Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı 1

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2313 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1310
TANZMAT DNEM TRK EDEBYATI-I
Yazarlar Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ (nite 1-5) Yrd.Do.Dr. Cafer GARPER (nite 1-5)
Editrler Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ Do.Dr. Zeliha GNE
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe r.Gr.Dr. Zekiye Rende Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Ayfer olak Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I
ISBN 978-975-06-0987-9
1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 19.200 adet baslmtr. ESKEHR, Austos 2011
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ v
Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan.............. ...........

DNYADAK AYDINLANMACI SRE VE 19. YZYIL ............................ OSMANLININ GENEL DURUMU VE SURDAK GEDK, GVEN SENDROMU..................................................................................... DEEN DNYANIN OSMANLIYA ARPMASI VE BOZGUNUN OK DALGALARI.................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
1
3 5 7 10 11 13 13 13
1. NTE
Osmanl Devletinde adalama ......................................... 14

HAZIRLIK DNEM VE LK DENEMELER ................................................. OKULLAR, EVRLER, GAZETELER............................................................ Okullar ........................................................................................................... eviriler.......................................................................................................... Gazeteler........................................................................................................ TANZMAT FERMANI.................................................................................... MODERNLN NCLER ......................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 15 16 16 16 18 19 21 30 31 32 33 33 33
2. NTE
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 1 (1. Kuak) .......34

EDEBYATIN DEMEYE BALAMASI ...................................................... Eski ileYeni Arasnda: kif Paa .................................................................. Klasik iirin Son Bulumas: Encmen-i uar........................................... YENLN BALAMASI VE NCLER........................................................ Yeniliin ncs: brahim inasi................................................................. Cokun ve Romantik Vatan airi: Namk Kemal......................................... Eskiyle Yeni Arasnda Tereddt: Ziya Paa................................................. Pozitivizmin ve Bilimin Yceltilmesi: Sadullah Paa .................................. DLN, EKLN VE SLUBUN DEMES .................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 35 38 40 40 41 42 44 47 48 52 53 54 54 55
3. NTE
iv
indekiler
4. NTE
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 2 ....................... 56

KNC KUAIN RNN DAYANDII LKELER VE GENEL NTELKLER ................................................................................................. YENLEMENN KNC KUAI VE TEMSLCLER................................... nc ve Kuramc: Recaizade Mahmut Ekrem ............................................ iirde Byk rperi: Abdlhak Hmit Tarhan .......................................... Neo-Klasik: Muallim Nci ............................................................................. Yenilemenin kinci Kuanda ekil Deimeleri...................................... YENLEMENN NC KUAI: ARA NESL......................................... Klasik Edebiyat Srdrmek steyenler ....................................................... Eski ile Yeni Arasnda Yer Alanlar............................................................... Yenilikiler ................................................................................................... Tablo Alt iir ............................................................................................... Dzyaz iir (Mensur iir)............................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 57 58 59 62 64 66 66 67 68 69 70 71 73 74 75 75 75
5. NTE
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Roman:1(1. Kuak). 76

TRK ROMANININ DOUU VE LK RNLER .................................... BATILI YOLDA LK ROMAN DENEMES: TAAUK-I TALAT VE FTNAT GELENEKLE YENLK ARASINDA: AHMET MTHAT EFEND VE ROMANLARI ................................................................................................. EDEB ROMANIN YOL AICISI: NAMIK KEMAL VE ROMANLARI ......... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 77 78 81 88 92 93 94 94 94
nsz
nsz
Osmanl-Trk modernlemesinin zorunlu bir balangc olan Tanzimat, 1839daki ilanndan yaklak 20 yl sonra edeb alanda ilk rnlerini verir ve daha ok da edeb alanda kendini hissettiren bir kavram olur. adalama perspektifli bir deiim ve dnm hamlesinin ad olan Tanzimat, byk teknolojik atlmlar yapm Bat dnyasna kar var olma mcadelesi veren Osmanl iin son anst. Ancak dnem aydn ve yazarlarnn, matbaay yaklak 300 yl sonra alm Osmanl toplumunu byk bir adalama hamlesine hazrlamada; yurttalk ve demokrasi bilinci oluturma, birey olarak hak ve sorumluluklarn retme/iselletirme gibi byk sorumluluklar da vard. Bu nedenle Tanzimatn I. dnem sanatlar, edebiyatn sosyal fayda ilkesini n plana kardlar ve edeb eserleri bir tr modernleme/aydnlanma arac olarak kullandlar. Tanzimat Dnemi Trk edebiyat, yeni Trk edebiyatnn ilk dnemidir. Yakn zamana dek dnemin air ve yazarlar kendi ierisinde balca iki kuak halinde deerlendirilirdi. Fakat sonralar Tanzimattan sonraki dnem olan- Servet-i Fnuna geii hazrlayanlar anlamnda bir ara kuaktan sz edilmeye baland. Bylece Tanzimat Dnemi Trk edebiyat kendi iinde dnem olarak ele alnr oldu. Biz de iir ve romanla ilgili nitelerimizde bu ara kua ikinci kuan devam olarak ele aldk. nitelerde kuann nde gelen edeb kiilikleri nemli eserleriyle birlikte ele alnd. Yazarlar ve eserleriyle ilgili temel bilgiler ksaca verildi. lgilenenler, elbette daha geni bilgiye ulamak isteyebilir. Onlara her nitenin sonundaki kaynaklar blmne bakmalarn neririz. steyen o kaynaklardan ok daha geni bilgiye ulaabilir. Deerli rencilerimize baarlar diler; yazarlarmz ve kitabn kmasnda emei geen btn ilgililere teekkr ederiz.
Editrler Prof.Dr. Ramazan Korkmaz Do.Dr. Zeliha Gne
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Dnyadaki aydnlanma srecinin balangc saylan 19. yzyln genel karakteristiini ayrt edebilecek, Aydnlanma Dnemi ve Sanayi Devriminin siyasi, iktisadi, toplumsal ve bilimsel alanlarda dnyay nasl biimlendirdii hakknda bir yargya varabilecek, Aydnlanma sreci ile birlikte deien ve gelien dnyann, gerileme ve fetret devri yaayan Osmanldaki yansmalarn tartabilecek, 19. yzylda Osmanlnn sosyo-ekonomik ve kltrel durumu hakknda karlatrmal ve eletirel zmlemeler yapabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Matbaann icad Aydnlanma Dnemi Sanayi Devrimi 19. yzyl Rasyonelleme ve pozitivizm Tercme odalar
erik Haritas
DNYADAK AYDINLANMA SRE VE 19. YZYIL OSMANLININ GENEL DURUMU VE SURDAK GEDK, GVEN SENDROMU DEEN DNYANIN OSMANLIYA ARPMASI VE BOZGUNUN OK DALGALARI
Tanzimat Dneminin Kltrel Arka-Plan
Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

DNYADAK AYDINLANMACI SRE VE 19. YZYIL
19. yzyl paralanmalar, paylamlar ve yeni oluumlar adr. 19. yzyla gelinceye kadar dnya hi bu kadar huzursuz olmad. Tpk gelecek olaylara kaynak salayarak nedenleecek bu dnem, elbette gemi yzyllarn karm olan bir sonutu ve bu sonucun ana karakteri, ikilemli (dalist) atmalarla rlmt. Bu a anlayabilmek iin, onu hazrlayan temel nedenler dizgesini iyi kavramak gerekir. Avrupadaki Rnesans hareketleri de Osmanlnn yenileme hareketleri gibi biraz zorunlu nedenlerden balamt; stanbulun fethi, deniz ve kara ticaret yollarnn Trklerin eline gemesi, kilisenin akl ve insan iradesini yok sayan dogmatik basklar vb. gibi nedenler, Batnn kendini radikal bir biimde yeniden sorgulamasn salamt. Ancak yenileme olgusunu pragmatik bir allar silsilesi biiminde gren Osmanlnn aksine bu hareket, Antik an hmanist dnceleri zerinde sistemli olarak gelitiinden kkl ve kalc deiimleri dourmu ve tm dnyay etkilemitir. 1440l yllardan itibaren Roma ve Floransa Akademilerinde toplanan aydnlar, sanatkrlar ve dnrler; daha rasyonel bir dnya algs yaratmak iin Antik a bilginlerinin eserlerini Latinceye evirmi ve bu eserler zerine geni yorumbilimsel tartmalar yapmlardr. stanbulun fethediliinden yl sonra (1456) Gutenberg matbaada ilk kitabn basar. 1519da Martin Luther, ncili Almancaya evirerek Roma Kilisesine kar sava aar. Matbaann da katksyla 16. yzyl, Avrupa iin deta bir ders alma, snava hazrlk dnemidir. Daha 15. yzylda baslan eserlerin says dikkate alnrsa matbaann byk bir aydnlanma hamlesi yarataca kolayca anlalacaktr. Kaynaklar, 1500 yl itibaryla 60n zerinde Alman ehrinde matbaann olduunu syler. Ayrca 15. yzylda Avrupada 1700 matbaa kurulduu ve 15-20 milyon kitabn basld sanlmaktadr. Batnn Rnesans ile edindii dnsel birikim, 17. yzylda ngilterede balayp 18. yzylda Fransa ve Almanyada geliecek olan ve bugnk dnyann ekillenmesinde byk katklar bulunan Aydnlanma Dnemini douracaktr. Aydnlanma Dneminin en nemli temsilcilerinden Francis Bacon, Thomas Hobbes Voltaire, Montesquieu ve Kant gibi dnrler, n yarglar, dogmalar ve batl inanlar yerine insanlar akln aydnlnda dnmeye, deneyle gerekleri kavramaya, bilinenlerden phe etmeye ve insan bir bakma dnyalk kaderini yazmaya davet ederler. Rasyonel bir dnya kurma iddiasndaki bu bireyler iin
stanbulun fethi, deniz ve kara ticaret yollarnn Trklerin eline gemesi, kilisenin akl ve insan iradesini yok sayan dogmatik basklar vb. gibi nedenler, Batnn kendini radikal bir biimde yeniden sorgulamasn salamt. Batnn Rnesans ile edindii dnsel birikim, 17. yzylda ngilterede balayp 18. yzylda Fransa ve Almanyada geliecek olan ve bugnk dnyann ekillenmesinde byk katklar bulunan Aydnlanma Dnemini dourmutur.
4
Akln byk bir deer olarak ne karlmas ve pozitif bilimlerle ilenmesi, Avrupada 1750den balayarak hzl bir biimde dnyann gidiatn deitiren Sanayi Devrimini dourur.
19. yzyl, sistematik bir biimde gelierek yaylan bireyci, ulusu, aklc akmlarn yaratt somut deiimlerin yan sra, sanayileen uluslarn ekonomik pazar edinme abalar ve yeni dnya dzeniyle iyice artan smrgecilik faaliyetlerinin de meyvelerini verdii bir paylam a olmutur.
dnya, Orta a kilisesinin belirttii gibi bir strap dura; insan da, doutan gnaha batm bir obje veya kurtarlmay bekleyen kuzular deildir artk. Akln byk bir deer olarak ne karlmas ve pozitif bilimlerle ilenmesi, Avrupada 1750de balayan ve hzl bir biimde dnyann gidiatn deitiren Sanayi Devrimini dourur. Sanayi Devrimi ile birlikte buharn gc, insann gcne katlm ve klen dnyada insann kendine gveni daha da artmtr. Buharl gemilerin icadyla ticaret yollar -mant ile beraber- deimi, dnyaya bak daha pragmatik bir hale dnmtr. Dnya, ilenebilecek bir hammadde yn, topluluklar/ uluslar ise, igc ve pazar kaynaklardr. En azndan aralar ellerinde bulunduran uluslar, dier toplum ve uluslar byle grmektedirler. Nesnelerin gizil glerinin, akln aydnlnda kefedilerek insann gcne katlmas, yeni pazar ve hammadde araylar, matbaa ve makinelemenin biimlendirici etkinlikleri; dnyada sosyal, ekonomik ve askeri olmak zere byk bir sirklasyon meydana getirdi. Bu durum, bireyleri ve toplumlar, tarihin hibir dneminde olmad kadar kendilik sorgulamalarna yneltti. Orta an skolastik mantna kar gelien hmanizm, akl ve bireyi temel eksen alan bir syleme sahipti. Aydnlanma a, bireyin akl ile dnya zerinde yaratt harikalar delil gstererek, akn (gksel) nitelikli btn deerleri geersiz sayyordu. Rasyonellemeye ynelik gelimelerin etrafnda dnd pozitivizm, bir din gibi dnya zerinde hzla yaylyor ve akl, ycelik alglamalarnn en st noktasna koyuyordu. 1789 Fransz Devrimi ise btn bu aydnlanma dnemindeki kimlik ve ilev farkllamalarn, ulus ve oulcu katlm lt ile tanmlyor ve onlara bilimsel ve siyasal meruluu olan tutarl aklamalar getiriyordu. Avrupann mutlakiyeti ynetimlerini rkten 1789 Fransz Devriminin ulus ve oulcu katlm sylemi, dnyadaki gelimelerin hayli dnda kalm Osmanlnn ark Meselesi diye bilinen durumunu, yani, Trkleri Avrupadan atma fikrini ciddi anlamda engellese de uluslar ve dinler devletine dnen Osmanly paralayacak sre, yine bu byk devrimden sonra balayacakt. Avrupal devletler, zellikle Fransa ve ngiltere, sanayilemenin kendilerine salad byk gle dnya siyasetinin temel belirleyicisi konumunda idiler. Osmanlnn 1740ta Fransaya daha sonra da ngiltere ve dier uluslara tand kapitlasyon haklar, Osmanldaki idari zafiyet ve sanayideki gerilik nedeniyle ekonomik ayrcal am ve 19. yzylda mparatorluu siyasi vesayet altna sokabilecek bir tehdide dnmt. yle ki, kapitlasyonlardan yararlanmak iin, Avrupa tabiyetine geme isteinde bulunan Osmanl tebaas Hristiyanlarn says, Devletin egemenliini tartmaya aacak kadar oktu. zellikle Katolikleri Franszlar, Protestanlar ngilizler ve Ortadokslar Ruslar himaye ediyor ve onlarla ilgili her sorun byk basklarla Osmanl ynetimini zora sokuyordu. Avrupadaki sanayileme srecini kendi bnyesine ok iyi adapte ederek sava sanayini ve ordu dzenini ksa zamanda gelitiren Rusya da Osmanl Devleti iin yzyln amansz bir tehdidini oluturmakta idi. Nitekim 19. yzyl sresince Osmanl-Rus Savalarnn ard arkas kesilmeyecek ve bu durum 1917 Ekim Devrimine kadar devam edecekti. Ancak, Osmanlnn en byk dman; ar ve ilevsiz hale gelmi kurumlar, cahil devlet adamlar ve silah kullanmasn bilmeyen zavall bir esnaf kalabalna dnm ordusu ile kendi iinde idi ve varln koruyabilmesi iin farkl grnt dzeylerinde ortaya kan bu i dmanlarn yenmek zorunda idi. Oysa dnyadaki dnsel, duyusal ve vicdani deiimi durdurmak mmkn deildi ve onu ynlendirmesini bilemeyenler, bu sratli deiimin hazrlad or-
1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan
tamda asla yaama olana bulamazlard. te 19. yzyl, sistematik bir biimde gelierek yaylan bireyci, ulusu, aklc akmlarn yaratt somut deiimlerin yan sra; sanayileen uluslarn ekonomik pazar edinme abalar ve yeni dnya dzeniyle iyice artan smrgecilik faaliyetlerinin de asl meyvelerini verdii bir paylam ann ad oldu.
1299 ylnda kk bir beylik olarak ortaya kan Osmanl Devleti, dinamik bir yaam alglamasna sahipti. Geleneksel deer ve kurumlarnn zne zarar vermeden, karlat toplum ve devletlerin kurumsal deneyimlerinden istifadeye her zaman akt. Orta Asyadan akan g dalgalar ile beslenen, yenilenen bu gen atlm hamlesinin, gemite Roma ve Bizans gibi byk devletlerin kurumsallam idari ve siyasi birikimlerine nem vermesi ve bu deneyimlerden zn kaybetmeden rasyonel bir biimde yararlanmas; ona, doudan gelen Mool ve Timur ordular gibi iki byk ykm kasrgasna ramen ktada adil ve hkim bir devlet yaps kurarak mparatorluk dzeyine ulama imtiyaz kazandracakt. 16. yzyln sonlarna kadar birok ynyle Avrupadan stn bir ynetim ve kurumlar dzeneine sahip olan Osmanl Devleti, Batdaki gelime ve deimeleri; diplomatlar, seyyahlar, tacirler, muhtediler, mlteciler (snmaclar) araclyla sistematik bir tutarllkla deil ama seici bir dikkatle yakinen ve zamannda takip etmekte idi. Bernard Lewisnin ifadesiyle; 14. yzylda ateli silahlarla tanm ve 15. yzylda sahra toplarnn baarlarna zellikle II. Kosova Savalarnda (1448) tank olmu Trkler, asker yenilikler ve harp teknolojisi bata olmak zere; haritaclk, maden iletmecilii, eczaclk ve tp gibi konularda bilgi edinmek iin srekli gayret gsteriyor ve edindii bilgileri ok verimli bir biimde kullanabiliyordu. Fatih Sultan Mehmetin talyan ressam Gentile Belliniyi stanbula davet ederek portresini yaptrmas, Venedikten bronz dkm ve kl kn ustalarnn getirtilmesi; onu takip eden sultanlarn ayn ekilde Srbistan, Macaristan ve Polonya, ge dnemde de talya, Almanya ve Fransadan top dkm ustalar, topu subaylar ve mhendislerin getirtilerek onlardan yararlanlmas, Osmanlnn ksmi de olsa Batya ak ynlerini vurgular. 17. yzyldan itibaren uzun bir sre kesintiye urayan bilgiye ulamadaki bu seici ve ilevsel tavr, yenileme abalarnn grld 19. yzylda, bir aray olarak yeniden gndeme gelecek ve bu ihtiya biraz olsun gmenler ve mlteciler tarafndan karlanacakt. zellikle 1849da lkemize snan Polonya-Macar mltecileri, yalnzca Osmanl ordusuna deil, sivil brokrasisine ve kltr hayatna da ok yararl hizmetlerde bulunacaklard. Ancak yaam, tpk Osmanlnn kurulu ruhundaki gibi dinamik bir sreti ve bu sre kkl, ciddi, srekli deiim ve geliim diyalektii zerinde ilemekte idi. Osmanlnn asl kmaz, 16. yzyln ortalarndan itibaren askeri, ilmi ve iktisadi sahalarda bozulan kurumlarna yeni bir dinamizm kazandracak yenilik hamlesini bir trl yapamaynda, daha da kts, byle bir hamlenin gereksizliine inanr hale gelmesinde yatmaktayd. zellikle Osmanl aydn ve idarecilerinin bylesine bir problem yitimine uramalar ve dnyaya baklarndaki daralmann elbette birok nedenleri vard. Bunlarn en banda gelen ve phesiz en acmasz olan; yaklak drt yz yllk mutlak bir dnya hkimiyetinin oluturduu ar kendine gven duygusu idi. Bu ar gven duygusu, onu kaygdan uzaklatrarak savunma ve gvenlik reflekslerinin zayflamasna ve bir sre sonra da fel olmasna neden olacakt. Oysa kayg, ontolojik anlamda insan kuran bir itkidir; bireyin ve toplumlarn geleceini biimlendirir. Kayglarn yitiren birey ve toplumlar, gelecek tasarmlarn da yitirirler.
OSMANLININ GENEL DURUMU VE SURDAK GEDK, GVEN SENDROMU
Fatih Sultan Mehmet Kaynak: Bellini 25 Kasm 1480 http: tr. wikipedia. org/ wiki Gentile-Bellini
Sz gelimi Viyana Kuatmasnn kaldrlmasndan sonra Avusturyada grmelere katlan Eli Zlfikar Ali Paa, Viyana Sefaretnamesinde Cenkilerin efradna baklsa hi yiitlik memul olunmaz, tertibe ziyade riayet ederler gibi alayl bir slup kullanr. Yine Eli Mustafa Efendi, Istlah- Neme (1730) adl eserinde; neme taifesinin, Osmanl iin gemite olduu gibi gelecekte de asla rakip olamayacan byk bir vnme ile anlattktan sonra, son krk elli yllk ilgisizliin, dnyadan kopmann, durumu ktletirdiini de endieyle belirtir. Ayn yzyln sonlarna doru III. Selime, 1789 Fransz Devrimi ile ilgili Muvazene-i Politike (siyasal denge) adl bir rapor sunan devrin dileri bakan Atf Efendi, Ruso ve Volter misll mehur znduklarn eserleriyle husule gelmi bir fsk u fcur cmb eklindeki ifadeleriyle dnyay sarsan devrimin ruhunu pek anlamadn ve ayn gven perspektifinden olaylar deerlendirdiini gsterir. Avrupadaki gelimelerin temelindeki dnce birikimini (Volter - Rousseau misll zndklar/n dnceleri olarak) yakalamas bakmndan isabetli olan bu dikkat, ne yazk ki, st dzey bir perspektife ulaamadan daha ok iin fsk u fcur tarafna asl kalr. Oradaki gelimelerin kaynan kuran insanlarn zndk olarak nitelendirilmesi, zaten kendiliinden bir kapanmay da gndeme getirecektir. Fsk u fcur tanmlamas ise bu kapanma ve kaygszln merulatrlmasn salayan ii boaltlm gerekelerdir. Osmanlnn kaygszln besleyen bu snma gerekeleri, bir sre sonra onun dnyaya kar tavrn da deitirmiti; devletin kuruluundaki gelime ve deimeye ak dinamik karakter; borlanmalarla ina edilmi mutantan saraylarn iinde dnyaya srtn dnen bir miskinlie evrilmiti. Liyakat ve baarlar yerine; kulluu, riya ve entrikalardaki manevralar referans alan ykmn ruhu; bir elma kurdu gibi imparatorluun en gl dnemlerinde sarayn merkezine yerlemiti ve onun geleceini kemirmekte idi. Bu duruma bir rnek vermek gerekirse; gl ngrs, yksek asker dehas ile dedesi Yavuza benzedii iin onun gelecekteki heybetinden rken gler, rettikleri komplo teorilerine Kanuni gibi bir Cihan Sultann da inandrarak ehzade Mustafann katledilmesine yol amlard. Bir zaman btn ihtiamyla dnya siyasetine yn veren Saray; liyakatsiz, ngrsz ve karc yneticilerin elinde evlatlarn yiyen bir deve dnmek zere idi. Osmanlnn ykselen gnei bu katliam ile artk zevale doru bir ivme kazanacakt. Kanuni, daha sonra yapt hatay anlayacak ama tarih de Osmanlnn muhteem dnn durdurulamazlna tanklk edecekti. Bu ar gvenin, savunma gibi temel bir yaam refleksini krletirmesi, Osmanlnn daha birok alanda ykmn hazrlayacak gediklerin almasn salayacakt. Yine Kanuni zamannda yabanc devletlere tannan kapitlasyonlar, ileride byyp genileyerek ticari bir imtiyaz olmaktan kacak; devletin siyasi geleceini vesayet altna alan bir tahakkm unsuruna dnecekti. Yabanc lkelerin krallaryla sadrazam dzeyinde gren Osmanl Sultan, itibarnn kesinliini btn zamanlara matuf bir deer olarak grme yanlgsna da dm ve devletin d ilikilerini yrtebilecek yabanc dil bilen elemanlar bile yetitirememiti. Bab- Ali d ilikilerinde, gayr-i mslimlerden ve bilhassa Fenerli aristokrat Rum ailelerin Romada eitim grm, Bat dillerini iyi bilen bireylerinden istifade etmekte idi. Osmanlnn gl dnemlerinde, bunlarn ok byk yararlar da olmutu. Ancak Fransz Devrimiyle birlikte dnyada gelien ulusculuk akmlar, matbaay Trklerden daha erken kullanan gayr- mslim teba ve zellikle Rumlar arasnda yayldka, bu irtibatlandrma havalesi de tersine ilemeye balayacakt. Nitekim, yenileme dnemindeki ilk kriz, bu tr dil bilen memurlarn yetitirilme-
si iin alnacak tedbirlerde ortaya kmtr. 1821-1825 yllar aras Morada kan Rum isyanlar Rumlarn Bab- Alideki gvenilirliklerini tamamen sarstndan, ortaya kan tercman ihtiyacn karlamak zere Tercme Odas diye yeni bir kurum ihdas ediliyor (1821) ve burada, teba-y sadka olarak bilinen Ermenilerle birlikte Trk hariciye memurlar da yetitirilmeye alyordu. Tanzimat aydnlarnn Batya almasnda ve yetimesinde bu Tercme Odasnn ok byk hazrlayc ve ynlendirici rol olacaktr. Osmanldaki kn dier nemli nedenlerinden birisi de eitim kurumlarnn balangtaki dnyaya ak ynn yitirerek, tamamen iine kapanmas ve pozitif bilimlere ait mantktan uzaklamasdr. Batdan gerektiinde sava teknolojisini ihra eden Osmanl, yalnzca sava meydanlarndaki stnln salayacak aralara sahip olmay amalyordu; ama bu aralarn teknolojisini retmeyi veya teknolojiyi retecek bilgiyi oluturmay pek dnmyordu. Zaten Osmanl eitim kurumlarnn, mevcut haliyle bu dnm gerekletirmesi de pek olanakl deildi. Zira, Osmanl medreselerinde, akli ve nakli ilimleri olduu gibi tekrarlayan bir eitim anlay hkimdi. Ulema aklndan ok belleini kullanr; yeni ve ahsi bir ey ileri srmeyi bidat kabul ederlerdi. Bidat, dnyasal gelenee aykr her iin dinsel adan nehyi (itilmesi, yasaklanmas) anlamna alnnca, bu sefer yeni olan her ey, bidat olarak grlmeye ve bir tepkiler karmaasnn domasna neden oldu. Medreselerdeki ilmi yntemin; ezberlenerek elde edilecek bilgilerin yine ayn yolla aktarm esasna dayanmas ve yeniliklerin nnn bidatla kesilmesi dolaysyla eletirel bir ynle bilginin deerlendirilmesi ve yeniden retilmesi yaplamad. Fakat yaam daima terakki fikri zerine kaimdi ve dnya bu alg krlnn fark edemedii uzun bir srede kkl deimelere uramt. Matbaay bile kuruluundan 290 yl sonra alan bir zihniyetin dnyaya intibak edebilmesi, dnyadaki yerini koruyabilmesi bir yana, yaayabilmesi dahi mucize idi. Zaten Avrupa lkelerinde yaplan bir toplantda, Osmanlnn durumu, Avrupann hasta adam olarak nitelendiriliyor ve mirasnn gelimi lkelerce masada paylalmas neriliyordu. Medreselerin bozulma nedenleri ve biimleri hakknda baka kaynaklardan da bilgi edinSIRA SZDE meye aln. Osmanl Devletinin dnda biimlenen ama modernlemeD sanayileme olve N E L M gularyla yakinen balantl bulunan tm bu olular dizgesi, her hlkrda Osmanlnn aleyhine ileyen bir sreti ve mparatorluun paylalmasna kadar gidecek S O R U tehlikeli gelimeleri iinde barndrmakta idi. Ama zaman durdurmak da mmkn deildi; gelien ve deien yeni dnya, muazzam bir corafyaya yaylm khne DKKAT Osmanl dzenine siyasi, ekonomik ve asker alardan arpyor ve mparatorluk bnyesinde byk gediklerin almasna neden oluyordu.
SIRA SZDE
Eitim kurumlarnn, balangtaki dnyaya ak ynn yitirerek, tamamen iine kapanmas ve pozitif bilimlere ait mantktan uzaklamas, Osmanldaki kn nemli nedenlerinden birisidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
DEEN DNYANIN OSMANLIYA ARPMASI VE BOZGUNUN OK DALGALARI AMALARIMIZ
Deien dnyann Osmanlya ilk arp ve onu ilk defa kendisi hakknda pheye dren ok dalgalar dizisi, Viyana bozgunu (1683) ile balar. Viyana bozgunu; gelimelerden kopan bir devletin, imparatorluk da olsa yalnzca asker saysndaki K T A P stnlkle savalar kazanamayacan kantlar. Bozgun ayrca Osmanl komutanlar arasndaki ekememezlikleri ortaya kard gibi, merkez- evre ilikilerindeki eski ahengin, gvenin kalmadn da gsterir. TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
II. Viyana kuatmasndan malup ayrlan Osmanl, 16 yl Kutsal ttifak (Venedik, Avusturya, Lehistan, Rusya)a kar yrtt sava dolaysyla iyice yorulmu, ypranm ve Karlofa Antlamasn (1699) imzalamaya mecbur kalmt. Antlamaya gre Macaristan btnyle Avusturyaya; Ukrayna ve Podolya, Lehistana; Azak Kalesi, Rusyaya; Mora Yarmadas ve Dalmaya sahilleri Venedike verilecekti. Ayrca bu devletlerin Osmanlya dedikleri vergiler de artk alnmayacakt. Osmanl mparatorluu, ilk defa toprak kaybediyor ve klyordu. Karlofa Antlamasyla kaybedilen topraklardan ok, paralanmann resmen onanarak zihinlerdeki stn (ali), gl ve yenilmez Osmanl imajnn zedelenmesi, hatta yklmas daha byk yanklar uyandrmtr. Nitekim bu antlamadan sonra, Osmanl mparatorluu, iki yz yl akn bir sre ksmi baarlarn tesinde bir varlk gsteremeyecek ve Trkleri Anadoludan karmaya kadar varan mehur ark Meselesi konusunun ortaya atlmasna engel olamayacakt. Baka nemli bir ok dalgas, gmrklerin aa ekilerek hibir nlem alnmadan yerli sanayinin gelimi Avrupa zellikle ngiliz kapitalizminin tahakkmne haksz bir biimde teslim edilmesi ile balar. Genellikle pamuklu dokuma imalat zerine kurulu Osmanl sanayisi, 1825 ylndan itibaren Avrupadaki makinelemi sistemin ve seri fabrikasyon retim mekanizmasnn piyasay ynlendiren etkilerine izansz ve insafszca almas sonucu yok olma noktasna gelmitir. 1828 ylnda ngiltereden Trkiyeye pamuklu dokuma ihracatnn toplam 10.834 ngiliz liras iken, yl sonra (1831) bu oran yaklak on kat artarak 105.615 ngiliz lirasna ulamtr. zellikle Manchesterdaki fabrikalarn Osmanl piyasalarna basks, ekonominin belkemii saylan dokumacln, toplumsal yapy altst edebilecek derecede gerilemesine neden olur. Sz gelimi 1812de kodrada 600 olan dokuma tezgh 1821de 40a; 1812de Trnovada 2000 olan tezgh says da yine 1821de 200e; 1840ta Bursada 1000 olan tezgh says ise 1847de 75e dm ve binlerce kii isiz kalmtr. Osmanl sanayini kten kurtarmak iin Abdlaziz zamannda iki kez Sanayi Islah Komisyonu I-II (1864-1866) kurulmu ve korumac ynteme geilerek; dardan gelen mallara uygulanan gmrk vergileri yzde 5den, yzde 8e karlmtr. Bu balamda Osman Nuri, Mecelle-i Umur- Belediyye adl eserinde; 1867-1874 yllar arasnda hayr sahipleri, hazine yardm ve birleen kk sermayelerle kurulan 7 irketin, 12 yllk vergi ve gmrk muafiyeti ile koruma altna alnmasna ramen uzmanlama ve iblmnn olmay, pazarlama anlaynn gerilii, altyap sorunlar ve nihayet Avrupa sanayinin ezici basks karsnda fazla dayanamayan bu irketlerin ksa srede battn syler. Ekonomiyi dndren arklarn bylesine basiretsizce durdurulmas, imha edilmesi; Osmanlnn kendini bir daha toparlayamamasnda ve da baml hale gelmesinde en nemli faktrlerden birini oluturacaktr. Osmanl ynetimi, ileyen bir ekonomiyi bylesine yok ettikten sonra, btn midini dardan ald borlara balam ve zamanla egemenliinin vesayet altna alnmasna davetiye karmtr. Dier nemli bir ok dalga ise disiplinini kaybetmi, dta urad hezimetleri umursamadan ite zorbala varan bir tahakkm rgt haline gelmi donanmsz, disiplinsiz yenieri ordusunun; Avrupann disiplinli, iyi donatlm, ate gc yksek ordular karsnda alm olduu yenilgilerle geliir. Yenieriler son zamanlarna yakn, deil dtan gelebilecek bir saldry, iteki baz isyanlar dahi bastrmakta aciz kalmtr. Osmanl ordusunun belkemiini oluturan ve onun tarihteki baarlarn hazrlayan yenieri ordusu, maalesef dier Osmanl kurumlar gibi bozulmu, ite ve
dta gvenlii zaafa uratan asi bir tehdit rgt halini almt. Yenierilerin askerlik d ilerle uramalar, ekonomik ve siyasi amalarla askerlikle ilikisi olmayanlarn yenieri yazlmalar, kurumun yozlamasndaki en nemli nedenlerdir. Tahsin nal bu konuda u bilgileri verir; Yenierilerin defterdeki kaytlar, hakiki mevcutlarna nazaran pek fazla idi. Maa, defterdeki kayda gre kard. (...) Maa senetleri, piyasada alnp satlan tahviller gibi kymetli bir ticaret emtias olmutu. Ricalden, ulemadan, halktan bazlar yenieri maa senetlerini alp satarak varidat temin ederlerdi. Ordunun yan sra rical ve ulemann da bu kirlenme iine girmi olmas, Osmanl toplumundaki yozlamann ne kadar derin boyutlara ulatn gsterir. Asker olmayanlar yenieri beratlarn alp satyor ve para kazanyorlard. Harp zaman istenen asker ise yolda yazlr diye, pek ciddiye alnmyor ve sava grmemi acemiler veya savaamayacak dzeyde yal ve genler bir bakma zorla cepheye srlyordu. Bu bakmdan askere alnan oullarna ld nazaryla bakan pek ok ailenin isyana varan ikayetleri tarihlere gemitir. Velhasl Osmanl ordusu, 1821 ylnda Morada balayan Rum isyann 4 ylda bastramad gibi, daha sonra Mehmet Ali Paa syan karsnda da aciz kalm ve isyanclar Ktahyaya kadar ilerlemiti. Ordunun bu teknik adan zayfl ve disiplinden kopuk olmas, zellikle Ruslarn kk birlikleri karsnda byk kayplar vermesine ve ar yenilgiler almasna neden oluyordu. Yeni dzenleme ve ynelileri byk isyanlarla sndren bu ocak, yeniliki hakan III. Selimi mehur Kabak syan (1807) ile katlettii gibi, o zamana kadar yaplm pek ok olumlu gelimeyi de ortadan kaldrmt. Dolaysyla, III. Selimin yeniliki balamda devam olan II. Mahmutun yapt en nemli ilerden birisi, fesat yuvas haline gelmi bulunan bu kurumu ve silah kullanmasn bilmeyen fakir bir esnaf kalabalndan baka bir ey olmayan yenierileri tamamen ortadan kaldrmak (1826) ve onun yerine 17 Haziran 1826 ylnda Avrupai usullere gre dzenlenmi Asakir-i Mansure-i Muhammediyye adyla yeni bir ordu kurmak oldu. Kenan Akyz, bu konuda unlar belirtir: Btn bunlar, eskiden dnlmesi bile imknsz olan eylerdi. Fakat balca fesat oca ve adalama engeli olan yenieri ordusunun ortadan kaldrlmas, almalara byk ferahlk getirmiti. Ancak halk, cahil ve mteassp olduu iin, adalama yolundaki her hareketi hristiyan dnyasna mal ediyor ve bu konuda ba ekene de Gvur Padiah adn takyordu. Bu yeni ordu, reformlara kar yaplan isyanlara net bir yant olmak kadar, Batllama yolunda sren 100 yllk bir kararszla da son verildiinin kurumsal bir gstergesi idi. Zira yeni ordu, 1789 devriminden sonra gelien iki farkl kutuptaki dnceyi birletiren A. Comteun dzen (ordre) ini salayan gvence olacak ve ilerleme (progres) bu dzenden sonra gelecekti. Gvenlik kanad salama alnan Batllama hareketi; bundan sonra alt yap eksiklii, eitim durumunun dkl, ulam ve kurumlar dzeneinin bozukluundan kaynaklanan sorunlar dnda ok byk engellerle karlalmadan ve geliip byyerek yoluna devam edecektir.
II. Mahmutun yapt en nemli ilerden birisi, fesat yuvas haline gelmi bulunan Yenieri Ocan tamamen ortadan kaldrmak (1826) ve onun yerine 17 Haziran 1826 ylnda Avrupai usullere gre dzenlenmi Asakir-i Mansure-i Muhammediyye adyla yeni bir ordu kurmaktr.
10
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat
zet
A M A
Dnyadaki aydnlanma srecinin balangc saylan 19. yzyln genel karakteristiini ayrt etmek. 19. yzyl, sistematik bir biimde gelierek yaylan bireyci, ulusu, aklc akmlarn yaratt somut deiimlerin yan sra; sanayileen uluslarn ekonomik pazar edinme abalar ve yeni dnya dzeniyle iyice artan smrgecilik faaliyetlerinin de asl meyvelerini verdii bir paylam ann ad oldu. Aydnlanma Dnemi ve Sanayi Devriminin siyasi, iktisadi, toplumsal ve bilimsel alanlarda dnyay nasl biimlendirdii hakknda bir yargya varmak. Batnn Rnesans ile edindii dnsel birikim, 17. yzylda ngilterede balayp 18. yzylda Fransa ve Almanyada geliecek olan ve bugnk modern dnyann ekillenmesinde byk katklar bulunan Aydnlanma Dnemini douracaktr. Akln byk bir deer olarak ne karlmas ve pozitif bilimlerle ilenmesi, Avrupada 1750den itibaren balayan ve hzl bir biimde dnyann gidiatn deitiren Sanayi Devrimini dourur. Sanayi Devrimi ile birlikte buharn gc, insann gcne katlm ve klen dnyada insann kendine gveni daha da artmtr. Buharl gemilerin icadyla ticaret yollar -mant ile beraber- deimi, dnyaya bak daha yararc (pragmatik) bir hle dnmtr.
A M A
AM A
Aydnlanma sreci ile birlikte deien ve gelien dnyann, gerileme ve fetret devri yaayan Osmanldaki yansmalarn tartmak. Deien dnyann Osmanlya ilk arp ve onu ilk defa kendisi hakknda pheye dren ok dalgalar dizisi, Viyana bozgunu (1683) ile balar. Viyana bozgunu; dnyadaki ada gelimelerden kopan bir devletin, imparatorluk da olsa yalnzca asker saysndaki stnlkle savalar kazanamayacan kantlar. Bozgun ayrca, Osmanl komutanlar/devlet adamlar arasndaki ekememezlikleri ortaya kard gibi, merkez- evre ilikilerindeki eski ahengin, gvenin kalmadn da gsterir. 19. yzylda Osmanlnn sosyo-ekonomik ve kltrel durumu hakknda karlatrmal ve eletirel zmlemeler yapmak. Genellikle pamuklu dokuma imalat zerine kurulu Osmanl sanayi, 1825 ylndan itibaren Avrupadaki makinelemi sistemin ve seri fabrikasyon retim mekanizmasnn piyasay ynlendiren etkilerine izansz ve insafszca almas sonucu yok olma noktasna gelmitir. Ekonomiyi dndren arklarn bylesine basiretsizce durdurulmas, imha edilmesi; Osmanlnn kendini bir daha toparlayamamasnda ve da baml hale gelmesinde en nemli faktrlerden birini oluturacaktr. Osmanl ynetimi, ileyen bir ekonomiyi bylesine yok ettikten sonra, btn midini dardan ald borlara balam ve zamanla egemenliinin vesayet altna alnmasna davetiye karmtr.
A M A
11
Kendimizi Snayalm
1. Aydnlanma Dneminin en nemli temsilcilerinden Francis Bacon, Thomas Hobbes Voltaire, Montesquieu ve Kant gibi dnrler, insan, kendi kaderini kendilerinin yazmas gerektii fikrine davet eder. Verilen bilgiden hareketle aadakilerden hangisi Aydnlanma Dnemi dnrlerinin amac deildir? a. n yarglar, dogmalar ve batl inanlar yerine insanlar akln aydnlnda dnmeye davet etmek. b. nsanlar deneyle gerekleri kavramaya davet etmek. c. nsanlar topik bir dnya dzeni kurmaya davet etmek. d. nsanlar bilinenlerden phe etmeye davet etmek. e. nsanlar bir bakma dnyalk kaderini yazmaya davet etmek. 2. Rasyonel bir dnya kurma iddiasndaki Aydnlanma Dnemi dnrlerine gre insan tipi aadakilerden hangisidir? a. Dnya, Orta a kilisesinin belirttii gibi bir strap duradr. nsan da bu duran yolcusudur. b. Dnyadaki insan, doutan gnaha batm bir objedir. c. Dnyadaki insan, kendi yazgsn deitiremez. d. Dnyadaki insan, otoriteye boyun eendir. e. Dnyadaki insan, azmi, iradesi ve yaptklarya yazgsn ynlendiren bir varlktr. 3. Aadakilerden hangisi Sanayi Devriminin sonularndan biri deildir? a. Akln aydnlnda dnlmeye balanmtr. b. Buharl makineler icat edilmitir. c. Yeni pazar ve hammadde araylar balamtr. d. Dnyaya bak pragmatik olmaktan uzaklamtr. e. Ticaret yollar deimitir. 4. Aadakilerden hangisi 19. yzyl Osmanlsnn iinde bulunduu i tehditlerden biri deildir? a. Ar ve ilevsiz hale gelmi kurumlar b. Cahil devlet adamlar c. Silah kullanmasn bilmeyen ve bir esnaf kalabal haline dnm yenieri ordusu d. Fransa, ngiltere ve dier uluslara tannan kapitlasyon haklar e. Avrupa tabiyetine geme isteinde bulunan Osmanl tebaas 5. Aadakilerden hangisi 19. yzyla ait bir zellik deildir? a. Bir paylam a olan bu yzylda Osmanlnn da dier Avrupa lkeleri gibi ekonomik anlamda gelierek bymesi. b. Somut deiimlerin ulusal ve uluslararas ekonomiyi etkilemesi. c. Sanayileen uluslarn, kyasya ekonomik pazar edinme yar. d. Yeni dnya dzeniyle smrgecilik faaliyetlerinin iyice artmas ve bu yzyln bir paylam ann ad olmas. e. Sistematik bir biimde gelierek yaylan bireyci, ulusu ve aklc akmlarn ortaya k. 6. Aadakilerden hangisi Osmanlnn, gelien ve deien dnyaya uyum salayamamasnn nedenlerinden biri deildir? a. Viyana bozgunu ile savalarn sadece asker saysndaki stnlkle kazanlamayaca gerei b. Rical ve ulemann tm yozlamlklara ramen lkeyi kalkndrmak iin direnmeleri c. Yerli sanayinin seri retim yapan Avrupal lkelere teslim edilir hale gelmesi d. Disiplinini kaybetmi, donanmdan uzak yenieri ordusunun yenilgilerle tanmas e. zellikle Karlofa Antlamas ile ilk defa toprak kaybna uramas ve resmi olarak klerek paralanma ile yzleilmesi 7. Aadakilerden hangisi 19. yzyla gelinceye kadar Avrupadaki deiim ve yenileme hareketlerine rnek deildir? a. 1440l yllardan itibaren Roma ve Floransa Akademilerinde toplanan aydnlar, sanatkrlar ve dnrler, daha rasyonel bir dnya algs yaratmak iin Antik a bilginlerinin eserlerini Latinceye evirmesi. b. J. Gutenbergin 1456da ilk matbaay kurmas ve ilk kitabn baslmas. c. 1519da Martin Lutherin ncili Almancaya evirerek Roma Kilisesine sava amas. d. 17. yzylda ngilterede balayp 18. yzylda Fransa ve Almanyada gelien Aydnlanma Dneminin domas. e. Avrupadaki Rnesans hareketlerinin Osmanldaki yenileme hareketleri gibi kendiliinden ortaya kmas.
12
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat
8. Aadakilerden hangisi Karlofa Antlamasnn en nemli etkilerinden biridir? a. mtiyazl ortaklklarn domasna zemin hazrlamas b. Seyyahlarn lkeler arasndaki geilerini kolaylamas c. Osmanl Devletinin yenilmez, ali, byk imajnn zedelenmesi d. Snmaclarn topluca bir sorun haline gelmesi e. Fransz ve ngiliz tacirlerin Osmanly ekonomik anlamda kuatmalarn salamas 9. I. htiaml gnlerin vermi olduu ar gven duygusu. II. Ezberci eitim sistemi III. Tercme Odasnn kurulmas IV. Sarayn karc ve ngrsz yneticileri dlamas. Yukardakilerden hangisi Avrupa lkeleri yeniliklerle geliip deiirken, Osmanlnn bu yeniliklere kapal kalmasnn nedenlerindendir? a. Yalnz I b. Yalnz IV c. I ve II d. I ve III e. II ve III 10. Tanzimat aydnlarnn Batya almasnda ve yetimesinde etkili olan kurum 1821de kurulur. Bu kurumda dneminde teba-y sadka olarak da anlan Ermenilerle birlikte Trk hariciye memurlar da yetiir. Yukarda bahsedilen kurum aadakilerden hangisidir? a. Asakir-i Mansure-i Muhammediye b. Mhendishane-i Bahr- Hmayun c. Tercme Odas d. Mekteb-i Riyaziye e. Hendese Odas
13
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. d 4. d 5. a 6. b Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlanmac Sre ve 19. yzyl blmne baknz. Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlanmac Sre ve 19. yzyl blmne baknz. Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlanmac Sre ve 19. yzyl blmne baknz. Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlanmac Sre ve 19. yzyl blmne baknz. Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlanmac Sre ve 19. yzyl blmne baknz. Yantnz doru deilse Deien Dnyann Osmanlya arpmas ve Bozgunun ok Dalgalar blmne baknz. Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlanmac Sre ve 19. Yzyl blmne baknz. Yantnz doru deilse Osmanlnn Genel Durumu ve Gelien Dnyann Osmanlya arpmas blmne baknz. Yantnz doru deilse Osmanlnn Genel Durumu ve Surdaki Gedik; Gven Sendromu blmne baknz. Yantnz doru deilse Osmanlnn Genel Durumu ve Surdaki Gedik; Gven Sendromu blmne baknz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bu konuda pek ok kaynak bulabilirsiniz. Biz iyi bir rnek olarak Prof. Dr. Yahya Akyzn aaya kk bir blmn aldmz Trk Eitim Tarihi adl kitabn salk vereceiz: Medreselerin bozulma nedenlerinin balcalar, devletin eitli kurumlarnn da bozulmaya balamas, rvet ve hatr gnln ie karmas, adamsendecilik, medreselerin yntemleri nedeniyle kendi ilerinde gelimeyi nleyici, bozulmay balatc unsunlar tamas, duraklama ve gerileme dnemlerinde Rumelide yenilgiler yznden Trk kitlelerinin gerilere g etmesi ve bylece bir ok kentte salksz, dzensiz bir nfus younluu olumas ve bu kiilerin medreselerde de barndrlmas yznden bunlarn hayr kurumlar haline dnmesi gibi nedenlerdir.
7. e 8. c
9. c
10. c
Yararlanlan Kaynaklar
Akyz, Kenan (1995), Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri I 1860-1923, nklp Kitabevi, stanbul. Akyz, Yahya (1982), Trk Eitim Tarihi, A. . Eitim Bilimleri Fak. Yaynlar, Ankara. Lewis, Bernard (1984), Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Osman Nuri (1992), Mecelle-i Umur- Belediyye, C. I, stanbul. nal, Tahsin (1978), Trk Siyasi Tarihi (1700-1958), Ankara. Tanpnar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, 5. Bask, alayan Kitabevi, stanbul.
2
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Batl anlamdaki ilk eserlerimizi ve bu eserlerin Trk edebiyatndaki yeri ve nemini anlatabilecek, Tanzimat Dnemini eletirel bir gzle deerlendirebilecek, Tanzimat Dnemi nc yazarlarn ve eserlerinden rnekleri sralayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
adalama Okullar eviriler Gazeteler Tanzimat Ferman inasi Akif Paa Namk Kemal Ziya Paa Sadullah Paa Beir Fuat
erik Haritas
Osmanl Devletinde adalama
HAZIRLIK DNEM VE LK DENEMELER OKULLAR, EVRLER, GAZETELER TANZMAT FERMANI MODERNLN NCLER
Osmanl Devletinde adalama

HAZIRLIK DNEM VE LK DENEMELER
Dnyadaki gelime ve deimelerin yaratt ok dalgalarn mparatorluun varln sarsan etkileri, gn getike daha ok duyulmakta ve daha vahim boyutlara ulamakta idi. Bu durumdan kurtulmak isteyen Osmanl aydnlar ve ynetim birimleri, nceleri pek umursamadklar Batnn fikr birikiminden ve teknolojik tecrbelerinden yararlanmak iin almalara baladlar. ncelikle kesin ve net bir ekilde Batnn stnln kantlad asker alanlarda ibirlii yapma istei geliti. Ancak Osmanlnn Avrupallama ynelimi, kendiliinden ve istekle gelien normal bir oluumla deil, zorunluluklarn cebr olarak ittii ve zaman zaman i isyanlarla kesintilere urayan, daha ok pragmatik ynelimli, sancl bir sreti. Bu yzden, bazen amalanann tam aksi sonular da vermi olan Batllama hareketinin salkl bir dnm evresi geirdii sylenemez. Osmanl Devletinin Batya ynelii ile adalamas (modernlemesi) hemen hemen ayn zamanlara ve ayn amalara karlk gelir: 1699 Karlofa ve 1718 Pasarofa Antlamalar ile Avrupaya kaptrdklar stnlklerine yeniden kavumak. Byk Petronun bilinli bir Avrupallama ve modernleme program ile Rusyay dnya devletleri arasnda nemli bir konuma getirmi olmas, ayrca Msrdaki Mehmet Ali Paa deneyimi ve baars, Osmanl yneticilerini cesaretlendiriyordu. Bu yndeki ilk giriimin, Damat brahim Paa dneminde Avrupa lkelerine gnderilen elilerle yapldn gryoruz; 1719da Viyanaya bir elilik heyeti ve 1721de Parise yine eli olarak Yirmisekiz Mehmet Sait Efendi gnderilir. Trk ve Bat kltrlerinin ilk ciddi temas bu eliler aracl ile olur. Bu temasla, Avrupallarn bir masal atmosferi iinde dledikleri Mslman Trkn yaayna duyduu zlem, Trk eliliinin uyandrd ilgiyle de birleerek 1721de Pariste yaklak 40 yl kadar sren mehur turqia modasnn domasna neden olur. Trk usul yaam biimine zenen pek ok Paris sekini, egzotik bir merakla evlerinde birer ark odas ihdas eder ve arkn bu byl sandklar penceresinden dnyaya bakmay denerler. Ne var ki srekli yenilgiler, toprak kayplar ve ba edilemez boyuttaki i isyanlarla byk bir itibar erozyonuna urayan Osmanl imaj, sz konusu ilgiyi daha ileri bir boyuta tayamaz. ki kltrn bu karlamas stanbulda da zellikle III. Ahmet zamannda gemi yapmn esas alan usuller, itfaiye tekilatnn dzenlenmesi gibi teknik konular yannda Paristeki etkinin daha clz bir yansmas olarak bahe dzenlemesi, saray dekorasyonu ve tezyinat gibi sosyal alanlarda da kendini gsterir. Ancak Lale
16
brahim Mteferrikann din eserlerin baslmamas koulu ile de olsa Trkiyeye getirdii (1727) matbaada ilk olarak Van Kul Lgati (1729) baslr.
Devri olarak bilinen bu hareketin stanbul cephesi, 1730da ran hkmdar Nadir ah karsnda Osmanl ordularnn yenilgisi ile galeyana gelen halkn frenk tarzna duyduu nefreti iyi kullanan Patrona Halil syan sonucu kaybedilir. Bu karlamann en nemli kazanc, Yirmisekiz Mehmet elebinin de bizzat destek olduu brahim Mteferrikann matbaay, din eserlerin baslmamas art ile de olsa Trkiyeye getirmi (1727) olmasdr. Matbaada ilk olarak Arapadan Trkeye Van Kul Lgati (1729) baslr. Ktip elebinin harita, resim ve ekillerle desteklenmi corafi bilgileri ieren ve devri iin nemli yanklar uyandran Cihannmas (1732), Naima Tarihi (1734), Rait Tarihi (1741) ve Farsadan Trkeye Ferheng-i uuri (1742) adl szlk; toplam 14 kitaplk bu ilk serinin en nemli eserleridir.
OKULLAR, EVRLER, GAZETELER Okullar

Halil Hamit Paann gayretiyle pozitif bilimlerle ilgili olarak Mekteb-i Riyaziye (1773), Hendese Odas (1776), Mhendishane-i Bahr- Hmayun (1783) gibi eitim kurumlar ilk kez ald.
Matbaann yan sra, deien dnyaya uymak gerei, ilk olarak pozitif bilimlerle ilgili okullarn almas ile kendini gsterdi. Halil Hamit Paann gayretiyle 1773te Mekteb-i Riyaziye, 1776da Hendese Odas adyla mhendislik okulu, 1783te Mhendishane-i Bahr-i Hmayun ald. Batnn bilgi ve deneyiminden yararlanma konusu gn getike daha istekli ve kanlmaz bir hal alyordu. Zira, Msr Valisi Mehmet Ali Paann daha nce bu ynde atm olduu admlar ve bunlardan alnan olumlu sonular; ekonomik ve asker adan Msrda byk bir kalknma hamlesi yaratmt. Msrn bu baars, yeniliki sultan II. Mahmutu iyice cesaretlendirdi ve dnlerinde modernlememize rasyonel katklar olacak ok sayda kara ve deniz harp okulu rencisinin Avrupa bakentlerine gnderilmesini salad. Bu renciler, sembolik de olsa, Avrupallama yolundaki hamlenin daha sistematik bir kararllkla yrtleceini gsteriyordu. Osmanl, yava yava Avrupai okullara yneliyordu; 1827de sivil ve asker doktor yetitirmek zere Mekteb-i Tbbiye, 1831de Mzka-y Hmayun Mektebi, 1834te Mekteb-i Ulum- Harbiye ald. Mekteb-i Tbbiyenin yeni binasn aarken Sultan II. Mahmutun yapt konuma, onun byk bir ngryle Batdan rendiklerimizi nasl iselletirmemiz gereini ortaya koyar: Burada Franszca olarak fenn-i tbb tahsil edeceksiniz... Sizlere Franszca okutmaktan benim muradm Franszca lisan tahsil ettirmek deildir. Ancak fenni tbb retip refte refte kendi lisanmza almaktr. (...) Hocalarnzdan ilm-i tebabeti tahsile aln ve tedricen Trkeye alp lisanmz zre tedavlne say eyleyin. Ne var ki, yeterli sayda ve gerek anlamda seici, pheci, yaratc bir aydn potansiyeline sahip olmayan Osmanl Devleti, Sultann istedii bu kendilik dnmn salayacak atlm bir trl gerekletiremez.
eviriler
Tam bu noktada evirilerin (tercmelerin) oluturucu, yapc etkisinin devreye girdiini syleyebiliriz. nsanlk tarihi boyunca farkl zaman ve mekn boyutlu uygarlklar (in, Hint, Yunan, slm vb.) birbirine aan, balayan ve ortak insanlk mirasnn devamn salayan eviriler; zl dneminde uzun sre kendini dnyadaki gelimelere kapam olan Osmanl/ Trk aydnnn kapsn da alacakt. Nitekim 1660l yllarn banda Tezkereci Kse brahim Efendi, Fransz astronomlarndan Noel Duretnin 1651de Pariste baslm eserini Secencel el Eflak fi
2. nite - Osmanl Devletinde adalama
17
Gayet el-drak adyla nce Arapaya sonra da Trkeye evirir. Bu eser zerine yaplan tartmalardan anlyoruz ki, Orta a boyunca Mslman astronomlarn almalarndan haberdar olan dnemin aydnlar, Bat karsnda daha gvenli duruyor ve daha seici davranyorlard. brahim Mteferrika, Ktip elebinin Cihannmasn 1732de; Aristo, Tcho, Brahe ve Kopernikten geni alntlarla destekleyerek basyordu. Yine Mteferrika, dnemin sultannca istenen Andreas Cellariusun Atlas Celestis adl eserini Trkeye eviriyordu. anizade Ataullah Efendi, 1812 ylnda Baron von Storckun devrin en gzde eseri saylan almasn, Miyarl-etibba adyla; Hekimba Behet Efendi talyan Antoniodan iekas ve Kolera Risaleleri ile Ruhiyyat Risalelerini evirir. Tanzimatn edeb ve felsefi yn, Tanzimatn siyasi ve idari balangcndan yaklak 20 yl sonra grlmeye balar. Bu bakmdan 1859 yl, Trk edebiyatndaki yeniden yaplanmann milad saylmaldr. Zira bu tarihten itibaren, yeniliin asl zeminini oluturacak sanat ve dnce alanlarndaki temaslarn rnleri ortaya kar; Mnif Paann Volter, Fenelon ve Fontenelden seilmi felsefi diyaloglar ieren Muheverat- Hikemiyye (1859) adl evirisi ve Yusuf Kamil Paann Fenelonun Telemaque (1859) adl eserini dilimize kazandrmas; yenileme hareketlerinin sigortas saylan dnsel zeminleri oluturacakt. Yalnz bu iki ncnn de bir hayli itiyatl davrandklar ve zellikle yanl anlalmaktan korktuklarn grmekteyiz. Gerek toplumsal tepkileri telemek ve gerekse halkn ilgisini daha ok ekebilmek iin; (Telemak)a sunu yazan devrin eitim bakan Kemal Efendi Sureta nakli hikayet grnr Lakin erbabna hikmet grnr diye bir not dme gerei duyar. Kemal Efendi, Telemaquen Frenk yaamyla ilgili bir anlat deil, slami literatrden tandmz hikmet arlkl bir eser olduunun altn zellikle izerek okuyucuyu esere kar daha dikkatli olmaya davet eder. Zira, Atf Efendinin III. Selime sunduu raporda Avrupadaki gelimeleri Volter ve Ruso misll mehur zndklarn eserleriyle husule gelmi bir fsk u fcur cmb diye niteleyen gr, genel olarak Osmanl toplumunun kolektif bilinaltn yanstan bir ifadedir. sluba dikkat edilirse kendine ar gvenin verdii o yksekten grme, umursamay ve aalayc tavr kolaylkla grebiliriz. Telemakn sunusu iin konan Lakin erbabna hikmet grnr dizesi, okuyucuyu, allm nyargl tavrlarn dnda bir okuma denemesine davet etmektedir. Telemak evirisinin ksa zamanda on bask yapm olmas, Osmanl toplumunun, Batdan gelebilecek alayc dnce deerlerine ne kadar ihtiyac olduunu da ayrca gstermektedir. Telemak evirisi ile ayn yl Ceride-i Havadiste Victor Hugonun Sefilleri Hikye-i Madurin adyla tefrika edilir. Ahmet Lutfi Efendi, Daniel Defoeun Robenson Cruzoe (1864) adl eserini; Teodor Kasap, Trk edebiyatnda ilk byk tercme romanlardan Monte Cristoyu (1871, 1873), Lesagedan Topal eytan (1872) dilimize kazandrr. Ziya Paann Jean Jack Rousseaunun eitime ynelik dnsel birikimlerini vlgarize bir anlatya dntrd Emil (1870) ve Moliereden Riyann Encam (1881) adl evirilerini de; dnce tozlamasn, alanmasn salayan bu ilk eviriler arasnda sayabiliriz. Bu eserleri bir seri tercme eser daha izler; Ahmet Vefik Paann Tartuffe, nfial-i Ak, Don Juan, Adamcl gibi mehur Moliere evirileri ve Zor Nikah, Zoraki Tabip, Tabib-i Ak, Dekbazlk gibi yine Moliere uyarlamalar ile Recaizade Mahmut Ekremin Chtaubriandn Atala (1873) ve Bernardin de Saint Pierein Pol
Mnif Paann Volter, Fenelon ve Fontenelden seilmi felsefi diyaloglar ieren Muheverat- Hikemiyye (1859) adl evirisi ve Yusuf Kamil Paann Fenelonun Telemaque (1859) adl eserini dilimize kazandrmas; yenileme hareketlerinin sigortas saylan dnsel zeminleri oluturacakt.
Ahmet Vefik Paann Tartuffe, nfial-i Ak, Don Juan, Adamcl gibi mehur Moliere evirileri ve Zor Nikah, Zoraki Tabip, Tabib-i Ak, Dekbazlk gibi yine Moliere uyarlamalar ile Recaizade Mahmut Ekremin Chtaubriandn Atala (1873) ve Bernardin de Saint Pierein Pol ve Virjini evirileri, Batdaki yaznsal birikim ve deneyimin, kltr ufuklarmza tanmasnda nemli katklar salamtr.
18
Dede Korkut anlatlar, ykleme teknii bakmndan dnya edebiyatna rnek tekil edecek, mkemmel anlatm birimleri olarak karmzda durmaktadr.
ve Virjini evirileri, Batdaki yaznsal birikim ve deneyimin, kltr ufuklarmza tanmasnda nemli katklar salamtr. Hilmi Ziya lken Yklan medeniyetler btn tesirlere kaplarn kapayan medeniyetlerdir derken ne kadar hakldr. Nitekim, Osmanl/ Trk modernlemesindeki medeni al ve uyan devirlerinin skntlar; bu tercmelerin yaratt dnce tozlamas ile alanacak ve zellikle dzyaz balamnda yeni bir oluun mjdesine dnecekti; Ahmet Mithat Efendinin Kssadan Hisse ve Letaif-i Rivayet (1870) serisi ile Emin Nihatn Msameret-namesinin (1873) Batl eserleri referans gstererek km olmalar, Trk edebiyatnn belki bundan sonra yzyllar srecek yeni yaplanmasnn gstergesi olacakt. Bu evirilerle gelen anlat eserlerine ynelik yenileme, aslnda Trk edebiyatnn kkeninde var olan gl anlat geleneini yeniden anmsamasna da yardmc oluyordu. Zira Orhun Yaztlar, Yaratl, Treyi ve G Destanlar, Dede Korkut ykleri ve realist mensur halk anlatlar gibi erken dnem deneyimlerinde grlecei gibi, Trklerin ok kkl ve salam bir anlat gelenekleri vard. Bu anlatlar, salam bir biimsel kurguya ve zgn birer ierie sahiptiler. Eserlerdeki tip/ karakter zenginlii ve olay eitlilii anlatlarn yaratc dinamizmini yanstan nemli unsurlard. Anlatlarn dili ise gr ve duru bir kaynak suyu gibiydi. Bugn bile Dede Korkut anlatlar, ykleme teknii bakmndan dnya edebiyatna rnek tekil edecek, mkemmel anlatm birimleri olarak karmzda durmaktadr. Ne yazk ki, Arap ve Fars yklerinin, ulusal bir senteze varmadan, hatta adapte bile edilemeden blok dnleme yoluyla, olay ve kii merkezli bir dzlemde yzyllarca tekrar edilmi olmas; Trk anlat geleneine ait zgn yaratcln zayflamasna, zamanla da yazl edebiyatta ortadan kalkmasna neden olmutu. Trke, bnyesine uygun olmayan ses materyali slah edilmeden alnan Arap alfabesi ile metinlerden; medreselerde bilim dilinin Arapa olmas nedeniyle bilim ve dnce alanlarndan; edebiyat dilinin Farsa eksenli olmas itibaryla de yazl metinlerden deta kovulmutu. Bu durum, Trkenin gelimesini engelledii kadar, Trk dn ve edebiyatn da olumsuz ynde etkilemekte idi. Zira, bakasn srekli tekrardan zgn bireimlere ulamayan birey ve toplumlarn yaratclk yeteneklerinin kreldii, tarihin deimez yargs idi. Batllama balamnda bizi bekleyen bir yeni tehlike ise Arap ve Farsn ykleriyle kemiklemi olan ve hibir yaratc zgnlk tamayan bu model tekrarlamaclnn bu sefer Avrupa anlatlarna ynelmesiydi. Avrupadan yaplan eviriler, Trk edebiyatn yeni bir yol ayrmna getiriyordu; ya kendisi olmak iin kendi olay, izlek ve insan kaynaklarna dnme ya da uyarlama kolaylna snarak kt bir teki kopyas olmakt. ncelikle uyarlamalarla (adaptasyonlarla) almaya allan bu tehlike, Mill Edebiyat Dnemine kadar sorun olmaya devam edecek, Cumhuriyet Dneminde ise byk oranda ortadan kalkacakt.
Gazeteler
II. Mahmut dneminde, modernlemenin nemli bir arac olacak ilk gazete de kar: Takvim-i Vekayi (1831). Bayazar Esat Efendi, gazetecilii geleneksel vaka yazarlnn modern ekli diye tanmlar. Genellikle resm haberleri yaymlayan gazetede, kiisel dnce ve grler fazla nemsenmediinden Sultann ziyaretleri, nian trenleri, Asakir-i Mansure-i Muhammedideki ilerlemeler, askerlik eitimi, i isyanlarn bastrlmas ve Avrupadaki bilimsel gelimelerle ilgili haberlere daha ncelikli yer verilmektedir. Bu gazete, nemli bir zihniyet deiiminin bir gstergesi olacak ve daha sonraki gazeteleri mjdeleyecektir. Ancak ne var ki, Ah-
19
met Hamdi Tanpnarn syledii tarzda, bu ilk yllarda iktidar mevkiinde bulunanlarn hibiri memleket iinde matbuatn kuvvetinden istifadeyi ciddi surette dnmemi olmas dolays ile ilk zel gazeteyi ngiliz misyonundan William Churchill Ceride-i Havadis (1840) adyla karr. Bilimsel, ahlaki ve edeb ieriiyle her ne kadar zamann debasn bana toplasa da gazetenin asl k amac; ngilizlerin ekonomik ve siyasi karlarna ynelik bir kamuoyu oluturmak idi. Zira 1830-1837 yllar arasnda stanbulda ngiliz elilii yapm olan David Urguhard, yapt aratrmalar sonucu; zengin hammadde kaynaklar ve geni bir pazara sahip Osmanl mparatorluunun ngiliz karlar iin yararl olacan Kraliyet ailesine rapor etmiti. Churchill, Ceride-i Havadiste kulland Ermeni iktisat yazarlarla ngiliz karlarn rtl bir ekilde Osmanl kamuoyuna benimsetmeye alr. Nitekim, bu yllar takiben ngiliz sanayisinin hammadde ihtiyac, Osmanl mparatorluundan karlanacak ve ngiliz mallarnn srm, -Osmanl sanayinin iflas pahasna- artacakt. Niyazi Berkes, Osmanl ekonomisi zerinde elde ettikleri bu mutlak hkimiyetten dolay birbirini kutlayan ngiliz devlet adamlarnn; lkelerini smrge ideolojisine ftursuzca aan Osmanl devlet adamlarnn saflklar ile alay ettiklerini ve ahmakln bu derecesine atklarn syler. Zira bu tr teslimiyeti ekonomik balantlar, Osmanl Devletinin idam fermann imzalamakla e anlaml idi. Bu misyonu dnda Ceride-i Havadisin; Trk okuyucusunun ilgisini dnya haberlerine amas, Jn Trk hareketinin ilk muhalefet denemesiyle mayalanmas, yeni dncelerin sade bir Trke ile kamuoyuna aktarlmas gibi olumlu katklarn da ayrca belirtmemiz gerekir. Trk gazeteciliinin zel alandaki ilk baars Tercman- Ahvaldir. 1860da Agh Efendinin kard ama byk oranda inasinin ynettii gazetede, ilk tiyatro eserimiz air Evlenmesi de tefrika edilmitir. Ancak Agh Efendi ile aralarndaki anlamazlk yznden inasi, kendi zel gazetesi olan Tasvir-i Efkr karr (1862). Aydn-halk bulumasn sade bir Trke etrafnda toparlamaya alarak Trk sanat ve dnce yaamnn gelimesinde, Trkenin itibarnn artmasnda nc bir rol stlenen Tasvir-i Efkar 1865ten itibaren iki yl da Namk Kemal karmtr. Ali Suavinin stanbulda kard ama Londraya gittikten sonra oraya tad Muhbir (1867); Namk Kemal ve Ziya Paann Londrada kurduklar Hrriyet (1868); Namk Kemalin stanbulda kard ve dnce yazlarn yaymlad bret (1871); Ahmet Mithatn Devir (1872), Bedir (1872) ve pek ok romann tefrika olarak yaymlad Tercman- Hakikat (1878) adl gazetelerini; bilgiyi toplumsallatrmak, halkn dncelerini yanstmak, halka yararl bilgiler vermek ve onlar lke sorunlarna kar daha duyarl klabilmek iin stlendikleri rolle Osmanl/Trk modernlemesinin nemli aralar saymalyz. Edebiyatn halka ulamasnda gazetenin rol konusunda yazlm yaz veSZDE SIRA kitaplar olup olmadn aratrnz.
1860ta Agh Efendinin kard ama byk oranda inasinin ynettii Tercman- Ahval, Trk gazeteciliinin zel alandaki ilk baarsdr.
SIRA SZDE
TANZMAT FERMANI
DNELM
DNELM S O R U
Tanzimat Ferman, nizam- cedit adyla bilinen ve kendinden yaklak 100 yl nce balam olan Batllama projesinin resm devlet grne Sdntrldn O R U ilan eden bir beyannamedir. Reit Paa tarafndan hazrlanan ve 3 Kasm 1839 tarihinde bizzat okunan bu fermana, okunduu yerin adna atfen Glhane Hatt- DKKAT Hmayunu da denir. Halil nalck, Tanzimat ilevsel adan deerlendirerek Temel messeseleri bozulmu olan Osmanl mparatorluunun yepyeni bir medeSIRA SZDE niyetle ykselen ve taarruza geen Avrupann ezici stnl karsnda yeniden tekilatlanma teebbsnn kati bir safhasdr diye tanmlar.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
20
Trke karl dzenlemeler, sraya/yoluna koymalar, iir ve nesir olarak yazmalar olan tanzimat, szck anlamyla Arapa nazm kknden gelir ve tanzimin ouludur. Terim olarak Tanzimat, 3 Kasm 1839 tarihinden balayp II. Merutiyetin ilanna kadar (1908) devam eden bir yenileme srecinin addr. Tanzimat Fermannda Osmanl Sultan, yabanc erkn ve kendi halk nnde; karlan yeni kanunlarla (kavanin-i cedide) lkesinde yaayan herkesin emniyyet-i can ve mahfuziyyeti-i rz ve namus ve mal gibi yaamsal haklarnn gvencesini veriyor ve ayrca sosyal hayatn nemli bir yaras olan tayin-i vergi ve asakir-i mukteziyyenin suret-i celb ve mddet-i istihdam konularna yeni dzenlemeler getiriyordu. Osmanl Sultan, keyfilikleri nleyecek olan kavanin-i cedide ile yeni ve aleni mahkemelerde yarglanmadan kimsenin -sultan veya vezir tarafndan da olsa- cezalandrlamayacan; bu balamda din, dil, rk ayrm gzetmeksizin btn tebaann can, mal, rz ve namuslarnn korunacan; askerlik ve vergi kanunlarnn yeniden dzenleneceini, lkedeki yabanc elilerin (Dersaadetimizde mukim bilcmle sfera) nnde sz veriyordu. Tanzimatn bu eitliki sylemi mparatorluk iinde zellikle slami kesim kffar ile Mslman eit olur mu? itiraz ile Rum Patrikhanesi ise kendisine tannan ticari ve siyasi ayrcaln dier unsurlarla ayn seviyeye indirilmesinden dolay kar kyorlard. Tanzimat Fermannn ilan edilmesiyle yenieriliin kapatlmasndan dolay ordusuz ve Kaptan- Derya Paasnca Msra karldndan donanmasz kalan Osmanl hkmeti, stanbulu tehdit eder hale gelmi isyanc vali Mehmet Ali Paaya ve Krm Savanda da Rusyaya kar Avrupann yardmn elde ediyordu. Osmanl hkmeti bu fermanla, iilerinde daha ada dzenlemelere gidiyor; Mecelle ile Medeni Kanunu; medrese ile yeni mektepleri bir arada deneyimlemeye alyordu. Ne var ki, hareketin lideri Reit Paa da dahil, o dnemdeki hemen btn Osmanl aydnlarnn; bu yenileme programnn temel ilevi, ierii, amalar ve snrlar hakknda net bir bilgileri yoktu. Daha ok devletleraras dengeyi hesaba katarak hazrlanan ve Tanzimat adyla sunulan bu iyi niyetli programlar dizisi; yeterli aydn ve dnce altyapsnn olmay, Osmanl Devletinin ekonomik, siyasi ve asker zaafiyetler iinde bulunduu bir dnemde gndeme gelmesi gibi nedenlerle, ou zaman amalanann tersine sonular da verecek ve zellikle aznlklara tand snrsz toleransla Hristiyan milletlerin anayasal gelimeleri ve ulusal bamszlk isteklerinin bir manifestosuna dnen Islahat Ferman (1856) ile mparatorluun zln daha da hzlandracakt. Ayrca, Osmanl devlet adamlar arasndaki rekabetin, bilgisizlikleri ve hrslar dolaysyla siyaseten yakn olduklar yabanc devletlerin politikalarna verdikleri tavizlerle yarr hale gelmesi; Eskiden nfuzlu paalarn himayesine girerek kariyer yaplrken, Reit Paa, yabanc devlete dayanarak kariyer yapma rn amtr. diyen Doan Avcolunu hakl karr nitelikte bir siyasal yozlamaya da neden olmutur. Btn olumsuz etkilerine ramen Tanzimatla balayan ve Osmanl toplumu iin yaamsal neme sahip yeniliklerin yaplmas kanlmazd. Tanzimat hareketi, her eyden nce, yzyllardr sregelen dzensizliin, karmaann (kaosun) etkisiyle yenilmi, ypranm, yaama ynelik gvenini ve giriim gcn yitirmi bir topluma yeni ve zinde bir yaam hamlesi kazandrmay amalyordu. Kronikleerek devletin varln tehdit eden dzensizlik yeni bir dzenle son bulacakt. Elbette toplumsal deime ve gelime atlmlarnn sonularn, laboratuvarlardaki deney sonular gibi ksa srede ve snrlandrlm, belirli erevelerde de almak olanakszd. Tanzimatla birlikte daha belirgin hale gelen sorunlar, Tanzimatn neden
21
olduu sorunlar deil; yzyllarn birikimiyle oluan ama deien dnyann gndeme getirdii kanlmaz sonular ve vakalar dizgesi idi. Her eye ramen Trk siyasal tarihinin nemli bir aamas olan Tanzimat sreci, yaand ve ksa vadede rahatlama; orta vadede byk ve telafisi imknsz kayplara neden oldu ise de uzun vadede Cumhuriyet dncesinin doup gelimesini hazrlad, besledi ve bytt. Baz tarihiler bu srecin, siyasal ynn ne alarak ilk Meclis-i Mebusann topland 1876 tarihine kadar devam ettiini ve bittiini sylerler. Ancak Tanzimat, yalnzca siyasi ve asker bir yenileme sreci olarak alglandnda belki bu gr doru saylabilir. Oysa Tanzimatn sosyal, ekonomik ve bilhassa edeb bir boyutu da vard ve bu boyut; II. Merutiyetin ilanna, hatta Cumhuriyete kadar farkl grnt dzeylerinde ama ayn perspektifte devam edecekti. Tanzimat kavramnn siyasi anlamndan ok edeb anlamyla anlmasnn, tannmasnn nedeni de budur. Zira Tanzimatn ikinci kua olarak bilinen Hamit/ Ekrem/ Sezai mektebinin bir devam niteliindeki Servet-i Fnun Dnemi, Ara Nesil ve Fecr-i Ati topluluu gibi edeb hareketler; Tanzimatla balayan yenileme ilgisinin, hl mecrasn bulamam araylar saylmaldr. Dnsel ve edeb anlamdaki Tanzimat; bir araylar, sorgulaylar ve hep yeniden olular dnemini iine alan bir sretir, ki inasinin yenilik yolundaki ilk denemelerini yapt 1859 - bir gre gre de 1860- ylnda balar ve kendilik deerlerini esas alarak dnya ile btnlemeyi amalayan Mill Edebiyata kadar; hatta uzun yllar sren bu siyasal/toplumsal ve edeb araylarn, kavramsal bir arketip olarak somutlat gen Trkiye Cumhuriyetine kadar devam eder.
Dnsel ve edeb anlamdaki Tanzimat; bir araylar, sorgulaylar ve hep yeniden olular dnemini iine alan bir sretir.
MODERNLN NCLER
Modernleme (adalama), kavram olarak akliletirme ve dnyeviletirme ile dorudan balantl toplumsal bir dnm srecine gnderme yapar. Akln ekillendirdii bir dnyadan; akn, gksel ve ilahi glere ait sylemi dlayan modernizm, geleneksel kltrlerin, inanlarn, aidiyetin ve ileri aamada zgrln yitimine yol aan zelliiyle sk sk eletirilen bir kavram olarak da karmza kar. Ancak modernizmin ileri aamalarndaki by bozumu diye nitelendirilen zellikleri iin yaplan bu eletiriler, 19. yzylda, bilimsel, teknolojik ve idari adan tipik bir Orta a grnm arz eden Osmanl toplumu iin pek de geerli saylmazd. Byle bir durumda modernleme; Osmanlya ait lk deerlerin, kavramsal dzeydeki birincil ad idi. Osmanl, yaamak iin kendini saran bu Orta a karanlndan, deerler karmaasndan; ynetim, eitim ve adalet sistemlerindeki ikilem ve rmeden acilen kurtulmak durumunda idi. Akl, hukuk, eletiri, demokrasi, evrim, zgrlk ve devrim gibi kavramlarla kendini ifade eden modernizmin bu tanm, 19. yzyldaki Osmanl aydnlarnn beklentileriyle byk lde rtr. Zira, Lale Devrinden beri devam eden yenileme hareketlerinin z ve esas ynelim amac; yz dnyaya dnk aklc, iradeli, bireyler yetitirmek; bilimsel, teknolojik ve idari etkinliklere daha rasyonel bir ilerlik kazandrmakt. Dnsel/kltrel olarak yeterli bir zemini ve kendisine ilerlik kazandracak donanml bir aydn kadroya sahip olmayan bu ama, uzun yllar kesintili, sancl oluum ve geliim evreleri geirdikten sonra, edeb ve dnsel anlamda ilk gerek temsilcisini inaside bulur. inasiye kadar geen srede; Tanzimat aydnlarnn yeniliklerin amac, ierii ve snrlar konusunda tam bir bilgiye sahip olduklar sylenemez. Osmanl aydnlar arasnda inasi, aklc bir kavray; dnya ve Tanr ilikilerine kadar tamak isteyen modernist bir ncdr. inasinin dnyaya, topluma ve
Modernleme (adalama), kavram olarak akliletirme ve dnyeviletirme ile dorudan balantl toplumsal bir dnm srecinin addr.
Osmanl aydnlar arasnda inasi, aklc bir kavray; dnya ve Tanr ilikilerine kadar tamak isteyen modernist bir ncdr.
22
olaylara bak, ge kalm bir Trk rnesansnn ilk almlarndan izler tar. Reit Paa iin yazd Kaside(ler) ve Mnacat; yenilik dncelerinin ieklendii bahar mjdecisi birer dal gibidir; Dilin iradesini bata akl eder tedbir Ki terceman- lisandr an eden takrir (...) Ziya-y akl ile tefrik-i hsn kubh olunur (...) Kavi zaifi eder kahr u cebr ile teshir Bu cebr-i men iin akl- beer kodu kanun Ki ettiler ana hkmnce adl u hak tabir (...) Bu adl u hakkn adus yine beerdendr Olur muhafz amma ki hame v emir (...) Acep midir medeniyyet resulu dense sana Vcud- mucizin eyler taassubu tahzir (...) Eya ahali-i fazln reis-i cumhuru (Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 333-334) Akln, pozitivist dncedeki gibi bir klt haline dntrlmeye alld Kaside; adaletli, katlmc, zgrlk bir hukuk ve toplum dzeni kurma tasarmn iermesi ve bu dncelerin ifade bulduu medeniyet resul, reis-i cumhur gibi kavramlara da bnyesinde ilk defa yer veriyor olmas itibaryla, dn ve edebiyat dnyamzdaki yenileme abalarnn bir beyannamesi saylabilir. Kasidenin daha ilk dizesinde akl szc, eder ykleminin znesi haline dn(trl)mtr: Dilin iradesini bata akl eder tedbir. Kendisine tannan bu yapc eylem imtiyaz, an gzde kavram akl, dil szc ile ifade edilen insana ait deerler dizgesinin baat/birincil etkin eyleyeni durumuna getirmitir. Devrin Osmanl toplumu iin olduka radikal ve iddial saylabilecek bu sylem; toplumsal beklenti ufkuna ait zlemlerin, uzun ve skntl bir suskunluk srecinden sonra deta bir patlamayla ortaya kt izlenimini verir. Osmanl toplumunun beklenti ufkundaki en nemli ge, karmaadan kurtulutur. Zira, devlete ait kurumlar yozlam ve kurumlar aras egdm kaybolmutur. Ayrca deerler sistemi, k sreci toplumlarna ait tipik paranoyalarla altst olmutur. Bu kaotik durumdan ve deerler kargaasndan ancak akln aydnlnda kurtulmak mmkndr: Ziya-y akl ile tefrik-i hsn kubh olunur. Akl, karmaadan kozmosa geite en byk klavuzdur. Deerler hiyerarisinde en tepe noktay igal eden akl; dnyay, insan ve toplumu dntren, yneten ve ynlendiren bir gce sahiptir. nsan, akln aydnlnda (ziya-y akl); gzel ve irkin, iyi ve kt (hsn kubh) arasndaki farklar renir, ayrt eder. Akl; ayrtrc, belirleyici ve fark ettirici nitelikleri olan etkin bir deerdir ve dikkat edilirse bu deer, k (ziya) imgesi ile desteklenmitir. Demek ki akl, karanla ve banazla (taassup) kar kurtarc/ aydnlatc bir misyon da yklenmitir. stelik buradaki akl, yalnzca dorular gsteren, karanlklar aydnlatan ve bundan sonra atl kalan bir fenomen deil; ayn zamanda toplumsal dzenin kurucusu ve koruyucusudur da; toplumsal yaamda, gszler(zaif)in gller(kavi)in elinde kalp ezilmemesi iin, -akl- beer- yasalar da yapar ve bunu hak ve adalet diye adlandrr. Yasalara uymayanlar ise kalem ve kl (hame ve emir) birlikte yola getirecektir.
23
Dzenleyici akln kld tedbir (denetleyici seicilik, etkin ynlendirme) ile dilin iradesi (gnln istekleri, ynelileri)ndeki rastlantsall ortadan kaldrmas, akla uygunluk gibi yeni ve modernizmin bir ltn de gndeme getirecektir. inasiyi takip eden Tanzimat aydnlar, bu tarihlerden itibaren gerein benimsenmesinde akla uygunluk ilkesini bir dstur olarak kabul edeceklerdir. Btn bu dncelerde, Auguste Comten pozitivist dnya gr ile ekillendirdii nsanlk Dini (Religion de lhumanite)ne ait tasarlardan izdmler grmek mmkndr. Comte, rasyonel bir toplum dzeni kurmak iin; toplumlarn ilerleme lks ile geleneksel otorite gibi iki ayr kutuptaki dnceyi uzlatrmak, birletirmek abasnda idi. Pozitif bilimler, bu yapc birleimde temel ara olacakt. Zira Comtea gre, bunalml toplumlar, dzeni (ordre) salayamadan ilerleme (progres) kaydedemezlerdi. Dorusu Osmanl toplumu iin dzeni salamak da, ilerlemek de yaamsal neme sahip temel iki sorundu. Ama ne yazk ki inasi ve dier modernist ncler, bu sorunlara iaret edecek; fakat derin ve kkl zm nerileri sunamayacaklard. Bunun iin sosyo-kltrel zeminin hazrlanmas kadar, radikal dnmleri kitle destei ile yapabilecek byk devrimciler de gerekliydi. inasinin modernist balamdaki nc kiiliini tamamlayan en nemli grlerinden birisi de varoluu dnrlerin insan kendi kendini seer ifadesine ok yakn bir biimde syledii Kader dedikleri halkn murad- haktr kim Ezelde etti bizi her umurda tahyir beytinde yatar. Tahyir szc, bizi inasinin kasidesindeki dnsel zgnle tayan aar szcktr. Ferit Develliolu lgati tahyiri; birini, iki eyden birini semek durumunda brakma, istediini semeyi teklif etme eklinde tanmlar. Yani kader denilen ey, insann seileri, tercihleri ve gayretleridir. Tanr, seimlerimizde bizi ezelden beri serbest brakmtr. Seimleriyle ba baa kalan insan, kendini, nasl yapmak istiyorsa yle olur. leriye ynelik tasarmlar ve seileri ile geleceini biimlendiren insan, dolaysyla kaderini de bir bakma kendi belirler. Bu durum, insan sorumluluklarn stlenmeye ve kendisi ile olgular dnyasn daha analitik bir dzeyde deerlendirmeye yneltir. nsan, setiklerinden sorumludur. inasinin teslimiyeti ve klli bir kader anlay yerine; daha aklc bir anlaya ynelmesi, bireyin seileriyle geleceini ve kendini kurduunu sylemesi, olduka dndrcdr. Zira devrinde kainat sorgulayan, aratran gzlerle seyretmek yerine hayretle seyretmek ve bulunan her eyi, peinen Tanrnn bir delili sayma dncesi hkimdir. Oysa inasi, Tanrnn bile aklla kavranmas gereken bir deer olduuna inanr: Vahdet-i zatna aklmca ehadet lazm Can u gnlmle mnacat ibadet lazm inasinin Mnacat incelendiinde; btn bir iirin bu iki dizeyi sylemek iin kurulduunu grrz. inasi burada, pein kabullerin tesinde soran, eletiren ve ikna edilmeyi bekleyen bir zihin olarak karmza kar. Tanr, eer yksek bir itenlik deeri ise insann onu aklyla da kavramas, aklen de inanm olmas kadar doal ne olabilir. Fakat inasi, Tanrnn sorgusuz kabul edilmesine pek ikna olmadn gsteren bu dncesini bir ktlk esintisi gibi sayar ve iine dt gnah psikozuyla, btn bir iir boyunca zr dilemeye alr: Ne dedim tvbeler olsun bu da fil-i erdir Benim zrm gnehimden iki kat bed-terdir. (...)
Comtea gre, bunalml toplumlar, dzeni (ordre) salayamadan ilerleme (progres) kaydedemezlerdi. inasiyi takip eden Tanzimat aydnlar, gerein benimsenmesinde akla uygunluk ilkesini bir dstur olarak kabul edeceklerdir.
24
Tanrnn mafiretinden de byk m gnehim (...) Beni affetmee fazl- ilahisi yeter Sanma haa kerem-i na mtenahisi biter (Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 331). Geleneksel mnacaat formlarnda bu tr af dilemeler, Tanrnn mafiretine snmalar normal saylabilir. Ama inasi, akl bir ehadet unsuru olarak grmeye baladktan sonra tamamen bu dncesinin etkilerini tahfife ynelik eyler sylemeye balar: Tanrnn mafiretinden de byk m gnehim, Beni affetmee fazl- ilahisi yeter, Neyleyim yz bulamam yes ile afvm talebe vb. Dikkat edilirse bu syleyiler, geleneksel syleyilerden kul psikolojisi ile yaplm blok dnlemelerdir. Yani burada inasi deil, gelenek arka-planl kul konumaktadr. Asl inasi, Tanrnn varlna ok net bir ekilde aklla da delil aramaya kalkan syleyitedir. 17. yzyldan itibaren pozitif bilimlerdeki ilerlemeler, akl bir klt haline getirmiti ve 19. yzyl Avrupasnda bile yasaklanm birok bilginin (Bhner gibi) eserleri, Osmanlnn merkezden uzak noktalarnda (Suriye, Msr, Selanik vb.) gizlice okunmakta idi. 19. yzyl dnce konsepti ve Avrupadaki rnekler de genel olarak dikkate alndnda pozitivist mantn kltletirdii akln Tanr konusunda verecei cevap bellidir. inasi de asl, akln, dnemindeki bu gksel deerleri dlayc anlamnn uyandraca etkilerden rkmekte ve affn dilemektedir. inasinin bu tavr, dnemin Osmanl/Trk aydnnn -hatta imdi de- iine dt ikilemin belki de en ak rneidir. Ayn Mnaacatta Gremez zatn mahlukunun adi nazar diyen inasi ile Vahdet-i zatna aklmca ehadet lazm diyen inasi arasnda karlatrlamayacak kadar byk farklar vardr. Birinde insan, adi nazarlar olan gnahkr bir kuldur, aciz ve zavalldr. kincisinde, gereklilik kipiyle konuan ve bireyleme temaylndeki pheci ben konumaktadr. Kanmca bu iki dizeyi, Mnacaatn dier btn karsna koyabiliriz. Yani bir tarafta, geleneksel sylemin allm kalp ifadeleri ile konuan kul; dier tarafta, bireyleme abalarnn ne srd huzuru kam, tereddtl bir insan var. ine dt ikilemi bir yara gibi zihninde tayan bu insan, sylediklerinin byk bir ghah saylabileceini dnerek -inanc gerei- srekli mafiret dilemekte; ama Tanrya akli deliller aramaktan da geri durmamaktadr. Mnacattaki bu beyitte, biraz da -kendi beklenti ufkuyla ksmen birletirdii- ann rasyonel nitelikli din ve dnya gr adna konuan inasi, Fransada rencilik yllarnda, bu balamda rendii akla uygunluk ilkesini, samimi bir ekilde kendi iklimindeki din ve dnya gr anlayna -biraz gelenek kalpl da olsa- tamak ister. Fakat ne olursa olsun Vahdet-i zatna aklmca ehadet lazm dizesindeki cesur syleyi, elma kurdu gibi Osmanl aydnnn inan dnyasna den ve srekli geliecek olan derin bir phenin gstergesidir. Bu phe gstergesinin etkileri, Sadullah Paa, Beir Fuat ve Tevfik Fikrette daha da amlanarak grnecek ve Osmanl toplumunun kaotik yaps ile modernizmin geer deeri akla uygunluk ilkesi arasndaki kartlk, uygun bir k yolu bulamayan bu ncleri boluk vehmine drecek ve ciddi buhranlar yaamalarna neden olacakt. Byk bir deerler atmasyla beslenen bu boluk vehmi, her ne kadar daha nce Akif Paa (1789-1848)nn Adem Kasidesinde kendini gsterse de oradaki yokluk (adem) dncesinin derin ve boyutlu bir alma sahip olduunu sylemek gtr. Zira Akif Paa, muhteris mizacnn ve biraz da kt talihin ne srd srgn ve azillerle epey ac ekmi, kendi deyimiyle bizar- vcud, dil-teng-i hesti
25
ile rencur ve bimar- gama duar olmu bedbaht bir devlet adamdr. Nitekim Mlkiye Nazrl srasnda, vuku bulan Churchill vakas, onun devlete ve hayata olan inancn sarsar. ngiliz misyonundan Churchill, Kadky taraflarnda avlanrken miyopluu nedeniyle bir Trk ocuunu hedef yapp vurur ve tutuklanr. Bu tutuklanma olayn ticari imtiyazlar elde etmek zere bytp Osmanl zerinde bask kurmak isteyen ngiliz devlet adamlar, Churchillin tutukluluk halini sona erdirmekle kalmazlar; Akif Paann grevine son verdirdikleri gibi geni ticari imtiyazlar da elde ederler. Haksz olduu halde Churchile tannan imtiyaz, Akif Paann hi yoktan cezalandrlmas, aslnda ngilterenin Osmanl Devleti zerindeki kar konulamaz nfuzu ve basksnn bir gstergesi idi. Bu durum, Osmanlya byk bir prestij kaybettirdii kadar, Akif Paann da yaama ksmesine neden olur. te bylesine d basklarn refakatinde gelien Akif Paann yokluk vehmi, dnsel bir fark ediin ifade edilmesinden ok; urad hakszlklar ve bedensel rahatszlklarn dnyadan kopard ve fazlaca ktmser yapt bir mizacn; divan iirinin sz oyunlarndan da yararlanarak yaam, dnyay hilikle tehdit eden szlanmalarndan ibarettir. Yoklukla burun buruna gelen bu szlanmalar, dahili tekamlmzn ok az yank bulan zayf bir atlm olarak grebiliriz. Bu tedirgin fark edi dzeyi asl yanksn, Sadullah Paa ve Beir Fuatta bulacak ve Batnn pozitif bilimlerdeki baarsna yakinen tanklk eden bu iki insanda derin ruhsal krlmalara neden olacakt. Osmanl mparatorluunda, kuvvetler ayrmn meclis-i meveret kavram ile gndeme getirip iktidar paylamn kurumsallatrmak isteyen Yeni Osmanllarn Osmanl/Trk modernlemesinde nemli katklar olduunu belirtmek gerekir. zellikle Namk Kemalin iradi bir insan tipolojisi yaratmaya ynelik tutumu, katlmc bir ynetim sisteminden yana tavr ve almalar, onu da modernliimizin nclerinden saymamz gerektirmektedir. inasinin zellikle halka ulama konusunda bir ara olarak grd ve lisan- avam zre diye niteledii dil egzersizleri, Namk Kemalde ancak sistemli, bilinli bir hal alr. Namk Kemalin Tasvir-i Efkrda (1866) yaymlanan Lisan- Osmaninin Edebiyat Hakknda Baz Mlahazat amildir adl makalesi, Mill Edebiyat ve daha sonra Cumhuriyetin dil politikalarn belirleyecek dzeyde ngrl bir ierik tamakta idi. Trkenin yaz dili olarak Arap ve Fars dillerinin basks altndan kurtulup ne kmas, yalnzca edebiyatn deil btn toplumun bilin yapsnda nemli deimelerin balangc olacan biliyor ve savunuyordu. Zira Namk Kemale gre, dilin gramer kurallar ile ileyen Osmanlca ile bir mektup yazabilmek iin bile en az 6-7 yllk bir sre kiinin kendini bu ie vermesi gerekmektedir: Trkede, deil fnun, hl edebiyat dahi laykiyle tedvin olunmad iin Arap ve Acem ve onlara ilaveten ehl-i kalem lisanlarn renmek yolunda zaman tahsilin bir ounu ifna etmedike tahriren drste ifade-i meram kabil deildir. (..) Bizde ise bir adam Arabi ve Farisi mukeddamatna alt yedi sene vakf- vcud etmelidir ki, imla ve manas yerinde bir mektup yazabilsin. Bu balamda Namk Kemalin, halkn gelimesi ve bilinlenmesi iin Trkenin esas alnmasn istedii kadar, halk dershanelerinin alarak milletin yetitirilmesi ve kadnlarn okutulmasn da srarla savunduunu grmekteyiz. Ayrca Fransz Devriminden mlhem hrriyet, vatan, milliyet vb. kavramlar ve imgeler de yine Namk Kemalin, iirleriyle birlikte edebiyatmza girmitir. Onun eserlerinde, vatan ve toplum iin var olan ve daima hak ve grevleriyle birlikte anlan iradi insan; savalarn ve var olu mcadelelerinin bittii anda birey-
Namk Kemal, halkn gelimesi ve bilinlenmesi iin Trkenin esas alnmasn istedii kadar, halk dershanelerinin alarak milletin yetitirilmesi ve kadnlarn okutulmasn da srarla savunmutur.
Fransz Devriminden mlhem hrriyet, vatan, milliyet vb. kavramlar ve imgeler Namk Kemalin iirleriyle birlikte edebiyatmza girmitir.
26
leecek bir i donanma da sahiptir. Modernleme konusunda toplumsal seferberliin hzndan memnun olmayan ve bunu daha ncelemek iin yazlaryla aba sarf eden vatan airi Namk Kemali, sosyolojik anlamda tam bir toplum hareketlendiricisi olarak deerlendirebiliriz: Murabb Sdk ile terk edelim her emeli her hevesi Kralm hil ise azmimize ten kafesi nledike eleminden vatann her nefesi Gelin imdda diyor bak budur Allah sesi Bize gayret yakr merhamet Allahndr Hkm-i ti ne fakrin ne ehinhndr Dinle ferydn kim terceme-yi hndr. nledike ne diyor bak vatann her nefesi Mahv eder kendini blbl bile hrriyet iin ekilir mi bu bel lem-i pr-mihnet iin Dn iin devlet iin can ekien millet iin Azme hil mi olurmu bu rk ten kafesi Memleket bitti yine bitmedi hl sen ben Bize bu hl ile bizden byk olmaz dmen Dest-i addayz Allah iin ey ehl-i vatan Yetiir terk edelim gayri hev v hevesi (Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 380). Namk Kemal, Osmanl-Rus Sava dolaysyla yazd, biim asndan eski, ierik asndan yeni olan Murabbda, klasik iirimizde kullanlmayan hrriyet, vatan, devlet ve millet kavramlarn iler. Hrriyet ve vatan iin lmenin yce bir erdem oluundan bahseden air, daha ilk blmde vatan sevgisini, zverili ve karsz birlikteliklerdeki yansmalarda arar. Dizelerde, toplumun dinamizmini oluturan lklere ulamak iin sen-ben ekimesinden uzak, bize dnen bir yksek deerler manzumesi yaratr. Din iin devlet iin can ekien millet iin gsterilen her aba benden bize dnmn bir gstergesi olmakla birlikte, Azme hil mi olurmu bu rk ten kafesi bile bu azim ve kararllkta bize engel olmamaldr, bilincini alar. Dolaysyla topluma ve millete zarar verecek olan senben ekimesini brakp insann var olu art olan hrriyeti, vatan ve millet iin ncelemek gerektiini savunur. Bu ynyle Namk Kemal, uyuyan bilinci uyandran bir toplum hareketlendiricisi kimlii tar. Ziya Paa da modernleme konusunda zelikle iir ve na makalesi ile nemli katklarda bulunmakla birlikte, kararsz kiilii ve hasis mizac, daha sonra onun bu yoldan dnmesine ve Namk Kemalle yollarnn ayrlmasna neden olacaktr. Sadullah Paa (1838-1890) ise air olmaktan ok, 19. yzyl Bat dnyasnn yapt teknolojik hamleler karsnda hayretini gizleyemeyen ve btn bu gelimelerin znesi olarak grd pozitivist dnceyi tazim eden aydn bir Osmanl brokrat kimlii ile karmza kar. Onun 19. Asr adl manzumesi, an ruhunu ok iyi kavradn gstermektedir; Eriti evc-i kemalata nur- idrakat Yetiti rtbe-i imkana ksm- mmteinat Besait oldu mrekkeb, mrekkeb oldu basit Bedahat oldu tecarible hayli mechulat
Toplum hareketlendiricisi: Bilinsiz bir kalabalk halinde bulunan ve ok yksek potansiyel deerleri olan toplumu uyuuk, bilinsiz, mitsiz bekleyiten kurtaran ve onu yeni misyonlarla donatan, kendilik deerleri ile bilinlendiren ve gelecee ynelten kii.
Namk Kemal, topluma ve millete zarar verecek olan sen-ben ekimesini brakp insann var olu art olan hrriyeti, vatan ve millet iin ncelemek gerektiini savunur. Bu ynyle Namk Kemal, uyuyan bilinci uyandran bir toplum hareketlendiricisi kimlii tar.
27
(...) Mecaz oldu hakikat, hakikat oldu mecaz (...) Heva v berk ziya v buhar u mknats Yed-i tasarruf- insanda unsur- harekat (...) Ne kald eme-i heyvan, ne daru-yu Suhrab Ne kald nsha- efsun, ne hkm-i tlsmyyat (...) Ne kald remil kehanet, ne kald cifriyyat (...) Deil ukule Ekanim kble-i hacat (...) Hudud- hakku vezaif muayyen sabit Ne kald cebr tegallb, ne kald keyfiyyat Hukuk- ahsu tasarruf masun taaruzdan Zaman zaman- terakki, cihan cihan- ulum Olur mu cehl ile kabil beka-y cemiyyat (Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 365). 19. Asr manzumesi, deien dnyann, bizim dnsel yanmza arpmasyla ortaya kan hayretli fark ediler dizgesini ieren bir belge nitelii tar. 25 beyitten kurulu manzume; ncelikle, insan ve eyler arasndaki ilikinin yeni bir miladn oluturan dnce kazanmlarn saygyla ycetir, tazim eder. Sonra bu kazanmlarn dnyada neleri deitirdiini ve neleri yok ettiini sralar. Buna gre, topyekn bir deerler deiiminden sz etmek mmkndr. Zira basit zannedilen eylerin karmak (mrekkep), karmak zannedilen eylerin de basit, yaln ve tek ynl olduu anlalmtr. Buna ilaveten mecazlar hakikate, hakikatler mecaza evrilmitir. Kimya bilimindeki gelime; havann, suyun, topran ve n iindeki gizil gc aa karm ve insanln kullanmna (yed-i tasarruf- insan), emrine sunmutur. Bylece akln kullanarak dnyann en gl varl haline gelen insan iin, zaman ve mekn boyutlar da deimi ve ksalmtr: Tefahr eylemesin mi bu asr asara/ Ksaltt bud-i mekn zaman muhtereat. Mesafeleri aan yeni icat ve aletleri bnyesinde tayan ve bunlarla hurafeleri, batl inanlar yok eden 19. asr, kazanmlaryla vnmelidir. nsan, akln kullanarak doadan kendine yeni bir dnya kurmutur. Bu yeni dnyann efendisi, Orta a anlaynn doutan sulu kabul ettii, gnahkr grd ve daima affedilmeyi, gdlmeyi bekleyen sann kuzular deil; aklla dnyay yeniden ekillendiren, Tanrsal cenneti yeryznde kurmaya niyetli, kukucu ve biraz isyankr ama zm hep kendi gerek dnyasnda arayan bir insan tipiydi. Eski insan tipi, kendisinden byk glerin nesnesi; yeni insan tipi ise dnyann ve kendi eylemlerinin znesi olma iddiasnda idi. Bu yeni insan tipi, Avrupada Rnesanstan sonra ortaya km ve dnyann gidiatn deitiren byk atlmlar gerekletirmi; havann, suyun, tan/kmrn gc, bu yeni insann gcnn yannda yer almt. In, sesin ve topran sakl gleri de daha sonra bu yeni insann gcne katlacak ve dnya, bu iradi insan tarafndan yeniden yorumlanmay, biimlenmeyi bekleyecekti. te bu yeniden yorum, eski kanaatleri kkten geersiz kabul ediyordu; yeni insan daha realist bir gzle dnyaya bakmaktadr. Gzlem ve deneyimleri (tecarib) ile yeni bir bilgi konsepti oluturan bu
19. Asr manzumesi, deien dnyann, bizim dnsel yanmza arpmasyla ortaya kan hayretli fark ediler dizgesini ieren bir belge nitelii tar.
28
yeni insan iin; Hzr lmszle ulatrd sylenen hayat suyunun emesi (eme-i heyvan), lmcl hastalar iyiletiren mucizevi ila (daru-y Suhrab), remil, kehanet ve cifriyyat gibi bilinmezliin eski inanlar geersiz kalmtr. Artk ktlk eylerin kendisinde deil, ona kar bizim nasl tavr aldmza baldr; yani Hma kuu saadet, bayku uursuzluk getirmez. Bizim Tanzimatla beraber yneldiimiz dnya ite bylesine doann glerini aklla yanna alm bir dnya idi. Oysa son dnem Osmanl medreselerinde pozitif bilimlere ait derslerin says yok denecek kadar azd ve olanlarn ou da hkmsz hale gelmi eski bilgi nakillerinden ibaret idi. Deien dnya, hl bilginin ne denli nemli olduunu kavrayamam zl dnemi Osmanl aydnnda ite bylesi bir aknlk ve panik hali yaratacakt. Sadullah Paa, pozitif bilimlerdeki bu ilerlemelerin hukuksal yanna da deinir. Zira bu yeni insan tipi; kiisel hak ve grevlerin yasal dzenlemelerle belirlendii, cebrin, zorbaln/ tagallb ve keyfiliin ortadan kaldrld modern bir toplum yapsnn da temelini atmtr: Hudud- hakk u vezaif muayyen sabit Ne kald cebr tegallb, ne kald keyfiyyat Hukuk- ahs u tasarruf masun taaruzdan. Modern toplumda bireyin kendisi ve kiilik haklar tecavzkr taarruzlardan, akln koyduu yntemlerle, yani, hukuk ve adalet sistemleri ile korunmutur. Yasalar herkese eit davrandndan Ne Amr Zeydin esiri ne Zeyd Amra velidir; herkes birey olarak hukukun gvencesi altndadr. 19. yzyl iin btn bu grler, Auguste Comteun bir toplum dini yaratma abalarnn zeminini oluturacak nitelikte iken, Sadullah Paa yine gelenek balantl bir ilikiyle dncelerini toplar; dnyadaki bilimsel ve hukuksal gelimeler; Yaratc (Bari)nn birliini onamak zere bir araya topland, der: Esas- hikmet-i asr oldu vahdet-i Bari 19. Asr manzumesinde, yeni irfan uyannn doum yeri (metali-i irfan); eskiden olduu gibi Herat, Msr, Rum deil Bat (Megarip)dr. Artk zaman; gelime (terakki) zaman, dnya ilim dnyasdr. Cehalet, cemiyetin geleceini tehdit eden en byk tehlikedir: Zaman zaman- terakki, cihan cihan- ulum / Olur mu cehl ile kabil beka-y cemiyyat. Sadullah Paaya gre, yaamak, var olmak ve ilerlemek iin; zamann gereklerini ok iyi kavramak ve bu irfanla gelecei kurmak zorundayz. Bu tavr; ayn zamanda, evreye tutuklu kalmaktan kurtularak ondan bir dnya yaratmak iddiasndaki varlmzn insanlama abasdr. Ne yazk ki, Batnn bu teknik stnl karsnda gzleri kamaan ve kendi deerlerinden pheye den aydnmz; temas ettii dnyalardan gerekli zmsemeleri yaparak bir kendilik atlm gerekletirebilecek bir donanma sahip deildir. Onlar yalnzca birer naif ra niteliinde nclerdir ve biroklar aydnlatmak istedikleri yolun ortasnda, Batdan gelen iddetli akmlara dayanamayp kendi kendilerini sndrmlerdir; Sadullah Paa Viyanada grevli iken, bu deer atmalaryla girdii bunalm sonucu intihar etmitir (1890). Beir Fuat (1852-1887) da yine modernleme yolunda nemli hizmetleri olmu ve ne yazk ki, yolun yarsnda kendini sndrm aydnlardan birisidir. Bchner, Jean Masse ve Claude Bernarddan yapt evirilerle Trkiyede ilk defa realizmi hakikuyyun diye tanmlayan ve hakknda makaleler yazan Beir Fuat, bu dnceler dorultusunda, fizik ve kimya bilimlerindeki mekanizmann aynsnn hayat ilminde de mevcut olduunu savunur ve dolays ile akn ve metafizik gr-
Sadullah Paaya gre, cehalet, toplumun geleceini tehdit eden en byk tehlikedir.
Beir Fuat, Trkiyede ilk defa realizmi hakikuyyun diye tanmlayan ve hakknda makaleler yazan kiidir.
29
leri reddeder. Batdaki pozitivist dnce kazanmlarnn lke gndemine akmasn salayan Beir Fuatn mevrus hastal ve yaad i atmalar nedeniyle intihar etmesi, modernleme abalar iin byk bir kayp olmutur. Bu balamda, Beir Fuatn brakt yerden almalarn daha dzenli bir ekilde yrten Ahmet uayp, biraz daha ncesinden uzun ykleriyle bir Trk ansiklopedisti gibi alan Ahmet Mithat, yenileme abalarn romanlarnda sosyal bir fon olarak kullanan Mizanc Murat ve Samipaazade Sezaiyi, Osmanl toplumundaki deime ve dnme abalarn etkisinde kald Auguste Comteun dnceleri dorultusunda sistematize etmeye alan Jn-Trk hareketinin liderlerinden Ahmet Rzay ve zellikle iirlerinde kulland radikal imgeler aracl ile toplumsal bilinaltn uyarmaya alan Tevfik Fikreti modernleme abalarmzn ncleri arasnda sayabiliriz. Ayrca, Avusturya ve Rusyann basklar sonucu Osmanlya snma durumunda kalm 1849 Polonya-Macar mltecilerini de burada, Trk modernlemesine yaptklar olumlu katklardan dolay saygyla anmak gerekir. Batdaki dnsel gelimelerden yakinen haberdar olan bu sekin gmen topluluu, Osmanlnn sivil ve asker brokrasisinde nemli hizmetler ifa etmilerdir. Olduka zayf bir dneminde olmasna ramen Osmanlnn, Avusturya ve Rusyann byk basklarna kar kendilerine hayat ve eref garantisi verdii bu insanlar (General Bem/ Murat Paa, Czaikovsky/ Sadk Paa, Vimety/ smail, Zanitsky/ Osman, Borzecky/ Mustafa Celaleddin Paa) Mslman olmular ve byk bir ballkla lkenin kalknmas iin almlardr. 19. yzylda Osmanl dnyasna haritaclk, matematik eitimi, ressamlk vb. birok yenilik bu gmen vatandalarca girmitir. Hatta lber Ortayl, doru bir tespitle ulusalc bir Batllamann da bu evrede baladn syler. Ancak btn bu olumlu gelimelere ramen, modernleme abalarnn, ya hudutsuz bir kendine gven amaznda ya da ar bir gvensizliin yaratt yine hudutsuz bir hayranlk duygusu veya aalk kompleksi ile salksz bir zeminde ve kesintili srelerde gelitiini sylemeliyiz. Olduka uzun ve sancl bir srece gnderme yapan bizdeki modernleme kavram, Batdaki serveni ile ou kez uyumayan temel farkllklar da gsterir. Sorunun asl kaynana inildiinde grlr ki, Avrupadaki modernleme, dnsel bir arka-plan kltrne sahip olduu gibi, pozitif bilimlerdeki srekli ve kararl ilerlemelerin sonucu olarak gelien doal bir srece evrilmiti. Matbaann icadyla bilgi toplumsallam, kitleler aydnlanmt. Mutlakyeti ynetim biimleri ve kilisenin baskc kimlii, bireyleme srecinin ne kt bir dnemde eski itibarn yitirmi idi. Ynetimde kral da olsa, aydnlanm bir kamuoyuna ait saduyu, yaamsal reflekse dnen ynlendirici bir ilev kazanm; yasama ve yrtme organlar zerinde yabana atlmayacak bir nfuza sahip olmutu. Ksaca, Avrupadaki adalama (modernleme), uzun mcadeleler sonucu kazanlm baarlarn doal bir yaam anlayna dntrlm biimiydi ve kendiliinden ileyen, otomatik denetleme dzenekleri gelitiren bir sistem karakteri kazanmt. Dahas bu oluum, sahiplerine refah, maddi g ve zellikle btn Avrupay birletiren bir bilinalt fobisine yani Osmanllara/ Trklere kar cephelerde zaferler de kazandrarak kendini kantlamt; onun iin vazgeilmezdi. Oysa Trk modernlemesi, balangta deien ve gelien dnyay yakalama gibi, biraz da korkunun refakat ettii pratik bir yarar amac tamakta idi ve kurumsal bir nitelik kazanabilmesi iin; kolektif bilin dzeyinin hasletleri ve zlemlerini arketip dzeyinde temsil edecek olan gerek anlamda zaman kurucu (time-binder) kiiliklere ihtiya duymakta idi.
Zaman kurucu (time binder): Aydnlk bir bilinle gemi ve gelecei imdide btnletiren; yaltk ve skk zamanlar btnletirerek yeni bir tarihsellik kuran insan. Zaman kurucu iin tarih, sral bir olaylar silsilesi deil, iinde ekillendiimiz ve gelecei biimlendirdiimiz srekli olular dizgesidir.
30
zet
A M A
Batl anlamdaki ilk eserlerimizi ve bu eserlerin Trk edebiyatndaki yeri ve nemini anlatmak. Tanzimatn edeb ve felsefi yn, Tanzimatn siyasi ve idari balangcndan yaklak 20 yl sonra grlmeye balar. Bu bakmdan 1859 yl, Trk edebiyatndaki yeniden yaplanmann milad saylmaldr. Zira bu tarihten itibaren, yeniliin asl zeminini oluturacak sanat ve dnce alanlarndaki temaslarn rnleri ortaya kar; Mnif Paann Volter, Fenelon ve Fontenelden seilmi felsefi diyaloglar ieren Muheverat- Hikemiyye (1859) adl evirisi ve Yusuf Kamil Paann Fenelonun Telemaque (1859) adl eserini dilimize kazandrmas; yenileme hareketlerinin sigortas saylan dnsel zeminleri oluturacakt. Telemaque evirisi ile ayn yl Ceride-i Havadiste Victor Hugonun Sefilleri Hikaye-i Madurin adyla tefrika edilir. Ahmet Lutfi Efendi, Daniel Defoeun Robenson Cruzoe (1864) adl eserini; Teodor Kasap, Trk edebiyatnda ilk byk tercme romanlardan Monte Cristoyu (1871, 1873), Lesagedan Topal eytan (1872) dilimize kazandrr. Ziya Paann Jean Jack Rousseaunun eitime ynelik dnsel birikimlerini vlgarize bir anlatya dntrd Emil (1870) ve Moliereden Riyann Encam (1881) adl evirilerini de; dnce tozlamasn, alanmasn salayan bu ilk eviriler arasnda sayabiliriz. Tanzimat Dnemini eletirel bir gzle deerlendirmek. Tanzimat hareketi, her eyden nce, yzyllardr sregelen dzensizliin, karmaann etkisiyle yenilmi, ypranm, yaama ynelik gvenini ve giriim gcn yitirmi bir topluma yeni ve zinde bir yaam hamlesi kazandrmay amalyordu; kronikleerek devletin varln tehdit eden dzensizlik yeni bir dzenle son bulacakt. Elbette toplumsal deime ve gelime atlmlarnn sonularn, laboratuarlardaki deney sonular gibi ksa srede ve snrlandrlm, belirli erevelerde de almak olanakszd. Tanzimatla birlikte daha belirgin hale gelen sorunlar, Tanzimatn neden olduu sorunlar deil; yzyllarn birikimiyle oluan ama deien dnyann gndeme getirdii kanlmaz sonular ve vakalar dizgesi idi.
A M A
Tanzimat Dnemi nc yazarlarn ve eserlerinden rnekleri sralamak. Osmanl aydnlar arasnda inasi, aklc bir kavray; dnya ve Tanr ilikilerine kadar tamak isteyen modernist bir ncdr. Akif Paa, muhteris mizacnn ve biraz da kt talihin ne srd; srgn ve azillerle epey ac ekmi, kendi deyimiyle bizar- vcud, dilteng-i hesti ile rencur ve bimar- gama duar olmu bedbaht bir devlet adamdr. Namk Kemalin iradi bir insan tipolojisi yaratmaya ynelik tutumu, katlmc bir ynetim sisteminden yana tavr ve almalar, onu da modernliimizin nclerinden saymamz gerektirmektedir. Ziya Paa da modernleme konusunda zelikle iir ve na makalesi ile nemli katklarda bulunmakla birlikte, kararsz kiilii ve hasis mizac, daha sonra onun bu yoldan dnmesine ve Namk Kemalle yollarnn ayrlmasna neden olacaktr. Sadullah Paa ise air olmaktan ok, 19. yzyl Bat dnyasnn yapt teknolojik hamleler karsnda hayretini gizleyemeyen ve btn bu gelimelerin znesi olarak grd pozitivist dnceyi tazim eden aydn bir Osmanl brokrat kimlii ile karmza kar. Onun 19. Asr adl manzumesi, an ruhunu ok iyi kavradn gstermektedir.
AM A
31
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisinde Tanzimat sanatlar bir arada verilmitir? a) Namk Kemal - inasi - Sadullah Paa b) R. Mahmut Ekrem - A. Tahran - T. Fikret c) Ahmet Mithat - Namk Kemal - Mehmet Rauf d) Ahmet Haim - inasi - Ziya Gkalp e) Ali Bey - A.Vefik Paa - Cenap ehabettin 2. Vatan airi ve toplum hareketlendiricisi olarak da bilinen sanat, Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnn nde gelen isimlerindendir. 1863te Tercme Odasna giren yazar, orada inasi ile tanr. inasinin etkisiyle Bat edebiyatna ynelir. inasi Parise gidince Tasvir-i Efkr gazetesinin ynetimini stlenir. Yukarda tantlan Tanzimat Dnemi sanats aadakilerden hangisidir? a) Abdlhak Hamit Tarhan b) Ziya Paa c) Namk Kemal d) Ahmet Mithat Efendi e) Ali Bey 3. Klasik edebiyat alkanlna hak, hukuk, adalet, hrriyet vb. siyasal ve sosyal dnce kavramlarn getirerek yeni bir z yaratmak istemitir. Modernleme konusunda zellikle iir ve na makalesiyle katk salayarak halk dili ve iirini savunmutur. Yukarda tantlan Tanzimat Dnemi sanats aadakilerden hangisidir? a) Namk Kemal b) Abdlhak Hamit Tarhan c) Ziya Paa d) Ahmet Mithat Efendi e) Sadullah Paa 4. lk a) b) c) d) e) eviri romanmz aadakilerden hangisidir? Telemak Cezmi air Evlenmesi Karabibik Zehra 6. Tarihimizde yaymlanan ilk gazete aadakilerden hangisidir? a) Takvim- i Vekayi b) Tercman- Ahval c) Ceride- i Havadis d) Mecmua- i Mualiim e) Tasvir- i Efkr 7. inasi ilk gazete tecrbesi olan Tercman-i Ahvalden sonra 1862de bir gazete daha kard. Ancak 1864te Avrupaya kaarken gazetenin idaresini Namk Kemale brakt. Yukarda ad geen gazete aadakilerden hangisidir? a) Tercman- Hakikat b) Mizan c) Basiret d) Tasvir- i Efkr e) Muhbir 8. Dnsel ve edeb anlamdaki Tanzimat, bir araylar, sorgulaylar ve hep yeniden olular dnemini iine alan bir sretir ki, inasinin yenilik yolundaki ilk denemelerini yapt tarihte balar. inasinin yenilik yolundaki ilk denemeleri hangi tarihte balamtr? a) 1859 b) 1860 c) 1861 d) 1862 e) 1863 9. Tanzimat Dneminde devlet dzeninin ileyiiyle ilgili bozukluklar gren ve Grp ahkm asr mnharif sdk u selametten ekildik izzet ikbal ile bab- hkmetten diyerek grevinden ekilip millete dnen air aadakilerden hangisidir? a) mer Seyfettin b) Namk Kemal c) inasi d) Yahya Kemal e) Ziya Gkalp 10. Aada verilen yazar-eser eletirmelerinden hangisi yanltr? a) Ziya Paa - Zafername b) Namk Kemal - iir ve na c) Ahmet Mithat - Hasan Mellah d) inasi - Mntahabat-i Ear e) Recaizade Ekrem - Araba Sevdas
5. Aadakilerden hangisi Tanzimat Dnemi sanatlarndan biri deildir? a) Ziya Gkalp b) inasi c) Namk Kemal d) Ziya Paa e) Ahmet Mithat Efendi
32
Okuma Paras
brahim inas Mukaddeme Tercmn- Ahvl, no. 9 Tern-i Evvel 1277 (22 Ekim 1860) Mdam ki bir heyet-i ictimiyyede yaayan halk bunca vezif-i kanuniyye ile mkelleftir, elbette klen ve kalemen kendi vatannn menfiine dair beyn- efkr etmei cmle-i hukk- mktesebesinden addeyler. Eer u mddeya bir sened-i msbit aranlacak olsa, maarif kuvvetiyle zihni alm olan milel-i mtemeddinenin yalnz politika gazetelerini gstermek kifyet edebilir. Bu mebhas, Devlet-i Aliyyece dahi nevam meyyeddir ki, Meclis-i l-i Tanzimatn teekkl srasnda kavnn ve nizmta mteallik levyihin tahriren arz olunmas iin umma mezniyet-i resmiyye verilmiti. Hatt hkmet-i seniyyenin msadesi ile, dhil-i memlik-i Osmniyede tebaa-i gayr-i mslimenin kendi lisnlar zre hl kardklar jurnaller bile, belki hukklarndan ziyadece serbesttir; fakat asl Osmanl gazetelerinin bahsine gelince, gayr-i resm bir varakann devm zre karlmasnda her naslsa imdiye kadar millet-i hkimeden hibir kimse ihtiyr- zahmet etmemitir. Hele krler olsun, sye-i adlet-i seniyyede telf-i mft myesser oldu. yle ki: Bu yolda Trke bir gazetenin neri istidsna dair geenlerde takdm olunan mzekkirenin melini musaddak Meclis-i Maarif-i Ummiyyeden verilen mazbata zerine, Meclis-i Hss- vkel-yi fihmdan dahi keyfiyet istihsn ve ol bbta msaade-i seniyye-i cenab- mlkane yn buyrulmutur. Ve bundan baka her defa karldka bir nshas, lyk olmad hlde huzur-i hmayuna takdim olunmak hussuna irde-i mahssa-i hne tekuben eref-efz-y sudur olmutur. Bu vecihle sbk ve lhk ve lhk sbkna fik olarak zuhra gelen tevikat-i cellenin f-y teekkrnde lisn-i hlimizden mstebn olan aczimizi, cizne umma dahi iln ederiz. mdi, ibu gazete ahval-i dhiliyye ve hriciyyeden mntehap bz havadisi ve maarif-i mtenavvia ile sair mevdd-i nfiaya dair mebahisi ner- beyana vasta olacandan n Tercman- Ahval unvn ile tesmiye olunmak mnasip grld. Tarife hcet olmad zre kelam, ifade-i meram etmee mahsus bir mevhibe-i Kudret olduu misill, en gzel cd-i akl- insn olan kitbet dahi kalemle tasvir-i kelm eylemek fenninden ibarettir; bu itibr-i hakkate mebn, giderek umm halkn kolaylkla anlayabilecei mertebede ibu gazeteyi kaleme almak mltezem olduu dahi makam mnasebeti ile imdiden ihtar olunur. Deil mi Tanrnn ihsn akl kalb lisn Bu ltfu etmelidir fikr kr zikr insn (Byk Trk Klsikleri, C. 9, s. 26)
33

1. a 2. c 3. c 4. a 5. a 6. a 7. d 8. a 9. b 10. b Yantnz doru deilse Modernliin ncleri blmne baknz. Yantnz doru deilse Modernliin ncleri blmne baknz. Yantnz doru deilse Modernliin ncleri blmne baknz. Yantnz doru deilse eviriler blmne baknz. Yantnz doru deilse Modernliin ncleri blmne baknz. Yantnz doru deilse Gazeteler blmne baknz. Yantnz doru deilse Gazeteler blmne baknz. Yantnz doru deilse Tanzimat Ferman blmne baknz. Yantnz doru deilse Modernliin ncleri blmne baknz. Yantnz doru deilse Modernliin ncleri blmne baknz. Louis Althussere gre yeni bir kanon oluturmak isteyen en geni iktidar kurumu olan devletten iktidar olmak isteyen en kk boyuttaki gruplara kadar, red ve tekliflerini yan yana koymak suretiyle yeniyi halka benimsetmeye alan her teebbs, kendisini kabul ettirebilmek, benimsetebilmek iin ncelikle retimsel ideolojik aygttan istifade etmelidir. nk, bir sistem iin verimli bir kurulu dnemi geirmek ve uzun mrl, kalc bir olarak devam edebilmek, ancak toplum bellei zerinde denetim kurmakla mmkn olabilir. Bu nedenle, zihinleri henz eskiye ok fazla bulamam olan gen nesillerin istenildii gibi yetitirilebilmesinde, onlarn her birini iman etmiler olarak sisteme eklemleyebilecek kltrel ve moral deerlerin alanabilmesinde zellikle okula, yani eitime nem verilmesi gerekir. lk zel gazete olan Tercman- Ahvlin 1860 tarihinde kt ve bu yllarda halkn kltr ve eitim dzeyi, okur yazarlk oran hatrlandnda ilk gazetelerin halk eitmek gibi bir misyon zerinde anlatklar fark edilir. Bu, okulun henz tam anlamyla ilevselliini ok da ortaya koyamad devrede onun yerine gazetenin kanon oluturma grevini zerine almas anlamna gelir.

Sra Sizde 1 Bu konuda yazlm birok yaz bulunmaktadr. Mill Eitim Bakanl yaynlar arasnda bulunan bir e-dergi olan Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisinde kan yaz iyi bir rnektir. Kasm 2004, Yl 5, S. 57 Ahmet Cneyt ISSI nn Trk edebiyatnn poplerlemesi srecinde tanzimat dnemi gazetelerinin ilevine dair balkl yazsndan ksa bir blm: Batl Trk edebiyatnn kurulu zemini olan Tanzimat edebiyatm doru biimde temellendirmek isteyen bir aratrmac, bunun iin gazete kavramnn ona sunaca perspektifi kullanmak zorunda kalacaktr. Ahmet Hamdi Tanpnarn Tanzimat edebiyatnn ilk dnemi iin ereve teklif ederken sarf ettii Bu devirde gazete hemen tm yenilii idare eder cmlesini de gazetenin yeni edebiyatn temelinde ok nemli bir ilevi yerine getirdii eklinde okumak gerekir. O halde, gazetelerin temelde sosyal ya da siyasal bakmlardan efkr- amme oluturmak maksadyla kurulmu yayn organlar olduklar hatrlanr ve efkr- amme oluturma almasnn ise esasen bir eit kanon almas demek olduu fark edilirse bu edebiyat tahlil ederken gazetenin nasl anlaml bir aralk/vizyon temin ettii daha iyi anlalr.
Avcolu, Doan (1969), Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn), C. I, Bilgi Yaynevi, Ankara. Berkes, Niyazi (2002), Trkiyede adalama (Yayna hazrlayan: Ahmet Kuya), Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Byk Trk Klasikleri (1988), C. 8, tken Yaynlar, St, stanbul. Byk Trk Klsikleri (1989), C. 9, tken Yaynlar, St, stanbul. nalck, Halil (1943), Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara. Ortayl, lber (1986), Tanzimat Adam ve Tanzimat Toplumu, Trk Siyasal Hayatnn Geliimi (Haz. E. Kalaycolu, A.Y. Sarbay), Beta Yaynlar, stanbul. lken, Hilmi Ziya (1997), Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, lken Yaynlar, stanbul.
3
Amalarmz
19. yzyl kif Paa brahim inasi Namk Kemal Ziya Paa
Bu niteyi tamamladktan sonra; 19. yzylda balayan deiime bal olarak klasik iir anlayndan Batl ve yeni iir anlayna gei srecini anlatabilecek, iirin biim ve ierik ynyle geirdii deiimi tanyabilecek, Yeni iirin nclerini ve iirlerinin zelliklerini kaydedebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sadullah Paa ekil deimeleri eriin deimesi Dil ve slubun deimesi
erik Haritas
EDEBYATIN DEMEYE BALAMASI YENLN BALAMASI VE NCLER DLN, EKLN VE SLUBUN DEMES
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 1 (1. Kuak)
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 1 (1. Kuak)

EDEBYATIN DEMEYE BALAMASI
Tanzimattan sonra Trk edebiyat 1859-1860tan itibaren Bat etkisinde ierikten (muhteva) balayarak nce snrl, sonra da genileyen bir erevede deiir. lk rneklerde, brahim inasi, Ziya Paa ve Namk Kemalin temsil ettii birinci nesilde ekil ve teknik geler eskinin nemli lde devam olarak varln srdrr. Klasik Trk edebiyatnda olduu gibi gazeller, kasideler, murabbalar, ktalar, muhammesler, terci ve terkib-i bentler; tevhitler, mnacatlar, natlar, mersiyeler yazlr. Bununla birlikte, 1839da iln edilen Tanzimat Fermanyla Batya resmen ynelen mparatorlukta pek ok alanda olduu gibi, edebiyat sahasnda da yeni Batl fikirler ve bu fikirlere bal teklifler erevesinde muhtevadan balayarak slup, ekil ve teknikte zamanla nemli deimeler olur. Bu yeni dnemin ilk rneklerinde, eski nazm ekilleriyle teknik zellikler bir sre aynen devam eder. Bunu, airlerin klasik edebiyat eitimiyle yetimi olmalarna balamak doru olur. Dnem iinde yenileme cereyannn yannda, klasik iir geleneinin belirli lde srdn de hesaba katmak gerekir. Klasik anlay dairesinde eser verenler arasnda Osman ems Efendi, Kzm Paa, Leskofal Galip, Hersekli rif Hikmet gibi devrin dikkate deer adlar bulunmaktadr. Klasik iir anlaynn eski kudretiyle olmasa da hl hkmn srdrmesi ve dnem ierisinde bir sre daha gen kuak zerinde etkisini gstermesi edebiyatn iki kol hlinde yrmesine zemin hazrlar. erikte balayan yenilik sonucunda klasik iirin hayal dnyas, tasavvuf unsurlarla rl mazmun sistemi, mistik ak anlay, muhayyel zaman ve mekn tasavvuru zlerek yerini yava yava daha gereki ve aklc yani realist (gereki) ve rasyonalist (aklc) bir anlay ierisinde ekillenen hayata, topluma, insana ve nihayet onun siyasi, kltrel, sosyal alandaki meselelerine brakmaya balar. iirin dnyasna yeni kavram, imge (imaj) ve hayaller girer. Esasen, klasik edebiyatn yaanlan sosyal hayatn ve onun meselelerinin tamamen dnda kaldn sylemek pek mmkn deildir. Klasik Trk edebiyatnda da gnlk hayat ve sosyal meseleleri konu edinen eserler kaleme alnmtr. Fakat, toplumun ve ona ait sorunlarn edebiyatta n plana kmas, dncenin duyguya galip gelecek tarzda edeb eserin bnyesine girmesi, ksacas toplumun eitli sosyal, kltrel, siyasi ve benzeri meselelerinin geni bir ekilde konu olarak ele alnmas, Tanzimat sonrasnda Bat etkisinde gelien Trk edebiyatyla gerekleir.
36
inasinin amac, konuulan Trkeyi yaz dili yapmak ve bu dille edeb eser ortaya koymaktr.
Halk dilinin edebiyat eserinde inasiden sonraki asl temsilcisi Ahmet Mithat Efendidir.
Kenan Akyze gre Edebiyatn sosyal hizmete girmesi, evresindeki her eyle dorudan doruya ilgilenmesi prensibi ile Trk edebiyat, asrlardan beri ilk defa olarak, hayatla yz yze gelir, olaylar ve insanlar olduklar gibi grp gstermeye balar. Bu durum, eski edebiyatn her alandaki soyutluundan kurtuluun, somuta balann ifadesidir. Klasik edebiyatn kaytlar ve klieler dnyasndan kurtulup hayatn karsna aracsz, eli kolu bal olmadan kmaya balayan sanatkr, her eyden evvel, hrriyetini duyar ve tek bana bir ahsiyet olduunu anlar. Bu anlay yeni bir tabiat gr, yeni bir estetik, dorudan doruya hayattan alnan yeni konular takip ederler. Tanzimatn ferdin hrriyeti prensibi ile tam bir uygunluk halinde bulunan sanatnn hrriyeti prensibi, ona tamamyle ahs sentezlerin yani yaratcln kaplarn aar. Klasik edebiyatn klieler ve mazmunlar dnyasndan uzaklamaya balayan edebiyat dilde de yenilie gider. slam medeniyeti (uygarl) dairesinde ekillenen klasik Trk edebiyat, kendine model ald edebiyatlarn dilleri olan Arapann ve Farsann etki alanna girmi, bu iki dilden oka kelime ve terkip almann yannda dilbilgisi kurallarndan da etkilenmitir. Aydn kesimin yzyllar ierisinde kurduu yaz dili btnyle deilse bile bir tarafyla klfetli hl alm; bu da halk ile aydn kesimin arasnda belirli bir dil mesafesinin olumasna yol amtr. Denebilir ki, yenileme hareketi edebiyatta yapaca yenilie dilde vcuda getirmeye balad deimeyle birlikte girer. Yeni dnemde dilin deimesi gerektiine inanan brahim inasi, halkn anlayaca safi Trkeye dayanan bir yaz dili kurmak ve bu dille edeb eser ortaya koymak ister. Fransz htilaliyle ortaya kan meruti idare sisteminin uygulama alanna konduu, halk anlaylarn ve gazeteciliin gelitii bir devirde Pariste yksek renim gren inasinin bu fikirlerden etkilenmesi gayet tabidir. Nitekim, 1859da yazd air Evlenmesine bil-iltizam lisan- vm zre kaleme alnmtr notunu der. Bu da balangtan itibaren inasinin konuulan Trkeyi yaz dili yapmak istediini gsterir. Hatta Mntehabat- Ernda yer alan iirlerin baz msralarna da benzer dipnotu dp safi Trkeyle yazlmtr demesi, halk dilini, konuulan Trkeyi yksek edeb dil hline getirme isteini gsterir mahiyettedir. inasinin dilde yapmak istedii ayklama ve gitmek istedii halk syleyiini sanatkrane slubuna ramen Namk Kemal devam ettirme arzusunda grnr. Bu endie ksmen Ziya Paada da kendini gsterir. Halk dilinin edebiyat eserinde inasiden sonraki asl temsilcisi Ahmet Mithat Efendi olur. Onun says byk yekun tutan hikye ve romanlar halk syleyiinin yannda onun hayatn da geni ekilde yanstan yapda karmza kar. A. H. Tanpnarn ifadesiyle saray istiaresi etrafnda dnen ve nemli bir tarafyla saray edebiyat olan klasik edebiyatn dili de sekin tabakaya hitap eden bir dildi. Tanzimat sonrasnda gelien Bat etkisindeki Trk edebiyatnda deimenin yaand sahalardan biri de dil olur. Saraydan karak yallar, kkleri, mesire ve elence yerlerini, soka konu almaya balayan edebiyatn muhtevasnda kendini gsteren bu deime dilde srer. Buna, asl gayesi hadiselerden ve gelimelerden halk haberdar etmek olan gazete de eklenince yaz dilinde belirli bir sadeleme ve halka ynelme grlr. Artk yaz yazan, edeb eser ortaya koyan sanatkrn hitap ettii kesim yksek zmre olmaktan karak geni halk kitlelerine dnr. Gazetenin bu ynlendirici etkisiyle halk esas alan, sanat ve gsteriten uzak bir dz yaz dili kurulmaya balanr. Bir taraftan da iir dili inasiyle safi Trke arayna girer. lk zel Trke gazete olan gh Efendi ile birlikte kard 22 Ekim 1860 tarihli Tercman- Ahvlin birinci saysnda inasi, dil hakkndaki grlerini yle ifade eder:
3. nite - Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 1 (1. Kuak)
37
Tarife hcet olmad zere kelm, ifde-i meram etmee mahsus bir mevhibei kudret olduu misill, en gzel icd- akl- insn olan hitabet dahi tasvir-i kelm eylemek fenninden ibarettir; bu itibar- hakikate mebn, giderek, umm halkn kolaylkla anlayabilecei mertebede ibu gazeteyi kaleme almak mltezem olduu dahi makam mnasebetiyle imdiden ihtar olunur. Orhan Okaya gre, inasinin makalesinde belirttii umm halkn kolaylkla anlayabilecei dil, Yenileme Dnemi (Tanzimat Dnemi) Trk yazarlarnn ve airlerinin dili olmaya balar. Baar nispeti ise yazara ve eserine gre deierek hikye, iir, roman, tiyatro ve makalelerde kendini gsterir. Kamran Biranda gre dil konusundaki bu gelimede, inasinin Fransadayken tanm olduu dilcilerin ve girmi bulunduu kltrel, edeb mahfillerin etkisi olduu kadar, gerek kendisi zerinde ve gerek dier yenileme dnemi yazarlar zerinde aydnlanma felsefesinin de katks byktr. Hemen her konuda cahil brakld dnlen bir toplumu aydnlatma gayesi tayan aydnlanma filozoflarnn bu tavrnn Trk edebiyatnda karln bulabilmesi iin ncelikle halka ulamay salayacak gazete gibi bir vastaya ve bu halkn anlayabilecei sade bir dile ihtiya duyulur. inaside daha ok fikr boyutta kalan aydnlanma meselesi, A. Mithat Efendide ileri seviyelerde karmza kar. Mithat Efendinin roman veya hikyelerinin kurgularn bir tarafa brakarak, hemen her konuda ansiklopedik bilgiler vermeye kalkmas, bu etkinin belirtisidir. Dnem ierisinde Trk tarihi yannda Trk dili zerinde bilimsel aratrmalar ve baz teklifler de olur. inasinin Trk ata szlerini Durub- Emsl-i Osmaniye (1863) adyla derlemesi bunlardan biridir. Yine onun zerinde uzun yllar alt hlde lm sebebiyle tamamlayamad ve bugne kadar elimize gememi olan bir de Trke szl bulunmaktadr. Tanzimat sonrasnda bilimsel disiplinle Trklk aratrmalarna ynelen ilk yazarlardan biri emsettin Smi (18501904)dir. emsettin Smi, 1881de yaymlanan Lisan- Trk Osman balkl makalesinde Trk dili konusuna bilimsel bir dikkatle eilir. Osmanl diye bir milletin olmadn, bu sebeple Osmanlca diye bir dilin olamayacan, bu dilin adnn Trke olduunu bildirir. Trkenin sadelemesini ve gerek kimliini kazanmasn isteyen yazar, bu grleriyle mer Seyfettinin II. Merutiyet yllarnda balataca Yeni Lisan hareketine de kaynaklk eder. Yenilenme Dnemi ierisinde Trke zerinde duran kiilerden biri de Ahmet Vefik Paa (1823-1891)dr. A. Vefik Paa, Trkenin sadelemesi ve gelimesi yolunda salad katklarn yannda dou lehelerinden (aatayca) szck almak gibi Trkeyi hi de iyi noktaya gtrmeyecek olan bir teklifte bulunur. Btn bu almalar ve uygulamalar yeni bir edebiyatla birlikte yeni bir dilin olumasn salamak iindir. Edebiyatn yenilemesi gibi Trkenin sadelemesi ve yaz dili hline gelmesi de ksa srede gerekleemez. Dilde sadeleme inasinin at yolda, baz kesintilere urayarak, II. Merutiyet Dneminde mill edebiyat cereyanna kadar gelecek ve asl temsilcilerini yetitirecektir. Burada yenilemenin balang dneminde edeb akmlarn yerine de temas etmek gerekecektir. Yenilemenin nclerinin eserleri, Batda ortaya kan edebiyat akmlaryla ykmak iin aba harcadklar klasik Trk edebiyat geleneinin etkisi altnda ekillenir. Bu kuak zerinde klasisizmden natralizme kadar eitli Batl sanat anlaylarnn izlerine rastlanr. Yenilemenin ncs inasinin eserlerinde klasisizmin etkisinden sz etmek mmkndr. Namk Kemalde ise romantik anlay ne kar. Ahmet Mithat Efendinin uzun kalem faaliyeti iinde romantizmden realizme ve natralizme doru genileyen ve gelien bir izgisinin olduu grlr.
38
Kenan Akyze gre 1875 ylna kadar prensip olarak sosyal fayda formlne balanan modern edebiyat, bu tarihten sonra, slup ve konu bakmndan kendisini yava yava Fransz romantizmine kaptrr. Trk edebiyatnn asrlarca sren alkanlklarna da uygun den bu kaptr, nce slupta balar. Nesrinin esasn inasiden almakla beraber, sanatkrane slup kaygs ile ondan ayrlan Namk Kemalin, romanlarndaki tabat ve insan tasvrlerini daha canl ve ekici hale getirebilmek iin romantik slubun ihtiamndan faydalanmaa kalkmas ile balayan bu etki, zamanla, karakterlere, vakalarn kuruluuna ve temalara kadar yayld. 1880den sonraki Trk romannda grlen bz realizm ve natralizm denemelerine ramen, Kemali takip eden Rec-zde Ekrem ve Abdlhak Hmitin de ar basan ahsiyetleri ile bu yeni edebiyat geni lde romantizme bal kalr. Bylece Trk edebiyat yzyllarca bal kald klasik edebiyatn duraan dnyasndan karak Batllamaya balam, eitli sanat anlaylarn ve modalarn izleyerek hareketli ve canl bir alana km olur.
Eski ile Yeni Arasnda: kif Paa

iir merkezli bir edebiyat olan klasik Trk edebiyat, Trklerin slm inan sitemine girmeye balamalarndan yaklak drt yz yl kadar sonra Arap ve Fars edebiyatlarnn etkisi altnda ortak uygarlk dairesinin son byk hamlesi olarak ekillenir.
Bir siyaset adam, yazar ve air olan kif Paa, metafizik karakterli Kaside-i Ademde varla kar yokluu yceltmesiyle iirimize yeni bir tema getirir.
Klasik Trk edebiyat, Trklerin slam inan sitemine girmeye balamalarndan yaklak drt yz yl kadar sonra Arap ve Fars edebiyatlarnn etkisi altnda ortak uygarlk dairesinin son byk hamlesi olarak ekillenir. iir merkezli bu edebiyat, Orta Asya sahasnda 15. yzylda Ali r Nev, Osmanl sahasnda 13.-14. yzylda Yunus Emre, 16. yzylda Fuzul ve Bk, 17. yzylda Nef ve Nb, 18. yzylda Nedim ve eyh Galip gibi byk temsilcilerini yetitirir. Eski edebiyat kendi dairesinde uzun yzyllar kalm, her klasik edebiyat gibi, estetik dnyasn ve kurallar sistemini oluturmutu. 19. yzyln ortalarna kadar yaklak be yz yl ierisinde ayn zevkin ve hayal sisteminin aruz vezniyle kalba dkld yeni bir dil gelitirmiti. Bu dil ve zevk daha ok bakent stanbul etrafnda ekillenir. Ancak, dilden balayarak btn bir hayal dnyas bir iki yeni arayn dnda tekrarlana tekrarlana 19. yzyla kadar gelir. nceki yzyln banda Nedimin mahall unsurlara ve d mekna alan iiri, sonunda eyh Galip ile sebk-i hind slubunun incelmi rneklerinin verilii ile baarl bir izgi yakalar. On dokuzuncu yzyl, klasik edebiyatn kendini yenileyemedii ve gl temsilciler yetitiremedii bir zaman dilimi olur. Yzyln balarnda Enderunlu Vsf ve Enderunlu Fazl, Nedimin yolunu takip ederek mahall hayat incelmi stanbul azyla, yer yer karlkl diyaloglara girierek yanstrlar. Keecizde zzet Mollann sanat yine nceki yzyln glgesinde geer. Ancak, Mihnet Keannda para para da olsa yaanan hayatn gerekliinden baz unsurlar ayrntda kalan yenilikler olarak deerlendirilmelidir. Balangcndan itibaren baland medeniyet dairesi iine kapanan klasik edebiyat btnyle deiime ve yenilemeye kapal deildi. Snrl da olsa, yine ayn dairede kalmak artyla, edeb eserin dnyasna baz yenilikler girebiliyordu. Klasik edebiyat vadisinde eser kaleme alan kif Paa (1787-1845), Tanzimat senelerinde daha ok Tabsra adl dz yaz kitabyla n kazanm bir siyaset adam, yazar ve air olarak belirir. htirasl yaratlnn besledii ktmser ruh hali eserlerine de yansr. Metafizik karakterli Kaside-i Ademde varla kar yokluu yceltmesiyle iirimize yeni bir tema getirir. Ktmser ruh hali, buna bal olarak metafizik buhran sonraki nesli, bata Ziya Paa ile Abdlhak Hmit olmak zere, Tevfik Fikret ve Mehmet kifte aksini bulacaktr. Bu iiriyle o, daha sonra oka rneine rastlayacamz strap eken insann habercisi gibidir:
39
Cn verir deme ende-i sahb-y adem Cevher-i cn m aceb cevher-i mn-y adem em-i imn ile bakdka vcd- ademe Sahn- cennet grnr deme sahr-y adem Galat ettim ne rev cennete tebh etmek Bakadr nimet-i syi-i mev-y adem Tutalm anda da olmu niam- gngn yle muhtc- tenvl mdr l-y adem Kimse incinmedi vazndan zerre kadar Besledi bunca zamn lemi bb-y adem Var ise andadr ancak yoise yoktur yok Rhat istersen eer eyle temenn-y adem Ne gam u gussa ne renc elem bm md Olsa yeste cihn cn ile cy-y adem Yok dedike var olur yok mu garbet bunda Nm- hest mi nedir hall-i muamm-y adem Etse bir kere teltum hep eder kevneyni Garka-i mevc-i fen ci-i dery-y adem M(der-i dehr mev(l(di ki durmaz dourur Der-ken(r etmek iindir an b(b(-y adem arhn evldn batan karr dye-i dehr Etmese terbiye sk sk an ll-y adem
(kif Paa Divanesi, s. 147)
Sade dil ve samimi syleyi iinde hece vezniyle torunu hakknda yazd koma tarzndaki mersiye ise klasik mersiyeden ve halk iirinin adndan farkl oluuyla dikkat eker. Yenileme dneminde bilhassa Recaizade Mahmut Ekrem ile Abdlhak Hmitte bu mersiyenin etkileri kendini gsterecektir. air, klasik anlayn lm sonrasn pek sorgulamayan tavrnn dna karak, kk yata torununun lmnn ruhunda yaratt derin strabn etkisiyle lm ve lm sonrasn sorgulamaya giriir. Yer yer mezarlk leminin iine eilerek, daha nce birka rneine Yunus Emrede rastladmz realist bir bakla orada grdklerini iirin dnyasna tar. Tfl- nzennim unutmam seni Aylar gnler deil gese de yllar Telh-km eyledi firkn beni kar m htrdan o tatl diller Kylamaz iken pmee tenin imdi ne hldedir nzik bedenin Andka glende gonca-dehenin Yansn hm ile kl olsun gller
40
Tagayyrler gelip cism-i semne Dkld m siyh ebr cebne Srma salar yayld m zemne Dald m kokladm snbller Felein knesi yerin buldu mu Gl yanan reng-i ryun soldu mu Acaba rd toprak oldu mu pp ohadm o pamuk eller
(kif Paa Divanesi, s. 178)
kif Paa, kk yataki torununun lm zerine yazd mersiye ile edebiyatmza, sonradan Recaizde Ekrem tarafndan ilenecek olan, ocuk konusunu getirmitir. Encmen-i uar, on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda, hemen yenilemenin banda, klasik zevki srdren airlerin oluturduu bir topluluktur.
Devrinin klasik sanatkrlar zerinde ak tesiri belirmeyen bu manzumelerin inasiden sonra gelen kuaklar zerinde etkisi olduu gzden karlmamaldr. Ayrca mersiyesiyle kif Paa, edebiyatmza, sonradan Recaizde Ekrem tarafndan ilenecek olan, ocuk konusunu da getirir.
Klasik iirin Son Bulumas: Encmen-i uar

On dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda, hemen yenilemenin banda, klasik zevki srdren airler, Encmen-i uar (1861) adyla anlan bir meclis olutururlar. Hersekli rif Hikmet Beyin Aksaraydaki evinde her sal gn toplanan Encmenin amac iir yazmak isteyen genlere yardmc olmaktr. Klasik iir zevkinin hkim olduu meclise eski iir gelenei iindeki devrin ne kan sanatkrlarnn yan sra iir sanatnn banda olan gen airler de katlr. Bu kadro iinde Leskofal Galip, Osman ems, Hersekli rif Hikmet Bey, Kzm Paa, Nevres, brahim Halet Bey, skdarl Hakk Bey, Recaizade Cell, Salih Faik Bey, rfan Paa, Salih Nili, Ziya Bey (Paa) ve Namk Kemal bulunmaktayd. Bu dost meclisinde airler kendi iirlerini okur, bu iirler zerine konuulur. Gen airlerin iirleri genellikle encmenin en gen airi Namk Kemal tarafndan yksek sesle okunur. Usta airler bu iirler hakknda takdir ve tenkitlerini ortaya koyarlar. iir zevki bakmndan sebk-i hind ekoln takip etmeye alan encmenin faaliyeti Salih Nilnin kaleme ald bir hicviye zerine topluluktan karlmas, Ziya Bey (Paa)in mutasarrflk iin Kbrsa gnderilmesi, Leskofal Galipin Trabzonda grevlendirilmesi, skdarl Hakk Beyin cinnet geirmesi, Namk Kemalin bir sre sonra inasi ile tanarak yeni anlaya ynelmesi zerine ksa bir faaliyetten sonra durur. Klasik anlayn iinde sebk-i hind ekol erevesinde kalan ve yeni bir tarz ortaya koyamayan Encmen-i uar mensuplar, iirlerine balk koymalar, nazirecilie nem vermeleri, ortak iirler kaleme almalar, yeni tema arayna girimeleri ve ilerinden bir ksmnn sade Trke syleyiin peine dm olmas ile dikkat eker.
YENLN BALAMASI VE NCLER

Yenileme Dnemi Trk edebiyat, klasik edebiyatn yzyllar boyunca oluturduu estetik prensiplerden hareketle, zaman zaman onun kuvvetli tesiri altnda, zaman zaman da bu etki alanndan uzaklama gayreti iinde Bat edebiyat dorultusunda ekillenmeye balar. Kendine model ald Fransz iirinden hareketle yeni ierik, konu, dil, slup ve ekil araylarnn sonucu olarak ortaya kar. Aslnda bu, hayatn deiik cephelerinde yava yava gelien yeni uygarlk anlaynn rndr. Klasik iirin varln srdrd bir dnemde ortaya kmaya balayan ye-
41
ni anlay, bir sre eskiyle i ie yryecek ve zamanla yeni kimliine kavuacaktr. phesiz yeni anlay eskiyi ksa srede tasfiye ederek yerine gemeyecek, bir mddet eskiyle yeni yan yana gidecektir.
Yeniliin ncs: brahim inasi

iirde ilk deime ierikte balar. Bunu ekil, dil ve sluptaki deimeler takip eder. Bir taraftan yeni tema ve konular ele alnrken, bir taraftan da git gide halkn anlayabilecei bir dilin yolu alr. iirin ieriinde ilk deiiklikler brahim inasinin (1826-1871) eserlerinde belirmeye balar. Maliye renimi grmek iin yirmi yanda gittii Fransada kald sralarda (1849-1854) eitli msteriklerle ve Lamartine gibi sanatkrlarla dostluk kuran inasi, iire yeni ve deiik kelimeleri, kavramlar ve temalar sokar. Onun iirlerinde akl, kanun, hak, adalet, millet, devlet, medeniyet, reis-i cumhur gibi o gne kadar iirde pek rastlanmayan kelime ve kavramlar yer etmeye balar. Namk Kemalin eserleriyle birlikte bu kelime ve kavramlar daha da geniler. Vatan, hrriyet, istikll gibi temler ve kavramlar iirin balca konusu olur. Ziya Paa ise bu yeni muhtevaya metafizik konularla modern kinat anlayn, mtevekkil doulu insann yanna Batl buhran felsefesini ve huzursuzluu getirir. mer Faruk Akn, inasinin iirlerinin en mhim cephesi devrine yeni grler alamak istedii 1855-1857 yllar arasnda Reid Paa iin yazd kasideler ile dini manzumelerinde ortaya koyduu fikr muhtevadr der. air, bu kasidelerinde siyasi, hukuki, sosyal ve felsef fikirlerini ortaya koyar. Bu kasideler birok beyitte klasik edebiyattan, ahsa yer vermeyileri, fikri ne karan deta kk bir makale zellii tamalaryla ayrlr. Mehmet Kaplan, yeni anlayn ilk rneklerinden biri olan inasinin Mnacatn ele ald yazlarnda klasik tevhitlerle yeniler arasndaki farklar zerinde geni bir ekilde durur. Ona gre klasik airler Tanrnn kudretini gstermek iin teferruata inerler, hemen btn mahluklar sayarlard: kz, vaak, ylan, rmcek, ipekbcei, kular, bitkiler, buday, aalar ve iekler, imen; kymetli talar; inci, misk, eker ve bal... Sonra peygamberlerin mucize ve hayatlarndan: sa, Musa, brahim, smail, Sleyman, Zekeriya! Bu varlklardan her biri eski airler iin bir mazmn yapma vesilesi idi Byle olunca da Tanr fikri teferruatn arasnda boulup gidiyordu. inasiye gelince o, her eyden nce, eski mnacatlar dolduran malzeme ynn ayklyor. Tanr fikrini yer yzne ait teferruatla deil, kinatn btnl iinde ortaya koyuyor. Gayesi, sanat gstermekten ziyade Tanr ile kinat arasndaki mnasebeti anlatmaktr. Bundan dolay fikri rten ve datan kelime oyunlarn da brakyor. Minyatre ok benzeyen eski mnacatlarn karsnda inasinin Mnacat sade izgilerle yaplm bir desene benzer. inasinin iire getirdii nemli kavramlardan biri akldr. air, Fransz klasiklerinden ve yaad dnem Fransasnda yaygn olan pozitivist felsefeden hareketle akla ve aklcla nem vermi; onu hayat deerlendirmede birinci sraya alm, btn hayat, hatta Tanry akl yoluyla anlamak ve deerlendirmek isteyen bir anlaya ulamtr. Kaplan, inasinin tutumunu yle yorumluyor: Eskiler iin Tanrnn varl bedih bir hakikattir; bunu ispata kalkmak hem abes, hem de gnahtr. Fakat ns, birdenbire, XVIII. yzyln aklc filozoflarn hatrlatan yle bir msra yazyor: Vahdet-i ztna aklmca ehdet lzm Akl eskiler tarafndan daima aa grlm bir melekedir. Onun Tanry anlamasna imkn yoktur. inasi ise Tanrnn birliine inanmas iin aklnn ehdetine lzm olduunu ileri sryor. Bylece onun iirleriyle klasik anlaytan farkl, yeni bir kinat ve Tanr anlay ortaya kmaya balar.
inasinin iire getirdii nemli kavramlardan biri akldr.
42
Onun iirin ifade alan ierisine sokmaya alt uygarlk (medeniyet) ve merutiyet dncesi, dier dnceleri gibi kaynan dneminin Avrupa hayatnda bulur. Nitekim, Mustafa Reit Paay medeniyet resul ve faziletli insanlarn reis-i cumhuru eklinde deerlendirmesi ve Ey ehali-i fazln res-i cumhur / Rev m kim kalaym ehl-i cehl elinde esr syleyii gelecee dnk birtakm sosyal ve siyasi beklentilerin sezgisini verir. Bu toplum dzeninin rnei Batda meruti sistem olarak mevcuttur. iiri, Batl sosyal ve siyasi fikirlere aan inasinin zerinde durduu yeni kavramlar arasnda kanun, hak ve adalet de nemli bir yer tutar. iirlerinde bu kavramlar ycelterek ngrd ileri toplum modelinin deta programn yapar. Birincisi eviri (tercme) olmak zere Terceme-i Manzume (1859) ve Mntehabt- Er (1862) adl iki kk kitapta toplanan iir tecrbeleri sanat ynyle deilse de yaratt etkiyle yenileme yolunda nemli birer adm olur.
Cokun ve Romantik Vatan airi: Namk Kemal

Klasik iir tecrbesinden sonra brahim inasinin at yolda yryen Namk Kemal (1840-1888), yenilemenin nemli temsilcileri arasnda yer alr. Akn, klasik iir zevkiyle yetien, Encmen-i uar toplantlarna katlan, hatta bir divane oluturacak kadar eski tarz iir yazan Namk Kemalin sanat ve edeb kiilii zerinde klasik iirin 19. yzyldaki nemli temsilcilerinden Leskofal Galipin derin etkisinden sz eder. Encmeni ur mensubu Namk Kemal, 1862de inasi ile tantktan sonra sanatnda deiiklie gider. inden geldii klasik edebiyata bir sre sonra dava adam kimlii ile iddetle kar karak inasinin at yolda Bat tarz bir edebiyatn gelimesi ve yerlemesi iin aba harcar. Ancak, onda klasik edebiyatn, zellikle Leskofal Galip kanadndan gelen tasavvuf hayal dnyas ve estetik yaps uzun yllar etkisini srdrecek, hatta hayatnn sonuna kadar peini brakmayacak, yeninin iinde gizli varln devam ettirecektir. inasi ile tanmasndan bir sre sonra Yeni Osmanllar Cemiyetine de giren Namk Kemal, bylece siyaset alanna da gemi olur. Artk onun yaam edeb araylarla siyasi mcadeleler arasnda geecektir. Bu yaamn bir tarafn da gazetecilik meslei ve sanatndan hi ayrlmayan aksiyoner fikir adaml kimlii oluturacaktr. Namk Kemal, yenileme dnemi Trk iirine vatan, millet, halk, hak, hrriyet, istikll, eitlik gibi kavramlar getiren ve bu konular etrafnda heyecanl bir hatip edasyla yksek sesle haykran devrin gr sesi olur. mparatorluun iinde bulunduu zor artlar, savalarn getirdii byk ykmlar ve toprak kayplar, yksek vatan sevgisinin yaratt heyecan iinde kurtulu areleri arayan airin bir taraftan politik meselelere ynelmesine, sanatn sosyal ve siyasi konulara amasna, dier yandan vatan sevgisini ve kahramanlk duygularn haykrmasna zemin hazrlar. Bu tr iirleri ierisinde ilk bakta Hrriyet Kasidesi, Vatan arks, Vatan Trks, Murabba, Vveyl ile yine ayn temalar etrafnda ekillenen birka gazeli dikkat eker.
SIRA SZDE Yenileme Dnemi Trk iirine vatan, millet, halk, hak, hrriyet, istikll, eitlik gibi kavramlar getiren ve bu konularda yazd eserleriyle halk etkileyen Namk Kemalin sz konusu iirlerini aratrnz, en az birini bulup okuyunuz.
DNELM
Namk Kemal, inasi ile tantktan bir sre sonra sanatnda deiiklie giderek, iinden geldii klasik edebiyata dava adam kimlii ile iddetle kar kar. inasinin at yolda Bat tarz bir edebiyatn gelimesi ve yerlemesi iin aba harcar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Aksiyoner bir dava adam kimlii ile karmza kan airin bu iirleri, Vatan yaS O R U hut Silistre piyesiyle devri iinde ve sonraki bunalml dnemlerde geni halk kitlesi zerinde derin etkiler yapar. Daha nce Mehmet Halis Efendi, Sleyman
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
43
d ve Osman Nevres gibi birka airin kaleminde beliren vatan temi, onun iirleriyle gerek temsilcisine kavuur. Onda vatan fikrinin kazand deerin mcerretten mahhasa (soyuttan somuta) dnd Vveyl iirinde vatan fikri insan imajyla birlemesiyle dikkat eker. Haritada grlm vatan corafyasnn getirdii hayalle birleen yksek heyecan ve lirizm, ittihat- slam fikrine bal bu vatan mistiinin elinde iiri daha da ilgi ekici klar: NefhaI Feminin rengi aksedip tenine Yeni am gle misl olmu nitfyla bak! ne l olmu ! .. Serv-i smin safl gerdenine . O litfetle ol nihl-i revn Giriyor gz yumunca ryma Benziyor, ayn, kendi hlyma. Bu tasavvur dokundu sevdma h byle gezer mi hi cnn ? Gl deil arkasnda kanl kefen ... Sen misin sen misin garb vatan ? .. N e f h a II Bu gzellikte hi bu anda Yakr myd boynuna o kefen? Cisminin her mesm yre iken Tuttun evldn kucanda. Sen gidersen bizi kalr sanma! hedn oldu mevt ile handn Sa kalanlar durur mu hi giryn? Tende ya_tan ziydedir al kan. Syleyen sylesin sen aldanma! Sen gidersen btn helk oluruz Koynuna can atar da hk oluruz... N e f h a III Git, vatan ! Kbede siyha brn Bir kolun Ravza-i Nebye uzat ! Birini Kerbelda Mehede at ! Kinata o heyetinle grn. O temya Hak da k olur. Gze bir lem eyliyor izhr Ki cihandan byk letfeti var. O letfet olunsa ger inkr Mezhebimce demek muvfk olur: A, vatan ! Gsn lhna a ! hedn kar da ortaya sa ! ..
44
N e f h a IV De ki: Y Rab! Bu Hseynindir ! u mbrek Habb-i Znn . u kefensiz yatan ehdnn Kimi Bedrin kimi Huneynindir . Tzelensin mi kanl yreleri ? Mey dklsn m kabr-i Ashba ? Yakr m sanem bu mihrba ? Ha m konsun bedel u mzba ? Dninin kalmasn m bir eseri ? dem evld birtakm cn ... Senden alsn m sr- eytn?
(Namk Kemalin airlii ve Btn iirleri, s. 401-403)
diyen air, mersiye atmosferi iinden inan sistemine ve Tanr fikrine kar. Olduka bunalml bir dnemde yazld anlalan iir, kurtuluu Tanrda arayan ynelile tamamlanr, Namk Kemalin iirinde birbiriyle balantl olan ve hatta bir tarafyla vatan temasna da balayacamz hrriyet, eitlik, meruti ynetim, hak, adalet, hamiyet, millet ve halk kavramlar geni yer tutar. Bu kavramlar bir taraftan politik zeminde devrin ynetim modeliyle, dier yandan vatan temi ve insann kiilik ve varlk problem alanlaryla birleir. Hrriyet Kasidesinde Grp ahkm- asr mnharif sdk u selmetten/ ekildik izzet ikbl ile bb- hkmetten diyen air, politik tercihinin yannda yeni insan tipinin davran tarzn sergiler. iirde insann yksek yaratl zellikleri ile vatan, millet, hamiyet ve halk kavram stn deerler izgisinde birleir. Bunu hrriyet fikri ile adalet ve hak dncesi tamamlar. Benzeri eserlerinde ou kez ortak bilinci temsil yetenei olan biz adna konuan Namk Kemal, vatan kavram etrafnda kitleleri arkasndan srkleyecek stn deerler btn kurmann ve bunlarn etrafnda heyecan yaratmann peindedir. Dnemi iinde klasik zevkin dairesinden tamamen kurtulamam olmasnn; gazel, kaside, kta ve dier klasik nazm ekilleriyle iirler yazmasnn yannda asl Namk Kemali yapan, ona edeb kimliini kazandran bu iirleridir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE airin en nl iirlerinden olan Hrriyet Kasidesini bulup tmn okuyunuz.
DNELM
Ziya Paa, klasik slam felsefesiyleU S O R modern Bat bilimlerini, zellikle astronomiyi baarl bir ekilde birletirdii iiri DKKAT Terci-i Bent ile edeb nn kazanmtr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
DN inasi ile Namk E L M Kemalin yannda klasik edebiyat zevkini nemli lde srdren ve eski ile yeni arasnda gidip gelen zevkiyle Ziya Paa (1825-1880), iirinin tekS O R U nik artlar bakmndan eskiye geni lde bal kalrken, muhtevada yeni fikirlere ve temalara sanatn aar. Duygularyla klasik zevkin dairesinde yer alan, aklyla Batl fikirlereKgitme abas iinde grnen air, Yenileme Dnemi Trk edebiDK AT yatnda gnlyle akl arasndaki tezad derinliine yaayanlardandr. Onun i dnyasnda ortaya kan bu tezat ve atma sanatnda da geni olarak yansma alan SIRA SZDE bulacak, eserinin ikili ekilde yrmesine yol aacaktr. Bu ynyle denebilir ki Ziya Paa, Yenileme Dneminin dalitesini geni olarak yanstan bir sanatkrdr. Encmen-i uarnn nemli airlerinden olan Ziya Paa, dnemi iinde ok AMALARIMIZ sayda iiriyle klasik edebiyatn dikkatleri zerinde toplayan bir temsilcisi olarak belirir. iirlerinin bir ksmnda air, inasinin balatt izgide yeni muhtevann kapsn aralar. TAslP edeb kiiliini yapan eserlerinde, kif Paann kasidesinde K A
Eskiyle Yeni Arasnda Tereddt: Ziya Paa
TELEVZYON
TELEVZYON
45
karlatmz huzursuz, memnun olamayan, tereddtler iinde kvranan, strap eken dramatik insann mistik ve metafizik karakterli endielerini dile getirir. Sadullah Paada da karmza kan bu insan tipi, phesiz bir tarafyla yeni ve Batl bir kimlie sahiptir. Zira, klasik iirde soyut (mcerret) sevgilinin yz vermemesi nedeniyle strap eken insann yerini etiyle, kanyla, kalbiyle ve ruhuyla strap eken insan alr. Namk Kemaldeki da ynelen aksiyoner dava adam bylece onda ie, i insana, insann psikolojik sorunlarna dner. Ziya Paa, edeb hretini yapan Terci-i Benti 1859da yazmtr. Klasik slam felsefesiyle modern Bat bilimlerini, zellikle astronomiyi baarl bir ekilde birletirdii iirine o, Bu krgh- sun aceb dershnedir Her nak bir kitb- lednden ninedir eklinde varla geni bir adan bakan dikkatle girer. air, Terci-i Bentte kinata ve hayata kar zihn bir tavr taknarak birok soru sorar. Fakat bunlara aklyla hibir cevap bulamaz. Her ey ona abes gibi grnr. Fakat o abesi kabul etmektense akln anlama kuvvetinden phe eder. Anlama kuvvetinin ifls hayret halini dourur. Sonuta, Ziya Paa, hayret merhalesinden imana eriir gibi grnrse de manzumenin btn onun bu merhalede asl kaldn gsterir. Kaplan, hayata bedbin bir gzle bakan Ziya Paay ilgilendiren asl meselenin kinatn akllara aknlk veren dzeninden ok, insanlarn durumu, hayatn mantk d, tezatl, strap verici ve kt oluu meselesi olduunu belirtir. Ktnn daima galip gelmesi, iyinin ezilmesi Ziya Paay kukuya drr: Gerdn bir siyb- felket-medrdr Gy iinde dem-i vre dnedir Mnend-i dv beelerin iltikm eyler Khne ribt- dehr aceb iynedir Tahkk olunsa nak- temsl-i kint Ya hb ya hayl yahut bir fesnedir Mncer olur umr- cihn bir nihyete Sayfn itya meyli bahrn haznedir Kesb-i yakne dem iin yoktur ihtiml Her itikd akla gre gibnedir Y Rab nedir bu kemeke-i derd-i ihtiy nsann ihtiyc ki bir lokma nnedir
(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 355-356)
Ziya Paa, deta isyann eiinde konuarak akln kinat ve hayat karsnda aczinden doan -imanla inkr arasndaki- bolukta bir sre kalr. Onun kinat ve hayat karsndaki duygu ve dncelerini phe ve hayret srkler. Hayata ve kinata kar zihn bir tavr taknan air, hayat ve btn varlklar akln szgecinden geirir. Astronomik varlklar ve olaylar Copernic ve Newtondan gelen pozitif bilimlerin asndan grr.
46
Ziya Paa, Terci-i Bentinde kinat ve insan karsnda duyduu aknln, Allahn eserleri karsnda akln idrakteki yetersizliini dile getirir ve tezatlarla rl bir muamma olarak grd hayat karsnda hayret ierisinde kalr. air, her bendin sonunda tekrarlanan vasta beytinde grld gibi, Tanrnn eserleri karsnda akln ciz kaldn ifade eder ve Tanrya snmaktan baka yol bulamaz. Bu eser, bir tarafyla modern Bat bilimine gitmesi, dier yandan klasik Trk edebiyatnda daha nce karlamadmz bir kompozisyon btnl iinde hayat ve kinat sorgulamasyla yenidir. Terci-i Bentte isyann eiinde konuan, fakat onu amaya cesaret edemeyip kurtuluu Tanrya snmada bulan Ziya Paa, 1870te sviredeyken Badatl Rhnin, Sanman bizi kim re-i engr ile mestiz Biz ehl-i harbatdanuz mest-i elestiz matlal Terkib-i Bentine nazre olarak kaleme ald Terkib-i Bentte huzura ermi ve durulmu grnr. Ggn, Terci-i Bentteki fikirler teknik ve estetik itibariyle biraz daha gelimi ve genilemi olarak, burada da kendini hissettirir. der. Tanpnarn temelde adalet kavram zerine kurulan iirde Badatl Rhden gelen harbt nevesini srdrdn syledii airin gsterdii baar Namk Kemal ve Muallim Nci gibi sanatkrlar tarafndan takdirle karlanm ve onun nn pekitirmitir. Bu iirinde o, bir tarafyla insann yazgsn felsef planda dikkatlere sunar: Bir katre ien eme-i pr-fendan Ban alamaz bir dahi brn- beldan sde olam dersen eer gelme cihna Meydna den kurtulamaz seng-i kazdan Sbit-kadem ol merkez-i memn- rzda Vreste olup dire-i havf u recdan Dursun kef-i hkmnde terz-y adlet Havfn var ise mahkeme-i rz- cezdan Her kim ki arar by- vef tab- beerde Benzer ana kim devlet umar zll- hmdan B-baht olann bana bir katresi dmez Brn yerine drr-i Gher yasa semdan Erbb- kemli ekemez nks olanlar Rencde olur dde-i huff ziydan
(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 359)
Ziya Paann devri iinde Dou-Bat tezadn iyi bir ekilde veren, Diyr- kfr gezdim beldeler kneler grdm Dolatm mlk-i slm btn vrneler grdm
47
beytiyle balayan gazeli, aslnda Batyla karlaan Trk aydnnn bu yeni dnya karsndaki amazlarn dile getirir: Diyr- kfr gezdim beldeler kneler grdm Dolatm mlk-i slm btn vrneler grdm Bulundum ben dahi drif-y Bb- lde Feltunu beenmez anda ok dvneler grdm Huzr- ke-i meyhneyi ben grmedim gitti Ne meclisler ne sahblar ne iret-hneler grdm Cihn nmndaki bir maktel-i ma yolum dt Hkmet derler anda bir nice sal-hneler grdm Ziy, demez humr keyfine meyhne-i dehrin Bu iret-gehte ben ok durmadm amma neler grdm
(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 351)
Medeniyet fikri etrafnda gelien gazel, Dounun yklml, khnemilii karsnda Batnn ihtiamn sergilemesi bakmndan yaanan ezilmilik psikolojisini ve ynelmenin gerekli olduu yeni dnyay sezdirir. Fakat, gazelin dou geleneine yaslanan rindne bir syleyile dnyann stne ykselen bir eda ile bitirilii, dier yandan gelenei arayan yan tezatl airin Dou-Bat arasnda i dnyasnn paralanmln gsterir. Harbt Mukaddimesinde ocuk yata halk iiriyle karlat bilgisini veren, hatta iir ve n makalesiyle halk edebiyatn bizim asl edebiyatmz olarak gsteren Ziya Paa, bu alanda bir Trk kaleme almaktan teye gitmeyecektir.
Pozitivizmin ve Bilimin Yceltilmesi: Sadullah Paa

Yenileme abalar ierisinde Sadullah Paann da gayretleri unutulmamaldr. Eserlerinin ou bugn elimizde bulunmayan Sadullah Paa (1838-1891), Tanzimat Dneminin yeniliki fikirlerine ak, Batnn mspet bilimlerine inanm bir devlet adamdr. Edebiyat alannda yaptklarndan ok zihniyet deiiminin temsilcilerinden biri olarak devri iinde ilev stlenir. Edebiyatla da yakndan ilgilenen Sadullah Paa, On Dokuzuncu Asr manzumesiyle dikkatleri zerine toplam, deta devrinin aydnlarnn yneldii Bat dnyasnn temel deerlerini ortaya koymutur: Eriti evc-i kemalata nur- idrakat Yetiti rtbe-i imkana ksm- mmteinat (...) Ne kald eme-i heyvan, ne daru-yu Suhrab Ne kald nsha- efsun, ne hkm-i tlsmyyat (...) Ne kald remil kehanet, ne kald cifriyyat (...) Megarib oldu dirga metli-i irfn Ne kald hret-i Rm u Arab, ne Msr- Hert
48
Zaman zaman- terakki, cihan cihan- ulm Olur mu cehl ile kabil beka-y cemiyyt
(Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi, s. 78-79)
smail Parlatr, bu iirle ilgili olarak u bilgiyi verir: Orta a zihniyeti ve inanlar ile Yeni an gelimelerinin karlatrld bu manzumede air, insan aklnn kudreti zerinde durmakta, batnn msbet bilimlerde kaydettii gelime karsnda dou dnyasnn durumunu etraflca gzler nne sermektedir. Sosyal hayatta hrriyet, eitlik, kanun hakimiyeti ve insan haklarnn gzetilmesi, bilimsel gelimeye ve ilerlemeye yol amtr. Bu itibarla Trk toplumunun da bu gelime ve deimeye ayak uydurmas gerekir. inasinin grleriyle yaknlk gsteren bu dnceleriyle Sadullah Paa, pozitivist zihniyetin de nemli temsilcilerinden biridir. Ayrca onun bata Lamartineden aktard Gl olmak zere Batdan yapt iir evirileri de mevcuttur.
Sadullah Paa, pozitivist zihniyetin de nemli temsilcilerinden biridir.
DLN, EKLN VE SLUBUN DEMES

erikle birlikte iirde dilin, eklin ve slubun deimesi de inasi ile balar. Onun birer deneme olarak deerlendirebileceimiz yeni anlaytaki iir tecrbeleri sanat eseri olarak pek baarl gzkmezse de kendisinden sonra gelenler zerinde brakt etkiyle nemli bir ilev stlenir. Klasik iir geleneini devam ettirmek maksadyla kurulan Encmen-i uar airleri ierisinde yer alan Namk Kemalin, onun Mnacatyla karlatktan sonra sanat anlaynda deimelere gitmesi, bu etkinin snrlarnn ne derecede olduunu gsterir. Eski nazm ekilleri zerinde baz tasarruflar yaplrken Bat edebiyatlarndan yeni ekiller alnmaya balanr. Bir taraftan da sosyal konular ve politik fikirler iirin dnyasna girer. Klasik Trk iirinde nazm ekilleri, snrlar belirlenmi, deimez izgilerle izilmi birer erevedir. airler snrlar nceden izilmi bu erevenin ierisine, snrlar amadan iirlerini yerletirmek durumundaydlar. Eski edebiyatmz ierikte olduu gibi nazm ekilleri bakmndan da snrlyd. Bu snrl ekiller yzyllar boyu airlerimizin duygu ve dnce dnyasn ifade etmesinde arac olmutur. Fakat, XIX. yzyln ortalarna gelindiinde yeni gelimeye balayan medeniyet, sosyal hayat ve hayat anlay yeni ekil araylarn gerekli klmtr. Trk iiri yava yava bir deiikliin ierisine girmeye balar. Bylece klasik iirden belirli lde uzaklamann ve kopmann yaand grlr. Asl itibariyle klasik edebiyatta zlme daha XVIII. yzyldan itibaren balamt. Kendi dairesi ierisinde skp kalan klasik iir, son byk temsilcisi eyh Galipten sonra byk ve orijinal sanat eseri ortaya koyamam; estetik anlayta, dilde ve zevkte zlmeye balamt. XIX. yzyln ilk yarsnda kendini belirli bir ekilde gsteren bu zlme ve deime, yzyln ikinci yarsnda ekilde de grlr. Fatih And bu konuda unlar syler: ekiller ve ekillerin gerektirdii kafiye rgleri zerinde birtakm aksamalar veya uurlu tasarruflar kendisini gsterir. Beyit veya bendlerin say bakmndan arttna veya eksildiine, baz ekillerde fazladan, farkl yapda msra veya beyitler eklendiine, ekillere tahsis edilen konular bakmndan bir genilemeye, kafiye emalarnda gerekleen birtakm deiikliklere ahit oluruz. Klasik Trk iirine ait ekillerde gerekleen deimenin yannda Bat edebiyatlarndan ottova-rima gibi yeni ekiller de girmeye balar. Yeni ekillerin girmesinde de ncln grdmz inasi, bunlar daha ok Batdan yapm olduu evirilerinde kullanr. Onun Lamartinein Meditationsundan Trkeye terc-
49
me ettii Ktalar yannda lh, Mnacat, Eek ile Tilki Hikyesi, Arz- Muhabbet adl manzumelerinde yeni ekil denemelerine giritiini gryoruz. Bu konuda devri iinde inasi yalnz kalmaz. Ayn yllarda Ethem Pertev Paann Victor Hugodan yapt Tfl- Naim evirisi Batdan gelen nazm ekillerinden ottova-rimann ilk rneini oluturur. inasi, klasik iirin kaside eklinde baz deiikliklere gitmi; kasidelerinin nde nesib ksmn kaldrarak dorudan doruya medihte (vgde) bulunmu, birinde de mesnevi nazm eklini kullanmtr. Medih srasnda kulland sfatlarn klasik edebiyatta olduu gibi herkes iin kullanlabilir olmalar anlayndan ayrlarak, medihte bulunduu kiinin zelliklerine gre sfatlar kullanmtr. Eski mazmunlarn yannda yeni mazmunlara yer vermi, yeni bir ifade tarz getirmeye almtr. Mehmet Kaplan, inasinin Trk iirinde yapt yenilii u maddeler altnda gsterir: inasi kendinden nceki Trk iirinden ayr bir iir vcuda getirmitir. Bu iir, muhteva bakmndan eskilerden ayrdr. inasi mncaat ve kasidenin maddelerinde bir tasfiye yapm, yeni fikir temleri kullanmtr. inasinin n plna ald fikirler ve dier maddeler, iinde yaad devrin ileri hkim fikirleridir: Modern kinat gr, demokrasi, aklclk gibi. inasinin iirleri slup bakmndan da yenidir: a) inasi Divan mazmunlarn byk apta terk etmitir. b) plak bir ifade tarz yaratmaa almtr. c) Yeni imajlar bulma yolunu amtr. d) Arapa, Farsa tamlamalar zmee gayret etmi, bilhassa halkn kulland kelime ve ifade tarzlarna kymet vermitir. e) Canl, hareketli, konuma sentaksna yakn bir msra yaps kurmay denemitir. Klasik iirin deimesi yolunda inasinin gazel tarznda kaleme ald Arz- Muhabbet adl kk manzumesi onun yapmak istedii yenilii gsteren iyi bir rnektir: ARZ -I MUHABBET Ei yok bir gzeli sevdi beendi gnlm Kskanr kendi gzmden yine kendi gnlm G(hi hasret iken ol s(neye s(nem kavuur Sanma gnlmde olan derd-i muhabbet savuur Y(seminden bile n(ziktir o boy bos anda Sarmak-v(ri sarlsam eilir ol anda Candan lfet edeli yle civan dilber ile stemem gayrisini h(r u melek olsa bile Mest olup nee-i ehvetle o gzler baylr Serpilince yzne gzyam amm( aylr
(inasi, Btn Eserleri, s. 24)
Ethem Pertev Paann Victor Hugodan yapt Tfl- Naim evirisi Batdan gelen nazm ekillerinden ottovarimann ilk rneini oluturur.
air, gazel nazm eklinden iirine balk koymakla daha batan ayrlr. Sade bir syleyiin iinden dile getirdii ak temas evresinde eski iirin klielemi deimez unsurlarn ayklar, mazmunlar zer, kadna mazmunlarn dnda bir varlk kazandrr.
50
Ziya Paa, iirin dil, ekil ve slubundan ok ieriini yenileyen bir sanatkrdr. Hayalleri ve mazmunlaryla daha ok klasik edebiyatn dairesinde kalr.
iirinin muhtevasnda yenilie giden Namk Kemal, ekil ve slupta fazla deiiklik yapmam, klasik edebiyattan gelen ekillere bal kalm grnr. Ancak, yine de bu ekiller zerinde snrl deiikliklere gitmi, baz iirlerinde ise Batl yeni ekilleri denemitir. Onun Vaveyl, Hill-i Osman, Ukab-nme gibi iirleri bunlar arasnda saylabilir. Says onu bulan kalem tecrbesinde heceyi denemesi de dikkat eker. Her ne kadar bu vezinle yazd manzumelerde pek baar gsterememi ise de sade syleyii arayyla ve yeni iirin gidecei yollardan birini iaret etmesiyle dikkate deer. Bu tr manzumelerinde klasik iirin slubundan uzaklaarak slup ynnden de deiikliklere gider. Dilde ise konuma diline yaklar. Bunun yannda grlen zelliklerini Ggn yle anlatr: inasinin slubunda grlen kuruluk, adeta iskeleti andran takrtl durum da giderilerek; dil fonksiyonel, dinamik, canl bir zellik kazanr. Namk Kemalin yeni dnem dil anlay, slubu; hitabeti esas alan ve hibir eyden ekinmeyen gr bir erkek sesidir. Dncelerinde samimi olduu iin, inaside grlen koyu didaktizm; reticilik, burada yerini vatan ve millet yolunda heyecanla btnleen engin bir lirizme brakr. Bunlarn yan sra, Fransz edebiyatndan ve zellikle iirinden yeni duygular, imajlar, hayaller de Keml bey vastasyla artk iirimize girer. Ziya Paa da Namk Kemal gibi iirin dil, ekil ve slubundan ok muhtevasn yenileyen sanatkrdr. Hayalleri ve mazmunlaryla daha ok klasik edebiyatn dairesinde kalr. Onun kelime kadrosu da geni olarak klasik edebiyattan gelir. Bu alanda inasinin safi Trke yolunda gsterdii titizlii Ziya Paada, hatta Namk Kemalde gremeyiz. Nitekim aaya inasiden aktaracamz Eek ile Tilki manzumesi dnemi iinde onun dilde yapmak istedii yenilii gstermesi bakmndan dikkate deer: EEK LE TLK kt bir ban iinden yola bir yal hmr Nakl iin beldeye yklenmi idi ry-i nigr Derken a karnna bir tilki grnce geldi Byle bir tze zm hasreti barn deldi teki ifteyi att bu yanatka biraz Sonra lkin aradan kalkt btn nz niyz Tilki Gelsem olmaz m huzra a benim aslanm? T yakndan bakaym hsnnze hayranm Dim olsun beyimin sye-i lutf u keremi Gl biter bast yerlerde mbrek kademi Benzer ol ho kokulu kuyruu al miske Koklarm efendim burnuma urmazsa fiske Eyler irfnn m o suhan-g gzler Yakr azna mevzn u mukaff szler! Eek ifrt- netndan anrd der iken. Sanki karpuz kabuu grd yahut tze diken
51
Tilki Cnma iledi gitti bu ferah-nk hava Siz skt etseniz amm yine var baka sef nk blbl iitip namenizi sirkat eder arr belki gelir dinleyene hzn keder! Tilki byle nice diller dkerek zevk etti Eei bir kuyunun bana kadar sevk etti Tilki Burada bir gzel ahur ile yemlik vardr Neyleyim ykle girilmez kaps pek dardr Uyuyup yatma gibi zevk u sef ok anda Anda sakin diilerde o letfet baka Hele bir kere bakn dmeyin amm aka Yaklanca eek yine-i ba bakt Yzn aksin sezerek az suyu pek akt Eek Vk grmedeyim dilber nzik bir ba Tilki arn tez an gelsin size olsun oyna Buraya gel diye feryd ederek tat hmr Kuyudan aks-i sedsn iitip at hmr Tilki Grdnz m sizi imdi ediyorlar davet Bu ziyafette aceb yok mu bana bir hizmet Bunda kalsn yknz tek ininiz siz aa Arkanzdan gelirim olmaa tavla ua Eek att ykn yerlere kendin kuyuya Tilki mrs yedi t ana rahmet okuya
(Btn Eserleri, s. 44-46)
Bu manzumede brahim inasinin klasik edebiyatn halktan kopuk dil anlayn deitirerek edeb sanatlardan olabildiince arndrlm sade bir syleyie gitmek arzusunu buluruz. Onun dil ve slupta at yol, kimi zaman ksmen, kimi zaman da ileri dzeyde izlenerek Trkenin kelime servetinin ne kt, sade syleyii esas alan bir iir dili kurulmaya balanacaktr.
52
zet
A M A
19. yzylda balayan deiime bal olarak klasik iir anlayndan Batl ve yeni iir anlayna gei srecini anlatmak. Edebiyat alanndaki deiime ncelikle medeniyet hayatmzdaki deiimin devam olarak bakmak gerekir. Medeniyet alannda balayan deiim, edebiyat da iine alr. Tanzimattan sonra Trk edebiyat 1859-1860tan itibaren Bat edebiyatn model alarak deiim ierisine girer. Bylece Dou gelenei ierisinde oluturduu klasik edebiyat anlayndan karak farkl bir estetik anlaya ynelir. Dou geleneinin yaanan hayata uzak, soyutlayc, mazmunlarla rl dnya algs zlmeye balar. Onun yerine yaanan hayat, gnlk gelimeleri de iine alan yeni ve modern bir anlay yerlemeye balar. Buna bal olarak insan, evren ve hayat anlay deiim ierisine girer. Fakat, deiim ve bu deiime bal olarak modern iir anlayna gemek kolay olmaz. nk bu bir sre ister. nce insann hayat algs, estetik anlay, varl deerlendiri bakmndan deimesi gerekir. Yenilemenin birinci kua bunu balatmtr. iirin biim ve ierik ynyle geirdii deiimi tanmak. Trk iiri brahim inasinin nclnde Bat iirini rnek alarak yenileme yoluna girdikten sonra modernleme iirin ieriinden balayarak nazm ekillerini, dilini, hayal dnyasn ve dnya algsn iine alr. Bu deiimde evirilerin de rol olur. Trk iiri yeni bir hayal dnyasna kavuurken, iire vatan, hrriyet, adalet gibi yeni temalar girer. Soyut dnya algsnn yerini yaanan hayat almaya balar. Klasik iirin dilinden ve mazmun sisteminden uzaklalarak yaanana hayat ifade edebilecek daha sade syleyie ulalmaya allr. Bat edebiyatlarndan gelen yeni nazm ekilleri denenir. Yenilemeyi balatan ve yrten birinci kuan kaleminde iir, ada grnm kazanmaya balar. Bylece Trk iiri yzyllardr iinde kald Dou uygarl dairesinden karak Bat uygarl dairesine geite ilk adm atm olur.
A M A
Yeni iirin nclerini ve iirlerinin zelliklerini kaydetmek. Yenilemenin balatcs ve yrtcs brahim inasidir. Bir sre sonra brahim inasinin balatt yenilie Namk Kemal ve Ziya Paa da katlr. Trk edebiyatnn Dou medeniyeti dairesinden karak ada bir grnm kazanmasn isteyen inasi, yaanan hayat ifade edebilecek bir edebiyat kurmann peindedir. Bunun iin de o, iirin nce mazmun sistemini, hayal dnyasn zmek istedi. Dili sade sylee yaklatrma abasnda oldu. iiri yaanan hayata ve hatta dnceye, politik fikirlere at. Akl, kanun, hak, adalet, millet, devlet, medeniyet, reis-i cumhur gibi ada kavramlar iire soktu. Yeni ierik ve ekil denemelerine giriti. Onu izleyen Namk Kemal, sanatkrane yksek syleyii brakmadan hrriyet, vatan ve millet sevgisini halka doru yaymada iire grev ykledi. O da inasi gibi ekil ve ierikte yeni uygulamalara giriti. Klasik edebiyatla ban srdren Ziya Paa ise Dou-Bat arasnda lml bir yol tutturdu. iire felsef dnceyi ve metafizik konular tad.
AM A
53
Kendimizi Snayalm
1. Yeni Trk iirindeki deiimler ilk olarak iirin hangi alannda balamtr? a. iirin dilinde b. airin slubunda c. iir trleri ve ekillerinde d. iirin temasnda e. iirin vezninde 2. Aadakilerden hangisi Encmen-i uarnn zelliklerinden biri deildir? a. iirlerine balk koyarlar. b. Klasik anlayn iinde sebk-i hind ekol erevesinde kalrlar. c. Ortak iirler kaleme alrlar. d. Klasik edebiyatn yzyllar boyunca oluturduu estetik prensiplerden hareket ederler. e. Kendilerine Fransz iirinin tema ve ekillerini model alrlar. 3. Aadakilerden hangisi Encmen-i uar airlerinden deildir? a. Namk Kemal b. Ziya Paa c. Leskofal Galip d. inasi e. Hersekli rif Hikmet Bey 4. Aadaki sanatkrlardan hangisi iledii metafizik temalarla eski ile yeni arasnda kabul edilen airimizdir? a. Ziya Paa b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Muallim Naci d. kif Paa e. Namk Kemal 5. Aadakilerden hangisi inasiin iirinin bir zelliidir? a. iirlerinde sosyal konulara yer vermemesi b. iirlerinde sk sk gnlyle akl arasndaki atmay ve strab dile getirmesi c. iire akl, kanun, adalet, medeniyet gibi yeni kavramlar ve temalar getirmesi d. iirlerinde Bat edebiyatnn nazm ekillerine yer vermesi e. iirlerinde klasik iirimizin mazmunlarn savunmas 6. Trk iirine Bat edebiyatnn ekillerinin girmesinin ncln yapan ilk hangi airimizdir? a. Namk Kemal b. inasi c. Ziya Paa d. Muallim Nci e. Recaizde Mahmut Ekrem 7. Eski mazmunlar terk ederek yeni imajlarn yolunu aan airimiz hangisidir? a. Ahmet Him b. Namk Kemal c. inasi d. Recaizade Mahmut Ekrem e. Ziya Paa 8. Aadakilerden hangisi Namk Kemalin iirinin zelliklerinden biri deildir? a. iirinde klasik iirden yararlanmas b. Bat tarz bir edebiyatn gelimesi ve yerlemesi iin aba harcamas c. Trk iirine vatan, millet, halk, hak, hrriyet, istikll, eitlik gibi kavramlar getirmesi d. Sanatn sosyal ve siyasi konulara amas e. iirinin muhtevasnda yenilie gitmi, ancak ekil ve slupta Batl yeni ekilleri denememi olmas 9. inasinin grleriyle yaknlk gsteren ayn zamanda pozitivist zihniyetin de nemli temsilcilerinden biri olan Yenileme Dnemi airi aadakilerden hangisidir? a. kif Paa b. Ziya Paa c. Sadullah Paa d. Hersekli rif Hikmet Bey e. Beir Fuat 10.Dilin ve slubun deimesinde hangi air yol ac olmutur? a. kif Paa b. Namk Kemal c. Ziya Paa d. brahim inasi e. Sadullah Paa
54

1. d 2. e 3. d 4. a 5. c Yantnz doru deilse Dilin eklin ve slubun Deimesi blmne baknz. Yantnz doru deilse Klasik iirin Son Bulumas: Encmen-i uar blmne baknz. Yantnz doru deilse Klasik iirin Son Bulumas: Encmen-i uar blmne baknz. Yantnz doru deilse Eskiyle Yeni Arasnda Tereddt: Ziya Paa blmne baknz. Yantnz doru deilse Yeniliin Balamas ve Yeniliin ncs: brahim inasi blmne baknz. Yantnz doru deilse Yeniliin Balamas ve Yeniliin ncs: brahim inasi blmne baknz. Yantnz doru deilse Dilin, eklin ve slubun Deimesi blmne baknz. Yantnz doru deilse Cokun ve Romantik Vatan airi: Namk Kemal blmne baknz. Yantnz doru deilse Pozitivizmin ve Bilimin Yceltilmesi: Sadullah Paa blmne baknz. Yantnz doru deilse Yeniliin Balamas ve Yeniliin ncs: brahim inasi blmne baknz.

Sra Sizde 1 N. Kemalin pek ok iiri var bu konuda rnek gsterilebilir. te size bir tanesi: Murabba Sdk ile terk edelim her emeli her hevesi Kralm hil ise azmimize ten kafesi nledike eleminden vatann her nefesi Gelin imdda diyor bak budur Allah sesi Bize gayret yakr merhamet Allahndr Hkm-i t ne fakrin ne ehinhndr Dinle ferydn kim terceme-i hndr nledike ne diyor bak vatann her nefesi Mahveder kendini blbl bile hrriyet iin ekilir mi bu bel lem-i pr-mihnet iin Dn iin devlet iin can ekien millet iin Azme hil mi olur mu bu rk ten kafesi Memleket bitti yine bitmedi hl sen ben Bize bu hl ile bizden byk olmaz dmen Dest-i addyz Allah iin ey ehl-i vatan Yetiir terk edelim gayri hev v hevesi
(Ggn, Namk Kemalin airlii ve Btn iirleri, s. 335)
6. b
7. c 8. e 9. c 10. d
Sra Sizde 2 Hrriyet Kasidesi ok uzun bir iirdir. Kitapta yerimiz snrl olduu iin buraya koyamyoruz. Ama siz nder Ggnn kaynakada knyesini verdiimiz kitabndan ya da ulaabildiiniz baka bir kaynaktan iirin tmn bulup okuyabilirsiniz.
55
kif Paa (1997), kif Paa Divanesi, (Haz. M. A. Yekta Sara-M. Fatih And), lm Aratrmalar, nr. 4, stanbul. Akn, mer Faruk (1960), Namk Kemal, slm Ansiklopedisi, cz. 90, stanbul. _______ (1979), inasi, slm Ansiklopedisi, C. 11, stanbul. Akyz, Kenan (1995), Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri I 1860-1923, nklp Kitabevi, stanbul. _______ ( 1970), Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi, nklp Kitabevi, stanbul. Birand, Kamran (1998), Aydnlanma Devri Devlet Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri, Kamran Birand Klliyat, Ankara. Byk Trk Klasikleri (1988), C. 8, tken-St, stanbul. Gariper, Cafer (2005), Akif Paa ve Torunu in Yazd Mersiye zerinde Bir Deerlendirme, H Trkiyat Aratrmalar, Say:3, Gz 2005, s. 51-70. Ggn, nder (1999), Namk Kemalin airlii ve Btn iirleri, Atatrk kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara. Kaplan, Mehmet (1976), Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I, Dergh Yaynlar, stanbul. _______ 1978), iir Tahlilleri I, Dergh Yaynlar, stanbul. Okay, Orhan (1988), Edebiyatmzn Batllamas yhut Yenilemesi, Byk Trk Klasikleri, C. 8, stanbul. inasi (2005), Btn Eserleri, (Haz. smail Parlatr-Nurullah etin), Erkin Kitabevi, Ankara. Tanpnar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, 5. Bask, alayan Kitabevi, stanbul.
4
Amalarmz erik Haritas
Bu niteyi tamamladktan sonra; kinci kuan iir anlaynda yapt deiimi anlatabilecek, Trk iirinin Tanzimat sonras ikinci kuandan Servet-i Fnun Dnemine kadar geirmi olduu deiimi aklayabilecek, Bu dnemlerde yetimi olan airler ve iir sanatlarn tanyabilecek, Tablo alt iir ve dzyaz iiri tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tanzimatn ikinci kua ve iir sanat Tanzimatn nc kua ve iir sanat Recaizade Mahmut Ekrem Muallim Nci Abdlhak Hmit Menemenlizade Mehmet Tahir Mehmet Celal Recep Vahyi
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 2
KNC KUAIN RNN DAYANDII LKELER VE GENEL NTELKLER YENLEMENN KNC KUAI VE TEMSLCLER YENLEMENN NC KUAI: ARA NESL
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 2

KNC KUAIN RNN DAYANDII LKELER VE GENEL NTELKLER
Tanzimat (Yenileme) Dneminin ikinci kua, yeniliin balatcs ve ayn zamanda birinci kua durumundaki airlerin ortaya koyduu yenilii hem daha ileriye gtrr hem de baz ynleriyle onlardan ayrlr. kinci kuak, birinci kuan akla dayal, toplumsal ierikli sanat anlay yerine insann i dnyasndaki duygulanmalarnn arlk kazand bireysel konular ne karan, iirde gzellii esas alan bir sanat anlay gelitirir. Birinci kuan, sanat halk iin grmelerine karlk, onlar, sanat sanat iin grrler. Sanat anlaylarnn merkezine gzellii yerletirmi olmalar byle bir anlaya ynelmelerine zemin hazrlar. Bunda kiisel tercihlerinin yannda balandklar romantizmle II. Abdlhamit dneminin baskc uygulamalar ve ynetim anlay rol oynar. Bu kuan temsilcileri arasnda Recaizade Mahmut Ekrem (1847-1914), Abdlhak Hmit (1852-1937) ve Muallim Nci (1849-1893) yer alr. kinci kuan arkasndan, onlardan devrald yenilii genileterek yaygnlatran Ara Nesil eklinde adlandrlan ok sayda gen airden oluan nc kuak gelir. Onlar da ikinci kuaktan aldklar yenilii, daha geni alana yayarak Servet-i Fnun Dnemine kadar getirirler. Tanzimat sonrasnn birinci kua dilde sadelemeye gitme abasnn yannda iirin biiminden ok ieriinde yenilik yapm, iiri sosyal ve siyasi konulara, ideolojilere, eitli dncelere arac klmt. iirin ieriiyle birlikte eklinde ve slup zelliklerinde nemli deiiklik yapan ikinci kuak, sosyal konularn, ideolojilerin, dnce akmlarnn yerine bireysel konulara ve temalara yer vermeyi seer. Bu da edebiyatn ie kapanmasna, ar duygusal yapya brnmesine yol aar. Birinci kuan iirinde yaygn ekilde karmza kan uygarlk, insanlk, ilerleme, vatan, millet, hrriyet kavramlarnn yerini ikinci kuan iirinde ak, lm, tabiat temalar, metafizik ve mistik araylar alr. Hayatn ierisinde ayrntda kalan kk olaylar ve olgular, nesneler daha ok gzellik ve hayranlk duygusu erevesinde iirletirilir. Klasik edebiyatn soyut dzlemde gelien insan ve nesne algsndan syrlarak tabiat varlklarn ve evreni kefeden air, onun hayranlk uyandran zenginlii karnda aknla kaplr. Artk, zerrelerden gnee kadar her gzel ey iirdir ilkesine balanan air iin sosyal ve siyasi davalar, yerini gzellik duygusuna ve dncesine brakr. Bu dnemde iirin ne olduu, nasl olmas gerektii ve dayand ilkeler zerinde dnceler retilir, tartmalar yaplr.
58
Tanzimat Dnemi Edebiyat-I
kinci kuak, dil ve slup zerinde de durur. Her kelimenin iire giremeyeceini dnen air, her iirin kendine zg syleyi tarznn ve kelime daarcnn, hatta ses dzeninin olduu grne balanr. kinci kuak airlerinin kelime seiminde ve slupta bu kadar titizlenmesine karlk, dilin sadelemesinde ileri adm attklarn sylemek gtr. Henz Trke kelime daarcnn ne kmad, sade syleyiin yerlemedii dnem ierisinde adal dille sanatl, yksek syleyiler belirir. Kimi zaman sade, Trke kelimelerden kurulu syleyilerle de karlalr. Fakat, Arapa ve Farsa kelimelerle tamlamalarn varln srdrd bu dnemde Franszcann etkisi de bunlara eklenince dilde inasinin at yolda gerekli ilerleme kesintiye urar. iirin geliim ve deiim sreci asndan bakldnda bu durum, ikinci kuan, zellikle de Abdlhak Hmitin iiri iin olumlu grnm sergilemez. Bununla birlikte klasik edebiyatn dil zevki, Muallim Nciyi dnda tutmak kaydyla, bu dnemde zlmeye, hatta yklmaya balar. Dil ve slubun yannda Trk iirinin klasik edebiyatn klielemi mazmun/hayal sisteminden kp yeni bir hayal dnyas ve imgelem kurmasnda ikinci kuan abas nemli rol oynar. Namk Kemalin sert bir dille eletirdii klasik edebiyatn hayal dnyas ve mazmunlar nemli lde terk edilmeye, yerine airin grd evreni ve yaad hayat alglayn yanstmaya yarayan imge (imaj) sistemi kurulmaya balanr. Bu imgelemde bireysel alglay, olaylar ve olgular zihin dnyasnda kendi bakyla deerlendiri belirginleir. Muallim Nci, bir tarafyla yine eski hayal dnyasna bal iirler yazar. Fakat, Recaizade Mahmut Ekrem ve zellikle Abdlhak Hmit, dank ilhamyla imgelerini daha ok yaanan hayattan ve tabiattan alr. Bylece iirin Arap ve Fars edebiyatndan gelen, gelenein ierisinde yzyllardr sren hayal dnyas deiim ierisine girer. Gz nnde canlandrlamayan soyut hayaller, yerini gz nnde canlandrlabilen imgelere, somut varlklara brakmaya balar. Sevgili, k olunan soyut varlk olmaktan kmaya, yaanan hayatta karl bulunan varla dnmeye balar. Bu da iirin hayal dnyasnn gereklikle ve tabiat varlklaryla ban kuvvetlendirir. kinci kuak, birinci kuan iiri gereklie ve yaanan hayata yaklatrma giriimini de daha ileriye gtrr. Klasik air, bu dnyada srdrlen hayat kmsemi, soyut dzlemde bir hayat anlay gelitirmiti. Yenilemenin birinci kuayla iir, bu dnyay ve yaanan hayat sanatn merkezine almaya balamt. kinci kuak yaanan olaylar, tabiat varlklarn ve insan iirin dnyasnda geni olarak ifadeye ynelmesiyle birinci kuan at yolu geniletir. airin sevinleri, zntleri, tabiat varlklar karsnda hayranl, bir yaknnn lm, yalnzl, ak daha ok romantik duyu ve dn erevesinde ifade edilmeye allr. Birinci kuan iirin ekli zerinde yapt deiiklikler ikinci kuak tarafndan srdrlr. zelikle Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdlhak Hmit, Bat edebiyatlarndan gelen etkiyle, yeni ekil denemelerine giriir. Kimi iirlerde farkl kafiye dzenini denerler.
SIRA SZDE
Yenilemenin ikinci kuandaki airleri yeni ekil denemelerine girimeye ynlendiren SIRA SZDE en nemli etken ne olabilir?
DNELM YENLEMENN KNC KUAI VE TEMSLCLER
DNELM S O R U
DKKAT
iirde yenilemenin ikinci kuan Recaizade Mahmut Ekrem, Abdlhak HS O R U mit ve Muallim Nci temsil eder. Bu airden Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdlhak Hmit yeniliin temsil edilmesi ve Bat tarz bir edebiyatn kurulmas yolunda Muallim Nciden daha nce gelirler ve ileri anlay temsil etmeleriyle dikDKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
4. nite - Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 2
59
kat ekerler. Bunda sz konusu iki airin kk yatan itibaren Bat tarz eitim alarak yetimeleri, Bat dillerini ocukluk yllarnda renmeleri ve Bat tarz modern bir edebiyatn kurulmas gerektii dncesine balanmalar rol oynar. Eski sisteme bal renim grerek yetien, iir zevki klasik anlay evresinde ekillenen Muallim Nci ise ileri yata Bat dili renmi ve bu sebeple Bat iir anlayyla ge karlamtr. Bu da onun yenilii temsil etmekte ileri bir hamle olmasna engel olmu; snrl yenilikten yana, klasik edebiyat zevkiyle yeni anlay birletirmeye alan lml bir yol tutmasna zemin hazrlamtr.
nc ve Kuramc: Recaizade Mahmut Ekrem

Bu airden ikinci kuan ncs Recaizade Mahmut Ekremdir. O, Tanzimat sonras Trk edebiyatnn ikinci kua ierisinde Abdlhak Hmitle beraber yenilemeyi yrten balca sanatkrlardan biridir. iirle birlikte yk, roman ve eletiri yazarlnn yannda edebiyat kuram (teori) alannda da almalar yapmtr. lkreniminden sonra asker okula verilmi; salnn bozulmas ve hassas bir mizaca sahip olmas sebebiyle bu okuldaki renimini tamamlamadan ayrlmtr. Hariciye Nezaretine memur olarak giren R. Mahmut Ekrem, burada Namk Kemali tanm, onunla yakn dostluk kurmu, Tasvir-i Efkrda yazlarn yaymlamaya balamtr. Nmk Kemalin 1867de Avrupaya kamas zerine gazetenin idaresi ona kalmtr. Devlet grevlerinde bulunan, ur-y Devlet yeliine kadar ykselen R. Mahmut Ekrem, Mekteb-i Mlkiye-i hne ve Mekteb-i Sultan (Galatasaray Lisesi)de edebiyat hocal yapm; yeni yetimekte olan genler zerinde eserleriyle olduu kadar eitimci ynyle de etkili olmutur. Recaizade Mahmut Ekremin Trk edebiyatnn Batl kimlik kazanmasndaki asl roln iir hakkndaki dncelerinde ve yeni yetimekte olan gen sanatkrlar zerindeki etkisinde aramak gerekir. O, Ara Nesil sanatkrlar ile Servet-i Fnunu oluturacak olan genler zerinde srekli ve belirleyici bir etki gcne sahiptir. Nitekim rencisi Ahmet hsann karmakta olduu Servet-i Fnun dergisinin bana Galatasaray Lisesinden rencisi olan Tevfik Fikreti getirerek Trk edebiyatnn Batl kimlik kazanmasnda ileri hamleyi temsil eden Servet-i Fnun topluluunun olumasn salamas da bunu gsterir. Recaizade Mahmut Ekrem, Talim-i Edebiyat kitab ve eitli yazlaryla yeni bir edebiyat, iir anlaynn yerleerek kklemesine almtr. Onun edebiyat, iir zerine dnceleri klasik edebiyattan uzaklaarak Batl ve yeni bir anlayn genler arasnda yaygnlamasnda etkili olur. Dier yandan yenilemenin birinci kuandan da ayrlan anlay gelitirir. Recaizade Mahmut Ekrem, iiri faydaya ve ahlak kurallarna balamaktan yana deildir. O, sanat eserinde gzellii esas alr. Bu ynyle o, edebiyatn retici, faydac ynn ne karan yenilemenin birinci kuandan nemli lde ayrlr. Gzel olan her eyin iirin konusu olduunu syleyerek iirin alann geniletir. Tabiattaki gzellikle sanat eserinin gzellii arasnda mahiyet bakmndan fark grmez. O, edeb eserde, bu arada iirde tr gzellik bulur. Bunlar: Dnce gzellii, Hayal gzellii, Duygu gzelliidir. Bunlardan duygu gzelliini ruhu etkileyici olduu iin dierlerinden stn tutar. Duyguyla dncenin kaynat iirlerin bir derece daha gzel olacaklar grndedir. Duyguyla hayalin iyi birletii iirlerin ise gzelliinin bir kat daha artacan kanaatindedir. Dile getirilen duyguya gre slubun deiecei dncekinci kuan ncs Recaizade Mahmut Ekremdir.
Recaizade Mahmut Ekrem, iirle birlikte yk, roman ve eletiri yazarlnn yannda edebiyat kuram alannda da almalar yapmtr.
R. M. Ekrem, sanat eserinde gzellii esas alr. Bu ynyle o, edebiyatn retici, faydac ynn ne karan yenilemenin birinci kuandan nemli lde ayrlr.
60
sindedir. Ona gre her iirin ll ve kafiyeli olmas gerekmez. Her ll ve kafiyeli sz de iir deildir. Bylece dzyaz iir (mensr iir)in varl kabul edilmi ve iirle nazm birbirinden ayrlm olur. Bu da Ara Nesil ve Servet-i Fnunu kuramsal ve pratik alanda etkileyen bir grtr. iirin konuma dilinden farkl bir dile sahip olmas gerektii grnde olan air, bu dncesiyle iirin gittike konuma dilinden uzaklamasna zemin hazrlar. Recaizade M. Ekrem, dneminin birok airi gibi iir sanatna klasik tarzda yazd gazellerle balar. nceleri, Anlsn yr ile bir yerde mey n ettiim demler Hem n hem beni sermest-i bh ettiim demler Ne gnd pyna hasretle r-ml olduum gnler Ne demdi cism-i nzn der-guu ettiim demler eklinde eski tarzda iirler yazar. Sanat hayatnn balarnda klasik edebiyat erevesinde eser ortaya koymas dnemiyle ilgili bir zelliktir. O dnemde yeni yetien kuaklar klasik edebiyat rnlerini okuyor, o yolda iirler yazyordu. Recaizade M. Ekrem ve Abdlhak Hmit gibi gen sanatkrlar bir sre sonra inasinin nclnde yeni gelimekte olan edebiyat anlaynn dairesine girerler. Bunda ocukluk ve ilk genlik yalarndan itibaren Franszcay renerek yetimi olmalar da rol oynar. O, ilk iir denemelerinden sonra klasik edebiyatn estetik anlayndan yava yava karak yeniliin kapsn aralar. iirin gayesi gzelliktir, diyen air, bu gzellii gereince gerekletirebilmek iin ierikle slup arasnda uyum salamaya alr. Bu da Bir ir-i Muhzin-i Diger balkl iiri, sanat anlayn yanstmann yannda airin varla nasl baktn gsterir: Ey taleb-kr- enfes-i er Eyle dikkatle fevk u zre nazar irdir hep o grdn sr irdir hep o duyduun sesler Ruh-perver.. latf... hzn-ver Yerde bir kz.. semda bir ahter Her biri bir beda-i dier! (...) N-gehn simsiyh olur eflk Hayretinden der skna cihn! Berklerle sehler sad-k... Girih-vz- rad ile lerzn! Arkasndan azm bir tfn! Mustarib halk, nle-ger sbyn! Bu da bir ir-i mdhi-i dier! Arz eder her dakka levh-i afak Sar mor pembe... b-add renk! Hande-ver mucizt- Rabb-i falk Merg-zr klar blendhenk! Her bulut bir nmne-i Ertenk!
61
Bu tem da baka bir ferhenk! Bu da bir ir-i ulv-i dier! (Recaizade M. Ekrem, Btn Eserleri II, s. 309-312) iirden de anlalaca zere air, yerde kz ocuundan gkte yldzlara kadar varlklarn her birinde poetik (iirsel) yan grr. Onun bakyla denizde kayk gezintisi, mezarlk ziyareti, avclarn tuzana dm bir geyiin inleyileri, gnein douu hep iirdir. Bylece air, iirin alann hayata ve tabiat varlklarna doru aarak geniletir. Klasik anlaya bal gazel ve kasideler yazdktan sonra olgunluk dnemi iirlerinde iledii temalarn banda ak, Tanr, tabiat, lm ve mezarlk gelir. Bunlarn yannda ikinci dereceden baka temalar da onun iirindeki yerini alr. Akyze gre, daha ok Alfret de Musset ve Lamartine etkisinde iirler yazan Recaizade M. Ekrem, kk duygulanmalar da dile getirir. Ayrntda kalan inceliklerin melankolik atmosfer ierisinde terennmne ynelir. Tabiat manzaralar, aan bir iek, uan kelebek, duvarda yer alan tablo, znt verici manzara, bir yaknnn kayb duygulanmas iin yeterlidir. Bunun yannda insan hayatnn nemli sorunlar da onun iirinde ifadesini bulur. ocuklarnn lm, onu lm ve Tanr fikriyle kar karya getirir. Fakat, onun iiri byk metafizik rperie ve lirizme almadan kalr. Olu Nijadn gen yata lm zerine yazd h Nijad balkl iiri lm karsnda insann aresizliini dile getirir: Hasret beni cayr cayr yakarken Bedenimde buzdan bir el yryor Hayalin lgn lgn bakarken Kapanas gzm kan bryor (...) Bu ayrlk bana yaman geldi pek, Ruhum hasta, krk kolum kanadm. Ya gel bana, ya oraya beni ek Gzm nru oulcuum, Nijdm! (Recaizade M. Ekrem, Btn Eserleri II, s. 405-406) R. Mahmut Ekremin, olu Nijad yitirdikten sonra yazd bu iirde SIRA SZDE en ok edikkatinizi ken ey nedir? Yeni anlay erevesinde yazlan bu iir, yaanm bir durumu dile getiri, samimi duygularn ifade ediliiyle dikkat eker. Artk air, klasik edebiyatn mazmun S O R dnyasndan km, klie (kalplam) ifadelerinden uzaklamtr. UBuna benzer ekilde oban iirinde de btn basitlii iinde yaanan hayat buluruz: Ovalarda ne ho gezer srler! Sanki onlarla can bulur ovalar. Bir ocuk bir kuzu bulur kovalar, Anas haykrr kuzuysa meler, Arzu ettirir obanln. (...) Sry toplayp gurba karb Yine mevsna ide eder.
DKKAT DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
62
Bu zamandan da istifde eder; Giderek geh firz gh nib smna, zemne nazra-knn Byle demler geer oban bilmez Hafta, ay, yl, esmi-i eyym. Azalp bitse de hayt mdm Neesi, zevki artar eksilmez. Km alr muttasl tabiattan (Recaizade M. Ekrem, Btn Eserleri II, s. 172-174) Onun sanatnn ilerleyen dneminde dilinin sade syleyie ynelmeye, yeni ekiller denemeye, kafiye rgsnde deiiklie gitmeye balad grlr. Bu deiiklikleri Bat edebiyat etkisinde yapar. iirleri Name-i Seher (1871), Ydigr- ebb (1873), Zemzeme I (1883), Zemzeme II (1884), Zemzeme III (1885), Tefekkr (iir-nesir kark olan bu eser Nijd Ekremin sonuna eklenmitir, 1888), Pejmrde (iir-nesir kark, 1895), Nijd Ekrem (Gen yata len olu iin yazdklar, 1910), Nefrn (1916) adl kitaplarnda toplanmtr.
iirde Byk rperi: Abdlhak Hmit Tarhan

iirinin gcnden ok, iir hakkndaki grleriyle yeni kuaklar zerinde etkili olan Recaizade M. Ekremin hemen yannda iir sanatndaki gcyle kendini gsteren ve Trk edebiyatnn yenileerek Batl grnm kazanmasnda etkili olan sanatkr Abdlhak Hmit (1852-1937)tir. Abdlhak Hmit, cokun romantizmine bal olarak dank ilham, dil kurallarn ihlali, slup endiesi tamay, klasik edebiyatn estetiinden nemli lde ayrl, metafizik endieleri, farkl eya ve insan algs getirmesi ve yeni imgelere alan hayal dnyasyla klasik edebiyat gerileten, yenilie zemin hazrlayan air olur. inasiden itibaren gelen yenilik, iir alannda, klasik zevkin karsnda ilk byk baarsn onun kaleminde kazanr. Bunda Batda grd hemen her eyi semeden alyla, ikili tavryla, kural tanmayyla yzyllardr yerlemi olan yapy bozmas rol oynar. Onun sanat yeni bir estetik kurmaktan ok yzyllardr bal olduumuz klasik edebiyatn estetiini ykmasyla belirginleir. Bu da yeni anlaya yer amak konusunda etkili olur. Fazla titizlenmeden, kendisini sk bir disiplin altna almadan iirde yenilii uygulamas onun sanatkr tarafnn yannda yetime tarz ve mizacyla ilgilidir. Devrinin dier airleri gibi klasik anlayla yetien, ilk kalem rnlerini bu yolda veren Abdlhak Hmitin yeni anlaya gemesi g olmamtr. Abdlhak Hmit, Recaizade Mahmut Ekrem gibi kkl ve kltrl bir aileden gelir. inde yetitii geleneksel kltr edinmenin yannda zel dersler almas, ocuk yata Fransaya gitmesi, ilk genlik yllarndan itibaren elilik grevlisi olarak Batda bulunmas onun ufkunun genilemesinde etkili olur. Bunda Batya ak aile evresinden gelmesi etkili olur. Franszcay ocuk yata renen air, yeniliin nclerinden Namk Kemali ve Recaizade M. Ekremi okuduktan sonra yenilie ynelmeye balar. Bu iki airle kurduu dostluk evresinde yeni anlaya bal kalem denemelerine giriir. Sanatn geni lde ilhama ve buna bal olarak armlara brakan Abdlhak Hmit, tabiat, ak, lm ve metafizik konular evresinde iirini kurar. zellikle lm ve metafizik etrafnda onun iiri byk rperi olarak belirginlik kazanr.
63
Onun kr ve ky hayatn anlatt, Fransz romantiklerinin etkisinde yazlan, ilk iir kitab Sahra (1879)da toplanan kalem rnleri Trk iirine geni olarak tabiat sokmas bakmndan Batl yolda yeniliktir. Klasik edebiyatta tabiatn soyut dzlemde ssleyici ge olmaktan pek teye gemedii dnlrse bu tavr, tabiat anlaynn deimeye, d dnyann gereki bir bakla alglanmaya baladn gsterir. Abdlhak Hmitin iir dnyasnda genlik yllarndan itibaren lm temi nemli bir yer tutmaya balar. Ei Fatma Hanmn lm zerine yazd Makber (1885), lm fikri ve metafizik konular etrafnda derinlemesini getirir. Bu uzun metin, eini kaybetmenin strab yannda, lm kendi gerekliinde grmesi bakmndan kif Paann torunu iin yazd Mersiye ve Recaizade M. Ekremin lm temi etrafnda dnen iirleriyle birlikte dlmeye msaittir. Fakat, onlardan daha ileri bir hamledir. Bu tema erevesinde Makbere l ve Hacle de katlr. Uzun bir iir olan Makberde air, u ksa alntda grldi gibi btn metni lm fikri etrafnda kurar: Eyvh! Ne yer, ne yr kald, Gnlm dolu h u zr kald imdi buradayd gitti elden, Gitti ebede gelip ezelden. Ben gittim, o hksr kald, Bir gede trmr kald; Bk o ens-i dilden, eyvh! Beyrutta bir mezar kald. (Abdlhak Hmit Tarhan, Btn iirleri II, s. 45-46) Klasik edebiyatn kafiye dzeninden farkl ekilde dzenlenen bentlerden kurulu bu iir, airin karsnn lm zerine yazlmtr. lm ve mezar fikri zerinde younlaan air, eserinde mersiyeden farkl, yeni bir duyu ve dnle dikkati eker. Farkl ekil uygulamalarnn yannda Makberin klasik mersiyeden ayrlan yan lm kendi gerekliinde dile getirmesidir. len e, paylalan zamana ait armlar, ad, hastal, hastala bal deimeleri ve nihayet lmyle iire girer. lm fikri iire de adn veren mezar zerinde toplanr. Abdlhak Hmitin iirde yapt yeniliklerin yannda nemli taraflarndan biri, Trk edebiyatna geni ekilde felsef iiri getirmi olmasdr. Felsefi iir, hayat ve olaylar evrenle birlikte yorumlayan; varlk ve yokluk, balang ve son, hayat ve lm gibi problemleri insann etrafnda derinlik psikolojisi ierisinde ele alan iirdir. Bu tarz daha nce Ziya Paa Terc-i Bentinde terennm etmi; ancak A. Hmitin iirinde ulam olduu derinlie ulaamamtr. Ziya Paann Terc-i Bentinde insan kinatn sonsuzluu ve lh kudretin yaratcl karsnda ciz bir varlk olarak ele alnm, kinat felket mihveri etrafnda dnen bir deirmen, insan ise bu deirmenin talar altnda yuvarlanan, ezilen avre bir dne olarak deerlendirilmitir. Ziya Paa insan aklnn kinatn muammasn zemeyecei, bu yk tayamayaca kanaatindedir. O, evrenin karsnda akn ve hayrandr. A. Hmite gelince durum deiir. O, insan aklnn dnce alannda ne kadar ykseklere ulaabileceini, ne kadar derinliklere inebileceini eserleriyle ortaya koyar. Bu bakmdan A. Hmit, Trk iirinin ekil ve ierike yenilemesinde, Batllamasnda, metafizik ve felsefi alanda alabildiine zenginlemesi yolunda byk atlmdr.
Farkl ekil uygulamalarnn yannda Makberin klasik mersiyeden ayrlan yan lmn kendi gerekliinde dile getirilmesidir.
Abdlhak Hmit, Trk iirinin ekil ve ierike yenilemesinde, Batllamasnda, metafizik ve felsefi alanda alabildiine zenginlemesi yolunda byk bir atlmdr.
64
Onun iirinin dikkat eken yanlarndan biri iinde kartlklar ve elikileri barndrmasdr. ki duygu ve dnce arasnda blnm zihnin yaratt kartlklar ve elikiler, dneminin aydnlarnn Dou-Bat arasnda yaad ikilik kadar airin mizacyla ilgilidir. iirlerinin dier bir zellii genellikle g anlalr olmasdr. Bu da onun iirinin hayal dnyas, dili, kartlklara dayanan syleyiiyle ilgili bir glk olarak belirmektedir. iirleri Sahra (1879), Divaneliklerim yahut Belde (1885), Bunlar Odur (1885), Makber (1885), l (1885), Hacle (1885), Kahpe yahut Bir Sefilenin Hasbihli (1886) Bldan Bir Ses (1912), Vlidem (1913), lhm- Vatan (1916), Garam (1923), Hep yahut Hi (Kitaplarna girmemi iirleri, 1982) adl kitaplarnda toplanmtr.
Neo-Klasik: Muallim Nci

Tanzimat sonras Trk edebiyatnn ikinci kua ierisinde yer alan Muallim Nci, yetime tarz ve zevk bakmndan klasik edebiyat anlay dairesinde yer alr.
Yenileme Dnemi Trk edebiyatnn iinde Muallim Nci (1849-1893)nin dikkate deer bir yeri vardr. Tanzimat sonras Trk edebiyatnn ikinci kua ierisinde yer alan air, yetime tarz ve zevk bakmndan klasik edebiyat anlay dairesinde yer alr. Ziya Paa gibi klasik iiri iyi bilen, zellikle ekil ve zevk bakmndan bu edebiyata geni olarak dayanan Muallim Nci, tam anlamyla klasik iire bal kalmaz. O, zevk ve ekil bakmndan her ne kadar klasik iire bal grnse de bu estetii aynen srdrme abas iinde olan bir sanatkr deildir. Sanat hayatnn ilerleyen dneminde Bat edebiyatn tandka Bat tecrbesi ve Batl anlay erevesinde klasik iiri yenileme abas ierisinde grnr. Onun iirleri dikkatle incelendiinde klasik Trk iirinden farkl yanlarnn olduu anlalr. Kaplarn yenilemeye snrl olarak aan air, klasik edebiyatla ban bilinli ekilde srdrr. Bu da onun dnemi ierisinde lml, orta bir yol tutturmasna, neo-klasik bir sanatkr kimlii kazanmasna yol aar. Aabeyi ile birlikte Sait Paann yannda mparatorluun eitli vilayetlerini dolaan Muallim Nci, medrese renimi grerek yetiir. ocuk denecek yata iir yazmaya balar. lk iirlerini Varnada on sekiz yanda yaymlayan air, ksa zaman ierisinde hrete kavuur. Klasik edebiyat estetiiyle yetimesi, divan iiri yolunda iirler ortaya koymasn salar. Yetitii yllar, henz klasik iir zevkinin ve anlaynn tamamen ortadan kalkmad bir dnemdir. Kitap, gazete ve dergi yoluyla klasik anlaya bal iirlerin oka yaymland dnem ierisinde yaanmaktadr. inasi ile birlikte yeniliin balad srete klasik anlay hemen ortadan kalkmam; Servet-i Fnun topluluunun kuruluuna kadar varln gl ekilde srdrmtr. Yeniliin inasiden sonra nemli temsilcisi olan ve ayn zamanda klasik edebiyata kar iddetli sava aan Namk Kemal bile zaman zaman gazeller yaymlamaktadr. Muallim Nci, byle bir sanat ortamnda klasik edebiyatn iir tekniine hkimiyeti ve rindane syleyiiyle belirir. Ktalar, gazeller, mnactlar, naatlar yazar. Mesud ve Mesud-i Harabat mahlaslarn kulland bu tr iirlerinde dnya algs daha ok ak ve arap etrafnda kurulur. Hayata yukardan bakma, bo vermilik, bir neeyi srdrme arzusu ve buna elik eden mell duygusu, gereksiz ve skc vnmeler bu iirlerinin ortak zellikleridir. Bununla birlikte zaman zaman zgn (orijinal) syleyilere ulaan air, dnemi iinde dikkate deer kalem rnleri ortaya koyar. Onun aada yer verdiimiz gazeli klasik edebiyatn hayal dnyas ve sanatl syleyiiyle olan ban gsterdii kadar iir sanatndaki gcn de aka ortaya koyar:
65
Gnlme skyi mimr eyledim meyhnede Allah Allah Kbe imr eyledim meyhnede Ol kadar aktm ki ters-zdegnn akna Berke dndm ner-i envr eyledim meyhnede Merkez-i feyzimde oldum mstakr hurd-vr Encm-i akdh seyyr eyledim meyhnede Kbe-i kyun anp n ettiim sgarlar Zemzem-i ekimle ser-r eyledim meyhnede Gel de c--cunu seyr eyle Mesdlerin Baka bir lem be-ddr eyledim meyhnede (Muallim Ncinin iirleri, s. 192) Muallim Ncinin klasik anlay srdrenlerce beenilen bu tr syleyileri, eski anlay yaatt dncesiyle, yenilikiler tarafndan eletirilir. Yeni anlaya yaklaan iirler yazd dnemde de mizacna uygun bu rindane syleyii bilinli ekilde devam ettirir. Muallim Ncinin yeni anlayla klasik anlay birletirmeye alan, hatta yeni anlayn dairesine giren iirleri de vardr. Ancak, o, yeni anlayla ge karlar. Genlik yllarnda stanbulun dnda yaamas dolaysyla aydn evreden uzak bulunmas ve Franszcay ge renmi olmas Bat edebiyatn ge tanmasna yol aar. Bu durum onun kkl bir yenilie gitmesinin nnde engel oluturur. Bununla birlikte air, Bat edebiyatyla klasik zevki birletirme abas iinde orta yolu tutturmaya alr. Cell Tarak, onun ark-garp ayrln deil, sentezini arzulayan bir tavr ierisinde olduunu ne srer. Bat edebiyatn tandktan sonra yeni anlaya bal iirler de yazar. Ayrca Fransz edebiyatndan evirileri de bulunmaktadr. Kuzu, Kebter, Dicle, m- Garbn balkl iirleri yeni yolda yazlm iirlerdir. Bu iirlerinde tema, nazm ekli ve dnya anlay bakmndan eskiden ayrlr. Onun altta yer alan Kuzu balkl iirinden aktardmz dizelerle stte yer alan gazeli karlatrldnda yeni tarzda yazd iirlerdeki deiiklik anlalr: Bilmem u kuzu neden gam alm Her nlesi kalbe d-zendir Feryd ederek koar nedendir Stsz m refksiz mi kalm Ey st kuzusu nedir bu nli Kim oldu sebeb bu infile Mder vererek sana nevle Pehlsunu etmiyor mu bli (Muallim Ncinin iirleri, s. 76) Muallim Nci, bu iiriyle klasik iirin konularnn dna kar. Ak ve sevgili yerine tabiattaki bir varl, kuzuyu konu edinir. Tabiat varlklar ve yaanan hayatn ayrntlar yenilemeyle birlikte Trk iirine girer. Bu tr iirler Muallim Nciden nce Recaizade Mahmut Ekremle Abdlhak Hmitte de grlmeye balanmt. O, R. M. Ekrem ve A. Hmit gibi srarla yeniliki olma abasna girmeyecek, onda yeni anlaya bal iirlerle eski anlaya bal iirler i ie yryecektir.
66
Muallim Ncinin yeniliki iirleri olmasna ramen dneminde daha ok klasik iirin temsilcileri arasnda kabul edilir. Bunda eski-yeni atmalarnda klasik edebiyattan yana olanlarn onun etrafnda kmelenmi olmasnn da rol vardr. Recaizade Mahmut Ekrem-Muallim Nci arasnda her iki airin taraftarlarnn da kart uzun yllar srecek kavgalar onu eskinin savunucusu ve temsilcisi konumuna srkler. O, Recaizade Mahmut Ekremle Abdlhak Hmitin yenileme yolunda gsterdikleri ar uygulamalarn karsnda daha lml bir yol tutturur. Bunda onun klasik edebiyat iinden yenilemek abasnda oluu da rol oynar. Fakat, daha belirleyici sebep, iinden geldii, kendisini ifade edebilecei geni bir alan olarak grd mizacna uygun bu dnya algsnn modernleerek yaayacana olan inancdr. Ancak, Trk edebiyatnn iine girdii deiim sreci Muallim Nciyi hakl karmayacaktr. Yenilik bir sre sonra klasik zevkin ve anlayn karsnda stnln kuracaktr. Deiik trlerde ok sayda kitab yaymlanan Muallim Ncinin iir kitaplar Terkib-bend-i Muallim Nci (1874), te-pre (1883), erre (1884), Frzn (1886), Snble (1890), Mirt- Bedyi (1896) ve Ydigr- Nci (1897)dir.
Yenilemenin kinci Kuanda ekil Deimeleri

Yenilemenin birinci kua nazm eklinde, kafiye dzeninde ve l de baz yeni uygulamalara gitmiti. Bu yeni uygulamalar ikinci kuak tarafndan da srdrlerek daha ileriye gtrlr. Hece ls denenir, Bat edebiyatlarndan alnan nazm ekilleriyle iirler yazlr ve kafiye dzeninde deiikliklere gidilir. Birinci kuaktan Ziya Paa, heceyle iir yazmt. Namk Kemal ise tiyatro eserlerinde yer alan manzum ksmlarda hece denemelerinde bulunur. Abdlhak Hmitten de heceyle bir eser yazmasn ister. Abdlhak Hmitin Nesteren adl tiyatro oyunu bunun zerine yazlr. Namk Kemalden gelen etkiyle Recaizade Mahmut Ekrem de heceyi dener. Fakat, bu lde pek baarl olamazlar. Bununla birlikte hece airlerin yava yava ilgi duymaya balad l olur. Bu konuda Orhan Okay unlar belirtir: Bu arada zellikle Ekrem ve Hmitin aruzu kullanma yolundaki tutumlarndan da sz etmek gerekir. Uygulamada aruza hkim olamayan Ekrem, Takdir-i Elhanda ilk kez, konuya gre vezin seme grn ortaya koyar. Gerekten de bu gr Servet-i Fnun airleri tarafndan benimsenecek ve bata Fikret olmak zere, ilenen konunun zne uygun tefilelerle iir yazma yolu baaryla uygulanacaktr. Hmit ise aruzu tam bir serbest iinde kullanacak, kendince tefileler yaratacak, hatta zellikle manzum tiyatrolarnda canll ve hareketlilii salamak iin deiik yapda vezinler deneyecektir. Onun at bu yolda gene Servet-i Fnun airleri, bata Cenap olmak zere yrmeye devam edeceklerdir. Bunlara ek olarak, Hmitin Bldan Bir Seste vezin kullanlmadn belirtelim..
YENLEMENN NC KUAI: ARA NESL

Yenilemenin ikinci kuandan sonra onlar takip eden Ara Nesil adn verdiimiz nc kuak gelir. Tanzimat sonras birinci ve ikinci kuan takipisi olarak Ara Nesil mensuplar, sz konusu bu iki kuan iirin ekil, slup ve ieriinde yapt yenilii daha da geniletir ve gelitirirler. Bu edeb devrede yeni ekil denemeleri ve yeni temalar da belirir. Bir yandan klasik iirin ekil ve trleri kullanlrken dier yandan Bat edebiyatnn etkisiyle sarma kafiye, apraz kafiye sone ve serbest ekiller denenir. Kafiye rgsne tamamen bal kalmak yerine yer yer iirin yapsna gre yeni uygulamalara giriildii de olur. Serbest mstezat henz Servet-
67
i Fnun teekkl etmeden nce Ara Nesil Dnemi iinde birka airin sayl iirinde deneme alan bulur. Trk iirine Tanzimat sonrasnn ikinci kuayla giren tabiat, Ara Nesil airleri tarafndan gelitirilir ve yaygnlk kazandrlr. Enjambementli msra yaps kullanlmaya ve yeni imgeler iire girmeye balar. Bu dnemde Bat tarz okullarda renim grerek yetien ok sayda gen air ve yazar, Recizade M. Ekrem, Abdlhak Hmit, Samipaazade Sezai ve Muallim Nci tarafndan gelitirilerek getirilen yeni edebiyat anlayna yaygnlk kazandrmlardr. Birinci kuakta , ikinci kuakta drt be isim tarafndan temsil edilen yenilik, bu kuan elinde ksa zamanda genileyerek gen sanatkrlarn kaleminde temsil edilme imknna kavuur. Bunlarn ne kanlar arasnda Menemenlizade Mehmet Thir (1862-1903), Nabizade Nzm (1864-1893), Mehmet Cell (1867-1912), Nigr Hanm (1862-1918), Mustafa Reit (1861-1936), Recep Vahy (1867-1923), Fazl Necip (1863-1932), Mstecbzade smet (1868-1917) gibi isimler yer alr. M. Kaplana gre, yenilemeyi yrten birinci ve ikinci kuan daha ok gazeteye dayanan faaliyetine karlk bu devrede gazeteciliin yerini dergicilik almaya balar. Says elliyi aan derginin yarsndan fazlas edebiyatla ilgilidir. Birok edebiyat dergisi bu kuak tarafndan karlr. Bunlar arasnda fk, sr, Berk, Gayret, Glen, Gne, Hver, Hazine-i Fnun, Hizmet, Maarif, Malmt, Mekteb, Mirat-i lem, Muhit, Musavver, Nilfer, Resimli Gazete gibi ounun yayn hayat birka yl amayan dergilerle Mizn, Saadet, Sabah, Tercman- Hakikat gazetelerini sayabiliriz. Ara Nesil mensuplarnn eser verdii yllar II. Abdlhamitin baskc ynetim dnemine rastlar. Politik konular ve lke sorunlar zerinde grlerini ifade edemeyen sanatkrlar, insann i dnyasnn ifadesine ynelirler. Daha nce Recaizade M. Ekrem ve Abdlhak Hmit ile birlikte bireysel duygular, ince hassasiyetler ne kmaya balamt. Ara Nesil mensuplarnda bu durum daha da genileyerek srer ve Servet-i Fnuna intikal eder. Mehmet Kaplan, nc kuakla ilgili olarak Mehmed Cell ile Mustafa Reid, Servet-i Fnun edebiyatnda yaygn bir hastalk halini alan santimantalizmin gze batan nclerindendir. der. Sz konusu kuak, birok bakmdan Recaizade M. Ekrem, Abdlhak Hmit ve Muallim Nci ekolnn devamcsdr. kinci kuak gibi sosyal faydac deil, sanat merkezli bir bak as gelitirmilerdir. Byk davalarn, toplumsal sorunlarn yerine gnlk, kk duygulanmalarn iirini yazmlardr. Eserlerinde retici olmak endiesinden syrlarak estetik kaygy ne karmlardr. nk devre hkim olan Talim-i Edebiyat yazarnn dnceleriyle Abdlhak Hmitin ve Muallim Ncinin iir sanatdr. Ara Nesil mensuplarnn bir edeb toplulukta grlen lde belirli prensipler etrafnda hareket ettiini dnmek yanl olur. Bu kua oluturan sanatkrlar arasnda belirli ortak noktalar var ise de ayrlan taraflar da mevcuttur. Dnem ierisinde snrlarnn kesin olmad ve birinden dierine geiin kolaylk gsterdii yneliten sz etmek mmkndr:
Klasik Edebiyat Srdrmek steyenler

erif Akta, bu grupta deerlendireceimiz airler iin yle der: Muhafazakrlarn (eski taraftarlarnn) edeb sahadaki faaliyetleri, Divan Edebiyatna, daha yerinde bir ifadeyle Edebiyat- Kadmeye ait zevki devam ettirme gayretinden ibarettir. Bir bakma bunlarn muhatab, geni mnsyla Tanzimattan evvelki hayat tarzn srdrmek iin gayret sarf edenlerdir. Giyinileri, insan mnasebetle-
68
ri, hatt kinata baklar o zevkin devamdr. Ancak hareket ve heyecan kabiliyetini kaybetmi olan bu zevki devam ettirmeye alanlarda bariz ekilde bir danklk, bir derbederlik grlr. Bunun sebebini itima yapda meydana gelen deiiklikte, zevkte grlen zlmede aramak gerekir. Eskiyi srdrmek isteyenler arasnda eyh Vasfi, Elhac brahim Efendi, Hoca Hayret Efendi, Mehmet Salah, Muallim Feyz ve Ali Ruhyi de saymak gerekir. Yaama tarz ve hayat anlay bakmndan eskinin temsilcisi durumundaki bu airler, yeniliin yerlemeye balad bir dnemde klasik edebiyattan gelen zevk ve alkanlklarla yenilemenin karsnda yer alrlar. Klasik kltrn, zihniyetin ve zevkin birer zayf temsilcisi durumunda olan bu sanatkrlar, eserlerinden ok giritikleri tartmalarla ve eletiri yazlaryla dikkatleri zerlerinde toplarlar. Eskiyi reddetmeden, eskiyle yeni arasnda bir denge kurmaya alan Muallim Ncinin etrafnda kmelenme yoluna gitmek ve Muallim Nciyi eskinin temsilcisi durumuna srklemek isterler. Ortaya koyduklar sanat eserlerinden ziyade, yeni anlayn karsnda sert tenkiti tavrlaryla yenileme hareketinin kontroll ve dikkatli yrtlmesinde etkili olmu grnmektedirler. Klasik zevkin tamamen ortadan kalkmad bu devrede gen sanatkrlarn klasik zevki yanstan eserler kaleme alarak sanat hayatna adm atarlar. Bu, yalnzca Ara Nesil mensuplaryla snrl kalmaz. leride Servet-i Fnun topluluunu oluturacak olan Cenap ahabettin, Tevfik Fikret gibi gen sanatkrlar iin de byledir. Bu ynleriyle hemen hemen Servet-i Fnun topluluu teekkl edene kadar sz konusu topluluk mensuplar birer Ara Nesil sanatkr zellii gsterir. Servet-i Fnunun nclerinden biri durumundaki Cenap ahabettin Hazine-i Fnun ve Mektep gibi dergilerde eyh Vasfye ve baka airlere nazireler yazar; Tevfik Fikret, Muallim Nci-Muallim Feyz yolunun izleyicisi olarak gazeller, tevhitler kaleme alr ve eyh Vasfye, Mualim Nciye nazireler yazar.
Eski ile Yeni Arasnda Yer Alanlar

Bu grupta deerlendirebileceklerimiz dnem ierisinde yenilii ileri seviyede temsil eden Recaizade M. Ekrem ve Abdlhak Hmitten gelecek etkiye ak olmakla birlikte daha ok Muallim Nci dairesinde yer alan veya bu daireye yaklaan yazar ve airlerdir. Klasik zevke, dil ve slup zelliklerine, hatta ekil ve kalplara nemli lde bal kalrlar. Bunun yannda Bat edebiyatlarndan gelen tesire de sanatlarn ak tutarlar. Bir bakma sentezci anlayla eskinin zerine yeni unsurlar ekleyerek eskiyi kendi ierisinde yenileme abas ierisinde grnrler. Muallim Ncinin Dou-Bat ayrm yapmadan ve taklide dmeden baka edebiyatlardan faydalanmak gerektii fikri dnem ierisinde etki payna sahiptir. Onun aheng-i mill kelime grubuyla ifade ettii mill bir syleyi ve terkip aray iinde olduu sezilir. Edebiyatta intihle kar kan Ahmet Rsimde bu hassasiyet daha belirgin hl alr. Batllar gibi dnp Trk gibi yazmay, sosyal artlarmza, det ve geleneklerimize uygun bir edebiyat kurmay ngrr. Ahmet Rsimin devri ierisinde mutavassitn kelimesiyle karlamaya alt bu anlay ve tavr gelitiren sanatkrlar bu grup ierisinde deerlendirmek mmkndr. Onlar, yenilemede arla dmeden lml, orta bir yol takip etmek isterler. Ziya Paa-Ahmet MithatMuallim Nci izgisi zerinden gelerek Ahmet Rsim, Ali Kemal, Recep Vahy gibi isimleri bu gruba dahil edebiliriz. Bunlar, Avrupa tarzda yenilii ileri seviyede uygulama alanna gtrmek isteyen sanatkrlar ve gruplar karsnda daha lml ve mill anlay temsil etmeleri, eletiri yazlar yazmalar ile dikkat ekerler.
69
Edebiyatmzda eski ile yeni Servet-i Fnuna dek birlikte, i ie yryecektir.
Bu dnemin zelliklerinden biri eskiyle yeniliin i ie yrmesidir. Bir sanatkrda hem eski, hem de yeni syleyi grlebiliyor, bazen bu zellik ayn eserde kendini ortaya koyabiliyordu. Yeniliki sanatkrlar slup, ekil ve ierikte birtakm yeni uygulamalara srarla giderken dier yandan nazire, tahmis, miraciye gibi klasik edebiyat tarznda eserler kaleme alyorlard. Bir yandan air yaad ak sevgilinin ismini de vererek ifade alanna tarken, dier taraftan gazeller kaleme alnyor, bu gazellerde gl-blbl ak soyut ekilde terennm ediliyordu. Bu dnemde eski, yeninin peini hi brakmaz. Edebiyatmzda yeninin balangcndan Servet-i Fnuna kadar eski ile yeni hep i ie birlikte yryecektir. Kaplan, Ara Nesil airlerince Trk edebiyatnn gerek duyu tarz, gerek slup sahasnda, deta edebiyatmzn ehresini deitirecek faaliyetlerine sahne olduunu ne srer.
Yenilikiler
Dnem ierisinde yenilii ileri dzeyde temsil etmek ve daha ileriye gtrmek isteyenlere de rastlanr. Bu sanatkrlar Recaizade M. Ekrem-Abdlhak Hmit ekolne balanan gen isimlerdir. Servet-i Fnunu hazrlayan grup, bu sanatkrlardan oluur. Trk edebiyatnn Batl mahiyet kazanmasnda, ekil ve muhteva zelliklerinin deimesinde, yeni bir duyu tarznn olumasnda youn aba gsterirler. Ancak, bu Batllama abas ne kadar ileri dzeyde yrtlmek istense de klasik kltrn hayal dnyasndan ve zevkinden btnyle uzaklald ve yepyeni bir edebiyatn ortaya konduu sylenemez. Burada dikkat edilecek nokta, gen sanatkrlarn Recaizade M. Ekrem ve Abdlhak Hmit gibi nclerden hareketle, Bat edebiyatlarn model alarak yeniliin etrafn bilinli ekilde geniletmeye almalardr. Yaadklar ve eser verdikleri dnemin koullar da buna olduka uygundur. stat Recaizade Mahmut Ekrem, iir hakkndaki grleri; dahi-i zm unvanyla anlan Abdlhak Hmit, Sahr (1878), Belde (1885) Makber (1885) ve tiyatro eserleriyle edeb devre zerinde hkimiyetini kurmutu. Bu dnemde oalmaya balayan modern okullarda Bat dillerini iyi ekilde ve erken yalarda renmi olan gen sanatkrlarn yenilii geniletme ve ileriye gtrme abalar iin zemin olumutu. Ara Nesil mensuplarnn faaliyetleri ierisinde eviri nemli yer tutar. eviri faaliyetinin youn olarak yrtld bu dnemde yalnzca Bat dillerinden edeb eserlerin Trkeye aktarlmasyla yetinilmez. Ayrca Arapadan ve Farsadan da evirilerde bulunulur. 1859da inasinin ve Mnif Paann Franszcadan yapt evirilerle balayan faaliyet asl gelimesini Ara Nesil dneminde idrak eder. Ltin, Leh, Flander (Belika), Danimarka, Amerika ve Rus edebiyatlarndan ilk edeb eviriler bu yllarda gerekletirilir. Bat dillerinden yaplan eviriler yeni temalarn girmesinde etkili olmasnn yannda, yeni slubun olumasn da hazrlayan etkenlerdendir. nk evirilerde temalara gsterilen nemin yannda slup da titizlikle ilenmeye balanr. evirilerdeki bu slup aray iirde konuma sentaksnn gelimesini salar. Tanzimat sonras birinci ve ikinci kuan takipisi olarak Ara Nesil mensuplar, sz konusu bu iki kuan, iirin ekil, slup ve muhtevasnda yapt yenilii daha da geniletir ve gelitirirler. Bu edeb devrede yeni ekil denemeleri ve yeni temalar belirir. Bir yandan klasik iirin ekil ve trleri kullanlrken dier yandan Bat edebiyatnn tesiriyle sarma kafiye, apraz kafiye, sone ve serbest ekiller denenir. Kafiye rgsne tamamen bal kalmak yerine yer yer iirin yapsna gre yeni uygulamalara giriildii olur. Necat Birinci, serbest mstezatn henz Servet-i Fnun teekkl etmeden nce bu dnem ierisinde Tevfik Fikret, smail Safa, Menemenlizade Mehmet Thir gibi birka airin sayl iirinde denendiini belirtir.
70
Yenilikilerde romantizmden gelen ar duygululuk ak iirlerinde kendini gsterir.
Bu dnemde air, bir yandan ince duygular hiss bir syleyile ifadelendirmeye alrken dier yandan hayatn basit ve yaanan gerekliini ifade alanna tar. Bu da insann i dnyasnn ve tabiatn ne kmasn getirir. iirin sentaks deimeye, diyalog ve konuma slubu yaygnlamaya balar. Bu tr ifadelerde airane yksek syleyi ou kez geri plna der, hayatn gereki taraf yanstlmaya allr. Ara Nesil mensuplarnn iirlerinde Servet-i Fnun airlerince daha sonra yaygn hle getirilecek olan enjambantl cmlelere de rastlanr. Bunda Bat dillerinden yaplan evirilerin rol oynadn syleyebiliriz. inasinin, Ethem Pertev Paann ve Abdlhak Hmitin uygulamalarndan sonra kafiyeyi de klasik iirin ayrntl ve sk kaytlarndan nc kuak zer. Kafiye, nce sk aralklarla tekrarlanan bir unsur olmaktan kar. Baz dizeleri kafiyesiz braklr. Deiik trden kelimeler birbirleriyle kafiyelendirilir. Bu yeniliklerin iinde nemli bir deiiklik de kafiye seslerinin ekil birliinin ihmal edilip fonetik benzerliklerin zerine kurulmas, yani gze gre deil de kulaa gre tanzim edilmesi olur. Bylece klasik edebiyatn yzyllardr srdrd kafiye anlay zlr. Ara Nesil sanatkrlar Yenileme Dnemi ikinci kuann bir devam olarak eserlerinde daha ok bireysel temalar ilerler. Abdlhak Hmit ve Recaizade M. Ekremden geen bireysel hassasiyet ve santimantalizmi yeni temlerle gelitirme yoluna giderler. Bunun yannda daha snrl planda felsef-hikem manzumelere, tarih ve sava konulu kahramanlk iirlerine, sosyal ierikli rnler de yazarlar. iirde yer tutan temalardan biri de tabiattr. Ayrca hayatn iinde yer alan kk nesneler ve onlara ynelik dikkatler sanatkrane hassasiyetle birleerek iirin dnyasna girer. Klasik edebiyattan gelen tevhit, naat ve mnacata bal din-tasavvuf konular azalarak varln srdrr. Bireysel temalardan ak ve lm iirin asl temalardr. Bunun yannda verem, hzn, gzya, yaama sevinci, ev hayat birer tema veya konu olarak belirir. air, bazen kendi varln, yaama tarzn ve skntlarn iirin konusuna dntrr. Ak temi, oka ele alnan temlerdendir. Ara Nesil airlerinin iirin dier unsurlarnda olduu gibi temada da ikilii srdrdne; bir taraftan eskiye bal kalrken, dier yandan da yeni tarzda manzumeler kaleme alrlar. Romantizmden gelen ar duygululuk ak iirlerinde kendini gsterir. Yenileme Dnemi Trk iirinde muhtevada balayan deime lm grnde de varln srdrr. Deien insanla birlikte medeniyet ve hayat da deiikliin ierisine girer. Bir yandan klasik dnemden gelen anlay varln devam ettirmeye alrken dier yandan lm, divan ve halk iirinde kazanm olduu anlamn dnda yeni anlay evresinde ekillenerek farkl bir mahiyet almaya balar. air, lmn mahiyetini ve esrarn sorgulamaya giriir. Abdlhak Hmit ve Muallim Nci ile mezarl kefeden iirdeki bu duygu hli, Ara Nesil mensuplarnn eserlerinde de yanksn bulur. len sevgilinin veya annenin, kz kardein varlnn somutlat mezar etrafnda Kitbe-i Seng-i Mezr bal altnda lm temini ileyen birok iir yazlr.
Tablo Alt iir

M. Kayahan zgln belirttii gibi, ilk rneklerine Mirt-i lem dergisinde rastlanan, Recaizade M. Ekremin Kelebek ve Hseyin Himin Kocakar ve Kedi iiriyle balayan, Muallim Nci ve M. Faikin de katlmasyla genileyen tablo iin iir, bir baka syleyile tablo alt iir modas, Ara Nesil mensuplarnca rabet edilen bir yol olur. iirin yannda kk yk ve sanatl dzyazlarn da yazld bu tablolar, daha ok tabiat tasvirleri ve ocuk resimleri olarak belirir. Havada
71
uan kelebek, bahede am iek, aaca konan ku, diki diken veya kitap okuyan gen kz resmi airin ilhamn besler. Bazen gazete ve dergilerde yaymlanan edeb eserin konusuna uygun den resimler de konduu olur. Dnemin gazete ve dergilerinin nemli bir ksmnn resim basacak teknie ulam olmas bu modann yaygnlamasn hzlandrr. Sanatkrlar iin karlatklar herhangi bir resim, hatta daha sonralar fotoraf ilham kayna hline dnr. Sanatkr, ressamn frasnda ifadesini bulan tablodaki tasviri kendi i dnyasndan geirerek iir eklinde ifade etmeye giriir. Esasen Recaizade M. Ekrem hassasiyetinden gelerek daha da incelmi bir duyua ulaan Ara Nesil sanatkrlarnn ou iin bu durum olduka uygun der. Menemenlizade Thir, Mehmet Cell gibi ok sayda airde tablo alt iire rastlanr. Bunlardan Menemenlizde Mehmet Thirin onun zerinde, Mehmet Cellin otuzu aan sayda tablo alt iiri kaleme alm olduunu dnlrse dnem ierisinde bu modann nasl yaygnlk kazand anlalr. Muallim Ncinin, kk bir ocuun zerine hcum eden kmes hayvanlarndan korunmak isterken elinde tuttuu tabaktaki stn dklmesini ve dklen st kedinin imeye almasn gsteren bir resim karsnda kaleme ald Levha balkl, ocuun dilinden sylenmi olan, iirden aktaracamz u dizeler fikir verir: Yryp stme harsne Yaramazlar kopardlar dm Haklym balamakta efgne Dkmedim ben ya! Dktler sdm Nerdesin anne! Yok mu imdadn? Yiyecekler beni bu melunlar Olmuyor hi nefi ferydn Umac olmasn sakn bunlar? Yeni air, hayata ve onun yaanan gerekliine olduka deiik bir yoldan, resim sanatndan hareketle de olsa, gitme abas iindedir. Bu rnekten de anlalaca zere tablo alt iir yalnzca resmin yapt ii dil yoluyla ifade etmekle kalmaz. airin veya yazarn onu hayal gcyle gelitirerek tamamlamasn; bunu yaparken de duygusal durumlar bile realist bir bakla ayrntlarn karmadan ifade etmesini getirir. Bu, edebiyatmzn yzyllar boyu ihtiya duyduu bir bak as olarak kalmt. Daha sonraki yllarda, Servet-i Fnun Dneminde, Ara Nesil sanatkrlarnn gelitirdii tablo alt iir geni ilgi grecektir.
Dzyaz iir (Mensur iir)

Trk edebiyatna Batdan yaplan eviriler yoluyla giren, Recaizade M. Ekremin nesr-i muhayyel terkibiyle karlad dzyaz iir (mensur iir) de Ara Nesil mensuplarndan ilgi grr. Dzyaz iir, nceleri nesr-i muhayyel, nesr-i hayl, nesr-i iir-miz, nesr-i airane, mensre, nesr-i nazm-miz gibi kelime ve terkiplerle karlanr. Birinci, konuyla ilgili olarak u bilgileri verir:
Recaizade Mahmut Ekrem iirde vezin ve kafiyenin varln hafifletmek isteyenlere kar Takdir-i Elhanda Bendenizce kafiyesiz iir yazmaktansa nesr-i muhayyel yolunda tasvir-i merm etmek evl ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzun deil iken, deta tavr- iri alabiliyor eklinde dncelerini ifade etmesi, bu trn yolunu at ve genlerin bu yola ynelmesini salad. Ara Nesilden Mustafa Reit, Mehmet Ce-
72
ll, Ali Nusret, Mustafa Fehmi, Ali Nadir, smail Safa, Halid Ziya ve daha birok gen mensur iir alannda kalem denemeleri yaptlar.
Envr- Zek ve ark dergilerinde Mustafa Reitin, Tercmn- Hakkat; afak ve Sadette de Mehmet Cellin, zmirde kan Hizmette ise Halit Ziyann mensur iir denemelerine rastlanmaya balanr. Daha sonra Mustafa Reit, dzyaz iirlerini Gzyalar (1304/1887-8) adyla kk bir kitapta toplar. Dzyaz iirin gelimesinde nemli rol oynayan Halit Ziya ise Mensr iirler (1307/1891)i ve Mezardan Sesler (1307/1891)i yaymlar. Gzyalar yazar Mustafa Reit, gnlk yaay ierisinde tesadfen karlat kk hayat sahnelerini konu edinir. Ksa cmlelerden kurulu, ksa zaman dilimlerinin zerinde toplanan dikkati, metni genellikle arpc bir sonla bitirir. Bu dnemin bir baka dzyaz iir yazar Mehmet Celldir. Onun Hazn, Gzya, Gzel Bir Gece gibi mensurelerinin yan sra, edebiyata ilk atld 1884ten itibaren etkisi altnda olduu Muallim Ncinin bir iirinin etkisinde kalarak, ayn temi ve muhtevay stifza st balyla dzyaz eklinde yeniden yazp, Muallim Ncinin Tercman- Hakkatteki Edebiyat stununa gnderdii ilk genlik devresinin sanatl dzyaz denemeleri bulunmaktadr. O, 1895te yaymlanan Elvh- airane adl kitabndaki dzyaz iirlerinde tabiat manzaralarndan renkli tablolar yapar. Bahar manzaralarnn zerinde duran hayal dnyas gnein yla renklenmi gnn deiik saatlerinin tasvirlerini sergiler. Ayrca ak ve sevgilinin hayali sz konusu metinlerin i dnyasn kuran unsurlar durumundadr. Bu konuda F. And unlar syler: Bu edeb trn kabul grmesinde Recizde Ekremin, yukarda ad geen Takdr-i Elhndaki Her mevzn ve mukaff lakrd iir olmak lzm gelmez, her iir mevzn ve mukaff bulunmak iktiz etmedii gibi. cmlesi ve yine Takdr-i Elhnda Bendenizce kafiyesiz iir yazmakdan ise nesr-i muhayyel yolunda tasvri merm etmek evl ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzn deil iken, adeta tavr iri alabiliyor. cmlesindeki edeb fetvs etkili olmutur. Halit Ziya, 1886da Hizmet gazetesinde yaymlanmaya balayan, daha sonra 1891de Mensr iirler ve Mezardan Sesler adl eserlerinde toplanan yazlaryla bu trn Trk edebiyatndaki ilk baarl ve kalc rneklerini kitaplatrlr. Bylece Ara Nesil dneminde dikkate deer rneklerin ortaya konmasndan sonra Servet-i Fnun ve Fecr-i t mensuplarnn kaleminde mensur iir deta bir moda hlini alr. Bylece Tanzimat sonrasnn ikinci kua ile nc kua ortaya koyduklar kalem rnleriyle Trk iirini ierik ve ekil ynnden deitirmi ve gelitirmi, Servet-i Fnun airlerinin daha Batl ve yeni bir edebiyat kurabilecekleri zemini oluturmutur.
73
zet
A M A
kinci kuan iiri anlaynda yapt deiimi anlatmak. Bu dnem airleri, Recaizade Mahmut Ekrem bata olmak zere, iire yeni anlaylarla yaklar. iiri sosyal konulardan, yarar dncesinden uzaklatrarak gzellik dncesi etrafnda toplamaya alrlar. Bu airlerin elinde iir, artk dnceyi tayc olmaktan karak estetik amalara ynelir. Trk iirinin Tanzimat sonras ikinci kuandan Servet-i Fnun dnemine kadar geirmi olduu deiimi aklamak. Trk iirinde Tanzimat sonras birinci kuan balatt yenileme ikinci kuakla birlikte daha ileriye gtrlmtr. Tanzimat sonras nc kuan da katlmasyla iir, ierik ve ekil bakmndan modern grnm kazanmaya balamtr. Bu yenileme Servet-i Fnun iirinin alt yapsn kuracak seviyede modernleme anlamna gelir.
AM A
Bu dnemlerde yetimi olan airler ve iir sanatlarn tanmak. Yenilemenin ikinci ve nc kuann iir alannda ortaya koyduu rnler birinci kuan iirini baz ynleriyle srdrrken baz ynlerden ayrlr. Bu dnemde iir, yaanan hayata ve tabiata geni yer verir. air, biraz da romantizmin etkisiyle evreni, insan, hayat daha duyarl ekilde iirin dnyasna aktarr. Tablo alt iir ve dzyaz iiri tanmlamak. Yenilemenin ikinci kuayla Trk edebiyatna girmeye balayan tablo alt iir ve nc kuakla uygulama alanna konan dzyaz iirin ortaya k edebiyatmz iin yeniliktir. Tablo alt iir ve dzyaz iir, daha sonraki dnemlerde Servet-i Fnunu ve sonrasn etkileyecek yapda karmza kar.
A M A
A M A
74
Kendimizi Snayalm
1. Tanzimat ikinci kuak airlerinden eskiye yakn oluuyla dier airlerden ayrlan sanatkrmz aadakilerden hangisidir? a. Recaizade Mahmut Ekrem b. Abdlhak Hmit Tarhan c. Muallim Nci d. Recep Vahyi e. Ziya Paa 2. Aadaki temalardan hangisi ikinci kuak iirinde yaygn ekilde grlmez? a. Ak b. Hrriyet c. Metafizik d. lm e. Tabiat 3. Edebiyat teorisi alannda yazm olduu eseriyle yeni edebiyat anlaynn yerlemesinde byk aba gstermi olan sanatkrmz aadakilerden hangisidir? a. Recaizade Mahmut Ekrem b. Abdlhak Hmit Tarhan c. Menemenlizade Mehmet Tahir d. Muallim Nci e. eyh Vasf 4. Aadakilerden hangisi Recaizde Mahmut Ekremin iir anlayna uygundur? a. iir, vatan ve hrriyet gibi konular ilemelidir. b. Gzel olan her ey iirin konusu olabilir. c. iir sosyal fayda fikri zerine kurulmaldr. d. iir ahlak kaygs tamaldr. e. iirin retici vasfnn olmas gerekir. 5. Aadaki airlerden hangisi eski ile yeni arasnda bir sentez oluturma abas ierisinde olmutur? a. Namk Kemal b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Abdlhak Hmit d. inasi e. Muallim Nci 6. Ara Nesil kuann en nemli zellii aadakilerden hangisidir? a. iir sanatnda kkl deiiklikler yapmlardr b. Servet-i Fnun iirine zemin hazrlamlardr c. Tamamen eski iiri devam ettirme gayreti ierisinde olmulardr d. iir dilinde kkl deiiklik yapmlardr e. Mill edebiyat akmna nc olmulardr 7. iir zerine getirdii grlerle dzyaz iirin yolunu aan sanatkr aadakilerden hangisidir? a. Muallim Nci b. Menemenlizade Mehmet Tahir c. Namk Kemal d. Mehmet Cell e. Recaizade Mahmut Ekrem 8. Aadaki airlerden hangisi tablo alt iir yazmtr? a. Abdlhak Hmit b. inasi c. Namk Kemal d. Muallim Nci e. Ziya Paa 9. iirde konuya gre vezin seilmesi gerektii grn aadaki airlerden hangisi ileri srmtr? a. Namk Kemal b. Muallim Nci c. Ziya Paa d. Recaizade Mahmut Ekrem e. Abdlhak Hmit 10. Abdlhak Hmiti heceyle iir yazmaya tevik eden air aadakilerden hangisidir? a. Recaizade Mahmut Ekrem b. Muallim Nci c. Namk Kemal d. Ziya Paa e. kif Paa
75

1. c 2. b Yantnz doru deilse Yenilemenin kinci Kua ve Temsilcileri blmne baknz. Yantnz doru deilse kinci Kuan iirinin Dayand lkeler ve Genel Nitelikleri blmne baknz. Yantnz doru deilse Yenilemenin kinci Kua ve Temsilcileri blmne baknz. Yantnz doru deilse Yenilemenin kinci Kua ve Temsilcileri blmne baknz. Yantnz doru deilse Yenilemenin kinci Kua ve Temsilcileri blmne baknz. Yantnz doru deilse Yenilemenin nc Kua: Ara Nesil blmne baknz. Yantnz doru deilse Dzyaz iir (Mensur iir) blmne baknz. Yantnz doru deilse Tablo alt iir blmne baknz. Yantnz doru deilse Yenilemenin kinci Kuanda ekil Deimeleri blmne baknz. Yantnz doru deilse Yenilemenin kinci Kuanda ekil Deimeleri blmne baknz.
Akta, erif (1980), Edebiyatmzda Geen Asrn Sonunda Mutavassitn Grubun Edeb Dncesi Hakknda, Birinci Mill Trkoloji Kongresi Bildirileri, Tebliler, stanbul. Akyz, Kenan (1995), Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri I 1860-1923, nklp Kitabevi, stanbul. And, M. Ftih (1997), Halid Ziyann Mensur iirleri I, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, nr. 27, s. 23-45. Birinci, Necat (1981), Menemenlizde Mehmed Tahir, Hayat ve Eserleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi (Baslmam Doktora Tezi), stanbul. _____,______ (2000), Edebiyat zerine ncelemeler, stanbul. Byk Trk Klasikleri (1988), C. 8, tken Yaynevi, stanbul. Gariper, Cafer (2006), Trk Edebiyatnda Mensur iir Literatr, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt: 4, Say: 7, stanbul. Kaplan, Mehmet ( 1971), Tevfk Fikret, Devir-ahsiyetEser, stanbul. Muallim Ncinin iirleri (1997), (Haz. Abdlkadir Hayber-Hseyin zbay), MEB Yaynlar, stanbul. Muallim Nci, Mirt- lem, nr. 15, stanbul 1299. Okay, Orhan (1988), Tanzimat iiri, Byk Trk Klasikleri, C. 8, stanbul. zgl, M. Kayahan (1997), Resmin Glgesi iire Dt Trk Edebiyatnda Tablo Alt iirleri, stanbul. Recaizade M. Ekrem (1997), Btn Eserleri II, (Haz. smail Parlatr-Nurullah etin-Hakan Sazyek), MEB Yaynlar, stanbul. Tanpnar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, 5. Bask, alayan Kitabevi, stanbul. Tarak, Cell (1994), Muallim Nci Efendi -Hayat ve Eserlerinin Tedkki-, Samsun. Tarhan, Abdlhak Hmit (1982), Btn iirleri 2 Makber/ l/ Hacle/ Bldan Bir Ses, Dergh Yaynlar, stanbul.
3. a 4. b 5. e 6. b 7. e 8. d 9. d 10. c

Sra Sizde 1 Yenilemenin ikinci kuandaki airler gen yata Franszca renmi; bu sayede Bat edebiyatlarn, zellikle Fransz edebiyatn tanmlardr. Bu da Bat iir anlayn tanmalarn salamtr. Bat edebiyatlarndan etkilenerek yeni ekil denemelerine girimilerdir. Sra Sizde 2 Bu iirde en ok dikkati eken ey, iten duygularn yaln bir dille aktarlmasdr. Klasik edebiyatta duygu ve dnceler mazmun denen kalplam ifadelerle aktarlrken, R. M. Ekremin yaanml bylesine itenlikle dile getirmesi artk Trk iirinde yeni bir anlayn kendini gsterdiinin gzel bir rneidir.
5
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnda romann douu ve geliimini tanyabilecek, Roman yazarlar ve onlarn eserlerinin zelliklerini tanyabilecek, Romanlarn hangi konular ve nasl ilediini tartabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Roman emsettin Sami Ahmet Mithat Efendi Namk Kemal Taauk- Talat ve Fitnat Bahtiyarlk Felatun Bey ve Rkm Efendi Mahedt ntibah Cezmi
erik Haritas
TRK ROMANININ DOUU VE LKRNLER BATILI YOLDA LK ROMAN DENEMES: TAAUK-I TALAT VE FTNAT GELENEKLE YENLK ARASINDA: AHMET MTHAT EFEND VE ROMANLARI EDEB ROMANIN YOL AICISI: NAMIK KEMAL VE ROMANLARI
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Roman:1 (1. Kuak)
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Roman:1 (1. Kuak)

TRK ROMANININ DOUU VE LK RNLER
Tanzimat (Yenileme) Dnemi Trk edebiyatnn yenilemeye balamasyla birlikte edebiyata yeni giren trlerden biri romandr. Bat edebiyatlarnda romann 17. yzyln balarndan itibaren ortaya kt kabul edilir ve Miguel de Cervantesin nl Don Kiot (1605) adl eseriyle balatlr. Gemi alarn insanlarnn yaama biiminden doan anlatma esasna bal destan, efsane, masal, mesnevi ve halk yklerinden sonra ortaya kan roman, modern insann dnyasn konu alan, onun yaama koullarn ve sorunlarn dikkatlere sunan, ihtiyalarna cevap arayan bir tr olmutur. Bu sebeple romann, Rnesans, aydnlanma dnemini ve makine an yaayan Batda ortaya kmas tesadf deildir. Nitekim, Trk edebiyatnda da roman, Baty model olarak alp modernleme srecine girmemizle birlikte grlmeye balar. nsanln, toplumlarn gelime dzeyi onlarn yaama tarzn, ekonomik ve sosyal yapsn, sanat hayatn belirleme gcne sahiptir. Tanzimat hareketiyle birlikte deien siyasi, sosyal, idari yapya bal olarak Trk edebiyatnn deiimini de bu erevede deerlendirmek gerekir. Maliye sisteminde, toprak dzeninde, askerlik sisteminde, eitimde vb. balayan deiim, insann da deiim yoluna girmesini gerektirmitir. Deien toplum, deien insan yeni bir edebiyata ihtiya duymaya balamtr. Artk destann, halk yksnn, mesnevinin ifade alannn dnda bir hayat yaanmaktadr. Dier edeb trlerdeki deiimle birlikte romann hayatmza girmesinin anlamn burada aramak doru olacaktr. Trk edebiyatna romann girmesi ve yerlemesi belirli bir srece gerek duymutur. Bunda geleneksel ykcln rol yannda roman yazarlarnn trn zelliklerini kavrayp sanat eserine dntrmelerinde yaamalar gereken sre de etkili olmutur. Ayrca toplumun geleneksel anlatlardan modern anlatya gei srecinde hazrlanmas, yeni tre uyum salayabilecek duruma gelmesi de gerekmitir. Sonuta yenileme zihniyet deiiminin rndr. ncelikle yzyllardr yakndan tanma ihtiyac duymadmz Baty tanma abasna girmemiz, buna bal olarak zihniyette deiimin balanmas ve yaanmas gerekmitir. Yenilemenin erken dneminde ykyle roman tr olarak henz ayrma tabi tutulmam, her iki tr de hikye kelimesiyle karlanmtr. Bu sebeple ykyle romann ortak zelliklerini gsteren kalem rnlerine dnem ierisinde oka rastlanr. Ahmet Mithat Efendinin uzun yklerinde bunu grmek mmkndr. Ayrca roman alannda ortaya konan ilk kalem denemelerinde geleneksel anlatlar-
Trk edebiyatnda da roman, Baty model olarak alp modernleme srecine girmemizle birlikte grlmeye balar.
Trk edebiyatna romann girmesi ve yerlemesi belirli bir srece ihtiya duymutur. Bunda geleneksel ykcln rol yannda roman yazarlarnn trn zelliklerini kavrayp sanat eserine dntrmelerinde yaamalar gereken sre de etkili olmutur.
78
Trk edebiyatnda Bat tarz ilk romann emsettin Saminin Taauk- Talat ve Fitnat adl eseri olduu kabul edilir.
dan, zellikle halk ykclnden gelen kurgu ve teknik zellikler bir sre devam etmitir. Bu, roman yazarlarnn alageldikleri yk geleneinden kopamamalar yannda henz okuyucularn Bat tarz roman okumaya yeterince hazr olmamalaryla ilgilidir. Bunun iin nce Batdan yaplan roman evirilerinin okuyucuyla bulumas gerekecektir. Orhan Okayn da belirttii gibi Bat dillerinden yaplan evirilerle balayan Bat edebiyat rnekleri iir, yk, roman, tiyatro ve teki trlerde ilk nmunelerini vermeye devam ederken, etkileri de Trk yazarlarnn eserlerinde kendini gsterir. Bu etki bazen taklit, bazen uyarlama, bazen de mill ve mahall unsurlarla birleerek yeni bir birleim hlinde Tanzimat sonras Trk edebiyatnda nemli rol oynar. Ahmet Hamdi Tanpnar, bizde yk/roman trnn balamasn eviriye balar. Gerekten de Trk edebiyatnda Bat tarznda ilk yk ve roman, ilk evirilerden ancak on yl kadar sonra grlr. Bunlar, Ahmet Mithat Efendinin 1870te yaymlanmaya balanan Kssadan Hisse ile Letif-i Rivyat serisinde yer alan romanlar, emsettin Saminin 1872-1873te kan Taauk- Talat ve Fitnat ile Namk Kemalin 1876da yaymlanan ntibah ve 1880de basks yaplan Cezmi romanlardr. Ancak, romanlarn ortaya konmas srecinde okuyucularn da hazrlanmas gerekir. Trk edebiyatna modern romann giriinde iki yol izlenir. Bunu Kenan Akyz yle ifade eder: Bat romanndan Tanzimat devrindeki ilk tercmeleri ve ilk Trk romanclar, karlarnda byle eit eit okuyucular buldular. Bu okuyucularn ayr bir teknikteki batl hikye ve romana altrlmalar iki ayr yoldan olmutur. Birinci yol; aydn olmayan geni halk topluluunun Avrupa hikye ve romana yadrgamadan altrlmas iin Ahmed Midhat Efendi tarafndan alan ve batl hikye ve romanla Trk halk hikyelerini uzlatrmaya alan yoldur. Bu, halk hikyelerinin bir eit modernletirilmesidir ve inasinin Orta Oyunu ile batl komediyi uzlatrmaya almasnn yerli unsura daha ok kayan eklidir. kinci yol ise; bat kltr ile deiik llerde temasa gemi olan snrl aydnlar topluluu iin Namk Kemal tarafndan alan ve yerli hikye ve roman rneklerini dikkate almadan, dorudan doruya batl hikye ve roman tekniini uygulamaya alan yoldur. Yenilemenin birinci kuann romanlar daha ok toplumsal konular etrafnda ekillenir. Bunlar ana hatlaryla u balklar altnda toplamak mmkndr: Grc usulyle evlilik, Batllamann yanl anlalmas, Ky hayat, Klelik, Tarih dnemlerden seilmi olaylar Fen bilimlerine ve teknie bal gelimelere dayanan konular.
BATILI YOLDA LK ROMAN DENEMES: TAAUK-I TALAT VE FTNAT

Trk edebiyatnda Bat tarz ilk romannn emsettin Saminin Taauk- Talt ve Fitnat adl eseri olduu kabul edilir. Ahmet Mithat Efendinin yklerinin kmaya balad yllarda emsettin Saminin 1872 sonuyla 1873 banda cz olarak yaymlad Taauk- Talt ve Fitnat ykden romana doru yaklaan karakteriyle bir yenilik getirdii sylenebilir. Batl tarzda kaleme alnan ilk Trk roman olarak kabul gren eser, bu trde ilk deneyim olduu iin teknik bakmndan baz acemilikleri de iinde barndrr. Geleneksel ykden Bat tarz romana geite ara metin zellii tar. Nitekim daha isminden balayarak (Taauk- Talat ve Fitnat, Leyl ve
5. nite - Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Roman:1 (1.Kuak)
79
Mecnun), vaka ve romann slubuna kadar birok motif eski ykleri hatrlatmaktadr. Bunun yannda insana bak tarz, genel anlamyla zgrlk temas zerinde srar, ailelerin basks sonucu sevmedikleri insanlarla evlendirilen genlerin hayat boyu ektikleri strabn anlatm romann yeni taraflardr. Taauk- Talat ve Fitnatn olay rgsn ksaca yle ifade edebiliriz: Aksaraydaki mtevaz evlerinde Saliha Hanm, olu Talat ve Arap dads Aye Kadn birlikte yaamaktadr. Saliha Hanm, olu Talat, onun beenecei bir kzla evlendirmeyi dnr. nk, kendisi de len kocasyla mektepte tanarak anlam ve evlenmitir. Anne efkatiyle babasz byyen Talat, bir kalemde memur olarak almaktadr. Talat, bir gezinti srasnda, ttn satan Hac Babann vey kzn evin cumbasnda grr ve k olur. Hac Baba dul bir kadnla evlenmi, kadn lnce vey kz Fitnat ve kendi anal Emine ile birlikte yaamaya balamtr. Olaylarn gelime seyri iinde kzn asl babasnn lm olduunun bilgisi verilir. Hac Baba, kapal toplum modeli ierisinde srdrd hayat anlayna bal olarak Fitnat sokaa karmaz. Evde dikile megul olan Fitnat, cumbadan Talat grm ve ona gnln kaptrmtr. Talat da Fitnat cumbada grp ona k olur. Kzla grme arzusuna kaplan Talat, onunla grebilmek iin kadn kyafeti giyerek Fitnata nak reten erife Hanmn evine gider. erife Hanmn Fitnata okuma yazma retme teklifini sevinle kabul eden Talat, Rgbe adyla Hac Babann evine gidip gelmeye balar. Bylece kimliini gizleyerek Fitnatla grme ve bir araya gelme frsatn bulmu olur. Talat, bir konuma srasnda, cumbadan grp kendisine benzettii genten bahseden Fitnata bir erkek kardeinin olduunu syler. Olay rgsnn ikinci halkasn tekil eden ksmda, skdarda byk ve zengin bir konakta oturan Ali Bey, daha nce evlenip kendi titizlik ve geimsizlii yznden boad karsn piman olarak geri armak istemise de bulamamtr. Karsnn evlendii, bir sene sonra da ld haberini alm olduu iin hayatn vicdan azab ierisinde geirmektedir. erife Hanm ise ayrca Ali Beyin konanda bir cariyeye nak dersi vermektedir. Bylece erife Hanm, iki vaka halkasn birbirine balayan arac figr olur. Bir gn Ali Beyi evlendirmeye niyet eden erife Hanm, namzet olarak da Fitnat dnr. Hac Baba da erife Hanmn teklifini uygun bulur. Fitnatn kar kmasna ramen nikh kylr. Bu srada bir frsatn bulan Fitnat, Rgbeye btn olanlar ve Talat sevdiini anlatr. Rgbe klndaki Talat da kyafetini karp atarak durumu aklar. Bu arada Hac Baba, vey kznn perian hlini fark eder. Onu Ali Beye vermekten vazgemi grnerek, biraz dinlenmesi iin Fitnata skdardaki bir dostunun evine gitmesini ve bir mddet kalmasn teklif eder. Teklifi bir kurtulu olarak gren Fitnat, kendini Ali Beyin konanda bulur ve bu entrika karsnda bir daha yklr. Durumu bilmeyen Ali Bey ise Fitnatn strabna bir anlam verememekle birlikte anlay gstererek ona yaklamaz. len karsna benzettii Fitnatn baka birisini sevdiini dnr. Bir ara Fitnatn boynundaki muskay ele geirerek okur. Bu, lm annesinin Fitnata son nasihatidir. Fitnatn annesi, Ali Beyin boad karsdr; Fitnat da kz. Bu durumda artk kz Fitnatn gnl macerasn da renen Ali Bey, Fitnatla Talat evlendirmeye karar verir. Fakat bu srada gelimelerden habersiz olan Fitnat, bakla intihar etmitir. Ksa sre sonra baucuna gelen Talat da karlat felaketlere dayanamayarak lr. Ali Bey ise ldrmtr. emsettin Sami, bu tek roman denemesiyle ie sosyal hayattan, toplumun en kk birimi aileden ve grc usulyle evlilikten balar. O, gen kzlarla gen erkeklerin birbirleriyle grp tanmad toplumsal hayatn ierisinde grc yoluyla evliliin ne gibi olumsuz sonulara yol aabileceini gstermek istemi g-
80
rnmektedir. Toplumsal bir yaraya parmak basan roman, bir mesaj yklenmitir. Bu mesaj genlerin isteklerinin dnda grc usulyle evlendirilmelerinin yanl olduudur. Romanda olay rgsnn dramatik bir sonla bitirilmesi mesajn gcn artrmaya yneliktir. Batda olduu gibi yeni yazar, aydn sorumluluuyla topluma nc olmak, hayatn ierisinde grd aksaklklara dikkat ekmek ve doru davran modellerini sergilemek istemektedir. Grmeden evlenmenin eletirel bakla sergilendii romanda bu sorun Fitnatn nikhlandrlmasyla snrl kalmaz. Geriye dn teknii ile Talatn annesi Saliha Hanm kendi evleniindeki glkleri hatrlayarak anlatr. Grmeden, birbirini tanmadan evlenmenin sakncalar, evlilikte gen kzlarn dncesine deer verilmemesi ve evlilikte daha ok erkein hatal oluu gibi konular roman kiilerinin konumalaryla verilir. Bu yolla romann yazld dnemin eletirisi yaplr. Taauk- Talat ve Fitnatta evlilikle birlikte dnemin baka sorunlarna de dikkat ekilir. Klelik, zgrlk dncesi, kz ocuklarnn eitim grmesi ve terbiyesi, aile konusuna kadnnn bak asndan yaklalmas bunlar arasndadr. Yenileme Dnemi Trk edebiyatnda, zellikle tiyatro ve romannda oka rastlanan klelik konusu fazla dikkati ekmeyecek ekilde eletirilir. Arap asll olan Aye Kadn, memleketinden karln bir zlem duygusu iinde hatrlar. Kz ocuklarnn renim grmesi ve terbiyesi de yine bu dnem edebiyatnn konularndan biri olarak romanda belirir. Kz ocuklar iin zel okul olmayndan yaknlr. Btn bu gibi konu ve sorunlar romann yazld dnem ierisindeki toplumsal sorunlara dikkat ekme arzusundan domaktadr.
SIRA SZDE
Tanzimat edebiyatnda klelik (esaret) konusunun ilendii baka eserler olup olmadSIRA SZDE n aratrnz. Orhan D N E L Mbelirttii gibi, Taauk- Talat ve Fitnatta eski yk geleneinOkayn den gelen baz motiflerle de karlalr. Bunlar arasnda kyafet deitirme, evleneS O R U meyenlerin kendilerini ldrmeleri veya ldrmeye teebbs etmeleri (Talatn babas Rifat ile annesi Salihann genliklerindeki teebbsleri, bizzat Talat ile Fitnatn intihar giriimleri; ak ve ar znt nedeniyle hastalanma, saatlerce alaD KKAT ma ve baylmalar; olaanst tesadfler (Fitnata nikh kylan Ali Beyin gerek babas kmas, erife Hanmn hem Fitnata, hem Ali Beyin konana nak derSIRA SZDE sine gitmesi); ayrca olay rgsnn son annda kazanlan veya karlan imknlar, frsatlar roman gereki yapdan uzaklatrr. Roman, ebcet usul ile iaretlenmi otuz alt kk blmden meydana gelmekAMALARIMIZ tedir. Her blmn bana ieriine uygun den (Talat Bey, Taauk- Talat, Hac Babann Evi gibi) balklar konulduu gibi bazen de (Tesadfe bak!, Tenha Konumak, Beni Sevmiyor) gibi daha canl ve dikkat ekici balklar konmutur. K T A P Orhan Okayn da iaret ettii zere romann kuruluu dzenli ve simetrik bir yap gsterir. nce Aksaraydaki ev tasvir edilmi; sonra anne Salihann hikyesi gemie dnlerekOanlatlmtr. Talatn aknn balamas ve hikyesi ile bu simetTELEVZY N rinin bir taraf tamamlanmtr. Daha sonra br yze geilmi, bu defa Lalelideki Hac Babann dkkn anlatlm, burada da Fitnatn hikyesi ortaya konmutur. Nihayet iki simetrik yap bir noktada birlemi, bu defa Talat ve Fitnatn ortak hiNTERNET kyelerine geilmitir. nc para skdardaki konan tasviriyle balar. Burada da Ali Beyin gemii tantlr. Bundan sonra erife Hanm araclyla nceki macerann, yani birinci vaka halkasnn skdara tanmasna sra gelmitir. Fitnat da skdara geer. Bylece olay rgsnn iki ucu birleir. Durumu renen Fit-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ ve Fitnatta Taauk- Talat

eski yk geleneinden gelen kimi motiflerle de karlalr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
81
natn hastalanp yataa dmesi ile gerilim artm, nihayet Fitnatn muskasnn Ali Bey tarafndan okunmasyla zm hazrlanmtr. Romanda Aksaray, Laleli ve skdardaki evler arasnda da simetriden sz edilebilir: Aksaraydaki ev Lalelideki ev skdardaki ev Dul Saliha Dul Hac Baba Ali Bey (dul) (lm kocas Rifat) (lm kars Zekiye) Talat Fitnat (yi yetimi ideal bir tip) (ok gzel, hassas bir kz ) Arap Dad Aye Analk erkez Emine Cariye Taauk- Talat ve Fitnat romannda kiiler, dz karakterler olarak anlatlmlardr. Kendi ilerinde nemli deiim yaamazlar. Psikolojik dnyalarnn fazla yansma alan bulmad romanda, bata olumluluk yklenen roman kiisi olay rgsnn sonuna kadar olumlu yanlaryla dikkatlere sunulur. Olumsuzluk yklenenlerse olumsuz davranlaryla romann kurmaca dnyasndaki yerini alr. Yazar, olaylar dizisini anlatmaktan karakter sentezleyici bir anlatma gidemez. Fitnat ve Talat masum, hayat tecrbesi olmayan, kendi hayatlar zerinde karar hakkn ellerinde bulunduramayan kiilerdir. Yazar, romann yazld dnemin sosyal hayat iinde gen kz ve erkek tipini sergilemek yoluna gitmitir. Buna karlk aile bykleri ocuklar hakknda karar verme gcn ellerinde bulunduran, bununla onlarn felaketini hazrlayan kiiler konumundadr. emsettin Saminin Taauk- Talat ve Fitnat romannda, Ahmet Mithat Efendinin eserlerinde olduu gibi, yazarn varl ortadadr. Yazar, kurmaca dnyann ierisinde kendini gizleme ihtiyac duymaz. Romanda meddah hikyelerini hatrlatan bir anlatm teknii kullanlmaya allr. Olaylar, her eyi bilen, btn kahramanlarn dncelerini okuyan hkim bak asndan aktarlr. Buraya kadar anlattklarmzdan anlalaca zere emsettin Sami, Trk edebiyatnda ilk roman denemesi olan Taauk- Talat ve Fitnatta geleneksel anlatlarla Bat tarz romann eitli zelliklerinin st ste akt bir rn olarak ortaya koymutur. Taauk- Talat ve Fitnat, roman sanat bakmndan pek baarl bir eser olmasa bile Bat tarz romana geite ilk denemelerden biri olmas bakmndan nemlidir. Ayrca dneminin toplumsal sorunlarna dikkatleri yneltmesi bakmndan da zerinde durulmaya deer.
Taauk- Talat ve Fitnat, roman sanat bakmndan pek baarl bir eser olmasa bile Bat tarz romana geite ilk denemelerden biri olmas bakmndan deer tar.
GELENEKLE YENLK ARASINDA: AHMET MTHAT EFEND VE ROMANLARI

Letaif-i Rivayat serisinde yaymlanmaya balayan uzun yklerinin srd srada romana ynelen Ahmet Mithat Efendi, yklerinin bir devam olarak romann dikkate deer rneklerini verir. ykleri ile birlikte dnldnde gelenekle yeniliin sentezini yapmaya alan A. Mithat Efendinin btn Yenileme Dnemi edebiyatnn etrafnda dnecei konu ve sorunlarn nemli bir ksmn edeb eser seviyesinde ele alp ilediini grrz. Batllama sorunu, grc usulyle evlilik, ky ve ehir yaaynn karlatrlmas, kz ocuklarnn okutulmas, mirasyedi hayat anlay, alma fikri, kadnn toplumsal hayata karmas, esaret ve cariyelik, azim ve baar, eitim, salk, levantenlerin yaama tarz, mrebbiyenin aile iine girii ve yaratt sorunlar gibi sosyal hayat ve bireyin yetimesini ilgilendiren ok sayda konu ya ilk defa onun tarafndan ele alnm ya da ilenerek gelitirilmitir.
82
ok sayda yk ve roman yazm olmasna ramen tekrara dt pek grlmeyen A. Mithat Efendinin eserlerinin sonunda iyileri mutlulua kavutururken ktleri cezalandrmas sosyal edebiyat anlayna balanmasyla aklanabilir.
Bunlarn yannda ky romannn ve tarih romann ilk denemelerine onun eserleri arasnda rastlarz. Batda gelien roman sanatna bal olarak romantik, realist ve natralist ekollere bal bir ksm iddial romanlar A. Mithat Efendinin kaleminden kar. Devrinde Batda moda olan macera, fantastik (harika), gezi ve fen roman Trk edebiyatnda karln onun kaleminde bulur. Btn Yenileme Dnemini konu, tip ve karakter zenginlii, eitli edeb akmlar denemesi ve yaanan hayata ynelen dikkati ile A. Mithat Efendinin 1874ten balayarak says otuzu aan roman doldurur. Devri iinde hace-i evvel sfat verilen A. Mithat Efendi, geni halk kitlesini gzeterek retici eserler verme yoluna gittii iin halkn rahatlkla anlayabilecei sade dil kullanmay esas alr. Dille birlikte slubundaki sadelik dikkat eker. Hatta bu, zensizlie kadar varr. Yazdklarnda ders verme amac gtmesi sebebiyle eserlerinin sonunda genellikle bir kssadan hisse karr. Ahmet Mithat Efendinin romanlarnda olay rgs, sadece bir kahramann serveni zerine kurulmaz. Birden ok kahramann serveni, birbirinin iine geecek ekilde dzenlenir. Birden ok metin halkas, bazen tek bana bir yk tekil edecek metin halkalar, ekirdek bir yk veya olay etrafnda birleir. Realist ve natralistlerden gelen bir dikkatle kahramanlarn yetitii ve bulunduu evre ile karakterleri arasnda ilgi kurulur. nemli bir ksm hayattan alnm tipler durumundaki kahramanlarn zellikleri de buna zemin hazrlar. Bununla birlikte baz eserlerinde olaanst tiplere de rastlanr. ok sayda yk ve roman yazm olmasna ramen tekrara dt pek grlmeyen A. Mithat Efendinin eserlerinin sonunda iyileri mutlulua kavutururken ktleri cezalandrmas toplumcu (sosyal) edebiyat anlayna balanmasyla aklanabilir. Bat romanlar arasnda ok beendii romanlar olduunda hemen onlara kar bir benzerini yazma yoluna giden Ahmet Mithat, kendisinden sonra gelen Hseyin rahmi Grpnar gibi poplist baz sanatkrlar zerinde de etkili olmutur. Cevdet Kudretin yapt deerlendirmeden hareketle Ahmet Mithat Efendinin eserlerinin zelliklerini yle sralayabiliriz: Ahmet Mithat Efendi, deiik sanat anlaylarnn ve sanatkrlarn etkisinde kalm, buna bal olarak da farkl trde ve edeb akmlara bal tarzlarda eserler kaleme almtr: - Alexandre Dumas Pere tarznda macera roman: Hasan Mellah, Hseyin Fellah, Dnyaya kinci Geli vb. - Jules Verne yolunda gezi ve bilimkurgu roman: Acaib-i lem, Ahmet Metin ve irzat. - Harika roman (Doa st glerden sz eden romanlar): engi - Ky roman: Bahtiyarlk. - Tarih roman: Yenieriler, Arnavutlar - Solyotlar vb. - Romantizme bal roman: Yeryznde Bir Melek - Realist roman: Henz On Yedi Yanda - Natralist roman: Mahedat, Taafff. Ahmet Mithat Efendi, romanlarnda okuyucuyu deta bir yolculua kararak deiik meknlar, farkl durumlar ve olaylar gstermek ister. Ahmet Mithat Efendinin hikye ve romanlarnda olay rgs, sadece bir kahramann serveni zerine kurulmaz. Birden ok kahramann serveni, birbirinin iine geecek ekilde dzenlenerek kurulur. O, yalnzca olaylar anlatmakla, onlar nakletmekle yetinmez. Kahramanlarn psikolojik dnyalarn, dncelerini, isteklerini de anlatr.
83
Ahmet Mithat Efendinin hikye ve romanlarnda kendi kiiliini gizlemedii, zaman zaman yazar kimliiyle ortaya kt, okuyucuya hitap ederek onunla diyalog kurduu; olay rgsne veya kahramanlara mdahale ettii grlr. a) Sk sk okuyucuya Ey kri!, Ey krie! diye seslenir. Okuyuculara anlatlan mesele hakknda bilgi, dnce ve grlerini syler veya onlarn fikirlerini sorar. Bu tarz anlatm, meddahlarn bavurduu bir anlatm tekniidir. Ahmet Mithat Efendi de meddahlar gibi okuyucunun dikkatini anlatlan konu zerinde toplayabilmek iin onlarla diyalog kurma yolunu seer:
Bundan otuz be sene kadar mukaddem bir zamanda ehzadebanda Canbert isminde bir zat var idi. Bilmem bilir misiniz? (engi) Ne o? atnz m? Hey kardeim hey! inizde Rkm hlinde bym adam varsa baksn, say-i dest olarak ilk kazand paraya ne kadar sevinmitir, hatrlasn. (Felatun Bey ile Rkm Efendi) Karl niin Mslman oldu bilir misiniz? Bilmek deil ihtimal ki bir mana bile vermezsiniz. Size biz syleyelim: Mutlaka Sleymaniyeye gelmek iin. Acaib! Sleymaniyeye gelmekten istifadesi?... (Dnyaya kinci Geli) Tuhaf ey! imdi hatrmza geldi, bari krilerimize dahi arz edelim. (Karnaval) Ah ey kri! Hayalen deil, hakikaten dahi imkn mutasavver olabilse idi de sizi u yazhanenin karsndaki yaldzl, nazik iskemlenin zerine oturtsa idim; Hanmn yaz yazn oradan temaa etse idiniz. (Taafff)
b) Ahmet Mithat Efendi, hikye ve romanlarnn kimi blmlerinde zaman zaman kendine de seslenir:
Vah muharrir efendi, yalnz bu kadar m oldu? (Felatun Bey ile Rkm Efendi) Aman muharrir efendi, korkarm kendine kyacak! (Karnaval)
c) Yazar / anlatc, bazen hikyesini anlatt kahramanlara kendisi de kzar yahut acr; yaplan hareketi beenir veya beenmez. Bylece olay rgsnn akna sk sk karr:
Vay habis vay! Ama artk bizim de kzacamz geldi. Bre Hasan Mellah! Bre ki bre! Her eyden maada, o kadar rikkat-i kalbe mlik olduu iindir ki bredir. (Hasan Mellah) Aferin Peyker! Yine zekvetli kz imi be! (Taafff)
Ahmet Mithat Efendi, eserlerinde sanat deeri yksek eserler yazmak yoluna gitmemi; edeb yn gl eserler kaleme almak yerine retici eserler yazmay tercih etmitir. Kmil Yazgn belirttiine gre bu konuda o Sizin eserleriniz arasnda edeb olanlar hangileridir? sorusuna yle karlk verir:
Ben edeb saylacak hibir eser yazmadm. nk benim eserlerimin ounu yazdm sralarda, memlekette edebiyattan anlamayanlar nfsumuzun bil-mbalaa yzde doksan dokuzunu tekil ediyordu. Benim emelim de ekseriyete hitap etmek, onlarn dertlerine tercman olmaa almakt. Zaten edebiyat yapmaa ne vaktim, ne de kalemim msait deildi. Edebiyat Hmitlere, Ekremlere, yani erbabna braktm. Fakat ne yalan syleyeyim, eer elimde olsayd, onlar da, o devirde edebiyat yapmaktan men ederdim. nk bence, nfusun yzde doksan dokuzu koyu
84
cehaletten tamamiyle kurtulamam olan bir memlekette, henz en aydnlk ve basit fikirleri bile skemeyen kimselere edeb eser vermek, karnn doyuramam bir kimseye meyve ikram etmek kadar garip bir hareketti.
Ahmet Mithat Efendi, yk ve romann yap, teknik zellikleri gibi ierii zerinde de durmu, baz konular edebiyatmzda ilk defa ele alan yazar olmutur.
Grld gibi A. Mithat, sanat deeri olan eser kaleme almak yerine halk eitecek ve bilgilendirecek yk ve romanlar yazmay tercih etmektedir. Bunda da balca sebep henz halkn sanat eserini anlayacak dzeyden uzak olduunu dnmesidir. Nitekim yazarn bu tavr, yani halk bilgilendirme ve eitme yolundaki abas devrinde Hace-i Evvel diye anlmasna yol aacaktr. Yazdklarnda ders verme amac gtt iin eserlerinin sonunda bir kssadan hisse karr. Eserlerinin sonunda iyileri mutlulua kavuturur (ou zaman sevgilileri evlendirir). Ktleri cezalandrr (ou zaman ldrr). Bu da onun ahlk tavrnn sonucudur. ok sayda yk ve roman yazm olmasna ramen tekrara dt pek grlmez. Bu da ancak onun, geni bilgisi, zengin hayal gc ve hayat tecrbesiyle aklanabilir. O, hemen her eserinde yeni konu, yeni kahramanlar yaratmakta sknt ekmemitir. Bat romanlar arasnda ok beendii romanlar olduunda hemen onlara kar bir benzerini yazma yoluna gitmitir (Monte Cristoya kar Hasan Mellah, Don Kiota kar engi, Jules Vernein romanlarna kar Ahmet Metin ve irzat) Kahramanlardan bir blm hayattan alnm tiplerdir (Felatun Bey ile Rkm Efendi, Henz On Yedi Yanda). Bunun yannda onun romanlarnda baz tiplerin olaanst olduu da dikkat eker. Bu tr kahramanlar insann yapamayaca ileri yaparlar (Hasan Mellah, Dnyaya kinci Geli, Drdane Hanm vb.). Baz olaylar gnlk hayattan alnm alelade olaylardr. Baz eserlerinde olmayacak tesadflere yer verilmitir (Hasan Mellah, Hseyin Fellah, Esaret vb.) Eserlerinde yer yer baaryla tasvir edilmi yerli hayat sahneleri bulunur (Mahedat). Ahmet Mithat Efendi, devrinde moda olan birok edeb akmn etkisinde kalmtr. O, ilk eserlerini romantizmin, daha sonraki kalem faaliyetinde realizmin (Henz On Yedi Yanda) ve natralizmin (Mahedat, Taafff) etkisi altnda yazmtr. Bununla birlikte eserleri btn olarak deerlendirildiinde hayatnn sonuna kadar romantizmin etkisinden syrlamad grlr. Romanlarnda slup kaygs pek grlmez. Meddah tarz anlatm yolunu setii iin lubali bir syleyi kendini gsterir. Halk tabakasn gzeterek eser vermitir. yk ve romanlarnda halka seslenmek istedii iin halkn rahatlkla anlayabilecei sade dil kullanma yoluna gitmitir. Bu sylediklerimizden sonra A. Mithat Efendinin Bahtiyarlk, Felatun Bey ile Rkm Efendi ve Mahedat (1891) adl eserlerini ksaca incelemek yararl olacaktr. Ahmet Mithat Efendi, yk ve romann yap, teknik zellikleri gibi ierii zerinde de durmu, baz konular edebiyatmzda ilk defa ele alan yazar olmutur. Bu ynyle Ahmet Mithatn bir yol ac olduu sylenebilir. Onun edebiyatmzda ilk defa ele ald konulardan biri de ky hayatdr. Bu konuda onun iki eserinden sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi Bir Gerek Hikye (1876), ikincisi ise Bah-
85
tiyarlk (1885)tr. Bir Gerek Hikye zerinde yky konu alan yedinci blmde durulmutur. Burada Bahtiyarlk hakknda bilgi verilecektir. Yazar, Bahtiyarlkta ehir hayatna kar ky hayatn karr. Bahtiyarlk, ykden ok roman zellii tar. Roman, plann da veren u blm balklarn tar: Mektepte (s. 1-21), Senai (s. 22-43), inasi (s. 44-78), Pariste Bir Trk (s. 79101), Terbiye-i Nisvn (s. 102-141), Ky Dn (s. 142-169), Medeniyet-Bedvet (s. 170-194). Bahtiyarlk, ky hayatyla ehir hayatn karlatran ve ky hayatnn ehir hayatndan stnl tezini tutan ift kutuplu bir ykdr. Eserde dnml olarak ehir ve ky hayatndan sahneler anlatlr, srdrlen iki farkl hayat tarz karlatrlr. Sonunda romann tuttuu tezin belirledii bir sonuca varlr. ift kutuplu bir yap zerine kurulan romann olay rgs ky-ehir kartlnn hazrlad atmaya bal olarak ekillenir. Mekteb-i Sultanide Senai ve inasi adnda iki gen yatl olarak okumaktadr. Senai, Bozyk dolaylarndan varlkl bir kyl babann ocuudur. Tematik gc (bakii) temsil eden inasi ise stanbullu bir memurun oludur. Senai, ehirde kalmak, inasi ise Mekteb-i Sultaniden mezun olduktan sonra bir kye yerleip ky hayat yaamak istemektedir. nk o, babasnn J. J. Rousseaunun tabiat grn hatrlatan Refah ve saadet, byk cemiyetlerden uzak yaamaktadr. trnden telkinleriyle yetimitir. Senai ve inasi Mekteb-i Sultaniyi bitirdikten sonra hayatlarn istekleri dorultusunda dzenlemek isterler. inasi, Senainin kyne giderek orada bir iftlik kurar. Uzun alma ve abann sonunda iftlikte hayvanlar yetitirir, modern tarma dayanan bir yaama alan kurar. O, kyllere de nayak olarak sulama kanallar aar; ortaklaa i yapma dncesini getirir. Uzun saylmayacak bir sre ierisinde inasi, modern bir iftlik kurarak mutluluk iinde yaayaca ortam hazrlar. lerin yolunda gittii dncesi zerine kurulan olay rgsnde inasinin alt yl gibi ksa bir srede gelimi bir iftlie kavumas ancak kolayclkla aklanabilir. Ky hayatnn iinden gelen Senai ise Mekteb-i Sultaniyi bitirince kendini Beyolunun elence lemlerine, Flamme gazinosuna atar. Rizette adnda Fransz arkcyla iliki kurar. Elence hayatnn iinde babasnn kyden gnderdii paralar harcamakla meguldr. Pariste hukuk tahsil etmeyi ve alafranga bir hayat yaamay hayal etmektedir. Fakat, inasinin tersine o, isteklerine ulap gzel bir yaama alan kuramaz. Romann kiiler dnyas geni kadroya sahiptir. Ancak, olay rgs tematik g durumundaki inasi ile kar g durumundaki Senai etrafnda varlk kazanr. Dier kahramanlar bu iki karakterin hayat felsefesinin ve davranlarnn sergilenmesinde grev yklenir. Romanda emeiyle alp hayatn dzenleyen karakterlerin yannda alafranga, mirasyedi kiilere de yer verilmitir. inasinin kydeki ura bununla snrl kalmaz. evresindeki insanlar, kyller iin rnek kii konumuna gelir. Onlar almaya ynlendirir. phesiz bu i pek de kolay olmaz. Zira, kyller inasinin ark kazdrmasna scak bakmamlar, bu zahmetli ie kalkmak istememilerdir. Fakat, bu hususta inasinin yardmna Kse Muhtar koar, kyly ikna etme iinde etkili olur. inasi, hemen hemen tek bana alarak, elleri nasrlaarak, sonunda bol rn getiren tarla ve otlaklaryla, byk ve kkba hayvan srleriyle, koca bir iftliin sahibi olmutur. Bahtiyarlk, romantik anlaya bal kalnarak yazlm bir romandr. Bu sebeple ky hayat ve tabiat iinde yaama dncesi idealize edilmitir. Romanda, bir iftliin kuruluu dnda, ky hayatna pek rastlamayz. Ahmet Mithat Efendinin ky tasvir edii oralar bir harita zerinden tarif eder gibidir.
Tematik g (bakii): Romann tuttuu ana dnceyi temsil eden roman kiisi.
Kar g: Romann tuttuu ana dncenin karsnda yer alan roman kiisi.
86
Felatun Bey ile Rkm Efendi, Trk edebiyatnda Tanzimattan sonra balayan Batllamann yanl anlalmasn konu alan ilk romandr.
Roman kutupluluk zerine kurulmu, ift zincirli olay rgsne sahiptir.
Gereki ky tasvirine, ky evine, mahall konuma zelliine pek rastlanmaz. Bununla birlikte Yamal Musa Aann kiiliinde geree yaklaan ky aas tipi izdiini belirtmemiz gerekir. Yazar, Yamal Musa Aann kiiliinde, o dnemde uygulama alannda olan iltizam usuln de tenkit etmitir. Ahmet Mithat Efendinin eserleri iinde Felatun Bey ile Rkm Efendi (1875) adl romannn nemli bir yeri vardr. Bu roman, Trk edebiyatnda Tanzimattan sonra balayan yanl Batllamay konu alan ilk romandr. Yazar, birbirinin zdd Rkm Efendi ile Felatun Bey tipleri etrafnda son yzyl Osmanl toplum hayatn gereki bir gzle deerlendirme yoluna gider. Roman, kutupluluk zerine kurulmu; ift zincirli olay rgsne sahiptir. Birinci kutupta Felatun Bey, ikinci kutupta Rkm Efendi yer almaktadr. Yazar, romann birinci blmnde iki nemli kahramandan biri durumunda olan Felatun Beyi, ikinci blmnde dier nemli kahraman Rkm Efendiyi aile evresi, yetime ortam ve kiisel zellikleriyle dikkatlere sunar. Geriye dn tekniiyle ocukluk yllarndan itibaren tantt kiilerin olay rgs iindeki yerlerinin ve ilevlerinin belirmesini salar. Bylece anlatc roman dnyasnn iki temel kahraman ve onlarn temsil ettii hayat anlayn karlatrma imkn hazrlar. Felatun Bey, alaturkalktan alafrangala aniden geen renim dzeyi dk bir babann ocuu olarak iyi bir renim grmeden yetiir. Geri rtiyeye gitmi, bir Franszca hocas haftada iki defa eve gelip ders vermitir. Ama onunla babasnn yakndan ilgilenmemesinin sonucunda iyi bir renim grememi; babasnn yolunda alafranga hayat anlay iinde yetimitir. Byke bir kalemde alyor olmasna ramen elenceden, gezmeden kaleme gidecek vakit bulamaz. Ancak aramba gnleri urad kalemde arkadalarna saat altdan dokuza kadar hafta iinde ne yaptn anlatr. Birka arkadan alarak eve misafirlie getirir. Kendisini Efltundan akll bulan, kibirli, kendini beenmi biridir. Babasnn yirmi bin kuruluk gelirine gvenmektedir. Kitaplara kar zel bir merak olan Felatun Bey, kan kitaplar aldrtr ve A. P. (Ahmet Pltun) harflerini bastrdktan sonra ktphanesine koyar. Kitaplar okuma yoluna gitmez. Aslnda kitap okuyacak kadar birikimi de yoktur. O, hayatn Bat tarz yaama biimine zentiyle geiren, lks yerlerde elenmekten ve para harcamaktan baka bir ey yapmayan biridir. Kz kardei Mihriban da kendisi gibi mark yetitirilmi, sorumsuz biridir. Romann ikinci blmnde anlatlan Rkm ise Felatun Beyden farkl yetime tarzna sahiptir. Kavas olan babasn daha bir yandayken kaybetmi, annesi ve Arap dadsnn bakmyla yetimitir. Be yanda Salpazarnda Ta Mektebe balayan Rkm, on birinde rtiyeye girer. Gen yanda buray bitirerek Hariciye kalemine kendisini kabul ettirmeye yol bulmutur. Delikanl ana girdii srada annesini de kaybeden Rkm, dads ile kalakalmtr. Zengin olan ve bu zenginlie dayanarak hi bir i yapmadan gnn gn eden Felatun Beyin tam tersine Rkm Efendi, Hariciyeden baka bulduu her ie koar. Bir yandan da renimine devam eder, Ermeni dostunun ktphanesinde kitap okur. yi renmi olduu Franszcadan yksek para karlnda kitaplar evirir, ecnebilerin ocuklarna Trke dersi verir. Felatun Beyin tersine kendi kltrne bal, aalk duygusuna kaplmayan birisidir. Zaman zaman yollar kesien Felatun Beyle Rkm Efendinin anlatm her ikisinin srdrd yaama eklinin grnrlk kazanmasna yarar. Rkm Efendi, Felatun Beydeki olumsuzluklarn olumlulua dnt kiidir. Bu ynyle romann tuttuu tez ortaya kar. Bu da insann alarak kendi emeiyle hayatn srdrmesi, kltrel deerlerine bal kalmas gerektii dncesidir.
87
Ahmet Mithat Efendinin Mahedat (1891) adl eseri, hem romann yazl hem de asl olay rgsn anlat ynyle dnya edebiyatnda ilk olma iddias tar. Ondan daha nemlisi yazl tarz ve kurgulan bakmndan ilgi ekicidir. Romann yazl tarihi gz nnde bulundurulduunda kurgulan ynyle yalnz Trk edebiyat iin deil, dnya edebiyat iin de yeni ve farkl bir teknikle yazlm olma zelliine sahiptir. Ahmet Mithat Efendinin bu roman, Emile Zola natralizmine kar yazlm natralist bir roman olma zellii tar. Yazar, Mahedatla natralist bir roman yazmay istemi, fakat Avrupada natralist eserlerde hkim olan ktmser anlayn dnda bir ierik ortaya koyma dncesiyle hareket etmitir. Bylece natralist romann nemli temsilcisi Emile Zolann ktmser bir bak asyla hayatn irkinliklerini, ktlklerini, ahlk bozukluklarn, insann i dnyasnn arzalarn aksettiren romannn karsnda iyilikle fenaln, gzellikle irkinliin, insan ruhunun kt yanlaryla gzel taraflarnn birlikte gsterilmeye alld bir eser ortaya kmtr. stelik Batl natralistlerin ktmser yn ar basan romanlarna karlk Mahedatta iyimser taraf ne karlmtr. Yazarn yeni bir roman tekniini kulland ustalk dnemi eseri olan Mahedat, Takip baln tayan bir blmle balar. Anlatc, Beykozdaki evinden stanbuldaki matbaasna gitmek iin irket-i Hayriyenin vapuruna biner. Yolculuun ayrntl bir ekilde anlatld bu blmde anlatc kimlii ile karmza romann yazar Ahmet Mithat Efendi kar. A. Mithat Efendi, her gn evinden i yerine gitmek iin vapurla yapt yolculuu edeb eserin itibari dnyasna tam, kendisini de gerek kimlii ile anlatc olarak kurgulamtr. Anlatc, yani A. Mithat Efendi, devaml yolculuk yapt vapurda itibarl bir mevkie sahip hretli bir yazar olarak tannmaktadr. Bir buuk saatlik yolculuk srasnda vapur grevlilerinin ona yaz yazabilmesi iin baz imknlar hazrladn reniriz. Anlatc, vapur yolculuu srasnda yanlarnda yal bir kadn bulunan biri esmer, dieri sarn iki kadnn aralarnda Franszca konumalarna ahit olur. Dinledii konumalardan bu iki kadnn merak uyandracak hikyelerinin olduunu anlar. Uzun zamandr yazmay planlad natralist roman iin bu kadnlarn hikyesinin olduka uygun olacan dnerek vapurdan indikten sonra kadnlar izler. Onlarn Beyolundaki evlerinin nne kadar gelir. Ksa bir tereddtten sonra kapy alar. Kapy aan hizmetiye kartvizitini vererek hanmlarla grmek istediini bildirir. Kadnlardan birinin ismi Avagni, dierininki ise Siranutur. Kartviziti alan Siranu, daha nce yazlarndan tand Ahmet Mithat Efendi ile grmeyi kabul eder. Ahmet Mithat Efendi, yazaca roman iin bu hanmdan yardm ister. Kadnn yardm kabul etmesi zerine nce Avagninin yksn dinler. Avagninin yksnn iinde ska ismi geen Refeti bulur ve onun da yksn dinler. Daha sonra dier roman kiileri Seyit Numan ve Siranu da buna katlr. Bu yolla Avagni ve Siranuun ilikiler a erevesinde dier kiiler de romann dnyasna girer. Anlatlan olaylar dizisini yazar kimlii ile kurmaca dnyada yer alan Ahmet Mithat Efendi romanlatrr. Sonra kahramanlar bir araya gelerek yazya geirilen metni dzeltirler. Romann yazlna roman kiileri de katlr. Bu yolla Mahedat, hem roman kiilerinin servenlerinin anlatld hem de yazlnn anlatld romana dnr. Yazar, Berna Morann da iaret ettii gibi, roman biri imdiyi, dieri gemii anlatan iki metnin st ste akmas zerine kurar.
88
EDEB ROMANIN YOL AICISI: NAMIK KEMAL VE ROMANLARI

Klasik Trk edebiyatna olduu gibi eski anlatlara kar sert eletirilerde bulunan Namk Kemal, Bat tarznda roman anlaynn yerlemesi iin aba harcar.
Ahmet Mithat Efendinin sanat endiesinden uzak, halk bilgilendirmek ve eitmek amacyla geleneksel anlatlardan beslenerek yk ve romanlar yaymlad dnem ierisinde sanat yn ne kan romanlaryla Namk Kemal de bu trde eser ortaya koyar. Klasik Trk edebiyatna olduu gibi eski anlatlara kar sert eletirilerde bulunan Namk Kemal, Bat tarznda roman anlaynn yerlemesi iin aba harcar. ok ynl aydn ve sanat adam olan Namk Kemal, baz eserlerinin n sznde, makalelerinde ve mektuplarnda sanat ve edebiyatla ilgili grlerini ortaya koymutur. O, Mukaddeme-i Cellde romandan ne anladn u cmlelerle aklar:
Roman ksmn da nev-zuhur addettiimize taaccb olunmasn! Asr- kadmede bret-nm gibi, Muhayyelt gibi, Asl ve Kerem gibi, Ferhat ile irin gibi birtakm hikyeler var idi. Fakat ktphane-i dbmzda mevcut olan birka tercmeden de anlalaca vechile romandan maksat, gzern etmemise bile gzern imkn dhilinde olan bir vakay, ahlk ve dt ve hissiyt ve ihtimlta mteallik her trl tavsiltyle beraber tasvir etmektir. Romanlara ndiren mevcdt- ruhniyye kartrld vardr. Lakin bu trl hayallere ne fikir ile mracaat olunduu, meselenin suret-i tasvirinden bedheten meydana kar.
demektedir. Grlyor ki, Namk Kemal kendi devri iinde Avrupada hkim olan roman anlayn dile getirmektedir. Bu anlay romantik ve realist anlaylar birbirinden ayrmakszn, bununla beraber daha ok realist anlayn tarifine uygun dmektedir. Aada yer alan cmlelerde Bat romanclar arasnda adlarn sayd roman yazarlarnn ounun realist olmas da bunu gsterir:
Avrupallar roman yolunu o derece ileri gtrmlerdir ki bugn her mtemeddin milletin lisannda ahlka hatta bir dereceye kadar maarife istifade olunacak binlerce hele ilerinde Walter Scott gibi, Charles Dickens gibi gibi, Victor Hgo gibi, Alexandre Dumas gibi mehrin baz hikyeleri u asr- medeniyete medr- mbahat olan sr- muhalledden addolunmaktadr. yn- ibrettir ki Victor Hgonun Les Misrables (Le-Mizerabl) unvanl hikyesi daha telif olunurken doksan lisana tercme edilmi ve Franszca birka defa, birka ekilde tab olunduktan sonra bir de bycek kitaba resimli baslarak yalnz bu neviden yz elli bin nsha satlmtr. Bizde ise hikye ksm mahslt- edebiyyemizin en naks cihetidir. Lisnmzda lezzetle okunacak belki hikye bulunmaz. Elsine-i Garbiyyeden aldmz romanlar ekseriyet zre fena tercme olunmu, sr- milliyeden madd olan hikyeler ise ne kadar fena yazlm ise birka kat fena dnlmtr.
Namk Kemalin eviri eserlere bakarak kard sonu udur: ... romandan maksat, gzern etmemise bile gzern imkn dhilinde olan bir vakay, ahlk ve dt ve hissiyt ve ihtimlta mteallik her trl tavsiltyle beraber tasvir etmektir.
Namk Kemal, bizde yk ve roman yazacaklar iin Bat edebiyatn rnek olarak gsterir. Ayn yazsnda eski yklerimizi tabiata ve geree uymamas konusunda yle eletirir:
Bizim hikyeler tlsm ile define bulmak, bir yerde denize batp sonra mellifin hokkasndan kmak, h ile yanmak, klnk ile da yarmak gibi btn btn tabiat ve hakikatin haricinde birer mevzua mstenid ve sret-i tasvir-i ahlk ve tavsl-i dt ve terih-i hissiyt gibi erit-i dbn kffesinden mahrum olduu iin, roman de-
89
il, kocakar masal nevindendir. Hsn Ak ve Leyla ile Mecnn kabilinden olan manzumeler de gerek mevzularna gerekse suret-i tahrirlerine nazaran deta birer tasavvuf risalesidir. (Mukaddeme-i Cell)
ntibah nsznde ise bu iptidai tarif daha derinleir:

Hikye yazmakta bir vazife daha vardr; o da muhatab slh etmek veya elendirmek iin mnasebetli mnasebetsiz akla ne gelirse sylemek tarz- kudem-pesendnesini terk ile tabiat- beeriyenin tahliline almaktr. Vicdan- beerdeki seriri kalbin en gizli kelerine nazar taalluk etmedike bulmak muhaldir. nsan kalbinin srlar bilinmedike, bir adama sylenen szleri tesir ettirmek ise btn ihtimal dndadr. nk fikir, her ne tasavvur ederse, bir kere, zihninde saklad eylere ve gnlndeki duygulara tatbik eder. Benzerse kabul eder, benzemezse kabul etmez. Bir iki yzyldan beri, bilhassa zamanmzda Avrupallar kalbin hallerini incelemede ok stn bir baar gstererek, gerek tiyatro, gerek hikyeyi edebiyatn en byk ksmlar srasna soktular.
A. H. Tanpnarn da ifade ettii gibi, bu edebiyat- sahiha taraftar, edebiyatta bir esas gibi grd elendirmek ve faydalandrmak gayelerini brakmamakla beraber psikolojik dikkati bu sanatn esas olarak alr. Namk Kemal, biri ntibah, dieri Cezmi olmak zere iki roman kaleme almtr. Konusunu sade tuttuunu syledii ntibahla roman trnde bir rnek ortaya koymak istemitir. Eserin ad Son Pimanlk iken sansr tarafndan ntibaha evrilerek 1876da yaymlanmasna izin verilmitir. Bat roman tekniiyle yazlmas, realist tasvirlere ve meknlara yer verilmesi, psikolojik zmlemelere gidilmesi bakmndan Trk edebiyatnn ilk edeb roman olarak deerlendirilen ntibah, konusunu sosyal hayattan alr. Romantik ekole bal kalnarak yazlan eserde klasik edebiyat geleneinden gelen unsurlara da rastlanr. Mehmet Kaplann ifade ettii gibi, ntibah ak, kskanlk, intikam duygularn ileyen psikolojik bir eserdir. Bu duygular eski edebiyatta da vardr. Fakat Namk Kemal onlar eskiler gibi hayller, semboller ve alegorilerden ok, Batl romanclara has bir tarzda, tasvir ve tahlil metodu ile ortaya koyar. Kasidelerin nesip blmn hatrlatan geni bahar tasvirlerinden sonra girilen olay rgsnde yaanan hayata uzak, zenle yetitirilmi bir gencin ilk grte uygunsuz bir kadna gnln kaptrmas ve bu gencin cariyesinin gence olan tek tarafl ak etrafnda ekillenen dramatik yap sergilenir. Romann bakiisi Ali Bey, uygunsuz hayat srdren Mehpeykere olan aknn etkisi altnda btn hayatn mahveder; mal varlnn nemli bir ksmn onun urunda harcar, annesinin lmne yol aar, sonunda kendisine kar dzenlenen suikasttan zor kurtulur. Bu arada kendisine temiz bir ak duygusuyla balanan cariyesi Dilaupun Ali Beyin yerine kendisini feda etmesiyle karlalr. Kendisini glkle kurtararak durumu gvenlik glerine haber veren Ali Bey, her eyi anlamtr. Ama son pimanlk fayda etmemitir. Roman, zenle yetitirilen, hayat gereince tanmayan genlerin yaama alannda ne gibi yanllar yapabileceklerini gstermeye ynelik mesaj tar. yi bir ailenin ocuu olan ve annesi tarafndan babasz bytlen Ali Bey, arkadalarnn srar zerine yeni alan amlca tepesindeki gezinti yerine elenmeye gider. Orada Mehpeyker adnda uygunsuz hayat srdren gen bir kadnla karlar. Gen ve tecrbesiz olan Ali Bey, bu kadna k olur. Evini ve iini ihmal etmeye balar. Durumu anlayan annesi eve Dilaup adnda gen ve gzel bir cariye alr. Olunun Dilaupa balanarak Mehpeykerden kurtulmasn arzu etmekte-
90
ntibah, dnemin yaanan hayatna uygunluu, roman kiilerinin psikolojik dnyasn yanstmadaki baars ve edeb dil kullanma abasyla Trk edebiyatnn ilk edeb roman olma zelliini kazanmtr.
Namk Kemalin ikinci roman Cezmi, tarih roman alannda yazlm ilk eser olarak kabul edilir.
dir. Fakat Mehpeykere tutulan Ali Bey, gen ve gzel Dilaupa ynelmez. Arkada tf Beyin amcas Mesut Efendi Mehpeykerin nasl biri olduu konusunda onu uyarr. Mehpeykerin yaad hayat tarzn renen Ali Bey, onu terk etmek ister. Ancak, ona k olan ve gururu incinen Mehpeyker, Ali Beyin peini brakmaz. eitli hilelerle onu tekrar elde etmeyi denerse de baarl olamaz. Bunun zerine Dilaupu iftiralarla ypratarak onun satlmasn salar. ntikam almak iin de Dilaupu kendisi satn alr. Ali Beyi ldrtecek bir plan dzenler. Ali Beyi saf ve temiz bir akla seven Dilaup, hazrlanan suikast plann bir ekilde kendisine haber verir. Onun klna girerek bekler. Dilaupu Ali Bey sanan Mehpeykerin adamlar onu ldrr. Bu arada suikasttan kurtularak kaan Ali Bey, olay gvenlik glerine haber verir. Mehpeykeri de ldrr. Bu arada Ali Beyin annesi de lmtr. Ali Bey, bylece annesini ve kendisini gerekten seven Dilaupu kaybetmi; kendisi de hapse dmtr. Her eyi anlam, piman olmutur; ama son pimanlk fayda etmez. Hapishanede alt ay sonra kendisi de lr. Dnemin yaanan hayatna uygunluu, roman kiilerinin psikolojik dnyasn yanstmadaki baars ve edeb dil kullanma abasyla Trk edebiyatnn ilk edeb roman olma zelliini kazanan ntibah, baz problemleri de bnyesinde tar. Hkim anlatcnn olaylar ve kiileri aktarmada zaman zaman fazlaca znel tavr iine girdii grlr. Anlatcnn bak asndan yazarn ahlk hayat anlay kendisini gsterir. Kurmaca dnyann anlatcs roman kiilerine kimi zaman mdahale eder, onlara acr yahut onlardan birini okuyucuya ktler. zellikle romann canl karakteri Mehpeykerin gzelliiyle okuyucular zerinde etki uyandraca dncesinden hareketle anlatc tarafndan olumsuz nitelemelerle o, gzden drlmeye allr. Ali Beyle Mehpeykerin karlamasndan sonra kiilerin iyiler ve ktler olmak zere ikiye blnmesi dikkat eker. yiler Ali Beyin, ktler Mehpeykerin evresindedir. Meknn anlatmnn baarl olduu sylenemez. Mekninsan ilikisi zayf kalr. zellikle kasidelerin nesip blmnden alnm izlenimi veren bahar tasvirinin romann banda ireti duruu, ntibahn zayf taraflarndan biridir. Ayrca edeb bir dil kurmaya alrken yazarn yer yer adal ve sanatl bir syleyie gitmesi de romann eletirilmesi gereken yanlarndan biridir. Namk Kemalin tarih roman alannda yazlm ilk roman olarak kabul edilen ikinci roman Cezmi (1880), iki cilt olarak planlanm, ancak, ikinci cildi yazlamamtr. Cezmi, konusunu XVI. yzylda II. Selim devrinde balayp aralklarla yarm yz yl kadar devam eden Osmanl-ran savalarndan alr. Yazarn 1877de Midilliye gittikten sonra kaleme ald romann birinci faslnn ilk alt blmnde, 16. yzyl Asya ve Avrupasnn genel siyasi panoramas izilir. Bilimsel bulularn, coraf keiflerin bu ktalar zerindeki etkisi, Osmanlnn deiim ve gelimeler karsndaki durumu dikkatlere sunulur. 16. yzylda dnyay, mparatorluk corafyasn ve siyasi koullar okuyucuya tantmay amalayan, olay rgsyle dorudan ilgisi bulunmayan bu giri blmnde yazar, son paragrafta sz romana adn veren Cezmiye getirerek, niin byle bir kiinin yksn anlatmak istediini aklar. Romann tematik gc Cezmi ve dier ne kan roman kiileri tarihten seilmilerdir. Roman, idealize edilen Cezminin Trk-ran savanda gsterdii kahramanlklarla yine ayn savata tanp dost olduu Adil Giray esaretten kurtarma abas zerine kurulmutur. Abdullah Uman, romann olay rgsn yle aktarr: Cezmi, Osmanl - ran savalarnda gsterdii kahramanlklarla zdemirolu Osman Paann dikkatini eker ve takdirini kazanr. Bu savalar srasnda ayrca Krm ordusu kumandan Kalgay dil Giray ve kardei Gazi Girayla tanarak dost-
91
luk kurar. Daha sonra savalardan birinde ranllara esir den ve Kazvin Saraynda tutulan dil Girayla kendisine k olan iki kadnn, ahn kars ehriyr ile kz kardei Perihann, serveni dikkatlere sunulur. dil Giray, hem gzel, hem de gerektiinde erkekler gibi savaabilen bir hanm olan Perihana k olmutur. ran, iilerin ynetimindedir. Perihan ise Snnidir. ehriyr, eitli entrikalarla dil Giray elde etmeye alrken dil Giray ile Perihan ran tahtn iilerin elinden kurtarmak iin planlar yapar. Bu plana gre randa gerekletirilecek iktidar deiiklii ile dil Giray hkmdar olacak, bylece iktidar Snnilerin eline geecek, Osmanllarla srekli bir bar yaplacaktr. Cezmi, bu plan gerekletirmek zere rana arlr. rana gelen Cezmi byk tehlikelerle karlamasna ramen dil Girayla grmeyi baarr. Gerekli tedbirleri alarak hazrlklara giriir. Fakat, ehriyr ile Vezir Mirza Sleyman durumdan haberdar olunca dil Girayla Perihan ldrmek zere kar bir plan yaparlar. atma esnasnda ehriyr ldrlr, dil Girayla Perihan da zerlerine gelen yzlerce kiiyle savaarak lrler. Bu srada yaralanan Cezmi, dil Girayla Perihan ayn mezara gmerek lkesine dner. Namk Kemalin, bu eserinde ilk roman ntibaha gre roman tekniine daha hkim olduu grlr. Fakat, ntibahta olduu gibi Cezmide de konumalarn ve hareketin azl dikkat eker. Ayrca tasvirlerin znel ve abartl oluu, psikolojik zmlemelere gereince yer verilmemesi ve romantizmin etkisiyle olay rgsnn ackl bir sonla bitirilmesi eserin zayf kalan yanlardr. Tiyatro eserlerinde konuulan dilden uzaklalmamas gerektii fikrinde srar eden Namk Kemal, aksine romanda kendisini slup oyunlarna kaptrr, hatta Cezmide bunun ar rneklerini ortaya koyar. Namk Kemal, Cezmiyi, tarihe 93 Harbi olarak geen 1877-1878 Osmanl-Rus sava srasnda yazmaya balam, sz konusu sava takip eden yllarda yaymlamtr. Bu sava, Osmanlnn nemli toprak kaybna urad bir savatr. Bat karsnda moral gcn kn de hzlandran 93 Harbi, yazarnn ttihad- slm (slm birlii) dncesine arlk vermesini getirmitir. Celaleddin Harzemah oyunundan sonra daha gl olarak ttihad- slm fikri onun bu eserinde belirir. Yazar, bu romann lkenin zor dneminde tarih bilinci ve kimlik oluturucu bir anlay erevesinde yazma yoluna gider. Cezmi, romantik bir eserdir. Ahmet Hamdi Tanpnar, eserdeki romantik duyarl ve bak asn J. J. Rousseau ile Victor Hugoya balayarak aklar. Tanzimat sonras yeniliinin nemli ismi Namk Kemal, Cezmi ile gen yazarlara konularn seecekleri ufuk gstermitir. Bu ufuk Trk tarihidir. Namk Kemal, dier edeb trlerde olduu romanda da Trk edebiyatnn Bat edebiyatn rnek alarak gelimesi yolunda aba harcamtr. Onun ntibah ve Cezmi adl romanlar yazldklar dnem ierisinde deerlendirildiinde ileri bir adm olduklar grlr. Bu romanlar, Trk romannn geliiminde de rol oynam eserlerdir. Trk romannn geliim izgisinde birinci kua temsil eden Ahmet Mithat Efendi, geni halk kitlesini ne alan poplist bir sanat anlayyla hareket etmitir. emsettin Saminin Taauk- Talat ve Fitnat romann da bu erevede daha ok Mithat Efendinin romanlaryla birlikte dnmek gerekir. Dnemin ne kan dier roman yazar Namk Kemal ise toplumun daha st kesimini hedef alan edeb yn daha gl romanlar yazma yoluna gitmitir. Ahmet Mithat Efendinin romanlar Hseyin Rahmi Grpnar ve II. Merutiyet sonras poplist romanclar hazrlarken Namk Kemalin gelitirmeye alt roman r bata Halit Ziya Uaklgil olmak zere Servet-i Fnun romanclarn ve daha sonraki edeb yn ne kan roman anlayn hazrlayacaktr.
Tanzimat sonras yeniliinin nemli ismi Namk Kemal, Cezmi ile gen yazarlara konularn seecekleri ufuk gstermitir. Bu ufuk Trk tarihidir.
92
zet
AM A
Tanzimat Dnemi Trk edebiyatnda romann douu ve geliimini tanmak. Bu dnem roman ncelikle, Bat edebiyatndan uyarlama tiplerle bir gei dnemi yaar. Daha sonra yerli tipleri konu edinir. Bu tipler, genellikle kltr ve kimlik atmalar iinde bilinsizce rpnan ve kaybolan kiilerdir. Tarih bilici ve kimlik oluturucu bir anlay Namk Kemal ile gelimeye balar. Bu dneme ait tiplerin gerekilikten uzak, uyarlama ve biraz da sera tipler olduunu syleyebiliriz. Roman yazarlar ve onlarn eserlerinin zelliklerini tanmak. lk dnem romanlarnda eski destan geleneinden kaynaklanan anlatma/ ykleme yntemi arlkldr. Bu nedenle roman kahramanlar iradi bir tavr almaktan ok, nceden belirlenmi olaylarn iinde hareket ederler. Olayn sentezleyici olduu bu roman yaps, derin ruh tahlilleri ve mekn insan ilikisi zerinde ok durmaz. Bunun iin Servet-i Fnun romanndaki Ak- Memnuyu beklemek gerekecektir.
AM A
Romanlarn hangi konular ve nasl ilediini tartmak. Batllamann yanl anlalmas, kadn haklar, grc usul ile evlenme, batl itikatlar, klelik tarihsel dnemlerden seilmi olaylar ve ky yaam gibi toplumsal sorunlar zerinde durulur. Ancak kimlik sorunlar, tarih ve vatan bilinci pragmatist bir tarzda ilenirken Mill Edebiyat Dnemini hazrlayacak temel parametrelerin (vatan ve tarih bilinci, dil, kltr ve kimlik atmalar vb.) de bu dnemde ortaya ktn syleyebiliriz.
A M A
93
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ilk romanlar arasnda deildir? a. Taauk- Talat ve Fitnat b. Mahedat c. Hasan Mellah d. Bir Gerek Hikye e. ntibah 2. Trk romannda esaret konusu ilk defa hangi eserde ilenmitir? a. Cezmi b. Taauk- Talat ve Fitnat c. Hseyin Fellah d. ntibah e. Ak- Memn 3. Aadakilerden hangisi Ahmet Mithat Efendinin roman konularndan biri deildir? a. Batllamann yanl anlalmas b. Tarih dnemler c. Grc usulyle evlilik d. Her ynyle Bat lkelerinin rnek alnmas e. Eitim 4. Ahmet Mithat Efendi, Mahedat adl eseriyle natralist romann hangi zelliine kar kmtr? a. Hayal rn olmasna b. Gereki olmasna c. Hayatn olumsuz ve kt yanlarn yanstmasna d. Psikolojik zmlemesine e. Gemi alar anlatmasna 5. Aadaki yazarlardan hangisi fenni roman yazmtr? a. emsettin Sami b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Namk Kemal d. Halit Ziya Uaklgil e. Ahmet Mithat Efendi 6. Aadakilerden hangisi Tanzimat Dnemi Trk romannn konularndan biri deildir? a. Hzl nfus art b. Batllamann yanl anlalmas c. Grc usulyle evlilik d. Klelik e. Ky hayat 7. Namk Kemalin roman anlay ile ilgili ifadelerden hangisi yanltr? a. Roman, insann bandan geen veya gemesi ihtimali olan olaylar anlatr. b. Roman, masaldan farkldr. c. Roman, yalnzca insann bandan geen olaylar anlatr. d. Romanda az da olsa olaanstlklerle karlalr. e. Romanda yazar her azna geleni sylememelidir. 8. Aadakilerden hangisi ilk edeb roman aadakilerden hangisidir? a. Cezmi b. ntibah c. Mahedat d. Felatun Bey ile Rkm Efendi e. Taauk- Talat ve Fitnat 9. Namk Kemal, hangi roman kahraman evresinde idealist bir tipi canlandrr? a. Cezmi b. Mehpeyker c. Ali Bey d. Dilaup e. tf Bey 10. Tanzimat Dneminin birinci kuandaki romanclarn eserleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Dnemin toplumsal sorunlarn ele almamlardr. b. Romanlar Cumhuriyet Dnemine kadar alamamtr. c. Bat romann model alm, Trk edebiyatnn birikiminden yararlanmamlardr. d. Toplumsal konulardan ok bireysel konular ilemilerdir. e. Trk edebiyatna roman trn getirmilerdir.
94

1. d Yantnz doru deilse Batl Yolda lk Roman Denemesi: Taauk- Talat ve Fitnat blmne baknz. Yantnz doru deilse Batl Yolda lk Roman Denemesi: Taauk- Talat ve Fitnat blmne baknz. Yantnz doru deilse Gelenekle Yenilik Arasnda: Ahmet Mithat Efendi ve Romanlar blmne baknz. Yantnz doru deilse Gelenekle Yenilik Arasnda: Ahmet Mithat Efendi ve Romanlar blmne baknz. Yantnz doru deilse Gelenekle Yenilik Arasnda: Ahmet Mithat Efendi ve Romanlar blmne baknz. Yantnz doru deilse Trk Romannn Douu ve lk rnleri blmne baknz. Yantnz doru deilse Edeb Romann Yol Acs: Namk Kemal ve Romanlar blmne baknz. Yantnz doru deilse Edeb Romann Yol Acs: Namk Kemal ve Romanlar blmne baknz. Yantnz doru deilse Edeb Romann Yol Acs: Namk Kemal ve Romanlar blmne baknz. Yantnz doru deilse niteyi yeniden okuyunuz.
Akyz, Kenan (1995), Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri I 1860-1923, nklp Kitabevi, stanbul. Cevdet Kudret (1977), Edebiyatmzda Hikye ve Roman I, Varlk Yaynlar, stanbul. Kaplan, Mehmet (1972), ntibah Roman Hakknda Birka Sz, Namk Kemal, ntibah, Babakanlk Kltr Mstearl Kltr Yaynlar, stanbul. Moran, Berna (2005), Trk Romanna Eletirel Bir Bak I, letiim Yaynlar, stanbul. zn, Mustafa Nihat (1985), Trkede Roman, letiim Yaynlar, stanbul. Parlatr, smail (1992), Tanzimat Edebiyatnda klelik,Trk Tarih kurumu yaynlar, Ankara. Uman, Abdullah (1993), Cezmi, TDV slam Ansiklopedisi, C. 7, s. 523-514. Yazg, Kmil (1940), Ahmet Mithat Efendi Hayat ve Htralar, Tan Matbaas, stanbul.
2. b
3. d
4. c
5. e
6. a 7. c
8. b
9. a
10. e

Sra Sizde 1 Bu konunun ilendii pek ok eser bulunmaktadr. Bunlarn balcalarn yle sralayabiliriz: Ahmet Mithatn Esaret, lm Allahn Emri, Faik Bey ile Nuridil Hanmn Sergzeti adl ykleri; Firkat, Dnyaya kinci Geli, Hasan Mellah, Hseyin Fellah, Felatun Bey ile Rkm Efendi adl romanlar; Namk Kemalin ntibah, Sami Paazade Sezainin Sergzet, Fatma Aliye Hanmn Muhadarat, Nabizade Nzmn Zehra adl romanlar, Sami Paazade Sezainin Dn, Mihriban adl ykleri. Konuyla ilgili geni bilgiyi Prof. Dr. smail Parlatrn Tanzimat Edebiyatnda Klelik adl kitabnda bulabilirsiniz.

Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TANZMAT DNEM TRK EDEBYATI-I

Editrler Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ Do.Dr. Zeliha GNE

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan.............. ...........

Osmanl Devletinde adalama ......................................... 14

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 1 (1. Kuak) .......34

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 2 ....................... 56

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Roman:1(1. Kuak). 76

Editrler Prof.Dr. Ramazan Korkmaz Do.Dr. Zeliha Gne

TANZMAT DNEM TRK EDEBYATI-I

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Tanzimat Dneminin Kltrel Arka-Plan

Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

OSMANLININ GENEL DURUMU VE SURDAK GEDK, GVEN SENDROMU

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

DEEN DNYANIN OSMANLIYA ARPMASI VE BOZGUNUN OK DALGALARI AMALARIMIZ

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat

1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat

1. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

TANZMAT DNEM TRK EDEBYATI-I

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Osmanl Devletinde adalama

Osmanl Devletinde adalama

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

OKULLAR, EVRLER, GAZETELER Okullar

2. nite - Osmanl Devletinde adalama

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

2. nite - Osmanl Devletinde adalama

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

2. nite - Osmanl Devletinde adalama

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

2. nite - Osmanl Devletinde adalama

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

2. nite - Osmanl Devletinde adalama

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

2. nite - Osmanl Devletinde adalama

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

2. nite - Osmanl Devletinde adalama

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

2. nite - Osmanl Devletinde adalama

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

2. nite - Osmanl Devletinde adalama

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

TANZMAT DNEM TRK EDEBYATI-I

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 1 (1. Kuak)

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 1 (1. Kuak)

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

3. nite - Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 1 (1. Kuak)

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Eski ile Yeni Arasnda: kif Paa

3. nite - Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda iir: 1 (1. Kuak)

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Klasik iirin Son Bulumas: Encmen-i uar