri deiebilir: Bu, bir hardal sarlyd, ar ar akan, bulaan.
(Emine Insu)
Ben akll kadnlar severim Dnen, az konuan, ok bilen

(mit Yaar Ouzcan)
Yukardaki dizelerin birincisinde ar ar akan, bulaan bir hardal sarl, ikincisinde de dnen, az konuan, ok bilen akll kadnlar sfat tamlamalarnn isim geleri sfat gelerinden nce gelmitir. 4. Sfat tamlamalarnn sfat gesi tek kelime olabilir: a. Tek kelimeden oluan sfat gesi bir niteleme sfat olabilir. Niteleme sfatn oluturan kelimeler basit yapda olabilecei gibi tremi ya da birleik yapda bir kelime de olabilir. Bu balamda baz isimden isim yapma ekleri (+lk/+lik, +l/+li, +sz/+siz, +s/+si), fiilden isim yapma ekleri (-n, -/-i), sfat-fiil ekleri (-an/-en, -as/-esi, -maz/-mez, -m/-mi, -dk/-dik), hl ekleri (+ca/+ce, +la/+le) ve nispet eki (-) ile yaplan tremi sfatlar da niteleme sfat olarak kabul ediyoruz. niversite i meseleler inden balam, gnlk siyaset e gemiti.
(Emine Insu)
ri mermerler, kara gzler...

Tkenmez servilik, bitmez mezarlk...

Ayruk bize yas olmaya hi gnlmz pas olmaya Zira Hakdan gelen vz savulmaz bir ndr bana
(Yunus Emre Divan)
b. Tek kelimeden oluan sfat gesi bir belirtme sfat (iaret sfat, soru sfat, belirsizlik sfat, say sfat) da olabilir: imdi bu tedirginlik, bu yapay glmseme neden?
(Emine Insu)
ka dakika, birka kere, teki salon

Her taraf feyiz iindeydi.

(A. H. Tanpnar, Be ehir)
Andryor hisarlar birer tts kab n

Yzbin Ferhad klng alup kazar talar bnydn Kayalar kesp yol ider b- haytun aktmaa
(Yunus Emre Divan)
34
Trke Cmle Bilgisi-I
Ol anda gide siz kurtulasz Ne hcet kim siz bun ldresiz

Delim pdiahlar ana kul idi Ducs her bay u yohsul idi
delim: ok. bay: Zengin. 6. Sfat tamlamalarnn sfat gesi bir kelime grubu olabilir: Vereceim cevab tahmin edeceine gre...
Sfat tamlamasnn sfat gesi, tamlayan dm bir iyelik grubudur. Deve yki altun iki yz katar
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir belirtisiz isim tamlamasdr. syan duygularn takip eden bu intibak ona yeknesak grnmyor.
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir sfat-fiil grubudur. Son cenkten arta kalm bir adsz olsa gerek...
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir sfat-fiil grubudur. ki cihan toptolu bg u bustn olursa Senn kokundan ey gl bustn iinde bitmeye
(Yunus Emre Divan)
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir uzaklama grubudur. Hoyrat ve ehev II. Keykubad bir ziyafet sofrasnda lalas tarafndan Altnordu yolunda zehirlenir.
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir balama grubudur. Gedi yetmi bin hicb ol gece
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir sfat tamlamasdr. ... belli belirsiz rpnlar...
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir tekrar gurubu (ikileme)dur. Fakat iim diledii kadar bahtiyar deilim.
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir edat grubudur.
35
Yokdur toanla birlii ya Hakka lyk dirligi ol kiiden um erligi anun saf nazar var
(Yunus Emre Divan)
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir yaklama grubudur. Ne kurban kes artk, ne de mum ada, Yetmiyor bir mr bin bir murda!
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir say grubudur. Vard Kenanda bir server kii Ad Yakb kend peygamber kii
Sfat tamlamasnn sfat gesi bir isnat grubudur. 7. Sfat tamlamalarnn isim gesi bir kelime grubu olabilir: Bu sz bir ceviz katl yla beynine girdi.
Sfat tamlamasnn isim gesi bir belirtisiz isim tamlamasdr. Bir bilmediim ktada, bir da tepesi nde, Binbir ln ardnda kalan yurduna dir.
Sfat tamlamasnn isim gesi bir belirtisiz isim tamlamasdr. Geri cmle nr idi ol pk zt
Sfat tamlamasnn isim gesi bir sfat tamlamasdr. Ey kyleri hudda balayan yasl yollar, Dnmeyen yolculara alayan yasl yollar !
Beyitteki iki sfat tamlamasnn da isim gesi sfat tamlamasdr. Atamdan bana kald bu genc ml Ben olmasadum dmeneydi hell
genc : Hazine. Sfat tamlamasnn isim gesi bir balama grubudur. Ne olur, bir Arif Nihat bulamaz m olur?
Sfat tamlamasnn isim gesi bir birleik isim grubudur. Yuvalar yine yuvayken bir Servet ablayla bir Arif aabey varm.
Cmledeki iki sfat tamlamasnn da isim gesi bir unvan grubudur.
36
Trke Cmle Bilgisi-I
Azmet kld deyre ol yzi gl

(Mehmed, Iknme)
deyr: Kilise, manastr. azmet kl-: Gitmek. Sfat tamlamasnn isim gesi bir isnat grubudur. 8. Sfat tamlamalarnda vurgu, sfat gesi zerindedir: akar su, ak baba, gemi yllar, gzel kz, ka kuru
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Aadaki rneklerde sfat tamlamalarn gsterin. SIRA SZDE Nice grdn dni geen gice Ya nice yord dn baban koca
DNELM
Halyk bu sze kld itat S O R U Ol araya inp kond ferat

(Mehmed, Iknme)
DKKAT
SIRA SZDE
Yemende ulu pdih var imi Ki akl ile devlet ana yr imi
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIFAT TAMLAMASININ LEVLER AMALARIMIZ

AM A
K T A P
Sfat tamlamasnn ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rnekleriniKzmlemek T A P
TELEVZYON
Dier KelimeOGruplarnda Kullanllar Bakmndan Sfat TELEVZY N Tamlamalar

Sfat tamlamalar, baka bir kelime grubunun bir gesi olabilir: 1. Sfat tamlamalar, isim tamlamalarnda tamlayan olarak grev yapabilir: NTERNET ki balon arasnda takl bir serpantin...
NTERNET
Daha ziyade fantastik bir sergzetin etrafnda toplanr.

2. Sfat tamlamalar isim tamlamalarnda tamlanan olarak grev yapabilir: Mefharetin kararsz baklar ...
kzkardeimin kiralk gelinlii...

37
3. Sfat tamlamalar, baka bir sfat tamlamasnda sfat gesi olarak grev yapabilir: Deve yki altun iki yz katar
Tek kubbeli camii biz Hristiyanln katedral slbu gibi bulmutuk.

4. Sfat tamlamalar, baka bir sfat tamlamasnda isim gesi olarak grev yapabilir: yeni bir gmlek, gariban bir rdek...
Bu Mslman adam, kadere yalnz stanbuldan uzakta lmek endiesiyle isyan ederdi.
5. Sfat tamlamalar, edat gruplarnda isim gesi olarak grev yapabilir. Kazand kadarn da bir kumarbaz gibi dn geceki mnakaada vermiti.
Herbir iek bin nz ile er Hak niyz ile Bu kular ho vz ile ol pdih zikr ider
(Yunus Emre Divan)
Cmlede Kullanllar Bakmndan Sfat Tamlamalar

Sfat Tamlamasnn zne Olarak Grev Yapmas
Burada tek bir vaka, tek bir zaman, tek bir adam muhayyileye hkmediyor.
Yok canm, dpedz harcanyor bu ocuk !

Sevgili dinleyiciler, biliyorsunuz tpta ilmi usullerle ay ilk tatbik eden zat, ngiliz doktoru Edward Jennerdir.
(Emine Insu)
nce yznde, gzlerinin altndan yanaklarna doru inen bir glge vard.
Nihyetsiz bir ova aartt benzimizi

Cmle mahlkt anun emrindedr

38
Trke Cmle Bilgisi-I
Bildk gelenler gediler grdk konanlar gdiler Ik arbn ien canlar uymaz gmee konmaa
(Yunus Emre Divan)
Szn bendini aan khne std Bu gn bir kssa bigi kld bnyd
(Mehmed, Iknme)
Kamu kavm kullukc her birisi Gelrlerdi ua v irisi

Sfat Tamlamasnn Nesne Olarak Grev Yapmas

ocukluumda, bir Arabistan ehrinde ihtiyar bir kadn tanmtk.
Yelesi kara, cins at severdi.

(Emine Insu)
Necilenin yatt odadan am dallarna vuran arard.

Doduundan beri Tanryle boy len gnei Geirir miferinin tu gibi altn tasna
Kzna kar, geceki zaferini ebedletirecek mstehzi bir cevap arad.

Hakka lyk ilemedm bir amel

mdi dinlen szme tutun kulak Bir sz eydem kim ekkerden tatlurak
Ac dirlim isteyen tatlu dirilsn dnyede Kim lmm ister-ise bin yl mr virsin ana
(Yunus Emre Divan)
Yigirmi otuz kapuy add Kamu gussay yabana sadd

Yili toprakda tasvr iderem ben Su ire od tahrr iderem ben

(Mehmed, Iknme)
39
Sfat Tamlamasnn Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas

Byl bakl arzudan, zalim lmden bahsetsin.
Anam, naftalin kokulu sandktan yine cibinlikleri kard.

Bizim zat, kurda kua yem olmamak iin gayret etmi, taa uzaklarda bir kk yldz gibi parlayan a varmaya alm.
(Emine Insu)
Geti bir gizli nefes glgeli shiller den... Sandaln talara yasland tenh yer den
Ho salavt virelm Muhammede Ol yazuklular gvnci Ahmed e

Grr ol dmi yire tahtdan Ferat kamu devlet bahtdan

Meger ol yir de bitmidi bir aa Egeri vard anda dah birka

(Mehmed, Iknme)
Sfat Tamlamasnn Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas

Dn gece pek uyuyamam galiba.
Eleimsama renklerinde btn hayat, daha temiz, daha berrak tekrarlyor.

Bu defa bakalar binecekler.

Sultan Mahmut yurtlarn datt dem, Yamurun imdiki yandayd.

(Emine Insu)
Ertesi gn balad gn domadan yolculuk, Souk bir mart sabah... Buz tutuyor her soluk
Turd anda nice ay u yl

Hd oturd bin iki yz yl tamm Geldi aa Ysuf Aleyhisselm

ki gn anun ile olasz Yiyp ip oynayasz glesiz

40
Trke Cmle Bilgisi-I
Szn bendini aan khne std Bu gn bir kssa bigi kld bnyd
(Mehmed, Iknme)
Bir gn yzn gren kii mrince hi unutmaya

(Yunus Emre Divan)
Sfat Tamlamasnn Yklem smi Olarak Grev Yapmas

yle temiz, yle tertipli, yle ince bir kadn ki...
Futbol ar spor, iyi beslenmek gerek.

ok sradan olmak da bir vasf tr.

(Emine Insu)
Bir hizmeti iin bu bile hatr saylr bir hrriyet tir.

Uzun bir yolculuktan sonra ncesudaydk, Bir handa, yorgun argn, tatl bir uykudaydk.
Bir blk bre miskin s yiz

(Sleyman elebi, Mevlid )
Kamu mrn bu bir demdr safs

(Mehmed, Iknme)
Umak hod bir tuzakdurur eblehler cann tutmaa

(Yunus Emre Divan)
Ne hcet kim siz bun ldresiz

SIRA SZDE
Aadaki rneklerde sfat tamlamalar hangi grevlerde kullanlmtr? SIRA SZDE Btn sokak, btn Fatih uyku iinde idi.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
(Peyami Safi, Fatih-Harbiye)
Elektrikleri ve kaplar ak braktklarna gre ksa bir zamanda dnecekler.

Feritin evinde mnakaasz bir meclise hi tesadf etmemiti.

DKKAT DKKAT
SIRA SZDE
Yeni bir gmlek giyebilsem.

SIRA SZDE
AMALARIMIZ
kincisi bal bana bir vatan aynas olan Evliya elebidir.

AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
41
zet
A M A
Sfat tamlamasnn yap zelliklerini aklamak Sfat tamlamas, sfat trnden bir veya daha ok kelimenin isim trnden bir veya daha ok kelimeyi nitelemesi ya da belirtmesiyle oluan kelime grubudur. Sfat tamlamasnn temel gesi olan sfat; isimlerin nne gelerek renk, say, durum ve nitelik bildiren kelimedir. Sfatlar, niteleme ve belirtme sfatlar olmak zere ikiye ayrlr. Niteleme sfatlar; varlklar, nesneleri, olaylar veya kavramlar renk, biim, yap, durum, arlk vb. bakmlardan niteleyen sfatlardr. Belirtme sfatlar; varlklar nesneleri, olaylar veya kavramlar belirten sfatlardr. Belirtme sfatlar belirtme iini iaretle, soruyla, belirsizlikle veya say vastasyla yapar; iaret sfatlar, soru sfatlar, belirsizlik sfatlar (belgisiz sfatlar) ve say sfatlar balklar altnda incelenir. Sfat tamlamalarnda sfat, ismi nitelendirmek veya belirtmek iin hibir ek almadan niteledii veya belirttii ismin nne getirilir. Sfat tamlamalarnda sfat ve isim gelerinin yerleri deiebilir. Bu grupta sfat gesi tek kelime olabilecei gibi bir kelime grubu da olabilir. Yine sfat tamlamalarnn isim gesi bir kelime veya kelime grubu olabilir. Sfat tamlamalarnda vurgu, sfat gesi zerindedir.
A M A
Sfat tamlamasnn ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek Sfat tamlamalar, dier kelime gruplar iinde grevli olabilir. Sfat tamlamalar, cmlede farkl grevlerde bulunabilir.
42
Trke Cmle Bilgisi-I
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki sfat tamlamalarnn hangisinde, sfat gesi dierlerinden farkldr? a. alt ay b. kara gz c. gzel bahe d. al bayrak e. derin mesele 2. Aadaki sfat tamlamalarnn hangisinde sfat gesi bir belirsizlik sfatdr? a. hangi lke b. kanc yzyl c. her gn d. drder soru e. o gnler 3. Aadaki sfat tamlamalarnn hangisinde sfat gesi tremi bir sfattr? a. kaygl gzler b. yz bin altn c. krpe kuzular d. birka arkada e. son imparator 4. Aadaki sfat tamlamalarnn hangisinde isim gesi bir sfat tamlamasdr? a. bir ky meydan b. bu hayal krkl c. krk pare top at d. hangi g yollar e. o yasl gnler 5. Sfat tamlamalarnda sfat, ismin neden yapldn ve neye benzediini ifade edebilir. Buna gre, aadaki sfat tamlamalarnn hangisinde sfatn ilevi dierlerinden farkldr? a. tun bilek b. kepe kulak c. servi boy d. elik tencere e. inci di 6. Sfat tamlamalarnda sfat gesi iyelik eki almaz. Aadakilerin hangisinde buna aykr bir rnek vardr? a. gemi asrlar b. gzelim karanfiller c. insanca davran d. knal kuzular e. kuruni duvarlar 7. Bir sfat tamlamas isim tamlamasnda tamlayan olabilir. Aadakilerin hangisinde buna benzer bir rnek vardr? a. ehrin uzun kaldrmlar b. belde plajlarnn temizlii c. alt yz yln yorgunluu d. Hicrann zonklayan akaklar e. Beyolu sokaklar 8. Bir sfat tamlamas isim tamlamasnda tamlanan olabilir. Aadakilerin hangisinde buna benzer bir rnek vardr? a. Elifin mahcup edalar b. siyasi parti bakan c. yerel seimlerin sonu d. uzun k geceleri e. yeni bir gmlek 9. Bir sfat tamlamas baka bir sfat tamlamasnda isim gesini oluturabilir. Aadakilerin hangisinde buna benzer bir rnek vardr? a. iki sokak aras b. kzkardeimin kiralk gelinlii c. kardein k d. bir ilkbahar sabah e. tuhaf bir ocuk 10. Aadaki cmlelerin hangisinde sfat tamlamas zne grevindedir? a. Yeni bir takm satn aldm. b. nce yznde, gzlerinin altndan yanaklarna doru inen bir glge vard. c. Byl bakl arzudan, zalim lmden bahsetsin. d. Dn gece pek uyuyamam galiba. e. Sradanlk da bir niteliktir.
43

1. a 2. c 3. a 4. e 5. d 6. b 7. c Yantnz farklysa Sfat Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Sfat Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Sfat Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Sfat Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Sfat Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Sfat Tamlamasnn Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Sfat Tamlamalar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Sfat Tamlamalar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Sfat Tamlamalar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan Sfat Tamlamalar blmn tekrar inceleyin.

Sra Sizde 1 Nice grdn dni geen gice Ya nice yord dn baban koca Halyk bu sze kld itat Ol araya inp kond ferat Yemende ulu pdih var imi Ki akl ile devlet ana yr imi (niteleme sfat)
(belirtme sfat)
(niteleme sfat)
Sra Sizde 2 Btn sokak, btn Fatih uyku iinde idi. (sfat tamlamas zne grevinde) Elektrikleri ve kaplar ak braktklarna gre ksa bir zamanda dnecekler. (sfat tamlamas zarf tmleci grevinde) Feritin evinde mnakaasz bir meclise hi tesadf etmemiti. (sfat tamlamas yer tamlaycs grevinde) Yeni bir gmlek giyebilsem. (sfat tamlamas nesne grevinde) kincisi bal bana bir vatan aynas olan Evliya elebidir. (sfat tamlamas yklem ismi grevinde)
8. a
9. e
10. b
44
Trke Cmle Bilgisi-I

Akgz, H. - Yelten, M. (2005). Kelime Gruplar, stanbul. Aksoy, F. (2006). Be ehirin Sz Dizimi ve Bunun Dil Bilgisi retiminde Kullanlmasna likin Baz Teklifler, Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Altner, S. (2008). Sleyman elebinin Vesletn-nect Adl Eseri zerine Bir Sz Dizimi ncelemesi, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Doan, E. (2001). Eski Anadolu Trkesinde Kelime Gruplar ve Kullanllar, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Erkcan, M. (2004). Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar Adl Eseri zerinde Sz Dizimsel Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Ergin, M. (1992). Trk Dil Bilgisi, 19. bs., stanbul: Bayrak Yaynlar. Gzel, F. (2007). Peyami Safann Yalnzz Romannda Sz Dizimi, Elaz: Frat niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Karahan, L. (2008). Trkede Sz Dizimi, 13. bs., Ankara. Karakurt, A. (2007). Emine Insunun Romanlarnda Szdizimi, Denizli: Pamukkale niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Li, S. (2005). Peyami Safann Fatih-Harbiye Romannn Sentaks zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam doktora tezi, stanbul. zkan, M. (1996). Yapl, Yazl ve Kullanllar Bakmndan Birleik Kelimeler, lm Aratrmalar 2, stanbul, s. 95-110. zkan, M. - Tren, H. - Esin, O. (2006). Yksek retimde Trk Dili, Yazl ve Szl Anlatm, 2. bs., stanbul: Filiz Kitabevi. zkan, M. (2009). Trkiye Trkesi - Ses ve Yazm Bilgisi, stanbul: Filiz Kitabevi. zkan, M. A. (2003). Mustafa Kutlunun Bu Byledir Hikaye Kitab zerine Sz Dizimi ncelemesi, Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Sabrl, N. (2010). Arif Nihat Asyann Sevgi Mektuplarnn Kelime Gruplar zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi.
3
Amalarmz
Tekrar grubu kileme
TRKE CMLE BLGS-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tekrar grubunun (ikilemelerin) yap zelliklerini aklayabilecek, Tekrar grubunun (ikilemelerin) ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebilecek, Say grubunun yap zelliklerini aklayabilecek, Say grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Say grubu
erik Haritas
TEKRAR GRUBU TEKRAR GRUBUNUN YAPISI TEKRAR GRUBUNUN LEVLER SAYI GRUBU SAYI GRUBUNUN YAPISI SAYI GRUBUNUN LEVLER
Trke Cmle Bilgisi-I
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: Tekrar Grubu (kilemeler), Say Grubu
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: Tekrar Grubu (kilemeler) Say Grubu
TEKRAR GRUBU (KLEMELER)
A M A
Tekrar grubunun (ikilemelerin) yap zelliklerini aklamak

Tekrar grubu: Bir varl, kavram ya da hareketi ifade etmek iin ayn trden birden ok kelimenin arka arkaya kullanlmasyla oluan sz bekleridir.
Herhangi bir varl, kavram veya hareketi ifade etmek iin ayn trden birden fazla kelimenin arka arkaya kullanlmasyla oluan sz beklerine tekrar grubu denir. Tekrar grubu en az iki kelimeden oluur (Trkede az da olsa l ve drtl tekrarlara da rastlanr: at avrat pusat, e dost ahbap, boy bos endam; ana avrat kz ksrak, e dost hsm akraba vb.). Grubu oluturan bu gelerin arasnda birlemeyi salayacak herhangi bir eke ihtiya yoktur. Ayrca geler arasna virgl de konmaz. kelime ______ temel ge az az azar az + + kelime = Tekrar Grubu ______ temel ge az ok azar maz
TEKRAR GRUBUNUN YAPISI

1. Kelimeleri arka arkaya getirerek tekrar grubu oluturmadaki ama; anlam zenginletirmek ve glendirmek, sz daha etkili hle getirmek ve anlatm gcn zenginletirmektir. Tekrarlanan bu kelimeler arasnda ekil ve anlam bakmndan bir iliki vardr. 2. Tekrar gruplarnda kelime trlerinden ou, bir ge olarak yer alabilir. Sfatlar, yansmalar, isimler, nlemler ve zarf-fiiller dierlerine oranla tekrar gruplarnda sk kullanlan kelime trleridir: uslu uslu, gzel gzel, mini mini; gm gm, horul horul, al al; dere tepe, ev bark; vah vah, oh oh; koa koa, gide gele vb. 3. Tekrar gruplarnda bazen iki kelime anlamca kaynaarak farkl bir kavram ifade eden bir birleik kelime niteliini kazanabilir: te beri, er p, el gn, e dost, zil zurna gibi.
48
Trke Cmle Bilgisi-I
4. Baz tekrar gruplar kuvvetlendirme edatlaryla, balama edatlaryla veya soru ekiyle yaplabilir: neler de neler, okul da okul, kitap da kitap; ok ama ok; yllarca ve yllarca, hatt ve hatt; yoksul mu yoksul, gzel mi gzel, irkin mi irkin vb. 5. Bazen ekimli fiiller ile de tekrar grubu kalbnda bekler oluturulabilir: gitse gitse, olsa olsa, isin isin, bilsen bilsen, gitti gitti, okudu okudu vb. 6. Tekrar grubunu oluturan her iki ge eitli ekim eklerini alabilir: havadan sudan (konumak), dereden tepeden (sz etmek), elden ayaktan (dmek), arada srada (grmek), evi bark (satmak), ta topra (altn), soyu sopu (aslsz) vb. 7. Tekrar gruplarnda gelerin yerleri deitirilemez: Ak sak ikilemesini sak ak, yana yakla ikilemesini yakla yana, derme atma ikilemesini atma derme, yaz k ikilemesini de k yaz eklinde geleri yer deitirmi eklinde kullanlamaz. 8. a. Ayn kelimenin tekrar ile yaplan tekrar gruplarnda vurgu, birinci kelimenin vurgulu hecesi zerinde olur: cvl cvl bangr bangr buram buram srm srm gizli gizli dobra dobra fkr fkr yap yap ktr ktr pr pr zangr zangr
b. E anlaml ya da biri anlaml biri anlamsz kelimelerle kurulan tekrar gruplarnda da vurgu birinci kelime zerinde olur: apar topar abuk sabuk oluk ocuk derme atma eski psk derli toplu konu komu kem km pl prt ufak tefek yalap alap zar zor
Ancak bu yapdaki baz kelimelerde vurgu ikinci kelime zerine kayabilir: ev bark ara sor ana baba
c. Zt anlaml kelimelerle kurulan tekrar gruplarnda vurgu, ilk kelimenin vurgulu hecesi zerindedir: az ok ili dl er ge irili ufakl te beri ucuz pahal
. Kelime bana m sesi getirilerek yaplan tekrar gruplarnda vurgu, asl kelimenin vurgulu hecesi zerinde olur: gizli mizli sz mz ocuk mocuk zor mor yaz maz
Eer tekrar grubu m, p, r, s sesleriyle yeni heceler oluturularak yaplyor ve bu hece niteleyici durumundaki kelimenin bana ekleniyorsa vurgu, eklenen pekitirme hecesi zerinde olur:
3. nite - Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: Tekrar Grubu (kilemeler), Say Grubu
49
apayr bambaka dimdik
mosmor yemyeil sapsar
pssz gpegndz tamtakr rlplak gibi (zkan, 2009:161-162).

SIRA SZDE SIRA SZDE
Aada yer alan tekrar gruplarnda vurgulu heceyi gsteriniz. azar azar, yerli yersiz, sapasalam, aka maka
DNELM Ayn Kelimenin Tekrar ile Oluan Tekrar Gruplar (Aynen Tekrarlar) S O R U Ayn kelimenin arka arkaya kullanlmasyla meydana gelen sz bekleridir. zellikle yansmalar, isimler, sfatlar, zarflar, zarf-fiiller ve nlemler bu grupta tekrarlanan gelerdir: a a, ah ah, altra altra, araya araya, az D K Kbangr bangr, az, A T bar bar, bas bas, bre bre, cayr cayr, cvl cvl, ciyak ciyak, atr atr, n n, tr tr, dura dura, durup durup, fokur fokur, fkr fkr, fellik fellik, gr gr, gide gide, gldr gldr, gcr gcr, hay hay, hngr hngr, SIRAl, iin iin, kat l SZDE kat, kdm kdm, ktr ktr, konua konua, srm srm, tkr tkr, tp tp, vah vah, vay vay, vr vr, vzr vzr, yap yap, yaza yaza vb. AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ankara bu cinsten tarih bir hlyaya kolay kolay imkn vermiyor.

K T A P K T A P
Bunlar birike birike onu rahatsz ediyorlar.

O kyamet gnler ydna der, derdi, zaman zaman. Terden yzm yol yol olmutu.
TELEVZYON
TELEVZYON
(Emine Insu)
NTERNET NTERNET
Ruhunda dalga dalga alevler yeter sana...

Alau alau cmle kaygulu

Aup gzni zr zr inledi Atas ol inledgin dinledi

Turd evine gider ol kaygulu Gzlerinden ya dker tolu tolu

Bu arun hayalleri drl drl halleri Aldam gfilleri cz ayyra benzer

(Yunus Emre Divan)
50
Trke Cmle Bilgisi-I
E veya Yakn Anlaml Kelimelerin Tekrar ile Oluan Tekrar Gruplar

Ayn anlama gelen, yakn anlama sahip olan ya da ses veya ekil bakmndan yakn olan iki kelimenin arka arkaya kullanlmasyla oluan kelime gruplardr: oluk ocuk, er p, deli dolu, delik, deik, derme atma, doru drst, dnya lem, dl d, don gmlek, el gn, eski psk, eri br, enine boyuna, e dost, ev bark, fitne fcur, falan filan, g bela, hr gr, hay huy, iri yar, iri kym, ke bucak, konu komu, kurt ku, pat kt, sa salim, sen ben, sk fk, soy sop, yle byle, u bu, ufak tefek, be, vrt zrt, yalan dolan, yalan yanl, yara bere, zar zor, zil zurna vb. Bu grupta tremi sfatlarla kurulmu olan rnekler de vardr: anl anl, afral tafral, cicili bicili, derli toplu, kanl canl, kaytsz artsz, kelli felli, naml anl, soylu soplu, yal ball, yal bal vb. Ve onlarn uzun, yorucu seferlerden sa salim dnmeleri iin yatlar olan camilere adaklar adarlard.
Onlara ara sra dudaklarm dediriyorum.

Trk; bozkrn ar duru pnardr. Uzun bir yolculuktan sonra ncesudaydk, Bir handa, yorgun argn, tatl bir uykudaydk
(Emine Insu)
Yolda meger var idi bir gey aa Yakb anda oturmd susuz a Dn millet sorarsan klara din ne hcet k kii harb olur k bilmez din diynet ki gn anun ile olasz Yiyp ip oynayasz glesiz
(Yunus Emre Divan)
Zt Anlaml Kelimelerin Tekrar ile Oluan Tekrar Gruplar

Zt anlaml iki kelimenin arka arkaya kullanlmasyla oluan kelime gruplardr: aa yukar, az ok, alt st, er ge, gece gndz, gidi geli, dost dman, ileri geri, iyi kt, sabah akam, uyur uyank, var yok, varsa yoksa, yaz k; aal yukarl, akaml sabahl, altl stl, bykl kkl, irili ufakl, ili dl, vakitli vakitsiz, yerli yersiz, zamanl zamansz vb.
51
Onun az ok bir masraf var.

Bu terkip kk byk, mnal mnasz, eski yeni, yerli yabanc, gzel irkin -hatt bugn iin baya- bir yn unsurun birbiriyle kaynamasndan domutu.
ocuun buraya geli gidi gnleri saatleri belli mi?

(Emine Insu)
Kvrk ve uzun kirpiklerinde belli belirsiz rpnlar vard.

En gzel vuslat tattrmak iin maherde Bize, gndz gece, zehrettii hicrna kr
Dost ka ulaldan dnya hret bir old Ezel ebed sorarsan dnile bugndr bana
(Yunus Emre Divan)
Pekitirmeli Tekrar Gruplar

Kelime bana ekleme bir ge getirilerek yaplan tekrar gruplardr. 1. Ses ilavesiyle yaplan tekrar gruplar Bu trdeki kelime gruplarnda nl ile balayan kelimenin bana dorudan doruya, nszle balayan kelimelerin ise nsznn yerine bir m sesi getirilir. Bu ekilde elde edilen kelime, grubun ikinci gesi olarak kullanlr: kalem malem, yakt makt, tabak mabak, eki meki, kot mot; et met, i mi, atk matk, ekmek mekmek vb. ocuun olacak diye hediye mediye...
(Emine Insu)
Para mara... bo laf!

2. Hece ilavesiyle yaplan tekrar gruplar Bu ekilde yaplan tekrar gruplarnda, kelimelerin ilk hecelerinin sonundaki nsz kaldrlr, elde edilen hece m, p, r, s seslerinden biriyle kapatlarak yeni bir hece oluturulur. Eer kelime nl ile balyorsa nlden sonra p nsz getirilerek hece oluturulur ve bu hece kelimenin bana ilave edilerek tekrar grubu meydana getirilir: ayr apayr, baka bambaka, abuk arabuk, doru dosdoru, dolu dopdolu, eri eperi, ince ipince, kat kaskat, siyah simsiyah, taze taptaze, uzun upuzun, yeil yemyeil, yuvarlak yusyuvarlak vb.
52
Trke Cmle Bilgisi-I
Bazen pden sonra a, e; rden sonra da l, il getirilerek ekleme heceler geniletilebilir: evre epeevre, dz dpedz, gndz gpegndz, salam sapasalam, yalnz yapayalnz, plak rlplak, sklam srlsklam gibi. Solgun yz, bumburuuk...
Gsn gkyzne am gibiydi ky, Ay sudan km gibi tertemiz, bembeyazd

ki cihan toptolu bg u bustn olursa Senn kokundan ey gl bustn iinde bitmeye

(Yunus Emre Divan)
Sleymnun tahtna d olup oturdun bil Dive periye dpdz hkmleri itdn tut
(Yunus Emre Divan)
Hl Ekli simlerle Kurulmu Tekrar Gruplar

1. Ayrlma hli eki - yaklama hli eki dzeninde kurulan tekrar gruplar Bu yapda oluturulan tekrar gruplarnda ilk ge ayrlma hli ekli bir kelime, ikinci ge ise yaklama hli eki alan bir kelimedir: batan baa, batan sona, batan ayaa, dorudan doruya, tepeden trnaa, iten da, gnlden gnle, elden ele, gnden gne, yldan yla, bykten ke, kkten bye, dilden dile, kulaktan kulaa vb. Derinden derine rmaklar alar, Uzaktan uzaa oban emesi,
Mevzua dorudan doruya girdi.

Nr idi badan ayaa gdesi

Haznedr buyruk tutar varur aa Hazne tolm ml ile udan uca

Ynus ol kapuda kemine kuldur Ezelden ebede dekdr bu izzet

(Yunus Emre Divan)
Melik-zde tutd nakun szin Diridrdi gnden gne kendzin

Biri birisine tolam idi Bir udan bir uca ulam idi
53
2. Yaln hl - yaklama hli eki dzeninde kurulan tekrar gruplar Bu yapda oluturulan tekrar gruplarnda ilk ge yaln hlde bir kelime, ikinci ge ise yaklama hli eki alan bir kelimedir: arka arkaya, ba baa, el ele, omuz omuza, burun buruna, diz dize, gnl gnle, gz gze, kendi kendine, soluk solua, st ste, dudak dudaa, yan yana, i ie, dip dibe, kol kola, nefes nefese, kuru kuruya vb. Gnln yorarak btn btne Benzedin sararm yaban glne
Fahriye ile gz gze geldiler.

Ne olur ba baa verelim.

Tolup gzleri indi ya yzine in syledi kend kendzine

3. Yaklama hli eki - yaln hl dzeninde kurulan tekrar gruplar Bu yapda oluturulan tekrar gruplarnda ilk ge yaklama hli eki alan bir kelime, ikinci ge ise yaln hlde bir kelimedir: bire bir, baa ba, kana kan, gze gz, die di, teke tek vb. 4. Ykleme hli eki - yaklama hli eki dzeninde kurulan tekrar gruplar Bu yapda oluturulan tekrar gruplarnda ilk ge ykleme hli eki alan bir kelime, ikinci ge ise yaklama hli eki alm bir kelimedir: ucu ucuna, pei peine, gn gnne, bou bouna, pisi pisine, biri birine vb. Kpek kan, kurt kan biri birine girdi kisinden meydana kt bir kurt kpei
TEKRAR GRUPLARININ LEVLER

A MA
Tekrar grubunun (ikilemelerin) ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek
Tekrarlarn balca u fonksiyonu vardr: Kuvvetlendirme, okluk, devamllk. Bir tekrar, o tekrar meydana getiren kelimenin ya anlamn kuvvetlendirmek iin ya bir eit okluunu ifade iin ya da devamlln belirtmek iin yaplr. Mesela kara kara (gzler)de gzdeki karaln kuvvetli olduu, kap kap (dolatm)da birok kapnn dolald, gide gide ve koa koada ise hareketin devamll ifade edilmektedir. Bunlardan baka, tekrarn bir de ortalama ve beraberlik fonksiyonu vardr. yi kt, de kalka gibi tekrarlarda bu fonksiyon gze arpar (Ergin, 1992:377).
54
Trke Cmle Bilgisi-I
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Tekrar Gruplar

Tekrar gruplar baka bir kelime grubunun gesi olarak grev yapabilir: 1. Tekrar gruplar, sfat tamlamasnda sfat unsuru olarak grev yapabilir: Ayn meseleyi baka baka istikametlerde dnmeye baladlar.
Bir mcevher dizisine benzeyen irili ufakl binalar, t Macaristan ierisinden balayarak Akdenize ve Basra Krfezine kadar iner. 2. Tekrar gruplar, sfat-fiil gruplarnda zarf olarak grev yapabilir: ... ipil ipil yaan ...
... ac ac uluyan ...

3. Tekrar gruplar, birleik fiillerin isim gesi olarak grev yapabilir: Selmin de alt st etti asabm.
Katksz, sert, iten gelen bir ahenkle sarma dola olmu. 4. Tekrar gruplar, edat gruplarnn isim gesi olarak grev yapabilir: Ynus ol kapuda kemine kuldur Ezelden ebede dekdr bu izzet
(Yunus Emre Divan)
5. Tekrar gruplar, isim tamlamalarnn tamlayan olarak grev yapabilir: ocuun buraya geli gidi gnleri, saatleri belli mi?
(Emine Insu)
Allah Allah seslerinin uzayp gittii yollar...

(Emine Insu)
6. Tekrar gruplar, isim tamlamalarnda ve iyelik gruplarnda tamlanan olarak grev yapabilir: Ovann urasndan burasndan kalkan tozlar...
imdi kr, hlimiz vaktimiz yerinde.

(Emine Insu)
7. Tekrar gruplar, zarf-fiil gruplarnda zarf olarak grev yapabilir: yeil yeil bakarken... st ste derken...
55
Cmlede Kullanllar Bakmndan Tekrar Gruplar

Tekrar Grubunun zne Olarak Grev Yapmas
Sa sakal aard gnlm kapkara
Dost ka ulaldan dnya hret bir old Ezel ebed sorarsan dn-ile bugndr bana
(Yunus Emre Divan)
Ikla bili canlara ezel ebed olmaysar Gm-rh olup bu cihanda kimse bki kalmaysar
(Yunus Emre Divan)
Tekrar Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas

Artk sana iyiyi kty anlatmayacam.
Dn millet sorarsan klara din ne hcet k ki harb olur k bilmez din diynet
(Yunus Emre Divan)
Tekrar Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas

Bunlar kar kocaya benziyorlard.
Ete kemie brndm, Yunus diye grndm.

Bir iek dermeden sevgi bandan Huduttan hududa atlmm ben

Benem didgi unca kld aa Ubu sz ibret yiter sana bana

Tekrar Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas

Bak senin kucanda ml ml uyuyor.
Esintiye kaplan mzik dalga dalga gelirdi.

Ayrca da ok dikkatli olmasn sk sk anlatr.

Yakn tehlikeyi ayan beyan gsteriyordu.

(Emine Insu)
56
Trke Cmle Bilgisi-I
Derinden derine rmaklar alar, Uzaktan uzaa oban emesi,

Karanulk srilr lem mnevver olur Id nur kandili havya az az gelr

(Yunus Emre Divan)
Aup gzni zr zr inledi Atas ol inledgin dinledi

Yolda meger var idi bir gey aa Yakb anda oturmd susuz a
Tekrar Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas

O yl kayslar nasl da salkm saakt.
Her ey prl prl.

mrn senn ok bigi yay iinde toptolu Tolm oka ne turmak ha sen an atdun tut
(Yunus Emre Divan)
Mnakka cmile dvr dpdz Dni ren grinrdi gndz

(Mehmed, Iknme)
SIRA SZDE
Aadaki rneklerde geen tekrar gruplarnn grevlerini yaznz. SIRA SZDE Btn cadde bombo.
DNELM
DNELM S O R U
Samim ar ar iini ekti ve cevap vermedi.

S O R U
DKKAT
Sofrada sohbet, uradan buradan, niversite i meselelerinden balamt.

DKKAT
(Emine Insu)
SIRA SZDE
Bir bakgl saa sola kaykma deme yola SIRA SZDE Dinile ku nini nice drl saz gelr
(Yunus Emre Divan)
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
57
SAYI GRUBU
A M A
Say grubunun yap zelliklerini aklamak
Trkede saylar ekilde karlanr: 1. Tek kelime ile (bir, iki, , drt, be, alt, yedi, sekiz, dokuz, on, yirmi, otuz, krk, elli, altm, yetmi, seksen, doksan, yz, bin), 2. Sfat tamlamas ile (iki yz, yz, drt yz...; iki bin, bin, drt bin; bir milyon, iki milyon, milyon, drt milyon...; bir milyar, iki milyar, milyar, drt milyar; bir trilyon, iki trilyon...), 3. Say grubu ile (on bir, on iki.., yirmi bir, yirmi iki..., otuz bir, otuz iki..., yz on bir, bin yz...). Say grubu, basamak sistemine gre sralanm say isimleri topluluudur (Karahan, 2008:72). Bu grupta byk say ile kk say eksiz olarak arka arkaya gelir. Tek kelime ile karlanan saylar ile sfat tamlamas eklinde karlanan saylarn arasnda kalan saylar say grubu ile ifade edilir. byk say __________ + kk say _________ = Say grubu
Say grubu: Basamak sistemine gre sralanm say isimleri topluluudur.
tek kelime ile karlanan say veya sfat tamlamas ile karlanan say
tek kelime ile karlanan say veya sfat tamlamas ile karlanan say veya baka bir say grubu ile karlanan say
on yirmi dokuz yz bin iki milyon iki bin __________ byk say + Hd oturd bin iki yz yl tamm Geldi aa Ysuf Aleyhisselm
iki bir elli dokuz yz drt yz elli yirmi ___________ kk say = say grubu
SAYI GRUBUNUN YAPISI

1. Say gruplarnda byk say nce, kk say sonra gelir: otuz iki, krk drt, elli dokuz, altm , dokuz yz on bir, bin drt yz, iki milyon yz bin vb. 2. Say adlar eksiz birleir. 3. Say adlar ayr yazlr ve say adlarnn arasna herhangi bir iaret konmaz. Sadece senet ve ek gibi baz resm evraklarda sahteciliin nne geilmesi amacyla saylar bitiik yazlabilir. 4. Sfat tamlamas ile ifade edilen saylarda say szleri arasnda arpma, say grubu ile ifade edilen saylarda ise toplama ilgisi vardr: be bin be x bin = 5000 sfat tamlamas milyon x milyon = 3.000.000 sfat tamlamas
58
Trke Cmle Bilgisi-I
krk iki krk + iki = 42 say grubu seksen drt seksen + drt = 84 say grubu 5. Say gruplarnda vurgu sonra gelen, yani kk say zerinde olur. Sfat tamlamalarnda ise vurgu sfat gesi zerindedir: elli iki, altm alt, yetmi be, doksan dokuz, dokuz yz krk sekiz vb. say grubu bin, drt milyon, seksen milyar, trilyon vb. sfat tamlamas 6. Say grubunda milyona kadar iki ge vardr. Milyonlu saylar , milyarl saylar ise drt geden olumaktadr (Karahan, 2008:72). Milyona kadar: otuz / iki be yz / krk drt Milyonlular: iki milyon / drt yz yirmi be bin / alt yz krk dokuz yz milyon / be yz otuz drt bin / iki yz elli Milyarllar: milyar / iki yz milyon / drt yz on bin / seksen bir 7. Say gruplarn oluturan gelerden biri veya ikisi sfat tamlamas veya baka bir say grubu olabilir: iki milyar yz elli milyon drt yz on drt bin yedi yz krk say grubu iki milyar: sfat tamlamas yz elli milyon: sfat tamlamas yz elli: say grubu yz: sfat tamlamas drt yz on drt bin: sfat tamlamas drt yz on drt: say grubu drt yz: sfat tamlamas on drt: say grubu yedi yz krk: say grubu yedi yz: sfat tamlamas Grld gibi bu say grubu alt sfat tamlamas ve say grubundan olumaktadr.
SAYI GRUBUNUN LEVLER

AM A
Say grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek.
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Say Gruplar

Say grubu, baz kelime gruplarnda grevli olarak kullanlabilir: Eski Erzurumda bu ticaret hayat ve kervan yolu otuz iki sanat beslerdi.
(A. H. Tanpnar, Be ehir)
Say grubu, sfat tamlamasnn sfat gesi olarak grev yapmaktadr. on drt dakika // yirmi alt sene
59
ki rnekte de say grubu sfat tamlamasnn sfat gesi olarak grev yapmaktadr. Bin sekiz yz yirmi sekiz malubiyeti ... buralar gene sarsmt.
Say grubu, belirtisiz isim tamlamasnn tamlayan gesi olarak grev yapmaktadr. Yl, bin yetmiin ortalarna varmakta.
(Emine Insu)
Say grubu, belirtili isim tamlamasnn tamlayan gesi olarak grev yapmaktadr.
Cmlede Kullanllar Bakmndan Say Gruplar

Say Grubunun zne Olarak Grev Yapmas
On Batda uursuz bir say olarak kabul edilir. Doksan dokuz, iki haneli tek saylarn en bydr.
Say Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas

yz altm bee blmler azb ejderini
Geri saymaya krk dokuzdan balayacakt.
Say Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas

Hafz Post bin alt yz seksen dokuzda, Itr bin yedi yz on ikide lr.
Ali, on drtte burada olacak.
Say Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas

Bir hafta evvel ablasnn tansiyonu yirmi birdi.
(Peyam Safa, Yalnzz)
Hseyin Paa yalsndaki ziyafetin tarihi bin yedi yzdr.

Trkiyenin nfusu yetmi bir milyon drt yz bindir.
60
Trke Cmle Bilgisi-I
zet
A M A
Tekrar grubunun (ikilemelerin) yap zelliklerini aklamak Herhangi bir varl, kavram veya hareketi ifade etmek iin ayn trde birden fazla kelimenin arka arkaya kullanlmasyla oluan sz beklerine tekrar grubu denir. Kelimeleri arka arkaya getirerek tekrar grubu oluturmadaki ama; anlam zenginletirmek ve glendirmek, sz daha etkili hle getirmek ve anlatm gcn zenginletirmektir. Tekrar gruplarnda kelime trlerinden ou bir ge olarak yer alabilir. Sfatlar, yansmalar, isimler, nlemler ve zarf-fiiller dierlerine oranla tekrar gruplarnda sk kullanlan kelime trleridir. Tekrar gruplarnda bazen iki kelime anlamca kaynaarak farkl bir kavram ifade eden bir birleik kelime niteliini kazanabilir. Baz tekrar gruplar kuvvetlendirme edatlaryla, balama edatlaryla veya soru ekiyle yaplabilir. Bazen ekimli fiiller ile de tekrar grubu kalbnda bekler oluturulabilir. Tekrar grubunu oluturan her iki ge eitli ekim eklerini alabilir. Tekrar grubunun (ikilemelerin) ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek Tekrar gruplar, dier kelime gruplar iinde grevli olabilir. Tekrar gruplar, cmlede farkl grevlerde bulunabilir.
A M A
Say grubunun yap zelliklerini aklamak Say gruplarnda byk say nce, kk say sonra gelir. Say adlar eksiz birleir ve ayr yazlr. Say adlarnn arasna herhangi bir iaret konmaz. Sadece senet ve ek gibi baz resm evraklarda sahteciliin nne geilmesi amacyla saylar bitiik yazlabilir. Sfat tamlamas ile ifade edilen saylarda say szleri arasnda arpma, say grubu ile ifade edilen saylarda ise toplama ilgisi vardr. Say gruplarnda vurgu sonra gelen, yani kk say zerinde olur. Bu grupta milyona kadar iki ge vardr. Milyonlu saylar , milyarl saylar ise drt geden olumaktadr. Say gruplarn oluturan gelerden biri veya ikisi sfat tamlamas veya baka bir say grubu olabilir. Say grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek Say gruplar, dier kelime gruplar iinde grevli olabilir. Say gruplar, cmlede farkl grevlerde bulunabilir.
A M A
A M A
61
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki tekrar gruplarndan (ikilemelerden) hangisi yap bakmndan dierlerinden farkldr? a. mini mini b. yava yava c. soy sop d. birer birer e. ufak ufak 2. Aadaki tekrar gruplarndan hangisi yap bakmndan dierlerinden farkldr? a. er ge b. irili ufakl c. yerli yersiz d. yaz maz e. az ok 3. Aadaki tekrar gruplarndan hangisi yap bakmndan dierlerinden farkldr? a. rlplak b. hediye mediye c. para mara d. atk matk e. yakt makt 4. Aadaki tekrar gruplarndan hangisi yap bakmndan dierlerinden farkldr? a. gnden gne b. batan baa c. ba baa d. szden sze e. ezelden ebede 5. Aadaki tekrar gruplarndan hangisinin ilevi dierlerinden farkldr? a. irili ufakl binalar b. baka baka istikametler c. tuhaf tuhaf hikyeler d. trl trl hller e. yava yava yryen 6. Tekrar gruplar dier kelime gruplarnda grev yapabilir. Aadakilerin hangisinde bu duruma aykr bir rnek vardr? a. ovann urasnda burasnda b. yava yava yrdm c. Allah Allah sesleri d. bykl kkl evler e. bizim hlimiz vaktimiz 7. Aadaki kelime gruplarndan hangisi dierlerinden farkldr? a. yetmi be b. seksen bir c. otuz bin d. elli bir e. on drt 8. Aadakilerden hangisinde say grubu farkl bir kelime grubunda grev yapmaktadr? a. yirmi iki yl b. otuz sekiz para c. doksan dokuz bin d. on says e. seksen bir vilayet 9. Aadaki cmlelerin hangisinde tekrar grubu yklem olarak kullanlmtr? a. Bunlar kar kocaya benziyorlard. b. Ay sudan km gibi bembeyazd. c. Yakn tehlikeyi ayan beyan gsteriyordu. d. Ete kemie brndm, Yunus diye grndm. e. brleri san ban kartryorlar. 10. Aadaki cmlelerin hangisinde say grubu yer tamlaycs olarak kullanlmtr? a. Geri saymaya doksan dokuzdan balyoruz. b. Krk bir benim uurlu saymdr. c. On ikide Pelin ile buluacaz. d. Tribndeki taraftar says yirmi bir bin iki yz elli idi. e. Pastann ayrlmas gereken dilim says on birdi.
62
Trke Cmle Bilgisi-I

1. c Yantnz farklysa E veya Yakn Anlaml Kelimelerin Tekrar ile Oluan Tekrar Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Pekitirmeli Tekrar Grubu blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Pekitirmeli Tekrar Grubu blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Hl Ekli simlerle Kurulmu Tekrar Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Tekrar Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Tekrar Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Say Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Say Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan Tekrar Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan Say Gruplar blmn tekrar inceleyin.

Sra Sizde 1 azar azar, yerli yersiz, sapasalam , aka maka Sra Sizde 2 Btn cadde bombo. (Yklem ismi) Samim ar ar iini ekti ve cevap vermedi. (Zarf tmleci) Sofrada sohbet, uradan buradan, niversite i meselelerinden balamt. (Yer tamlaycs) Bir bakgl saa sola kaykma deme yola Dinile ku nini nice drl saz gelr (Yer tamlaycs)
2. d 3. a 4. c 5. e
6. b
7. c 8. d
9. b
10. a
63

Akgz, H., Yelten, M. (2005). Kelime Gruplar, stanbul. Aksoy, F. (2006). Be ehirin Sz Dizimi ve Bunun Dil Bilgisi retiminde Kullanlmasna likin Baz Teklifler, Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Altner, S. (2008). Sleyman elebinin Vesletn-nect Adl Eseri zerine Bir Sz Dizimi ncelemesi, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Doan, E. (2001). Eski Anadolu Trkesinde Kelime Gruplar ve Kullanllar, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Erkcan, M. (2004). Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar Adl Eseri zerinde Sz Dizimsel Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Ergin, M. (1992). Trk Dil Bilgisi, 19. bs., stanbul: Bayrak Yaynlar. Gzel, F. (2007). Peyami Safann Yalnzz Romannda Sz Dizimi, Elaz: Frat niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Karahan, L. (2008). Trkede Sz Dizimi, 13. bs., Ankara. Karakurt, A. (2007). Emine Insunun Romanlarnda Szdizimi, Denizli: Pamukkale niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Li, S. (2005). Peyami Safann Fatih-Harbiye Romannn Sentaks zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam doktora tezi, stanbul. zkan, M. (1996) Yapl, Yazl ve Kullanllar Bakmndan Birleik Kelimeler, lm Aratrmalar 2, stanbul, s. 95-110. zkan, M. (2009). Trkiye Trkesi - Ses ve Yazm Bilgisi, stanbul: Filiz Kitabevi. zkan, M.A. (2003). Mustafa Kutlunun Bu Byledir Hikaye Kitab zerine Sz Dizimi ncelemesi, Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Sabrl, N. (2010). Arif Nihat Asyann Sevgi Mektuplarnn Kelime Gruplar zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi.
4
Amalarmz erik Haritas
TRKE CMLE BLGS-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Birleik isim grubunun yap zelliklerini aklayabilecek, Birleik isim grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebilecek, Unvan grubunun yap zelliklerini aklayabilecek, Unvan grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Birleik isim grubu Unvan grubu
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Trke Cmle Bilgisi-I Kullanl Biimleri: Birleik sim Grubu Unvan Grubu
BRLEK SM GRUBU BRLEK SM GRUBUNUN YAPISI BRLEK SM GRUBUNUN LEVLER UNVAN GRUBU UNVAN GRUBUNUN YAPISI UNVAN GRUBUNUN LEVLER

Birleik sim Grubu Unvan Grubu
BRLEK SM GRUBU
Bir kavramn veya varln ad olmak zere en az iki kelimenin ek almakszn bir araya gelerek oluturduu kelime grubudur. Bu bir araya gelite ama, zel bir isim oluturmaktr. Bu zel isim, kii ad olabilecei gibi yer ad da olabilir: Muharrem Ergin, Faruk Kadri Timurta, Sadettin Bulu, Necmettin Haceminolu, Ahmet Bican Ercilasun, mer Faruk Akn, Yahya Kemal Beyatl, Ahmet Hamdi Tanpnar, Fatih Sultan Mehmed; Kocamustafapaa, Hasanpaa, Afyonkarahisar vb. Taceddin Pervane, Sadeddin Kpekin emirler arasnda yapt temizliin banda onunla berabermi.
Birleik isim grubu: Bir kavramn veya varln ad olmak zere en az iki kelimenin ek almakszn bir araya gelerek oluturduu kelime grubudur.
Konsolun stnde duran saati, Harun Reit zamannda bir arkl icat etmitir.
Sultan Mahmutun lenine anla, izzetle giden Arslan Yabgunun yiitliini ver.
(Emine Insu)
Ysuf eydr Ykb Neb oluyam Ceddim Isham brhim aslyam

Yunus Emre gzn a bak iki cihan toludur Hak Gmn sdk oda yok yle ekere nihandadur
(Yunus Emre Divan)
Bil ki Arif Nihat artk hayatta deildir.

BRLEK SM GRUBUNUN YAPISI

A M A
Birleik isim grubunun yap zelliklerini aklamak
1. Akrabalk isimleri ile unvan bildiren kelimeler, kelime grubunun birinci gesi olarak baa getirildii takdirde birleik isim meydana gelir ve akraba-
66
Trke Cmle Bilgisi-I
2. 3.
4.
5.
lk ismi veya unvan, o kiinin bir ismi durumuna geer: ehzade Read, Prenses Diana, Kral Hseyin, Kralie Elizabet, Dede Korkut, Nene Hatun, Hoca Nasrettin, Yarbay Engin, Doktor Civan vb. Ahmet dede, Nazmiye nine, Kemal hoca, Engin yarbay, Civan doktor ve Alev hemire gibi kelime gruplar ise birleik isim deil unvan grubudur. Yer ismi olarak kullanlan unvan gruplar da zamanla birleik isim olmutur: Kocamustafapaa, Kkmustafapaa, Yusufpaa, Hasanpaa, Haydarpaa vb. sim gesi zel bir isim olan sfat tamlamalar, zamanla birleik isme dnebilir: kinci Mahmud, Drdnc Murad, Talcal Yahya, Ulubatl Hasan vb. Kurtulu Sava srasnda gsterdikleri stn cesaret ve yiitlikten dolay TBMM tarafndan isimlerine birtakm eklemeler yaplan anlurfa, Gaziantep ve Kahramanmara da bu ekilde kabul edebiliriz. Ayrca zel isimden nce gelen baz lakaplarla da birleik isim grubu kurulabilir: Deli brahim, Sar Hasan, olak Salih, Damat Ferit, Rambo Mert vb. Birleik isim grubu ile birleik kelime kavramlar birbirlerinden farkldr. zel isim oluturan ve eksiz bir araya gelen birleik isim grubu, kii veya yer ad olarak kullanlr. Birleik kelimeler ise yeni bir kavram karlamak zere belirsiz isim tamlamalarndan, sfat tamlamalarndan, edat gruplarndan, isnat gruplarndan, birleik fiillerden, ikilemelerden, ksaltma gruplarndan veya kalplam ekimli fiillerden oluan kelimelerdir: aslanaz, anlam bilimi, nur topu, yz karas; bykeli, alar saat, gler yz, dolma kalem, ince hastalk; niin, Allah iin, buna ramen; babo, ayar bozuk, enesi dk, eli ak; vurdumduymaz, dedikodu, rtbas, kapka vb. Birleik isim grubunda vurgu, en sondaki isim zerindedir: Yakup Kadri Karaosmanolu, Reat Nuri Gntekin, Nazm Hikmet, Yahya Kemal, Necip Fazl vb.
BRLEK SM GRUBUNUN LEVLER

AM A
Birleik isim grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Birleik sim Gruplar

1. Birleik isim grubu, unvan grubunun isim gesi olarak kullanlabilir: Kemal Tahir Bey, Necmettin Okyay Beyefendi, Samiha Ayverdi Hanm, Ali Karamanlolu hoca vb. Ben Arif Nihat Bey falan deilim.
2. Birleik isim grubu, isim tamlamasnda tamlayan olarak kullanlabilir: Harun Reit zaman...
Karacaahmedin sszdr yolu

4. nite - Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullan Biimleri: Birleik sim Grubu, Unvan Grubu
67
3. Birleik isim grubu, sfat tamlamasnda isim gesi olarak kullanlabilir: IV. Kl Arslan kendisini tahta karan Muinddin Pervane tarafndan bir ziyafet sofrasnda -phesiz Moollarn tasvibiyle- boulur.
Ondan ilham alan Yahya Kemal...

4. Birleik isim grubu, edat grubunda isim gesi olarak kullanlabilir: Yahya Kemal gibi...
5. Birleik isim grubu, balama grubunun isim gesi olabilir: Pierre Loti veya ondan ilham alan Yahya Kemal / Armand Duval ile bu herif
6. Birleik isim grubu, yaklama grubunun isim gesi olarak kullanlabilir: Servet Asyaya yakr bir drstlkle gezmeni, elenmeni isterim.
Cmlede Kullanllar Bakmndan Birleik sim Gruplar

Birleik sim Grubunun zne Olarak Grev Yapmas
eyh Edebali Karamanl bir fakihti.
Arif Nihat Asya Adanay bekliyor.

Birleik sim Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas

Hac Bayram Roma kartalnn bu mermer yuvasnda ilehanesini semeye gtren...
Dnya kamuoyu Orhan Pamuku ok sevmitir.
Birleik sim Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas

Cevat Dursunoluna, yeni transit yolu ald zaman frnc Hasan adnda bir Erzurumlu yle demi:
Vard bir Flia hem ey dede

Eridi h Numna revn ol

(Mehmed, Iknme)
68
Trke Cmle Bilgisi-I
Birleik sim Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas

Adn merak ediyorsan, Servet Armaandr.
Konyada bulunduum yllarda beni sk sk megul edenlerden biri de eyh Galibdi.

Ben Nurgl Ay.

(Emine Insu)
Maral eyholu Satlm m ben.

SIRA SZDE
Aadaki rneklerde geen birleik isim gruplarnn grevlerini belirtiniz. SIRA SZDE Atatrk, anlarn yazmas iin Falih Rfk Atay grevlendirdi. D bu E L M Son dnemde Nkonu ile ilgilenen aratrmac mer Faruk Akndr. Faruk Kadri Timurta bir Osmanl Trkesi uzman idi.
DNELM S O R U
Unvan grubu: Bir kii adyla bir D K K A veya akrabalk unvann T adnn herhangi bir ek almadan bir araya SIRA SZDE gelmeleriyle oluan kelime grubudur.
UNVAN GRUBU
Unvan grubu, bir kii adyla bir unvann veya akrabalk adnn herhangi bir ek alDKKAT madan bir araya gelmeleriyle oluan kelime grubudur. Bu grupta isim gesi nce, unvan veya akrabalk gesi sonra gelir: Hamdi Efendi, zlem Hanm, Halime Hatun, FerhatSIRA SZDE Bey, Nazmiye abla, Hicran yenge, Murat amca, Mehdi day, Aliye nine, Muhsin dede, Kzm Karabekir Paa, Kaan avu, Ali Onba, Fatih Albay vb. Kii ad
AMALARIMIZ
S O R U
AMALARIMIZ
Unvan veya akrabalk ad
Unvan Grubu
K T A P
Bizim dnmediimiz eyi Tahsin Efendi yapt. K T A P Vallahi Mefharet abla, dedi.
TELEVZYON
TELEVZYON
Gler retmen, ban okard.

NTERNET NTERNET
Vali Paa gelince, yzler sevinle yand.

Ysuf peygamber nie d grdin

69
UNVAN GRUBUNUN YAPISI

A M A
Unvan grubunun yap zelliklerini aklamak
1. Unvan gruplarnda unvan veya akrabalk ad mutlaka isim gesinden sonra gelmelidir. Eer unvan veya akrabalk ad nce, isim gesi sonra gelirse meydana gelen kelime grubu, unvan grubu deil birleik isim grubudur: Albay Nejat, Sultan Mehmed, Kral Fahd, Leydi Diana, Doktor Kemal, Baba Hakk, Day Kemal vb. 2. Unvan gruplarnda isim gesi bir isim olabilecei gibi bir birleik isim grubu da olabilir: Ali Bey, Necla Hanm, Ahmet amca, Hilmiye teyze ; Faruk Kadri Timurta Hoca, Sadettin Bulu Bey, Ahmet Hamdi Tanpnar Beyefendi, Samiha Ayverdi Hanmefendi, Ali Rza Efendi vb. 3. Zamanla yer ismi olarak kullanlan unvan gruplar da birleik isim olmulardr: Balipaa, Ziverbey, Kocamustafapaa, Kkmustafapaa, Yusufpaa, Haydarpaa vb. 4. Unvan gruplarnda vurgu, kii ad zerinde olur: Nazmiye abla Osman amca Aye Hatun Naci Bey
UNVAN GRUBUNUN LEVLER

A M A
Unvan grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Unvan Gruplar

Unvan gruplar, farkl kelime gruplarnda grev alabilir: Faiz Beyin odasna girdiler.
Unvan grubu, belirtili isim tamlamasnn tamlayan grevindedir.

Siyavu Paa vakasndan sonra ise baya mstern- devlet arasna girer. Unvan grubu, belirtisiz isim tamlamasnn tamlayan grevindedir.
Bu sra, El-Basan ise; fkesi tuttu mu kara ta kl eyleyen Afin Be nnde sapa yer gzetirken, Sivasta Manuel ordusuna kar geliptir.
(Emine Insu)
Unvan grubu, sfat tamlamasnn isim gesi grevindedir.

Anamla Dulaye bac... Unvan grubu balama grubunun isim gesi grevindedir.
inasi Beyle Ferit Bey onu alp gtrdler.
70
Trke Cmle Bilgisi-I
ki unvan grubu da balama grubunun birer isim gesi grevindedir. eref Bey gibi ben de kaniim ki...
Unvan grubu edat grubunun isim gesi grevindedir.
Cmlede Kullanllar Bakmndan Unvan Gruplar

Unvan Grubunun zne Olarak Grev Yapmas
Rafet day glyor.
Faiz Bey gzlerini yokutan ayramyordu.

Yedi yanda idi Ysuf neb

Ki Tanr tel bir olan vire Benm bu l gvdeme cn vire

Unvan Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas

Tahsin Efendiyi ilk tesadfn hemen ertesi gnlerinde bir kere daha grdm.
Neriman, eref Beyi dinlemiyordu.

Ahmet, Yahya Kemal Beyi tanyamamt. Ynetici, Naci Efendiyi iten kovmutu.
Unvan Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas

znikteki o gzel imaret be kapl revak ve ok rahat kubbesiyle Nilfer Hatuna izafe edilir.
Safiye kardee ablalk yapacaksn.

Faiz Beye gndzki hadiseden bahsetmemeye karar verdi.

Unvan Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas

Bu, eyhlislm Kara elebizade Aziz Efendidir.
Klasik edebiyatmz yirminci yzylda gndeme getiren, Yahya Kemal Beydir. Alt katmzdaki, Azize yengeydi.
71
Aadaki rneklerde geen unvan gruplarnn grevlerini belirtiniz. SZDE SIRA Hak alabdan n geldi in kuyuya Otur anda kulluk eyle Tanrya En sevilen retmen, Sevda Hanmdr. Edip Hoca genliinde politikaya girmiti. Anadolu halk Turul ve ar Beyleri merak ediyordu.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U

S O R U
DKKAT
DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
72
Trke Cmle Bilgisi-I
zet
A M A
Birleik isim grubunun yap zelliklerini aklamak Birleik isim grubu, bir kavramn veya varln ad olmak zere en az iki kelimenin ek almakszn bir araya gelerek oluturduu kelime grubudur. Bu bir araya gelite ama, zel bir isim oluturmaktr. Birleik isim gruplarnn yap zellikleri, u ekilde sralanabilir: Akrabalk isimleri ile unvan bildiren kelimeler, kelime grubunun birinci gesi olarak baa getirildii takdirde birleik isim meydana gelir ve akrabalk ismi veya unvan, o kiinin bir ismi durumuna geer. Zamanla yer ismi olarak kullanlan unvan gruplar da birleik isim olmutur. sim gesi zel bir isim olan sfat tamlamalar, zamanla birleik isme dnebilir. Kurtulu Sava srasnda gsterdikleri stn cesaret ve yiitlikten dolay TBMM tarafndan isimlerine birtakm eklemeler yaplan anlurfa, Gaziantep ve Kahramanmara da bu ekilde kabul edebiliriz. Ayrca zel isimden nce gelen baz lakaplarla da birleik isim grubu kurulabilir. Birleik isim grubu ile birleik kelime kavramlar birbirlerinden farkldr. zel isim oluturan ve eksiz bir araya gelen birleik isim grubu kii veya yer ad olarak kullanlr. Birleik kelimeler ise yeni bir kavram karlamak zere belirtisiz isim tamlamalarndan, sfat tamlamalarndan, edat gruplarndan, isnat gruplarndan, birleik fiillerden, ikilemelerden, ksaltma gruplarndan veya kalplam ekimli fiillerden oluan kelimelerdir. Birleik isim grubunda vurgu, en sondaki isim zerindedir. Birleik isim grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek Birleik isim gruplar, dier kelime gruplar iinde grevli olabilir. Birleik isim gruplar cmlede farkl grevler de bulunabilir.
A M A
Unvan grubunun yap zelliklerini aklamak Unvan gruplarnda unvan veya akrabalk ad mutlaka isim gesinden sonra gelmelidir. Eer unvan veya akrabalk ad nce, isim gesi sonra gelirse meydana gelen kelime grubu, unvan grubu deil birleik isim grubudur. Unvan gruplarnda isim gesi bir isim olabilecei gibi bir birleik isim grubu da olabilir. Zamanla yer ismi olarak kullanlan unvan gruplar da birleik isim olmulardr. Unvan gruplarnda vurgu, kii ad zerinde olur. Unvan grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek Unvan gruplar, dier kelime gruplar iinde grevli olabilir. Unvan gruplar, cmlede farkl grevlerde bulunabilir.
A M A
A M A
73
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi birleik isim grubu deildir? a. Kral Hseyin b. Doktor Murat c. ehzade Mehmed d. Dede Korkut e. Lle Hemire 2. Aadaki birleik isim gruplarndan hangisi yap bakmndan dierlerinden farkldr? a. Mustafa Kemal b. kinci Mahmud c. Ali Ekrem d. Namk Kemal e. Fatma Aliye 3. sim gesi zel isim olan sfat tamlamalar zamanla birleik isme dnebilir. Aadakilerin hangisinde buna aykr bir rnek vardr? a. Deli brahim b. olak Salih c. Nene Hatun d. nc Selim e. Damat Ferit 4. Birleik isim grubu, unvan grubunun isim gesi olarak kullanlabilir. Aadakilerin hangisinde buna aykr bir rnek vardr? a. Glfidan Hanm b. Ali Kemal Bey c. Dilra Gnl teyze d. Mehmet Kaan aabey e. Ahmet Hamdi amca 5. Aadakilerin hangisinde birleik isim grubu dierlerinden farkl bir kelime grubunda grev almtr? a. Faruk Kadri Timurta Hoca b. Sultan kinci Abdlhamid devri c. Samiha Ayverdi Hanm d. Fevzi akmak Paa e. Durmu Ali emmi 6. Aadakilerden hangisi bir unvan grubu deildir? a. Ferhat day b. Lemi Hoca c. Baba Hakk d. Feryal Hanm e. Murat Bey 7. Aadakilerden hangisi bir unvan grubu deildir? a. Osman Paa b. Murat Astsubay c. Necl Hemire d. Haydarpaa e. Ali Rza Efendi 8. Aadakilerin hangisinde unvan grubu dierlerinden farkl bir tamlamada grev almtr? a. mer Yzbann olu b. Cemal Beyin dersi c. Kemal amcann sohbeti d. Talat Paa meselesi e. Enver Paann kabri 9. Aadaki cmlelerden hangisinin znesi birleik isim grubudur? a. Yahya Kemal, Trkeyi ok gzel kullanm bir airdir. b. Recaizade Ekrem Bey, ok hisli bir airdi. c. Fenerbahe, Semih entrke veda etmeli mi? d. Galatasaray taraftar Arda Turan ok zleyecek. e. Babasnn ad Mehmet Nadir idi. 10. Aadaki cmlelerden hangisinin nesnesi bir unvan grubudur? a. Fatma kardee ablalk yapacaksn. b. Nazmiye teyze kdemli bir eczacyd. c. Halime anne Girit gmenlerindendi. d. Hamdi Hocay btn rencileri seviyordu. e. Hicran Hanmn fendi Bayram yendi.
74
Trke Cmle Bilgisi-I

1. e 2. b 3. c 4. a Yantnz farklysa Birleik sim Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Birleik sim Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Birleik sim Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Birleik sim Grubu blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Birleik sim Grubu blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Unvan Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Unvan Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Unvan Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan Birleik sim Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan Unvan Gruplar blmn tekrar inceleyin.

Sra Sizde 1 Atatrk, anlarn yazmas iin Falih Rfk Atay grevlendirdi. Nesne Son dnemde bu konu ile ilgilenen aratrmac mer Faruk Akndr. Yklem ismi Faruk Kadri Timurta bir Osmanl Trkesi uzman idi. zne Sra Sizde 2 Hak alabdan n geldi in kuyuya Yer tamlaycs Otur anda kulluk eyle Tanrya
5. b
6. c 7. d 8. d
En sevilen retmen, Sevda Hanmdr. Yklem ismi Edip Hoca genliinde politikaya girmiti. zne
9. a
10. d
Anadolu halk Turul ve ar Beyleri merak ediyordu. Nesne
75

Aksoy, F. (2006). Be ehirin Sz Dizimi ve Bunun Dil Bilgisi retiminde Kullanlmasna likin Baz Teklifler, Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Altner, S. (2008). Sleyman elebinin Vesletn-nect Adl Eseri zerine Bir Sz Dizimi ncelemesi, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Doan, E. (2001). Eski Anadolu Trkesinde Kelime Gruplar ve Kullanllar, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Erkcan, M. (2004). Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar Adl Eseri zerinde Sz Dizimsel Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Ergin, M. (1992). Trk Dil Bilgisi, 19. bs., stanbul: Bayrak Yaynlar. Gzel, F. (2007). Peyami Safann Yalnzz Romannda Sz Dizimi, Elaz: Frat niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Karahan, L. (2008). Trkede Sz Dizimi, 13. bs., Ankara. Karakurt, A. (2007). Emine Insunun Romanlarnda Szdizimi, Denizli: Pamukkale niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Li, S. (2005). Peyami Safann Fatih-Harbiye Romannn Sentaks zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam doktora tezi. zkan, M. (1996) Yapl, Yazl ve Kullanllar Bakmndan Birleik Kelimeler, lm Aratrmalar 2, stanbul, s. 95-110. zkan, M. (2009). Trkiye Trkesi - Ses ve Yazm Bilgisi, stanbul: Filiz Kitabevi. zkan, M.A. (2003). Mustafa Kutlunun Bu Byledir Hikaye Kitab zerine Sz Dizimi ncelemesi, Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Sabrl, N. (2010). Arif Nihat Asyann Sevgi Mektuplarnn Kelime Gruplar zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi.
5
Amalarmz erik Haritas
Trke Cmle Bilgisi-I
TRKE CMLE BLGS-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; nlem grubunun yap zelliklerini aklayabilecek, nlem grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebilecek, Edat grubunun yap zelliklerini aklayabilecek, Edat grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebilecek, Balama grubunun yap zelliklerini aklayabilecek, Balama grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
nlem grubu Edat grubu Balama grubu Cmle d ge Bamsz tmle Zarf tmleci
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: nlem Grubu, Edat Grubu,Balama Grubu
NLEM GRUBU NLEM GRUBUNUN YAPISI NLEM GRUBUNUN LEVLER EDAT GRUBU EDAT GRUBUNUN YAPISI EDAT GRUBUNUN LEVLER BALAMA GRUBU BALAMA GRUBUNUN YAPISI BALAMA GRUBUNUN LEVLER
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: nlem Grubu Edat Grubu Balama Grubu
NLEM GRUBU
nlem grubu, bir seslenme nlemi ile bir isim gesinin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Bu grupta temel ge olan nlem bata, yardmc ge olan isim sonda bulunur. Seslenme nlemi + _______________ ey, hey, ya, yahu, be, a, bre, ay, ayol be nlem ey nlem adam isim (kelime) suyun sesinden anlayan balar isim (kelime grubu) sim = nlem grubu _________ kelime veya kelime grubu
nlem grubu: Bir seslenme nlemi ile bir isim gesinin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur.
a canm hey arkada bre tekfur beyi Ey beni ayblayan gel beni kdan kurtar Elinden gelmez-ise syleme fsid haber
(Yunus Emre Divan)
Grld zere nlem grubunu oluturan gelerden seslenme nlemi nce, isim gesi ise sonra gelmitir. sim gesi ayn zamanda bir sfat-fiil grubudur. El gtrdi dua kldlar szin Dilerem y Rab grem Ysuf yzin
Bizi ey Hak dnyada onsuz koma

78
Trke Cmle Bilgisi-I
NLEM GRUBUNUN YAPISI

AM A
nlem grubunun yap zelliklerini aklamak
1. nlem grubunda isim gesi, bir kelime grubu olabilir: Ey Trk genlii! nlem grubunun isim gesi, belirtisiz isim tamlamasdr. Ey Trdan kelm- ilhyi g eden
Ona deil, kendi haytna yan, Ey gsnn altnda kalbi yokken yaayan!
(F. N. amlbel, Han Duvarlar)
nlem gruplarnn isim geleri, sfat-fiil grubudur. Ysuf eydr aa iy kat yrek lrem ton koy kefen gerek
Ey tatl ve ulv gece yllarca devam et

nlem gruplarnn isim geleri, sfat tamlamasdr. 2. nlem grubunda birden fazla isim gesi bulunabilir: Ey kyleri hudda balayan yasl yollar, Dnmeyen yolculara alayan yasl yollar!
Bu rnekte nlem grubunun iki isim gesi vardr ve bu geler kendi ilerinde birer sfat tamlamasdr. Ey beyaz ocuk, sarn ocuk, dilinde her ey gzelleen cana yakn ocuk!
Bu rnekte ise nlem grubunun isim gesi vardr ve bu geler kendi ilerinde birer sfat tamlamasdr. y kendzni bilmeyen sz mansini bulmayan Hak varln ister-isen u ilm-ile Kurandadur
(Yunus Emre Divan)
Bu rnekte nlem grubunun iki ayr isim gesi vardr ve bu geler kendi ilerinde birer sfat-fiil grubudur. 3. nlem gruplarnda vurgu, grubun temel gesi olan seslenme nlemi zerindedir: hey koca Trk be kardeim bre mnafk
5. nite - Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullan Biimleri: nlem Grubu, Edat Grubu, Balama Grubu
79
NLEM GRUBUNUN LEVLER

A M A
nlem grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek
nlem gruplar dier kelime gruplar iinde bir grev yapmaz. Ancak baz kelime gruplar nlem grubunun isim gesi olarak kullanlabilir. Bunu yukarda anlatmtk. nlem gruplar cmlede bir ge deeri tamaz ve cmle d ge (bamsz tmle) diye adlandrlr: Yllarca boaldn, doldun, ey gnl! zarf tm. yklem yklem cmle d ge Ey gl skta varma emreyle blble. cmle nesne yklem yer taml. d ge
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM S O R U DNELM S O R U
Yukardaki iki cmlede zne; ey gnl ve ey gl deil, sen gizli znesidir. DKKAT
DKKAT
EDAT GRUBU
sim soylu bir kelime veya kelime grubu ile bir ekim edatnn ek alarak veya almayarak bir araya gelmesiyle oluan sz beidir. Grubun isim gesini oluturan AMALARIMIZ kelimeler cins isim, zamir veya bir kelime grubu olabilir. sim gesi, yaln olabilecei gibi hl ekli olarak da bulunabilir. Edat unsuru ise ekim (veya son ekim) edatlarndan biridir.
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE Edat grubu: sim soylu bir kelime veya kelime grubu ile bir ekim edatnn ek alarak veya almayarak bir araya AMALARIMIZ gelmesiyle oluan sz beidir. K T A P
sim unsuru __________ Kelime Kelime grubu
+ Hl eki ~ + _____________ +dan / +den +tan / +ten +a / +e +m / +im +n/+in/+un/+n Yaln hl
ekim edat = Edat grubu ___________ ile, iin, gibi, T E L E V Z Y O N diye, dolay, tr, karlk, ramen, zere, baka, gayr, NTERNET akn, daha, dein, dek, kadar, kere, kez, beri, nce, sonra, evvel, doru, kar, dair, gre, nazaran vb.
TELEVZYON
NTERNET
otobs isim (yaln hlde) senin isim (ilgi hlinde)
ile = Edat grubu edat iin = Edat grubu edat
doru = Edat grubu arabaya isim (yaklama hlinde) edat on be yl isim (kelime grubu) sonra = Edat grubu edat
80
Trke Cmle Bilgisi-I
O Macitin ellerine baktm, kadn eli gibi, tertemiz, incecik.

Bu dalardan sonra k Kerem benim iin kervanmza taklmt.

Bu rneklerde kadn eli gibi, bu dalardan sonra ve benim iin birer edat grubudur.
EDAT GRUBUNUN YAPISI

AM A
Edat grubunun yap zelliklerini aklamak
1. Edat gruplarnda isim gesi, hl ekli veya yaln hlde bulunabilir; ancak grubun isim gesi bir zamirse edata muhakkak bir hl ekiyle balanr. Sleyman Koun kz Fatma ile...
Alama yapmak iin en uygun zaman, scaklarn sonu.

(Emine Insu)
ki gl yapra zre mselsel Dizilmi beni gyet mkemmel

(Mehmed, Iknme)
mselsel: Arka arkaya, sral, zincirleme. Senelerden beri iimde birikmi duygular sylemek istedim.
Herkes senin gibi dnmyor.

Bizden evvel buraya inen drt arkada

2. le edatnn ekleip vasta hli eki durumunda bulunduu yaplar da edat grubu olarak kabul edilmektedir: Allah adyla olur her i tamm (< Allah ad ile)
Bununla vnmyorum. (< bunun ile)

3. Edat gruplarnn isim gesi bir kelime grubu olabilir: Sana benim gzmle bakan gzler kr olsun
Edat gubunun isim gesi, bir iyelik grubudur.
81
Mahall dete gre misafirlerin beraber arlanmas artm.

Edat grubunun isim gesi, bir sfat tamlamasdr. bahe kapsna varncaya kadar...
Edat grubunun isim gesi, bir zarf-fiil grubudur. ..buzlu cama takl gzlerin toplad duyu muhtevalarn kaybetmekten baka zeknn yapabildii ey yok.
Edat grubunun isim gesi, bir isim-fiil grubudur. Bezenmi yeil kzl u a ile
Edat grubunun isim gesi, bir balama grubudur. Onlar ki ezelden bu Ebbli bilirler. Bir tehlike sezmi gibi dman kesilirler
Edat grubunun isim gesi, bir sfat-fiil grubudur. 4. Edat gruplarnn isim gesi, bir cmle olabilir: Kendi kendime bu ite masaln ve hakikatin pay nedir diye sordum.
Zeytin yan az koyun diye seslendi.

rnek olsun diye...

5. Edat gruplarnda vurgu, grubun isim gesi zerindedir: bundan sonra akama doru insan gibi babamla
EDAT GRUBUNUN LEVLER

A M A
Edat grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Edat Gruplar

Edat gruplar, dier kelime gruplar ierisinde grevli olarak bulunabilir:
82
Trke Cmle Bilgisi-I
Her tarafta kar gibi beyaz rtler, perdeler, tenteler...

Edat grubu, sfat tamlamasnn sfat gesidir. Gnlmn sarmak iin yand() binbir gzeli
Edat grubu, sfat-fiil grubunun zarf gesi durumundadr. Zr ile arup derdi mer
Edat grubu, zarf-fiil grubunun zarf gesidir.
Cmlede Kullanllar Bakmndan Edat Gruplar

Edat Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas
Edat gruplarnn cmle iinde nesne olarak grev yapmas ok yaygn deildir, tarih metinlerde birka rnei vardr. Bunun dnda edat gruplar, cmle iinde zarf tmleci ve yklem ismi olarak grev yapabilir.
Edat grubunun nesne gesi olarak kullanlmas ok yaygn deildir, tarih metinlerde birka rnei tespit edilmitir: Sekiz umaun hrisi eger bezenp geleler Senn sevgnden zgeyi gnlm hi kabl itmeye
(Yunus Emre Divan)
Dah meclis lt altun gmi Kimesne anun bigi h grmemi

Edat Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas

Gltere mahzun bir sesle emir verdi.
Salarnn sars, yznn tebessm ve iyiliin iime yayldktan sonra iimde tatl bir baygnlk duydum.
Bu zelzele bir ay kadar srd.

Bir iki kere daha yutkunduktan sonra, lokmadan evvel sordu.

Her bir iek bin nz-la er Hak niyz-la Bu kular ho v-zla ol pdih zikr ider
(Yunus Emre Divan)
Edat Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas

Bunlar damat beyler iindi.
Hemen umnuya sevk edilen, yz kii kadard.

(Emine Insu)
83
Dulaye bac evimizden biri gibidir.

Fakat bu ztlk birbirlerine gredir.

Aadaki rneklerde geen edat gruplarn bularak grevlerini belirtiniz. SIRA SZDE Anadolu Trklerinin tarihi iki korkun hdise arasnda skm gibidir.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bolua doru sandalyeler uuyor. Kbe gibi kldlar evim tavf Ynus ol kapuda kemine kuldur Ezelden ebede dekdr bu izzet

DKKAT
DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE
AMALARIMIZ
(Yunus Emre Divan)
AMALARIMIZ
Vatanm ok sevdiim iin ann oraya da girmesini ok isterim.

SIRA A P K T SZDE
(Emine Insu)
SIRA TSZDE K A P
Balama grubu: Birden fazla isim gesinin DNE sralama, denkletirme, L M TELEVZYON kuvvetlendirme veya baz cmle ba balalaryla birbirine baland kelime S O R U gruplardr.
BALAMA GRUBU
Birden fazla isim gesinin sralama (ve, ile, ila), karlatrma (ya...L ya..., hem... D NE M TEL VZYON hem..., ne... ne..., de... de... vb.), denkletirme (ya, veya, yahut,E veyahut, ya da), kuvvetlendirme (deil, da/de vb.) veya baz cmle ba (fakat, ama vb.) balalaS O R U ryla birbirine baland kelime gruplardr. Bala yerine balama edat terimi de kullanlmaktadr. a. isim + bir isim veya bir kelime grubu Mai isim Kerem isim ve bala ile bala bala + ve, ile, ila, ama deil, fakat Siyah = balama grubu isim
K T A P NTERNET DKKAT
NTERNET DKKAT SIRA SZDE
isim SIRA SZDE bir isim veya bir kelime grubu

AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Asl = balama grubu isim

TELEVZYON TELEVZYON
veresiye veren pein satan = balama grubu ile isim bala isim dokuz ila on = balama grubu NTERNET isim bala isim bugn isim deil bala yarn = balama grubu isim
NTERNET
84
Trke Cmle Bilgisi-I
tatl isim zengin isim
ama bala fakat bala
zehirli = balama grubu isim mutsuz = balama grubu isim
Unutmayalm ki Bursa ve stanbul, eskiler iin Mekke ve Medine kadar mbarek ehirlerdi.
Nerde bizim oralarn tabelasz veya tabelal olup da yazlar silinmi eri br sokaklar...
(Emine Insu)
Didi ger benm olanum olmaya Nite tc u taht ayrua kalmaya

b. karlatrma balac ne ya hem bir ister gerek bazen gh ...
+ + + + + + + + +
isim isim isim isim isim isim isim isim isim
+ karlatrma balac + isim .... + ne (de) + isim + ya (da) + isim + hem (de) + isim + bir (de) + isim + ister + isim + gerek + isim + bazen + isim + gh + isim
Ne krmz kiremitli evler ne Ac ayn zerine kurulan drt delikli ta kpr ne Ulu Caminin minareleri ne de kervansaraylar...
Son cenkten arta kalm bir adsz olsa gerek... Srma salm, bir onu bir kendini szerek:
...bu devden sonra ahs olabilmek iin ya gelenei krp yeni yollar aramak yahut da ok sabrla almak lzmd.
Bunlar hem iki kardee hem kar kocaya benziyorlard.

Ben cumartesilerden, pazarlardan deil yllardan artakalma bir adam.

Her daviden geen kii dostdan yana uan kii Ik erbetin ien kii geh esrk geh mestn ola
(Yunus Emre Divan)
85
c.
isim +
karlatrma edat + isim + karlatrma edat da / de da / de
Lle de peymne de
Avam da okur havas da okur velkin sen okumazsn.

BALAMA GRUBUNUN YAPISI

A M A
Balama grubunun yap zelliklerini aklamak
1. Balama grubunu oluturan isim geleri ikiden fazla ise ve balac en son iki ge arasnda yer alr, nceki geler ise virgl ( , ) ile ayrlr: sen, ben ve akmz... hava, ate, su ve toprak Vaka asl Seluk maceras Konya, Kayseri ve Sivas arasnda geer.
2. Bazen dz yaz ve iir metinlerinde ikiden fazla geden oluan balama gruplarnda en sondaki iki isim gesi arasna da ve yerine virgl ( , ) konabilir: Kendi uluslar zerinde esen, zgr olabilmeyi dileyen, saltanat davas gden belerin ise bu hal holarna gitmiyordu...
(Emine Insu)
Bu slkla uzayan, dnen, kvrlan yollar Uykuya varm gibi grnen ylan yollar
Gnlm, canum, aklum, bilm senn ile karr ider Can kanad auk gerek uuban dosta gitmee
(Yunus Emre Divan)
3. Balama gruplarnda isim gelerinin biri veya ikisi kelime grubu olabilir: ark unsurlar ve ark medeniyeti...
Balama grubunun her iki isim gesi de belirtisiz isim tamlamasdr. Bir dul kadn ile drt yetimine ...
Balama grubun birinci gesi bir sfat tamlamas, ikinci gesi ise tamlayan dm bir iyelik grubudur. Zaten ben Evliya elebiyi tenkit etmek iin deil ona inanmak iin okurum.
86
Trke Cmle Bilgisi-I
Balama grubunun her iki isim gesi de edat grubudur. Semra Hanm veya Zeynep ... Balama grubunun birinci isim gesi bir unvan grubudur. Senelerden beri nnden getikleri bu binann iinde ne bir ayak sesi, ne bir grlt, ne bir pencere alp kapanmas, ne de bir ksrk... hibir ey duymadlar.
(Peyami Safa, Fatih-Harbiye) (Emine Insu)
Balama grubunda birinci ve ikinci isim gesi sfat tamlamas, nc isim gesi belirtisiz isim tamlamas ve drdnc isim gesi bir sfat tamlamasdr. 4. Balama gruplarnda her isim gesi kendi vurgusunu tar.
BALAMA GRUBUNUN LEVLER

AM A
Balama grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Balama Gruplar

Balama gruplar dier kelime gruplar ierisinde grevli olarak bulunabilirler: Vaka asl Seluk maceras Konya, Kayseri ve Sivas arasnda geer.
sim tamlamasnn tamlayan, bir balama grubudur. Selukun torunlar z ulus ire ok itibar ve saygya sahip olup, sultanlk davasndadrlar.
(Emine Insu)
Sfat tamlamasnn isim gesi, bir balama grubudur. Anun asl v topra Rm idi Hner kamus ana malm idi
yelik grubunun tamlanan, bir balama grubudur. Didi bilinz iy kii v ulu kamunuz uslusz u bilgil
nlem grubunun isim gesi, bir balama grubudur. Bu ihtiyar ve biare adam bu sanatkr hareketi nereden renmiti?
Sfat tamlamasnn sfat gesi, bir balama grubudur. mparator Diyojen ordusunun iki kolu Manel ve Ermeni Filaret komutasnda, Sivas ve Malatyaya doru ilerliyorlar.
(Emine Insu)
Edat grubunun isim gesi, bir balama grubudur.
87
Her kim bana ayar-sa Hak Tanr yar olsun ana Her kancaru varur-sa ba u bahar olsun ana
(Yunus Emre Divan)
Birleik fiil grubunun isim gesi, bir balama grubudur. Nededr buyruunuz bilelm biz Neyise resm hidmet klalum biz
(Mehmed, Iknme)
Birleik fiil grubunun isim gesi, bir balama grubudur.
Cmlede Kullanllar Bakmndan Balama Gruplar

Balama Grubunun zne Olarak Grev Yapmas
Neriman ve inasi Darlelhandan beraber ktlar.
Orhann karsna olan sevgisi veya I. Muradn evlt muhabbeti, bu kadnn adn Bursann ve znikin tarihine ayrlmaz bir ekilde balamtr.
Kavurtun erleri ile Sultann nc kuvvetleri Ata Beg av kumandasnda karlatlar.

(Emine Insu)
rpnmak ve abalamak batmaktr.

Gsn, ne kar, her gn uzaklarda bir lem; Bulmu yeniden cenneti Havv ile dem.
Gnlne yol bulmasun kibr hased

Herkim izzetden gemedi klk bhtandur ana Geimez dost dene at u katr yhud deve
(Yunus Emre Divan)
Balama Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas

Akraba fertlerini, evdekileri hatta komular ona teker teker anlattm, taklitlerini bile yaptm.
(Emine Insu)
Konumaya mecbur etmek iin, yolda Feriha nn annesine rastladn ve lafa tutulduunu syledi.
Son cenkten arta kalm bir adsz olsa gerek... Srma salm, bir onu, bir kendini szerek...
Hayr u tati zne pe kl

Yaradurd tapun tc-ile taht Yaradurd kapun erh-ile baht

(Mehmed, Iknme)
88
Trke Cmle Bilgisi-I
Ne iderler hnumn ya sensz iki cihn ki cihan fid sana kimsene gmn dutmaya
(Yunus Emre Divan)
Balama Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas

Yznde ve yrynde hibir fark yoktu.
Berrin Hanm kendine ve bize Stephen R. Coveyin kitabn alm.

(Emine Insu)
Yerde ve karyolann altnda terlikler yok.

lemden uzak, hdiselerden heyecansz, Hayrnz aan glle uan blble yalnz
Yirde v gkde feriteh kalmad

Kaan kim ltfiyile tola evrk Abr anbere gark ola fk

(Mehmed, Iknme)
Balama Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas

Onun bu sktu Nerimana ok manal ve kark grnmt.
Falan istasyondan zlerek veya sevinerek biniyorsunuz.

Varsn seni mrnce azbn kolu sarsn ir! Sen zldke ve ldke yaarsn!
ndi gklerden melekler saff u saf

kr klnuz Tanrya leyl nehr Su kluruz suumuz balar

Var idi dyesi bir Prs nm Yaturd kapusnda subh ile m

(Mehmed, Iknme)
Balama Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas

Hava kuru ve rzgrsz.
Yemen, Anadolunun ektii aclarn bir paras, hatt en kdr.

89
Yine salon tenha ve karanlk.

Sen bir gnele erevelenmi kadar scak, Gn yzl, srma sal ve zmrt baklsn.
Kimisi bu derd ile hayrn u zr

Didi bilinz iy kii v ulu kamunuz uslusz u bilgil

Aadaki rneklerde geen balama gruplarn bularak grevleriniSIRA SZDE belirtiniz. En iddetli arzular bana en biimsiz anlarda ve en mnasebetsiz tahriklerle gelir.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kvrmlarn ve farbelalarn uzatyor. y klar iy klar k mezheb dindr bana Grdi gzm dost yzini yas kamu dndr bana imdi biraz taze yufka ekmei ile kelek olsa...

DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
(Yunus Emre Divan)
SIRA SZDE

AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Ne ben yidm ne onlar yidi an Bilmezem kim senn Ysufun kan Kadir Hann szleri kandrc ve dahi doru idi.
K T A P (eyyad Hamza, Ysuf u Zleyh)
K T A P
T E L E V Z Y (Emine Insu) ON
TELEVZYON
Bu deiiklik phesiz rfe, dete ve kyafete de tesir ediyordu.

NTERNET NTERNET
90
Trke Cmle Bilgisi-I
zet
A M A
nlem grubunun yap zelliklerini aklamak nlem grubu, bir seslenme nlemi ile bir isim gesinin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Bu grupta temel ge olan nlem bata, yardmc ge olan isim sonda bulunur. nlem grubunda isim gesi, bir kelime grubu olabilir ve birden fazla isim gesi bulunabilir. nlem gruplarnda vurgu, grubun temel gesi olan seslenme nlemi zerindedir. nlem grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek nlem gruplar, dier kelime gruplar iinde bir grev yapmaz; ancak baz kelime gruplar nlem grubunun isim gesi olarak kullanlabilir. nlem gruplar cmlede bir ge deeri tamaz ve cmle d unsur (bamsz tmle) diye adlandrlr. Edat grubunun yap zelliklerini aklamak Edat grubu, isim soylu bir kelime veya kelime grubu ile bir ekim edatnn ek alarak veya almayarak bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Edat gruplarnda isim gesi hl ekli veya yaln hlde bulunabilir. Ancak grubun isim gesi bir zamirse edata muhakkak bir hl ekiyle balanr. le edatnn ekleip vasta hli eki durumunda bulunduu yaplar da edat grubu olarak kabul edilmektedir. Edat gruplarnn isim gesi bir kelime, kelime grubu veya cmle olabilir ve bu grupta vurgu, grubun isim gesi zerindedir.
A M A
A M A
Balama grubunun yap zelliklerini aklamak Balama grubu; birden fazla isim gesinin sralama (ve, ile, ila), karlatrma (ya ya, hem hem, ne ne, de de vb.), denkletirme (ya, veya, yahut, veyahut, ya da), kuvvetlendirme (deil, da/de vb.) veya baz cmle ba (fakat, ama vb.) balalaryla birbirine baland kelime gruplardr. Balama grubunu oluturan isim geleri ikiden fazla ise ve balac en son iki ge arasnda yer alr, nceki geler ise virgl ( , ) ile ayrlr. Bazen dz yaz ve iir metinlerinde ikiden fazla geden oluan balama gruplarnda en sondaki iki isim gesi arasna da ve yerine virgl ( , ) konabilir. Balama gruplarnda isim gelerinin biri veya ikisi kelime grubu olabilir ve bu gruplarn her isim gesi kendi vurgusunu tar.
A M A
A M A
Balama grubunun ilevlerini kavrayarak me6 tinlerdeki rneklerini zmlemek Balama gruplar, dier kelime gruplar iinde grevli olabilir. Balama gruplar, cmlede farkl grevlerde bulunabilir.
A M A
Edat grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek Edat gruplar, dier kelime gruplar iinde grevli olabilir. Edat gruplar, cmlede farkl grevlerde bulunabilir.
91
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir edat grubudur? a. Ey canmn can b. Ya Rab c. Leyl ve Mecnun d. Kerem ile Asl e. Ak ile 2. Aadaki nlem gruplarndan hangisi, isim gesinin yaps bakmndan dierlerinden farkldr? a. Hey Ali amca b. Bre gafil dman c. A yiit oul d. Ey gzel kz e. Be mbarek adam 3. Aadaki edat gruplarndan hangisi, isim gesinin yaps bakmndan dierlerinden farkldr? a. maddi hayatn cazibesi ile b. senin gzn ile c. yaamn sradanl ile d. bahenin kapsna kadar e. Fatih Sultan Mehmedin vefatndan sonra 4. Aadaki edat gruplarndan hangisinin isim gesi bir balama grubudur? a. Kanuni Sultan Sleymandan sonra b. yeni bir elbise iin c. mahall detlerden dolay d. Nedret veya Necdet ile e. Aye teyzeye ramen 5. Aadaki balama gruplarndan hangisi yap bakmndan dierlerinden farkldr? a. Sercan da Grkan da b. bir ablam bir kardeim c. gerek Osman gerek Bircan d. ya ben ya o e. hem annemi hem babam 6. Aadakilerin hangisinde balama grubu, dierlerinden farkl bir kelime grubu ierisinde grev almtr? a. Olay Aye, Fatma ve Hayriyenin zntsn artrmaktayd. b. Bu, hem Fatihin hem de Muratn sorumluluundayd. c. Yal ve kimsesiz insanlara acyordum. d. kram ve izzetin sonu yoktu. e. Gzellik ve irkinliin ayrm tam burada kendini gsteriyordu. 7. Edat gruplarnn isim gesi bir cmle olabilir. Aadakilerin hangisinde buna benzer bir rnek vardr? a. Vatan dmanlardan kurtarmak iin b. rnek olsun diye c. Btn dostlarn bu akamki elenceye aracandan dolay d. Mahmut daymn srarlarna ramen e. Mustafa Beyin katklar ile 8. Bir cmlede nlem grubu hangi ge olarak grev yapabilir? a. Cmle d ge b. zne c. Nesne d. Zarf tmleci e. Yer tamlaycs 9. Aadaki cmlelerin hangisinde, edat grubu yklem olarak grev yapmaktadr? a. Senin sevginden baka ne isterim? b. Emir erine kzgn bir sesle komut verdi. c. Bu kargaa iki yl kadar devam etti. d. Annesini arayp evle ilgili son bilgileri aldktan sonra Ahmet daysn bilgilendirdi. e. Bayram efendi evimizden biri gibidir. 10. Aadaki cmlelerin hangisinde balama grubu zarf tmleci olarak grev yapmaktadr? a. Hava lk ve yamurluydu. b. Gr ve nerilerinde hibir deiiklik yoktu. c. Hem annemi hem babam ok seviyorum. d. Kardeimin bu sessizlii bana ok anlamsz ve sama gelmiti. e. mer ve Mcahit, niversite son snfa geecekleri iin ok heyecanlydlar.
92
Trke Cmle Bilgisi-I

1. e Yantnz farklysa Edat Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. 2. a Yantnz farklysa nlem Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. 3. b Yantnz farklysa Edat Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. 4. d Yantnz farklysa Edat Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. 5. a Yantnz farklysa Balama Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. 6. c Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Balama Gruplar blmn tekrar inceleyin. 7. b Yantnz farklysa Edat Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. 8. a Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan nlem Gruplar blmn tekrar inceleyin. 9. e Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan Edat Gruplar blmn tekrar inceleyin. 10. d Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan Balama Gruplar blmn tekrar inceleyin.

Sra Sizde 1 Anadolu Trklerinin tarihi iki korkun hdise arasnda skm gibidir. Yklem ismi Bolua doru sandalyeler uuyor. Zarf tm. Kbe gibi kldlar evim tavf Zarf tm. Ynus ol kapuda kemine kuldur Ezelden ebede dekdr bu izzet Yklem ismi Vatanm ok sevdiim iin ann oraya da girmesini ok isterim. Zarf tm.
Sra Sizde 2 En iddetli arzular bana en biimsiz anlarda ve en mnasebetsiz tahriklerle gelir. Zarf tm. Kvrmlarn ve farbelalarn uzatyor. Nesne y klar iy klar k mezheb dindr bana Yklem ismi Grdi gzm dost yzini yas kamu dndr bana imdi biraz taze yufka ekmei ile kelek olsa zne Ne ben yidm ne onlar yidi an zne zne Bilmezem kim senn Ysufun kan Kadir Hann szleri kandrc ve dahi doru idi. Yklem ismi Bu deiiklik phesiz rfe, dete ve kyafete de tesir ediyordu. Yer tamlaycs
93

Aksoy, F. (2006). Be ehirin Sz Dizimi ve Bunun Dil Bilgisi retiminde Kullanlmasna likin Baz Teklifler, Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Altner, S. (2008). Sleyman elebinin Vesletn-nect Adl Eseri zerine Bir Sz Dizimi ncelemesi, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Doan, E. (2001). Eski Anadolu Trkesinde Kelime Gruplar ve Kullanllar, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Erkcan, M. (2004). Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar Adl Eseri zerinde Sz Dizimsel Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Ergin, M. (1992). Trk Dil Bilgisi, 19. bs., stanbul: Bayrak Yaynlar. Gzel, F. (2007). Peyami Safann Yalnzz Romannda Sz Dizimi, Elaz: Frat niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Karaaa, G. (2009). Trkenin Sz Dizimi, stanbul: Kesit Yaynlar. Karahan, L. (2008). Trkede Sz Dizimi, 13. bs., Ankara. Karakurt, A. (2007). Emine Insunun Romanlarnda Szdizimi, Denizli: Pamukkale niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Li, S. (2005). Peyami Safann Fatih-Harbiye Romannn Sentaks zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam doktora tezi. zkan, M.-Tren, H.,Esin,O. (2006). Yksek retimde Trk Dili, Yazl ve Szl Anlatm, 2.bs., stanbul:Filiz Kitabevi. zkan, M. (2009). Trkiye Trkesi - Ses ve Yazm Bilgisi, stanbul: Filiz Kitabevi. zkan, M.A. (2003). Mustafa Kutlunun Bu Byledir Hikaye Kitab zerine Sz Dizimi ncelemesi, Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Sabrl, N. (2010). Arif Nihat Asyann Sevgi Mektuplarnn Kelime Gruplar zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi.
6
Amalarmz
sim-fiil grubu Sfat-fiil grubu
TRKE CMLE BLGS-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; sim-fiil grubunun yap zelliklerini aklayabilecek, sim-fiil grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebilecek, Sfat-fiil grubunun yap zelliklerini aklayabilecek, Sfat-fiil grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebilecek, Zarf-fiil grubunun yap zelliklerini aklayabilecek, Zarf-fiil grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Zarf-fiil grubu
erik Haritas
SM-FL GRUBU SM-FL GRUBUNUN YAPISI SM-FL GRUBUNUN LEVLER SIFAT-FL GRUBU SIFAT-FL GRUBUNUN YAPISI SIFAT-FL GRUBUNUN LEVLER ZARF-FL GRUBU ZARF-FL GRUBUNUN YAPISI ZARF-FL GRUBUNUN LEVLER
Trke Cmle Bilgisi-I
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: sim-Fiil Grubu Sfat-Fiil Grubu Zarf-Fiil Grubu
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: sim-Fiil Grubu

Sfat-Fiil Grubu Zarf-Fiil Grubu
SM-FL GRUBU
sim-fiil grubu, bir isim-fiil ile onu anlamca tamamlayan veya niteleyen kelimelerin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Bu kelime grubunu kavrayabilmek iin isim-fiil teriminin ne olduunu iyi bilmeliyiz. sim-fiil, fiillere -mAk, -mA ve -I eklerinden birinin gelmesiyle ortaya kan gramer yapsdr. Bu eklerden -mAk, fiillerin hareket isimlerini yapar. -mA ve -I ekleri ise fiillerin i isimlerini yapar ve kalplaarak yeni, kalc isimler tretmeye ok elverilidir. Bu eke isim-fiil ekinden baka mastar eki de denmektedir. Bu durumda fiillerin adlarn, daha dorusu yaplan hareketin veya gerekleen eylemin adn, ald birtakm eklerin vastasyla bildiren tremi kelimelere isimfiil adn veriyoruz (git-mek, al-mak, yr-me, don-ma, u-u, ka- vb.). Bu kelime grubunda grubun asl gesi olan isim-fiil en sonda, yardmc ge olan kelimeler ise isim-fiilin nnde bulunur. Bu durumda grubun yklemi isimfiil olur; dier kelimeler ise isim-fiilin znesi, nesnesi, zarf tmleci ve yer tamlaycs olur. Bununla beraber bu grupta zne az bulunur ve hep iyelik ekli olur... zerinde en ok durulan, belirtilmek istenen kelime, fiil isminin en yaknnda bulunur. (Ergin, 1992: 395). kelime(ler) + Fiilin gerektirdii geler: zne, nesne zarf tmleci, yer taml. ocuu grubun nesnesi hafta iinde grubun zarf tmleci isim-fiil = isim-fiil grubu fiil + -mak/-mek fiil + -ma/-me fiil + -/-i, -u/- bakcya grubun yer taml. brakmak = isim-fiil grubu isim-fiil (grubun yklemi)
sim-fiil grubu: Bir isim-fiil ile onu anlamca tamamlayan veya niteleyen kelimelerden oluur.
sen gelirken grubun zarf t.
gideceini grubun nesnesi
dnme = isim-fiil grubu isim-fiil (grubun yklemi) Antalyaya grubun yer taml. dn = isim-fiil grubu isim-fiil (grubun yklemi)
yazlar grubun zarf t.
stanbuldan grubun yer taml.
96
Trke Cmle Bilgisi-I
XVI. asr Trkiyesini onun eserlerinden bulmak daima mmkndr. (Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir) D dnya ile temas ve ilgiyi kesmek alageldik bir olay. (Emine Insu) Anamla Dulaye Bacnn fsl fsl bu akamn alacasnda neler konutuklarn duyabilmek... (Mustafa Kutlu, Bu Byledir) Bir gn cihna gelmen mukadderse, anlarsn, Bu geliten gzm, gynm yldran ne? (Faruk Nafiz amlbel, Han Duvarlar) Oraya ka kendi kendinden nefret ifade eder. (Peyami Safa, Yalnzz) O hrkaya brnler, / ilk ney sesinde uyanlar, / kol alar, / ayak kilitleyiler... (Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir)
-mAk eki: Fiillerin hareket isimlerini yapar. -mA ve -I ekleri: Fiillerin i isimlerini yapar ve kalplaarak yeni, kalc isimler tretmeye ok elverilidir.
SM-FL GRUBUNUN YAPISI

AM A
sim-fiil grubunun yap zelliklerini aklamak
SIRA SZDE
1. sim-fiil gruplar, yarg ifadesi tamaz; bundan dolay da cmle olarak kabul edilmez. Ancak isim-fiiller, bir tr fiil ismi olduklar iin nesnelere baldr ve fiilin gerektirdii ve fiilleri tamamlayan gelerle (zne, nesne, yer tamlaycs, zarf tmleci) kullanlr:
SIRA SZDE
DNELM S O R U
... onu daha ziyade Bursada kendi kk imaretinde ve ar iindeki nesne zarf tmleci yer tamlaycs
DNELM
harap camiinde tasavvur etmek... isim-fiil grubu S O R U yklem (isim-fiil) (Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir) sim-fiil grubunu tamamlayan gelerin olmas, onun cmle ierisinde tek ve mstakil bir DKKAT ge olduu gereini deitirmez. Nitekim yukarda geleri ortaya konan isim-fiil grubu, aadaki cmlede bir yer tamlaycs olarak grev yapmaktadr: SIRA SZDE Fakat ben onu daha ziyade Bursada kendi kk imaretinde ve ar AMALARIMIZ C.D.. zne yer tamlaycs (isim-fiil grubu) iindeki harap camiinde tasavvur etmekten holanrdm. cmle Yklem K T A P (Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir) 2. sim-fiil gruplar yarg bildirmedikleri iin bnyesinde isim-fiil grubu bulunTELEVZYON duran cmleler, sz diziminde yap bakmndan birleik deil basit cmle olarak deerlendirilmelidir: Hemen odadan kmaya cesaret edemedim.
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
6. nite - Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri:sim-Fiil Grubu, Sfat-Fiil Grubu, Zarf-Fiil Grubu
97
Bu cmlede hemen odadan kmaya kelime grubu, yaklama hli eki alm bir isim-fiil grubudur. Bu grup bir yarg bildirmedii iin bu cmle, yap bakmndan basit bir cmledir. 3. sim-fiil gruplarnda grubun temel gesi olan isim-fiil, iir veya konuma dilinde en sonda bulunmayabilir: Bir kitbda okumdum ben an Arzulardum grmee dn gn seni (eyyad Hamza, Ysuf u Zleyh) Yini bulup komak eskiyi olmaz Ki eski varlu varludur yoylmaz (Mehmed, Iknme) (yoyl-: Silinmek, bozulmak.) 4. sim-fiil gruplarnda vurgu, isim-fiilden nceki ge zerindedir: nehirde her gn balk tutmak sabahlar yataktan din kalkma onu kaybetme korkusunu gnlnde hissedi 5. Tarih metinlerde grlen bir isim-fiil eki de -maklk/-mekliktir: Nashat ol dutar kim ola uss Delye pend klmaklk ne ass (Mehmed, Iknme) ass: Yarar, fayda. us: Akl.
SM-FL GRUBUNUN LEVLER

A M A
sim-fiil grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan sim-Fiil Gruplar

sim-fiil gruplar, dier kelime gruplar iinde grevli olarak bulunabilir: Geen hadiselerin zehirinden bir anda kurtulmann sevinci... (Peyami Safa, Fatih-Harbiye) sim-fiil grubu, belirtili isim tamlamasnn tamlayan gesi durumundadr. Ak emseddinin eyhinin kpekleriyle bir sofraya oturmas ancak on beinci asr Trkiyesinde grlr. (Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir) sim-fiil grubu, belirtili isim tamlamasnn tamlanan gesi durumundadr. Dr. Jenner, byle bir eyin mmkn olup olmadn anlamak iin, denemelere balam.
(Emine Insu)
98
Trke Cmle Bilgisi-I
sim-fiil grubu, edat grubunun isim gesi durumundadr. Onu yatana yatrmak ve scak su hazrlanncaya kadar sinirlerini yattrmak...
Balama grubunun iki gesi de bir isim-fiil grubudur. Ankara Artuk oullar, Saltuklar, Mengler, Danimendliler gibi byk ve istil devirlerinden kalma feodalitenin hkmnde deildi.
sim-fiil grubu, sfat tamlamasnn sfat gesi durumundadr.
Cmlede Kullanllar Bakmndan sim-Fiil Gruplar

sim-Fiil Grubunun zne Olarak Grev Yapmas
Kymn emesi olmak yeter artar da bana!
Viyana hezimetinden sonra bu dille konuabilmek epeyce bir mesele.

Oysa Karahanllarca gerekti Arslan Yabguyu ortadan kaldrmak.

(Emine Insu)
Oraya ka kendi kendinden nefret ifade eder.

Gle gl didiler sen alamak ne Gnl her diken zre balamak ne

(Mehmed, Iknme)
Her kim dost severise dostdan yana gitmek gerek i gc dost olcak cmle iden olur zat
(Yunus Emre Divan)
Bana y bu kapuy amak gerek Ya hoz virdgin kamu samak gerek

sim-Fiil Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas

Bunu derhal tashih etmei dnd.
Dorudan doruya sefere itirak etmese bile Edirne Saraynda kalmay tercih eder.
Artk Mehmet Aliyi dnmek istemiyorum.

(Emine Insu)
Sonsuzluu yaatmak istedik sevgimizde

99
Ana ddrun grmek kl nasb

sim-Fiil Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas

Padiahlar en sert dille azarlamaktan, camilerde ok defa tenkit lsn karan vazlar vermekten ekinmezdi.
Ann faydasna inandm iin sevgili yavruma da yaptrmaya karar verdim.

(Emine Insu)
Sislere brnm bir k gibi klavuzluk vazifesini yapmaa devam etmiti.

Byle uzaklanca ar ar o bizden Biz ayr dmemee and imitik denizden,

sim-Fiil Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas

Yaklama hli eki alm baz isim-fiil gruplar ekil bakmndan yer tamlaycs olsa da ilev bakmndan zarf tmlecidir: Deneme masas gerisinden kabza kavrayp tetik drmeye geldim.
Saysz gzellik doar da gnde Birini sevmee bir mr yetmez!

Gnlm canum aklum bilm senn ile karr ider Can kanad auk gerek uuban dosta gitmee
(Yunus Emre Divan)
sim-Fiil Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas

Birinci vazifen, Trk istiklalini, Trk Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir.
(Mustafa Kemal Atatrk)
Marifet o anlar geirmektir.

Eger grmege gelse an kii Dvra ynin dnmek idi ii

Aadaki rneklerde isim-fiil gruplarn cmlede kullanllar bakmndan inceleyiniz. SIRA SZDE Futbol ar spor, iyi beslenmek gerek. Sizleri o kadar yalnz brakmak istemem.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U

DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
100
Trke Cmle Bilgisi-I
Burada tecrbesi olan bir kadn gibi konumaa muvaffak olmutu.

ehre; yz, surat demektir.

(Emine Insu)
SIFAT-FL GRUBU
Sfat-fiil grubu: Bir sfat-fiil ile onu anlam bakmndan niteleyen, aklayan veya tamamlayan kelimelerden oluur.
Sfat-fiil grubu; bir sfat-fiil ile onu anlam bakmndan niteleyen, aklayan veya tamamlayan kelimelerin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Bu kelime grubunu kavrayabilmek iin sfat-fiil teriminin ne olduunu iyi bilmeliyiz. Bu grubun temel yaps olan sfat-fiiller zaman ve hareket ifadesi tayarak nesneleri karlayan fiil ekilleridir. Asl fonksiyonlar geici hareket isimleri yapmaktr. Fakat gerekince bir yandan yapm eki gibi kalc isimler yapabilmekte, te yandan arkasna ahs ekleri alarak fiil ekimini kuran ekil ve zaman eki durumunda gemektedirler. (Ergin, 1992: 333). (Gelecek, gemi, dnr, bierdver, olas, yaramaz, tandk kelimelerinde olduu gibi sfat-fiil ekleri bugn tretme eki olarak da sklkla kullanlmaktadr.) Sfat-fiil, fiile sfat-fiil ekleri denen birtakm eklerin (-An, -mI, -r/-Ar, -mAz, -DIk, -AcAk, -AsI) getirilmesiyle oluur: yr-y-en, gel-mi, ko-maz, yat-acak, pl-esi vb. Bu grupta sfat-fiil olan kelime, grubun asl gesidir. Bu sebeple grubun en son kelimesidir. Sfat-fiilden nce gelen kelimeler ise yardmc gelerdir. Bu yardmc ge, bir kelime olabilecei gibi uzun bir kelime zinciri de olabilir. O hlde bu grubun asl gesi olan sfat-fiil, grubun yklemi; onu niteleyen, aklayan yahut tamamlayan kelimeler de bu kelime grubunun znesi, nesnesi, zarf tmleci ve yer tamlaycsdr. Ancak isim-fiil grubunda olduu gibi sfat-fiil grubunda da zne az bulunur ve iyelik ekli olur. kelime(ler) + sfat-fiil = sfat-fiil grubu Fiilin gerektirdii fiil + -an/en, -as/-esi geler: zne, nesne fiil + -acak/-ecek, -maz/-mez zarf tmleci, yer taml. fiil + -dk/-dik, -duk/-dk fiil + -r, -ar/-er, -m/-mi sevgisini grubun nesnesi mzikle ifade eden = sfat-fiil grubu grubun sfat-fiil zarf t. (grubun yklemi)
Sfat-fiil ekleri: -An, -mI, -r/-Ar, -mAz, -DIk, -AcAk, -AsI
apartmanlarda doal gaz tketimini hayli azaltacak (tedbirler)=sfat-fiil grubu grubun yer grubun nesnesi grubun sfat-fiil tamlaycs zarf t. (grubun yklemi) O gzelletike, kendilerini sihirli bir aynadan seyreder gibi gzel ve asil buluyorlard.
Ne yapacam bilmez hlde, aknm.

(Emine Insu)
Kmrln kesinde durup duran postallar.

101
Evvela onu oradan kaldrmay arzu eder gibi oldu.

Bayezid Camii, stanbulun toprana atlm bir ekirdek gibidir.

... kuvvetli bir utancn klavuzluuyla doacak idrak...

Grdiler nurdan rlmi nerdbn

SIFAT-FL GRUBUNUN YAPISI

A M A
Sfat-fiil grubunun yapsn aklamak
1. Sfat-fiil gruplar, yarg ifadesi tamaz; bundan dolay da cmle olarak kabul edilmez. Ancak sfat-fiiller de isim-fiiller gibi nesnelere baldr; fiilin gerektirdii SIRA SZDE ve fiilleri tamamlayan gelerle (zne, nesne, yer tamlaycs, zarf tmleci) birlikte kullanlr: Asl benim cinlerimi bama tren... sfat-fiil grubu zarf t. nesne yer taml. yklem (sfat-fiil)
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Sfat-fiil grubunu tamamlayan gelerin olmas, onun cmle ierisinde tek A T mstakil bir D K K ve ge olduu gereini deitirmez. Nitekim yukarda geleri ortaya konan sfat-fiil grubu, aadaki cmlede bir zne olarak grev yapmaktadr: SIRA SZDE Asl benim cinlerimi bama tren o domuz kzdr. cmle AMALARIMIZ zne (sfat-fiil grubu) Yklem
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
2. Sfat-fiil gruplar yarg bildirmedikleri iin bnyesinde sfat-fiil grubu bulunK T A P duran cmleler, sz diziminde yap bakmndan birleik deil basit cmle olarak deerlendirilmelidir:
T gibidir. Bayezid Camii, stanbulun toprana atlm bir ekirdek E L E V Z Y O N
K T A P
TELEVZYON
Bu cmlede stanbulun toprana atlm kelime grubu, bir sfat-fiil grubudur. NTERNET Bu grup bir yarg bildirmedii iin bu cmle, yap bakmndan basit bir cmledir. 3. Sfat-fiil gruplarnda grubun temel gesi olan sfat-fiil, iir veya konuma dilinde bazen en sonda bulunmayabilir: Torulk bekleyen dost kapusnda Gmansuz ol bulur ilhi devlet
(Yunus Emre Divan)
NTERNET
4. Trkede sfat-fiil grubu kalbyla birok birleik kelime tretilmitir: cankurtaran, deerbilir, dalgakran, gkdelen, iveren, iyiliksever, kukonmaz, kszdoyuran vb.
102
Trke Cmle Bilgisi-I
5. Sfat-fiil gruplarnda vurgu, sfat-fiilden nceki ge zerindedir: idealleri iin yaayan kendisinden baka kimseyi sevmemi (kadn) stadyum nnde karaborsaclara saldracak (taraftar)
SIFAT-FL GRUBUNUN LEVLER

AM A
Sfat-fiil grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Sfat-Fiil Gruplar

Sfat-fiil gruplarnn en temel ilevi, sfat tamlamalarnn sfat gesi olmaktr: Gzleri keyi ar ar dnen tramvaya taklmt.
Ruhumuzun en sanatkr taraf muhakkak ki sizin hlyanzla beslenen taraftr.

O zaman aile reisleri, ailelerinde iek hastalna tutulmu kimse olup olmadn reniyor.
(Emine Insu)
Ancak sfat-fiil gruplar, sfat tamlamalarndan baka kelime gruplar iinde de grevli olarak bulunabilir: Gsn gkyzne am gibiydi ky, Ay sudan km gibi tertemiz, bembeyazd...
Buradaki iki edat grubunun da isim gesi sfat-fiil grubudur. bn-i Bbde, Aksarayde, Eflkde adlar bize kadar gelenlerin knyelerine dikkat edilirse...
Sfat-fiil grubu, belirtili isim tamlamasnn tamlayandr.

SIRA SZDE
Aadaki rneklerde sfat-fiil gruplarn inceleyiniz. SIRA SZDE Bana au sunan kii ehd eker olsun a Gelsn kolaycmleL ii eli irer olsun ana D NE M
(Yunus Emre Divan)
DNELM S O R U
Fakat o seninSherReyi bildiini anlar. O U

DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
103
Cmlede Kullanllar Bakmndan Sfat-Fiil Gruplar

Sfat-Fiil Grubunun zne Olarak Grev Yapmas
Ayptr! diyenler var.
Burada gizlenen, Trkenin hangi srrdr?

Bilgisayar ktphanede durur, orada almak isteyen istedii kadar alr.

(Emine Insu)
Asl benim cinlerimi bama tren o domuz kzdr.

Aye, ka obandan tehlikelidir, Kendini atee atan delidir.

Cmle yaradlma bir gz ile bakmayan ern evliysysa hakkatde sdur

(Yunus Emre Divan)
Var yok yo var iden ol-durur

Sfat-Fiil Grubunun Nesne Olarak Grev Yapmas

nk namenin kadehi kendisine boaltlan sonuna kadar saklyor.
Ak Topraklara akn edenleri toplayagrm iinde, otalarca yiit.

(Emine Insu)
nmce kuyu kazan Hak tahtna adursun an Ardumca talar atana gller nisar olsun ana
(Yunus Emre Divan)
Ana st virp bisledi on taya Kalan kullk idenleri kim saya

Sfat-Fiil Grubunun Yer Tamlaycs Olarak Grev Yapmas

Hangi sr onun eiini atlayana bir altn elma gibi uzanrd?
Neden imdi onun gnahnda hi bir taksirleri olmad halde strap duyanlara acmyorsun?
nmce kuyu kazan Hak tahtna adursun an Ardumca talar atana gller nisr olsun ana
(Yunus Emre Divan)
104
Trke Cmle Bilgisi-I
Miskin Yunus dnyda gldini istemeyen Aladuum isteyene gzm bnar olsun ana
(Yunus Emre Divan)
Sfat-Fiil Grubunun Yklem smi Olarak Grev Yapmas

Bunlar stanbulun dar hayatnda sklanlard.
En irkin merhamet hedefini arandr.

ZARF-FL GRUBU
Zarf-fiil grubu: Bir zarf-fiil ile onu anlam bakmndan niteleyen, aklayan veya tamamlayan kelimelerden oluur.
Zarf-fiil ekleri: -ArAk, -mAdAn, -IncA, -Ip, -ken, -AlI, -A, -DIkCA
Zarf-fiil grubu; bir zarf-fiil ile onu anlam bakmndan niteleyen, aklayan veya tamamlayan kelimelerin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Bu kelime grubunu kavrayabilmek iin zarf-fiil teriminin ne olduunu iyi bilmeliyiz. Bu grubun temel yaps olan zarf-fiiller hareket hli ifade eden fiil ekilleridir... Zarf-fiiller hareketi ahsa ve zamana balamadan bir hl eklinde ifade eden fiil ekilleri olduu iin hkm tayan bitimli bir hareket deil hkm tayan ekimli fiil hareketine yardmc bir hareket ifade ederler... Anlam bakmndan sfat-fiillerden ok farkl olarak isim deil fiil olan kelimelerdir. (Ergin, 1992: 338). Zarf-fiil, fiile zarf-fiil ekleri denen (-ArAk, -mAdAn, -IncA, -Ip, -ken, -AlI, -A, DIkCA) birtakm eklerin getirilmesiyle oluur: dn-meden, es-erek, ko-unca, dinle-yip, koar-ken, gid-eli, sus-tuka vb. Bu grupta zarf-fiil olan kelime, grubun asl gesidir; bu sebeple grubun en son kelimesidir. Zarf-fiilden nce gelen kelimeler ise yardmc gelerdir. Bu yardmc ge, bir kelime olabilecei gibi uzun bir kelime zinciri de olabilir. O hlde bu grubun asl gesi olan zarf-fiil, grubun yklemi; onu niteleyen, aklayan yahut tamamlayan kelimeler de bu kelime grubunun znesi, nesnesi, zarf tmleci ve yer tamlaycsdr. Zarf-fiil gruplar; cmle yklemini yer, zaman, hl ve miktar bakmndan aklar yahut niteler. + kelime(ler) Fiilin gerektirdii geler: zne, nesne zarf tmleci, yer taml. zarf-fiil = zarf-fiil grubu fiil + -madan/-meden, fiil + -arak/-erek, -a/-e fiil + -p/-ip/-up/-p fiil + -al/-eli, -ken fiil + -nca/-ince/-unca/-nce fiil + -dka/-dike/-duka/-dke fiil + -tka/-tike/-tuka/-tke saarken = zarf-fiil grubu zarf-fiil (grubun yklemi) kovulmadan = zarf-fiil grubu zarf-fiil (grubun yklemi)
sabah gnei grubun znesi
ilk klarn grubun nesnesi
son dman askeri grubun znesi
memleketten grubun yer tamlaycs
105
Ne yaman heriftir ki, ona Selmini ve a adam, bana da istakozu ve Alemdann terevan unutturup ikimizi de alatr.
Hibir ey duyup hissetmeden o sz syledim size.

(Emine Insu)
Senin yznle, tebessmnle ve scanla beslenerek yaayabileceim.

Arkada, biz bu yolda trkler tuttururken Sana uurlar olsun.. Ayrlyor yolumuz!
ZARF-FL GRUBUNUN YAPISI

A M A
Zarf-fiil grubunun yap zelliklerini aklamak
1. Zarf-fiil gruplar, yarg ifadesi tamaz; bundan dolay da cmle olarak kabul edilmez. Ancak zarf-fiiller de isim-fiil ve sfat-fiiller gibi nesnelere baldr; fiilin geSIRA SZDE rektirdii ve fiilleri tamamlayan gelerle (zne, nesne, yer tamlaycs, zarf tmleci) birlikte kullanlr: O hzla zarf t. dalar nesne Ferhat zne yarnca zarf-fiil grubu yklem (zarf-fiil)
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U

D KK T Zarf-fiil grubunu tamamlayan gelerin olmas, onun cmle ierisinde tek Ave mstakil bir ge olduu gereini deitirmez. Nitekim yukarda geleri ortaya konan zarf-fiil grubu, aadaki cmlede bir zarf tmleci olarak grev yapmaktadr: SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
O hzla dalar Ferhat yarnca zarf tmleci (zarf-fiil grubu) Balam akmaya oban emesi... cmle yklem zne
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
(Faruk Nafiz amlbel, Han Duvarlar) K T A P
K T A P
2. Zarf-fiil gruplar yarg bildirmedikleri iin bnyesinde zarf-fiil grubu bulunduran cmleler, sz diziminde yap bakmndan birleik deil LbasitYcmle olarak TE EVZ ON deerlendirilmelidir: Sonra onun lmn haber alnca yine buraya geldi.
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
Bu cmlede onun lmn haber alnca kelime grubu, bir zarf-fiil grubudur. Bu grup bir yarg bildirmedii iin bu cmle, yap bakmndan basit bir cmledir. 3. Zarf-fiil gruplarnda grubun temel gesi olan zarf-fiil, iir veya konuma dilinde en sonda bulunmayabilir: Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak
(Mehmet Akif Ersoy)
106
Trke Cmle Bilgisi-I
Kendimi kaptrarak tekerlein sesine, Uzanmm, kalmm yaylnn iltesine.

Ufkumda bulutlar kmelerken kara bahtm, Ben her gnl ufkunda doan mavi sabahtm.
4. -DIIndA, -DIIndAn gibi hl eki ile ekime girmi baz sfat-fiiller, ilev itibaryla zarf-fiil durumunda olduklarndan zarf-fiil grubu oluturabilir: Onu her grdnde ii acyordu. Krlar Tepesine kp yukardan seyredildiinde... / ... evden ktnda...
5. -r ... -mAz, -dI mI, -dI...-AlI yaplar da ilev bakmndan zarf-fiil eklerinden farkszdr ve zarf-fiil gruplar oluturabilir: Onu grr grmez ani bir arzuya kapld.
Bu adlar bir kere rendiniz mi artk unutamazsnz.

Ben beni bildim bileli...

6. Tarih metinlerde -IcAk, -UbAn, -UbAnI, -UbAnIn, -mAdIn, -I, -dUkdA, -IcAgAz, -IcAgIz, - AlIdAn zarf-fiil ekleri de zarf-fiil grubu oluturmutur: Ubu dzgn dzdiler yolca gid And idiler kamu kavlin berkid
Er tonn geybeni toru yola gelmezise karsun ol tonn yoksa noksan irer tondan ana
(Yunus Emre Divan)
Biz kimse dinine hilf dimezz Din tamm olcak toar mahabbet
(Yunus Emre Divan)
Kimesne tuymadn ko git bu yiri Kim olmaya zn zindn esri

(Mehmed, Iknme)
Saryun yapd kapusn balad Ysuf an gricegez alad

Dost ka ulaaldan dnya hret bir old Ezel ebed sorarsan dnile bugndr bana
(Yunus Emre Divan)
107
7. Zarf-fiil grubunun yklemini niteleyen, aklayan veya tamamlayan kelimeler yani geler bir kelime grubu olabilir: ... btn bu serveti teker teker yazamayacan anlaynca...
Bu zarf-fiil grubunda (onun) btn bu serveti teker teker yazamayaca, tamlayan dm bir iyelik grubu; btn bu servet sfat tamlamas, teker teker tekrar grubu, yazama- olumsuz birleik fiildir. Hasibe titreyen elleriyle ablamn ayaklarn kurularken...
Bu zarf-fiil grubunda titreyen eller sfat tamlamas, (onun) titreyen elleri, tamlayan dm bir iyelik grubu; titreyen elleriyle edat grubu, ablamn ayaklar belirtili isim tamlamasdr. 8. Zarf-fiil gruplarnda vurgu, zarf-fiilden nceki ge zerindedir: Ferhat kahveyi almak iin elini uzatrken durdu.
Konu sevgi ve biraz da talep olunca... a, evet utanyor, allar iinde!

(Emine Insu)
ZARF-FL GRUBUNUN LEVLER

A M A
Zarf-fiil grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Zarf-Fiil Gruplar

Yukarda belirtildii zere dier kelime gruplar, zarf-fiil gruplar iinde grev alabilmektedir. Ancak zarf-fiil grubu dier kelime gruplar iinde ok az yer alr ve zarf ilevini grr.
Cmlede Kullanllar Bakmndan Zarf-Fiil Gruplar

Zarf-fiil gruplar, cmlede sadece zarf tmleci olarak grev yapar:
Zarf-Fiil Grubunun Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas

Ses bir kartal gibi szlp ykseldike ruhumuzu da beraberinde srklyor.
Glter hl ban uzatp darya bakyor, glyordu.

Zeki, una buna glck datrken iinden taa iinden politikaclarn iinin ne kadar zor olduunu takdir ediyordu.
(Emine Insu)
108
Trke Cmle Bilgisi-I
dem yaradlmadn can kalba girmedin eytan lanet almadn ar-d seyran bana
(Yunus Emre Divan)
Bunlara erince u kldum beyn

Bun fikr idp fursatn gzledi Atas izin dyim izledi

SIRA SZDE
Aadaki rneklerde zarf-fiil gruplarn inceleyiniz. SIRA SZDE tahta kup virdi ol adl dd Halyk an D N E L M d grben old
DNELM S O R U
Alt kat sofayaSgidenUdar ve uzun koridorda, pardssn ve apkasn karmadan yrd. O R

DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
109
zet
A M A
sim-fiil grubunun yap zelliklerini aklamak sim-fiil grubu, bir isim-fiil ile onu anlamca tamamlayan veya niteleyen kelimelerin bir araya gelmeleriyle oluan kelime grubudur. Bu grubun temel yaps olan isim-fiil, fiillere -mAk, -mA ve -I eklerinden birinin gelmesiyle ortaya kan gramer yapsdr. Bu eklerden -mAk, fiillerin hareket isimlerini yapar. -mA ve -I ekleri ise fiillerin i isimlerini yapar ve kalplaarak yeni, kalc isimler tretmeye ok elverilidir. Bu eke isim-fiil ekinden baka mastar eki de denmektedir. Bu durumda fiillerin adlarn, daha dorusu yaplan hareketin veya gerekleen eylemin adn, ald birtakm eklerin vastasyla bildiren tremi kelimelere isim-fiil adn veriyoruz. Bu kelime grubunda grubun asl gesi olan isim-fiil en sonda, yardmc ge olan kelimeler ise isimfiilin nnde bulunur. Bu durumda grubun yklemi, isim-fiil olur; dier kelimeler ise isim-fiilin znesi, nesnesi, zarf tmleci ve yer tamlaycs olur. sim-fiil gruplar, yarg ifadesi tamaz; bundan dolay da cmle olarak kabul edilmez. Ancak isim-fiiller, bir tr fiil ismi olduklar iin nesnelere baldr ve fiilin gerektirdii ve fiilleri tamamlayan gelerle (zne, nesne, yer tamlaycs, zarf tmleci) kullanlr. sim-fiil gruplar yarg bildirmedikleri iin bnyesinde isim-fiil grubu bulunduran cmleler sz diziminde yap bakmndan birleik deil basit cmle olarak deerlendirilmelidir. sim-fiil gruplarnda grubun temel gesi olan isim-fiil, iir veya konuma dilinde en sonda bulunmayabilir. Tarih metinlerde grlen bir isim-fiil eki de -maklk/-mekliktir (deliye pend klmaklk gibi.).
A M A
A M A
sim-fiil grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek sim-fiil grubu, baka bir kelime grubunun gesi olabilir. sim-fiil grubu, cmlede farkl grevlerde kullanlabilir.
Sfat-fiil grubunun yap zelliklerini aklamak Sfat-fiil grubu bir sfat-fiil ile onu anlam bakmndan niteleyen, aklayan veya tamamlayan kelimelerin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Bu grubun temel yaps olan sfat-fiiller zaman ve hareket ifadesi tayarak nesneleri karlayan fiil ekilleridir. Asl fonksiyonlar geici hareket isimleri yapmaktr. Fakat gerekince bir yandan yapm eki gibi kalc isimler yapabilmekte, te yandan arkasna ahs ekleri alarak fiil ekimini kuran ekil ve zaman eki durumunda gemektedir. Sfat-fiil, fiile sfat-fiil ekleri denen birtakm eklerin (-An, -mI, -r/-Ar, -mAz, -mI, -DIk, -AcAk, -AsI) getirilmesiyle oluur. Bu grupta sfat-fiil olan kelime, grubun asl gesidir. Bu sebeple grubun en son kelimesidir. Sfat-fiilden nce gelen kelimeler ise yardmc gelerdir. Bu yardmc ge bir kelime olabilecei gibi uzun bir kelime zinciri de olabilir. O hlde bu grubun asl gesi olan sfat-fiil, grubun yklemi; onu niteleyen, aklayan yahut tamamlayan kelimeler de bu kelime grubunun znesi, nesnesi, zarf tmleci ve yer tamlaycsdr. Ancak isim-fiil grubunda olduu gibi sfat-fiil grubunda da zne az bulunur ve iyelik ekli olur. Sfat-fiil gruplar yarg ifadesi tamaz; bundan dolay da cmle olarak kabul edilmez. Ancak sfat-fiiller de isim-fiiller gibi nesnelere baldr; fiilin gerektirdii ve fiilleri tamamlayan gelerle (zne, nesne, yer tamlaycs, zarf tmleci) birlikte kullanlr. Sfat-fiil gruplar yarg bildirmedikleri iin bnyesinde sfat-fiil grubu bulunduran cmleler sz diziminde yap bakmndan birleik deil basit cmle olarak deerlendirilmelidir. Sfat-fiil gruplarnda grubun temel gesi olan sfatfiil, iir veya konuma dilinde bazen en sonda bulunmayabilir. Trkede sfat-fiil grubu kalbyla birok birleik kelime tretilmitir.
A M A
Sfat-fiil grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek Sfat-fiil gruplarnn en temel ilevi, sfat tamlamalarnn sfat gesi olmaktr. Sfat-fiil gruplar, baka bir kelime grubunun gesi olabilir. Sfat-fiil gruplar, cmlede farkl grevlerde kullanlabilir.
110
Trke Cmle Bilgisi-I
A M A
Zarf-fiil grubunun yap zelliklerini aklamak Zarf-fiil grubu bir zarf-fiil ile onu anlam bakmndan niteleyen, aklayan veya tamamlayan kelimelerin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Bu grubun temel yaps olan zarf-fiiller, hareket hli ifade eden fiil ekilleridir. Zarf-fiiller, hareketi ahsa ve zamana balamadan bir hl eklinde ifade eden fiil ekilleri olduu iin hkm tayan bitimli bir hareket deil hkm tayan ekimli fiil hareketine yardmc bir hareket ifade eder. Anlam bakmndan sfat-fiillerden ok farkl olarak isim deil fiil olan kelimelerdir. Zarf-fiil, fiile zarf-fiil ekleri denen (-ArAk, -mAdAn, -In -cA, -Ip, -ken, -AlI, -A, -DIkCA) birtakm eklerin getirilmesiyle oluur. Bu grupta zarf-fiil olan kelime, grubun asl gesidir. Bu sebeple grubun en son kelimesidir. Zarffiilden nce gelen kelimeler ise yardmc gelerdir. Bu yardmc ge, bir kelime olabilecei gibi uzun bir kelime zinciri de olabilir. O hlde bu grubun asl gesi olan zarf-fiil, grubun yklemi; onu niteleyen, aklayan yahut tamamlayan kelimeler de bu kelime grubunun znesi, nesnesi, zarf tmleci ve yer tamlaycsdr. Zarf-fiil gruplar; cmle yklemini yer, zaman, hl ve miktar bakmndan aklar yahut niteler. Zarf-fiil gruplar yarg ifadesi tamaz; bundan dolay da cmle olarak kabul edilmez. Ancak zarf-fiiller de isim-fiil ve sfat-fiiller gibi nesnelere baldr; fiilin gerektirdii ve fiilleri tamamlayan gelerle (zne, nesne, yer tamlaycs, zarf tmleci) birlikte kullanlr. Zarf-fiil gruplar yarg bildirmedikleri iin bnyesinde zarf-fiil grubu bulunduran cmleler, sz diziminde yap bakmndan birleik deil basit cmle olarak deerlendirilmelidir. Zarf-fiil gruplarnda grubun temel gesi olan zarf-fiil, iir veya konuma dilinde en sonda bulunmayabilir. -DIIndA, -DIIndAn gibi hl eki ile ekime girmi baz sfat-fiiller, ilev itibaryla zarf-fiil durumunda olduklarndan zarf-fiil grubu oluturabilir. -r ... -mAz, -dI mI, -d...-AlI yaplar da ilev bakmndan zarf-fiil eklerinden farkszdr ve zarf-fiil gruplar oluturabilir. Tarih metinlerde -IcAk, -UbAn, -UbAnI, -UbAnIn, -mAdIn, -I, -dUkdA, -IcAgAz, -IcAgIz, - AlIdAn zarf-fiil ekleri de zarf-fiil grubu oluturmutur.
Zarf-fiil grubunun yklemini niteleyen, aklayan veya tamamlayan kelimeler, yani geler bir kelime grubu olabilir. Zarf-fiil grubunun ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek 6 Dier kelime gruplar zarf-fiil gruplar iinde grev alabilmektedir; ancak zarf-fiil grubu, dier kelime gruplar iinde ok az yer alr ve zarf ilevini grr. Zarf-fiil gruplar, cmlede zarf tmleci olarak grev yapar.
A M A
111
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerin hangisinde isim-fiil grubu, isim tamlamasnn tamlanan gesi durumundadr? a. Her gn saatlerce almann mkfat b. Ankaradan stanbula dn heyecan c. Alinin arkadayla bulumas d. Tramvay yolundan geiin riski e. Vatan ilelebet muhafaza ve mdafaa etme grevi 2. Aadaki kelime gruplarndan hangisi dierlerinden farkldr? a. Her gn seni dnmeden b. Saat on ikiyi gsterince c. Bin atl yedi koldan atlrken d. Mehlika Sultana k olan e. Onun yarn geleceini dndke 3. Aadaki kelime gruplarndan hangisi dierlerinden farkldr? a. Televizyondaki reklamlara dalp (onu unuttu) b. Bu ynleriyle eli plesi (bir kadnd) c. Srekli birbirleriyle srten (ocuklar) d. Her vesileyle gzlerini benden karr (olmutu) e. Okul dnnde kafeye urayacak (oldu, vazgeti) 4. Aadaki isim-fiil gruplarnn hangisinde, bir isim tamlamas ve bir de sfat tamlamas bulunmaktadr? a. Hemen okuldan geri dnme b. Irmakta her gn balk tutmak c. Onu kaybetme korkusunu bu yasl gnlde hissedi d. Delirmi kimselere daima nasihat etmek e. Trk istikllini, Trk cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve mdafaa etmek 5. Sfat-fiil ekleri kalplaarak bazen tretme eki ilevinde kullanlabilir. Aadakilerin hangisinde buna aykr bir rnek vardr? a. yakacak b. gemi c. bierdver d. roketatar e. yryen 6. Aadaki kelime gruplarnn hangisinde sfat-fiil grubu farkl bir grev yapmaktadr? a. dealleri iin yaayan insan b. Srekli yalan syleyenlerin sonu c. Etkisi hep devam edecek olan kbus gnleri d. Kendisinden baka kimseyi sevmemi kadn e. Byklerinin szlerini hi dinlemeyen ocuk 7. Aadakilerden hangisi bir zarf-fiil grubudur? a. Onun bu szlerini hi unutamayacan anlayarak b. Leylnn gzlerine bakarken hissettii duygular c. Kardan alayarak gelen gen anketi d. Kahveyi almak iin elini uzatrken duran e. Sevdiinin akn daima iinde hissetmek 8. Aadaki cmlelerin hangisinde isim-fiil grubu, nesne grevindedir? a. Beikta yenilgisinden sonra bu kadar rahat konuabilmek epeyce bir mesele. b. On bir yldan beri haftann her sal akamnda ay imeye Sevdalara giderlerdi. c. nc tehlike, dzensiz beslenmektir. d. Derhl onun bu teklifini reddetmeyi dnd. e. Sevgili dostunu kaybetmekti korkusu. 9. Aadaki cmlelerin hangisinde sfat-fiil grubu, yer tamlaycs grevindedir? a. Beni asl kzdran, anneniz deil daynzdr. b. Faklte koridorlarnda koturanlara haykrd. c. Mjdenin szne uyarak bana iftira edenleri hi unutmayacam. d. Arkamdan dolap evirenleri ok iyi biliyorum. e. Bire on veren, baka hangi yatrmdr? 10. Bir cmlede zarf-fiil gruplar hangi ge olarak grev yapar? a. zne b. Nesne c. Zarf tmleci d. Yer tamlaycs e. Yklem
112
Trke Cmle Bilgisi-I

1. c Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan sim-Fiil Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Sfat-Fiil Grubunun Yaps ve Zarf-Fiil Grubunun Yaps blmlerini tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Sfat-Fiil Grubunun Yaps ve Zarf-Fiil Grubunun Yaps blmlerini tekrar inceleyin. Yantnz farklysa sim-Fiil Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Sfat-Fiil Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Sfat-Fiil Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Zarf-Fiil Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan sim-Fiil Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan Sfat-Fiil Gruplar blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan Zarf-Fiil Gruplar blmn tekrar inceleyin.

Sra Sizde 1 Futbol ar spor, iyi beslenmek gerek. (zne) Sizleri o kadar yalnz brakmak istemem. (Nesne) Burada tecrbesi olan bir kadn gibi konumaa muvaffak olmutu. (Yer tamlaycs) ehre; yz, surat demektir. (Yklem ismi) Sra Sizde 2 Bana au sunan kii ehd eker olsun a Gelsn kolay cmle ii eli irer olsun ana Sfat-fiil grubu, birleik fiilin isim gesidir. Fakat o senin her eyi bildiini anlar. Sfat-fiil grubu, iyelik grubunun tamlanandr. Sra Sizde 3 tahta kup virdi ol adl dd Halyk an grben old d Alt kat sofaya giden dar ve uzun koridorda, pardssn ve apkasn karmadan yrd.
2. d
3. a
4. c 5. e 6. b
7. a 8. d
9. b
10. c
113

Akgz, H.- Yelten, M. (2005). Kelime Gruplar, stanbul. Aksoy, F. (2006). Be ehirin Sz Dizimi ve Bunun Dil Bilgisi retiminde Kullanlmasna likin Baz Teklifler, Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Altner, S. (2008). Sleyman elebinin Vesletn-nect Adl Eseri zerine Bir Sz Dizimi ncelemesi, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Doan, E. (2001). Eski Anadolu Trkesinde Kelime Gruplar ve Kullanllar, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Ergin, M. (1992). Trk Dil Bilgisi, 19. bs., stanbul: Bayrak Yaynlar. Erkcan, M. (2004). Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar Adl Eseri zerinde Sz Dizimsel Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Gzel, F. (2007). Peyami Safann Yalnzz Romannda Sz Dizimi, Elaz: Frat niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Karaaa, G. (2009). Trkenin Sz Dizimi, stanbul: Kesit Yaynlar. Karahan, L. (2008). Trkede Sz Dizimi, 13. bs., Ankara. Karakurt, A. (2007). Emine Insunun Romanlarnda Szdizimi, Denizli: Pamukkale niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Li, S. (2005). Peyami Safann Fatih-Harbiye Romannn Sentaks zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam doktora tezi. zkan, M. A. (2003). Mustafa Kutlunun Bu Byledir Hikaye Kitab zerine Sz Dizimi ncelemesi, Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. zkan, M. - Tren, H. - Esin, O. (2006). Yksek retimde Trk Dili, Yazl ve Szl Anlatm, 2. bs., stanbul: Filiz Kitabevi. zkan, M. - Sevinli, V. (2009). Trkiye Trkesi Sz Dizimi, 2. bs., stanbul: Akademik Kitaplar. zkan, M. (2009). Trkiye Trkesi - Ses ve Yazm Bilgisi, stanbul: Filiz Kitabevi. zkan, M. (1996). Yapl, Yazl ve Kullanllar Bakmndan Birleik Kelimeler, lm Aratrmalar 2, stanbul, s. 95-110. Sabrl, N. (2010). Arif Nihat Asyann Sevgi Mektuplarnn Kelime Gruplar zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi.
7
Amalarmz

TRKE CMLE BLGS-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Birleik fiillerin yap zelliklerini aklayabilecek, Birleik fiillerin ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebilecek, Ksaltma gruplarnn yap zelliklerini aklayabilecek, Ksaltma gruplarnn ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Birleik fiil Yardmc fiil Tasvir fiili snat grubu Bulunma grubu Yaklama grubu Uzaklama grubu Ykleme grubu Vasta grubu lgi grubu Eitlik grubu
erik Haritas
BRLEK FLLER BRLEK FLLERN YAPISI BRLEK FLLERN LEVLER KISALTMA GRUPLARI KISALTMA GRUPLARININ YAPISI KISALTMA GRUPLARININ LEVLER
Trke Cmle Bilgisi-I
Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: Birleik Fiiller Ksaltma Gruplar

Birleik Fiiller Ksaltma Gruplar
BRLEK FLLER (BRLEK FL GRUBU)
Birleik fiil, isim veya fiil cinsinden bir kelimenin bir yardmc fiil ile bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Grupta iki ge vardr: sim veya fiil geleri ve yardmc fiil. sim gesi ile yardmc fiil eksiz bir araya gelirken fiil gesi ile yardmc fiillerin birlemelerinde araya zarf-fiil ekleri getirilir. Birleik fiillerde grubun anlam, isim ya da ana fiilin zerindedir. Yardmc fiil; ya kendisinden nce gelen isme fiil ilevini kazandrr ya da yine kendisinden nce gelen ana fiilin anlamna yeterlilik, sreklilik, abukluk, kolaylk, deneme ve yaklama fonksiyonu ykler. Birleik fiillerde grubu oluturan geler; asl anlamlarndan az veya ok farkl, yeni bir anlam ifade etmek zere bir araya gelir. ster bir isim ile fiil gesinden isterse bir fiille baka bir fiilin birlemesinden meydana gelmi olsun birleik fiillerde de anlamca bir kaynama sz konusudur ve bunlar tek bir kavram karlar. Hareket ve olu ifade eden kavramlar karlamak iin nasl basit ve tremi fiillerden yararlanyorsak birleik fiillerden de ayn ekilde yararlanrz. Basit ve tremi fiillerle birleik fiiller arasnda ifade ve anlatm bakmndan fark yoktur. Fark, sadece yapllar bakmndandr: hasta olmak hastalanmak yavru yapmak yavrulamak iyi olmak iyilemek kt olmak ktlemek etki etmek etkilemek yama etmek yamalamak
Birleik fiil: sim veya fiil cinsinden bir kelimenin bir yardmc fiil ile bir araya gelmesiyle oluur.
gibi.
Ancak bu rneklere bakarak her birleik fiilin anlam bakmndan tremi bir fiil ile karlanaca hkmn karmak da mmkn deildir. Birleik fiiller de birleik isimler gibi kelime gruplarndan olduklarndan belli kalplar hlinde bulunur (zkan, 2009: 270). sim ve fiil geleri ile kullanlan yardmc fiiller birbirlerinden farkldr.
116
Trke Cmle Bilgisi-I
BRLEK FLLERN YAPISI

AM A
Birleik fiillerin yap zelliklerini aklamak
sim + Yardmc Fiil Kalbnda Kurulan Birleik Fiiller

Bu kalpta kurulmu birleik fiillerde bir isim gesi ile et-, eyle-, yap-, kl-, ol-, bulun- yardmc fiilleri bir araya gelir. Bu yardmc fiillerden et-, eyle-, yap-, kl- geili fiiller yaparken olve bulun- geisiz fiiller meydana getirir. isim + __________ kelime veya kelime grubu terk dua yemek namaz tahminde yardmc fiil ____________ et-, eyle-, yap-, kl-, ol-, buluneteyleyapklbulun(Peyami Safa, Fatih-Harbiye)
= birleik fiil
lerinde intihar edenler var. Bu kabiliyetleri hayatta stn klacak bir dnyay aramalyz.
Emin ol, batmayacana, selamete kacana emin ol.

Asln cmle beyn eyleyeyin

1. sim gesi, tek bir isim olabilecei gibi bir sfat-fiil de olabilir: olmaz olgelecek olyapm bulungemi olurar olVe gnlm komaz oldu mcerlar ardnda... Sularm comam olsayd hayt uykuydu...
Bir kere dnmeye balayacak olursa...

2. sim gesi, Trke veya yabanc kkenli bir kelime olabilir: yardm et-, uzun et-, deli ol-, kul ol-, g eylebirleik fiillerinin isim geleri; Trke kkenlidir ve ayr yazlr. sim gesi yabanc kkenli bir kelime olan birleik fiillerden hece yaplar Trkenin hece yapsna uyanlar ayr yazlr:
7. nite - Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri: Birleik Fiiller, Ksaltma Gruplar
117
tasdik etbeyan eylefena olsentez yapmecbur klilan etbanyo yaptamir etdepo etrtar yapdemode olSonlarnda Trkede kullanlmayan ift nsz bulunup da bunlar arasnda bir nl treyerek hece yaps deimi olan yabanc kelimeler, nl ile balayan et-, eyle-, ol- yardmc fiilleriyle birletiklerinde asllarna dner ve bu yapdaki birleik fiiller bitiik yazlr:
Kelimenin asl ahd aks atf azl azm bahs cebr devr emr hkm kahr medh kayb kr zulm ahit akis atf azil azim bahis cebir devir emir hkm kahr medih kayp kr zulm Trkede yaln kullanl Yardmc fiille birlikte kullanl ahdetaksetatfetazletazmetbahsetcebretdevretemrethkmetkahrolmethetkaybolkreylezulmeyle-
Bununla birlikte bu kuraln akl et-, zehir ol-, feyiz al-, hak et- gibi baz istisnalar vardr. Tek heceli yabanc kelimelerden sonra, ift nszl olan ve Trkede kullanSIRA SZDE lrken nszlerden birini dren bu yapdaki kelimeler; et-, eyle-, ol- fiilleriyle birletiinde den nsz yeniden ortaya kar ve yardmc fiille bitiik yazlr:
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kelimenin asl add aff redd hiss zamm hall zann zemm
Trkede kullanl af ret his zam hal zan zem
Yardmc fiille birlikte kullanl

S O R U
addet-
affet-, affeyle-, affolreddethissethallolDKKAT DKKAT
SIRA SZDE
zammolzannet-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
zemmeyle-
AMALARIMIZ
Bu konuda daha geni bilgiyi aadaki kitapta bulabilirsiniz: K T A P zkan, Mustafa (2009). Trkiye Trkesi - Ses ve Yazm Bilgisi, stanbul: Filiz Kitabevi.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
118
Trke Cmle Bilgisi-I
3. sim + yardmc fiil kalbnda kurulan birleik fiillerden bazlar et-, eyle-, yap-, kl-, ol-, bulun- yardmc fiillerinin dndaki baz fiillerle kurulur. sim + yardmc fiil kuruluundaki bu birleik fiilleri oluturan fiil gesi ise aslen ana fiil olduu hlde bazen yardmc fiil ilevinde kullanlan bir fiil olmaktadr (bul-, ver-, kal-, d-, ko-, k-, at-, bala-, sr-, gel-, bak- vb.). Bunlara geici yardmc fiiller adn verebiliriz. sim + geici yardmc fiil = Birleik fiil i gr-, art ko-, gnln al-, cevap ver-, tadna bak-, yolda kal-, rndan k, oyuna gel-, dilini tut-, can k-, komaya bala- vb. Bu ekilde geici yardmc fiillerle kurulan birleik fiillerin bir ksmnda anlamca kaynama da meydana gelebilir: para ye-, buz tut-, gz boya- gibi. Ancak sonuta bu ekilde kurulan birleik fiiller de isim + yardmc fiille kurulan birleik fiil kalbnda kabul edilmelidir. Gerek isim + ana yardmc fiil gerekse isim + geici yardmc fiil yapsnda kurulmu birleik fiillerde gerekse de anlamca kaynama meydana gelmi birleik fiillerde isim gesi: Zarf durumunda (ileri sr-, kar koy-, elde et-, eksik ol-, g et-, yan bak-, kar gel-, geri gel-, ayr d-, bo ver-, gemi ol-, geri kal-, denk gel- vb.), zne durumunda (yamur ya-, gz karar-, toz kalk-, ba dn-, dili tutul-, dili sr-, sabr tken-, kan gel-, keyfi ka-, kafas at-, gz tut-, ad k-, kan kayna- vb.), Nesne durumunda (can at-, ba kaldr-, boyun e-, el a-, ant i-, yaz yaz-, sz syle-, nallar dik-, ban ez-, yardm et-, yol al-, yol ver-, kulak ver-, yaz yaz-, su ile-, tadn kar-, g et- vb.), Ynelme, bulunma ve uzaklama hlinde (ayaa kalk-, vurmaya bala-, gze bat-, gze gir-, gze gel-, yreine in-, oyuna gel-, baa k-, yolda kal-, darda kal-, sznde dur-, batan sav-, gzden d-, elden kar-, burnundan gel-, rndan k- vb.) bulunabilir (zkan, 2009: 271-273). Fakat korkularna hak veriyorum.
Sonra artk akama kadar pikniin keyfini kardm, hatta Aye ile bile ka kere konutum, gzel sesine vgler dzdm.
(Emine Insu)
Buna mukabil Bizans hem kendi politikas hem de asrn rf icab kendine bavuranlarn hibirini geri evirmiyordu.
Kirpiine srme ek, Kna yak parmana.

k olan miskin olur Hak yolna teslim olur Her ne dirsen boyun tutar re yok gnl ykmaa
(Yunus Emre Divan)
119
Kim kazdun eydem an size Vir salavt, tut kulak ubu sze
Gnl balad kamu yle kim var Aalar bu rumz iinde esrr
(Mehmed, Iknme)
Fiil + Zarf-Fiil Eki + Tasvir Fiili (Yardmc Fiil) Kalbnda Kurulan Birleik Fiiller
Bir fiil ile bil-, ver-, yaz-, dur-, gel-, git-, kal-, koy-, gr- yardmc / tasvir fiillerinden birinin -A, -I veya -Ip zarf-fiil eklerinin yardmyla birlemesi sonucu ortaya kan yaplar da birleik fiil grubunu oluturur. Bu birlemede yardmc fiiller; ana fiilin anlatt kl ve oluu tasvir eden ve onun nasl, ne ekilde olduunu veya yapldn belirten fiillerdir. Bu fiiller; aslnda esas fiil olduklar hlde anlam kaymasna urayarak hem szlk anlamndan ayr bir anlam kazanm hem de esas fiile ayr bir anlam incelii katan yardmc fiil durumuna gemilerdir (zkan-Sevinli, 2009: 66). Bu tasvir fiillerinden bil- yeterlilik, ver- tezlik, yaz- yaklama; dur-, koy-, git-, kal-, grve gel- filleri ise sreklilik bildirir. -Ip zarf-fiil ekiyle birleik fiil oluturan fiillere ise yar tasvir fiilleri denir. fiil + zarf-fiil eki __________ ____________ -a/-e, -/-i, -u/-, -p/-ip -up/-p + tasvir fiili ____________ bil-, ver-, yaz-, dur-, gel-, git-, kal-, koy-, gr= birleik fiil
ko + a + bilsyley + i + veranlat + a + duranlatl + a + geld + e + yazek + ip + gitUmumun hayreti beni utancmdan ldrebilir.
Ben bir hiim diye zaafn itiraf ediveriyor.

El-Basann glen gzleri glmez oluyor, dik duran omuzu dekoyuyor.

(Emine Insu)
Gnde yir gk gidedurur konun sefer idedurur Ecel bir bir yudadurur bu dnyeye marr nedr
(Yunus Emre Divan)
Zinnure ekitirip durmasa kim bilir daha ne kadar kalacam.

120
Trke Cmle Bilgisi-I
1. Birleik fiillerin fiil gesi, baka bir birleik fiil olabilir: yardm ed + e + bil- fiil + zarf-fiil + tasvir fiili kalbnda kurulmu birleik fiil birleik fiil hasta ol + u + ver- fiil + zarf-fiil + tasvir fiili kalbnda kurulmu birleik fiil birleik fiil Ben bir hiim diye zaafn itiraf ediveriyor.
Bakalarnn bu hlini anlamasn arzu etmekten vazgeebiliyordu.

2. Bu yapdaki birleik fiillerden -a/-e, -/-i, -u/- zarf-fiil eki ile kurulanlar bitiik yazlrken -p/-ip, -up/-p zarf-fiil ekiyle kurulanlar ayr yazlr: yazabil-, yapver-, bakakal-, deyaz- vb. srp git-, bakp dur-, atp tut-, silip spr- vb. 3. sim + yardmc fiil kalbndaki birleik fiillerde vurgu, isim gesi zerinde olur: yardm et-, nazar kl-, kar gel-, sarho ol- vb. Fiil + zarf-fiil eki + tasvir fiili kalbndaki birleik fiillerde de vurgu zarf-fiil ekli birinci ge zerindedir: yazver-, koadur-, yanp yakl-, bakakal- vb. 4. Tasvir fiilleri ile esas fiillerin arasna gelen zarf-fiil ekleri u ekilde gsterilebilir: Yeterlilik fiillerinden nce: -a/-e koabil-, yazabil-, gelebil-, dnebil- vb. Sreklilik fiillerinden nce: -a/-e gidedur-, aakal-, sevinedur-, sregel- vb. Tezlik fiillerinden nce: -/-i, -u/- geliver-, yazver-, kouver-, rtver- vb. Yaklama fiillerinden nce: -a/-e leyaz-, deyaz-, boulayaz-, yanayaz- vb. Yar tasvir fiillerinden nce: -p/-ip, -up/-p zarf-fiil ekleri getirilir: ekip git- vb. 5. Fiil + zarf-fiil eki + tasvir fiili kalbndaki birleik fiiller, tasvir fiilinin trne gre de adlandrlabilir: dinleyebil- yeterlilik fiili bakadur- sreklilik fiili atver- tezlik fiili unutayaz- yaklama fiili 6. Yeterlilik fiilinin olumsuzu -ama- ekiyle yaplr: gelebil- gelemebakabil- bakamauabil- uamaki dakika bile konuamadk.
Artk hi eriemeyecei eylere kanat aar.

7. Birleik fiillerin ilk gesi, bir kelime grubu olabilir: alt st ol- Birleik fiilin isim gesi, bir tekrar grubudur.
121
Tasvir fiilleri: bil-: Yeterlilik ver-: Tezlik yaz-: Yaklama dur-, koy-, git-, kal-, grve gel: Sreklilik
takdir edebilmek- Birleik fiilin fiil gesi, baka bir birleik fiildir. in klli zr zeber eyledi
Birleik fiilin isim gesi, bir balama grubudur. Aznn ii kupkuru olmutu.
(Emine Insu)
Birleik fiilin isim gesi, bir tekrar grubudur. 8. Birleik fiillerin geleri birbirleriyle yer deitirebilir, bazen araya baka kelimeler de girebilir: O zaman kalbimi bir gizli gnh etti esr... Oklar seni iddetle eder gnlme ihtr...
Tevbe klun bu ie gelin yola Yohsa Tanrdan gelr size bel

Aup yzni grdi buld murd Ol aya muvfk Sheyl urd ad

Aadaki rneklerde geen birleik fiilleri bulunuz. Yakb iitdi an h eyledi Turd yirinden iit kim neyledi Bir pantolona bir bana bakp duruyordu. Dedi nold ey Bn-y azam Ki hundan yanayazd bu lem
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM

S O R U
DNELM S O R U

DKKAT DKKAT
SIRA SZDE
(Mehmed, Iknme)
SIRA SZDE
BRLEK FLLERN LEVLER

AMALARIMIZ
A M A
AMALARIMIZ
Birleik fiillerin ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek

K T A P K T A P
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Birleik Fiiller

Hepsi, soylu bir ifade verebilir. Birleik fiil, dier birleik fiilin fiil gesidir. ark ve garb temsil eden bu iki remiz...
NTERNET
ELEVZYON Birleik fiiller, dier kelime gruplar ierisinde grevli olarak Tbulunabilir:
TELEVZYON
(Emine Insu)
NTERNET
Birleik fiil, sfat-fiil grubunun fiil gesidir.
122
Trke Cmle Bilgisi-I
Zaaf anlarnda can skc bir vakay tahsis edemeyerek...

Birleik fiil, zarf-fiil grubunun fiil gesidir. Bana buyruk belerin nfuzlarn yok etmek...
(Emine Insu)
Birleik fiil, isim-fiil grubunun fiil gesidir.
Cmlede Kullanllar Bakmndan Birleik Fiiller

Birleik fiiller; baz kelime gruplarnn bir paras olarak cmlede zne, nesne, yer tamlaycs ve zarf tmleci grevinde kullanlabildikleri gibi fiil ekim eki alarak mstakil bir ge de olabilir. Ancak tek balarna genellikle yklem olarak grev yaparlar: Arkadalarn tenkit etmeyi severdi. Bu cmlede arkadalarn tenkit etme bir isim-fiil grubudur ve cmlenin nesnesidir. Tenkit et- ise bir birleik fiildir ve isim-fiil grubunun fiil gesidir. Yani bu birleik fiil, cmlede dorudan deil ancak baka bir kelime grubu ierisinde yer alarak nesne grevindedir. yilik yapan, iyilik bulur. Bu cmlede iyilik yapan bir sfat-fiildir ve cmlenin znesidir. yilik yap- ise bir birleik fiildir ve sfat-fiilin fiil gesidir. Dolaysyla birleik fiil, cmlede dorudan doruya deil sfat-fiilin bir gesi olarak zne grevindedir.
Birleik Fiilin Yklem Olarak Grev Yapmas

Kirpiine srme ek, Kna yak parmana.
Bir ulema toplantsnda Mevln, ems-i Tebrz ile beraber bulunmu.

iein zehrini atyor, baka taraflara yaylmasna mani oluyor.

(Emine Insu)
Bu temizlik hasretinin srrn imdi bir yazhanenin gznde bulabiliriz.

mdi gel, isynumuz yd idelm.

Hevesden eh nazar kld hevya kincide nazar itdi yuvaya

Ksaltma grubu: yelik ekli veya hl ekli bir isimle baka bir isim veya sfat gesinin bir araya gelmesiyle oluan; kelime gruplarnn ve cmlelerin ksalmas, ypranmas sonucu ortaya kan klielemi gruplardr.
(Mehmed, Iknme)
KISALTMA GRUPLARI
yelik ekli veya hl ekli bir isimle baka bir isim veya sfat gesinin bir araya gelmesiyle oluan kelime gruplar, ksaltma grubu st balnda ele alnmaktadr. Ksaltma gruplar kelime gruplarnn ve cmlelerin ksalmas, ypranmas neticesinde ortaya kan klielemi gruplardr. (Ergin, 1992: 396-397).
123
Bu gruplar genel olarak isim-fiil, sfat-fiil veya zarf-fiil gruplarndan ksalmtr. Bunlarn devamnda yazlmam, dm bir olan, eden, olmak, etmek, olarak veya ederek kelimesi vardr: boynu bkk, iei burnunda, devede kulak, ykte hafif, baa bela, iine kapank, kldan ince, kltan keskin, bini akn, vatan mdafaa, konuyla ilgili, elle tutulur, bizim kz, senin olan vb. Burada ekim eki alm isim; belirten greviyle kendinden sonra gelen bir sfat, bazen de bir isimi belirtmektedir. Bu belirtmede de iki isim, sz iinde kalplamaya urayarak birleik kelimeler oluturmaktadr. Bu birleikler, sfat veya zarf olarak kullanlr ve daima ayr yazlr. Vurgu, ikinci ge zerindedir: etine dolgun, cana yakn, dile kolay, iine kapank, keyfine dkn, elde bir, devede kulak, arada bir, ykte hafif, pahada ar, ikide bir, yandan arkl, sonradan grme, kardan adam, anadan doma, iten pazarlkl vb. (zkan-Sevinli, 2009: 92).
KISALTMA GRUPLARININ YAPISI

A M A
Ksaltma gruplarnn yap zelliklerini aklamak
Ksaltma gruplar unlardr:
snat Grubu
snat grubunu oluturan kelimelerden birincisi genellikle iyelik eki alm durumdadr; ancak bazen yaln hlde de bulunabilir. kinci kelime ise daha ok sfat, bazen isimdir. snat gruplar ters evrilmi sfat tamlamas grnmndedir. Grubun vurgusu, en sondaki ge zerindedir. isim (iyelik ekli / yaln hlde) (isnat olunan, isnat yaplan) isim / sfat ( yaln hlde) ( isnat edilen )
Ksaltma gruplar: snat grubu Bulunma grubu Yaklama grubu Uzaklama grubu Ykleme grubu Vasta grubu lgi grubu Eitlik grubu
karn + tok boyn + u bkk ie + i burnunda burn + u byk ba ak ayak yaln para pein, ba aa; sa uzun, akl ksa, ba bo, enesi dk, eli uzun, gz pek, gz tok, kula kesik, eli kulanda vb. nesebi mehul / kaps ak
kanatlar yoluk / az ak / gs kll

Kula nlyor, az yar ak.

Seni ben bekliyorum, gsm ak, / barm ak; Haner ol, gsme saplan; ecel ol, karma k!
124
Trke Cmle Bilgisi-I
Bazen bir kartal yuvas gibi eriilmesi imknsz ykselir.

Yelesi kara, cins atn verdi.

(Emine Insu)
ki yz karava Rm u Hty Ki yzleri ay ola kalar yay

Smad Prsnun szini ol Azmet kld deyre ol yzi gl

(Mehmed, Iknme)
Yaradld Mustaf yzi gl / gnli saf Ol kld bize vef andandur ihsan bana
(Yunus Emre Divan)
Ol szi rn ol cismi ar
Bulunma Grubu
Bulunma hli eki alm bir isimle onu takip eden bir isim veya sfatn bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Grubu oluturan gelerden biri veya ikisi kelime grubu olabilir. Grubun vurgusu, en sondaki ge zerindedir. ____ isim__ ____ isim / sfat (bulunma hlinde) ( yaln hlde) bin + de bir deve + de kulak yk + te hafif anta + da keklik sol + da sfr Herkesin zarur olarak gnde birka defa birbirine rastlad bu ehirde...
Bulunma grubunun ikinci gesi, bir sfat tamlamasdr. Aye, bir elinde ay barda, / bir elinde sigara aralarna girdi.
(Emine Insu)
Cmledeki iki bulunma grubunun da ilk gesi tamlayan dm bir iyelik grubudur. te onlar, o ad aza alnmayanlar, Gzlerinde rkler, / kollarnda rkler.
Frat radyodan deil, iimde sakl bir kzdan dinledim.

Benem b-berk ber uryn tenh mde ciz giryn eyd

(Mehmed, Iknme)
Dinlenz ki binde birin diyelm / Gnde be kez urulsar nevbeti

125
Yaklama Grubu
Yaklama hli eki alm bir isimle onu takip eden bir isim veya sfatn bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Grubu oluturan gelerden biri veya ikisi kelime grubu olabilir. Grubun vurgusu, en sondaki ge zerindedir. ___ isim _____ isim / sfat (yaklama hlinde) (yaln hlde) can + a yakn ba + a bela iin + e kapank dil + e kolay diller + e destan bana mahsus / yere serici / cama takl / tahmine msait / kendisine layk
Her byk meselede Konya ahlerinin ve hkmet tekiltna mensup genlerin yardm istenir.
Yaklama grubunun ilk gesi, belirtisiz bir isim tamlamasdr. Bir vakitler, din bilgilere tam hkim, ulemadan bir zat...
(Emine Insu)
Yaklama grubunun ilk gesi olan din bilgiler bir sfat tamlamasdr. Grubun ikinci gesi olan tam hkim de bir sfat tamlamasdr. Yeni camiin kubbe sistemi Sultan Ahmede ok yakndr.
Yaklama grubunun birinci gesi birleik isim grubudur. kinci ge olan ok yakn sfat tamlamasdr. Bu, derun anarisinin akislerini eyada da grmee mahkm olduu zamanlara mahsus, zarur bir perianlkt.
Yaklama grubunun birinci gesi bir sfat tamlamasdr. Onlar vermemek hayra almet deildir.
Ka bahar, blble hasret, / gle hasret yaadk; Grmedik ka yaz ufuklarda yarm bir mehtb. Gkden inen drt kitb gnde bin kez okursan Erenlere mnkir isen didar rak senden yana
SIRA SZDE
SIRA SZDE

DNELM S O R U DNELM S O R U
(Yunus Emre Divan)
Ayn iki kelimenin tekrarland ve tekrarlanan bu iki kelimeden birincisininTyaklama hDKKA linde, ikincisinin ise yaln hlde bulunduu kelime gruplar yaklama grubu deil tekrar grubu olarak adlandrlr: bire bir, baa ba, kana kan, gze gz, die di,SZDE tek vb. [bk. SIRA teke 3. nite: Tekrar Gruplar (Yaklama hli eki - yaln hl dzeninde kurulan tekrar gruplar)].
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
126
Trke Cmle Bilgisi-I
Uzaklama Grubu
Uzaklama hli eki alm bir isimle onu takip eden bir isim veya sfatn bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Grubu oluturan gelerden biri veya ikisi kelime grubu olabilir. Grubun vurgusu, en sondaki ge zerindedir. _____ isim______ (uzaklama hlinde) yan + dan el + den kl + dan kl + tan kar + dan evler + den Cevaptan mstani bir sual.
isim / sfat ( yaln hlde) arkl dme ince keskin adam uzak
Samimden daha trajik / en ahlakl adamdan daha zararsz

Birinci uzaklama grubunun ikinci gesi bir sfat tamlamasdr. kinci uzaklama grubunun iki gesi de sfat tamlamasdr. Cetlerimizden iki kii vatan haritasn benimsemilerdir.
Uzaklama grubunun birinci gesi, tamlayan dm bir iyelik grubu; ikinci gesi ise bir sfat tamlamasdr. Mfreze bakanna bile ykseklerden atar pozda, kendinden emin, rahat.
(Emine Insu)
Bamda ieklerden bir ta...

Gurbet ademden kara, hasret lmden ac, Ne zaman tkenecek bu yollar arabac?
Senden gizli hibir eyim yok.

Altundan yimi klalar aaca Gmiden kular kona udan uca

Ne kssa kim ekerden dah rn Yzi mh-i mnevver zlfi Pervn

(Mehmed, Iknme)
ki cihan toptolu bg u bustn olursa Senn kokundan ey gl bustn iinde bitmeye

(Yunus Emre Divan)
Vel Cumhr hun bir kz var Gneden aln ve aydan yzi var
(Mehmed, Iknme)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
S O R U
127
D KKAT Ayn ya da zt anlaml iki kelimenin tekrarland ve bu tekrarlanan iki kelimeden birinciSIRA kelime sinin uzaklama hlinde, ikincisinin ise yaklama hlinde bulunduuSZDE gruplar uzaklama grubu deil tekrar grubu olarak adlandrlr: batan baa, batan sona, baSIRA SZDE tan ayaa, birdenbire, dorudan doruya, tepeden trnaa, itenDie, N E L M gnlden gnle, elden ele, gnden gne, yldan yla, bykten ke, kkten bye, dilden dile, kulaktan kulaa vb. [bk. 3. nite: Tekrar Gruplar (UzaklamaAMALARIMIZ hli eki - yaklama hS O R U li eki dzeninde kurulan tekrar gruplar)].
DKKAT SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
AMALARIMIZ S O R U K D KTK A T P A SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
T Bundan dolay, milattan nce, milattan sonra, yllardan beri, K D K KAAtr gibi ilk ondan TP gesi uzaklama hlinde bir kelime, ikinci gesi ise bir ekim edat olan kelime gruplar uzaklama grubu deil edat grubu olarak adlandrlr (bk. 5. nite, 2. Blm: Edat Grubu). SIRA SZDE TELEVZYON
Ykleme Grubu
Ykleme hli eki alm bir isimle onu takip eden baka bir ismin bir araya gelmeAMALARIMIZ siyle oluan kelime grubudur. Grubu oluturan gelerden biri Tveya Tikisi kelime N ERNE grubu olabilir. Grubun vurgusu, en sondaki ge zerindedir. _____ isim _____ isim (ykleme hlinde) (yaln hlde) toplanty + terif kurultay + tertip vatan + mdafaa kitab + tenkit
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Usuz bucaksz duygularndan ve sevgisini itiraflarndan baka suu yoktu.

NTERNET
NTERNET
Byle safhalar olmadn bir ispat mecburiyetinde isem...

Ykleme grubunun birinci gesi isim tamlamas, ikinci gesi ise bir sfat tamlamasdr. Seni istikbal iin nce gelmek cihana... Tek seni hayl iin szerek batan gn...
Vasta Grubu
Vasta hli eki alm bir isimle onu takip eden bir ismin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Grubu oluturan gelerden biri veya ikisi kelime grubu olabilir. Grubun vurgusu, en sondaki ge zerindedir. _____isim ____ (vasta hlinde) insanlar + la konuy + la dmanlary + la ta + la isim dolu ilgili bark kapl
Kalede ve onun eteine serpilmi mahallelerde Trk velileri Roma ve Bizans talaryle sarma dola yatarlar.
128
Trke Cmle Bilgisi-I
Vasta grubunun ilk gesi bir belirtisiz isim tamlamas, ikinci gesi ise bir tekrar grubudur. Akort esnasnda kan en basit saz sesi byk bir mn ile ykl grnyordu.
Vasta grubunun ilk gesi, bir sfat tamlamasdr. Babas ile birlikte iki yan yediveren gllerle kapl avludan geecekler.
Vasta grubunun ilk gesi, bir sfat tamlamasdr. Seni benim bilmekle mmkn bir hayatm var yavrum.
Vasta grubunun ilk gesi, bir isim-fiil grubudur.
lgi Grubu
lgi hli eki alm bir isimle onu takip eden baka bir ismin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. yelik grubu ve belirtili isim tamlamalarnn tamlanan gesindeki iyelik ekinin dmesiyle ortaya km bir kelime grubudur. Grubu oluturan gelerden biri veya ikisi kelime grubu olabilir. Grubun vurgusu en sondaki ge zerindedir. isim (ilgi hlinde) (yaln hlde biz + im sen + in Ali Baba + nn Ahmetler + in isim ve iyelik eki dm) kz olan iftlik tarla
Onlar bizim mahallede oturuyorlar. Yaaran gzlerimde artk her ey deiti, Bizim garip eyholu buradan gememiti...
lgi grubunun ikinci gesi, bir sfat tamlamasdr. Dndi Yakb syledi eytdi cnum Sakla dn szi iit benm
Eitlik Grubu
Eitlik eki alm bir isimle onu takip eden bir ismin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Grubu oluturan gelerden biri veya ikisi kelime grubu olabilir. Grubun vurgusu, en sondaki ge zerindedir. isim (eitlik ekli) say + ca zek + ca adet + e det + e isim kalabalk stn az yabani
129
Hakikatte Seluk mimarisi ok defa dince yasak olan heykelin peinde gibidir.
Aadaki rneklerde geen ksaltma gruplarn inceleyiniz: O zaman anladm ki hkmet kapaldr, Bizim i kald dedim... Ayetlerde krle ilgili pek de ok sz var. Her kemlt ile kmil h idi Tanrnun adn zkirdi mdm
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U

S O R U
(Emine Insu)
DKKAT DKKAT

SIRA SZDE
SIRA SZDE
Vezri anun elliden o idi Ki illerde biri bigi yo idi Nrdan glgeyi gz kanda gre
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
(Hoca Mesud, Sheyl Nevbahr) K T A P
K T A P

TELEVZYON
TELEVZYON
Bugur dah bir arzu kluram Ki derdme derman an bilrem

NTERNET NTERNET
Sana lyk bir amel hi bizde yok

Per-peyker ve v nzlu Bilr kim ola kubbede yazlu

Yaradld Mustaf yzi gl / gnli saf Ol kld bize vef andandur ihsan bana
(Yunus Emre Divan)
Ol szi rn ol cismi ar
KISALTMA GRUPLARININ LEVLER

A M A
Ksaltma gruplarnn ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek
Dier Kelime Gruplarnda Kullanllar Bakmndan Ksaltma Gruplar

Ksaltma gruplar baka kelime gruplar ierisinde grev alabilir: Dah yirek ola Hakka kurbeti
130
Trke Cmle Bilgisi-I
Yaklama grubu, tamlayan dm iyelik grubunun tamlanan gesidir. Vel Cumhr hun bir kz var Gneden aln ve aydan yzi var
(Mehmed, Iknme)
Uzaklama grubu, tamlayan dm iyelik grubunun tamlanan gesidir. Cama takl hkimiyet...
Yaklama grubu, sfat tamlamasnn sfat gesidir. Cevaptan mstani bir sual...
Uzaklama grubu, sfat tamlamasnn sfat gesidir. Kanatlar yoluk bir rdek...
snat grubu, sfat tamlamasnn sfat gesidir. Dulaye Bac, evimizden biri gibidir.
Uzaklama grubu, edat grubunun isim gesidir. Samimden daha trajik mahluk...
Uzaklama grubu, sfat tamlamasnn sfat gesidir. ... frsatlarla, imknlarla dolu gelecek...
Vasta grubu, sfat tamlamasnn sfat gesidir. ... bir kanepe stnde yl notalar...
Bulunma grubu, sfat tamlamasnn sfat gesidir. Hakka lyk ilemek yedr ii
Yaklama grubu, isim-fiil grubunun zarf gesidir. Kuru sevddur ii tolu gavg Heme ba bo ider bu sevd
(Mehmed, Iknme)
snat grubu, birleik fiilin isim gesidir. Herbiri elinde bir nrdan tabak Kim yaratm sun birle an Hak
Uzaklama grubu, sfat tamlamasnn isim gesidir. Azmet kld deyre ol yzi gl
(Mehmed, Iknme)
snat grubu, sfat tamlamasnn isim gesidir.
131
Cmlede Kullanllar Bakmndan Ksaltma Gruplar

Ksaltma Gruplarnn zne Olarak Grev Yapmas
Yaaran gzlerimde artk her ey deiti, Bizim garip eyholu buradan gememiti...
lgi grubu zne grevindedir. Bunca varla sebeb hem ol imi

Yaklama grubu zne grevindedir. Gmiden kular kona udan uca

Uzaklama grubu zne grevindedir.
Ksaltma Gruplarnn Nesne Olarak Grev Yapmas

Nrdan glgeyi gz kande gre
Uzaklama grubu nesne grevindedir. Dndi Yakb syledi eytdi cnum Sakla dn szi iit benm
lgi grubu nesne grevindedir.
Ksaltma Gruplarnn Zarf Tmleci Olarak Grev Yapmas

Aktelin yere serici hkimiyeti altnda zek, her an bir aaca benzeyen ihsanlarn ormannda yolunu kaybetmi, toptan kavraylara imkn veren, klli mefhumlar yerinde kullanmaktan ciz, hatta en kk sezi kabiliyetinden de mahrum, sabit bir fikrin peinde srkleniyor.
Uzaklama grubu zarf tmleci grevindedir. Kalede ve onun eteine serpilmi mahallelerde Trk velileri Roma ve Bizans talaryle sarma dola yatarlar.
Vasta grubu zarf tmleci grevindedir. Ka bahar, blble hasret, gle hasret yaadk; Grmedik ka yaz ufuklarda yarm bir mehtb.
Yaklama grubu zarf tmleci grevindedir. Hakka lyk klmaduk amlmz

Yaklama grubu zarf tmleci grevindedir. Gnde be kez urulsar nevbeti

Bulunma grubu zarf tmleci grevindedir.
132
Trke Cmle Bilgisi-I
Aup yzni grdi buld murd Ol aya muvfk Sheyl urd ad

Yaklama grubu zarf tmleci grevindedir. Canl bir yz bana yaklat, mehbetle dolu; Kim bu? Nerden bu geli? Hangi yolun yolcusu bu?...
Vasta grubu zarf tmleci grevindedir.
Ksaltma Gruplarnn Yklem smi Olarak Grev Yapmas

En ahlakl adamdan daha zararszm.
Uzaklama grubu yklem ismi grevindedir. Musiki onlar iin gzel bir pozisyondan ibarettir.
Uzaklama grubu yklem ismi grevindedir. Gurbet ademden kara, hasret lmden ac, Ne zaman tkenecek bu yollar arabac?
Uzaklama grubu yklem ismi grevindedir. Kibr isyndan mberryd zi

Uzaklama grubu yklem ismi grevindedir. Vezri anun elliden oidi

Uzaklama grubu yklem ismi grevindedir. Dah bir ad anun Rahmndurur Balar kullarna Gufrndurur
Yaklama grubu yklem ismi grevindedir. Dost yzini grdi gzm erenlere toprak yzm Sz anlayana bu szm gerek ekeristn ola
(Ynus Emre Divan)
Yaklama grubu yklem ismi grevindedir.
133
zet
A M A
Birleik fiillerin yap zelliklerini aklamak Birleik fiil, isim veya fiil cinsinden bir kelimenin bir yardmc fiil ile bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Grupta iki ge vardr: sim veya fiil geleri ve yardmc fiil. sim gesi ile yardmc fiil eksiz bir araya gelirken fiil gesi ile yardmc fiillerin birlemelerinde araya zarf-fiil ekleri getirilir. Birleik fiillerde grubun anlam, isim veya ana fiilin zerindedir. Yardmc fiil, ya kendisinden nce gelen isme fiil ilevini kazandrr ya da yine kendisinden nce gelen ana fiilin anlamna yeterlilik, sreklilik, abukluk, kolaylk, deneme ve yaklama fonksiyonu ykler. Birleik fiillerde grubu oluturan geler; asl anlamlarndan az veya ok farkl, yeni bir anlam ifade etmek zere bir araya gelir. ster bir isim ile fiil gesinden isterse bir fiille baka bir fiilin birlemesinden meydana gelmi olsun birleik fiillerde de bir anlamca kaynama sz konusudur ve bunlar tek bir kavram karlar. Hareket ve olu ifade eden kavramlar karlamak iin nasl basit ve tremi fiillerden yararlanyorsak, birleik fiillerden de ayn ekilde yararlanrz. Basit ve tremi fiillerle birleik fiiller arasnda ifade ve anlatm bakmndan fark yoktur. Fark, sadece yapllar bakmndandr. Birleik fiiller de birleik isimler gibi kelime gruplarndan olduklarndan belli kalplar hlinde bulunur. sim ve fiil geleri ile kullanlan yardmc fiiller birbirlerinden farkldr. sim + Yardmc Fiil Kalbnda Kurulan Birleik Fiiller: Bu kalpta kurulmu birleik fiillerde bir isim gesi ile et-, eyle-, yap-, kl-, ol-, bulun- yardmc fiilleri bir araya gelir. Bu yardmc fiillerden et-, eyle-, yap-, kl- geili fiiller yaparken, olve bulun- geisiz fiiller meydana getirir. sim gesi tek bir isim olabilecei gibi bir sfat-fiil de olabilir. sim gesi Trke veya yabanc kkenli bir kelime olabilir: yardm et-, uzun et-, deli ol-, kul ol-, g eylebirleik fiillerinin isim geleri; Trke kkenlidir ve ayr yazlr. sim gesi yabanc kkenli bir kelime olan birleik fiillerden hece yaplar Trkenin hece yapsna uyanlar ayr yazlr. Sonlarnda Trkede kullanlmayan ift nsz bulunup da bunlar arasnda bir nl treyerek hece yaps
deimi olan yabanc kelimeler, nl ile balayan et-, eyle-, ol- yardmc fiilleriyle birletiklerinde asllarna dner ve bu yapdaki birleik fiiller bitiik yazlr. Tek heceli yabanc kelimelerden sonra, ift nszl olan ve Trkede kullanlrken nszlerden birini dren bu yapdaki kelimeler, et-, eyle-, ol- fiilleriyle birletiinde den nsz yeniden ortaya kar ve yardmc fiille bitiik yazlr. sim + yardmc fiil kalbnda kurulan birleik fiillerden bazlar et-, eyle-, yap-, kl-, ol-, bulun- yardmc fiillerinin dndaki baz fiillerle kurulabilir. sim + yardmc fiil kuruluundaki bu birleik fiilleri oluturan fiil gesi ise aslen ana fiil olduu hlde bazen yardmc fiil ilevinde kullanlan bir fiil olmaktadr. Bunlara geici yardmc fiiller adn verebiliriz. Bu ekilde geici yardmc fiillerle kurulan birleik fiillerin bir ksmnda anlamca kaynama da meydana gelebilir. Ancak sonuta bu ekilde kurulan birleik fiiller de isim + yardmc fiille kurulan birleik fiil kalbnda kabul edilmelidir. Fiil + Zarf-Fiil Eki + Tasvir Fiili (Yardmc Fiil) Kalbnda Kurulan Birleik Fiiller: Bir fiil ile bil-, ver-, yaz-, dur-, gel-, git-, kal-, koy-, gr- yardmc / tasvir fiillerinden birinin -A, -I veya -Ip zarf-fiil eklerinin yardmyla birlemesi sonucu ortaya kan yaplar da birleik fiil grubunu oluturur. Bu birlemede yardmc fiiller; ana fiilin anlatt kl ve oluu tasvir eden ve onun nasl, ne ekilde olduunu veya yapldn belirten fiillerdir. Bu fiiller, aslnda esas fiil olduklar hlde anlam kaymasna urayarak hem szlk anlamndan ayr bir anlam kazanm hem de esas fiile ayr bir anlam incelii katan yardmc fiil durumuna gemilerdir. Bu tasvir fiillerinden bil- yeterlilik; ver- tezlik; yaz- yaklama; dur-, koy-, git-, kal-, grve gel- filleri ise sreklilik bildirir. -Ip zarf-fiil ekiyle birleik fiil oluturan fiillere ise yar tasvir fiilleri denir. Birleik fiillerin fiil gesi baka bir birleik fiil olabilir. Bu yapdaki birleik fiillerden -a/-e, -/-i, -u/- zarf-fiil eki ile kurulanlar bitiik yazlrken -p/-ip, -up/p zarf-fiil ekiyle kurulanlar ayr yazlr.
134
Trke Cmle Bilgisi-I
Tasvir fiilleri ile esas fiillerin arasna gelen zarf-fiil ekleri u ekilde gsterilebilir: Yeterlilik fiillerinden nce: -a/-e koabil-, yazabil-, gelebil-, dnebil- vb. Sreklilik fiillerinden nce: -a/-e gidedur-, aakal-, sevinedur-, sregel- vb. Tezlik fiillerinden nce: -/-i, -u/- geliver-, yazver-, kouver-, rtver- vb. Yaklama fiillerinden nce: -a/-e leyaz-, deyaz-, boulayaz-, yanayaz- vb. Yar tasvir fiillerinden nce -p/-ip, -up/-p zarffiil ekleri getirilir: ekip git- vb. Birleik fiillerin ilk gesi bir kelime grubu olabilir. Birleik fiillerin geleri birbirleriyle yer deitirebilir, bazen araya baka kelimeler de girebilir. Birleik fiillerin ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek Birleik fiiller, baka bir kelime grubunun gesi olabilir. Birleik fiiller, baz kelime gruplarnn bir paras olarak cmlede zne, nesne, yer tamlaycs ve zarf tmleci grevinde kullanlabildikleri gibi fiil ekim eki alarak mstakil bir ge de olabilir. Ancak tek balarna genellikle yklem olarak grev yapar. Ksaltma gruplarnn yap zelliklerini aklamak yelik ekli veya hl ekli bir isimle baka bir isim veya sfat gesinin bir araya gelmesiyle oluan kelime gruplar ksaltma grubu st balnda ele alnmaktadr. Ksaltma gruplar; kelime gruplarnn ve cmlelerin ksalmas, ypranmas neticesinde ortaya kan klielemi gruplardr. Bu gruplar genel olarak isim-fiil, sfat-fiil veya zarffiil gruplarndan ksalmtr. Bunlarn devamnda yazlmam, dm bir olan, eden, olmak, etmek, olarak veya ederek kelimesi vardr. Burada ekim eki alm isim; belirten greviyle kendinden sonra gelen bir sfat, bazen da bir isimi belirtmektedir. Bu belirtmede de iki isim sz iinde kalplamayla urayarak birleik kelimeler oluturmaktadr. Bu birleikler sfat veya zarf olarak kullanlr ve daima ayr yazlr. Vurgu ikinci ge zerindedir. Ksaltma gruplar unlardr: snat Grubu: Ters evrilmi sfat tamlamas grnmndedir. snat grubunu oluturan kelimelerden birincisi genellikle iyelik eki alm durum-
A M A
dadr; ancak bazen yaln hlde de bulunabilir. kinci kelime ise daha ok sfat, bazen isimdir. Bulunma Grubu: Bulunma hli eki alm bir isimle onu takip eden bir isim veya sfatn bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Yaklama Grubu: Yaklama hli eki alm bir isimle onu takip eden bir isim veya sfatn bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Uzaklama Grubu: Uzaklama hli eki alm bir isimle onu takip eden bir isim veya sfatn bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Ykleme Grubu: Ykleme hli eki alm bir isimle onu takip eden baka bir ismin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Vasta Grubu: Vasta hli eki alm bir isimle onu takip eden bir ismin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. lgi Grubu: lgi hli eki alm bir isimle onu takip eden (iyelik eki dm) baka bir ismin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Eitlik Grubu: Eitlik eki alm bir isimle onu takip eden bir ismin bir araya gelmesiyle oluan kelime grubudur. Ksaltma gruplarnn ilevlerini kavrayarak metinlerdeki rneklerini zmlemek Ksaltma gruplar, baka kelime gruplar ierisinde grev alabilir. Ksaltma gruplar, cmlede farkl grevlerde kullanlabilir.
A M A
A M A
135
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir isnat grubudur? a. a gzl b. hakk takip c. gz a d. iine kapank e. devede kulak 2. Aadakilerden hangisi bir bulunma grubudur? a. batan baa b. ykte hafif c. gzden uzak d. az ak e. baa bela 3. Aadakilerden hangisi bir uzaklama grubudur? a. evlerden rak b. birden bire c. bundan dolay d. gz pek e. ba baa 4. Aadakilerden hangisi bir yaklama grubudur? a. baa ba b. siyasi konulara hkim c. die di d. ba baa e. belli bal 5. Aadakilerden hangisi bir vasta grubudur? a. yal gzlerle b. el arabas ile c. konuyla ilgili d. Leyl ile Mecnun e. elden ele 6. sim + yardmc fiil kalbndaki birleik fiillerde isim gesinde baz ses olaylar meydana gelebilir. Buna gre aadakilerin hangisinde dierlerinden farkl bir ses olay gereklemitir? a. hallolmak b. kaybolmak c. kahretmek d. devreylemek e. bahsetmek 7. sim + yardmc fiil kalbndaki birleik fiillerde isim gesi bir kelime grubu olabilir. Aadakilerin hangisinde buna aykr bir rnek vardr? a. alt st olmak b. bombo kalmak c. ba gz etmek d. tertip olunmak e. tertemiz olmak 8. Aadaki birleik fiillerden hangisi yap bakmndan dierlerinden farkldr? a. koadurmak b. gidebilmek c. syleyivermek d. sabretmek e. deyazmak 9. sim + geici yardmc fiil kalbndaki birleik fiillerde zamanla anlamca kaynama/deyimleme olabilir. Aadakilerden hangisinde buna aykr bir rnek vardr? a. cevap vermek b. kafa atmak c. gz tutmak d. ban ezmek e. gzden dmek 10. Aadaki cmlelerin hangisinde birleik fiil, yklem olarak grev yapmamaktadr? a. Bir Elife bir Ahmet Hamdiye bakp duruyordu. b. Bu anlayn son demlerini yaadn bu ifadelerde grebiliriz. c. Finallere bir gn kalana kadar ders notlarn edinmeme alkanln terk edebilen var m acaba? d. Memet Fuat da bu eseri ok tenkit etmiti. e. O, kiiliinde hem douyu hem baty temsil ediyordu.
136
Trke Cmle Bilgisi-I

1. c 2. b 3. a 4. b 5. c 6. a Yantnz farklysa snat Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Bulunma Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Uzaklama Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Yaklama Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Vasta Grubunun Yaps blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Birleik Fiilin Yaps / sim + Yardmc Fiil Kalbndaki Birleik Fiiller blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Birleik Fiilin Yaps / sim + Yardmc Fiil Kalbndaki Birleik Fiiller blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Birleik Fiilin Yaps / Fiil + Zarf-Fiil Eki + Tasvir Fiili Kalbndaki Birleik Fiiller blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Birleik Fiilin Yaps / sim + Yardmc Fiil Kalbndaki Birleik Fiiller blmn tekrar inceleyin. Yantnz farklysa Cmlede Kullanllar Bakmndan Birleik Fiiller blmn tekrar inceleyin.

Sra Sizde 1 Yakb iitdi an h eyledi Turd yirinden iit kim neyledi Bir pantolona bir bana bakp duruyordu. Dedi nold ey Bn-y azam Ki hundan yanayazd bu lem Sra Sizde 2 O zaman anladm ki hkmet kapaldr, Bizim i kald dedim... (lgi grubu) Ayetlerde krle ilgili pek de ok sz var. (Vasta grubu) Her kemlt ile kmil h idi (Vasta grubu) Tanrnun adn zkirdi mdm (Ykleme grubu) Vezri anun elliden o idi Ki illerde biri bigi yo idi (Uzaklama grubu) Nrdan glgeyi gz kanda gre (Uzaklama grubu) Bugur dah bir arzu kluram Ki derdme derman an bilrem (Yaklama grubu) Sana lyk bir amel hi bizde yok (Yaklama grubu) Per-peyker ve v nzlu Bilr kim ola kubbede yazlu (Bulunma grubu) Yaradld Mustaf yzi gl / gnli saf Ol kld bize vef andandur ihsan bana (snat grubu) Ol szi rn ol cismi ar (snat grubu)
7. d
8. d
9. a
10. c
137

Akgz, H.-Yelten, M. (2005). Kelime Gruplar, stanbul. Aksoy, F. (2006). Be ehirin Sz Dizimi ve Bunun Dil Bilgisi retiminde Kullanlmasna likin Baz Teklifler, Bolu: Abant zzet Baysal niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Altner, S. (2008). Sleyman elebinin Vesletn-nect Adl Eseri zerine Bir Sz Dizimi ncelemesi, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Doan, E. (2001). Eski Anadolu Trkesinde Kelime Gruplar ve Kullanllar, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Ergin, M. (1992). Trk Dil Bilgisi, 19. bs., stanbul: Bayrak Yaynlar. Erkcan, M. (2004). Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar Adl Eseri zerinde Sz Dizimsel Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Gzel, F. (2007). Peyami Safann Yalnzz Romannda Sz Dizimi, Elaz: Frat niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Karaaa, G. (2009). Trkenin Sz Dizimi, stanbul: Kesit Yaynlar. Karahan, L. (2008). Trkede Sz Dizimi, 13. bs., Ankara. Karakurt, A. (2007). Emine Insunun Romanlarnda Szdizimi, Denizli: Pamukkale niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. Li, S. (2005). Peyami Safann Fatih-Harbiye Romannn Sentaks zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam doktora tezi. zkan, M. A. (2003). Mustafa Kutlunun Bu Byledir Hikaye Kitab zerine Sz Dizimi ncelemesi, Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi. zkan, M. - Tren, H. - Esin, O. (2006). Yksek retimde Trk Dili, Yazl ve Szl Anlatm, 2. bs., stanbul: Filiz Kitabevi. zkan, M.-Sevinli, V. (2009). Trkiye Trkesi Sz Dizimi, 2. bs., stanbul: Akademik Kitaplar. zkan, M. (1996). Yapl, Yazl ve Kullanllar Bakmndan Birleik Kelimeler, lm Aratrmalar 2, stanbul: s. 95-110. Sabrl, N. (2010). Arif Nihat Asyann Sevgi Mektuplarnn Kelime Gruplar zerine Bir nceleme, stanbul: stanbul niversitesi SBE, Yaymlanmam yksek lisans tezi.

Türkçe Cümle Bilgisi 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türkçe Cümle Bilgisi 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TRKE CMLE BLGS-I

Yazar Yrd.Do.Dr. Enfel DOAN (nite 1-7)

Editrler Prof.Dr. Mustafa ZKAN Yrd.Do.Dr. Hlya PLANCI

Trke Cmle Bilgisi-I

Trke Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri....................................................................................

Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri ..................................................................................... 30

Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri.................................................................................... 46

Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri.................................................................................... 64

Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri.................................................................................... 76

Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri.................................................................................... 94

111 112 112 113

Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri .................................................................................... 114

TRKE CMLE BLGS-I

Trke Cmle Bilgisi-I

Trkede Kelime Gruplarnn Yaps ve Kullanl Biimleri:

Sz dizimini oluturan kelime gruplarn kavramak

Trke Cmle Bilgisi-I

Trke Cmle Bilgisi-I

YELK GRUBU VE SM TAMLAMASI

yelik grubunun ve isim tamlamasnn yap zelliklerini aklamak

yelik Grubu ve sim Tamlamasnn Yaps

Benim kronolojimi biliyor musun sen?

Trke Cmle Bilgisi-I

Bihamdi'llh her in buld yirin Kim eydr tline byle yirin

Bun fikr idp fursatn gzledi Atas izin dyim izledi

Bu ende krar fikrm kanadn Ki aduk eyledi im onadn

... mill messeselerin terkbi...

Trke Cmle Bilgisi-I

Gnlm Maral'nn yakt kara haberi.

dizesinde tamlanan, bir balama grubudur.

(Peyami Safa, Fatih-Harbiye)

Birlikte yrdmz yolun bizi yuvaya gtrmesini istiyorum.

Bilmiyor glmeyi skinlerinin binde biri

inasinin sessizlii ve tabilii ona semtin muhabbetini kazandrmt.

Belirtili sim Tamlamas

Paris, Meralin ryas, Ferihann salarnda balyordu.

Akdenizin dalgas gnlm kadar tamad.

inasinin tabiat byle idi.

Trke Cmle Bilgisi-I

Mustafnun Mevlididr bu kelm

Ysufun kardalarna degrr Nice grdi yoruld haber virr

Mzeyyen old meclis kalmad kem Gln yanana dmidi ebnem

Ey cnum u barumun presi yoh durur ol nesnenn resi

eytann emri, seni sevenin ricalarndan ar bast.

Fiz Beyin ba hla kmldamyor, fakat titreyerek hafife sallanyordu.

Yavuz Sultan Selim Hnn nnde Ok atan ihtiyar Bekta Suba

Trke Cmle Bilgisi-I

Celleddin Harezmahn elilerini burada kabul etti.

Bayndr; ata soyunca Arslan Yabgunun Trkmenlerindendir.

Bir kenarda grnd beldenin vran han

Gzel kzdur h Fagfrun ol Gne grmege an bulmaya yol

Sk sk temaslarla birbirlerinin malmat ve ihtisaslarn mbadele ettiler.

Anun asl v topra Rm idi Hner kamus ana ma'lm idi

Lnaparkn neonlar, florasanlar geceyi gecelikten karyor.

Hr olmak istersen olma cihnn Zevkinde safsnda gamnda kederinde

Dinliyenn gide gnli gussas

Bu hkdn- fennn karard her ekli

Trke Cmle Bilgisi-I

Ne kadar sf idi sms bu mmin neferin

Sular nasl boa akarsa bir derenin

Belirtisiz sim Tamlamas

Balam akmaya oban emesi

Zira ben muhabbet hastasym.