T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2347 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1344

ORHUN TRKES

Yazar Prof.Dr. Aysu ATA

Editrler Prof.Dr. Grer GLSEVN Do.Dr. Mehmet Mhur TULUM

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Fatma ennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Orhun Trkesi

ISBN 978-975-06-1020-2

1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.100 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011

indekiler
Sunu .... vii 2 3 4 4 5 7 10 10 13 14 14 14 15 17 19 19 20 22 23 24 24 25 26 26 27 28 29 30 30 30 31 32 33 34 36 36 36 38 39 40 40 41 43

1. NTE

Trk Diline Giri ..... YAPILARI BAKIMINDAN DLLER ... URAL ALTAY DL ALES ..... Ural-Altay Dil Ailesi ... Ural Altay Dil Ailesi zerine Yaplan lk almalar . Ural ve Altay Dilleri . ALTAY DLLER TEORS ..... lk Altayistler Altay Dil Birliini Kabul Etmeyenler ve Bu Konuda ekimser Kalanlar . Japoncann Altay Dil Birliine Katlmas .... Trkiyedeki Altayistler .. Altay Dil Teorisinin Bugnk Durumu ... zet .... Kendimizi Snayalm .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... Sra Sizde Yant Anahtar ..... Yararlanlan Kaynaklar ...... Trk Dilinin Dnemleri ... TRK DLNN ORHUN (KKTRK) TRKESNDEN NCEK DNEMLER .... Ana Altayca Dnemi ..... lk Trke Dnemi ..... Ana Trke ve Ana uvaa Dnemi ... ORHUN (KKTRK) VE UYGUR TRKELERNN DE NDE BULUNDUU ESK TRKE DNEM VE SONRASI .... EskiTrke Dnemi (VII.-XIII. yy): Kktrk, Uygur ve Karahanl Trkeleri ...... lk Dnemlendirme almalarnda Eski Trke .. lk Dnemlendirme almalarnda Kullanlan Olgu .. Sonraki Dnemlendirme almalarnda Kullanlan Olgu ... Orta Trke (XIII. XX. yy): Douda Harezm ve aatay Trkesi; Batda Eski Ouz ve Osmanl Trkesi .... Orta Trke Terimi ... Balang almalarnda Orta Trke Teriminin Kullanm Sonraki almalardaOrta Trke ..... Yeni Trke Dnemi ..... zet .... Kendimizi Snayalm . Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ... Sra Sizde Yant Anahtar ...... Yararlanlan Kaynaklar ...... Kktrkler .... I. TRK KAANLII (552-630) .... Yaztlarda I. Kktrk Kaanlnn Kurulmas .... I. Kktrk Kaanlnn ran ve Bizansla Olan likileri ve Bu likide Sogdlarn Rol .. I. Kktrk Kaanlnn Yazma Dili Taspar Kaan ve Sonras .

2. NTE

3. NTE

iii

Trk-in likisine Bir Bak .. I. Kktrk Kaanlnn Ykl .. Yaztlarda I. Kktrk Kaanlnn Ykl Nedenleri .... in Egemenliinde Geen Elli Yl ... II. KKTRK KAANLII (682-744) ... Yaztlarda II. Kktrk Kaanlnn Kuruluu .... lteri Kaan ve Vezir Tonyukuk ..... Kapgan Kaan Dnemi ..... Bilge Kaan ve Kl Tigin Dnemi ...... Yaztlarda Bilge Kaan ve Kl Tigin Dnemi ..... II. Kktrk Kaanlnn Ykl ..... zet ... Kendimizi Snayalm .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... Sra Sizde Yant Anahtar ...... Yararlanlan Kaynaklar ......

43 44 44 45 45 45 46 47 47 48 49 50 53 55 55 56 58 59 60 63 65 66 67 68 70 71 75 79 81 81 82

4. NTE

Orhun Yaztlar .... ORHUN HARFL YAZITLAR .... Orhun Harfli Yaztlarn Kefi .... ORHUN ALFABES ........ Orhun Alfabesinin Kkeni ..... Orhun Alfabesinin zm ....... Orhun Yaztlarndaki Belli Bal Yazm Kurallar ... ORHUN YAZITLARI: KL TGN, BLGE KAAN VE TONYUKUK YAZITLARI ...... Orhun Yaztlarnda slup .......... BELL BALI ORHUN TRKES ALIMALARI ... zet ... Kendimizi Snayalm .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... Sra Sizde Yant Anahtar ... Yararlanlan Kaynaklar .....

5. NTE

Orhun Trkesi Grameri-I Ses Yaps ve Sz Yapm ..... 84 SES YAPISI ....... 85 nller .. 85 nszler ..... 87 SZ YAPIMI ..... 89 simden sim Yapm Ekleri ......... 89 simden Fiil Yapm Ekleri ........ 91 Fiilden sim Yapm Ekleri ........ 93 Fiilden Fiil Yapm Ekleri ........ 95 zet .... 97 Kendimizi Snayalm .. 98 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 100 Sra Sizde Yant Anahtar ...... 101 Yararlanlan Kaynaklar ..... 101 Orhun Trkesi Grameri-II sim-Zamir-Zarf SontakBala-Edat ....... 102 SM ........ 103 sim ekim Ekleri ..... 103 okluk (Topluluk) Ekleri ..... 103 yelik Ekleri ....... 104 Birliktelik (Balama) Eki ..... 104

6. NTE

iv

sim Durum Ekleri ....... 104 Saylar ...... 107 ZAMR ...... 109 1. Kii Zamirleri ........ 109 2. aret Zamirleri ...... 110 ZARF ......... 111 Yer Zarflar ........ 111 Zaman Zarflar .......... 112 Tarz Zarflar ......... 112 Miktar Zarflar ........... 113 SONTAKI .............. 113 Yaln Durumla Kullanlan Sontaklar ........ 113 Ynelme Durumuyla Kullanlan Sontaklar ...... 115 Bulunma-kma Durumuyla Kullanlan Sontaklar ...... 115 BALA ........... 115 Yan Cmle Balalar ....... 116 EDAT ......... 116 Pekitirme Edat ..................... 116 Olaslk Edat ......... 116 zet .... 117 Kendimizi Snayalm . 120 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 122 Sra Sizde Yant Anahtar ...... 122 Yararlanlan Kaynaklar ..... 123

7. NTE

Orhun Trkesi Grameri-III Fiil-Sfat-Filler-Zarf-FiillerBirleik Filler ....... 124 FL ........ 125 Fiil ekim Ekleri ... 125 1. Zaman ve Kip ekimlerinde Kullanlan Kii Ekleri .... 125 2. Zaman ve Kip ekimleri ...... 126 Fiillerin Birleik ekimleri .... 129 SIFAT-FLLER ... 130 ZARF-FLLER ..... 132 BRLEK FLLER ..... 134 zet ... 136 Kendimizi Snayalm .. 138 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ... 140 Sra Sizde Yant Anahtar ...... 140 Yararlanlan Kaynaklar ..... 141 Orhun Trkesi-Metin I ......... 142 KL TGN YAZITI (GNEY YZ 1-10) ...... 143 KL TGN GNEY 1-10 ... 145 Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ... 146 KL TGN YAZITI (DOU YZ 10-12) ... 152 KL TGN DOU 10-12 .... 152 Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ... 153 Kendimizi Snayalm . 155 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 157 Sra Sizde Yant Anahtar ..... 157 Yararlanlan Kaynaklar ..... 157 Orhun Trkesi-Metin II ......... 158 BLGE KAAN YAZITI (DOU YZ 2-9) ........ 159 BLGE KAAN BDES (DOU CEPHES) ....... 161

8. NTE

9. NTE

Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ......... 162 BLGE KAAN YAZITI (DOU YZ 21-25) .... 164 Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ......... 166 Kendimizi Snayalm . 169 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 172 Sra Sizde Yant Anahtar ...... 172 Yararlanlan Kaynaklar ..... 172

10. NTE

Orhun Trkesi-Metin III ......... 174 TONYUKUK YAZITI (BATI YZ 1-7) ............ 175 TONYUKUK I. TA BATI 1-7 ... 176 Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ........ 177 TONYUKUK YAZITI (GNEY YZ 8-15) 178 TONYUKUK I. TA GNEY 8-15 ..... 180 Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ......... 180 Kendimizi Snayalm .. 182 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 184 Sra Sizde Yant Anahtar ...... 184 Yararlanlan Kaynaklar ...... 184 Orhun Trkesi Metinleri Szl ............ 185

vi

SUNU
Deerli renciler, Orhun Trkesinin metinleri sadece Trk dili ve edebiyatnn deil, genel erevede Trk tarihi ve kltrnn en temel kaynaklardr. Bugn kltr dilleri dediimiz pek ok dil henz domamken yazlm olan bu eserlerin incelenip tantlmas da Trk dili ve edebiyat retiminin nde gelen amalarndandr. Trk devlet adamlarnn vefatndan sonra yine dier devlet adamlarnca yazlm ve diktirilmi olan Orhun antlar, kaanlarn millete hesap vermesini, milletin olumlu ve olumsuz ynlerini, baka milletlerle ilikileri, baar ve baarszlklarn nedenlerini son derece edeb bir slupla ifade eden hitabet rnekleridir. Elinizde bulunan ders kitabnda Orhun Trkesinin eserleri, bu eserler zerinde alanlar ve almalar, dnemin dil zellikleri ile Trk dili tarihiyle ilgili konular hem bir lisans rencisinin bilmesi gereken, hem de bu konudaki bilgilerini gelitirmek isteyen gen aratrmaclara yn verebilecek dzeyde sunulmaya allmtr. Trkenin sz konusu dnemini en iyi yanstabilecei dnlen dil malzemesi, metinlerin iinden seilerek kitaba konulmu ve rnek oluturmas amacyla bunlarn dil zellikleri incelenmitir. Verilen blmlerde geen kelimelerin anlamlar da sona eklenen szlkte gsterilmitir. Hem bir Trk dili ve edebiyats hem de dil ve kltrmzn yeni nesillere tantcs olacak niversite rencilerine bir el kitab niteliinde hazrlanm olan bu ders kitab, iine yerletirilen Sra Sizde gibi blmlerle okuyucuyu aratrmaya da ynlendirmektedir. Zihinleri her trl renime ak genlerimizin, dil ve edebiyatmzn ana kaynaklarn zevkle reneceine ve bu konuda yeni yeni yorumlar getirmek isteyecek aratrmac ruhlarla bu dersten de baarl olacaklarna eminiz. Editrler Prof.Dr. Grer Glsevin Yrd.Do.Dr. Mehmet Mhur Tulum

vii


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yaplar bakmndan dilleri tanmlayabilecek ve Trk dilinin yer ald dil grubunu belirleyebilecek, Ural-Altay dil ailesini dil zellikleriyle birlikte tanyacak ve bu konuda alan ilk ve nemli isimleri ve eserlerini sralayabilecek, Altay Dil Teorisini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Dillerin Yaplar Ural-Altay Dil Ailesi Rotasizm Zetasizm Lambdaizm Sigmatizm Altayistik Altay Dil Birlii

indekiler
YAPILARI BAKIMINDAN DLLER URAL-ALTAY DL ALES URAL-ALTAY DL TEORS

 YAPILARI BAKIMINDAN DLLER

Kaynaklar bugn yeryznde 2500-5000 arasnda dilin varlndan sz etmektedir. Gnmzde hlen dil - lehe ayrmnn yaplamamasndan ve yeryznn eitli yerlerinde yazya geirilmemi, ilenmemi dillerin bulunmasndan dolay dil says netlik kazanmamtr. Bu diller, yap (=biim) ve kken (=kaynak) bilgisi bakmndan deiik gruplandrmalarda incelenmektedir. Yap bakmndan dnya dilleri gruba ayrlr: 1. Yalnlayan (=Tek Heceli) Diller: ince, Tibete, Vietnamca, Baska gibi.

Trk Diline Giri

2. Balantl ve Kaynatran (=Eklemeli) Diller: a. Balantl Diller: Trk dili ve kken bakmndan iinde yer ald UralAltay dilleri ile baz Asya ve Afrika dilleri gibi. b. Kaynatran Diller: Grc, Eskimo, Kzlderili dilleri gibi.

3. Bkml (=ekimli) Diller: a. Kk Bkml Diller: Arapa ve iinde yer ald Hmi-Smi dilleri gibi. b. Gvde Bkml Diller: ngilizce, Almanca, Franszca vb. Hint Avrupa dilleri gibi. Yap bakmndan ortak zellikler tayan dillerin kken bakmndan da ayn kaynaktan, ayn aileden kt kabul edilmi ve bu diller bir grup altnda toplanmtr. Ayn aile iinde yer alan dillerin, eitli tarihsel olaylar nedeniyle ayrlp, farkl gelime yollar izlediklerine ve birbirleriyle akraba olduklarna inanlr. Byle diller, dil aileleri oluturur. Dnya dilleri bu ekilde eitli dil ailelerine ayrlmtr. Dillerin, bir dil ailesi iinde yer almas, o dilleri konuanlarn hibir ekilde rk birliini gstermez. Yeryzndeki dillerde olduu gibi dil aileleri konusunda da kesin bir say vermek mmkn deildir. Gnmze kadar zerinde en ok aratrma yaplan ve akrabal kesin olarak ortaya konulan dil ailesi, Hint-Avrupa dil ailesidir. Ondan sora Ural-Altay, Hmi-Smi ve in-Tibet dil aileleri gelir. Bir dil ailesine giren diller arasnda ses (=fonetik), yap (=morfoloji), szlk (=leksikoloji) ve cmle bilgisi (=sentaks) bakmlarndan ortak zelliklerin olmas beklenir.

URAL-ALTAY DL ALES
Asyann Byk Okyanus kylarndan, Orta Avrupaya ve Akdeniz kylarna kadar uzanan alanda konuulan Ural-Altay dil ailesi, Ural ve Altay dilleri olmak zere iki gruba ayrlr. Trk dili, Altay grubundadr.

Ural-Altay Dil Ailesi

Tablo 1.1 Ural-Altay Dil Ailesi

Ural Dilleri 1. Fin-Ugor Dilleri Fince Ugorca Macarca 2. Samoyed Dilleri

Altay Dilleri 1. Trke 2. Moolca 3. Manu-Tunguz 4. Korece (?) 5. Japonca (?)

1838 ylnda Estonyal bilgin Ferdinand Johann Wiedemann (18051887), Ural-Altay dil ailesinin ortak zellikleri zerinde alm ve bu dil ailesinin Hint-Avrupa dillerinden farkl zelliklerini aada verilen 14 maddede toplamtr: 1. Ural-Altay dillerinin en bata gelen zellii ses uyumudur. 2. Bu dillerin szcklerinde gramatikal cinsiyet yoktur; yani szckler eril, diil ve ntr diye ayrlmaz. Mesel: Ar. mdr = mdr (eril) -

mdre= kadn mdr (diil); ng. he (eril) - she (diil); Rus.

o okno = pencere (ntr) gibi. 3. Szck belirleyici (belirtme edat) ileviyle szcn bana yazlan Arapadaki el- tarif harfi (kr.: el-kitb) veya ngilizcedeki the artikeli ( kr.: the Americas) gibi ulamalar yoktur. 4. Szck yapm eklerledir; Ural-Altay dil ailesine giren dillerin hepsi balantl (=eklemeli) dillerdendir. Tretme ve ekim eklerle yaplrken kklerde deime olmaz. 5. simlerin ekiminde iyelik ekleri kullanlr. Kr.: ng. his father = T. onun baba-s. 6. Fiil ekilleri zengindir. 7. Hint-Avrupa dillerindeki n-ek (=preposition) yerine (=postposition) kullanlr. Kr.: F. b-gnh = T. su-suz. 8. Sfatlar isimlerden nce gelir. Kr.: gzel ocuk. 9. Say szlerinden sonra okluk eki kullanlmaz (be elma, kii gibi). Trkede silahrler, krk haramiler, yedi cceler gibi tamlamalar istisna rneklerdir. 10. Karlatrma, -den kma durumu (=ablative) eki ile yaplr: Kr.: Ayeden alkan. 11. Yardmc fiil olarak i- kullanlr. Kr.: alkand. 12. Ural-Altay dillerinin ounda olumsuz hareket iin ayr bir fiil vardr. son-ek

13. Soru eki bulunmaktadr. 14. Balar yerine fiil ekilleri kullanlr. Buna gre, Trk dilini dnya dillerinden ayrt eden bir zellik saylan ses uyumunun sadece Trke iin deil, Trkenin iinde yer ald dil ailesine bal dier diller iin de geerli olduu anlalmaktadr.

Ural-Altay Dil Ailesi zerine Yaplan lk almalar

Ural-Altay dil ailesinin varl, bugn iin hl kesinlemediinden bir teori konumundadr. Bu alanda ilk alan kii olarak sveli subay Philipp Johann Tabbert von Strahlenberg (1676-1747) gsterilir. 1709 ylnda sve Kral XII. Charles (= Demirba arl) ile Rus ar I. Pyotr (=Byk Petro) arasnda cereyan eden Poltava meydan muharebesinde svein Rusya karsnda yenilgiye uramas zerine tutsak edilen sveli askerler arasnda Strahlenberg de vardr ve Bat Sibiryaya, Tobolsk ehrine srgn edilmitir. Srgnde bulunduu on yldan fazla sre boyunca Strahlenberg, Sibirya hakkndaki trl almalar ve zellikle de hazrlayp Rus arna takdim ettii Sibirya ve Orta Asya haritas ile dikkatleri ekmitir. Bu arada Rusya tarafndan yine Tobolska aratrma yapmak zere gnderilen Daniel Gottlieb Messerschmidt (1685-1735)in yanna yardmc olarak verilmitir. Sibiryada toplam olduu bilgi ve gzlemlerle lkesine dnnce ksa ad Trkiye Trkesine Asya ve Avrupann Kuzey ve Dou Ksmlar olarak evrilen bir kitap yaymlar (Das Nord und stliche Theil von Europa und Asia, Stockholm 1730). Bu kitapta, Rusya tarihi ve kltr konusunda verilen bilgilerin yan sra zellikle sz konusu corafyada yerlemi halklar ve onlarn dilleri de konu edilmitir. Strahlenbergin eserinin 13. blmnde Trklerden kalan mezar talar ve yaztlardan sz edilmekle birlikte bunlarn izim ve gravrlerine de yer verilmi olmas eseri, Trkoloji asndan nemli klan bir zelliktir. Bu yaztlar, bugn bilim evresinde Yenisey yaztlar olarak tannr. Yenisey yaztlar hakknda Strahlenberg ve eseri nemlidir. ilk bilgileri vermesi bakmndan

Resim 1.1 Yenisey nehri: Arktik Okyanusu'na boalan en byk nehir sistemidir. Angara ve Selenga kollar ile birlikte dnyann en uzun beinci akarsuyu olma zelliini tar. Moolistan'n dalarndan doarak, Sibirya'nn ok byk bir alann sulayarak Arktik Okyanusu'nun bir uzants olan Kara Denizi'ne sularn boaltr. Nehir Trkler asndan tarih nem de tar, birok Trk ve Mool devleti bu nehrin kenarlarnda kurulmutur.

Eserin nemi bu kadarla snrl deildir. Eserde, Trk dilleri arasnda Yakuta ve uvaadan da bahsedilerek bu dillerden szck listeleri verilmitir. Bu durum, Strahlenbergin ne derece iyi gzlem yapabildiinin kantdr. nk Trkolojinin kurucularndan olan Wilhelm Radloff, 18931911yllarnda Versuch eines Wrterbuch der Trk-Dialekte (Opt Slovarya Tyurkskih Nareiy=Trk Leheleri Szl Denemesi), ismiyle yaymlad drt ciltlik karlatrmal szlnde ne Yakuta ne de uvaaya yer vermiti. Strahlenberg, eserinde Kuzey Avrupa ve Sibirya arasnda Ural-Altay kavimlerinin konutuu 32 dili Tatar ad altnda toplam ve bu dilleri konuan halklarn isimlerini vererek Tabula Polyglotta (=ok dilli tablo)da alt gruba ayrmtr: 1. Fin-Ugor 2. Trk-Tatar
Yakuta: Yakuta ya da Saha Trkesi, Yakutlarn (Saha Trklerinin) konutuu, Trkenin uzak koludur. Trk dillerinin Sibirya grubuna baldr. Yaklak 500.000 kii tarafndan konuulur. Yakutaya Sahaca da denir. Yakutay konuanlarn ounluu kuzey-dou Sibiryada, Rusya Federasyonu'na bal zerk Saha Cumhuriyeti'nde yaar. Bakentleri Yakutsk ehridir.

Resim 1.2 Wilhelm Radloff, 1837-1978

3. Samoyed 4. Mool-Manu 5. Tunguz 6. Karadeniz ve Hazar Denizi arasndaki halklar. Bu alt grup, ilk be grupta 60, altnc grupta ise 55 olmak zere say, akrabalk, tabiat, organ, hayvan, renk ve sfat adlarndan oluan 115 kelime kullanlarak birbiriyle karlatrlmtr. Strahlenbergin UralAltay dilleri iin yapm olduu bu tasnif, 19. yzyln ortalarna kadar kullanlmtr. Strahlenberg, ayrca eserinde Vocabularium CalmuckoMungalicum (= Kalmuka-Moolca Sz Daarc) balyla 1500 kelimelik bir Moolca szle de yer vermitir. Daha nce, Strahlenbergin Sibiryada geirdii esaret yllarnda Messerschmidte yardm ettiinden sz etmitik. Strahlenberg eserinde; konu edilen lkelerde daha uzun sre kalarak srdrdkleri almalara daha vkf olan Messerschmidtle beraber sz konusu malzemeyi topladklarn, fakat dndnden beri ondan haber alamadndan bu yayma karar verdiini ve aslnda bu malzemeyi onun yaymlamas gerektiini syler. Ksacas, Messerschmidt ile kurduu ilikinin, onun almasnn bilimsel nitelik kazanmasnda byk katks olmutur.

Strahlenbergin eserinin nemini madde hlinde zetleyiniz.

uvaa: Rusyann orta kesiminde, Ural Dalarnn batsnda yaayan uvalarn konutuu, Trkenin en uzak koludur. Trk dillerinin Ogur/Bulgar grubuna mensup olarak varln korumu tek Trk dilidir. uvaa, uvalarn anadili ve uvaistann resmi dilidir. Yaklak 2.000.000 kii tarafndan konuulur. uvaistann bakenti eboksar ehridir.

D. G. Messerschmidt, 1720-27 yllar arasnda Rus ar I. Petronun emriyle, Petrograd (= St. Petersburg/Leningrad)da yeni kurulmak zere bulunan Bilimler Akademisinin teebbsyle, Sibiryada aratrmalar yapmak zere grevlendirilmiti. Titiz bir bilim adam olarak alan Messerschmidt, aratrma gezisi srasnda gnlk notlar tutar; levhalar dzenler, resim ve haritalar izer. Bu notlarda, Sibiryann 18. yzyldaki durumunu inceler. Ancak onun tutmu olduu notlar ve dier malzeme, Strahlenbergin notlar gibi hemen yaymlanmaz. Yaymlanmas iin ne yazk ki 240 yl beklenmitir. Bu notlar, 1962-1977 yllar arasnda Dou Berlindeki Akademia-Verlag yayn olarak Forschungsreise durch Sibirien (=Sibirya Boyunca Keif Seyahati) adyla be cilt hlinde yaymlanmtr. Messerschmidtin toplad malzeme botanik, zooloji, mineraloji, tp, dilbilgisi, tarih, arkeoloji ve etnografya konularyla ilgilidir. Onun notlarnn Trkoloji asndan nemi, Yenisey yaztlar hakknda ilk

bilgilerin bu notlarda verilmi olmasdr. Yukarda Yenisey yaztlar hakknda bilgi veren kii olarak Strahlenbergin ad gemiti. Strahlenbergin notlarn gezi sonras hemen yaymlamas, ona bu sfat kazandrmt. Aslnda bilimsel olarak yaztlarn planlarn izen, onlar hakknda bilgi veren kimse Messerschmidttir. Trkiyede Trkoloji bilim dalnn gelimesinde nc ahsiyetlerden biri olan Saadet aatay, Messerschmidtin deerli eserinin Dou Berlinde 1962-1966 yllar arasnda baslan ilk cildini D. G. Messerschmidt, Forschungsreise durch Sibirien 1720-1727. I. Cilt: 379 sayfa, 9 resim, 1 harita, 1962; II. Cilt: 270 sayfa, 1031 resim ve levhalar, 1964; III. Cilt: 274 sayfa, 8 resim ve levha, 1966, Akademie-Verlag, Berlin, Trkoloji Dergisi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Enstits, C. III, S. 1, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1968, s. 133-139 knyeli makalesiyle tantmtr. Ancak, Akademie-Verlag makalenin kt yl olan 1968de IV. cildi, 1977de ise son cildi yaymlayarak Messerschmidtin eserini be ciltlik bir takm hlinde ilim leminin istifadesine sunmutur. Aslnda Yenisey yaztlarnn varl 13. yzyldan beri bilinmekteydi. lhanl tarihisi Alddn At Melik Cveyn, Trh-i Cihn-g adl eserinde Orhun harfleriyle kayalara kaznm Trk kitbelerinden bahseder. Daha sonra da eserlerinde eitli vesilelerle Orhun harfli yazl talardan bahseden yazarlar olmusa da, bunlar kitap malzemesi olarak deerlendiren ve ilim leminin dikkatine sunan kiiler olarak Strahlenberg ve Messerschmidt kaydedilmelidir. zellikle Strahlenberg eserinde yapt tasnif ve karlatrmalarla hi farknda deilken Ural-Altay aratrmalarnn ncs olmutu. Strahlenbergin yayn Batl bilim adamlarnn dikkatini ekmi ve kendisinden sonra Yenisey blgesinde daha birok yazl ta bulunmutu, fakat 1889a gelindiinde bir Rus sefer heyetinin banda arkadalaryla birlikte Moolistanda aratrmalar yapan Nikolay Mihaylovi Yadrintsev (1842-1894), ilk Orhun bidesini bulur. Bulduu yazl ta Kktrk prensi Kl Tigin adna dikilmitir. Hemen sonra buna bir kilometre mesafede bulunan ikinci bide ise II. Kktrk Devleti imparatoru Bilge Kaana aittir. Tonyukuk bidesi ise, 1897 ylnda Kl Tigin ve Bilge Kaan bidelerinin 360 km. dousunda botanikbilimci Yelizaveta Klements tarafndan bulunmutur.

Ural ve Altay Dilleri

Ural-Altay dilleri, dil bilginlerinin yapm olduu almalarla Ural ve Altay dilleri olmak zere iki gruba ayrlmtr (bk. Tablo. 1.1). Bu ayrm balatan kii Wilhelm Schott (1802-1889)tur. O, ilk olarak Ural-Altay dilleri arasndaki benzerlikler zerinde durmam, bu dilleri renmeye almtr. Leksik (=szlk bilgisine ait) malzemenin uygunluuna ve morfolojik (=yap bilgisine ait) zelliklere dayanarak dil ailesine giren dillerin karakteristik zelliklerini tespit eder. Schott, bu sahann alann daraltr ve Ural-Altay dillerini iki grupta toplar: 1. ud Dilleri: Fin-Ugor Dilleri 2. Tatar Dilleri: Trk, Mool, Tunguz Dili Schott, Ural-Altay dillerini bu ekilde iki gruba ayrr ve bunlara Altay veya ud-Tatar Dilleri adn verir. Schott, almalar ile daha ok bir Altayist; yani Altay dil grubuna yapm olduu gruplamada Tatar dilleri olarak- giren diller arasndaki yaknlk ve benzerlikleri tespit etmeye alan biri olarak tannmtr. Schott, bu konudaki eserini 1836da vermitir: Versuch ber tatarischen Sprachen (=Tatar Dilleri zerine Tecrbe), Berlin 1836.

Bu eserde, Tatar adn verdii Trk, Mool, Tunguz dillerinden oluan grubun akrabalk derecesini tespit etmeye alm, kelime ve kkler arasndaki benzerlikler ile ilikileri, eklerdeki fonetik gelimeleri gzlemlemi, gerektiinde Fin-Ugor dilleri ile de karlatrmaya ver vermitir. Sonuta, Altay dilleri iin en karakteristik fonetik zelliklerinden biri ve en nemlisi olan Trke /z/ = uvaa /r/ Trke // = uvaa /l/ ses denkliklerini ortaya koymutur. Bunun rnekleri aadaki iin Tablo 1.2 ve 1.3 inceleyiniz.
Tablo 1.2 Ortak Trke /z/ = uvaa /r/

Anlam tuz kz buz otuz uzun 100

Ortak Trke tuz kz buz otuz uzun yz

uvaa tvar hr pr vtr vrm ir

Tablo 1.3 Ortak Trke / / = uvaa / l /

Anlam di yl rastlant kap 70 i, hizmet

Ortak Trke ti ya tu eik yetmi yumu

uvaa il ul tl alk itmil ml

Bylece Schott, bu tespiti ile uzun zamandr mahiyeti anlalamayan uvaann Altay dilleri grubu ierisinde yer almas gerektiini ve Trkenin ana Trkeden kopan bir kolu olduunu ispatlayarak karlatrmal Altay dilleri aratrmalarnn balatcs olmutur.. uvaa bu zellii ile dier btn Trkelerden ayrlp Moolca ve Tunguzca ile birlemektedir. Schottun tespit ettii bu denklii, daha sonra Gustaf John Ramstedt gelitirmitir. Finlandiyal bir dil bilgini olan ve Greke ile baz dou dillerini renen Matthias Alexander Castrn, ksa sren hayatnn neredeyse tmn bu dilleri incelemeye adamtr. Daha nce tanttmz Strahlenberg ve Messerschmidt filolog (=dil bilgini) olmayp, biri subay ve dieri de doktordur. Castrn, yapt ilm gezilerle bu dilleri konuulduklar yerlerde incelemi, bazlarn renmi, almalarn derleyerek ortaya koymutur. Halk azna ait birok malzeme toplam, Sibiryaya yapm olduu gezide Trk dilleri zerinde de durmu, Kzl,

Sagay, Beltir, Kaa, Koybal, Soyot ve Karagaslar hakknda birtakm bilgiler toplamtr. Onun 1888de yaymlad gramer kitab, Karagas ve Koybal diyalektleri zerine yaplm ilk gramer kitabdr. Castrn, UralAltay almalarn doru yola yneltmi ve filoloji alandaki almalara yeni bir dzen getirmitir. Finolojinin de kurucusu saylmaktadr. Castrnin 1850 ylnda yaymlad, Trkeye evirisiyle Altay Dillerinde Zamir Ekleri (De affixis personalibus linguarum Altaicarum / ber die Personalsuffixe in den altaischen Sprachen, Helsingfors 1850) adl almas konumuz asndan nemlidir. Ayn zamanda kendisinin doktora tezi olan bu almada, Ural-Altay dillerinin hepsine birden Altay adn verir ve 5 gruba ayrr: 1. Fin-Ugor 2. Samoyed 3. Trk-Tatar 4. Mool 5. Tunguz dili Bir dil ailesine mensup diller arasnda ortak olan unsurlardan biri de zamirlerdir. Buradan hareketle Castrn, eserinde, Fincedeki zamir sistemi ile dier Altay dillerindeki zamir sistemini karlatrm, bu dil ailesine giren dillerde kii zamirleri ve ekleri bakmndan belli bir benzerliin olduunu ortaya koymay amalamt. Kr.:
Tablo 1.4 Trke, Moolca, Manu-Tunguzca Tekil Kii Zamirlerinin Karlatrlmas.

Alexander Castn, 18131852

Ana Altayca *bi(n) *si(n) *i(n)

Trke ben sen o

Moolca bi i ene

ManuTuzguzca bi si i

*= Tahmin edilen biimi gsterir.

1. ve 2. kii zamirleri Altay dillerinde korunmasna karn, 3. kii zamiri sadece Manu-Tunguzcada korunarak gnmze kadar ulaabilmitir. Tablo 1.4e bakarak 1. ve 2. kii zamirlerinin sonundaki /n/nin Trkede korunup Moolca ve Manu-Tunguzcada yok olduu sonucu karlabilse de durum byle deildir; nk Moolca ve ManuTunguzcada yaln hlde grnmeyen /n/ zamir ekiminde ortaya kar. Kr.: Mo. bi ben min-u benim Man. si sen sin-du sana 3. tekil kii iin meseleye Trke asndan bakacak olursak, tablo 1.4te *i(n) zamirinin yerine o eklini grmekteyiz. Aslnda, bu ekil Trke iin kkten bir kii zamiri olmayp tarih Trkedeki ol gsterme sfatnn *i(n)in yerine gemesidir. Yaln hlde *i(n)in yitip gitmesine sebep olarak tercme faaliyetleri srasnda tercme yaplan dillerde artikeller bulunmas ve ol gsterme sfatnn 1. ve 2. kiinin dndakileri ifade edebilmesi gsterilebilir. Ancak, 3. kiide /n/ Trkede bsbtn kaybolmamtr. sim ekiminde 3. kii iyelik ekiyle

hl ekleri arasnda yeniden ortaya kmaktadr. Baka bir deyile, yaln hlde tutunamayan /n/, 3. kii iyelik ekinden sonra kendisini korumutur. (onun) evinde gibi bir rnekte isme getirilen ekleri ev-i-n-de biiminde dnp /n/yi bir kaynatrma sesi saymak doru deildir. Trkede iki nl arasna giren tek kaynatrma sesi /y/dir. Btn bunlarn yannda Eski Trkede *i(n) zamirinden tremi baka kelimeler de bulunmaktadr. Trkede ismin hangi hlleri ile 3. kii iyelik eki arasnda /n/ ortaya kar? Birer rnek veriniz. Castrn bu amacna ulam, ancak Ural-Altay dillerinin akrabal konusunda kesin bir hkm vermemitir. Hatta bu dillere akraba gzyle baklamayacan ileri srmtr. Ural-Altay dillerinde zamir ekleri zerindeki almasyla nlenen Castrn, bu diller arasnda benzerlikler bulsa da akrabala inanmyordu. Schott da bu iki grup arasnda genel bir benzerlik gremiyordu. Castrn ve Schottun dncesine gre, her gruptaki diller arasndaki gerek yaknlk ve benzerlik, birbirinden ayr olmak zere bir taraftan Fin-Ugor ve Samoyed, dier taraftan da Trk, Mool ve Tunguz dil gruplar arasnda vard. Ural-Altay dil ailesinin Ural ve Altay dilleri olarak gruplandrlmas ve bylece anlr olmas bu iki bilim adamnn almalarnn bir sonucudur.

ALTAY DLLER TEORS

Ural-Altay dillerinin Altay dil grubunu oluturan, Trk, Mool, TunguzManu (belki Kore ve Japon) dillerinin akrabalna inanan yani bu dillerin ortak bir kaynaktan geldii grn savunan ve bunu tespit etmeye alan teoriye, Altay Dilleri Teorisi denir. Buna gre, bu dilleri konuan halklarn tarih, dil, edebiyat, folklor; yani kltr malzemelerini aratran bilim koluna Altayistik, bunlarla uraan bilim adamna ise Altayist denir.

lk Altayistler
Gustaf John Ramstedt, karlatrmal Altay dil ekolnn kurucusu Finli bir bilim adamdr. Ramstedt, klsik dillerin yannda Korece ve Japonca dahil olmak zere btn Altay dillerine hkimdir. Helsinki niversitesinden ald Altay dilleri profesr unvanyla birlikte Tokyo eliliinde 10 yl sre ile grevlendirilmi, bu sre ierisinde Japonca ve Korece renmitir. Ramstedt, ilk almasn Fin-Ugor dilleri zerine yapar; daha sonra Mool ve Trk dilleri zerinde durur. Ayn zamanda Mongolistik biliminin kurucusudur. zellikle Mool diyalektolojisi zerine pek ok almas vardr. Fakat bu alanda vermi olduu en nemli eseri, Kalmuka Szlktr (Kalmckisches Wrterbuch, Helsinki 1935). Daha sonra ise karlatrmal almalara ynelmitir. Bu almalarnda, Mool ve Trk dili fonetiinde pek ok problemi konu edinir. zellikle Moolca ve Trk dilindeki paralellikler zerinde durur. Altay dillerini Japonca ile karlatrd bir makalesi ve Korece etimoloji almalar konusundaki yazs, bu alanda r ac olmutur (Studies in Korean Etymology, Helsinki 1949).

Resim 1.4 Gustaf John Ramstedt, 1873 1950

10

Ana Dil: Bir dil ailesine kaynaklk edn dile, ana dil denir. Ana Altayca: Trke, Moolca, Tunguzca (belki Korece ve Japonca) nn dahil olduu Altay grubuna kaynaklk eden dil. Ana Trke: Trk dil ve diyalektlerine kaynaklk eden dil. Bu terimin yannda bir de ana dili terimi vardr ki bu, bireyin doutan itibaren anasndan veya yakn evresinden duyup rendii dildir.

Ramstedt, Trk diyalektlerinden Kumuk ve Nogay Trkeleri zerinde de alt. Onun derledii notlar, Emine Grsoy Naskali ve Harry Haln deerlendirerek 1991 ylnda yaymlad (Cumucica Nogaica, G. J. Ramstedts Kumyk and Nogay materials edited and translated by Emine Grsoy-Naskali, Harry Haln, Memoires de la Societe Finno-Ougrienne, Helsinki 1991). Ramstedt, almalarnn balangcnda, Altay dillerinin ortaya kt Ana Altay dili diye bir dilin varlndan phe duymakta, ayn zamanda Moolca ve Trke arasndaki benzerlikleri szck al-veriine balamakta idi. Ancak bu grn deitirdi ve Altay dillerini ortak bir atadan yani Ana Altaycadan getirdi. Ramstedtin Einfhrung in die altaische Sprachwissenschaft (=Altay Dilbilimine Giri) adl eseri lmnden sonra baslmtr. Bu eser, Trke, Moolca, Manu-Tunguzca ve Korecenin ses ile ekil yaplarn karlatrmal olarak ilemektedir. blmden oluan bu almann ekil bilgisi (II. Formenlehre) 1952de; ses bilgisi (I. Lautlehre) 1957de; rnek metinler (III. Register) ise 1966da yaymlanmtr. Ramstedte gre Ana Altaycann drt diyalekti vardr: Ana Trk dili ve Ana Kore dili asl dil grubunun gney, Ana Moolca ve Ana Manu-Tunguzca ise kuzey ksmn oluturmaktadr.

Ana Moolca Ana Manu-Tunguzca

Ana Trk Dili Ana Kore Dili

Schottun Trke ve uvaa iin bulduu denklii gelitirerek, uvaann bu zellii ile Moolcann yannda yer aldn Ramstedt tespit etmitir. Yani uvaada olduu gibi Moolca /r/ ve /l/nin Trke /z/ ve //ye denk geldiini ilk kez Ramstedt fark etmitir. Bu tespitten sonra hangi sesin asl (=eskicil) ses olduu, yani hangi sesin hangi sesten tremi olduu konusuna gemitir. Ramstedt, balangta Moolca /r/nin Trke /z/den (rotasizm), /l/nin de //den (lambdaizm) geldiine inansa da daha sonra bunun tersini yani zetasizm ve sigmatizmi savunmutur. Aklama: rotasizm (rleme): Trke znin asl olduunu, uvaa ve Moolcadaki rnin ise bu asl sesten trediini savunan gr. lambdaizm (lleme): Trke nin asl olduunu, uvaa ve Moolcadaki lnin ise bu asl sesten trediini savunan gr. zetasizm (zleme): uvaa ve Moolcadaki rnin asl olduunu, Trke znin ise bu asl sesten trediini savunan gr. sigmatizm (leme): uvaa ve Moolcadaki lnin asl olduunu, Trke nin ise bu asl sesten trediini savunan gr.

11

 Trkiye Trkesinde birbiriyle anlamca ilgili olmak artyla hem /z/ hem de /r/ ile yaamakta olan beer kelime ifti oluturunuz. Ayrca Ramstedt, Altay dilleri arasnda baka ses denkliklerine de yer vermitir: Trke y- = uvaa // = Moolca /n/, /d/, /j/, /y/ T. -p- ve -b- = Klsik Mo. /g/ ve Orta Mo. /h/ = Man. /f/ Ramstedtin Altay dilleri teorisi konusunda grlerini devam ettirip gelitirenler arasnda en nemli isim olarak, onun rencisi olan Pentti Aalto (1917-1998) ve Nicholas Poppeyi sayabiliriz. Ramstedtin lmnden sonra onun Altay dilbilimi ile ilgili eserini yaymlayan Aalto olmutur. Aaltonun Altayistlikle ilgili almalar, 70. doum yl dolaysyla karlan bir armaanda toplanmtr (Studies in Altaic and Comparative Philology, Studia Orientalia 59, 1987). N. Poppe de Ramstedt gibi Altay dilleri uzman, ayn zamanda Mongolist ve Trkologdur. Aratrma gezilerine km, zellikle Moolcaya ait diyalektoloji materyallerini derlemitir. Bu konuda pek ok nemli yazsnn yan sra Moolcay retmek iin ngilizce, Rusa ve Almanca gramer kitaplar yazmtr. Ayrca Tunguz diyalektolojisi zerine almalar da vardr. Trkoloji alannda en fazla uvaa ile ilgilenmitir. Trk dillerini toplu olarak ele alan ilk kitap olan Filologiae Turcica Fundamenta (Wiesbaden 1959, s. 671-684)da Yakuta blmn o yazmtr. Poppenin Tatarca (1963) ve Bakurtann (1964) el kitaplar da vardr. Ayrca konumuz olan Altay dillerinin karlatrmal ses bilimi zerine almas, 1960 ve 1965 yllarna aittir (Vergleichende Grammatik der altaischen Sprachen, Wiesbaden 1960); (Introduction to Altaic Linguistics, Wiesbaden 1965). Poppenin 1965 ylndaki almas, Zeki Kaymaz tarafndan 1994 ylnda Trkeye tercme edilmitir (Altay Dillerinin Karlatrmal Grameri 1. Ksm, Karlatrmal Ses Bilgisi, stanbul 1994). Poppenin Altay dilleri konusunda, Ramstedtten farkl dnceleri vardr. lk olarak Poppe, Altay dil birliinden ayn zamanda drt dilin ortaya km olabileceine inanmamaktadr. Ona gre Trke ile Moolca ve Manu-Tunguzca arasnda Korece ile olduundan daha fazla yaknlk vardr. Yine Moolca ile Manu-Tunguzca arasndaki yaknlk dier diller arasndaki yaknlktan fazladr. Ayrca Poppeye gre, r // z ve // l ses denklikleri, Ana uvaa ve Ana Trkeyi iine alan bir uva-Trk dil birliini yani n Trke (ngilizce: Pre-Turkic; Almanca: Vortrkisch) dnemini gerekli klmaktadr.

Resim 1. 5 Nicholas Poppe 18971991

12

Poppenin emas

Volga Bulgarcas: 13. ve 14. yzyllarda Volga rmann st ksmlarnda konuulan Trk dili. Volga Bulgar devleti hakimiyetine 1236 ylnda Moollar son vermitir. Kendilerinden yadigr olarak 100 kadar mezar ant kalmtr. Ant talardan anlaldna gre, /r/ dili konuuyorlard ve bugnk uvalarla akrabaydlar.

Ramstedtin grn kabul edip destekleyenler de vardr. Bunlar arasnda Leh Mongolisti Wladyslaw Kotwicz (1872-1944) ve Boris Y. Vladimirtsov (1884-1931) ile Omeljan Pritsak (1919-2006), Karl Heinric Menges (1908-1999), Baskakov, Gombocz ve Nmethin isimlerini anmak gerekir. Macar trkolou Zolton Gombocz (1877-1935), Altay dillerini karlatrmal almalarla incelemitir. Ayrca onun Volga Bulgarcasndan Macarcaya geen szckleri tespit ettii almas da nemlidir. Julius Gyula Nmeth ise nceleri Trk ve Mool akrabalna phe ile bakarken daha sonra Altay dillerini drt devrede ele almtr: 1. Soy akrabal 2. Karlkl uva-Mool tesirleri devresi 3. Karlkl Trk-Mool tesirleri devresi 4.Yakutann Moolcadan dnlemelerde bulunduu devir Tarihte uva-Mool devresi hibir zaman mevcut olmadndan Nmethin bu aklamalar kabul edilemez.

Altay Dil Birliini Kabul Etmeyenler ve Bu Konuda ekimser Kalanlar

Altay dil birlii teorisine kar olanlar; yani Trk, Mool, Tunguz (belki Kore ve Japon) dillerinin ortak bir atadan geldii grne kar olanlar da vardr. Bu teoriye kar kanlar arasnda ba eken trkologlar ngiliz Sir Gerard Clauson (1891-1974), Alman Gerhard Doerfer (1920-2003) ve Rus Aleksandr Mihaylovi erbak (1928-2008)tr. Clauson ve Doerfere gre, bu diller arasndaki ortak unsurlar, bir dilden dierine geen eski dnlemeler; yani alnt szcklerdir. Alntlamalardaki istikamet Trkeden Moolcaya, Moolcadan da Tunguzcaya doru olmutur. Clauson ve Doerferin kendi aralarnda ayrldklar nokta, alntlamalarn tarihlendirilmesi konusudur, yani Altay dilleri arasnda ortak bir sz hazinesi yoktur. Buna ramen, Altay dillerinin etimolojik szlk denemesi 2003 ylnda yaplmtr (Etymological Dictionary of the Altaic Languages, Brill 2003). Bu szlkte, her szcn be Altay dilinde yer al ekilleri verilmitir.

Resim 1. 6: Julius Gyula Nmeth, 18901976

13

Altay dillerinin akrabal konusunda ekimser kalanlar ise Louis Ligeti (1902-1987), Johannes Benzing (1913-2001), D. Sinor, Karl Grnbech (1901-1957)tir. Bu bilim adamlar ise imdilik akrabal tespit iin almaktan ok, her dilin kendi bnyesinde aratrlmasnn yerinde olaca kanaatindedirler. Bu grlerinde son derece hakldrlar, nk bu diller arasnda en ilek dil olan Trkiye Trkesinin bugn iin gramerin btn blmlerini (ses, yap, anlam, szck ve cmle bilgisi) btn ayrntlaryla ele alan bir grameri bile yoktur.

Japoncann Altay Dil Birliine Katlmas

Resim 1. 7: Osman Nedim Tuna, 19232001

Japoncann Altay dil birliine dahil edilmesi ok sonradr. Samuel E. Martinin 1966 ve 1996 yllarndaki iki almas ile Roy Andrew Millerin 1971deki almalar sonucunda Japonca, Altay dilleri arasnda gsterilir olmutur; ancak bu konuda almalar, bunlarla snrl kalmtr. Trkiyedeki Altayistler Trkiyede Altayistikle ilgilenen bilim adamlar unlardr: Ahmet Temir, Osman Nedim Tuna ve Talat Tekin.Bunlar iersinde en fazla yayn yapan kii ise Talat Tekindir. Onun zellikle zetasizm ve sigmatizm konularnda pek ok yazs vardr. Konuyla ilgili kaynakaya bakldnda ad geenlerin bu konuda yapm olduklar almalarn bazlar grlecektir.

Altay Dil Teorisinin Bugnk Durumu

Resim 1. 8: Talat Tekin, 1927-

Yukarda grld gibi; balangta Ural-Altay, daha sonra Altay dil teorisi zerine pek ok alma yaplmtr. Buraya, bu almalarn en belli ballar alnmtr. Ancak bu almalar, dillerin akrabaln kantlayacak nitelik ve nicelie ulaamamtr. Hint-Avrupa dilleri zerine yaplan almalarla karlatrlacak olursa bunlarn henz yeterli olgunlukta olmadklar grlecektir.

14

zet
Yaplar bakmndan dilleri tanmlamak ve Trk dilinin yer ald dil grubunu belirlemek. Kaynaklar bugn yeryznde 2500-5000 arasnda dilin varlndan sz etmektedir. Bu diller, yap ve kken bilgisi bakmndan deiik gruplandrmalarda incelenmektedir. Yap bakmndan dnya dilleri gruba ayrlr: 1. Yalnlayan (=Tek Heceli) Diller 2. Balantl ve Kaynatran (=Eklemeli) Diller 3. Bkml (=ekimli) Diller Trk dili, balantl diller grubu iinde yer almaktadr. Ural-Altay dil ailesini dil zellikleriyle birlikte tanmak ve bu konuda alan ilk ve nemli isimler ile eserlerini sralamak. Ural-Altay dil ailesi, Ural ve Altay dilleri olmak zere iki gruba ayrlr. Trk dili, Altay grubundadr. Estonyal bilgin Ferdinand Johann Wiedemann, 1838 ylnda, Ural-Altay dil ailesinin ortak zelliklerini belirlemi ve bu dil ailesinin Hint-Avrupa dillerinden farkl zelliklerini 14 madde hlinde sralamtr. Bu alanda ilk alan kiiler olarak sveli subay Philipp Johann Tabbert von Strahlenberg ve Daniel Gottlieb Messerschmidt gsterilir. Strahlenbergin eserinin ismi Asya ve Avrupann Kuzey ve Dou Ksmlar (Das Nord und stliche Theil von Europa und Asia, Stockholm 1730); Messerschmidtinki ise Forschungsreise durch Sibirien (=Sibirya Boyunca Keif Seyahati)dir. Daha sonra Radloff, Castrn, Schott ve Ramstedtin isim ve eserleri sralanmaldr. Altay Dil Teorisini aklamak. Ural-Altay dillerinin Altay dil grubunu oluturan, Trk, Mool, TunguzManu (belki Kore ve Japon) dillerinin akrabalna inanan yani bu dillerin ortak bir kaynaktan geldii grn savunan ve bunu tespit etmeye alan teoriye, Altay Dilleri Teorisi denir. Ramstedt, almalarnn balangcnda, Altay dillerinin ortaya kt Ana Altay dili diye bir dilin varlndan phe duymakta, ayn zamanda Moolca ve Trke arasndaki benzerlikleri szck al-veriine balamakta idi. Ancak bu grn deitirdi ve Altay dillerini ortak bir atadan yani Ana Altaycadan getirdi. Schottun Trke ve uvaa iin bulduu denklii gelitirerek, uvaann bu zellii ile Moolcann yannda yer aldn Ramstedt tespit etti; yani uvaada olduu gibi Moolca /r/ ve /l/nin Trke /z/ ve //ye denk geldiini ilk kez Ramstedt fark etmiti. Bu tespitten sonra hangi sesin asl (=eskicil) ses olduu, yani hangi sesin hangi sesten tremi olduu konusuna gemiti. Ramstedt, balangta Moolca /r/nin Trke /z/den (rotasizm), /l/nin de //den (lambdaizm) geldiine inansa da daha sonra bunun tersini yani zetasizm ve sigmatizmi savunmutu. Ramstedtin Altay dilleri teorisi konusunda grlerini devam ettirip gelitirenler arasnda en nemli isim olarak, onun rencisi olan Pentti Aalto ve Nicholas Poppeyi sayabiliriz. Poppenin Altay dilleri konusunda, Ramstedtten farkl dnceleri vard. lk olarak Poppe, Altay dil birliinden ayn zamanda drt dilin ortaya km olabileceine inanmamaktadr. Ona gre Trke ile Moolca ve

15

Manu-Tunguzca arasnda Korece ile olduundan daha fazla yaknlk vardr. Yine Moolca ile Manu-Tunguzca arasndaki yaknlk dier diller arasndaki yaknlktan fazladr. Ayrca Poppeye gre, r // z ve // l ses denklikleri, Ana uvaa ve Ana Trkeyi iine alan bir uva-Trk dil birliini yani n Trke dnemini gerekli klmaktadr. Ramstedtin grn kabul edip destekleyenler olduu gibi kabul etmeyenler de vardr. Japoncann Altay dil birliine dahil edilmesi ok sonradr. Balangta Ural-Altay, daha sonra Altay dil teorisi zerine pek ok alma yaplm, ancak bu almalar, dillerin akrabaln kantlayacak nitelik ve nicelie ulaamamtr.

16

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Ural-Altay dil ailesi iinde yer almaz? a. Trke b. Fince c. Moolca d. Korece e. ince 2. Yapt almalarla Ural-Altay dillerini Ural ve Altay dilleri olmak zere iki gruba ayran bilim adam, aadakilerden hangisidir? a. M. A. Castrn b. P. J. von Strahlenberg c. G. J. Ramstedt d. W. Schott e. D. G. Messerschmidt 3. W. Schott bulmu olduu r = z denklii hangi diller arasndadr? a. uvaa = Trke b. Korece = Japonca c. Trke = uvaa d. Moolca = uvaa e. Japonca = Trke 4. G. J. Ramstedte gre Ana Altaycadan ayrlan diller aadakilerden hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Moolca, Macarca, Manu-Tunguzca, Fince. b. Moolca, Korece, ince, Trke. c. Trke, Macarca, Manu-Tunguzca, Korece. d. Trke, Moolca, Manu-Tunguzca, Korece e. Sanskrite, Ugorca, Trke, Moolca. 5. Karlatrmal Altay dillerinin kurucusu aadakilerden hangisidir? a. Talat Tekin b. N. Poppe c. G.J. Ramstedt d. W. Schott e. G. Clauson 6. lambdaizm grn, aadakilerden hangisini savunur? a. Trke nin asl olduunu, uvaa ve Moolcadaki lnin bu asl sesten trediini b. uvaa ve Moolca lnin asl olduunu, Trke nin bu asl sesten trediini c. Trke lnin asl olduunu, uvaa ve Moolca nin bu asl sesten trediini d. uvaa ve Moolca nin asl olduunu, Trke nin bu asl sesten trediini e. Trke rnin asl olduunu, uvaa ve Moolcadaki lnin bu asl sesten trediini

17

7. N. Poppenin izdii emaya gre aadakilerden hangisi yanltr? a. Trke, Moolca ve Manu-Tunguzca arasnda Korece ile olduundan daha fazla yaknlk vardr. b. Altay dil birliinden ayn zamanda drt dil ortaya kmtr. c. Moolca ile Manu-Tunguzca arasndaki yaknlk dier diller arasndaki yaknlktan fazladr. d. uvaa ve Trke arasndaki r // z ve l // denklii emay olutururken kullanlmtr. e. Ana uvaa ve Ana Trkeyi iine alan n Trke dnemi sz konusudur. 8. Aadakilerden hangisi, Altay dil teorisini kabul etmeyen bilim adamlarnn ne srd grlerden biri deildir? a. Altay dilleri arasndaki yaknlk, bir dilden dierine geen dnleme yani alnt szcklerden dolaydr. b. Alntlamalar Trkeden Moolcaya Moolcadan Tunguzcaya eklindedir. c. Altay dilleri arasnda ortak bir sz hazinesi yoktur. d. Alntlamalardaki tarihlendirme konusu Altay dil birliini kabul etmeyenlerin ayrldklar husustur. e. Altay dil birliinden ilk olarak Trke, Moolca, Manu-Tunguz dilleri bir arada kopmu, dier taraftan Korece bu dil birliinden ayrlmtr. 9. Trkiyede Altayistlikle en ok ilgilenen bilim adam aadakilerden hangisidir? a. Agop Dilar b. Nuri Yce c. Ahmet Caferolu d. Talat Tekin e. Reit Rahmeti Arat 10. Aadakilerden hangisi F. Wiedemann tarafndan tespit edilen Ural-Altay dil ailesinin zelliklerden biri deildir? a. Ural-Altay dillerinde ses uyumu vardr. b. Bu dillerin szcklerinde gramatikal cins yoktur. c. ekim srasnda szck kkleri deiiklie urar. d. Szck yapm eklerledir. e. Ural-Altay dil ailesine giren dillerin hepsi balantl (eklemeli) dillerdendir.

18

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. d 3. a 4. d 5. c 6. a 7. b 8. e 9. d Yantnz doru deilse, Yaplar Bakmndan Diller balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Ural ve Altay Dilleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Ural ve Altay Dilleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, lk Altayistler balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, lk Altayistler balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, lk Altayistler balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, lk Altayistler balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Altay Dil Birliini Kabul Etmeyenler ve Bu Konuda ekimser Kalanlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Trkiyedeki Altayistler balkl konuyu yeniden okuyunuz.

10. c Yantnz doru deilse, Ural-Altay Dil Ailesi balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Strahlenbergin eserinin nemi: 1. Trklerden kalan mezar talar ve yaztlardan sz etmi, bunlarn izim ve gravrlerine de yer vermitir. 2. Kuzey Avrupa ve Sibirya arasnda Ural-Altay kavimlerinin konutuu 32 dili Tatar ad altnda toplam ve bu dilleri, sz konusu dilleri konuan halklarn isimlerini vererek Tabula Polyglotta (=ok dilli tablo)da alt gruba ayrmtr. 3. Vocabularium Calmucko-Mungalicum (= Kalmuka-Moolca Sz Daarc) balyla 1500 kelimelik bir Moolca szle de yer vermitir. Sra Sizde 2 Ynelme, bulunma, ayrlma ve belirtme hlleri ile 3. kii iyelik eki arasnda ortaya kar. Mesela: (onun)yer-i-n-e (onun)yer-i-n- de (onun)yer-i-n-den (onun)yer-i-n-i Sra Sizde 3 semiz X semiryaldz X yaldr (gz iin yaldr yaldr etmek) kaz- X kar-

19

gzk- X grk- (azlarda gzk- yerine) kuduz X kudur-

Yararlanlan Kaynaklar
Clauson, Sir Gerard, The Case against the Altaic Theory, Central Asiatic Journal 2, Wiesbaden 1956, s. 181-187. _______, The Relationship between Turkish and Mongolian, Turkish and Mongolian Studies, London 1962. Dilar, Agop, Trk Diline Genel Bir Bak, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1964. Doerfer, Gerhard, Temel Szckler ve Altay Dilleri Sorunu, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1980-1981, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1983, s.1-16. Ercilasun, Ahmet Bican, Trk Dili Tarihi, Aka, Ankara 2004. Eren, Hasan, Trklk Bilimi Szl. 1. Yabanc Trkologlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1998. Tekin, Talat, Altay Dilleri Teorisi, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1978, s. 118-130. _______, Makaleler. 1- Altayistik, (Yayma Hazrlayanlar: Emine Ylmaz, Nurettin Demir), Ankara 2003. Temir, Ahmet, Trke le Moolca Arasndaki lgiler, DTCF Dergisi, C. III, S. 1-2, s. 1-25, Ankara 1955. _______, Ural-Altay Dilleri Teorisi, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1978, s. 114-118. Tuna, Osman Nedim, Altay Dilleri Teorisi, Trk Dnyas Aratrmalar, Ankara 1983. Yce, Nuri, Trk dilinin Ural-Altay dilleri arasndaki yeri. A (= slm Ansiklopedisi), 12/2, stanbul 1987, 445b-456b.

20

21


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trk Dilinin Orhun (Kktrk) Trkesinden nceki dnemlerini anlatabilecek, Orhun (Kktrk) ve Uygur Trkelerinin de iinde bulunduu Eski Trke Dnemi ve sonrasn tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ana Altayca lk Trke Ana Trke Ana uvaa Dnemlendirme Eski Trke Orta Trke Yeni Trke

indekiler
TRK DLNN ORHUN (KKTRK) TRKESNDEN NCEK DNEMLER ORHUN (KKTRK) VE UYGUR TRKELERNN DE NDE BULUNDUU ESK TRKE DNEM VE SONRASI

22

 TRK DLNN ORHUN (KKTRK) TRKESNDEN NCEK DNEMLER

Altay dil teorisini kabul edenler iin, Kuzey Buz Denizinden Basra Krfezine, Kuzeydou Asyadan Dou Avrupaya kadar uzanan geni bir alanda konuulan Trk dili, bu dili konuanlarn says, yazl metinlerinin eskilii ve okluu bakmndan Altay dilleri arasnda en nemlisidir. Bugne kadarki bilgiler nda, Trk dilinin tarihlendirilmi en eski yazt, VII. yya ait oyren (oyr, 688-692) yaztdr. Baka bir deyile, Trk yaz dilinin ilk rnekleri VII. yya aittir. oyren yazt, Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlar gibi mezar ta olarak dikilmitir. Kktrk Kaanlna bal bir kiinin, II. Kktrk Kaanln kuran lterie katldn anlatan bu yazt, sadece 6 satrdan ibarettir. Orhun yaztlarnn yazld alfabe ile hkkedilmitir (taa kaznmtr). Dilimizin ve tarihimizin en nemli belgeleri olan Orhun yaztlar (Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yazt), oyren yaztndan yaklak 40 yl sonra yazlmaya balanmtr. Burada olduu gibi, her ne kadar en eski yazt olarak oyren yazt gsterilse de Orhun yaztlar Trk dilinin en eski belgeleri olarak deerlendirilir. Bunun nedeni bu yaztlardaki metinlerin anlalabilecek uzunlukta olmas, yani Kktrk harfleriyle yazlm pek ok tata olduu gibi silinti ve tahribatn ok fazla olmamasdr. Mool dilinin en eski yazl belgesi, 1225 tarihli Yesnke Tadr. Moollarn en nemli belgesi olan Moollarn Gizli Tarihi ise 1240 ylna aittir. Bu eseri Ahmet Temir, 1948 ylnda Trkiye Trkesine aktarmtr. Tunguzcann en eski yazl belgesi bugn artk l diller arasnda saylan uen diline aittir. Bu belgelerden ilki 1413, ikincisi 1433ten kalmadr. Tunguzca iinde en ok Manular hakknda bilgi sahibiyiz. Manuca belgelerin en eskileri ise XVI. yya aittir. Korecenin ok ufak paralara yazl olan ilk belgeleri ise 1443ten balamaktadr. Altay dilleri arasna ok ge dahil edilen ve bu sebeple Altay dil birlii yesi olarak belki ihtiyat konularak gsterilen Japoncann en eski yazl belgesi ise 712 ylna aittir. Yukarda grld zere Trk dili, Altay dilleri arasnda yaz dili kimliini kazanm en eski dildir. Dil dnemlendirmeleri, o dili konuanlar tarafndan yaplmaz. ok daha sonralar o dille uraan dilbilimciler tarafndan yaplr. O yzden bazen birbiriyle rtmeyen deerlendirmelere rastlanabilir veya bir dnem iin

Trk Dilinin Dnemleri

23

geerli olan bir gr daha sonra eskiyebilir; yerini yenilerine brakmak zorunda kalabilir. Bir dilin k noktasndaki ya da tanklayamadmz dnemlerindeki durumuna ilikin olarak ancak baz metotlar, zellikle rekonstrksiyon (=yeniden kurma, yeniden oluturma) metodunu kullanarak fikir sahibi olabiliriz. Bunu da dilin ileyi mekanizmasn tespit etmek suretiyle yapabiliyoruz. Bir dili, sadece o dili konuanlara ve dilin i faktrlerine dayanarak dnemlendiremeyiz. Trk dili, yazl metinlere sahip olmadan nce de ok uzun zaman kullanlmtr. Dilbilimciler, dilin ak iindeki karakteristikleri belirleyerek yazl olmayan Trkenin zellikleri hakknda da baz fikirler ne srebilir.

Ana Altayca Dnemi

Trk dilinin tarihinde en erken dnem Altay Dil Birlii dnemidir; yani Trk, Mool, Tunguz, Kore dilleri ve belki Japon dilinin ortak olduu dnem. Bu ortak dil dneminde mahall farkllklarn alt gruplar oluturduunu varsaymalyz; yani Korelilerin, Trklerin, Moollarn ve Tunguzlarn atalarnn, bu ortak dil dneminde birbirinden farkl, yani birinden brne farkllklar gsterebilen ortak dilin (=Ana Altayca) varyantlarna (=eitleme) sahip olduunu dnmek zorundayz. Bu dnemde mahall farkllklarn oluturduu azlar, dil seviyesinde dnlmelidir. Ortak corafya iindeki blgesel dalmlar, daha o dnemde bu farkllamann ortaya kmasndaki bir faktrdr; tpk bugn Trkiye dil alan zerinde farkl azlarn olmas gibi. Ana Altayca dneminde Trk soylularn, Trk azn konuanlarn dierlerinden iyice ayrlp Trk dilinin bamsz bir dil olmas konumuz asndan nemlidir.

lk Trke Dnemi
Altay Dil Teorisini, yani bu dillerin genetik akrabaln kabul etmeyenler iin Trk dilinin dnemlendirilmesindeki ilk evre, 5000 yllk gemii olan lk Trke (=Erken En Eski Trke, n Trke; ng. Preturkic) dnemidir. Altay dil birliini kabul edenler iin ise bu dnemde Trk dili, Ana Altaycadan ayrlm ve bamsz bir dil olarak gelimeye balamtr. Bu dnemin balangc iin kesin bir zaman verilmemekle birlikte M.. 3500l yllardan milat sralarna kadarki sre gsterilir.
Fonem: Anlam fark yaratan ses birimi

Bu dnem, uvaa dahil btn Trk dillerinin ata dnemidir. n Trke dneminde r // z ve l // denklikleri sebebiyle daha sonra ortaya kacak olan ayrma henz olmamtr. Dnemin en nemli zellii -daha sonra r ve zye geliecek olan- * ve -daha sonra l ve ye geliecek olan* fonemlerinin bulunmasdr. Bu rekonstrksiyon, Trke ve uvaa arasndaki denklik sayesinde yaplabilmitir. rnein, * sesini rekonstrksiyon metodu ile zmleyecek olursak:

24

X fonemi = ses deiimi r ve z ynndedir. oguX

r ogur

z oguz

Nirvanasutra: Nirvana'ya ulatna inanlan kiilerin felsefelerinin ve din retilerinin telkin edildii Budizm kitaplar.

lk Trke dneminde ogux eklinde konuanlar vardr. Daha sonraki Ana Trke dneminde Trk dili, ogur eklinde x deikeninin rli konuurlar ile oguz eklinde x deikeninin zli konuurlar olarak, yani Ana uvaa ve Ana Trke diye ayrlmtr. uvaa dnda btn Trk dil ve diyalektleri Ana Trke; uvaa ise Ana uvaadan gelimitir. Bylece Trk dil ve diyalektlerini gruplandrma almasn yaparken kullanacamz en nemli lt, T. z = u. r denklii ile ortaya konulmu oldu.

Ana Trke ve Ana uvaa Dnemi

Sogd: M.. VI. yy'da yazl olarak belirlenen Sogdiana ad, ran halklarndan Sogdlarn yerleik olduklar blgeyi niteler. Sogdlar Trklerin arasnda kalmalar sebebiyle Trke konuur olmulardr. Sogdlar, bugnk zbekistanda yaam bir millettir. Trklerin genelde iyi ilikiler kurduklar, topraklarnda ticaret yapmalarna izin verdikleri bu halk, Zerdtlk, Maniheizm, Budizm ve Hristiyanlk gibi eitli dinleri benimsemi ve Orta Asyadaki ticaret kolonileri vastasyla dillerini ve yazlarn Trk lkelerinde de yaymlardr. zellikle Uygur hakan Bg Kaann Mani dinine girip bunu devlet dini olarak kabul etmesinden sonra, Dou Trkistanda olduka yaylan bir yaz biimi, Sogd yazs olmutu.

Ana Trke (=Ge En Eski Trke) ve Ana uvaa dnemi, miladn ilk yllarndan Trk dilli ilk yazl belgelerin bulunuuna kadarki dnemi kapsamaktadr. Tarihte Trk asll olduklar bilinen Hun, Avar, Peenek, Bulgar gibi boylardan kalan, tarih kaynaklarda geen boy, hkmdar ve yer adlarnn Trke ile ilgili olmas, bu dnemin tanklardr. Bu adlarn getii kaynaklar dorudan Trke yazlm kaynaklar olmayp in ve Bizans kronikleri ve Bulgarlardan kalm listelerdir. Bu dnem adndan anlalaca zere Ana Trke ve Ana uvaa dnemi olmak zere iki dnemi iermektedir. rli konuurlarn dili olan Ana uvaa (Ana Bulgarca) dnemi, sz konusu yzyllar ierisinde Karadenizin kuzeyinde ve Kuzey Kafkasyada yaam olan Bulgar Trklerinden kalan belgeleri iine alr. rli konuurlar; yani bugnk uvalarn atalar hakknda Bizans kaynaklar bilgi vermektedir. Bizans kaynaklarndaki Trke malzeme bir Macar bilgini olan Moravcsik tarafndan ilenmitir (Bizantino Turcica I, II, Berlin 1958). Bizans kaynaklar, rli konuurlara Ogur dnda On Ogur adnn da verildiini haber verir. Ayrca byle konuanlar, Atillann Hunlarnn kalntlar olarak tantlr. zli konuurlarn dili olan Ana Trke dnemi ise uvaa dnda btn Trk dillerini kapsar. Bu tip konuurlar hakknda ilk bilgileri in kaynaklarndan temin edebiliyoruz. lk yazl belgelerimiz olan Orhun Yaztlarnda zli bir dil kullanld grlr. Biz, bugn yazl dil tarihimizden sz ederken zli konuanlarn dil tarihinden sz ederiz. Bizans kaynaklarnda, VI. yyn ortalarnda On Ogur Bulgarlarnn diline evrildii sylenen ncil bugn elimizde olsa idi, o zaman Ogur grubunun dil zellikleri hakknda syleyecek bir hayli szmz olurdu. Dier taraftan zli konuurlar iin in kaynaklar VI. yyda, yani bugn iin Trk diliyle yazlm bilinen hibir belgenin bulunmad I. Kktrk Kaanl (552-630) dneminde, birtakm Budist sutralarn

25

(=Nirvanasutra) Trkeye evrildiini haber veriyor. Bu sutralarn da ele gemesi durumunda Trk dilinin bir basamak gerisi hakknda daha ok bilgimiz olurdu. Bizans kaynaklar, daha sonra anlatacamz gibi, Oguz grubuna girenlerin Bizansla olan ilikilerini de anlatmaktadr. I. Kktrk Kaanlnn Bat kanadndan sorumlu olan temi Kaann Dou Roma mparatorluuna bir elilik heyeti gnderdiini Bizans kaynaklar kaydeder. Bu elilik heyetinin banda Sogd meneli biri vardr ve bu kii temi Kaann mektubunu Bizans imparatoruna sunar. Bizans kaynaklarnda, sunulan mektuptaki yaznn skit harflerine benzedii sylenir. Sz konusu mektubun bugne kadar bulunmayan ve bilinmeyen skit alfabesi ile gnderilmi olduunun sylenmesi, baka bir durumu anlatyor olsa gerektir. Bundan da, z tipli konuurlarn, I. Kktrk Devleti zamannda d (diplomatik) yazmalarn gerekletirmek zere, Trke olup olmadn bilmediimiz bir yaz sistemi kurmu olduklar anlalmaldr. Bu, bizim dilimizin tarihi iin nemlidir. Trk Dilinin Orhun (Kktrk) Trkesinden nceki dnemlerini Altay Dil Teorisini benimseyen trkologlara gre kronolojik olarak sralaynz.

Resim 2.1 Sogd Alfabesi

ORHUN (KKTRK) VE UYGUR TRKELERNN DE NDE BULUNDUU ESK TRKE DNEM VE SONRASI
Trkologlar tarafndan Trk dili, ilk yazl rnlerden balayarak dnemde ele alnp incelenmitir. Bu dnemler genelde u adlandrma ile verilir: 1. Eski Trke 2. Orta Trke 3. Yeni Trke

Eski Trke Dnemi (VII.-XIII. yy): Kktrk, Uygur ve Karahanl Trkeleri

Bugnk bilgilerimiz nda Eski Trke dnemi, Trk yaz dili tarihinin balang noktasdr. Bu dnem, Trk dilinin yazl rnler vermeye balad ilk dnemdir. Baka bir deyile, Eski Trke dnemi ncesinde Trkler tarafndan yazya gemi, Trk diliyle yazlm herhangi bir belge bulunmamaktadr. Eski Trke dneminin balang aamas Kktrkedir. Kktrke, Trk adnn Trklere ait tarih kaynaklarda ilk olarak getii, Trkenin ilk yazl kaynaklarnn bulunduu ve Trkenin yapsn gerek bilgilerle tespit edebildiimiz ilk dnemdir. Eski Trke dnemi, Trk dilinin yazya geirildii Kktrke (=Orhun Trkesi), Uygurca ve Karahanl yaz dillerini (VII-XIII. yy) kapsar. XIII. yya kadar Trk dnyasnn dou kolunda iki ayr blgede iki ayr yaz dili olumutur. Bunlardan biri tkende ve daha sonra Dou Trkistandaki Tarm Blgesinde kullanlan Kktrke ile Uygurca, dieri de Kagarda ortaya kan Karahanl Trkesidir. Uygur ve Kara-hanl Trkeleri birbirinin devam olmakla beraber yan yana iki ayr medeniyeti temsil ederek rnlerini vermilerdir.

26

Trk dili, bu dnemde, bu yaz dili dnda henz farkl bir yaz dili oluturmamtr. Elimizdeki veriler, farkl bir Trk yaz dili olan ve Eski Ouz Trkesi ad verilen yaz dilinin ilk metinlerinin XIII. yya ait olduunu sergilemektedir. XIII. yy ise Orta Trke adl yeni bir dnemin balangcdr. Bu yaz dili arasnda doal olarak baz dilbilgisel farklar bulunur. Kktrk ve Uygur Trkeleri ile Karahanl Trkesi arasndaki farklar, bal olduklar kltr daireleri ile deiik Trk boylarna ait az farkllklarnn ortaya kard seslik, biimlik ve sz daarc farkllklarndan te deildir. Tabi ki bunda corafya ve zaman faktrleri de etkili olmutur. Bu farklar, Kktrke ve Uygurca arasnda bulunduu gibi Kktrk alfabesiyle yazlm byk yazt arasnda da vardr.
Mani: M.S. III. yzylda, Mezopotamyada Zerdt Dualizmi, Babilonya folkloru, Budist ahlk ilkeleri ve Hristiyan unsurlarn karmndan meydana gelen Maniheizmin kurucusudur. Mani-i Nakka olarak da anlr.

Eski Trke dnemi ierisinde yer alan Karahanl Trkesindeki -dier yaz dilleri olan Kktrk ve Uygur Trkelerine oranla- en kkl deiiklik, resm din olarak kabul edilen slmiyetin etkisiyle Arap alfabesinin, baka bir deyile Kuran yazsnn kullanlmaya balanmasdr; ancak Trkler alfabe ve din konusunda zellikle Eski Trke dnemi boyunca hibir zaman tutucu olmamlardr. 762 ylnda, Uygur hkmdar Bg Kaan (759-780) zamannda da Mani dininin resmen kabul ile Uygur alfabesinden farkl bir alfabe olan Manihey alfabesi kullanlmt. Ksacas kabul edilen dinin alfabesini kullanm olmak, o alfabe ile okuyup-yazmak, bir dili dnemlendirirken yeni bir dnemin balatlmas iin yeterli sebep deildir. lk Dnemlendirme almalarnda Eski Trke Eski Trke dnemi balangta, VI. ve X. yylar aras, yani Kktrke ve Uygurca iin kullanlmt. Hatta kronolojik kayg gdlmeden Uygurcann slm dnemde vermi olduu eserler de Eski Trke kapsamnda deerlendirilmiti. Trk dilinin tarih temellere dayanan dnemlendirmesi hakkndaki ilk almalar, 1936 ylnda K. Grnbech ile balar. Aslnda bu konuda Aleksandr Nikolayevi Samoylovi (1880-1938)in 1928 ylnda yapt bir alma da vardr. Bu alma Abdlkadir nan (1889-1976) tarafndan Orta Asya Edeb Dili Tarihine Dair adyla Trkiye Trkesine evrilmitir (A. N. Samoylovi, K istorii literaturnago sredneziatskoturetskogo yazka, Leningrad 1928. eviren: A. nan, Ankara Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yllk almalar I, s. 73-95). almada, slmiyeti kabul ettikten sonraki Orta Asya, yani Trk dnyasnn dou kolundaki yaz dilleri yer almaktadr. Samoyloviin sz konusu ettiimiz maka-lesi, Trk dilinin tarih dnemlere ayrlmasnda Harezm Trkesine yer vermesi bakmndan nemlidir. Grnbech (1873-1948), almasnda (Der trkische Sprachbau, I, 1936, s. 10-14.) Trk dilini, yazl rnler vermeye balad Orhun Trkesinden balayarak dneme ayrmtr: 1. Eski Trke: Orhun (Kktrk), Uygur. 2. Orta Trke: Kagar (Karahanl), aatay, Kuman, Eski Osmanl. 3. Yeni Trke: a. Gney Trkesi: Osmanl, Azer, Trkmen. b. Bat Trkistan leheleri: zbek, Hive. c. Dou Trkesi: Kagar, Kua, Turfan, Komul, Tarani. d. Kuzey Trkesi: Koybal, Altay, Abakan, Soyon, Uryanhay.

Resim 2.2 Turfan kazlarnda bulunan ve Manihey alfabesiyle yazlm bir metin rnei.

27

e. Kpak Trkesi: Krgz, Volga leheleri (Kazan vb.), Bakurt, Karayim. Yani, Orhun Trkesi ilk dnemin balang yaz dili olmutur. Bu iki aratrmacnn almalarnda Eski Trke ad verilen dnemin iinde yer alan bir Trk yaz dili de Uygur Trkesidir. Grnbech, Eski Trke dneminden sonra gelen Orta Trke dnemini Karahanl Trkesi ile balatm ve bu dnemi de bugnk Trk dillerinin ortaya kt dneme, yani XX. yy balarna kadar getirmitir. Trk dilinin dnemlendirme almalarndan bir dieri de Louis Ligeti (1902-1987)ye aittir. in Yazsiyle Yazlm Barbar Glossalar Meselesi adyla Trkiye Trkesine evrilen yaz da bu konuda yazlm ilk almalardan biridir (eviren: Hasan Eren, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, IX/3 Eyll, Ankara 1951, s. 301-327). Bu yazda Ligeti, Trk yaz dilinin balangcn 6. yy olarak verir. Ligetinin dnemlendirmesi ise yledir: 1. Eski Trke (VI-IX. yy): Kktrke ve Uygurca devri. Eski Krgzca da belki buraya dahil edilebilir. Her dil Eski Trkenin zelliklerini tar. 2. Orta Trke (X-XV. yy): a. Mani ve Buda tercmeleri ile Uygur yaz dilinin kurulu devri. b. aatay yaz dili devri. c. Kpak ve Ouz dil yadigrlar devri. 3. Yeni Trke: XVI. asrdan itibaren, bugnk Trkenin kurulu devri. Ligetinin yapm olduu dnemlendirmede ilk dikkati eken zellik, kronolojik kaygnn gdlmesi olmutur. Onun iin X. yy sonras Uygurca yazlm Maniheist ve Budist yazmalar, Orta Trke iinde deerlendirilmi; Kktrk ve Uygurca devirleri yine de Eski Trke dnemi ierisine alnmtr. Bunda hi kukusuz, A. von Gabain (1901-1993)in 1941de yazm olduu Alttrkische Grammatik (eviren: Mehmet Akaln, Eski Trkenin Grameri, TDK Yaynlar, Ankara 1988) adl eserinin etkisi vardr. Yalnz Gabain, Kktrk ve Uygur harfli yazmalarn tamamn Eski Trke dneminde kabul ederek deerlendirmeye almtr. Trk Dili Tarihi I (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1958) adl kitab ile Trkiyede bu konuda uzun yllar tek kalm almann sahibi Ahmet Caferolu (1899-1975) da Kktrk ve Uygur dnemlerini Eski Trke bal altnda incelemitir. Daha sonra 1987deki almas ile Nuri Yce (Trk dili ve leheleri, A (=slam Ansiklopedisi), 12/2 , stanbul 1987, 468b-530b.) de VI.-IX. yylar arasndaki dnemi Eski Trke diye adlandrm, ardndan gelen Orta Trke dnemini Karahanl Trkesi ile balatmtr. lk Dnemlendirme almalarnda Kullanlan Olgu Karahanl Trkesini yeni dnemin balangc olarak gstermek hi phesiz slmiyetin kabuln lt olarak alma dncesinden kaynaklanmaktadr. slmiyetin kabulnden nceki dnem Eski Trke, sonraki dnem ise Orta Trke olarak kabul edilmitir. Bir dil dnemlendirmesinde, bir dili konuanlarn kabul ettii dinin esas alnmas ne derece dorudur? Eski Trke dnemi ierisinde her hlkrda deerlendirilen Kktrk ve Uygur Trkeleri zamannda da Budizm,

28

Maniheizm ve Hristiyanlk gibi birden fazla din kabul edilmi ve Uygur yazl rnleri, bu dinlerin kutsal kitaplarnn yazld alfabeler ile yazlmt. Sonraki Dnemlendirme almalarnda Kullanlan Olgu Trk dilini dnemlendirmek iin son yllarda yaplan almalar ise buraya kadar saydmz almalardan farkllk gstermektedir. Bu farkllklarn banda, Eski Trke dnemi iinde yer alan yaz dilleri ve Orta Trke dnemini Eski Trke dneminden ayrt edici olgu gelmektedir. Andrs Rna-Tasn 1991de yaymlad An Introduction to Turcology adl eserde Eski Trke dnemi iki gruba ayrlm, ikinci grupta yer alan Ge Eski Trke dnemi ise aamada deerlendirilmitir: Old Turkic (Eski Trke) 1. Early Old Turkic (Erken Eski Trke 400-550) 2. Late Old Turkic (Ge Eski Trke 550-1200) a. Late Old Turkic I (Ge Eski Trke I 550-700) b. Late Old Turkic II (Ge Eski Trke II 700-1000) c. Late Old TurkicT III (Ge Eski Trke III 1000-1200) 3. Middle Turkic (Orta Trke 1200-) Rna-Tasn bu almasnda dikkati eken yan, Karahanl Trkesinin, Ge Eski Trke dneminin nc alt grubunda deerlendirilmesidir. Dier bir deyile, Orta Trke dneminin 1200lerden itibaren, Mool istilas ile balatlmasdr. Trk dilinin yeni bir dnemini balatmada RnaTasn semi olduu olgu, Trklerin slmiyeti kabul deil Mool istilasdr. XIII. yyda bir dnya sistemi kurmu olan Moollarn yapm olduu istillar ile Trk dnyasnn farkl yer ve zamanlarnda yeni yaz dilleri ve bugnn bamsz dil gruplar olumutu. XIII. yydan itibaren Trk dnyasnn dou kanadnda ortaya kan Trk yaz dili yannda bat kanadnda da yeni bir yaz dili daha kendini gstermiti. Bu yzylda Dou Trkesi: Harezm Trkesi aatayca Bat Trkesi ise: Eski Ouz Trkesi (=Eski Anadolu Trkesi) Osmanl Trkesi eklinde devam etmiti. Rna-Tastan sonra onun grn benimseyen dier bir bilim adam Lars Johansondur. Johansonun History of Turkic (The Turkic Languages, London-New York 1998, s. 81-125) adl makalesinde Trk dilinin yaz dili olmasndan sonraki aamalar ele alnmtr. VII. yydan Mool istilasna kadarki dnem Daha Eski Dnem bal altnda verilmi olup, 1. Dou Eski Trk dili 2. Eski Uygur Trkesi 3. Karahahanl Trkesi

29

olmak zere alt gruba ayrlmtr. Johansonda da Orta Dnem, RnaTasta olduu gibi XIII. yydan itibaren balar ve eitli yaz dillerini kapsar. Eski Trke dneminin yukarda sz ettiimiz ekilde yaz dilini kapsadna tank verebileceimiz dier bir alma, Marcel Erdaln A Grammar of Old Turkic (Brill, Leiden-Boston 2004) adl kitabdr. Bu kitapta Erdal, Karahanl Trkesinin ilk dnem metinlerini Eski Trke iinde deerlendirmitir. Trkiyede bu konuda en son alma ise bu satrlarn yazar Aysu Ataya aittir. (Mool Ftuhat ve Dou-Bat Trk Yaz Dili Kavramlar zerine, Cengiz Kaan ve Oullarnn craatlarnn Trk Dnyasndaki Akisleri Uluslararas Sempozyumu, 7-8 Aralk 2006 stanbul).

Orta Trke (XIII.-XX. yy): Douda Harezm ve aatay Trkesi; Batda Eski Ouz ve Osmanl Trkesi
Orta Trke dnemi, XIII. yydan itibaren, Mool istilas ile Trk dnyasnn farkl yer ve zamanlarnda ortaya kan edeb dillerin istikrar kazanmaya balayp bugnn bamsz dillerini ve dil gruplarn oluturduu dnemdir. Trk dilini dnemlendirmede Cengiz hareketinin Orta Dnem diye tanmlayabileceimiz belli bir dnemin balangc olarak alnmas bizce de son derece isabetlidir, nk 840tan sonra batya doru hareketlenen Trk boylarnn ekillenmesinde asl etken, Mool hareketi olmutur. Bir bakma Cengiz (l. 1227), Orta Asya ve Bat Avrasyann baz yeni unsurlarla da olsa Trklemesini salam, ayrca var olan etnik-dilsel unsurlarn yeni oluumlara dnmesine yol amtr. Balca Trk boylarndan Ouz, Kpak ve Uygurlarn bulunduklar yerlerde 1200lerden nce yerlemi olduklar iddiasna karlk onlara imdiki grnmlerini veren birletirici tarih olayn Cengiz a ve onun kargaa dolu yllar olduu tarihilerin ortak grdr. Orta Trke dneminin balangcndan XV. yya kadarki dnem iinde douda Harezm Trkesi ve batda Eski Ouz Trkesi (Eski Anadolu Trkesi) varken, XV. yydan XX. yya kadarki dnemde douda aatayca ve batda Osmanlca hkim olmutur. Bu iki yaz dili yani Osmanlca ve aatayca XX. yyn balarna kadar Trk dnyasnn bat ve dou yakasnda devam etmi, yeni yaz dillerinin oluumuyla son bulmutur. Orta Trke Terimi Orta Trke terimi, ilk kez 1928de Kagarl Mahmudun szlnn, yani Dvn Lgtit-Trkn sz varl ile ilgili almasnda, Carl Brockelmann (1868-1956) tarafndan Karahanl Trkesi iin kullanlmtr (Mitteltrkischer Wortschatz nach Mahmd al-Kgars Dvn Lugt at-Turk, Bibliotheca Orientalis Hungarica 1, Budapest 1928). Brockelmann, 1954 ylnda bu terimin alann slmln kabulnden XX. yyn balarna kadarki Orta Asya Trkesini (Karahanl, Harezm, aatay Trkeleri) iine alacak ekilde geniletmi ve bu dnemi Dou Trkesi adyla vermitir (Osttrkische Grammatik der Islamischen Litteratursprachen Mittelasiens, Brill, Leiden 1954). Balang almalarnda Orta Trke Teriminin Kullanm Yapt dnemlendirmede C. Brockelmanndan sonra Orta Trke terimini kullanan Grnbech ve Ligeti olmutur. Onlarn yapm olduu almalarda Eski Trke dnemini anlatrken Orta Trke dnemine de yer verdiimiz iin

30

burada tekrar etmek istemiyoruz, fakat bu almalarda Orta Trke dneminin X. yydan itibaren, yani Karahanl dnemi ile balatldn hatrlatmak isteriz. F. Kprl ise Harezm Trkesi dnemi olan XIII. ve XIV. yy ilk aatay devri iinde deerlendirir (aatay Edebiyat, slm Ansiklopedisi, C. 3, 24. cz, stanbul 1945, s. 275-285). Ona gre, aatay Trkesinin meydana geliinde ortak karakter Cengiz istilasdr. Trkistan, Horasan, Harezm ve Altn Orduda yazlm eserler arasnda diyalektik farklar pek tabi ki vardr; fakat Kprl dil ve edebiyat tarihini dnemlere ayrrken filolojik karakterleri ihmal etmemek gerektiini, ancak birinci koul olarak toplayc tarih ve edeb karakterleri gz nnde bulundurmann gerekliliini vurgulamtr. Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi adl eserinde Orta Trke dnemini Karahanl Trkesi ile balatm ve Trk dnyasnn dou kolundaki Trkelere Mterek Orta Asya Trkesi adn vermitir. Mterek Orta Asya Trkesini ise trl kltr merkezleri ve Trk boylarnn etnik ve dier zellikleri bakmndan e ayrr: 1. Karahanllar devrinden itibaren Kagar ivesinde inkiaf eden Trke ki buna hem Hakaniye hem Dou Trkesi ad verilmektedir. 2. Bat Trkistanda Seyhun rmann aa mecras ile Harezmin muhtelif merkezlerinde gelien Harezm (Altn Ordu) Trkesi. 3. Orta Asya Trkesinin en parlak devrini tekil eden aatay Trkesi. Nuri Yce, 1987 ylndaki almas ile Orta Trke dnemini, 1. Yaz dili olma (XI-XV. yzyllar) 2. Gelime dnemi (XVI-XX. yzyllar) olarak iki alt dneme ayrm, ikinci alt dnem iin u aklamay yapmtr: Orta Trke devrinde yaz dili hline gelmi olan ivelerin eserler vererek edeb bir dil olmas, bu dneme rastlar. Osmanl, aatay, Kpak, Trkmen vb. iveler Orta Trke devrinde yaz dili hviyetini kazanmlar ve birok eserler vererek bu devrede edeb dil hline gelmilerdir. (Trk dili ve leheleri, A (=slam Ansiklopedisi), 12/2, stanbul 1987, 468b-530b). Nuri Ycenin bu aklamalar yapt alt dnem, Rna-Tasta Ge Orta Trke adyla gemektedir. Sonraki almalarda Orta Trke Orta Trke dnemini XIII. yydan itibaren balatanlarn banda yukarda da ifade ettiimiz gibi Rna-Tas gelir. Ona gre X. yyda yazl rnlerini vermeye balayan Karahanl Trkesi, Ge Eski Trke dneminin 1000 ve 1200l yllarn ieren nc basaman oluturur. slmiyetin etkisinden uzak olan Mool dnemi Uygur metinleri, Rna-Tasn almasnda Orta Trke dnemi iinde deerlendirilmitir. Rna-Tas, 1200lerden balayarak oluan blgesel yaz dillerinin geliip edeb eserler verdii dnemi ise Orta Trke dnemi ad altnda toplamtr. Johanson da yukarda ad geen History of Turkic adl almasnda blgesel yaz dillerinin ortaya kt XIII. yy Trk dilinin tarihsel snflamasnda Orta Dnemin balangc olarak almtr. lk slm eserlerin verildii Karahanl Trkesi onun almasnda da Rna-Tasta olduu gibi Eski Dnem iinde deerlendirilmitir.

31

Yeni Trke Dnemi

XX. yyn ilk eyreinde balayp bugnk Trk dil ve leheleri (Trkiye Trkesi, Azerbaycan Trkesi, Trkmence, zbeke, Kazaka, Krgzca, Yakuta, uvaa vs.) nin ortaya kt dnemdir. Trk dillerinin bugn kendine has gramer zellikleri vardr ve bunlar edeb eserler veren yaz dilleri hline gelmiler-dir. Bu Trkelerden bazlar da siyasal nedenlerle yaz dili hline getirilmitir. Eski Trke dnemi ve sonrasn ana balk altnda gerekli adlandrmalarla birlikte kronolojik olarak sralamaya aln.

32

zet
Trk Dilinin Orhun (Kktrk) Trkesinden nceki dnemlerini anlatmak. Trk dili, bu dili konuanlarn says, yazl metinlerinin eskilii ve okluu ynleriyle Altay dilleri arasnda yaz dili kimliini kazanm en eski ve en nemli dilidir. Trk dilinin tarihlendirilmi en eski yazt, VII. yya ait oyren (oyr, 688-692) yazt olsa da Trk dilinin en az tahribata urayan, en uzun ve en fazla anlalabilen ilk yaztlar Orhun yaztlardr (Kltigin, Bilge Kagan, Tonyukuk). Dilimizin ve tarihimizin en nemli belgeleri ise Orhun yaztlardr. Trk dilinin dnemlendirilmesindeki kronolojik sralama yledir: Ana Altayca lk Trke Ana Trke ve Ana uvaa Eski Trke Orta Trke Yeni Trke Altay Dil Teorisini, yani bu dillerin genetik akrabaln kabul etmeyenler iin Trk dilinin dnemlendirilmesindeki ilk evre, 5000 yllk gemii olan lk Trke dnemidir. Altay dil birliini kabul edenler iin ise bu dnemde Trk dili, Ana Altaycadan ayrlm ve bamsz bir dil olarak gelimeye balamtr. lk Trke dnemi, ogux eklinde konuanlar vardr. Daha sonraki Ana Trke dneminde Trk dili, ogur eklinde x deikeninin rli konuurlar ile oguz eklinde x deikeninin zli konuurlar olarak, yani Ana uvaa ve Ana Trke diye ayrlmtr. uvaa dnda btn Trk dil ve diyalektleri Ana Trke; uvaa ise Ana uvaadan gelimitir. Orhun (Kktrk) ve Uygur Trkelerinin de iinde bulunduu Eski Trke Dnemi ve sonrasn tanmlamak. Trkologlar tarafndan Trk dili, ilk yazl rnlerden balanarak dnemde ele alnp incelenmitir. Bu dnemler genelde u adlandrma ile verilir: 1. Eski Trke 2. Orta Trke 3. Yeni Trke Eski Trke dneminin balang aamas Kktrkedir. Kktrke, Trk adnn tarih kaynaklarda ilk olarak getii, Trk dilinin ilk yazl kaynaklarnn bulunduu ve Trk dilinin yapsn gerek bilgilerle tespit edebildiimiz ilk dnemdir. Eski Trke dnemi, Trk dilinin yazya geirildii Kktrke (=Orhun Trkesi), Uygurca ve Karahanl yaz dillerini (VII-XII. yy) kapsar. XIII. yya kadar Trk dnyasnn dou kolunda iki ayr blgede iki ayr yaz dili olumutur. Bunlardan biri tkende ve daha sonra Dou Trkistandaki Tarm Blgesinde kullanlan Kktrke ile Uygurca, dieri de Kagarda ortaya kan Karahanl Trkesidir. Orta Trke dnemi, XIII. yydan itibaren, Mool istilas ile Trk dnyasnn farkl yer ve zamanlarnda ortaya kan edeb dillerin istikrar kazanmaya balayp bugnn bamsz dillerini ve dil gruplarn oluturduu dnemdir. Orta Trke dneminin balangcndan XV. yya kadarki dnem iinde douda Harezm Trkesi ve batda Eski Ouz Trkesi (Eski Osmanlca) varken, XV. yydan XX. yya kadarki dnemde douda aatayca ve batda Osmanlca hkim olmutur. Yeni Trke dnemi, XX. yyn ilk eyreinde balayp bugnk Trk dil ve lehelerinin ortaya kt dnemdir.

33

Kendimizi Snayalm
1. Trk dilinin dnemlendirilmesiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Altay dil birliini kabul edenlerce Trk dilinin ilk dnemi Ana Altaycadr. b. Altay dil birliini kabul etmeyenlerce Trk dilinin ilk dnemi olarak Ana Trke gsterilir. c. n Trke dnemi uvaa dahil btn Trk dillerinin ata dnemidir. d. Trk dilinin yazl rnlerini vermeye balad dnem Eski Trkedir. e. Eski Trke dneminde Orhun, Uygur ve Karahanl Trkeleri vardr. 2. Aadakilerden hangisi Eski Trke dnemini tanmlamaz? a. Trk yaz dilinin balang noktasdr. b. VII. yydan XIII. yya kadar Trk dnyasnn Dou kanad iin sz konusudur. c. uvaa dahil btn Trk dillerinin ata dnemidir. d. tken ve Dou Trkistandaki Tarm blgesinde kulanlan Kktrke ve Uygurca ile Kagarda ortaya kan Karahanl Trkelerini kapsar. e. Eski Trke dneminde birbirinin devam olmakla beraber yan yana farkl kltrleri temsil eden yaz dilinden baka yaz dili yoktur. 3. lk dnemlendirme almalarnda Eski Trke dnemindeki yaz dilleri aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Kktrke (Orhun Trkesi) - Eski Ouz Trkesi b. Kktrke, - Harezm Trkesi c. Uygurca - Karahanl Trkesi d. Kktrke - Karahanl Trkesi e. Kktrke (Orhun Trkesi) - Uygurca 4. Rna-Tasn Trk dilini dnemlendirme almasnda, Eski ve Orta Trke dnemlerini ayrmada esas ald husus, aadakilerden hangisidir? a. Cengiz istilas b. slmiyetin kabul edilii c. Peygamberin Mekkeden Medineye g d. Talas zaferi e. Koo-Uygur Kaanlnn ykl 5. Orta Trke terimini ilk kez kullanan bilim adam, aadakilerden hangisidir? a. Lars Johanson b. Rna-Tas c. Marcel Erdal d. Carl Brockelmann e. Karl Grnbech

34

6. Orta Trke dnemiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. XIII. yydan itibaren Mool istilas ile Trk dnyasnn farkl yer ve zamanlarnda ortaya kan Trk yaz dillerinin ve dil gruplarnn olutuu devre kadar devam eder. b. Orta Trke dneminde Trk dnyasnn dou ve bat kollarnda olumu yaz dilleri vardr. c. Douda Uygurca ve Karahanl Trkeleri ile batda Eski Ouz ve Osmanl Trkesi vardr. d. Douda Harezm ve aatay Trkesi, batda Eski Ouz ve Osmanl Trkesi vardr. e. Trk dilinin ilk dnemlendirme almalarnda Orta Trke dnemi X. yydan balatlmtr. 7. Fuad Kprl yapt almada Trk dnyasnn dou kanadnda XIII. ve XIV. yyda kullanlan hangi Trkeyi, hangi yaz dili iinde deerlendirmitir? a. Harezm Trkesini aataycada b. Kktrkeyi Uygurcada c. Uygurcay Karahanl Trkesinde d. Karahanl Trkesini Harezm Trkesinde e. Uygurcay Harezm Trkesinde 8. Ahmet Caferolu, yapm olduu almada Mterek Orta Asya Trkesi ile aadakilerden hangisini kastetmitir? a. Orhun Trkesi, Uygurca, Karahanl Trkesi b. Karahanl Trkesi, Harezm Trkesi, aatay Trkesi c. Uygur Trkesi, Karahanl Trkesi, Harezm Trkesi d. Eski Ouz Trkesi, Harezm Trkesi, Karahanl Trkesi e. Harezm Trkesi, aatay Trkesi, Osmanl Trkesi 9. Trkiyede Trk dili tarihi konusunda ilk almay yapan kii, aadakilerden hangisidir? a. Fuad Kprl b. Ahmet Caferolu c. Nuri Yce d. Talat Tekin e. Osman Nedim Tuna 10. Trk dilinin dnemlendirilmesindeki kronolojik sralama aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Ana Altayca, Ana Trke, lk Trke, Eski Trke, Orta Trke, Yeni Trke b. Ana Trke ve Ana uvaa, lk Trke, Eski Trke, Orta Trke, Yeni Trke c. Ana Altayca, lk Trke, Ana Trke ve Ana uvaa, Eski Trke, Orta Trke, Yeni Trke d. lk Trke, Ana Altayca, Ana Trke ve Ana uvaa, Eski Trke, Orta Trke, Yeni Trke e. Ana Altayca, Eski Trke, Orta Trke, Yeni Trke

35

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. c 3. e 4. a 5. d 6. c 7. a 8. b 9. b Yantnz doru deilse, Trk Dilinin Orhun (Kktrk) Trkesinden nceki Dnemleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Eski Trke Dnemi (VII.- XIII. yy) balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, lk Dnemlendirme almalarnda Eski Trke balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Sonraki Dnemlendirme almalarnda Kullanlan Olgu balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Orta Trke Terimi balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Orta Trke (XIII.-XX. yy) balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Balang almalarnda Orta Trke Teriminin Kullanm balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Balang almalarnda Orta Trke Teriminin Kullanm balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, lk Dnemlendirme almalarnda Eski Trke balkl konuyu yeniden okuyunuz.

10. c Yantnz doru deilse, nitenin Btn Balklarn srasyla yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Ana Altayca lk Trke Ana Trke ve Ana uvaa Sra Sizde 2 1. Eski Trke 2. Orta Trke 3. Yeni Trke Eski Trke Dnemi (VII.-XIII. yy): a. Kktrk Trkesi b. Uygur Trkesi c. Karahanl Trkesi Orta Trke (XIII.-XX.yy): a. Douda Harezm ve aatay Trkesi b. Batda Eski Ouz ve Osmanl Trkesi Yeni Trke Dnemi (XX. yyn ilk eyrei - )

Yararlanlan Kaynaklar
Ata, Aysu, Mool Ftuhat ve Dou-Bat Trk Yaz Dili Kavramlar zerine, Cengiz Kaan ve Oullarnn craatlarnn Trk Dnyasndaki Akisleri Uluslararas Sempozyumu, 7-8 Aralk 2006 stanbul.

36

Caferolu, Ahmet, Trk Dili Tarihi I-II, stanbul 1958. Dilar, Agop, Trk Diline Genel Bir Bak, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1964. Erdal, Marcel, The chronological classification of Old Turkish texts, Central Asiatic Journal, XXIII, 1979, s. 151-175. ________, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004. Gabain, Annemarie von, Eski Trkenin Grameri, (eviren: M. Akaln), Ankara 1988. Hazai, G., Trk Dilinde Tarihsel Gelime Dnemleri, X. Trk Dil Kurultaynda Okunan Bilimsel Bildiriler 1963, Ankara 1964, s. 57-60. Johanson, Lars, History of Turkic, The Turkic Languages, London-New York 1998. Ligeti, L., in Yazsiyle Yazlm Barbar Glossalar Meselesi, (eviren: H. Eren), Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi IX/3 Eyll, Ankara 1951, s. 301-327. znder, F. Sema Barutcu, Trk Dilinin Tarihi Dnemleri zerine Birka Sz, Trkbilig 2002/3, Ankara 2002, s. 203-210. Rna-Tas, A., Introduction to Turkology, Szeged 1991. Samoylovi, A. N., Orta Asya Edeb Dil Tarihine Dair, (eviren: A. nan), Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yllk almalar I, s. 73-95. Yce, N., Trk dili ve leheleri, A (=slam Ansiklopedisi), 12/2, stanbul 1987, s. 468b-530b.

37


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; I. Kktrk Kaanl (552-630)n aklayabilecek, II.Kktrk Kaanl (682-744)n kendi cmlelerinizle ifade edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
I. Kktrk Kaanl II.Kktrk Kaanl Bumn Kaan temi Kaan Muhan Kaan Taspar Kaan Vezir Tonyukuk Kutlug Kagan Kapgan Kagan Bilge Kagan ve Kl Tigin

indekiler
I. KKTRK KAANLII (552-630) II. KKTRK KAANLII (682-744)

38

 I. TRK KAANLII (552-630)

Kaynaklar, Trk adnn ilk kez Bizans corafyacs Pomponius Melann M.S. 43-44te kaleme ald De situ orbis (= Dnyann Tasviri) adl eserinde zikredilmi olabileceini yazar. Pomponius Mela, Azak Denizinin kuzeyindeki ormanlk blgeyi Turcae diye anar. VI. yyda baka bir Bizans kaynanda ayn blgede yaayan halklarn listesi verilirken Tyrcae eklinde benzer bir ad geer. stelik V. yyda, Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda ve daha da kuzeydeki ormanlk blgelerde Trk dili konuan halklarn varl kesin olarak bilinmektedir. Meladaki bilgi de bunu kantlamaktadr (Denis Sinor, [Kk]Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl - eviren: Talt Tekin-, Erken Asya Tarihi, letiim, stanbul 2000, s. 385). Dier taraftan, kesin olarak bildiimiz, ilk Trk devleti olan I. Kktrk Kaanln oluturan boylarn 450li yllardan itibaren Moolistanda Altay Dalarnn gney eteklerini yurt edindikleri arkeolojik verilerle onaylanmtr. Tarihte Trk adn resm devlet ad olarak ilk defa kullanan Kktrklerdir. Kktrklerin ortaya k 540l yllardadr. Sz konusu dnem iin birinci derece kaynak olan in kaynaklarndaki bilgilere gre, Kktrklerin lideri Bumn Kaan (ince kaynaklarda Tu-mn veya Tumen)dr. Bumn Kaann siyasi bir g olarak ortaya kndan birka yl sonra in ile resm ilikilere girdii anlalmaktadr, ancak o yllarda Kktrkler, Avarlara (Ruan-ruanlar) bamldr. Bumn Kaan, in Seddinin kuzeyinde ipek ticaretiyle megulken bir yandan da Avarlara kar balatlan Tlis isyann bastrr. Bu baarnn getirisi, en az elli bin kiilik bir kuvvetin kendisine balanmas olmutur. Tlis isyann bastrdktan sonra, yeteri kadar glendiine inanan Bumn Kaan, Avar hkmdarnn kz ile evlenmek ister, ancak bu istei reddedilir. Bunun zerine indeki Bat Wei hkmdarnn kzyla evlenir ve bylece ittifak Avarlara kar Bat Wei ile kurulmu olur. Bumn Kaan, 552 ylnda beklenmedik bir ekilde Avarlar zerine baskn yapar ve onlar malup eder. Bumn Kaann kazand bu zaferden sonra Kktrk Kaanl tam olarak bamszlna kavumu olur. Yeni kurulan devletin bat ksmlarnn idaresi, Bumn tarafndan kardei temiye verilir. Kktrk Kaanlnn ilk hkmdar Bumn hakknda in kaynaklar 552 ylndan sonra bilgi vermemektedir. Konuyla ilgili kaynaklar bundan, Bumnn devletin kuruluundan hemen sonra ld sonucunu kartmaktadr. Bumnn lmnden sonra yerine sadece birka ay hkmdarlk yapan olu Kara (Guo-lo) Kaan geer. Kara Kaann

Kktrkler

39

hastalanarak lmesi zerine Kktrk tahtna, vasiyeti gerei kardei Muhan Kaan (553-572) oturur. Bumn Kaann kardei temi ise 576 ylna kadar merkeze bal olarak yabgu unvan ile devletin bat ksmn idare etti. teminin btn faaliyetleri doudaki kaanlk adna idi. Bu bize, Trk devletlerinin batan beri ynetim olarak ikiye blndn gstermektedir. Merkezleen dou ksmnn bat ksmna kar stnl vard. Douyu Bumnn olu Muhan, baty ise Bumnn kardei temi (552-576) yirmi yldan fazla sre ynetti. Bumn Kaann Kktrk tarihindeki yerini ve ynetim anlayn maddeler hlinde zetleyiniz.

Yaztlarda I. Kktrk Kaanlnn Kurulmas

II. Kktrk Kaanl dneminde yani Bumn Kaann ilk devleti kurmasndan yaklak 180 yl sonra dikilen Kl Tigin Yazt dou yz 1. satr ile Bilge Kaan Yazt dou yz 2. satrndan itibaren Kktrk Kaanlnn kurulmas, Bilge Kaann azndan u ekilde anlatlr: ze kk teri asra yagz yer klndukta ekin ara kii ogl klnm kii oglnta ze em apam bumn kagan itemi kagan olurm olurupan trk bodun ilin trsin tuta birmi iti birmi trt bulu kop yag ermi s slepen trt buludak bodunug kop alm kop baz klm balgg ykntrmi tizligig skrmi stte mavi gk altta kara toprak yaratldnda, ikisinin arasnda insanolu yaratlm. nsanoullarnn zerinde atalarm dedelerim Bumn Kaan (ve) temi Kaan tahta oturmu. Tahta oturarak, Trk halknn devletini, yasalarn ynetmi dzenlemi. Drt taraf hep dman imi, ordular sevk ederek drt taraftaki halk hep alm, hep baml klm. Ballara ba edirmi, dizlilere diz ktrm. (Talat Tekin, Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988, s. 8-9 ve 36-37.)

AIKLAMA: Bundan sonra, Orhun yaztlarndan verilecek rnek metinler iin u ksaltmalar kullanlacaktr. Ksaltmalardan sonra gelen rakamlar satr numaralarn gsterir. Yazt simleri T = Tonyukuk BK = Bilge Kaan KT = Kl Tigin Yn simleri K = Kuzey G = Gney D = Dou B = Bat

I. Kktrk Kaanlnn ran ve Bizansla Olan likileri ve Bu likide Sogdlarn Rol Muhan, tahta oturur oturmaz asker harekta giriti. nce Avarlarn son birliklerini yok etti; sonra douda Ktanlar yenip kuzeyde Krgzlar

40

kendine katarak, batda Heftalitleri (Akhunlar) yenilgiye uratt. Bu arada sz konusu dnemle ilgili kaynaklar, Heftalitleri yenen kiinin aslnda Bat snr blgesinden sorumlu temi olduunu yazar. temi siyasetteki baars sayesinde kzn, Sasani hkmdar I. Hsrev Anuirvan (531-579) ile evlendirir. Bu evlilik, bir bakma Sasani hkmdar ile Trkler arasndaki ibirliinin pekitirilmesi anlamna gelir. Bu g ortaklyla Kktrk ordular kuzey-doudan, Sasani kuvvetleri de batdan saldrya geerek Heftalitleri ykar. Yklan Heftalit topraklar Kktrkler ve Sasanler arasnda paylalr, ancak bu paylama, Kktrkler ve Sasanler arasnda dzenli bir ilikiyi getiremez, nk gerek ranllar gerekse Trkler, yklan Heftalit mparatorluu topraklar zerinde hak iddia ederler. Maverannehir ve Ferganann bir ksm, Kagar, Hoten ve Bat Trkistann nemli ehirleri Kktrklere balanr. Bylece Heftalitlerin ynetimi altnda ipek yolu ve ipek ticaretini ellerinde tutan Sogdlar, teminin ynetimi altna girer. temi, Sasanlerle Bizansn arasnn iyi olmadn Sogdlar aracl ile biliyordu. Gerekte, ran ve Bizans 527den itibaren srekli sava hlindeydi. Heftalitleri ykmak iin balayan Trk-ran dostluu, bu ortamda sreklilik gstermez. ran ve Bizans ile olan ipek ticaretini ellerine almak isteyen Sogd tccarlarn entrikalar, ilikilerin gerilemesine neden olur. Sogd tccarlar, randa ipek ticareti ile urama iznini elde etmek iin temiyi o lkeye heyet gndermeye ikna ederler. Ticaret heyeti, Trklerin korumas altnda Sogdlardan oluuyordu. Sogd lider Maniakh bakanlndaki heyetin getirdii ipek, ranllarca satn alnr, sonra da meydanda yaklr. Bundan, ranllar, ipek ticaretinden elde edilecek geliri kendi ellerinde tutmakta kararl olduklar sonucu kar. rana Trklerin korumas altnda ikinci heyet gnderilir. pek ticareti konusunda bilinen ilk Trk heyeti, 563te stanbula ular. Bu heyet, 568de Bizansa gnderilen heyetin yannda snk kalr. Heyetin banda bulunan Sogd lider Maniakh, Bizansla dostluk kurarak Trk Kaan temiye ipei Bizansa dorudan satmasn tavsiye eder. 568 yl sonunda stanbula ulaan ve mparator II. ustinianosa Trk hakannn skit harfleri ile yazlm mektubunu sunan heyet, Bizansllarca iyi karlanr. Trk-Bizans ilikilerinde ticar konular yannda siyasal konularda da yaknlk salanmtr; nk Trklerin egemenlii altna ald Avar ve Heftalitler, Bizansn bana dertti ve sonu da iki devleti yaknlatran ortak yand. Bizansla temi arasndaki diplomatik iliki ksa zamanda meyvesini verir ve Bizansla Sasanler arasnda 20 yl srecek savalar bylece balam olur. Kktrk Kaanlnda asl sz sahibi olann Muhan Kaan ve onun ynettii devletin dou ksm olduunu sylemitik. Muhan Kaan dneminde kendisinin idare ettii devlet, dier devletlerin hepsinden byk ve kuvvetli olmutur. Yaplan fetihlerle Kktrk Kaanlnn snrlar, gneyde in Seddinden kuzeyde Buz Denizine, douda Koreden batda Karadenize kadar uzanm, Orta Asyay bir utan bir uca kaplamt. I. KktrkKaanlnn Yazma Dili Orhun yaztlarnn da yazs olan Trk-Runik (=Orhun, Kktrk) yazsnn ne zaman dzenlendii, hangi tarihten itibaren kullanld kesin olarak bilinmemektedir. Trklerin siyas bir g olarak ortaya klar, I. Trk Kaanl ile VI. yyn ortalarnda olmutur, ancak bu Kaanla ait Trk dili ile yazlm herhangi bir belge bulunmamaktadr. 552 ylnda kurulan I. Kktrk

41

Kaanl dneminde resm yazma dilinin Trke olduu phelidir. Bu pheyi douran, Mool Halk Cumhuriyetinin Arhangay (Kuzey Hangay) blgesinde bulunan Kktrklerden kalma en eski yazt olan Bugut yaztdr. 581de dikilen ve I. Kktrk Kaanl dnemini anlatan bu yazt, Sogd alfabesi ile Sogda yazlmtr. Ancak bu, I. Kaanlk dneminde Trklerin resm yazma dilinin Sogda olduu anlamna gelmez.

Resim 3.1 Bugut Yazt

Resim 3.2 Sogd harfli yazttan bir kesit.

Yukarda anlattmz gibi, kaynaklarda Bugut yaztndan nce, Bizans kaynaklarnda verilen bilgiye gre, 568 ylnda teminin Bizans mparatoru II. ustinianosa elilik heyetiyle skit harflerine benzer harflerle yazlm bir mektup gnderdii syleniyor. Ancak bugne kadar skit yazs, bilim dnyasnda bilinen bir yaz deildir. Onun iin

42

kaynaklarda geen bu ifadenin altnda baka gerekler aranmaldr. Bir gerek daha var ki; o da Trklerin I. Kaanlk dneminde, yazma dillerinin olmasdr. Yalnz bu dilin Trke mi yoksa baka bir dil mi olduu konusu halen gizemini korumaktadr. Taspar Kaan ve Sonras Muhan 572de lmeden nce, olu Ta-lo-pienin yerine kardei Tasparn tahta gemesini vasiyet etmiti. Sogda Bugut yaztnda Taspar (572-581) olarak geen bu kaan, devleti daha da ileri gtrmek iin alt. Gney snrndaki in devletlerine hkmetti, ancak sahip olduu gce ramen yanl devlet politikalar izledi. Tasparn en nemli zellii, Budizme eilim gstermesidir. Yamalar srasnda ele geirilen bir Budist rahibin etkisinde kalarak lkesinde Budist tapna yaptrd ve sonrasnda 575 ylnda Budann vaazlarnn konu edildii Nirvanasutra adl kitab, inceden Trkeye evirtti. Ne yazk ki bugn, in kaynaklarndan alnan bilgilerle verdiimiz bu son bilgiyi dorulayacak hibir kanta sahip deiliz; yani sz konusu kitap ele geirilememitir. Btn bunlarla beraber, Taspar Kaann Budizmi kabul ettiine dair herhangi bir bilgiye de sahip deiliz. Taspar da lmeden nce kendisinden sonra kimin tahta geeceini bildirmiti. Son olarak vasiyetinde de yanld. Taspar, Muhan Kaann kendisinin bile, annesi Trk olmad iin tahta oturtmad olu Ta-lopieni devletin idaresine getirdi. Ancak Ta-lo-pien (Apa Kaan) fazla kalmad. Onun yerine hemen Tasparn olu An-lo, kaan oldu. Fakat Anlonun lke iinde kontrol salayamamas nedeni ile devlet adamlar Nivar (582-587) kaan yaptlar. Kktrk Kaanlnn batya bal dier ksmnda ise teminin lmnden (576) sonra onun yerine olu Tardu geti. Tardu hakkndaki bilgiler, ancak 581 ylndan sonradr. Kktrklerin dou ve bat ksmlar arasndaki ilk anlamazlk, Nivar zamannda balad. Bu ayrl Apa Kaan karmt. Kendisinin tahta geemeyiiyle aile ekimesine etkin ekilde katlm, bunun iin Bat blgesi hkmdar Tardudan yardm istemi ve elde etmitir. Tardu, onu Nivara kar mcadelesinde byk bir ordu ile desteklemitir. Apa Kaan, Nivar tahtndan edememitir. nk Nivar, Sui hanedanl dneminin in mparatoru ve ayn zamanda kaynpederi olan Gav-dzudan yardm grmt. Bunun zerine Apa, eski koruyucusu Tardu zerine yrm ve onu Sui sarayna snmak zorunda brakmtr. Bylece Apa Kaan, 583te Bat Trklerinin devletini kurar ve devlet, ynetim asndan dou ve bat diye ikiye de ayrlm olur. 587de Nivardan sonra Dou Trklerinin bana geen Baga Kaan (587-88), bir sefer srasnda ldrlr. Kaynaklar bu seferin Bat Kktrk Kaanlna kar yapldn syler. Trk-in likisine Bir Bak Trklerle inliler arasndaki ilk temaslar, Trklerin Avarlarn ynetimi altndayken balamtr. Trklerin ortaya k inde i karklklarn balad dneme rastlar. Sonrasnda ksa mrl fakat gl Sui hanedan (581-618) dneminde ve Trklerin gl kaanlarnn bata bulunmad zamanlarda in, kiisel ekimeler ve boylar aras atmalarla arapsana dnm Trk siyasal yaamnda ynlendirici rol stlenmitir.

43

Sui yllklarna gre: Trkler yan yana bar iinde yaamaktansa birbirlerini yok etmeyi tercih ederler. Birbirine dman olan ve ldren binlerce on binlerce klandan oluurlar.

I. Kktrk Kaanlnn Ykl

Dou Kktrk Kaanl, 630 ylnda kiisel ekimeler sebebiyle yklr ve kaan ine gtrlr. Ayn yllarda Bat Trklerinin banda Tung adl gl bir hkmdar vardr. Tung Yabgu ile gren inli Budist endzang, onun kudretini ve lksn seyahatnamesinde anlatr. Onun dneminde Tarm havzas, Fergana vadisi ve Afganistann baz ksmlar ile ndus vadisi Trk ynetimi altnda idi. Karluk Trklerinin nayak olmasyla isyan edilir ve Tung Yabgu ldrlr. Onun lmnden sonra Trklerin egemenliindeki blgeler ine gemeye balar. 659da in tarafndan igal edilmesiyle Bat Kktrk Kaanl da tarihe karr. Kaanlklar yklnca yz binlerce Trk, ine snr. inde muhtelif eyaletlere yerletirilmi baz Kktrk beyleri, Tang hanedan (618-907) saraynda muhafzlk rtbesi alrlar. Yaztlarda I. Kktrk Kaanlnn Ykl Nedenleri Buraya kadar anlattmz Kktrk tarihine ilikin gerekler, KT D2-8de ve BK D5-8de Bilge Kaann azndan yle dile getirilir: ilger kadrkan yka tegi kir temir kapgka tegi konturm ekin ara idi oksuz kk trk iti ana olurur ermi bilge kagan ermi alp kagan ermi buyruk yeme bilge ermi erin alp ermi erin begleri yeme bodun yeme tz ermi an n ilig ana tutm erin ilig tutup trg itmi zi ana kergek bolm anta kisre inisi kagan bolm erin oglt kagan bolm erin anta kisre inisi eisin teg klnmaduk erin ogl kan teg klnmaduk erin biligsiz kagan olurm erin yablak kagan olurm erin buyruk yeme biligsiz ermi erin yablak ermi erin begleri bodun tzsz n tabga bodun tebligin krlgin n armaksn n inili eili kikrtkin n begli bodunlg yoaurtukn n trk bodun illedk ilin gnu dm kaganladuk kagann yitr dm tabga bodunka beglik ur ogln kul bolt eilik kz ogln kn bolt trk begler trk atn tt tabgag begler tabga atn tutupan tabga kaganka krmi elig yl iig kg birmi Douda Kingan Dalarna kadar batda Demir Kapya kadar halklarn- yerletirmiler. ki-snr- arasnda pek rgtsz Kktrkleri dzene sokarak ylece hkm srerler imi. (Onlar) akll hkmdarlar imi, cesur hkmdarlar imi. Kumandanlar da akll imi phesiz, cesur imiler phesiz, beyleri de halk da bar ve uyum iinde imiler phesiz, onun iin devleti ylece ynetmiler phesiz. Devleti ynetip yasalar dzenlemiler. (Sonra) kendileri ylece vefat etmiler. Ondan sonra erkek kardeleri hkmdar olmular (phesiz), oullar hkmdar olmular phesiz, ondan sonra erkek kardeleri aabeyleri gibi yaratlmam phesiz, oullar babalar gibi yaratlmam phesiz, aklsz hakanlar tahta oturmu phesiz, kt hakanlar tahta oturmu phesiz, onlarn kumandanlar da aklsz imiler

44

phesiz, kt imiler phesiz. Beyleri (ve) halk itaatkr olmad iin, in halk hilekr (ve) sahtekr olduu iin, aldatc olduu iin, erkek kardelerle aabeyleri birbirlerine drd iin, beylerle halk karlkl kkrtt iin, Trk halk kurduu devleti elden karm, tahta oturttuu hakann kaybetmi. in halkna bey olmaya lyk erkek evlad kul oldu, hanm olmaya lyk kz evlad cariye oldu. Trk beyleri Trk unvanlarn brakt, inlilerin hizmetindeki (Trk) beyleri in unvanlarn alarak in hakanna tbi olmular. Elli yl hizmet etmiler. (Talat Tekin, Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988, s. 8-11 ve s. 38-39).

Trklerin tarihine ait ilk yazl belgeler olan bu yaztlar ve yaztlarda anlatlanlar, akll ve cesur yneticinin ynettii lke ile aklsz ve kt ynetici tarafndan ynetilen lkenin iine dt durumu gstermesi asndan son derece nemlidir. in Egemenliinde Geen Elli Yl
ad: Kktrklerde yksek bir unvan.

in egemenliinde geen elli yllk sre zarfnda inin kuzey snrlarna yerlemi olan Trkler, bsbtn rgtsz deildiler. Balarnda olan babular, inliler tarafndan kabul edilmi kimselerdi. Bu babulardan birisi, Dou Kktrk devletinin son hkmdarnn soyundan gelen Kutlug (Ku-to-lu) adl bir add. Kutlug, nihayet tahamml edemeyerek 681de maiyetindeki bir ka kii ile beraber in Seddinin dnda kalan Yin-an, - yaztlarda geen ad ad ile ogay- dalarna kaar. Bu nemli olay, baka Trk boylarnn Kutlugun arkasndan giderek onun bu cesur hareketine g katmasna sebep olur. Bu boylar, Yin-an dalarnn vadilerinde, inlilerden gayet iyi saklanabilmiler ve gnden gne artmlardr. Sadece asker bir kiilik deil ayn zamanda devlet adam olan Tonyukuk da Kutlugun mill gayeleriyle coarak, Trk devletini bir kez daha kurmak iin onu srekli tevik etmitir.

II. KKTRK KAANLII (682-744)

Dou Trklerinin 679 ylndan beri srdrdkleri bamszlk mcadelesi baaryla sonulanr. ine kar yaplan baarl savalar sonucu Kutlug Kaan, 682de II. Kktrk Kaanln kurar ve dier btn Trk boylar da bylelikle bamszlklarna kavuur. Bundan dolay Kutlug Kaana halk, milleti derleyip toplayan anlamna gelen lteri unvan verilir.

Yaztlarda II. Kktrk Kaanlnn Kuruluu

lteriin deiik boylardan oluan milletini nasl bir araya getirdii, KT D10-13te ve BK D10-12de u ekilde anlatlr: trk terisi trk duk yiri sub ana etmi erin trk bodun yok bolmazun tiyin bodun bolun tiyin kam ilteri kagang gm ilbilge katunug teri tpsinte tutup yger ktrti erin kam kagan yeti yegirmi erin takm tara yoryur tiyin k eidip balkdak tagkm tagdak inmi tirilip yetmi er bolm teri k birtk n kam kagan ssi bri teg ermi yags ko teg ermi ilger kurgaru slep tirmi kubratm kamag yeti yz er bolm yeti yz er bolup elsiremi kagansram bodunug kedmi

45

kuladm bodunug trk trsin gnm bodunug em apam trsine yaratm bogurm Trk tanrs (ve) Trk kutsal yer ve su (ruhlar) yle yapmlar phesiz: Trk halk yok olmasn diye, halk olsun diye babam lteri Kaan, annem lbilge Hatunu gn tepesinde tutup (daha) yukar kaldrdlar phesiz. Babam Hakan on yedi erle ba kaldrm, (lteri) ba kaldryor diye haber alp ehirdekiler daa km, dadakiler ehre inmi, derlenip toplanp yetmi kii olmular. Tanr g verdii iin babam Hakann askerleri kurt gibi imi, dmanlar koyun gibi imi. Douya ve batya sefer edip (adam) derlemi toplam. (Sonunda) hepsi yedi yz kii olmular. Yedi yz kii olup devletsiz kaansz kalm halk, cariye olmu, kul olmu halk Trk rf ve detlerini brakm halk atalarmn dedelerimin tresince (yeniden) yaratm eitmi. (Talat Tekin, Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988, s. 40-41)

lteri Kaan ve Vezir Tonyukuk lteri, yaztlarda sylendii gibi ilk nce on yedi, sonra yetmi, en son da yedi yz kiilik kuvvetle, devletsiz ve kaansz kalm, kle ve cariye olmu, tresini kaybetmi halk, atalarnn tresince yeniden dzene sokup rgtlemitir. lteri, akllca politikalar yrterek inde hapiste bulunan Tonyukuku kurtarp yanna alr. Tonyukuk, inde bym, in terbiyesi alarak inin politikalarn renmiti. inin entrikalaryla Trklerin baa kamayacan bildii iin daima inden uzakta bulunan bir Trk ili dnm, bunun iin de tkeni gstermitir. il tutsk yir tken y ermi! KT G4 (il, devlet tutacak yer tken da ayrlar imi!) szn Tonyukuk, yaklak elli yl sonra Kktrk Kaannn azndan Trk milletine syletmitir. Ayrca yaztlarda Tonyukukun bu amac u ekilde yer almaktadr: tken yir olurup ark tirki sar ne buug yok tken y olursar beg il tuta olurta sen (KT G8) tken topraklarnda oturup (buradan ine ve dier lkelere) kervanlar gnderirsen hi sknt yok. tken yaylasnda oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olup hkmedeceksin. (Talat Tekin, Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988, s. 4-5)

Zeki ve planc bir kiilie sahip olan Tonyukuk, asker ilerdeki baars ile tannr. Tonyukuk, greve gelir gelmez bakaldran Ouzlarla mcadeleye giriir; bunda da baarl olur. Ar yenilgiye urayan Ouzlar gelip lteri Kaana tbi olurlar. Bu zafer haberi duyulur duyulmaz, Trklere her taraftan kaytsz artsz tbi olmak isteyen birok dier Trk boylar da gelirler, nk tken yaylas inden uzak olduu iin en gvenli yerdi. Belki de bu yzden, eskiden beri Trk geleneklerine gre Trklerin kutsal topra saylrd. Devlet, buradan idare edilmeliydi. Onun iin de Tonyukuk ilk olarak burasnn zaptn istiyordu. Tonyukukun destei ile 681 ylnda bamszlk savana girien lteri, ilk olarak tkeni elde etmeye alr ve baarl olur.

46

Tutsak edilen Trkleri kurtarmaya alan lteri, inlilerle on yedi kez, Ktanlarla yedi kez, Ouzlarla be kez savam, Trgilerle yapt savata 691 ylnda lmtr. Kapgan Kaan Dnemi lteriin lmnn ardndan oullarnn yalar kk olduu iin, yerine kardei Kapgan (692-716) geer. Kl Tigin ve Bilge Kaan Yazt, Kapgan dneminden 16 ve 19 yl sonra dikilmitir. Gerek yaztlarda gerekse dier kaynaklarda Kapgan ve dnemi fazlasyla ele alnmtr. Kapgan zamannda devlet daha da glenmi, ann en byk kuvveti hline gelmi, btn Trk boylar onun idaresine gemi ve in ile iyi ilikiler kurulmutur. Ancak indeki Tang hanedan, dier yandan Kapgan ortadan kaldrmann yollarna bakyordu. Bu amala, Kktrk lkesinde daha nce birlikte hareket ettii Trk boylarna hediyeler sunup unvanlar verdi. Bayrkular inin oyununa gelerek isyan etti. Yaplan savata Kapgan, zafer kazand, fakat geri dnerken Bayrkularn reisi tarafndan ldrld. Kapgann yerine vasiyeti gerei olu geti ise de lteriin olu Kl Tigin bu durumu kabul etmeyip aabeyi Bilge Kaan (716-734) tahta oturttu. lteriin iki olu, idareyi ele geirince Kapgann olunu ve kardelerini ldrd. darede tam uyum iinde olan iki karde, Tonyukukun yardmn da grd. Aslnda Tonyu-kuk, Kapgann lm zerine onun olunu desteklemiti. Bu durumun Tonyukukun hayatna mal olmamasnn nedeni, onun devlet ilerindeki otoritesi ve 70li yalarda olmasyd. Ayrca Tonyukuk, Bilge Kaann kaynpederi idi.
Resim 3. 3 Bilge Kaan yazt

Bilge Kaan ve Kl Tigin Dnemi Bilge Kaan ve Kl Tigin dneminde, tecrbeli devlet adam Tonyukukun tavsiyeleri sonucu in ile iyi ilikiler kurulmu-tu. Tonyukuk, ine kar saldrmann uzun vadede bir yarar salamayacan biliyordu. Ayrca in kaynaklarnn verdii bilgiye gre, gen Bilge Kaan, Tonyukuktan millete ev yaptrp ehirler kurdurmay ve indeki dinlerden birinin kabuln ister. Tonyukukun verdii yant, gebe ve aknc bir siyaseti u ekilde ortaya koyar: inliler bizden sayca yz defa oktur. Biz buna ramen onlara kar gelecek isek ayr ve suyun ardndan gitmemiz, av ile geinmemiz ve adrlarda oturmamz gerekir. Gl olunca ilerleriz, yoksa geri ekiliriz, saklanrz. inliler oktur ama her yerde savaamazlar. Duvarlarla evrili ehirlerde oturduklar iin abuk esir olurlar. Ayrca Burkan ve Lao-tse dini insan yumuak ve zayf yapar. (Tonyukukun in kaynaklarnda geen szleri iin bkz.: O. Franke, Geschichte des Chinesischen Reisches II, s. 441). Tonyukuka gre, Trkler sayca pek az olduklarndan mill kimliklerini koruyabilmelerinin tek art, sular ve otlaklar izlemek ve srekli yerleim merkezleri kurmamaktr. Ona gre Trkler kendi eski gelenek ve greneklerini deitirecek olurlarsa yenilebilirler ve inlilerin egemenlii altna tekrar girerler.

47

Bilge Kaann milletini yerleik hayata geirme konusunda epey ura verdiini tken konusunda yaztlardaki szlerinden anlyoruz. Bilge Kaann bu szlerinde henz kesin olarak e-hirlere yerleme anlalmasa da belli bir yere yerleme isteinin olduu gayet aktr. Bu istek, 745 ylndan Resim 3. 4 sonra Kktrklerin yerine Bilge Kaann tac. Bilge Kaan klliyesinde tkene hkim olan Uygurlar 2001 ylnda yaplan kazlarda bulunmutur. zamannda gerekleir. Yaztlarda Tokuz-Ouz ad ile geen Uygurlar, kltrel bakmdan gelimi Trk boylarndan biri olarak br Trklerden nce yerleik hayata geerler.

Yaztlarda Bilge Kaan ve Kl Tigin Dnemi Bilge Kaan dnemini en iyi yanstan szler, KT D29-30 ve BK D23tedir:

Resim 3. 5 Kl Tigin heykelinin gvdesi.

teri yarlkazun kutum bar n lgm bar n ltei bodunug tirgr igittim yala bodunug tonlug ga bodunug bay kltm az bodunug k kltm gar elligde gar kaganlgda yig kltm trt buludak bodunug kop baz kltm yagsz kltm kop maa krti iig kg birr buna trg kazganp inim kl tigin zi ana kergek bolt .(KT D29-30)

Tanr balasn, ilah lutfum olduu iin, ksmetim olduu iin lecek halk diriltip doyurdum. plak halk giyimli, yoksul halk zengin kldm; sayca az olan halk oalttm, gl devleti olandan, gl hakan olandan daha iyi kldm. Drt bucaktaki halklar hep (kendime) baml kldm, (Trk halkn) dmansz kldm. (Bu halklarn) hepsi bana baml oldular, bana hizmet ediyorlar. Bunca alp abalayp kardeim Kltigin kendisi ylece vefat etti.
Resim 3. 6 Kl Tigin heykelinin krk olan ba.

(Talat Tekin, Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988, s. 1617).

48

Tonyukukun Kktrk tarihi asndan nemini maddeler hlinde zetleyiniz.

II. Kktrk Kaanlnn Ykl

Orhun yaztlarnda da anlatlan parlak dnem fazla srmez. 731 ylnn ilkbaharnda Kl Tigin vefat eder ve yaplan pek ok savata ordunun kumandasnda byk yararlklar gsteren Kltiginin lmyle Bilge Kaan yalnz kalr. Kl Tiginin Bilge Kaan tarafndan dzenlenen cenaze trenine Kktrklerin komularnn tamam katlr. zellikle in hkmdar, Kl Tiginin mezar klliyesinde ina edilen tapnan duvarlarn Kl Tiginin dvt sava resimleri ile sslemesi iin alt nl ressam ve heykeltra ile birlikte Kl Tigin antnn kaznmas iin 3.75m. yksekliinde, tepesi oymaclk sanatyla sslenmi bo bir mermer stun gnderir. Daha sonra bu stunun bat yzne ince, dou yzne ise Trke yaztlar hkkedilir ve 732de Bilge Kaan klliyede Kl Tigin adna hazrlanan yazt diktirir. in hkmdar, ayrca Bilge Kaann bir in prensesi ile evlenmesine de raz olur. atmalar Kktrk Kaanlnn yklmasna neden olduunda, II. Kaanlk grkeminin doruunda idi. Bilge Kaan, vezirlerinden Mey-loue tarafndan zehirlenmi ve 25 Kasm 734 ylnda lmtr. 735te Bilge Kaann olu Teri Tigin tarafndan -Kltigin iin dikilen yazt gibi- Bilge Kaan iin de bir yazt dikilmitir. Bilge Kaann lmnden sonra 10 yl iinde tahta geenlerin says tahminlerin ok stndedir. Bununla birlikte, Kaanln yklna yol aan en nemli etken, devletin bata gelen unsurlar olan Basml, Karluk ve Uygurlar arasndaki iktidar ekimesi olmutur. Bu ekimeyi sonunda Uygurlar kazanr ve 745te son Trk kaannn ba, Uygurlarn kurduu devletin hkmdar tarafndan in hanedanna sunulur.

49

zet
I. Kktrk Kaanl (552-630)n aklamak Tarihte Trk adn resm devlet ad olarak ilk defa kullanan Kktrklerdir. Kktrklerin ortaya k 542li yllardadr. in kaynaklarndaki bilgilere gre Kktrklerin lideri Bumn Kaan (ince kaynaklarda Tu-mn veya Tu-men)dr. Bumn Kaann siyasi bir g olarak ortaya kndan birka yl sonra in ile resm ilikilere girdii anlalmaktadr, ancak o yllarda Kktrkler, Avarlar (Ruan-ruanlar)a bamldr. Bumn Kaan, in Seddinin kuzeyinde ipek ticaretiyle megulken bir yandan da Avarlara kar balatlan Tlis isyann bastrr. Bu baarnn getirisi, en az elli bin kiilik bir kuvvetin kendisine balanmas olmutur. Bumn Kaan, 552 ylnda Avarlar zerine baskn yapar ve onlar malup eder. Bumn Kaann kazand bu zaferden sonra Kktrk Kaanl tam olarak bamszlna kavumu olur. Yeni kurulan devletin bat ksmlarnn idaresi, Bumn tarafndan kardei temiye verilir. Bumnn lmnden sonra yerine sadece birka ay hkmdarlk yapan olu Kara (Guo-lo) Kaan geer. Kara Kaann hastalktan lmesi zerine Kktrk tahtna, vasiyeti gerei kardei Muhan Kaan (553-572) oturur. Bumn Kaann kardei temi ise 576 ylna kadar merkeze bal olarak yabgu unvan ile devletin bat ksmn idare eder. teminin btn faaliyetleri doudaki kaanlk adna olur. Bu bize, Trk devletlerinin batan beri ynetim olarak ikiye blndn gstermektedir. Merkezleen dou ksmnn bat ksmna kar stnl vard. Douyu Bumnn olu Muhan, baty ise Bumnn kardei temi (552-576) yirmi yldan fazla sre ynetir. Muhan, tahta oturur oturmaz asker harekta giriir. nce Avarlarn son birliklerini yok eder; sonra douda Ktanlar yenip kuzeyde Krgzlar kendine katarak, batda Heftalitler (Akhunlar)i yenilgiye uratr. Bu arada sz konusu dnemle ilgili kaynaklar, Heftalitleri yenen kiinin aslnda Bat snr blgesinden sorumlu temi olduunu yazar. Daha sonra Heftalit topraklar Kktrkler ve Sasanler arasnda paylalr, ancak bu paylam Kktrkler ve arasnda dzenli bir ilikiyi getiremez, nk gerek ranllar gerekse Trkler, yklan Heftalit mparatorluu topraklar zerinde hak iddia ederler. Maverannehir ve Ferganann bir ksm, Kagar, Hoten ve Bat Trkistann nemli ehirleri Kktrklere balanr. Bylece Heftalitlerin ynetimi altnda ipek yolu ve ipek ticaretini ellerinde tutan Sogdlar, teminin ynetimi altna girer. Heftalitleri ykmak iin balayan Trk-ran dostluu, sreklilik gstermez. ranllar, ipek ticaretinden elde edilecek geliri kendi ellerinde tutmakta kararldrlar. pek ticareti konusunda Bizansa biri 563, dieri 568 ylnda olmak zere iki heyet gnderilir. 568de heyetin banda bulunan Sogd lider Maniakh, Bizansla dostluk kurarak Trk Kaan temiye ipei Bizansa dorudan satmasn tavsiye eder. Heyet, Bizansllarca iyi karlanr. Trk-Bizans ilikilerinde ticar konular yannda siyasal konularda da yaknlk salanmtr; nk Trklerin egemenlii altna ald Avar ve Heftalitler, Bizansn bana dertti ve sonu da iki devleti yaknlatran ortak yand. Bizans ile temi arasndaki diplomatik iliki ksa zamanda meyvesini verir ve Bizans ile Sasanler arasnda 20 yl srecek savalar bylece balam olur. Muhan Kaan zamannda yaplan fetihlerle Kktrk Kaanlnn snrlar, gneyde in Seddinden kuzeyde Buz Denizine, douda Koreden batda Karadenize kadar uzanm, Orta Asyay bir utan bir uca kaplar.

50

Trklerin I. Kaanlk dneminde, yazma dillerinin olduunu biliyoruz, ancak bu dilin Trke mi yoksa baka bir dil mi olduu konusu halen gizemini korumaktadr. Muhan 572de lnce kardei Taspar ve sonras dnemine geilir. Sui hanedan (581-618) dneminde ve Trklerin gl kaanlarnn bata bulunmad zamanlarda in, kiisel ekimeler ve boylar aras atmalarla arapsana dnm Trk siyasal yaamnda ynlendirici rol stlenmitir. Dou Kktrk Kaanl, 630 ylnda kiisel ekimeler sebebiyle yklr ve kaan ine gtrlr. 659da in tarafndan igal edilmesiyle Bat Kktrk Kaanl da tarihe karr. Yaztlarda I. Trk Kaanlnn ykl nedenleri etkileyici bir slupla anlatlr. Daha sonra 50 yllk sren in hakimiyeti dnemi balar. II. Kktrk Kaanl (682-744)n kendi cmlelerinizle ifade etmek in egemenliinde geen elli yllk sre zarfnda inin kuzey snrlarna yerlemi olan Trkler, bsbtn rgtsz deildiler. Balarnda olan babular, inliler tarafndan kabul edilmi kimselerdi. Bu babulardan birisi, Dou Kktrk devletinin son hkmdarnn soyundan gelen Kutlug adl bir add. Kutlug, 681de maiyetindeki bir ka kii ile beraber in Seddinin dnda kalan Yin-an dalarna kaar. Bu nemli olay, baka Trk boylarnn Kutlugun arkasndan giderek onun bu cesur hareketine g katmasna sebep olur. Bu boylar, Yin-an dalarnn vadilerinde, inlilerden gayet iyi saklanabilmiler ve gnden gne artmlardr. Sadece asker bir kiilik deil ayn zamanda devlet adam olan Tonyukuk da Kutlugun mill gayeleriyle coarak, Trk devletini bir kez daha kurmak iin onu srekli tevik etmitir. Dou Trklerinin 679 ylndan beri srdrdkleri bamszlk mcadelesi baaryla sonulanr. ine kar yaplan baarl savalar sonucu Kutlug Kaan, 682de II. Kktrk Kaanln kurar ve dier btn Trk boylar da bylelikle bamszlklarna kavuur. Bundan dolay Kutlug Kaana halk, milleti derleyip toplayan anlamna gelen lteri unvan verilir. II. Trk Kaanlnn kuruluu yaztlarda da anlatlr. lteri, akllca politikalar yrterek inde hapiste bulunan Tonyukuku kurtarp yanna alr. Zeki ve planc bir kiilie sahip olan Tonyukuk, greve gelir gelmez bakaldran Ouzlarla mcadeleye giriir; bunda da baarl olur. Ar yenilgiye urayan Ouzlar gelip lteri Kaana tbi olurlar. Bu zafer haberi duyulur duyulmaz, Trklere her taraftan kaytsz artsz tbi olmak isteyen birok dier Trk boylar da gelirler. Tutsak edilen Trkleri kurtarmaya alan lteri, inlilerle on yedi kez, Ktanlarla yedi kez, Ouzlarla be kez savam, Trgilerle yapt savata 691 ylnda lmtr. lteriin lmnn ardndan oullar Bilge Kaan ve Kl Tiginin yalar kk olduu iin, yerine kardei Kapgan (692-716) geer. Kapgan zamannda devlet daha da glenmi, ann en byk kuvveti hline gelmi, btn Trk boylar onun idaresine gemi ve in ile iyi ilikiler kurulmutur. Kapgan Kaan istemeyen in idaresi onu Bayrkularn reisine ldrtr. Kapgann yerine vasiyeti gerei olu geerse de lteriin olu Kl Tigin bu durumu kabul etmeyip aabeyi Bilge Kaan (716-734) tahta oturtur. lteriin iki olu, idareyi ele geirince Kapgann olunu ve kardelerini ldrtr. Bilge Kaan ve Kl Tigin dneminde, tecrbeli devlet adam Tonyukukun tavsiyeleri sonucu in ile iyi ilikiler kurulur. Orhun

51

yaztlarnda da anlatlan parlak dnem fazla srmez. 731 ylnn ilkbaharnda Kl Tigin vefat eder ve yaplan pek ok savata ordunun kumandasnda byk yararlklar gsteren Kl Tiginin lmyle Bilge Kaan yalnz kalr. Kaanln yklna yol aan en nemli etken, devletin bata gelen unsurlar olan Basml, Karluk ve Uygurlar arasndaki iktidar ekimesi olmutur. atmalar Kktrk Kaanlnn yklmasna neden olduunda, II. Kaanlk grkeminin doruunda idi. Bilge Kaan, vezirlerinden Mey-lo-ue tarafndan zehirlenmi ve 25 Kasm 734 ylnda lmtr. ktidar ekimesini sonunda Uygurlar kazanr ve 745te Uygur devleti kurulur.

52

Kendimizi Snayalm
1. I. Kktrk Kaanlnn kuruluuyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. I. Kktrk Kaanl, 552 ylnda Bumn Kaan tarafndan kurulmu ve 630da yklmtr. b. Kktrkler, kaanlk kurulmadan nce Avarlara bamldr. c. Bumn Kaann lmnden sonra onun yerine Bilge Kaan gemitir. d. Bumn Kaann kardei temi 576 ylna kadar merkeze bal yabgu olarak devletin bat ksmn idare etti. e. Kktrk Kaanlnda merkezleen dounun batya stnl vard. 2. I. Kktrk Kaanl zamannda yirmi drt yl hkm sren ve kaanl snrlar bakmndan dneminin en byk devleti hline getiren hkmdar aadakilerden hangisidir? a. Muhan Kaan b. Taspar Kaan c. Apa Kaan d. Nivar Kaan e. Baga Kaan 3. pek ticareti konusunda bilinen ilk Trk heyeti kimlerin aracl ile ka ylnda Bizansa gitmitir? a. Ktaylar- 552 b. Heftalitler- 581 c. Krgzlar- 568 d. Avarlar- 630 e. Sogdlar- 563 4. I. Kktrk Kaanl dneminde Kktrklerden kalan en eski yaztn ad ve yazld dil aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. oyr Yazt- Trke b. oyr Yazt- Sogda c. Bugut Yazt- Sogda d. Bugut Yazt- Trke e. Kltigin Yazt- Trke 5. II. Kktrk Kaanl kim tarafndan ve ka ylnda kurulmutur? a. Bumn Kaan- 552 b. Muhan Kaan- 572 c. Bilge Kaan- 716 d. Kutlug Kaan- 682 e. Kapgan Kaan- 692

53

6. Orhun yaztlar olarak bilinen yaztn adna dikildii kiiler, aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir? a. Bilge Kaan, Taspar Kaan, Kl Tigin. b. Kl Tigin, Bilge Kaan, Tonyukuk. c. Kl Tigin, Muhan Kaan, Bumn Kaan d. Tonyukuk, Kapgan Kaan, Bilge Kaan. e. Bilge Kaan, Tonyukuk, Kutlug Kaan. 7. I. Kktrk Kaanl ykldktan sonra elli yl in egemenliine giren Kktrkler ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kktrklerin inin egemenliinde kal 630-680 yllar arasndadr. b. inin kuzey snrlarna yerlemi Trkler bsbtn rgtsz deillerdi, inliler tarafndan kabul edilmi liderleri vard. c. Halk, milleti derleyip toplayan anlamna gelen lteri unvan verilen Kutlug Kaann olu Muhan Kaan, dier Trk boylaryla birlikte ine ba kaldrmtr. d. Dou Kktrk kaanlarnn soyundan gelen Kutlug, beraberindeki boylarla birlikte in Seddinin dnda kalan Yin-an dalarna kaar. e. Dou Kktrkler 679 ylnda ayaklanmaya balamlardr. 8. Tonyukuk ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tonyukuk, II. Kktrk Kaanlnda asker kiilii yannda devlet adaml ynyle de tannmtr. b. Kutlug Kaann II. Kktrk Kaanln kurmasnda te-vik edici rol stlenmitir. c. in entrikalaryla bym olan Tonyukuk, inden uzakta bir Trk ili dnm ve bunu iin de tkeni gstermitir. d. Tonyukuka gre, Trkler yaay ekillerini deitirecek olurlarsa inlilerin egemenlii altna girerler. e. Tonyukuk, Bilge Kaandan Burkan dininin kabul edilmesini istemitir. 9. Kl Tigin ile Bilge Kaan arasnda ne tr bir akrabalk ba vardr? a. Karde b. Kuzen c. Baba-Oul d. Kaynpeder-Damat e. Amca-Yeen 10. II. Kktrk Kaanl ka ylnda ve hangi Trk boyu tarafndan yklmtr? a. 745- Uygur b. 745- Basml c. 840- Karluk d. 630- Krgz e. 840- Ktay

54

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. a 3. e 4. c 5. d 6. b 7. c 8. e 9. a Yantnz doru deilse, I. Kktrk Kaanl balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, I. Kktrk Kaanl balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, I. Kktrk Kaanl balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, I. Kktrk Kaanl balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, II. Kktrk Kaanl balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, II. Kktrk Kaanl balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, II. Kktrk Kaanl balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, II. Kktrk Kaanl balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, II. Kktrk Kaanl balkl konuyu yeniden okuyunuz.

10. a Yantnz doru deilse, II. Kktrk Kaanl balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1. Bumn Kaan Kktrklerin bilinen ilk lideridir. 2. Siyasi bir g olarak ortaya kndan hemen sonra in ile resm ilikilere girer. 3. Tlis isyann bastrarak, en az elli bin kiilik bir kuvvetin kendisine balanmasn salar. 4. indeki Bat Wei hkmdarnn kzyla evlenerek Avarlara kar Bat Wei ile ittifak kurar. 5. 552 ylnda Avarlar zerine baskn yapar ve onlar malup eder ve Kktrk Kaanl tam bamszlna kavuur. 6. Yeni kurulan devletin bat ksmnn idaresini, kardei temiye verir. 7. Devlet idaresini Dou ve Bat olmak zere iki koldan yrtmeye karar vermesi onun benimsedii devlet anlayn gsterir.

Sra Sizde 2 1. Trk devletini bir kez daha kurmak iin Kutlug Kaan tevik etmitir. 2. lteriin inde hapiste bulunan Tonyukuku kurtarp yanna almasyla, inde bym, in terbiyesi alarak inin politikalarn renmi olan Tonyukuk vatan tutacak yer olarak tkeni gstermi ve 681de bamszlk savana girien lteri, ilk olarak tkeni ele geirmitir. 3. Ouzlarn malup edilmesinde Tonyukukun byk rol olmutur. 4. Yenilgiye urayan Ouzlarn lteri Kaana tbi olmas, her taraftan gelen dier birok Trk boyunun da birlie katlmasna yol amtr.

55

Yararlanlan Kaynaklar
Divitiolu, Sencer, Kktrkler: Kut, K, lg, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2000. Ercilasun, Ahmet Bican, Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Aka, Ankara 2004. Erdemir, Hatice Palaz, VI. Yzyl Bizans Kaynaklarna Gre GktrkBizans likileri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2003. Findley, Carter V., Dnya Tarihinde Trkler, (eviren: Ayen Anadol), Kitap Yaynevi, stanbul 2006. Gabain, A. von, Kktrklerin Tarihine Bir Bak, (eviren: Saadet aatay), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C. II, S. 5, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1944, s. 685-695. ______, Kktrklerin Tarihine Bir Bak: III. EHR GZYLE STEP, (eviren: Saadet aatay), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C. VIII, S. 3, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1950, s. 373-379. Giraud, R., Gktrk mparatorluu: lteri, Kapgan ve Bilgenin Hkmdarlklar 680-734, tken Yaynlar, Ankara 1999. Gumilv, L. N, Eski Trkler, (eviren: Ahsen Batur) Selenge Yaynlar, stanbul 2002. Sinor, Denis, [Kk]Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl, (eviren: Talat Tekin), Erken Asya Tarihi, (Derleyen: Denis Sinor), letiim Yaynlar, stanbul 2000. Taal, Ahmet, Gk-Trkler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1995. Gk-Trkler II (Fetret Devri 630-681), Ankara 1999. Gktrkler III, Ankara 2004. Tekin, Talat, Gktrk Alfabesiyle Trke, Tarih ve Toplum, ubat 1984 veya Tarih Boyunca Trkenin Yazm, Simurg, Ankara 1997, s. 1730. ______, Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988.

56

57


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Orhun harfli yaztlar sralayp aklayabilecek, Orhun (Kktrk, Trk-runik) alfabesini tanyabilecek, Orhun Yaztlar: Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk Yaztlarn anlatabilecek, Belli bal Orhun Trkesi almalarn zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Orhun Harfli Yaztlar Orhun Alfabesi Runik Alfabe Orhun Alfabesinin Kkeni ve zm Orhun Trkesi Yazm Kurallar Orhun Yaztlar Kl Tigin Yazt Bilge Kaan Yazt Tonyukuk Yazt Orhun Trkesiyle lgili almalar

indekiler
ORHUN HARFL YAZITLAR ORHUN ALFABES ORHUN YAZITLARI: KL TGN, BLGE KAAN VE TONYUKUK YAZITLARI BELL BALI ORHUN TRKES ALIMALARI

58

Orhun Yaztlar

ORHUN HARFL YAZITLAR

Orhun (Trk-runik, Runik, Kktrk) harfleriyle yazlm yaztlar, Talat Tekinin Gktrk Alfabesiyle Trke (Tarih ve Toplum, ubat 1984 veya Tarih Boyunca Trkenin Yazm, Simurg, Ankara 1997, s. 17-30) balkl makalesinde alt grup altnda u ekilde deerlendirilmitir: 1. Kktrk Yaztlar: II. Kktrk Kaanl (682-745) dneminde dikilmi yaztlardr. Kl Tigin (KT- 732) Bilge Kaan (BK- 735) Tonyukuk (T- 720-725 veya 732den sonra) oyren Yazt (- 688-692) Kli or (K- he Ht 719-723) Ongin (O- Ibara Tarhan 732-735) Yukarda verilen bilgilere gre, oyren yazt Orhun harfli ilk yazt olarak kabul edilir. 2. Uygur Yaztlar: 745te II. Kktrk Kaanl tamamyla yklp onun yerine 840a kadar devam eden I. Uygur Kaanl dneminden kalan runik harfli metinlerdir. Bu grubun malzemesini ise unlar oluturur: Mayan or (M- ine Usu 759-760)
Resim 4.1 oyren Yazt (688-692) Kaynak: Prof. Dr. Aysu Atann zel arivinden

Taryat (Terhin- 753) Karabalgasun (808-821) Suci (820-840) Tez Yazt (750?) II. Karabalgasun (825-840)

3. Yenisey Yaztlar: Yenisey rmann yukar taraflarnda bugn Rusyann Hakas otonom blgesindeki irili ufakl mezar talardr. Bu yaztlarn Kktrk Kaanl ykldktan sonra buralara hkim olan baz Kktrk liderleri tarafndan diktirilmi olduu sanlyor. Hibirinde tarih bulunmayan bu yaztlar fazla ypranm ve silik olduklarndan, Orhun yaztlarndan nce dikildikleri sylense de bu iddia arkeolojik

59

verilerle dorulanmamtr. Yeni bilimsel aratrmalar bu yaztlarn, Krgzlar tarafndan 9.-10. yylarda dikildiini ortaya koymaktadr. 4. Hoytu-Tamir Yaztlar: Saylar 10 kadardr. Siyasi tarih bakmndan nemli baz cmleler vardr. Bunlarn Kktrk ana ait olduklar sanlmaktadr. 5. Talas Yaztlar (Bat Trkistan Yaztlar): Krgzistanda Talas rma kenarnda yer alm olan bu yaztlar, yazl dzeni bakmndan dierlerinden ayrlr. Talas Yaztlarnda satrlar yukardan aaya ve sadan soladr. Ayrca baz harflerin ekillerinin deiik olmas bakmndan ilgi ekmektedir. Bu yaztlarn dnda Talas vadisinde bir aa ubuk zerine yazlm Kktrk harfli ksa bir metin de vardr. 6. Dou Trkistan Yazmalar: Yazmalarn bu adla anlmasnn sebebi Dou Trkistann eitli blgelerinde bulunmasndan dolaydr. Bu yazmalar iinde hacim bakmndan en nemlisi Irk Bitigdir. 114 sayfalk bu eserin ilk yaymlayan W. Thomsendir. Thomsen, eserin 9. yya ait olduu tahmininde bulunmutur Yukarda da grlecei gibi, Kktrk harfli metinlerin ounluu II. Kktrk Kaanl dnemine ait olsa da bu alfabeyle yazlm metinlerin yazm sadece bu sre zarfnda olmamtr. Kktrk yazs, Kktrk Kaanl ykldktan sonra ayn corafya zerinde hkm sren tken Uygur Kaanlnn kulland yaz da olmutur. Ayrca runik harfli metinlerin dalm sahas konusunda yukarda vermi olduumuz bilgi, olduka damtlm bir bilgidir. Bu konuda pek ok alma yaplm olup bugn de bu almalar devam etmektedir.

Resim 4. 2 Irk Bitig: Fal kitab anlamna gelir. 114 sayfa ve 65 paragraftan oluur.

Orhun Harfli Yaztlarn Kefi

Orhun harfli metinlerin kefi Trkoloji aratrmalarnn seyrini deitirmitir, ancak bu keif kolay olmamtr. Yaztlarn varlndan ilk olarak sz eden in yllklardr. Ayrca 13. yzyl lhanl tarihisi Alddin At Melik Cveyn, dnya tarihi ile ilgili Trh-i Cihng adl eserinde Trklere ait yazl talarn varlndan haber verir. Cveyn eserinde: Bir Uygur efsanesine gre, onlarn dnya yzne ktklar ilk yer Orhun nehrinin kysdr. Bu nehir, Karakorum denilen bir dadan kar. ... Bunlardan baka bir nehrin kenarnda eskiden Ordu-Balk, bugn ise Mavu-Balk denilen bir ehir vardr. Bu ehrin yaknnda bulunan kayalara yazlar yazlmtr. Ben onlar grdm. der. (M. ztrk (ev.), Alaaddin Ata Melik Cveyni. Tarih-i Cihanga, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1988, s. 116.)

60

Trk-runik harfli yaztlar hakknda bilgi veren dier bir kii de N. Milescodur. Milesco, Rus ar Aleksi Mihayloviin elisi olarak 1675te in mparatoru Kang Hsinin sarayna gitmek iin Moskovadan ayrlr ve bu seyahat srasnda gnlk tutar. Milesco, bu seyahat srasnda Yenisey nehrinin yukar ksmndaki baz yazl talara ait kaytlar tutmutur: Krasnoyarsk halk, Yeniseye erbeti otu toplamaa karlar. Yenisey, o adacklar zerinde gr bir ekilde doar ve hzla akar. Nehir kysnda dik bir kaya vardr. Kayann zerinde taa kazlm, bilinmeyen bir yaz ve yaznn ortasnda apraz kazlm, elinde as ve bu trden baka eyler bulunan insan figrleri vardr. Bunlarn kazld yerde bir ukurun bulunduu sylenir; fakat hi kimse, buradaki yaznn ne olduunu ve kimler tarafndan yazldn bilmez. (Gh. I. Constantin, Yenisey Eski Krgz Yaztlarnn lk Zikri: in'e Giden Romen Seyyah Nicolaie Milesco (Spathary)nin Gnl-1675, TDAYBelleten1985, Ankara 1985, s. 1-7).

Milesconun ukur yer ve ellerinde as ve benzeri eyler bulunduran insan figrleri ifadelerine bakarak bu yaztlarn Ak-s ve Kara-s yaztlar olabilecei tahmini yaplmtr. Yenisey yaztlar, ilk olarak 1721 ve 1722 yllarnda Strahlenberg ve Messerschmidt tarafndan Yenisey nehrinin yukar mecrasnda bulunur. Bilim adam titizliinde olan bu iki kii, Yenisey vadisinde aratrma yaparken bir taa rastlar. Strahlenberg, 1730da kitabnda iki yaztn ve yaztlar zerindeki harflerin ekillerini verir. Kitabn yaymland tarihten itibaren Avrupal dou bilimciler, Altayistler ve Trkologlar, bu bilinmeyen yaznn zm iin uramaya balarlar. lk nitede ayrntl olarak ele alnan Strahlenberg ve Messerschmidtin almalarn hatrlayp zetlemeye alnz. Spasskiy, 1818 ylnda Sibirya ile ilgili bir bltende Sibiryaya ait eski eserler hakknda bir yaz yazar. Bu yaz, 1822de Latinceye evrilir. Bunu okuyan Avrupallarda, zellikle Finlandiyallarda, byk merak uyanr. 1847de Castrn, ayn blgede runik harfli yeni talar bulur. Fin Arkeoloji Cemiyeti, 1887-1888 yllarnda Johan Aspelin bakanlnda Abakan ve Altay blgelerine iki sefer dzenler. Heyet, eski ve yeni 32 tan mkemmel kopyalarn 1889da Helsinkide yaymlar (Inscriptions de l'Inissi, recueilles et publies par la Socit finlandaise d'Archologie, Helsingfors 1889). Bu atlas, Yenisey vadisinde yer alan, o gne kadar bilinen yazl talarn tamamn iermektedir. Yalnz bu yaztlar, yaznn zm iin yeterli byklkte deildir. En by 12 satrlk, tahribat ve silintilerin fazla olduu yaztlardr. Rus Corafya Cemiyeti, 1889da Mihaylovi Yadrintsev bakanlndaki bir heyeti Orhun rma kylarna aratrma iin gnderir. Bunlar, Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarn bulur ve ayn yl bu buluu duyururlar (Anciens caractres trouvs sur des pierres et des ornements au bord de l'Orkhon, St. Petersburg 1890). Bunun zerine Fin Arkeoloji Cemiyeti ve Fin-Ugor Cemiyeti, blgeye hemen Heikel bakanlnda yeni bir heyet gnderir. 1892de heyet, Helsinkide rapor, aklama ve aratrmalarla birlikte yeni antlarn mkemmel bir atlasn yaymlar (Inscriptions de l'Orkhon, recueillies par

61

expdition finnoise 1890 et publies par la Socit finno-ougrienne, Helsingfors 1892). Bilim dnyasnda Fin Atlas olarak bilinen bu yayn ile Kl Tigin ve Bilge Kaan antlar ilk defa bilim dnyasna sunulmu olur. 1891de Ruslar da ayn blgeye Radloff bakanlnda bir heyet gndermi, heyet yaztlarn resimlerini ekmi ve kopyalarn karmtr. Bilim dnyasnda Radloff Atlas olarak bilinen atlas da bu ekilde yaymlanm olur (Atlas der Altertmer der Mongolei, St-Petersburg 18921899). Bu iki atlas, kalplar alma yntemleri bakmndan farkldr. Radloff kalplar zerinde ok rtu yapmtr. Dier yandan bunlar birbirini tamamlayan atlaslardr. Bu ekilde ilk yaymlar yaplan eski Trk-runik harfli yaztlardan Kl Tigin Yaztnn ince yznn okunmasyla, yaztlarn Trklere ait olduu anlalr.. 1995 ylnda Trkiye Cumhuriyeti nemli bir proje balatmtr. TKA (T.C. Trk birlii ve Kalknma Ajans) ile Moolistan Eitim, Kltr ve Bilim Bakanl tarafndan yrtlen bu projenin ad Moolistandaki Trk Antlar Projesi (=MOTAP)dir. Osman Fikri Sertkaya, Cengiz Alylmaz ve Tsendiin Battulgann bu kapsamdaki almalar, 2001 ylnda Moolistandaki Trk Antlar Projesi Albm adyla TKA tarafndan yaymlanmtr. Bu eser, Trkiyede yaymlanan ilk katalog almasdr. Daha sonra, Cengiz Alylmazn yaymlad Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu (Kurmay Yaynlar, Ankara 2005) adl eser yaztlarn gnmzdeki durumlarnn fotoraflarn vermekte, ayn zamanda vaktiyle O. Donner (1896) ve W. Raddloff (1892-1899) tarafndan hazrlanm olan atlaslarda bulunan ama imdi ksmen veya tamamen dklm harfleri vs. farkl renklerle dizilmi olarak metnin yeniden oluturulmu biimini sunmaktadr. Eserde hlen baz yerleri ksmen dkk bulunan iaretler de baka renklerle veya biraz stte dizilerek belirtilmitir.

62

Resim 4. 3 Cengiz Alylmazn yeniden dizdii haliyle Kl Tigin Antnn Gney cephesinden bir blm Kaynak: Cengiz Alylmaz, Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu, Kurmay Yaynlar, Ankara 2005, s.30dan.

ORHUN ALFABES
Orhun (Kktrk, Trk-runik) alfabesi, Trkenin yazm iin Trkler tarafndan kullanlm, bugne kadar bilinen, ilk alfabedir. Bugn zellikle Batdaki trkologlarca bu alfabeye Trk-runik alfabesi veya runik denmesinin nedeni, bu harflerin runik ad verilen eski skandinav kitabelerinin yazmnda kullanlan harflere benzemesidir. lk okunan Orhun yaztlar olan Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnda 38 harf vardr. Bu harflerin 4 nldr. a-e, -i, o-u ve - nl iftleri tek bir iaretle gsterilir.

63

Tablo 4. 1 Orhun Alfabesinde nl aretleri

NLLER SES DEER a-e -i o-u - ARET a i o

nl iaretlerinin her biri iki farkl nly gsterir, yani /a/ ve /e/, // ve /i/, /o/ ve /u/, // ve // nlleri yazdan ayrt edilemez. nllerin yazmndaki bu noksanlk, nszler konusunda giderilmeye allmtr. Alfabede 10 nszn art (kaln) ve n (ince) olmak zere iki biimi bulunmaktadr.
Tablo 4. 2 Orhun Alfabesinde nsz aretleri

NSZLER (KALIN-NCE FARKLILIKLARIYLA) KALIN b

1

NCE b d g k l n r s t Y b d g k l n r s t y b2 d2 g2 k2 l2 n2 r2 s2 t2 y2

d1 g1 k1 l1 n1 r1 s1 t1 y1

Bu durum a/e ve /i nllerinin yazda ayrt edilmesini salarsa da o/u ve / nllerini ayrt etme olana yoktur. rnein, iki tane k ve l iareti vardr. Bunlardan k1 ve l1 kaln nll, k2 ve l2 ise ince nll hecelerde kullanlr. kal- eylemini yazmak iin k1 ve l1, kel- iin ise k2 ve l2nin yazlmas gerekecei aktr. Orhun alfabesinde 7 nszde artlk-nlk (kalnlk-incelik) ayrm yaplmamtr yani bu nszler ntr durumdadr.

64


Tablo 4. 3 Orhun Alfabesinde Ntr nszler

NSZLER(NTR) SES DEER m p z ARET m h F p z

Orhun alfabesinde ift nsz iaretleri iin 3 harf kullanlmtr.

Tablo 4. 44 Tablo 4. Orhun Alfabesinde ift Orhun Alfabesinde ift nszler nszler

FT NSZLER SES DEER lt n ARET V C J

Tablo 4. 5 Orhun Alfabesinde Hece iaretleri

nt Geri kalan iaretler, hece iaretleridir.

NL+NSZ/NSZ+NL OLARAK (HECE DEERNDE) SES DEER i-i k-k ok-ko / uk-ku k-k / k-k ARET W Q w X

Yukarda gsterilen iaretler, tekrar edecek olursak, sadece Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnda geen iaretlerdir. Tonyukuk Yazt ve dier Orhun harfli metinlerde geen harfler bunlarla snrl deildir. Tm Orhun harfli metinlerde toplam harf says 50yi bulmaktadr.

Orhun Alfabesinin Kkeni

Orhun, Yenisey ve Talas vadisinde bulunan yaztlarda kullanlan alfabenin kkeni, yaztlarn bulunduu gnden beri aratrlm ve eitli almalara konu olmutur. Orhun alfabesi, 1891de Heikel tarafndan Run alfabesine

65

benzetilerek runik yaz diye adlandrlmtr. Daha alfabe zmlenmeden, 1892 ylnda Otto Donner (Inscriptions de lOrkhon, Helsingfors 1892, LXXX ve devam), Orhun alfabesini, Kk Asya alfabelerinden Likya ve Kayra alfabelerine benzetmi ve bu alfabelerden km olabileceini dile getirmitir. Alfabeyi zme kavuturan Thomsen (Inscriptions de lOrkhon dchiffres, Helsingfors 1896, s. 44 ve devam), Donnerin sylediklerini kabul etmemi, Kktrk yazsnn kkeninin ya ran alfabesi aracl ile ya da dorudan Arami alfabesi olduunu belirtmitir. 1894te Aristov ve 1897de Mallitskiy, Orhun alfabesinin Trk damgalarndan kt grn ileriye srer. Reit Rahmeti Arat ve Ahmet Caferolu da bu gr paylarlar (Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi I, stanbul 1958, s. 115). Rus dilcisi E. D. Polivanov 1925te yazd makalede, bu yaznn kkenini Trk damgalarna balam olmakla birlikte yaznn Arami-Sogd ve Pehlevi alfabelerinden de etkilenmi olabileceini bildirmi, ayrca bu alfabedeki baz iaretlerin ideografik (resim yazs) kkenli olduu zerinde durmutur. Ahmet Cevat Emre, bu konuda daha da ileri giderek Trk-runik alfabesindeki tm iaretlerin ideografik ve Smer yazs ile ayn olduunu belirtmitir (Eski Trk Yazsnn Menei, stanbul 1938). 1962 ylnda ngiliz trkologlarndan Sir Gerard Clauson bu alfabenin kkenini Sogd ve Grek alfabelerine balamtr. Kktrklerin kulland alfabenin kkeni konusunda en son aklamalar 1993te Viktor G. Guzev ile G. Klyatorny ortaya koymutur. V. G. Guzev, 2000 ylnda sunduu bildiride de mevcut alfabe teorilerini bilimsel bakmdan deerlendirerek Kktrk alfabesinin Trkler tarafndan icat edilmi olduunu kantlamaya almaktadr. Bu almada V. Guzev, her yaznn temelinde resim olduunu vurgulam ve Kktrk yazsnda en az be tartmasz resim iareti olduunu sylemitir: q /ok/; Y /ay/; b/eb/(adr)?;T/at/;r/er/.

Orhun Alfabesinin zm
1891 ylnda yaztlarn bulunduu Orhun blgesine aratrma heyetiyle giden V. Radloff heyetle birlikte geri dnmemi, yaztlardaki yazy zmek amacyla Pekine gitmitir. ine gitme nedeni ise yaztlardaki ince metinleri tercme ettirmektir. (Ahmet Temir, Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1991.) Ancak atlaslarn yaymlanmasnn ardndan 1892de Almanyal Sinolog George von de Gabelentz ile Hollandal Sinolog Gustave Schlegel yaztlar zerindeki almalarnn sonrasnda bu yaztlarn Kktrkler zamanndan kaldn sylemilerdir. Bylece yaztlarn Trke olduu anlalnca trkologlar bu yazy zmlemek iin uramaya balarlar. Danimarkal genel dilbilim profesr Vilhelm Ludwig Peter Thomsen de bu ura verenler arasnda idi. Nihayet Thomsen, 25 Kasm 1893te alfabeyi btnyle zm ve eski Trk runik yazsnn zmlendiini 15 Aralk 1893te Kopenhag Bilimler Akademisinin toplant salonunda bilim dnyasna ilan etmitir. Bununla ilgili raporu da makale hline getirerek

Resim 4. 4 Vilhelm L. P. Thomsen (1842-1927)

66

ayn yl iinde Danimarka Bilim ve Edebiyat Akademisi Blteninde Orhun ve Yenisey Yaztlarnn zm: lk Bildiri (=Dchiffrement des inscriptions de lOrkhon et de lInissi, Notice prliminaire) balyla yaymlamtr. Bu makalenin Vedat Kken tarafndan yaplan evirisi Trk Dil Kurumu yaynlar arasnda 1993 ylnda kmtr. Thomsenin yazy zerken tand ilk harf, iyelik eki olan -/-i sesinin iareti idi. O, nce satrlarn srasn, istikametini ve hangi harflerin nlleri gsterdiini tespit etmi, ondan sonra anahtar szlere ihtiya duymu, ince yzdeki ahs, yer ve boy adlarndan (Kl Tigin, Trk, kn, trt, teri gibi) faydalanmtr. Thomsen, bunun iin de ayn yllarda Gustave Schlegelin yaztlarn ince yazlm yzlerinin evirisini dzenleyen E. H. Parkerin ngilizce yaymn kullanmt. Bunlar yaznn zm iin bir bakma k noktas olmutur. Ancak bu yaz zlmeden nce yaztlarn Trklere ait olduu ince yzlerinden renilmi, dili de belli olmutu.

Orhun Yaztlarndaki Belli Bal Yazm Kurallar

Sz ba ve iindeki a/e nlleri genelde yazlmaz. Aada parantez iine alnm olan nller gibi: d1 k1 = (a)d(a)k = ayak r2 n2 = (e)r(e)n = adamlar Aklama: Yukardaki d1 k1, r2 n2 rneklerinde kelimeler okunularna gre deil, yazldklar harflerle aktarlmtr. Buna transliterasyon (=harf aktarm) denir. (a) d (ak), (e) r (e) n rneklerinde ise kelimeler okunularna gre aktarlm, yani metinde olmayan sesler eklenmitir. Buna da transkripsiyon (=yaz aktarm) denir. lk hece banda ve i hecede a/e nllerinin yazlmamas okuma asndan bir eksiklik saylmaz, nk sz ba ve ilk hecedeki dz-dar nller (, i) ve yuvarlak nller (o, u, , ) daima yazlr. I r1 k1 = r(a)k = rak, uzak b1 U d1 n1 = bod(u)n = halk z A = ze = st, zerinde l2 t2 I= lti = ld Sz sonundaki btn nller yazlr. lk hecenin dz nlsnden sonraki dz-dar nller genellikle yazlmaz. s2 b2 n2 p = s(e)b(i)n(i)p = sevinip lk hecenin dz nlsnden sonraki yuvarlak nller genelde gsterilir:

67

I d1 UK = duk = kutsal, mukaddes k2 l2 r2 t2 m = k(e)lrt()m = getirdim lk hecenin yuvarlak nlsnden sonraki yuvarlak nller genelde yazlmaz. U l1 g1 = ul(u)g = ulu, byk k2 l2 = k()l = gnl

Ayrca, Orhun yaztlarnda st ste konulmu iki nokta (:) dnda herhangi bir noktalama iareti kullanlmamtr. Bu iaret szckleri veya sz beklerini ayrmak iin kullanlr, fakat her szck sonunda kullanlmamtr. Tek heceli veya ok ksa szler genellikle kendinden sonra veya nceki szckle birlikte yazlr.

ORHUN YAZITLARI: KL TGN, BLGE KAAN VE

TONYUKUK YAZITLARI
II. Kktrk Kaan Bilge Kaan ve kardei Kl Tigin iin dikilen yaztlar ile lteri Kaandan itibaren devlet adam olan Tonyukuk adna dikilen yaztlar, Kktrk alfabesi ile yazlm yaztlar arasnda en bykleri olup en az tahribata urayanlardr. Bu yaztlar I. Kktrk Kaanlndan balayarak Kktrk devletinin yksn aktarrlar. Baka bir deyile o devletin siyas ve kltr tarihini yanstrlar. Moolistanda Orhun Irma kylarnda Karakurum ve Karabalgasunda aratrmalar yapan Rus Corafya Cemiyeti, 18 Temmuz 1889 tarihinde byk bir kefe imza atar. Heyetin banda bulunan gazeteci ve etnograf Mihaylovi Yadrintsev, Karabalgasunda, Orhun rmann eski yata yaknlarnda, Koo aydam Gl civarnda birtakm heykeller, balballar ve ykntlar arasnda Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarn bulur. ki yazt arasndaki mesafe 1 km kadardr. Kl Tigin yazt, ko ylka yiti yigirmi (koyun ylnn on yedisi) yani 27 ubat 731de len Kl Tigin adna kardei hkmdar Bilge Kaan tarafndan 732de diktirilmitir. Yaztta konuan Bilge Kaandr. Bilge Kaan yazt ise t yl onun ay alt otuzka (kpek ylnn onuncu aynn yirmi alts) yani 25 Kasm 734te len Bilge Kaan adna olu Tenri Tigin tarafndan 735te diktirilmitir. Bilge Kaan yaztnn byk blm Kl Tigin yaztyla ayndr. ok az bir ksm Kl Tiginin lmnden sonraki olaylar iin ayrlmtr. Talat Tekine gre bu ksmlar Bilge Kaann olu Tenri Tigine aittir. Her iki yazt da drt yzl tek para ta olup kaplumbaa kaide zerine oturtulmutur. Yaztlarn bat yzleri incedir. Kl Tigin yaztnn bulunduu tan ykseklii 3.75 mdir. Antn btn yzleri 2.75 m. boyunda yaztlarla kapldr. Dou yznde 40 satr, kuzey ve gney yzlerinde 13er satr vardr. Bilge Kaan yazt, Kl Tigin yaztndan birka cm. daha yksektir. Ancak bu yaztta okunamaz durumda olan satrlar dier yazta gre ok daha fazladr. Her iki yazt talar zerine kazyarak yazan Kl Tiginin ats (yeeni) Yollu Tigindir.

68

Tonyukuk yazt, F. Klementz tarafndan 1897de Moolistanda, Tola rma kenarnda bulunmutur. Tonyukuk yazt ayn boyda, drt yzl iki dikilita hlindedir. Bu yaztn dikildii tarihin yazl olduu yer fazlasyla tahrip olduundan bu konuda eitli varsaymlar ileri srlmtr. V. Thomsen, Tonyukuk yaztnn dikili yl olarak 725 yln kabul ederken bu konuda Trkiyedeki tek almay yapan Talat Tekin, 720-725 yllar arasn kabul eder. Ancak, en azndan Kl Tigin yaztnn dikildiini gren Tonyukukun buna bir tepki olarak kendi yaztn diktirdii olasl da gzden uzak tutulmamaldr; yani yaztn 732de veya ondan birka yl sonra dikilmi olmas da mmkndr. Yazttaki slup farkllnn bir nedeni de budur. Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnda canl, heyecanl, parlak ve etkileyici bir slup hkim iken Tonyukuk yaztnda daha cidd, sekin szler ve ifadeler yer almaktadr. Yal Tonyukuk zm kar bolt(u)m (T 56) ifadesi ile yallndan bahetmektedir. Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnda Tonyukuktan sz edilmediine gre, herhlde vezir, kendi yaztnda ad geenlere cidd bir cevap vermektedir. Tonyukuk yaztnn kimin tarafndan yazld bilinmemektedir. Bu yazt hi phesiz Tonyukuk hayattayken tertip edilmitir. Kendisi bizzat yazmam olsa da ta oymaclarna metni yazdrm ve yaztn dzenlenmesiyle de uram olmaldr. Tonyukuk yaztnda dier iki byk yaztta yer almayan iaretler bulunduu gibi yaznn istikameti de farkldr. Bilge Kaan ve Kl Tigin yaztlar, satrlarn dizilii bakmndan aadan yukarya, Tonyukuk yazt ise bunun tersi istikamettedir. Yazldktan sonra dik konumda yerletirildiklerinde bu satrlarn sras bu mezar talarnda sadan sola; dorudur.

Resim 4. 5 Tonyukuk Yazt Kaynak: Cengiz Alylmaz, Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu, Kurmay Yaynlar, Ankara 2005, s.181den.

Resim 4. 6 Tonyukuk Yaztndan detay

Kktrk alfabesi ile yazlm yaztlar arasnda en byk ve en az tahribata urayan byk yaztn adn dikili tarihleriyle birlikte sralamaya aln.

69

Orhun Yaztlarnda slup

Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlar, Trklerin tarih, sosyal ve siyas durumunu gelimi, gzel bir dille anlatan en nemli ve en uzun yaztlardr. Ayrca bu yaztlar, Trk dilinin gramer unsurlarnn tespit edilebilecei dzeyde olup Trk dilinin kendi bnyesi iinde, yabanc unsurlarla karmadan ileri bir dzeye eritiini de aka gstermektedir. Yaztlarda, bir kaann veya bir kahramann baar iin yapmas gerekenler anlatld gibi, iyi bir kaann veya iyi bir devlet adamnn ynetiminde halkn iinde bulunduu refah ya da iine dt kt durum dile getirilir. Ayn zamanda bunlar, sadece mezar talar olmayp hkmdarn hkmranl altndaki tm insanlara hitap ettii birer siyas beyanname karakteri de tamaktadr. Anlatm tarz canl ve samimdir. Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnda mill gurur ve heyecan dile getiren u cmlelere rastlanr: ze trk terisi trk duk yiri sub ana etmi: trk bodun yok bolmazun tiyin bodun bolun tiyin kam ilteri kagang gm ilbilge katunug teri tpsinte tutup yger ktrmi erin. Yukarda Trk Tanrs, Trk kutsal yer su ruhlar yle yapmlar: Trk halk yok olmasn diye, halk olsun diye, babam lteri Kaan ve annem lbilge Hatunu gn tepesinden tutup daha ykseklere kaldrmlar muhakkak ki.(KT D 11-12; BK D 22). trt bulu kop yag ermi s slepen trt buludak bodunug kop alm kop baz klm balgg ykntrmi tizligig skrmi. Drt bucak hep dman imi. Ordular sevk ederek drt taraftaki halklar hep alm, hep kendisine baml klm. Ballara ba edirmi, dizlilere diz ktrm. (KD D 2, BK D 13). trk oguz begleri bodun eidi ze teri basmasar asra yir telinmeser trk bodun eliin trin kem artat uda erti. Ey Trk, Ouz beyleri ve halk, iitin: stteki gk kmedike, alttaki yer delinmedike, Trk milleti, senin devletini ve treni kim bozabilirdi! (KD D 22, BK D 18-19). Bu kahramanlk ifadeleri, Trk milletinin sonsuza kadar yaamas iin sylenmi szlerdir. Dier taraftan yazldklar dnemin, kaanlarn ve komutanlarn vlerek uzun uzadya anlatlmas ve milletin gelecei daha iyi grmeye ve dnmeye tevik edilii, antlarn btn Trk milletine her dnemde hitap eden bir eser olduunu ortaya koymaktadr. Anlatlmak istenen konular dzgn cmlelerle aktarlm, bu cmleler bugn de kullanlan deyimler, ataszleri ve edeb sanatlar ile sslenmitir. fadeyi glendirme amal tekrarlara da sk sk rastlanr. rnein: in hakanna (devletine) dman olmu, dman olup (KT D9, BK D9) hepsi yedi yz kii olmu, yedi yz kii olup (KT D13, BK D11) gibi tekrarlar, balya ba edirmek dizliye diz ktrmek gibi deyimler, kann su gibi akt, kemiin da gibi yatt (KT D24)

70

sng batm kar skp (KT D35) Trgi hakann ordusu Boluda ate ve kasrga gibi geldi (KT D37) gibi benzetmeler, (bir eyi) yufka iken toplamas (bkmesi), kolay imi, ince iken krmas (yine) kolay (fakat) yufka kaln olur ise bkmesi zorlu imi, ince kaln olursa paralanmas zorlu imi (Tonyukuk 13) gibi atasz benzeri deyilerin kullanld grlmektedir. Bu gibi rnekleri oaltmak mmkndr. Bu yaztlardaki szck daarc da toplumun gelimi bir dili olduunu ortaya koymaktadr. Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarndaki muhteva ile Tonyukukun muhtevas arasnda fark vardr. Her ikisi de ayn dnemi deerlendirir, ancak Tonyukukun muhtevas Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnda anlatlanlara verilmi cevaplar mahiyeti tar. Her ikisi de o dnemde Trk milletine yaplm hizmetlerden bahseder, bu arada gr farklarn da belirtirler. Bu da, siyasi gr farkllklarnn tartlabildiini gsterir. Ey Trk, Ouz beyleri ve halk, iitin: stteki gk kmedike, alttaki yer delinmedike, Trk milleti, senin devletini ve treni kim bozabilirdi! (KD D 22, BK D 18-19) ifadesiyle ne anlatlmak istenmitir?

BELL BALI ORHUN TRKES ALIMALARI

Orhun Trkesinin gramer zelliklerini incelemeye gemeden nce, bugne kadar yaztlar zerine yaplm belli bal almalar ksaca gzden geirmek, konunun daha iyi kavranmas ve daha kapsaml renimin kaplarnn almas bakmndan yararl olacaktr. Kktrk alfabesinin Vilhelm Thomsen tarafndan 1893te zlp okunuundan sonra yaztlar, birok bilim adam tarafndan trl ynlerden incelenip yaymlanm, her almada biraz daha aydnlatlmtr. Kktrk yazsn zen Thomsen olsa da, yaztlar zerine ilk yayn yapan Radlofftur (Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, Erste, Zweite, Dritte Lieferung, St. Petersburg 1894-1895). Radloff, Thomsen ilk raporunu akladktan ay sonra, 1894te Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlaryla ilgili almasnn ilk blmn yaymlar. Radloffun fasiklden oluan bu almasnn birinci ve ikinci fasikl 1894n Mart ve Mays aylarnda, ncs 1895in Ekim aynda kar. Eserin birinci ksmnda Koo aydam (Koo-Tsaydam) yaztlar, yani Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnn metni, yazevrimi ve Almanca evirisi verilmitir. kinci ksmda ise szlk, dizin ve ince metnin W. P. Wassiljew tarafndan yaplan tercmesi yer almaktadr. Radloff, eserinin nc ksmnda da iriliufakl dier runik harfli yaztlar hakknda bilgi vermi, morfoloji, zel isimler, ekler ve yeni aklamalar blmleriyle birlikte yaymlamtr. Kktrk harfli Orhun ve Yenisey yaztlarn ileyen bu alma, acele ile hazrlandndan iinde pek ok okuma ve aklama yanllar vardr. Radloff, yaztlarla ilgili bu almasnn ikinci basksn 1897de yapar (Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, Neue Folge, St. Petersburg 1897). Bu eserde Kktrk yaztlarnn ksa bir gramerinin yan sra Bilge Kaan yaztnn metni ve szl ile W. Bartholdun yaztlarn tarih nemi ile ilgili bir yazs da bulunmaktadr. Ayrca Radloff, 1899da Tonyukuk yaztnn yazevrimi ve Almanca evirisini ilk kez yaymlar (Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Folge, St. Petersburg 1899). Radloffun bu eserinde F. Hirthin Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk ve W. Bartholdun Die

71

alttrkischen Inschriften und die arabischen Quellen adl makaleleri de yaymlanmtr. Radloff gibi aceleci davranmayan ve yaztlardaki yazy zdkten yl sonra yani 1896da eserini yaymlayan Thomsen, kitabn (Inscriptions de l'Orkhon dchiffres [Mmoires de la Socit Finno-Ougrienne V], Helsingfors 1896) birinci blmnde Orhun yaztlarnn yazld eski Trk runik alfabesi hakknda bilgi vermi ve bu yaznn kkeni hakkndaki grlerini aklamtr. Thomsen, eserinin ikinci blmnde ince kaynaklarda anlatlan Kktrk tarihini incelemi, Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnn yazevriminin ve Franszca evirisinin ardndan Trke szckler ve gramer dizinini de vermitir. Ayrca eserde Kl Tigin yaztnn ince yznn E. H. Parker tarafndan yaplan tercmesi de yer almaktadr. Radloff ve Thomsenin yaynlarn karlatrlacak olursak yanl okuma ve aklamalar bulunmas yznden Radloff yaynnn bugn iin ancak tarih bir deeri olduu sylenebilir. P. M. Melioranskiy, Kl Tigin yaztnn Rusa evirisi ile ilgili bir doktora tezi hazrlam ve bunu 1899da yaymlamtr (Pamyatnik v' est' Kyul-Tegina, S. Peterburg 1899). Kktrk yaztlar ile ilgili ilk yaynlar bu ekilde yapldktan sonra, Radloff ve Thomsenin almalarndan yola kan Necip Asm (Yazksz) Trkiyede konuyla ilgili ilk almay yapmtr (Orhun Abideleri, stanbul H. 134041/M. 1924-1925). Necip Asmn Arap harfli eski alfabeyle yaymlanm almasnda, yaztlarn yazevrimi ve evirisi bulunmaktadr. emseddin Saminin konuyla ilgili yazlar dnda Trkiyede yaplan ilk alma budur. N. Asm, kitabnda Orhun Mahkkt ve Eski Trkler, Orhun Abideleri, Orhun Trkesinin Sarf ve Nahv, Orhun Elifbas gibi balklarn ardndan yaztlarn zel iaretlerle yapt yazevrimine ve anlamlarna yer vermitir. Yayn tarihi yaz devriminden nce olduu iin bu alma, bugn iin tarih bir deere sahiptir. Trkiyede yaztlar zerinde ikinci yayn, Hseyin Namk Orkuna aittir (Eski Trk Yaztlar, I-IV, stanbul 1936-1941). Orkun, bu eserini drt cilde ayrmtr. Birinci ciltte Kl Tigin ve Bilge Kaan, Karabalgasun, Tonyukuk, Ongin, he Ht ve Suci yaztlarn yaymlamtr. kinci ciltte runik alfabe, fonetik inceleme, Bilge Kaan ve Karabalgasun yaztlarnn ince ksmlar, Turfanda bulunmu yazt ve el yazmalar, Irk Bitig, Hoytu Tamir, Kli or, Talas gibi yaztlar incelemitir. nc ciltte Yenisey yaztlarn inceleyen Orkun, drdnc ciltte de eski Trk yaztlar ile ilgili notlar ve szlk ksmn yaymlamtr. Drt ciltlik bu alma, Trk Dil Kurumu tarafndan tek cilt olarak 1986 ylnda yeniden baslmtr. Alman Trkolog A. von Gabain, Eski Trke alannda ilk ve temel gramer kitab olan almasn 1941 ylnda yaymlamtr (Alttrkische Grammatik, Leipzig 1941). Bu gramer kitabnda Gabain, eski Trk-runik harfli metinlerin yan sra Eski Uygurca metinlerin gramerini de ortaya koymutur. Bu eserin son ksmnda Kl Tigin yaztnn metni de yaymlanmtr. Gnmzde de Eski Trkenin en nemli grameri olma zelliini koruyan bu alma, Mehmet Akaln tarafndan Trkiye Trkesine evrilmi ve 1988 ylnda yaymlanmtr. S. Y. Malov, 1951 ylnda Kl Tigin, Tonyukuk, Talas, Suci, Irk Bitig gibi eski Trk-runik harfli metinlerin yan sra sonraki yzyllara ait Kutadgu Bilig gibi Trke metinleri ve Rusa evirilerini yaymlamtr (Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti, Moskva-Leningrad 1951). Malov 1952 ylnda da Yenisey yaztlarnn metinlerini, yazevrimini ve evirisini szlyle birlikte neretmitir. (Yeniseyskaya pis'mennost' tyurkov,

72

Moskva 1952). 1959 ylnda S. Y. Malovun yaztlarla ilgili nc nemli eseri yaymland (Pamyatniki drevnetyurskoy pis'mennosti mongolii i kirgizii, Moskva-Leningrad 1959). Bu eserinde Malov, yine nemli yaztlar incelemi ve konuyla ilgili yeni yorum ve aklamalar getirmitir. V. M. Nasilov, 1960ta Orhun ve Yenisey yaztlarnn gramerini yaymlad (Yazk orhono-yeniseyskih pamyatnikov, Moskva 1960). Ancak bu gramer yanl okumalar zerine kurulmutur. Tonyukuk yazt ile ilgili nemli bir yayn da 1961de R. Giraud tarafndan yaplmtr (L'inscription de Ban Tsokto, Paris 1961). Giraud, kitabnn adnda Tonyukuku deil, yaztn bulunduu yerin ad olan Bayan Tsoktoyu kullanmtr. Tonyukuk yazt ilk olarak Giraudun bu eserinde tam metin, tercme, szlk ve aklamalar eklinde yaymlanmtr. 1966 ylnda Bilge Kaan yazt ile ilgili yeni bir aratrmay G. Aydarov yaymlanmtr (Yazk orhonskogo pamyatnika Bilge-kagana, Alma-Ata 1966). Aydarov, 1971 ylnda da yine Kktrk yaztlarnn dili ile ilgili olan ikinci kitabn yaymlamtr (Yazk orhonskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis'mennosti VIII veka, Alma-Ata 1971). Yaztlarn bulunduu corafyann insanlar olan Mool bilim adamlarnn da Trk yaztlar hakknda almalar olmutur. zellikle B. Rinenin 1968 ylnda yaymlad ve bugn hl nemini koruyan atlas, Moolistanda yaplan atlas almalarnda baucu kayna olarak kullanlan bir eserdir (Mongol nutag dah' hadn biees, gerelt hnii zil, Corpus scriptorum Mongolorum, Ulaanbaatar 1968). Bu atlasta Moolistanda bulunan tarih ve kltrel eserler hakknda bilgi verilirken, Trk eserleri de ihmal edilmemitir. 1968 ylnda Talat Tekinin Indiana niversitesi yaynlar arasnda kan doktora almas, Orhun Trkesi grameri ile Kl Tigin, Bilge Kaan, Tonyukuk, Ongin ve Kli or yaztlarnn okunuu ayrca ngilizce evirisi ve szln iermektedir (A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968). Uzun yllar bu alandaki en nemli almalardan kabul edilen bu eserin, dzeltilmi ve geniletilmi ekli 2000 ylnda Orhun Trkesi Grameri adyla Trkiye (Ankara)da yaymlanmtr. Talat Tekinin konuyla ilgili ikinci yayn Orhun Yaztlar (Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988) adn tamakta olup bu yayn, Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarn iermektedir. Talat Tekinin bu almasnda Orhun yaztlar aratrmalarnn tarihesi, yaztlarn tanm ve nitelikleri, Orhun yaztlarnn yazcs gibi aklayc balklarn yer ald Giri blmnden sonra yaztlarn yazevrimleri, Trkiye Trkesine aktarmlar, aklamalar ve gramatikal dizin blmlerinden sonra Radloff ve Fin Atlaslarndan orijinal metinler yer almaktadr. Tekin, Tonyukuk yazt ile ilgili almasn 1994te yaymlar (Tunyukuk Yazt, Simurg, Ankara 1994). Bu almada, Tonyukuk zerine yaynlar, yaztn dikili tarihi, yaz ve yazm, yazm yanllar ve eksiklikleri blmlerinin yer ald Giriten sonra runik metin, yazevrimli metin, Trkeye aktarm, notlar, szlk ve eserin sonunda da orijinal metin ve bu yaztla ilgili fotoraflara yer verilmitir. Tekin, popler yayn olarak yine Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlaryla ilgili kk boy kitabn 2003 ylnda yaymlamtr (Orhun Yaztlar, Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk, Yldz Dil ve Edebiyat 1, stanbul, 2003). Muharrem Erginin 1970teki Orhun Abideleri adl almasnda byk yaztn metinleri, Trkeye evirileri ve szl ile orijinal metinleri yer almaktadr. L. Bazin, 1974te 12 hayvanl Trk takvimi zerine hazrlad almada yaztlarn yazl ve dikili tarihleri ile Kl Tigin ve Bilge

73

Kaann lm ve cenaze tren tarihlerini saptamtr (Les calendriers turcs ancients et mdivaux, Universit de Lille III, 1974). A. N. Kononov, kendinden nce yaplan almalar da gzden geirerek 1980 ylnda runik harfli tm yaztlarn gramerini yaymlad (Grammatika yazka tyurkskih runieskih pamyatnikov VII-X v., Leningrad 1980). 1982 ylnda da zbekistanda G. Abdurahmanov ve A. Rustemov tarafndan Eski Trke ile ilgili bir aratrma daha yaymlanmtr (Kadimgi Trkiy Til, Takent 1982). Avrupadaki Trk-runik harfli metinleri ieren korpusu S. Ya. Bayorov, 1989 ylnda yaymlamtr (Drevnetyurkskiye runieskiye pamyatniki Yevrop, Moskva 1989). Bu eser Muvaffak Duranl tarafndan Trkeye 1996 ylnda evrilmitir (Avrupann Eski Trk Runik Abideleri, TDK Yaynlar, Ankara 1996). Eski Trke terminoloji zerine yapt almalarla tandmz V. Rybatzki, 1997 ylnda Tonyukuk yazt ile ilgili yeni bir eser yaymlamtr (Die Tonyuquq-Inschrift, Szeged 1997). Rybatzki, bu eserinde yeni okuma denemelerinde bulunmutur. 1997 ylnda Yenisey yaztlar ile ilgili nemli bir alma da . G. Kormuin tarafndan yaymland (Tyurkskie yeniseyskie epitafii-teksti i issledovaniya, Moskva 1997). Dilbilimci Doan Aksan, 2000 ylnda Eski Trke yaztlar inceleyerek Eski Trkenin szvarl zerine nemli bir aratrmay yaymlad (En Eski Trkenin zlerinde. Orhun ve Yenisey Yaztlar zerinde Szckbilim, Anlambilim ve Biembilim ncelemelerinin Aydnlatt Gerekler, Simurg, Ankara 2000). Kktrk yaztlarn okuma denemeleri ile ilgili en son alma . Berta tarafndan 2004 ylnda yaymland (Szavalmat jl halljtok, Jatepress, Szeged 2004). Berta, bu almasnda Bilge Kaan, Kl Tigin, Tonyukuk gibi byk yaztlarn yan sra baz kk yaztlar da okumutur. Kendinden nce yaplan btn almalar inceleyen Berta, farkl okumalar da dipnotlarda gstermitir. 1941de Gabainin nclk ettii yaztlar zerine gramer almalar, 2004de Marcel Erdaln almas ile devam etmitir (A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston 2004). Gabainin Alttrkische Grammatik adl almas Kktrk ve Uygur Trkelerini ele alrken Marcel Erdaln A Grammar of Old Turkic adl almasnda, Eski Trke dnemine dahil ettii dier bir yaz dili olan Karahanl Trkesi ile yazlm metinler de ele alnmtr. Ayrca Erdaln 1991 ylnda Eski Trkede szck yapm ile ilgili iki ciltlik nemli bir aratrmas da vardr (Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to The Lexicon, I, II, Wiesbaden, 1991). Kktrk Yaztlar zerine yaplm belli bal yaynlar verdiimiz Orhun Trkesi almalar bunlarla snrl deildir. Konunun kaynakas bir kitap oluturabilecek ldedir. Erhan Aydn, 2008 ylnda Trk-runik harfli Trke metinlerle ilgili yaplan almalarn kaynakasn yaymlamtr (Trk Runik Kaynakas, KaraM Yaynlar, orum 2008). Talat Tekinin Orhun yaztlar zerine yapt belli bal almalar kronolojik olarak sralamaya alnz.

74

zet
Orhun harfli yaztlar sralayp aklamak Orhun (Trk-runik, runik, Kktrk) harfleriyle yazlm yaztlar aadaki alt grup iinde deerlendirilebilir. 1. Kktrk Yaztlar 2. Uygur Yaztlar 3. Yenisey Yaztlar 4. Hoytu-Tamir Yaztlar 5. Talas Yaztlar (Bat Trkistan Yaztlar) 6. Dou Trkistan Yaztlar Daha nce varl eitli kaynaklarda bildirilse de, Yenisey yaztlar, ilk olarak 1721 ve 1722 yllarnda Strahlenberg ve Messerschmidt tarafndan Yenisey nehrinin yukar mecrasnda bulunur. Spasskiy, 1818 ylnda Sibirya ile ilgili bir bltende Sibiryaya ait eski eserler hakknda bir yaz yazar. 1847de Castrn, ayn blgede runik harfli yeni talar bulur. Fin Arkeoloji Cemiyeti, 1887-1888 yllarnda Johan Aspelin bakanlnda Abakan ve Altay blgelerine iki sefer dzenler. Heyet, eski ve yeni 32 tan mkemmel kopyalarn 1889da Helsinkide yaymlar. Rus Corafya Cemiyeti, 1889da Mihaylovi Yadrintsev bakanlndaki bir heyeti Orhun rma kylarna aratrma iin gnderir. Bu heyet, Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarn bulur ve ayn yl bu buluu duyururlar. Bunun zerine Fin Arkeoloji Cemiyeti ve Fin-Ugor Cemiyeti, blgeye hemen Heikel bakanlnda yeni bir heyet gnderir. 1892de heyet, Helsinkide yeni antlarn mkemmel bir atlasn yaymlar. Bilim dnyasnda Fin Atlas olarak bilinen bu yayn ile Kl Tigin ve Bilge Kaan antlar ilk defa bilim dnyasna sunulur. 1891de Ruslar da ayn blgeye Radloff bakanlnda bir heyet gnderir. Heyet yaztlarn resimlerini ekerek kopyalarn karr. Bilim dnyasnda Radloff Atlas olarak bilinen atlas da bu ekilde yaymlanm olur. Bylece ilk yaymlar yaplan eski Trk-runik harfli yaztlardan Kl Tigin Yaztnn ince yznn okunmasyla, yaztlarn Trklere ait olduu anlalm olur. Orhun alfabesini tanmak Orhun (Trk-runik, Kktrk) alfabesi, Trkenin yazm iin Trkler tarafndan kullanlm, bugne kadar bilinen, ilk alfabedir. Bugn zellikle Batdaki Trkologlarca bu alfabeye Trk-runik alfabesi veya runik denmesinin nedeni, bu harflerin runik ad verilen eski skandinav kitabelerinin yazmnda kullanlan harflere benzemesidir. lk okunan Kktrk yaztlar olan Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnda 38 harf vardr. Bu harflerin 4 nldr. a-e, -i, o-u ve - nl iftleri birer iaretle gsterilir. nl iaretlerinin her biri iki farkl nly gsterir yani /a/ ile /e/, // ile /i/, /o/ ile /u/, // ile // nlleri yazdan ayrt edilemez. nllerin yazmndaki bu noksanlk, nszler konusunda giderilmeye allmtr. Alfabede 10 nszn art (kaln) ve n (ince) olmak zere iki biimi bulunmaktadr. Bu durum a/e ve /i nllerinin yazda ayrt edilmesini salarsa da o/u ve / nllerini ayrt etme olana yoktur. Orhun alfabesinde 7 nszde artlk-nlk (kalnlk-incelik) ayrm yaplmamtr, yani bu nszler ntr durumdadr. Bu alfabede ift nsz iaretleri iin 3 harf kullanlmtr. Hece iareti olarak (yani nl+nsz/nsz+nl) da 3 harf bulunur. Tonyukuk Yazt ve dier

75

Orhun harfli metinlerde geen harfler bunlarla snrl deildir. Tm Orhun harfli metinlerde toplam harf says 50yi bulmaktadr. Orhun alfabesinin kkeni konusunda ileri srlm pek ok gr vardr. Gnmz Trkoloji dnyasnda en geerli olan, Thomsennin grdr. Thomsen, Orhun yazsn 25 Kasm 1893te btnyle zm ve bunu 15 Aralk 1893te Bilimler Akademisinde Orhun ve Yenisey Yaztlarnn zm: lk Bildiri balkl makalesi ile dnya kamuoyuna duyurmutur. Orhun Trkesinde belli bal yazm kurallarndan sz edilebilir. Orhun Yaztlar: Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk Yaztlarn anlatmak II. Kktrk Kaan Bilge Kaan ve kardei Kl Tigin iin dikilen yaztlar ile lteri Kaandan itibaren devlet adam olan Tonyukuk adna dikilen 2 yazt, Trk-runik alfabesi ile yazlm yaztlar arasnda en bykleri ve en az tahribata uram olanlardr. Bu yaztlar, I. Kktrk Kaanlndan balayarak Kktrk devletinin yksn aktarrlar. Bir baka deyile o devletin siyas ve kltr tarihini yanstrlar. Kl Tigin yazt, 27 ubat 731de len Kl Tigin adna kardei hkmdar Bilge Kaan tarafndan 732de diktirilmitir. Bilge Kaan yazt ise 25 Kasm 734te len Bilge Kaan adna olu Tenri Tigin tarafndan 735te diktirilmitir. Bilge Kaan yaztnn byk blm Kl Tigin yaztyla ayndr. ok az bir ksm, Kl Tiginin lmnden sonraki olaylar iin ayrlmtr. Tonyukuk yazt, F. Klementz tarafndan 1897de Moolistanda, Tola rma kenarnda bulunmutur. Bu yaztn dikildii tarihin yazl olduu yer fazlasyla tahrip olduundan bu konuda eitli varsaymlar ileri srlmtr. V. Thomsen, Tonyukuk yaztnn dikili yl olarak 725 yln kabul ederken bu konuda Trkiyedeki tek almay yapan Talat Tekin, 720-725 yllar arasn kabul eder. Ancak, en azndan Kl Tigin yaztnn dikildiini gren Tonyukukun buna bir tepki olarak kendi yaztn diktirdii olasl da gzden uzak tutulmamaldr; yani yaztn 732de veya ondan birka yl sonra dikilmi olmas da mmkndr. Tonyukuk yaztnda dier iki byk yaztta yer almayan iaretler bulunduu gibi yaznn istikameti de farkldr. Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlar, Trklerin tarih, sosyal ve siyas durumunu gelimi, gzel bir dille anlatan en nemli ve en uzun yaztlardr. Ayrca bu yaztlar, Trk dilinin gramer unsurlarnn tespit edilebilecei dzeyde olup Trk dilinin kendi bnyesi iinde, yabanc unsurlarla karmadan ileri bir dzeye eritiini de aka gstermektedir. Anlatm canl ve samim bir slupladr. Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnda mill gurur ve heyecan dile getiren pek ok cmle vardr. Belli bal Orhun Trkesi almalarn zetlemek Bugne kadar yaztlar zerine alma yapm yaplm belli bal kiiler ve almalar unlardr: W. Radloff, Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, Erste, Zweite, Dritte Lieferung, St. Petersburg 1894-1895. W. Radloff, Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, Neue Folge, St. Petersburg 1897. W. Radloff, Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Folge, St. Petersburg 1899.

76

V. Thomsen, Inscriptions de l'Orkhon dchiffres (= MSFOu V), Helsingfors 1896. P. M. Melioranskiy, Pamyatnik v' est' Kyul-Tegina, S. Peterburg 1899. Necip Asm (Yazksz) Orhun Abideleri, stanbul H. 1340-41/M. 1924-1925. Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, I-IV, stanbul 1936-1941. A. von Gabain, Alttrkische Grammatik, Leipzig 1941. S. Y. Malov, (Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti, MoskvaLeningrad 1951. S. Y. Malov, Yeniseyskaya pis'mennost' tyurkov, Moskva 1952. S. Y. Malov, Pamyatniki drevnetyurskoy pis'mennosti mongolii i kirgizii, Moskva-Leningrad 1959. V. M. Nasilov, Yazk orhono-yeniseyskih pamyatnikov, Moskva 1960. R. Giraud, L'inscription de Ban Tsokto, Paris 1961. G. Aydarov, Yazk orhonskogo pamyatnika Bilge-kagana, Alma-Ata 1966. G. Aydarov, Yazk orhonskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis'mennosti VIII veka, Alma-Ata 1971. B. Rinen, Mongol nutag dah' hadn biees, gerelt hnii zil, Corpus scriptorum Mongolorum, Ulaanbaatar 1968. Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968. Talat Tekin, Orhun Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara 1988. Talat Tekin, Tunyukuk Yazt, Simurg, Ankara 1994. Talat Tekin, Orhun Trkesi Grameri, Simurg, Ankara 2000. Talat Tekin, Orhun Yaztlar, Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk, Yldz Dil ve Edebiyat 1, stanbul 2003. Muharrem Ergin, 1970 Orhun Abideleri, Boazii, stanbul 1970. L. Bazin, 1974te Les calendriers turcs ancients et mdivaux, Universit de Lille III, 1974. A. N. Kononov, Grammatika yazka tyurkskih runieskih pamyatnikov VII-X vv., Leningrad 1980. G. Abdurahmanov ve A. Rustemov Kadimgi Trkiy Til, Takent 1982. S. Ya. Bayorov, Drevnetyurkskiye runieskiye pamyatniki Yevrop, Moskva 1989. V. Rybatzki, Die Tonyuquq-Inschrift, Szeged 1997. . G. Kormuin, Tyurkskie yeniseyskie epitafii-teksti i issledovaniya, Moskva 1997. Doan Aksan, En Eski Trkenin zlerinde. Orhun ve Yenisey Yaztlar zerinde Szckbilim, Anlambilim ve Biembilim ncelemelerinin Aydnlatt Gerekler, Simurg, Ankara 2000. Osman Fikri Sertkaya, Tsendiin Battulga, Cengiz Alylmaz Moolistandaki Trk Antlar Projesi Albm, TKA, Ankara 2001. . Berta, Szavalmat jl halljtok, Jatepress, Szeged 2004.

77

Marcel Erdal, Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to The Lexicon, I, II, Wiesbaden, 1991. Marcel Erdal, A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston 2004. Kktrk Yaztlar zerine yaplm belli bal yaynlar bunlarla snrl deildir. Konunun kaynakas bir kitap oluturabilecek ldedir. Erhan Aydn, Trk-runik harfli Trke metinlerle ilgili yaplan almalarn kaynakasn yaymlamtr: Trk Runik Kaynakas, KaraM Yaynlar, orum 2008.

78

Kendimizi Snayalm
1. Orhun (Kktrk) harfli yaztlarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Orhun yaztlar, I. Kktrk Kaanl (552-630) dneminde dikilmitir. b. Uygur yaztlar, 744te Kktrk Kaanln ykp yerine 840a kadar devam eden I. Uygur Kaanl dneminden kalmtr. c. Yenisey yaztlar, Kktrk Kaanl ykldktan sonra onun topraklarna hkim olan baz Kktrk liderleri tarafndan dikilmitir. d. Dou Trkistann eitli blgelerinde kda yazl olarak bulunmu Kktrk harfli yazmalar iinde en nemlisi Irk Bitigdir. e. Talas rma kenarnda bulunan yaztlar, yazl dzeni bakmndan dier Orhun harfli yaztlardan ayrlrlar. 2. Kl Tigin ve Bilge Kaan Yaztlar ka ylnda ve kim tarafndan bulunmutur? a. 1897 - F. Klementz b. 1893 - W. L. Thomsen c. 1894 - W. Radloff d. 1889 - J. Aspelin e. 1889 - M. Yadrintsev 3. Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarnn Bat yzleri, hangi dilde yazlmtr? a. Trke b. Sogdca c. ince d. Toharca e. Sanskrite 4. Orhun alfabesi iin ile ilgili ifadelerden hangisi yanltr? a. Orhun alfabesi, Trkenin yazm iin Trkler tarafndan kullanlm, bugne kadar bilinen ilk alfabedir. b. Orhun rma kenarnda bulunduu iin Orhun Yaztlar olarak bilinen, Kl Tigin ve Bilge Kaan Yaztlarnda 38 harf kullanlmtr. c. Kktrk alfabesinde nller iin 4 harf vardr; a ile e, ile i, o ile u ve ile nlleri yazdan ayrt edilemez. d. nllerin yazmndaki yetersizlik, alfabedeki 10 nsz iftinin bulunmas ve bylece kaln ve ince nllerle kullanlan nsz iaretlerinin farkl olmasyla giderilmitir. e. V. L. Thomsen, alfabenin kkenini Sogd yaznn kurziv denilen ilek el yazs trne balamtr. 5. Tonyukuk Yazt ka ylnda, kim tarafndan ve nerede bulunmutur? a. 1889 - M. Yadrintsev - Orhun rma kenarnda b. 1897 - F. Klementz - Tola rma kenarnda c. 1888 - J. Aspelin - Abakan blgesinde d. 1892 - Heikel - Orhun rma kenarnda e. 1907 - A. von Le Coq - Dou Trkistan

79

6. s1 nsz Kktrkede kaln nll, s2 nsz ise ince nll hecelerde kullanlr. Transliterasyonu s2b2n2p2 olan szcn transkripsiyonu aadakilerden hangisidir? a. sebinip b. sbnp c. sevinip d. sbnp e. sabnp 7. Orhun alfabesini kim ne zaman zmtr? a. J. Aspelin - 1892 b. V. L. Thomsen - 1893 c. W. Radloff - 1892 d. A. von Gabain - 1941 e. Talat Tekin - 1968 8. Orhun alfabesinin zmnden aadakilerden hangisine aittir? a. W. Radloff b. V. L. Thomsen c. Necip Asm Yazksz d. P. M. Melioranskiy e. E. H. Parker sonra yaztlarla ilgili ilk yayn

9. Trkiyede Orhun yaztlar ile ilgili ilk yayn aadakilerden hangisine aittir? a. Talat Tekin b. Hseyin Namk Orkun c. Necip Asm Yazksz d. Muharrem Ergin e. Reit Rahmeti Arat 10. Trkiyede Orhun yaztlar konusunda bugne kadar en fazla almas olan bilim adam, aadakilerden hangisidir? a. Talat Tekin b. Hseyin Namk Orkun c. Marcel Erdal d. Muharrem Ergin e. Necip Asm Yazksz

80

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. e 3. c 4. e 5. b 6. a 7. b 8. a 9. c Yantnz doru deilse, Orhun Harfli Yaztlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Orhun Yaztlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Orhun Yaztlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Orhun Alfabesi balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Orhun Yaztlar balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Orhun Yaztlarndaki Belli Bal Yazm Kurallar balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Orhun Alfabesinin zm balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Belli Bal Orhun Trkesi almalar balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Belli Bal Orhun Trkesi almalar balkl konuyu yeniden okuyunuz.

10. a Yantnz doru deilse, Belli Bal Orhun Trkesi almalar balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 lk nitede ayrntl olarak ele alnan Strahlenberg ve Messerschmidtin almalarn tekrar okuyup zetlemeye alnz. Sra Sizde 2 Kl Tigin 732 Bilge Kaan 735 Tonyukuk ? Sra Sizde 3 Heybet ve kuvvetinden dolay, dalp paralanmasnn neredeyse gn kmesi ve yerin delinmesi gibi olaanst bir olayn gereklemesi hlinde mmkn olabilecei dnlrken I. Trk Kaanlnn dalp gittii hatrlatlyor ve bu kez, i ve d tehlikelere kar ok daha dikkatli olunmas salk veriliyor. Sra Sizde 4 a. A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968. b. Orhun Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara 1988. c. Tunyukuk Yazt, Simurg, Ankara 1994. d. Orhun Trkesi Grameri, Simurg, Ankara 2000. e. Orhun Yaztlar, Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk, Yldz Dil ve Edebiyat 1, stanbul, 2003.

81

Yararlanlan Kaynaklar
Asm, Necip, Orhun Abideleri, Matbaa-i mire, stanbul 1340 (19201921). Aydn, Erhan, Trk Runik Kaynakas, KaraM, orum 2008. aatay, Saadet, slmiyetten nce Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 45, Ankara 1976, s. 390-404. Divitiolu, Sencer, Kk Trkler. Kut, K, lg, YKY, 2. bask, stanbul 1999. Erimer, Kayahan, Eski Trke Gktrke ve Uygur Yaz Dili, TDK Yaynlar, Ankara 1969. Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, (22. Bask), Boazii Yaynlar, stanbul 1998. Giraud, R., Gktrk mparatorluu: lteri, Kapgan ve Bilgenin Hkmdarlklar 680-734, tken Yaynlar, Ankara 1999. Guzev, Viktor G.- Klyatorny, Sergey G., Genel Yaz Nazariyesi Inda Gktrk Yazsnn Menei Meselesi, TDAY Belleten 1993, Ankara 1995, s. 27-33. _______ Gktrk yazsnn Kendiliinden Doma (otokton) Menei Varsaymn Esaslandran Deliller, TDAY Belleten 2000, Ankara 2001, s.211-220 Tekin, Talat, Orhon Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara 1988. _______ , Tunyukuk Yazt, Simurg, Ankara 1994. _______ , Gktrk Alfabesiyle Trke, Tarih Boyunca Trkenin Yazm, Simurg, Ankara 1997. Temir, Ahmet, Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, TDK Yaynlar, Ankara 1991. Thomsen, Wilhelm, Orhun ve Yenisey Yaztlarnn zm: lk Bildiri, (eviren: Vedat Kken), TDK Yaynlar, Ankara 1993.

82

83


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Orhun Trkesinin ses yapsn tanyabilecek, Orhun Trkesinde sz yapmn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ses Yaps nller nszler simden sim Yapm Ekleri simden Fiil Yapm Ekleri Fiilden sim Yapm Ekleri Fiilden Fiil Yapm Ekleri

indekiler
SES YAPISI SZ YAPIMI

84

Orhun Trkesi Grameri-I Ses Yaps ve Sz Yapm

SES YAPISI
Gnmzden yaklak 13 yzyl nce yazya geirilen Orhun Trkesinin gnmz Trkiye Trkesinden ayrlan baz ynleri vardr. imdi Orhun Trkesine has ses zelliklerinin belli ballarn gzden geireceiz. Aklama: 1. Aadaki rneklerde isim kk ve gvdelerinden sonra ulanan eklerde araya +, fiil kk ve gvdelerinden sonra ulanan eklerde iareti konulmutur. 2. < (=kktr) iareti, kendisinden sonra gelen eklin orijinal ekil olduunu belirtmek iin konulur. ileri < ilger (Yani, ileri ekli daha eski olan ilger eklinden gelmektedir.) 3. > (=byktr) iareti, kendisinden nce gelen eklin orijinal ekil olduunu belirtmek iin konulur. ilger > ileri (Yani, eski ekil olan ilger, deiime urayarak ileri hline gelmitir.) 4. ~ deiken ekil. 5. Paranteze alnm X iareti = (X) veya nlnn majskl (=byk) puntoyla yazm ilgili yerdeki balant nlsnn, kalnlk-incelik veya dzlk-yuvarlaklk uyumuna gre deiebileceini gsterir. 6. * (= asteriks) iareti, tahmin biimi gsterir.

nller
1. Orhun Trkesinde Trkiye Trkesinde olduu gibi sekiz nl (vokal) bulunmaktadr. a e i o u

Gnmzde Azerbaycan Trkesinde olduu gibi Yenisey yaztlarnda ayr bir iaretle (harf) gsterilen, e ve i sesleri arasnda telaffuz edilen, kapal e () nlsyle bu say dokuza kmaktadr. Yenisey yaztlarnda // harfi ile yazlan szckler unlardr: ki 2, l halk, arkada, t- dzenlemek, bl bel, b 5, yti 7, ytmi 70, k sadak, okluk. Bu ses, Trkiye Trkesinde konuma dilinde olsa da yaz dilinde gsterilmez. 2. Trk dilinin ve ait olduu dil ailesinin en tipik zellii nl uyumudur. Byk nl uyumu dediimiz artlk-nlk uyumu (kalnlk-incelik

85

uyumu = dil benzemesi = assimilation palatale) Orhun Trkesinde de vardr, ancak bugn Trkiye Trkesinde yalnzca yaz dilimize gre varln kabul ettiimiz kk nl uyumu (= dzlkyuvarlaklk uyumu = dudak benzemesi = assimilation labiale) bu dnemde ok az rnekte grlmektedir. Bugn altn, kuru- ve yreklinde kk nl uyumuna uygun ekilde sylediimiz szler, Orhun Trkesi ile yazl metinlerde altun, kur- ve yor- eklinde yer almaktadr. 3. Orhun Trkesinde dzlk-yuvarlaklk uyumuna girmeyen ekler pek oktur. Bunlarn balcalar aada gsterilmitir. Tamlayan durumu eki: trk bodun+ ilin trsin KT D1 Trk halknn devletini ve tresini bayrku+n ak adgrg KT D36 Bayrkularn ak aygrn 3. tekil kii iyelik eki: em apam tr+si+n+e yaratm bogurm KT D13 atalarm dedelerimin tresince (yeniden) yaratm, eitmi beglik ur ogl+i+n kul bolt KT D7 bey olmaya lyk erkek evlad ile kul oldu

Aklama: oglin: Szn sonunda ince nll seslerle kullanlan n2 yer almaktadr.

Yn gsterme eki:
ol yer+ger barsar trk bodun ltei sen KT G8 o yere doru gidersen Trk halk leceksin yer+i+er sub++aru kont BK D40 (kendi) toprana suyuna kondu

Belirsiz gemi zaman eki:

kii ogl kop lgeli tr-mi KT K10 insanolu hep lml yaratlm tabga kaganka kr-mi KT D8 in hakanna tbi olmular

3. tekil ve oul belirli gemi zaman eki:

trk bodun l-ti alkn-t yok bol-t T 3 Trk halk ld, mahvoldu, yok oldu bodun kop kel-ti ykn-ti T 43 halk hep geldi, boyun edi

3. tekil kii emir eki:

trk bodun yok bolma-zun bodun bol-un tiyin KT D11 Trk halk yok olmasn, (yeniden) halk olsun diye

86

Yuvarlak nll sfat-fiil ekleri:

anta ay-gu+s yeme ben k ertim T 49 o srada, (onun) szcs de bizzat ben idim bitig ta it-gi KT K13 yazt yapmcs trk bodun ille-dk ilin gnu dm KT D6 Trk halk kurduu devletini elinden karvermi teri yarlka-duk++n n KT G9 Tanr buyurduu iin

Yuvarlak nll zarf-fiil ekleri:

keyik yi-y tabgan yi-y olurur ertimiz T 8 Yabani hayvan yiyerek, tavan yiyerek oturuyorduk kl tigin yadagn opla-yu tegdi KT D32 Prens Kl Tigin yayan olarak atlp saldrd 4. Orhun Trkesindeki e ~ i nbetlemesi, daha sonraki dnem Trk yaz dillerinde bu seslerin yazmndaki karkln habercisi gibidir. ben ben T 1 ~ bini beni T 10 sen sen KT G8 ~ sini seni T 10 erser ise KT G7 ~ irser KT G13

nszler

1. Orhun Trkesinin nszleri (konsonlar) unlardr: b p d r g s k l t m y n z

Bu nszlerden b, d, g, k, l, n, r, s, t ve ynin art (kaln) nll ve n (ince) nll seslerle kullanlan ikili iaretlerinin olduunu hatrlaynz. Bugn Trkiye Trkesinde bulunan c, f, , h, j, v sesleri Orhun Trkesinde yoktur. Yaz dilimizde yer almayan fakat az ve lehelerde bulunan damak genizsili // (nazal n) sesi Orhun Trkesinde mevcuttur. Ayrca bugn sadece Yakutada (Saha Trkesi) yer alan n damak genizsili // (palatal n) sesi de Orhun Trkesinde bulunur. Bu nsz fonemler gruplandrlabilir: boumlanma yerlerine gre u ekilde

Dudak nszleri: b, m, p Di ve di eti nszleri: , d, l, n, r, s, , t, z n damak nszleri: g2, k2 , y Art damak nszleri: g1, k1, 2. Orhun Trkesinde sz ba nszleri unlardr: b-: bar var, bol- olmak, bi be, bri kurt, bilig bilgi, ben ben -: ga yoksul, orak orak yer, l, kan kuzen, teyzezade

87

k-: kent kendi, kii kii, kiig kk, kr- grmek; tabi olmak, katun hatun s-: sebin- sevinmek, s- krmak, sub su, rmak, s asker, ordu t-: tara dar, dta, tak daha, teri tanr, tirig diri y-: yl yl, yegirmi 20, yaz ilkbahar, yitr- yitirmek, kaybetmek 3. Orhun Trkesinde d, g, m, n, , , r, z nszleri sz banda yer almasa da bu kuraln aada greceiniz zere istisnalar vardr. l, p, nszleri yalnz alnt szcklerde sz banda bulunur. g-: g / gu soru edat l-: lagzn domuz (<ince) m-: mag vg, alk (<Mogolca. magta) n-: ne ne, nene nice, ne kadar ok, neke niye, niin, ne ey; hi p-: purum Roma, Bizans -: ad yksek bir unvan

Aklama: Bugn Trk lehe ve yaz dillerinin pek ounda olduu gibi Trke szcklerdeki sz ba /b/ nsz, sz iinde kendisinden sonra gelen genizsil bir nszn etkisiyle genizsileerek /m/ye dnr: men (KT, BK) ben ~ ben (T), maa bana (KT, BK) ~ baa (T).

4. Bugn Trkiye Trkesinde sz banda /d/li ve /g/li sylediimiz Trke kkenli tm szler, dier pek ok Trk lehesinde (Kazaka, zbeke, Tatarca, Bakurta, Yeni Uygurca, Krgzca ) olduu gibi Orhun Trkesinde de /t/li ve /k/lidir. teg- (> de-), tirig (> diri), tabgan (> tavan), tag (> da), kel- (> gel-), kk (> gk mavi), kl (> gnl) 5. Orhun Trkesinde birden fazla heceli szlerin sonunda bulunan /g/ler korunur. Aadaki rneklerde grlecei zere, Trkiye Trkesinde bu nsz, sz sonunda dmtr. katg (> kat), lg (> l), sarg (> sar), yadag (> yaya), kullug (> kullu), elig (> elli), arg (> ar ar, temiz) 6. Orhun Trkesinde ikinci ve daha sonraki hecelerin banda bulunan /g/ler korunur. Bu durum bugn zbekede ve Yeni Uygurca olmak zere pek ok Trk lehesinde Orhun Trkesinde olduu gibi devam etmektedir. Trkiye Trkesinde /g/ nsz bu pozisyonda da dmtr. kazgan- (> kazan-), kergeksiz (> gereksiz), edg (> iyi), ilger (> ileri), lgeli (> leli)

Aklama: Trkiye Trkesinde /g/ damak sesinin korunduu rneklerde anlatmca farkllk meydana gelmitir. rnein alngan szcnde alkanlk, srngen, dvken szcnde berkitme anlam vurgulanr. Halbuki, Orhun Trkesinde -gAn klc anlaml sfat-fiiller yapard. Kr.: esne-gen bars men esneyen parsm (Irk Bitig 10).

88

Dier yandan, Eski Trkenin -gAn sfat-fiil eki, dilimizde /g/ damak sesini drerek Eski Trke ile ayn anlamda -An sfat-fiillerini retmeye devam eder. Kr.: esne-y-en parsm.

7. Sz ii ve sonundaki /d/ sesi korunur. Bu ses, gnmzde Tuva, Karagas ve Hala Trkelerinde /d/, uvaada /r/, Yakutada /t/, Hakas, or ve Sar Uygur Trkelerinde /z/, bunlarn dndaki Trkiye Trkesi dahil dier Trkelerde /y/dir. adak (> ayak), tod- (> doy-), yadag (> yaya), kudug (> kuyu), adgr (> aygr), kod- (> koy-), adrl- (> ayrl-), bod (> boy), edg (>> iyi), bedizet- (>> bezet-) 8. Trkiye Trkesinde /v/ ile balayan szck Orhun Trkesinde /b/lidir. bar (> var), bar- (> var-), ber- (> ver-) Ayrca Orh. T. bol- > T. T. ol-tr. Gnmzde pek ok Trk lehesinde bu fiil hl bol- (veya bul-, pol- vs.) eklinde geer. Trkiye Trkesindeki vur- fiili de Orhun Trkesinde /v/siz sylenir: ur9. Orhun Trkesindeki sz ii ve sz sonu /b/ sesi, Trkiye Trkesinde /v/dir. eb (> ev), seb- (> sev-), sebin- (> sevin-), yabz (> yavuz), tabgan (> > tavan), sab (> sav sz, haber T. T. savc), kab- (> kavu-), ebir- (> evir-) 10. /c/ sesi Orhun Trkesi alfabesinde bulunmayan seslerdendir. Trkiye Trkesinde /c/li geen Trke kkenli szler ve ekler, //lidir. buna (> bunca), ana (> anca), uuz (> ucuz), trsine (> tresince), ouk (> ocak) 11. Orhun Trkesinde geniz nsz // sz iinde ve sonunda /g/ ile nbetleir. Bu ses deimesi, 2. kii iyelik ekleri ile kii eklerinde grlr: bardgz vardnz, gittiniz ~ bardz skg kemiklerin ~ sk lsikig leceksin ~ lsiki trgin (senin) trelerini ~ trin

nszler konusunda Orhun Trkesi ile Trkiye Trkesi arasndaki farklar sralaynz.

SZ YAPIMI

simden sim Yapm Ekleri 1. +(X): Uland sze kltme ve sevgi anlam katar. ata++m babacm (Ongin 12) < ata baba ka++m babacm (Abakan 14) < ka baba (KT D11) beg+i+im beyciim (Abakan 7) < beg bey (KT D20)

89

ii++im aabeyciim (Uybat III 6) < ei ~ ii aabey (BK D20) 2. +I: Meslek adlar veya bir ii srekli yapan anlamnda adlar yapar. bediz+i ressam, heykeltra (KT G11) < bediz resim, heykel (KT G12) tamga+ mhrdar (KT K13) < tamga damga, mhr armak+ aldatc, hilekr (KT D6) < armak aldatmak yog+ cenaze trenine katlan yas, yas tutucu (BK D5) < yog cenaze treni (BK G10) sgt+ yas, alayc (BK D5) < sgt yas, matem (KT K11) yag+ sava, sava yneten (T 50) < yag dman (KT D9) 3. +da: Kan ba olan kiileri belirtmek iin kullanlan szckler tretir. ka+da karde, yakn akraba (Uyuk-Turan 1) < *ka akraba, aile 4. +dem: ok az rnekte yer alr. er+dem erdem, yiitlik, cesaret (Kli or B4) < er erkek (BK D11) 5. +dXn: Yn zarflar yapan szckler tretir. kur+dn batda (KT B1) < *kur arka, bat; kr. kurgaru batya doru, batda (KT D24) +dn nde, douda (T 29) < n, ileri yr+dn+ta kuzeyden szcndeki +ta bulunma-kma durumu eki; yr+dn (T 11) < *yr kuzey; kr. yrya (KT G1), yrgaru (BK K3) ki+din bat, batdan (Moyun or D3) < *ki arka, geri, bat; kr. ker (KT D2, Kli or 16) 6. +ga: Kltme eki. +ga aa (T 25) < orman (T 4) 7. +gU: Nitelik adlar yapar. neg+de nerede (Irk Bitig B24) szcnde +de bulunma durumu eki, neg < ne ne, hangi (BK D9) ed+g iyi, yarar, kazan (BK D19) < ed mal, deerli ey; kr. edsiz faydasz, edlig deerli, kymetli, edger- gelimek ba+gu aln beyaz aktmal (KT D37) < ba ba (BK D25) 8. +kIA: Kltme isimleri yapar. az+ka azck, pek az (KT D34, T9) < az az (KT G10) 9. +Il: Renk adlar yapar. ya+l yeil (KT D17, BK D15) < ya ya, taze, yeil ot (Irk Bitig 18, 54) kz+l kzl, krmz (T 52) < kz scak; kr. kzar- kzarmak, kzla dnmek

90

10. +lXg: sahip, sahip olan anlamnda sfatlar yapar. el+lig devletli, devlet sahibi (BK D24) < el devlet; memleket (KT D4) ba+lg ba olan, gururlu, marur (BK D3) < ba ba (KT D33) tiz+lig dizli, gl (BK K10) < tiz diz yol+lug -kii ad- talihli, mutlu (KT G13) < yol mutluluk, talih k+lg kadn klesi olan, cariyeli (BK D18) < k cariye, kadn kle (BK D18) kul+lug kul sahibi olan, kullu (KT D21) < kul -erkek iin- kul, kle (KT D21) kerek+lg adrl, gebe (BK D1) < kerek adr 11. +lXk: Soyut adlar yapar. ei+lik e olmaya layk, hanm olas (KT D24) < ei hanm, soylu kadn beg+lik bey olmaya layk, bey olas (KT D24) < beg bey (KT D20) adgr+lk aygr olacak olan (Irk Bitig 5) < adgr aygr (KT D36) z+lk kiiye ait, ahsi (Kli or D3) < z kendi 12. +sXz: Yokluk sfatlar tretir.. bu+suz bunsuz, dertsiz, tasasz (BK K12) < bu dert, sknt, sknt (KT G3) san+sz saysz (BK G12) < san say g+sz ksz, annesiz (KT K9) < g anne, vey anne (KT K9) a+sz asz, yemeksiz, fakir (KT D26) < a yemek, yiyecek kergek+siz gereksiz, fazlasyla (KT K12) < kergek gerek, yok, bulunmayan (KT D4) kal+sz tamamyla, btnyle (KT K1) < kal kalnt, artk< kal13. +(X): d+ tam gn, 24 saat (BK GD) < d zaman (KT G1) bag+ ba, ip (Irk Bitig 18) < bag ba, ip < ba- balamak ag+ servet, hazine, mal mlk (KT GB) < ag ipekli kuma (KT G5) 14. +DI: Zarflar tretir. katg+t skca (Irk Bitig 33), katg+d (KT G2) < katg kat, sk edg+ti iyice (KT G2) < edg iyi ekin+ti ikinci olarak (KT K5) < eki, ekin 2

simden Fiil Yapm Ekleri 1. +A-: Geisiz fiiller tretir. bediz+e-t- resim ve heykellerle ssletmek (KT G11) < bediz resim, heykel (KT G12)

91

buln+a- tutsak etmek (Kli or D10) < bulun tutsak, esir sgt+a- yas tutmak, alamak (BK D5) < sgt yas, feryat (KT K11) ya+a- yaamak, yanda olmak (KT K2) < ya ya, mr ya (BK D14) 2. +Ad-: Geisiz fiiller tretir. bu+ad- bunalmak, sklmak (T 26) < bu bun, sknt, dert (KT G3) kul+ad- kul olmak (KT D13) < kul kul, kle (KT D21) k+ed- cariye olmak (KT D13) < k cariye (BK D18) yok+ad- yok olmak (KT D10) < yok yok (KT D11) < yo- yok olmak 3. +dI-: u+d- uyumak (KT D27) < u uyku (KT D35) 4. +gAr-: Geili fiiller tretir. i+ger- baml klmak, tabi klmak (BK D25) < i i (KT G14) ta+gar- dar karmak (Moyun or D10) < ta d (KT G12) 5. +I-: Genelde geisiz fiiller tretir. bit+i- yazmak (KT G13) < ince pi yaz fras < piet fra tok+- savata malup etmek, dvmek (BK G8) < tok yansma szck 6. +(I)k-: Geisiz fiiller tretir. tag+k- daa kmak (KT D12) < tag da (BK G7) ta+k- dar kmak; ba kaldrmak, isyan etmek (KT K8) < ta d (BK K14) i+ik- ieri girmek; tabi olmak, baml olmak (KT D10) < i i (KT G12) k+k- nl olmak (Kli or B4) < k n, hret (KT D12) 7. +kA-: yarl(g)+ka- buyurmak, hkmetmek, (tanr) lutfetmek (KT G9) < yarlg hkm, buyruk < yarl- hkm verilmek < yar- hkm vermek 8. +lA-: Sk kullanlan isimden fiil tretme ekidir. s+le- ordu sevk etmek (BK D40) < s ordu, asker (KT K5) tap()+la-ma- tasvip etmemek, beenmemek (BK D35) < tap anlama yog+la- yas tutmak (BK D5) < yog cenaze treni (BK G10) t+la- dinlemek (Irk Bitig 58) < t ses, nefes k+la- k geirmek (BK D31) < k k (BK G2) il+le- devlet kurmak (BK D7) < il devlet (KT G10); kr. el kagan+la- hakan yapmak (KT K7) < kagan kaan, hakan (KT G3) kulun+la- (ksrak) yavrulamak (Irk Bitig 5) < kulun tay

92

9. +sIrA-: Bir eyden yoksun olmak anlamnda fiiller tretir. kagan+sra- hakansz kalmak (KT D13) < kagan kaan (KT G1) el+sire- devletsiz kalmak (KT D13) < el devlet (KT D4) urug+sra-t- dlsz brakmak (KT D10) < urug dl, nesil

Fiilden sim Yapm Ekleri 1. -A: Zarflar tretir: yan-a yine (KT D10) < yan- dnmek (KT D28) tap-a -a doru (KT D35) < tap- bulmak tegr-e evre (T 8) < tegir- kuatmak, evirmek < teg- hcum etmek (KT K2) 2. -(X)g: Fiilin sonucunu bildiren adlar tretir: bil-ig bilgi (KT G7) < bil- bilmek (KT G11) er-ig eriilen yer (KT G13) < er- ermek, erimek kre-g kaak (T 8) < kre- kamak kla-g k geirilecek yer (Irk Bitig 51) < kla- k geirmek l-g l, lm (KT K9) < l- lmek KT G6 yayla-g yaz geirilecek yer (Irk Bitig 51) < yayla- yaz geirmek tu-g engel (T 26) < tu- kapanmak tir-ig diri, canl (KT K9) < tir- yaamak 3. -gA: bil-ge akll (KT G6) < bil- bilmek (KT G1) ks-ga ksa (Kli or D11) < ks- ksmak, azaltmak; kr.: ksl kanyon, da geidi (BK D37) tam-ga+ mhrdar szcndeki tamga damga, mhr < tamyanmak 4. -I: Kalplam zarf-fiil ekidir: kal- artk, kalnt (T 33) < kal- kalmak (BK D14) tak- daha (KT G13) < tak- takmak, eklemek yaz- ova, yaz (BK K5) < yaz- amak, yaymak egr-i eri, hrgl (T 48) < egir- evirmek, kuatmak, edirmek (BK D31) 5. -(U)k: bulga-k isyankr, kkrtc (BK D29) < bulga- kartrmak, kkrtmak buyr-uk kumandan (KT G1) < buyur- buyurmak, emretmek emge-k sknt, dert (BK D16) < emge- eziyet ekmek, ac ekmek; kr. emgetme- eziyet etmemek (BK K13) kerge-k gerek, gerekli olan, yok olan (KT D4) < *kerge- gerekmek, gerekli olmak

93

kzn-k adr penceresi (Irk Bitig 27) < kzn- grnmek to-k tok (T 8) < to- doymak (KT G8) tor-uk zayf (KT D9) < tor- zayflamak, bitap dmek (KT G9) yaz-uk gnah (BK D36) < yaz- yanlmak, hata etmek; kr. yaznyanlmak, hata etmek (BK D17) yo-k yok (KT D11) < *yo- yok olmak 6. -(X)l: ks-l kanyon, da geidi (BK D37) < ks- ksmak, sktrmak tke-l tamam, btn (Irk Bitig 21) < tke- bitmek, tkenmek 7. -(X)m: bar-m mal mlk, servet (KT K1) < *bar- tutmak, elde etmek, kr. Mog. bari- elde etmek, tutmak bat-m batma, batm (KT D35) < bat- batmak (KT K12) ked-im giyim (KT D33) < ked- giymek l-m lm (Irk Bitig 13) < l- lmek (KT K10) 8. -mA: yel-me keif mfrezesi (T 34) < yel- drt nala gitmek 9. -mAk: ar-mak+ szcndeki armak aldatmak < ar- aldatmak (KT G5) 10. -(X)n: bul-un tutsak, esir (Kli or B5) < bul- elde etmek, ele geirmek (KT D31) sa-n say (BK G12) < sa- saymak, hesap etmek ky-n ceza (T 32) < kd- cezalandrmak, ldrmek (BK K4) 11. -(I)n: bulga-n kark, isyankr (T 22) < bulga- kartrmak er-in muhakkak ki, olmal (BK D33) < er- olmak (BK D11) kork-n korku (Irk Bitig 36) < kork- korkmak tark-n memnun olmayan, isyankr (T 22) < tark- memnun olmamak u-n olabilir, mmkn (T 24) < u- yapabilmek, muktedir olmak (BK D19) 12. -(X): l+ter-i (Kutlugun unvan) boylar derleyen, bir araya getiren adnda teri (T 7) < ter- dermek, toplamak (BK K8) teg-i (dmanla) temas, atma (KT K5) < teg- hcum etmek (KT D37) ur-u sava (Ongin 10) < ur- vurmak, dvmek (KT D36)

94

13. -(X)z: ba-z tabi, baml (KT D15) < ba- balamak u-z mahir, usta (KT GB) < u- yapabilmek (BK D19)

Fiilden Fiil Yapm Ekleri 1. -d-: Pekitirme eki. -d- gndermek (KT D6) < - gndermek. (BK K6, KT G8) ko-d- koymak, brakmak (T 2) < ko- koymak, brakmak. to-d- doymak (KT G8) < to- doymak. (KT G8) 2. -gUr-: Ettirgen at eki. od-gur- uyandrmak (Irk Bitig 20) < *od- uyanmak, kr. Uygurca odug uyank tir-gr- diriltmek, canlandrmak (KT D29) < tir- yaamak 3. -(X)k-: Ettirgen at eki. bas-k- sokmak, bastrmak (KT K8) < bas- basmak, baskn yapmak (BK D32) 4. -(X)l-: Edilgen-dnl at eki. ter-il- derilmek, toplanmak (T 33) < ter- dermek, toplamak (BK D11) tir-il- canlanmak, dirilmek (BK D31) < tir- yaamak adr-l- ayrlmak (T 2) < adr- ayrmak < ad- ay. kr.: adn baka, dier 5. -(X)n-: Dnl ve edilgen at eki. alk-n- bitmek, tkenmek (KT G9) < alk- bitirmek (KT KD) boguzla-n- boazlanmak (T 26) < boguzla-boazlamak bas-n- batmak (Irk Bitig 46) < bas- basmak, baskn yapmak (BK D32) it-in- rgtlenmek, organize olmak (BK D9) < it- organize etmek, rgtlemek (KT D16) kl-n- yaratlmak, domak (KT D1) < kl- yapmak, etmek ko-n- konmak, yerlemek (BK D40) < ko- koymak t-n- ricada bulunmak (T 15) < *t- ricada bulunmak', kr.: tg rica, maruzat (BK D39) sak-n- dnmek (BK D2) < sak- hesap etmek, saymak seb-in- sevinmek (BK D2) < seb- sevmek, holanmak yaz-n- yanlmak, hata etmek (BK D16) < yaz- hata etmek 6. -(X)-: telik at eki. k-- birlikte yapmak, birlikte klmak (KT D32) < *k- klmak, yapmak; kr. kl- ay. gle-- akl danmak (T 20) < gle-; kr. Uyg. glen- kendine gelmek < g akl < - dnmek

95

szle-- konumak (KT D24) < szle- sylemek yoa--ur- karlkl kkrtmak (KT D6) < yoa- birbirini tahrik etmek, iftira etmek < yoa- iftira etmek 7. -(X)t-: Ettirgen at eki. ag-t- (daa) karmak, srmek (BK D31) < ag- amak, ykselmek (BK D37) ak-t- akn ettirmek (KT K8) < akarta-t- tahrip etmek, bozmak (KT D22) < arta- bozulmak, tahrip olmak ygr-t- aktmak (T 52) < ygr- komak, akmak (KT D24) yz-t- yzdrmek (BK D30) < yz- yzmek

Aklama: Bu ek getirildii baz rneklerde ettirgenlik anlam katmam, pekitirme ileyiiyle kullanlmtr: ay-t- sormak (BK D41) < ay- sylemek tk-t- dkmek, aktmak (T 52) < tk- dkmek 8. -tUr-: Ettirgen at eki. bin-tr- bindirmek (T 25) < bin- binmek (KT K2) ir-tr- erdirmek, eritirmek (KT D40) < ir- ~ er- erimek, varmak kon-tur- kondurmak, yerletirmek (KT D11) < kon- konmak, yerlemek (KT G7) < ko- koymak yan-tur- dndrmek, geri evirmek (KT K11) < yan- dnmek (KT D28) 9. -tXz-: Ettirgen at eki. al-tz- aldrtmak, yakalatmak (KT D38) < al- almak (BK D32) 10. -Ur-: Ettirgen at eki. kel-r- getirmek (T 53) < kel- gelmek (BK D31) l-r- ldrmek (KT D40) < l- lmek (KT K4) teg-r- eritirmek, vardrmak (T 47) < teg- demek (KT K2) t-r- indirmek (T 27) < t- dmek, inmek (KT K4) 10. -(X)z-: Ettirgen at eki. tut-uz- tutturmak, yakalatmak (KT D38) < tut- tutmak, yakalamak (KT G8) ud-uz- ynlendirmek, nderlik etmek (T 15) < ud- takip etmek

Orhun Trkesinde geen yapm ekleri ile Trkiye Trkesinde kullanlan yapm eklerini karlatrp hangi eklerin kullanmdan dtn grnz.

96

zet
Orhun Trkesinin ses yapsn tanmak nller: 1. Orhun Trkesinde 8 nl bulunmaktadr. Yenisey yaztlarnda yer alan //yi gsteren iaretle bu say 9a kmaktadr. 2. nller konusunda Trk dilinin en tipik zellii olan artlk-nlk (kalnlk-incelik) uyumu Kktrkede tamdr. Dzlk-yuvarlaklk uyumu ise tam deildir. Bu uyuma girmeyen ekler vardr.

nszler: 1. Bugn Trkiye Trkesinde sz banda /d/li ve /g/li sylediimiz Trke kkenli szler, /t/li ve /k/lidir. 2. Orhun Trkesinde birden fazla heceli szlerin sonunda ve szck iindeki hecelerin banda bulunan /g/ sesi bugnk Trkiye Trkesinde dmtr. 3. Tuva, Karagas ve Hala Trkelerinde /d/ olarak korunan, uvaada /r/, Yakutada /t/, Hakas, or ve Sar Uygur Trkelerinde /z/ye gelien bunlarn dndaki Trkiye Trkesi dahil dier Trk lehelerinde /y/ye gelien, sz ii ve sonundaki /d/ sesi korunur. 4. Orhun Trkesinde sz banda /b/li szlerden 3, Trkede /v/lidir. Ayrca Kk. bol-> T. T. ol- olmaktr. 5. Sz bandaki /b/ sesi, sz iinde genizsi /n, / nsznn etkisi ile genizsileerek /m/ye dnr. Ancak /b/ kald rnekler de vardr. Byle szckler gnmzde Trkiye Trkesinde /b/ ile kullanlr. 6. Orhun Trkesindeki sz ii ve sz sonu /b/ sesi, Trkiye Trkesinde /v/dir. 7. Orhun Trkesinde geniz nsz // sz iinde ve sonunda sk sk /g/ ile nbetleir. Bu ses deimesi 2. kii iyelik ekleri ile kii eklerinde grlr. Orhun Trkesinde sz yapmn aklamak simden sim Yapm Ekleri +(X); +I; +da; +dem; +dXn; +GA; +GU; +KIA; +lIK; +sIz; +(X); +DI simden Fiil Yapm Ekleri +A-; +Ad-, +dI-, +gAr-; +I-; +(I)k-; +kA-; +lA-; +sIrAFiilden sim Yapm Ekleri -A, -(X)g, -gA, -I, -Uk, -(X)l, -(X)m, -mA, -mAk, -(X)n, -(I)n, -(X), (X)z Fiilden Fiil Yapm Ekleri -d-, -gUr-, -(X)k-, -(X)l-, -(X)n-, -(X)-, -(X)t-, -tUr-, (X)z-tXz-, -Ur-, +Il; +lIG;

97

Kendimizi Snayalm
1. Orhun Trkesi ve Trkiye Trkesindeki nszlerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Trkiye Trkesinde sz bandaki /d/ ve /g/ Orhun Trkesinde /t/ ve /k/ye dnr. b. Orhun Trkesinde sz ii ve sonundaki /d/, Trkiye Trkesinde /y/dir. c. Orhun Trkesinde sz bandaki /b/, sz iinde genizsil /n, / nsznn bulunmas durumunda /v/ye dnr. d. Orhun Trkesindeki sz ii ve sonu /b/ sesi, Trkiye Trkesinde /v/dir. e. Orhun Trkesinde birden fazla heceli szlerin sonunda ve sz iinde hecelerin bandaki /g/, Trkiye Trkesinde dmtr. 2. Aadaki ifadelerin hangisinde dzlk-yuvarlaklk uyumuna aykr szck yoktur? a. trk bodun yok bolmazun bodun bolun tiyin b. trk bodun illedk ilin gnu dm c. bodun kop kelti yknti d. beglik ur oglin kul e. ga bodunug bay kltm az bodunug k kltm 3. Orhun Trkesinde hangi nszler arasnda nbetleme vardr? a. k ~ g b. ~ c c. b ~ v d. ~ g e. ~ 4. Orhun Trkesi ile Trkiye Trkesindeki /g/ nsz ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Orhun Trkesinde birden fazla heceli szlerin sonunda bulunan /g/ler korunur. b. Trkiye Trkesinde birden fazla heceli szlerin sonunda bulunan /g/ler der. c. Orhun Trkesinde ikinci ve daha sonraki hecelerin banda bulunan /g/ler korunur. d. Trkiye Trkesinde de ikinci ve daha sonraki hecelerin banda bulunan btn /g/ler korunur. e. Trkiye Trkesinde /g/ damak sesinin korunduu alngan, srngen gibi rneklerde anlatmca farkllk medyana gelmitir. 5. Trkiye Trkesindeki l szcnn Orhun Trkesindeki karl, aadakilerden hangisidir? a. li b. lek c. lk d. leg e. lg

98

6. Orhun Trkesindeki tod- fiilinin Trkiye Trkesinde yaamakta olan biimi, aadakilerden hangisidir? a. doyb. tozc. tutd. duye. tok7. Aadakilerden hangisi tremi szcktr? a. yl yl, sene b. yag dman c. yok yok d. sgt at, alama e. bar var 8. Aadaki szcklerden hangisi isimden isim yapma ekiyle oluturulmutur? a. ata b. tug c. yaad. tak e. tok 9. Aadaki szcklerden hangisi isimden isim yapma eki almamtr? a. ga b. erdem c. yazuk d. yal e. ekinti 10. Aadaki szcklerden oluturulmutur? a. kada b. yana c. kzl d. beglik e. ga hangisi fiilden isim yapma ekiyle

99

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. d 4. d 5. e 6. a 7. c 8. a 9. c Yantnz doru deilse, nszler balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, nszler balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse nszler konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse nszler konusunu yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse Fiilden sim Yapm Ekleri balkl blm yeniden okuyunuz Yantnz doru deilse, Ses Yaps balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Sz Yapm balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, simden sim Yapm Ekleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, simden sim Yapm Ekleri balkl konuyu yeniden okuyunuz.

10. b Yantnz doru deilse, Fiilden sim Yapm Ekleri balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 a) Trkiye Trkesindeki g- ve d-li szler k- ve t-lidir. b) Trkiye Trkesinde ilk hecenin sonunda yer alan // nsz /g/dir. c) Orhun Trkesinde hece banda ve birden fazla heceli szlerin sonunda bulunan /g/ sesi, gnmzde Trkiye Trkesinde dmtr. d) Orhun Trkesinde sz ii ve sz sonunda yer alan /d/ nsz Trkiye Trkesinde /y/ye gelimitir. e) Gnmz Trkiye Trkesinde bulunan /c, f, , h, j/ sesleri Orhun Trkesinde yoktur. f) Trkiye Trkesinde yer almayan /, / seslerini gsteren iaretler Orhun alfabesinde vardr. Sra Sizde 2 Orhun Trkesi ile Trkiye Trkesinde ortak olan yapm ekleri ve ekin Trkiye Trkesinde hangi trden szlere ulandna dair rnekler aadaki gibidir: simden sim Yapm Ekleri 1. +(X): ana, ata, topa 2. +I: a, camc, tiyatrocu, hukuku 3. +da: ada (< ad+da), anlamda, srda, soyda, yurtta 4. +dem: gndem, saydam, yntem 5. +Il: kzl, yeil (< ya+l), ardl 6. +lIg: (Trkiye Trkesinde bu ekin sonundaki ses dmtr.) canl, anlaml 7. +lIk: gndelik, hediyelik, kumluk, yklk 8. +sIz: bacaksz, ksz, bilgisiz

100

simden Fiil Yapm Ekleri 1. +A-: ada-, benze- (< beiz-e), kana-, tne-, oyna2. +I-: bay- zenginlemek, berki- salamlamak 3. +(I)k-: ack-, yelik- komak, gzk-, birik4. +lA-: arla-, avla-, bala-, kutlaFiilden sim Yapm Ekleri 1. -A: evre (< evir-e), te, gre 2. -(X)g: (Trkiye Trkesinde ekin sonundaki nsz dmtr) l, sr, ar, drt, kou, kuru, kat, dolu 3. -gA: blge, dalga, kavurga, gsterge, smrge, ksa (< ksga) 4. -(U)k: ak, artk, uyank, konuk 5. -(X)m: alm, retim, akm, doum, srm 6. -mA: anma, bakma, asma, buulama 7. -mAk: akmak, bulmak 8. -(X)n: akn, ekin, ttn, yn 9. -(X)n: korkun, sevin, utan, bilin 10. -(X): anlay, okuyu, direni, al 11. -(X)z: uz Fiilden Fiil Yapm Ekleri 1. -(X)k-: ayk-, kank-, grk-, krk-, tezik- acele acele komak 2. -(X)l-: almak, vurul-, durul-, yakl3. -(X)n-: bakn-, gezin-, sevin-, yrn4. -(X): bulu-, d-, eki5. -tUr-: atr-, bldr-, doldur-, tuttur6. -Ur-: doyur-, kar-, yatr-, dr-

Yararlanlan Kaynaklar
Erdal, M., A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston 2004. Gabain, A. von, Alttrkische Grammatik, Leipzig 1941 (Trkeye eviren: Mehmet Akaln, Eski Trkenin Grameri, TDK Yaynlar, Ankara 1988). Tekin, T., A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968. _______, Orhun Trkesi Grameri, Simurg Yaynlar, Ankara 2000.

101


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; sim ekim eklerini Saylar Zamirleri Zarflar Sontaklar Balalar Edatlar yap ve ileyi bakmndan tanyacak ve aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
okluk Ekleri yelik Ekleri Birliktelik Eki sim Durum Ekleri Asl Saylar Sra Saylar Topluluk Saylar Katlama Saylar Kii Zamirleri aret Zamirleri Zarf Sontak Bala Edat

indekiler
SM SAYI ZAMR ZARF SONTAKI BALA EDAT

102

 Orhun Trkesi Grameri-II

sim-Zamir-Zarf Sontak-Bala-Edat

SM

sim ekim Ekleri

okluk (Topluluk) Ekleri Orhun Trkesinde yaln durumda bir isim hem tekil hem oul anlamda kullanlr: klg er O Ek 6 nl adam ~ reki er T 25 nc askerler ol at anta lti KT D33 o at orada ld ~ at yete T 25 atlar yederek Bununla birlikte Orhun Trkesinde okluk (topluluk) ekleri de vardr: +lAr, +gUn, +An, +(X)t a. +lAr: Orhun Trkesinde kii ve akrabalk isimlerinde grlr. g+ler+im KT K9 (vey) annelerim kunuy+lar+m KT K9 prenseslerim, kadnlarm beg+ler KT G10 beyler, beyler snf b. +gUn: Topluluk isimleri yapar. iniy+gn+m KT G1 erkek kardelerim kelinm KT K9 gelinlerim < kelin+gn tay+gun+uuz+da KT GD tay (gibi oul)larnzdan c. +An: Moolca okluk eki +n ile karlatrlmaldr. er+en BK G1 adamlar ogl+an+m BK K1 oullarm < ogul+an d. +(X)t: Moolca okluk eki +d ile karlatrlmaldr. ogl+t+ KT D5 oullar ylpagu+t BK D31 alpler, yiitler < * ylpagu ~ alpagu Bu ek /n/ ile sonlanan isimler zerine ulandnda /n/ sesi der: tigit Tar. K2 prensler < Tigin tarkat KT G1 tarkanlar < Tarkan

103

yelik Ekleri
Tablo 6.1: yelik Ekleri

+(X)m 1. tekil apa+m atalarm beg+ler+im beylerim kunuy+um prensesim +(X) ~ +(X)g ogl+u olun 2. tekil il+i+in lkeni edg+g kazancn +(s)I yag+s dman ag+s ipekli kumalar, altun++n altnlarn, at++n adn oglt+ oullar kz++n koduz++n kzlarn, kadnlarn 2. oul 1. oul

+(X)mXz apa+mz atalarmz s+mz askerimiz el+imiz lkemiz

+(X)Xz ini+iz+ke kardeinize erkek

ka+z babanz, kunuy+uuz prensesiniz

3. tekil ve oul

Orhun Trkesinde eb ev szc zerine iyelik eklerini getiriniz.

Birliktelik (Balama) Eki Orhun Trkesinde ayn yap ve grevde iki szck +lI eki ile balanr. Bu ek, her iki isme ulanr, ancak durum ekleri ikinci isim zerine eklenir. toruk buka+l semiz buka+l T 5 zayf boalar ve semiz boalar beg+li bodun+l+g KT D6 beyleri ve boylar tn+li kn+li BK GD gece ve gndz

sim Durum Ekleri 1. Yaln Durum: Eksizdir, gvde ile bir ve ayndr. 2. Tamlayan Durumu (lgi, Genitif): +I / +nI Bu ek kalnlk-incelik uyumuna uysa da dzlk-yuvarlaklk uyumuna girmez. nszle biten kelimelere +I, nlyle biten kelimelere +nI biiminde gelir. Bu zellii bakmndan Ouzca ile paralellik gstermektedir. nk dier Trk lehelerinde nszle biten kelimelere de +nI olarak eklenmektedir. bayrku+n ak adgrg KT D36 Bayrkularn ak aygrn

104

bodun+ ilin trsin KT D1 halkn devletini ve yasalarn kl tigin+i altunn kmin KT GB Kl Tiginin altnn gmn 3. Belirtme Durumu (Ykleme, Akuzatif): +(X)g, +(I)n, +nI a. +(X)g: Yaln hldeki isimler zerine gelir. kagan at+g bunta birtimiz BK D17 kaan adn burada verdik at+g ka bayu ertimiz T 27 atlar aalara balyorduk ol ylk+g alp igittim BK D38 o at srlerini alp besledim elig yl i+ig k+g birmi KTD8 elli yl hizmet etmi b. +(I)n: yelik ekli gvdeler zerine ulanr. 1. tekil kii iyelik ekinden sonra: sab+m+n edgti eid KT G2 szm iyice iit seb-dk+m+in yiyr men IB 4 sevdiimi yiyorum 2. tekil kii iyelik ekinden sonra: trk bodun il+i+in tr+g+in kem artat uda erti BK D19 Trk halk (senin) devletini ve yasalarn kim bozabilir idi il tut-sk++n bunta urtum KT G10 (senin) devlet tutacan buraya kazdm

Aklama: tr+g+in rneinde ~ g nbetlemesi ile +g ikinci teklik kii iyelik ekidir. Bk. Tablo 6.1 3. tekil kii iyelik ekinden sonra: kan++n ltrdmz T 28 kaanlarn ldrdk ogl++n yutuz++n ylk+s+n barm++n anta altm BK D24 ocuklarn, kadnlarn, at srlerini (ve) mallarn orada aldm c. +n: ok seyrek kullanlan bir ektir. Yaln durumdaki isimlere ulanan bu ek ile belirli nesne durumu yaplr. tabgagaru ku+n sen+g dm T 9 ine General Kuyu gndermi 4. Ynelme Durumu (Verme-bulunma, Datif): +kA, +A, +A a. +kA: Ynelme durumu ounlukla bu ek ile yaplr: krkzg u+ka basdmz T 27 Krgzlar uykuda bastk tabga bodun+ka KT D7 in halkna temir kapg+ka tegi sledim KT G4 Demir Kapya kadar asker sevk ettim b. +A: nc kii iyelik ekinden sonra gelen ektir: sig sab++a ymak ag+s+a arturup KT G6 tatl szlerine (ve) yumuak ipekli kumalarna aldanp

105

yaz++a oguzgaru s takdmz KT K8 (o yln) ilkbaharnda Ouzlara doru ordu sevk ettik bik+i+e tegi kdmaz ermi KT G6 hsm akrabasna kadar kymaz imi c. +A: Teklik 1. ve 2. kii iyelik eklerinden sonra geldii rnekler vardr. Fakat sz konusu iyelik eki alm isimlerden sonra ayn ek +kA eklinde de gelebilmektedir. 1. Teklik 1. kii iyelik ekinden sonra: sekiz yegirmi ya+m+a BK D24 onsekiz yama trk+m+e bodun+um+a BK G10 Trklerime (ve) halkma trt yegirmi yam+ka BK D15 on drt yama 2. Teklik 2. kii iyelik ekinden sonra: igidmi kagan++a KT D23 (seni) beslemi kaanna eb+i+e kirtei sen BK K14 evine gireceksin 5. Bulunma-kma Durumu (Kalma-Ayrlma, Lokatif-Ablatif): +dA (r, l, n harflerinden sonra +tA) kz+de ya kelser tda kl+te sgt kelser yanturu KT K11 gzden ya kelirse engel olarak, gnlden feryat kelirse geri evirerek ekin s eb+de erti BK D32 ikinci ordu yurtta idi tabga kagan+ta bedizi kelrtm KT G11 in hakanndan ressam getirttim trk sir bodun yer+i+n+te T 3 Trk Sir halknn lkesinde il+te bu yok KT G3 ilde sknt yok 6. Eitlik Durumu (Ekvatif): +A ssi boluda ot+a bor+a kelti KT D37 ordusu Boluda ate gibi kasrga gibi geldi kl++e uduz T 15 (orduyu) gnlnce sevk et yz+e erin ilger tezip BK D37 yz kadar adamla douya doru kap 7. Yn Gsterme (Direktif): +gArU, +ArU, +ArU, +rA a. +gArU: Yaln durumdaki isim gvdelerine ulanr: oguz+garu s takdmz KT K8 Ouzlara doru sefere ktk ben eb+ger teyin T 30 ben karargha ineyim ol yer+ger barsar KT G8 o yere giderse b. +ArU (< +n + +garu): nc kii iyelik ekinden sonra kullanlmtr: birger kn ortu+s+aru BK K2 gneyde gn ortasna yer+i+er sub++aru kont BK D40 kendi topraklarna (ve) sularna kondu

106

c. +ArU: Tekil birinci kii iyelik ekinden sonra kullanlmtr: basml yagdp eb+im+er bard M 4 Basmllar dman hle gelerek yurduma doru gittiler. d. +rA: Yaln durumdaki isim gvdelerine ulanr: ta+ra yoryur tiyin k eidip KT D11 darya gidiyor diye haber alp tardu ad+ra ud yadmz T 41 Tardu ada doru kovalayarak bozguna urattk 8. Ara Durumu (Instrumental): +(X)n ok+un urd KT D36 okla vurdu usn sg+n admz T 28 uykularn mzrakla atk elig+in tutd KT D38 elle tuttu alnz.

Orhun Trkesinde isim durum eklerini hatrlamaya Hatrladnz ekleri ta d; ta szcne ekleyiniz. Saylar

1. Asl Saylar a. sekiz on 80 Kli or 3, tokuz on 90 Irk Bitig 29, bi yz 500 BK G11, yeti yz 700 T 4, eki b 2000 T 16, yeti bi 7000 BK G1, bir tmen 10000 KT K1, tmen 30000 BK G8, sekiz tmen 80000 BK D26, on tmen 100000 T 36 b. BK G1de ayrca yle bir kullanm da vardr: bir tmen artuk yeti bi 17000 c. bir yegirmi 11 Mayan or G8, eki yegirmi 12 KT D28, yegirmi 13 KT D28, trt yegirmi 14 BK D15, bi yigirmi 15 M D6, alt yegirmi 16 KT D31, yeti yegirmi 17 T 49, sekiz yegirmi 18 KT D32, tokuz yegirmi 19 BK G9, bir otuz 21 KT D32, eki otuz 22 BK D25, otuz 23 T 19, bi otuz 25 KT D18, alt otuz 26 BK D26, yiti otuz 27 KT K1, bir krk 31 KT K2 vb. Aklama: Yukarda sralanan iki haneli saylar u kalba gre ifade edilirdi: {Say Sz + Onluk Hane}. rnein, 28 saysn sylemek iin nce say sz yerine 8i koyarz. Sonra da say ifadesi 20yi at iin 3. onluk haneye geilmi olduunu anlarz ve kalptaki onluk hane yerine 30u koyarz. Bylece, T. T. yirmi sekiz = Orh. T. sekiz otuz denkliini kolayca bulabiliriz. d. Orhun yaztlarnda 30dan sonraki saylar artuk fazlas, art szc getirilerek de yaplmtr: otuz artuk bir 31 BK G9 (Bu say KT K2de bir krk olarak gemektedir) otuz artuk sekiz 38 BK G2 krk artuk yeti 47 KT D 15

107

2. Sra Saylar Orhun Trkesinde sra saylar u ekillerde geer: a. birinci, ilk nce iin ilki, e ilk ~ e ilki szckleri kullanlmtr. bir tmen artuk yeti bi s ilki kn lrtm BK G1 on yedi bin askeri birinci gn ldrdm ilki s takm erti BK D32 ilk kez ordu dar km (sefere km) idi e ilk togu balkda sdmz KT K4 ilk nce Togu Balkta savatk e ilki togu balkda sdm BK D30 ilk nce Togu Balkta savatm e ilki tadk or boz atg binip KT D32 ilk nce Tadk orun boz atna binip b. +n, +nti: Bu ekler, iki says zerine gelerek ikinci anlamnda sra say ad yapmlardr. eki+n s ebde erti BK D32 ikinci ordu yurtta idi eki+nti kn rte kzp kelti T 39 ikinci gn ate gibi kzp (zerimize) geldi yadag ssin eki+nti kn kop lrtm BK G1 yaya (piyade) askerini ikinci gn hep ldrdm c. +n: Orhun Trkesinde birinci ve ikinci dndaki sra saylar bu ekle yaplmtr. n boluda oguz birle sdmz KT K6 nc (olarak) Boluda Ouz ile savatk trtn ezgenti kadzda sdm BK D31 drdnc (olarak) Ezgenti Kadzda savatm lagzn yl bi+in ay yiti otuzka yog ertrdm BK G10 domuz yl beinci aynn yirmi yedinci gnnde cenaze treni yaptrdm ko ylka yeti+n ay klg alp kaganmda adrlu bardz Ongin 12 koyun ylnn yedinci ay gl (ve) cesur hakanmdan ayrlp gittiniz t yl onun ay alt otuzka ua bard KT KD kpek ylnn onuncu aynn yirmi altsnda uup gitti (vefat etti) bir yegirmin ay yegirmike Mayan or G11 on birinci ayn yirmisine 3. Topluluk Saylar bodun ilig ikeg (< iki+eg) boltuknta KT K3 halk ve hkmdar iki para olduunda egn (< +egn) kabp slelim T 21 (biz) mz birleip ordu sevk edelim tabga oguz kta bueg (< bu +eg) kabsar kalta biz T 12 (eer) inliler, Ouzlar (ve) Ktaylar, bu birleirlerse biz (aresiz) kalrz Orhun Trkesinde topluluk saylar +AgU(n) eki ile yaplr.

108

4.

Katlama Saylar bir ylka trt yol sdm BK D30 bir ylda drt kez savatm bir ylka bi yol sdmz KT K4 bir ylda be kez savatk krk artuk yeti yol slemi KT D15 krk yedi kez ordu sevk etmi

a. Asl say + yol (< yol yol, sefer + 3. kii iyelik eki):

b. Asl say + kata (< kat- katmak, ilave etmek + -a zarf-fiil eki): kata tegzinti Uybat II 4 kez doland ikinti kata Toyok IV 2-3 ikinci kez c. Asl saylar da tek balarna katlama says olarak kullanlrlar. ilteri kagan bilgesin n alpin n tabgaka yeti yegirmi sdi ktaka yeti sdi, oguzka be sdi T 48-49 lteri Hakan akll olduu iin, cesur olduu iin inlilerle on yedi (kez), Ktaylarla yedi (kez), Oguzlarla (da) be (kez) savat

11 saysn Orhun Trkesine gre ifade ediniz.

ZAMR

Tablo 6. 2: Tablo 6. 2 Kii Zamirleri

1. Kii Zamirleri
1. tekil ben T 30 ~ men BK G 9 beni T 21, meni KT G11, BK D29 bini T 10 baa T 31, maa KT D30, BK D36 2. tekil sen 1. oul biz BK D32, T 16 bizi KT D39 2. oul siz

Tamlayan Durumu Nesne Durumu Ynelme Durumu Bulunmakma Durumu Yn Gsterme Durumu

sini T 10 saa T 32

bizni T 20 bizie KT D19, 40; BK D16 bizinte T 40

sizde Tar. G5

baaru T 3

Yukardaki tabloda en dikkat ekici zellik 1. tekil kii zamirindedir. b- ile balayan szcklerde genizsi bir ses olan /n/ ve // var ise sz bandaki b> m- olur: ben ~ men gibi. T yazt bu szcn asl eklini korurken BK ve KT yaztlarnda men ekli kullanlmtr. Tta ben zamiri zerine nesne durumu ile ynelme durumu ekleri geldiinde de b-li yap tercih edilmitir: bini, baa. Fakat b- ile balayan baka szcklerde b- > m- deiiklii bakmndan sadece T yaztnn bu eskicil zellii koruduu sylenemez. sknt anlamndaki szck, KT G3te bu eklinde, ayn szcn ek alm ekilleri BK K14te busz dertsiz, T 26 da buad- bunalmak olarak

109

gemektedir. Bu szckler, Kktrk harfleriyle yazlm Irk Bitigde ise mli olarak yer almaktadr. Yine binmek, bin (1000) ve ebedi anlamlarndaki szckler byk yaztta da Trkiye Trkesinde olduu gibi blidir: bin- KT D33; bintr- T 25; bi BK G1, T 14; beg KT G8, BK K6. Bu kelimeler baka Trk lehelerinde m-lidir (mi, min-, vs.). Ayrca 1. oul ahs zamiri zerine gelen ynelme ve kma durumu eklerinden nceki genileme dikkat ekicidir: bizie, bizinte. Bu rneklerde olduu gibi ek ylmas olay, daha ok Eski Uygur Trkesi eserlerinde ve Karahanl Trkesi ile yazlm eserlerde grlr.

2. aret Zamirleri
Tablo 6. 3: aret Zamirleri

bu (i. z.) T 61 / (i. s.) T 32

ol (i. z.) KT D2 / (i. s.) KT D32, KT G8 / (y. b.) T 34

*a(n)+

Tamlayan Durumu Nesne Durumu Ynelme Durumu Bulunmakma Durumu Yn Gsterme Durumu Eitlik Durumu Ara Durumu bunta KT D20 bun KT G10, BK K15 an KT G13, T 31 aar KT G11, BK K8 anta KT G7, T 21, BK D31 aaru T 20

ann T2

Orhun Trkesinde iki iaret zamiri vardr: bu, ol. Bunlar, cmle iinde yer allarna gre iaret zamiri, iaret sfat ve yklem balayc olurlar. rnein; Trkiye Trkesinde bu zamiri, En sevdiim iek bu cmlesinde zamir, Bu iei ok severim cmlesinde ise sfat olarak kullanlmtr. Bugn kullanmda olan o iaret zamiri, Orhun ve Uygur Trkelerinde ol eklinde geer. olun; ek eylemin yaln durumunda bugn iin bize yabanc gelen bir kullanm daha vardr. Aadaki rnek ifadeler dikkatle incelenecek olursa olun; ek eylemin geni zaman ekiminde 3. tekil kii eki ileyiinde olduu grlecektir: ag yablak ol kt felakettir IB 5 bilge tonyukuk ag ol bilge tonyukuk aksi mizaldr T 3 yeme tarkn ol yine daralmtr (huzursuzdur) T 22

Tablo 6.3.te grld gibi ol iaret zamirinin ynelme durumundaki ekimi aar, yn gsterme durumundaki ekimi ise aaru biimindedir. Buradan yola karak, aar eklinin sonundaki /r/nin, direktif eklerinin sonunda bulunan +ra ve +runun bir varyant olduunu varsaymak ihtimal dnda tutulmamaldr.

110

ZARF

Yer Zarflar
Orhun Trkesinde +A, +DXn, +gArU, +rA, +rU, +DA eklerini alm szckler yer zarf olarak kullanlr. a. +A eki ile tretilmi yer zarflar: ze yukarda, stte, bir(i)ye gneyde, yr()ya kuzeyde, kur()ya geride, batda. ze kk teri asra yagz yer klndukta yukarda mavi gk, aada kara toprak yaratldnda KT D1 birye tabga bodun yag ermi gneyde in halk dman imi BK D12 yrya baz kagan tokuz oguz bodun yag ermi kuzeyde (bize) baml Hakan, Dokuz Ouz halk dman imi KT D14 kurya kn batskdak sogud berik er bukarak ulu bodunta geride gn batsndaki Sodlar, ranllar (ve) Buhara ehri halkndan KT K12 b. +DIn eki ile tretilmi yer zarflar: dn douya, kurdn batda, batdan, birdin gneyde, gneyden. dn kagangaru s yorlm (biz) douya, Hakana doru orduyla yryelim T 29 kurdn sogud rti batda Sodlar ayakland KT B1 tabga birdin yen teg kta dn yen teg ben yrdnta yan tegeyin inliler gney tarafndan saldrn, Ktayllar dou tarafndan saldrn, ben (de) kuzey tarafndan saldraym. T 11 c.+gArU yn gsterme eki ile tretilmi yer zarflar: ilger ileri, ne doru, douya doru, kurgaru geriye doru, batya doru, birger gneye doru, gneyde, yrgaru kuzeye doru, kuzeyde, yok(k)aru yukar doru, yg(g)er yukar doru. ilger antu yazka tegi sledim douda antung ovasna kadar sefer ettim. KT G3 kurgaru temir kapgka tegi sledim batda Demir Kapya kadar sefer ettim BK K3 birger kn ortusaru gneyde gn ortasna doru KT G2 yrgaru tn ortusaru kuzeyde gece ortasna doru BK K2 yok(k)aru at yete yadagn ga tutunu agturtum yukar doru atlar yedekleyerek, yayan ve aalara tutuna tutuna adrdm T 25 teri tpsinte tutup yg(g)er ktrmi erin gn tepesinden tutup yukar doru kaldrm, phesiz KT D11 d. +rA eki ile tretilmi yer zarflar: asra aada, altta, ire ierde, iinde, tara dar, darda, re n tarafta, ileride, douda, kisre geride, batda. ze teri basmasar asra yir telinmeser yukarda gk kmedike, aada yer delinmedike KT D22 ire asz tara tonsuz ieride a (yiyecei) olmayan, darda elbisesi bulunmayan KT D26

111

tara yoryur teyin k eidip darya yryor (ba kaldryor) diye haber iitip KT D11 re kn tugskda douda gn doacak tarafta KT D4 kisre kn batska tegi geride gn batsna kadar (Ongin 2) e. +r eki ile tretilmi yer zarflar: kir geri, geriye doru, batya doru, ber beri, bu yana. kir bargma bard geri giden gitti (Ongin 11) anta berki aok balg sogdak bodun ondan berideki Aok bakanlndaki Sod halk T 46 f. +da eki ile tretilmi yer zarflar: bunta burada, bu yerde, anta orada, o yerde. ol sg anta yok kdmz o orduyu orada yok ettik KT D32 kagan at bunta biz birtimiz hakan adn burada biz verdik KT D20

Zaman Zarflar
Orhun Trkesinde kn gn, tn gece, kntz gndz, amt imdi ve ara durumu ekini alm kn, yazn ilkbaharda, yayn yazn, kzn gzn gibi szckler zaman zarf olarak kullanlr. tn udskm kelmedi kntz olurskm kelmedi gece uyuyacam gelmedi, gndz oturacam gelmedi T 12 kn kta tapa sledim kn Htaya doru sefer ettim BK G2 yazn tatab tapa sledim ilkbaharda Tatablara doru sefer ettim BK G2 yalaba edg sab tgi kelmez tiyin yayn sledim elisi, iyi haberi, ricas gelmiyor diye yazn sefer ettim BK D39 ol yl kzn ilger yordm o yl gzn douya doru yrdm Moyn or 8 illig bodun ertim ilim amt kan devleti olan halk idim, devletim imdi nerede? KT D9

Tarz Zarflar
Orhun Trkesinde +A eitlik durumu ekini alm ana yle, ylece, +DI ekini alm edgti iyice, katgd iyice, skca, yegdi daha iyi ve +(X)n ara durum ekini alm yadagn yayan, yaya olarak gibi szckler tarz zarf olarak kullanlmtr. ana yagutr ermi ylece yaklatrrm KT G5 edgti eid katgd tla iyice iit, skca dinle KT G2 ilig trg yegdi kazgantm devleti ve treyi daha iyi kazandm BK D36 bodun l yit yadagn yalan yana kelti halk le yite yayan plak yine geldi KT D28

112

Miktar Zarflar
Orhun Trkesinde miktar zarf olarak u szckler kullanlr: ana o kadar, onca, kop hep, tmyle, buna bu kadar, bunca, sansz saysz, k ok, antag o kadar, ne hi, idi hi, kalsz eksiksiz, pek ok, kergeksiz gereinden ok, nene nice, ne ok. ana kazganm ana etmi ilimiz trmiz erti onca zengin ve onca gelimi devletimiz ve trelerimiz vard KT D22 buna kazganp bu kadar kazanp BK G10 trt bulu kop yag ermi drt taraf hep dman imi KT D2 on ok ssi bodun kalsz takm On Ok ordusu (ve) halk geride hi kimse kalmamasya sefere km T 30 altun km kergeksiz kelrti altn (ve) gm, gereinden ok getirdi BK G11 trt buludak bodunug nene itmi nene yaratm drt taraftaki halk ne ok dzenlemi, ne ok rgtlemiler BK K9 begler kopn yanalm tedi beyler hep birlikte dnelim, dediler T 36

SONTAKI
sim, isim soylu szler ve sfat-fiilerden sonra gelerek bal olduu bu trden szler ile cmlenin teki eleri arasnda zaman, mekn, yn, tarz, benzerlik, bakalk vb. gibi bakmlardan eitli ilgiler kuran szcklere sontak denir. Dilbilgisi kitaplarnda sontak yerine son ekim edat veya ilge terimi de kullanlr. Orhun Trkesinde ara arasnda, birle ile, ile birlikte, sayu her, (<sa- saymak), kisre sonra, kud aa, (bir rman aa mecras) boyunca, teg gibi, tr sonra (<t- gemek), tapa -a doru, ynnde (<tap- bulmak, arayp bulmak), n iin, ze zerine, zerinde, tegi kadar, adn baka (<*ad- ayrmak), i ayr, baka (<*- farkl olmak) gibi sontaklar kullanlr. Bu sontaklar yaln durum, ynelme durumu, bulunma-kma durumu gibi eitli durum ekleriyle kullanlr.

Yaln Durumla Kullanlan Sontaklar

(ara, birle, kud, sayu, tapa, teg, n, ze) ara: ze kk teri asra yagz yer klndukta ekin ara kii ogl klnm yukarda mavi gk aada yagz yer yaratldnda ikisinin arasnda insanolu yaratlm KT D1 bu trk bodun ara yarklg yagg yeltrmedim bu Trk halk iinde zrhl dmanlarn aknna hi imkan vermedim T 54 birle: inim kl tegin birle szledimiz erkek kardeim Prens Kl ile konutuk BK D6 eim kagan birle ilger yal gz antu yazka tegi sledimiz amcam kaan ile birlikte douda Sar rmaa ve antung ovasna kadar sefer ettik KT D17

113

Aklama: Bu sontak, ayn zamanda 3. kii iyelik eki alm adlarn nesne durumu (belirtme durumu eki) ile kullanlr: kagan++n birle soa yda sdm kaanlar ile Songa danda savatm BK D27 kud: ol sub kud bardmz o rmak boyunca aa gittik T 27 sayu: yir sayu bardg her yere gittin KT G9 yir sayu barm bodun her yere gitmi halk BK D22 tapa: eki otuz yama tabga tapa sledim yirmi iki yamda ine doru sefer ettim BK D25-26 yaza oguz tapa sledim (o yln) ilkbaharnda Ouzlara doru sefer ettim BK D31-32 teg: krr kzm krmez teg bilir biligim bilmez teg bolt gren gzlerim grmez gibi, eren aklm ermez gibi oldu KT K10 z ii tan tutm teg biz kendi ii dn tutmu gibiyiz T 13

Aklama: Bu sontak, zamirler ve 3. kii iyelik ekli isimlerin nesne durumu ekinden sonra da gelir: anta kisre inisi ei+si+n teg klnmaduk erin andan sonra erkek kardeleri aabeyleri gibi yaratlmam phesiz KT D4; antag klg kagan ermi onca nl hkmdar imi KT D4 n: trk bodun n tn udmadm kntz olurmadm Trk halk iin geceleri uyumadm, gndzleri oturmadm KT D27 ze teri asra yagz yer yarlkaduk n yukarda gk aada kara toprak buyurduu iin BK K10

Aklama: Bu sontak, kii zamirleri ile iyelik gvdelerinin nesne durumunu ynetir: a+n n ilig ana tutm erin onun iin devleti ylece ellerinde tutmular phesiz KT D3 antag++()n n (sen) yle olduun iin KT G8-9 teri yir bulgak++n n gk (ve) yer kart iin BK D29 ze: at ze bintre karg skdm at zerine bindirerek karlar sktm T 25 tardu bodun ze ad ertim Tardu halk zerine ad idim BK D15 Aklama: Bu sontak, bulunma-kma durumu ekiyle de kullanlr.

114

kii ogl++n+ta ze em apam bumn kagan itemi kagan insanolunun stne atalarm dedelerim Bumn Kaan, temi Kaan KT D1 ol tr+de ze eim kagan olurt o treye gre amcam hkmdar olarak tahta oturdu KT D 16

Ynelme Durumuyla Kullanlan Sontaklar

(tegi) tegi: ilger antu yaz+ka tegi sledim douda antung ovasna kadar sefer ettim KT G3 buna yir+ke tegi yortdm bunca yere kadar (orduyu) yrttm KT G4

Bulunma-kma Durumuyla Kullanlan Sontaklar

(kisre, ze, tr) kisre: yagru kontuk+da kisre ag bilig anta yr ermi yaklap yerletikten sonra ktlkleri o zaman dnrm KT G5 an+ta kisre teri bilig bertk n ondan sonra, Tanr akl verdii iin T 6 ze: ire asz tara tonsuz yabz yablak bodun+ta ze olurtum karn a, srt plak, yoksul ve sefil bir halk zerine hkmdar oldum KT D 26

tr: an+ta tr kaganma tntm ondan sonra hakanma ricada bulundum T 12

BALA
Orhun Trkesinde bala olarak azu veya, yoksa, yahut, tak ve, dahi, ulayu ve, yeme ve, dahi, da, yan cmle balac olarak tiyin diye, iin ve tip diye szleri kullanlr. azu: ga bodunug bay kltm az bodunug k kltm azu bu sabmda igid bar gu yoksul halk zengin kldm, az halk oalttm. Yoksa bu szmde yalan var m! KT G10 tak: yaguk el erser, ana tak erig yirde irser, ana erig yerte beg ta toktdm yakn memleket olduundan, ve de eriilir yer olduundan, byle eriilir yerde ebedi ta yazdrdm KT G13 ulayu: ataman tarkan tonyukuk buyla baga tarkan ulayu buyruk Ataman Tarkan Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar BK G14 yeme: kagan lti, buyruk begleri yeme kumandanlar, beyleri de ld BK D16 lti Hakanlar ld,

begleri yeme bodun yeme tz ermi beyleri de halk da uyum iinde imi KT D3

115

Yan Cmle Balalar

(tiyin, tip) tiyin: ark dmaz tiyin sledim kervan gndermiyor diye sefer ettim BK D25 bodunug igideyin tiyin ulug s eki yegirmi sledim halk doyuraym diye byk ordularla on iki kez sefer ettim KT D28 tip: an aytayn tip sledim onu soraym diye sefer ettim BK D41

EDAT
Pekitirme Edat
(ok/k ) Orhun Trkesinde pekitirme edat ok/k ile yaplr. ok/k edat ile bir zamir, bir zarf ya da bir eylem pekitirilir. bilgesi ab ben k ertim onun danman ve kumandan bizzat ben idim T 7 zm k kagan kdm (onu) ben kendim kaan yaptm T 6 birye tabgag re ktag yrya oguzug k k lrti gneyde inlileri, douda Ktaylar, kuzeyde Ouzlar pek ok ldrd T 7 otuz yamda esizim e, kittim k otuz yamda, ne yazk, gittim (ite)! aa-Hl III 1-2 nl ile biten bir szce ulandnda ok/k edatnn bandaki nl der. bini oguzug lrtei-k tir men Beni, Ouzu mutlak ldrecektir diyorum T 10-11 Yukarda grlen pekitirmeli yaplar zerine bir daha ok/k edat gelebilir. yaduk yolta yeme lti-k k bozguna urayp dalanlar yollarda yine lp kaldlar T16

Olaslk Edat
(erin) Trkeye herhalde, muhakkak, phesiz ki olarak evrilen ve kuvvetli bir olaslk bildiren edattr. ounlukla -mI ekli gemi zamanla kullanlr. anta kisre inisi kagan bolm erin oglt kagan bolm erin ondan sonra erkek kardeleri kaan olmular phesiz, olanlar kaan olmular phesiz KT D4-5 ze teri duk yer sub eim kaan kut taplamad erin yukarda Tanr, (aada) kutsal yer-su (ruhlar) (ve) amcam hakann ruhu beenmedi phesiz BK D35 kam ilteri kagang gm ilbilge katunug teri tpsinte tutup yg(g)er ktrdi erin babam lteri Kaan annem lbilge Hatunu gkyznn tepesinde tutup yukar kaldrdlar phesiz BK D10 anta kisre inisi eisin teg klnmaduk erin ogl kan teg klnmaduk erin ondan sonra erkek kardeleri aabeyleri gibi yaratlmamlar phesiz, oullar babalar gibi yaratlmamlar phesiz KT D5 barduk yirde edgg ol erin Gittiin yerde kazancn o phesiz KT D24

116

zet
Orhun Trkesinde isim ekim eklerini yap ve ileyi bakmndan tanmak ve aklamak sim ekim Ekleri okluk (Topluluk) Ekleri: +lAr, +gUn, +An, +(X)t yelik Ekleri: 1. tekil: +(X)m; 1. oul: +(X)mXz 2. tekil: +(X) ~ +(X)g; 2. oul: +(X)Xz 3. tekil - oul: +(s)I Birliktelik (Balama) Eki: +lI . +lI sim Durum Ekleri: 1. Yaln Durum: Eksizdir, gvde ile bir ve ayndr. 2. Tamlayan Durumu (lgi, Genetif): +I / +nI 3. Belirtme durumu (Ykleme, Akuzatif): +(X)g, +(I)n, +nI 4. Ynelme durumu (Verme-bulunma, datif): +kA, +A, +A 5. Bulunma-kma Durumu (Kalma-Ayrlma, Lokatif-Ablatif): +dA (/r, l, n/ harflerinden sonra +tA) 6. Eitlik Durumu (Ekvatif): +A 7. Yn Gsterme (Direktif): +gArU, +ArU, +ArU, +rA 8. Ara Durumu (Instrumental): +(X)n Saylar 1. Asl Saylar: a. sekiz on 80 gibi. b. yegirmi 13 gibi. c. 30dan sonraki saylar artuk fazlas, art szc getirilerek de yaplmtr: otuz artuk bir 31 gibi. 2. Sra Saylar: a. birinci iin ilki ve e ilk ~ e ilki szckleri kullanlmtr. b. +n, +nti: Bu ekler, iki says zerine gelerek ikinci anlamnda sra say ad yapmlardr. c. +n: Orhun Trkesinde birinci ve ikinci isimleri dndaki sra saylar bu eki almtr. 3. Topluluk Saylar: Orhun Trkesinde topluluk saylar +AgU(n) eki ile yaplr. 4. Katlama Saylar: a. Asl say + yol (< yol yol, sefer + 3. kii iyelik eki): b. Asl say + kata (< kat- katmak, ilave etmek + -a zarf-fiil eki):

117

Orhun Trkesinde zamirleri yap ve ileyi bakmndan tanmak ve aklamak Zamirler 1. Kii Zamirleri: 1. tekil: ben/men; 2. tekil: sen ; 1. oul: biz; 2. oul: siz 2. aret Zamirleri: bu, ol, *a(n)+ Orhun Trkesinde zarflar yap ve ileyi bakmndan tanmak ve aklamak Yer Zarflar: +A, +DXn, +gArU, +rA, +rU, +DA eklerini alm szckler yer zarf olarak kullanlr. Zaman Zarflar: Orhun Trkesinde kn gn, tn gece, kntz gndz, amt imdi ve ara durumu ekini alm kn, yazn ilkbaharda, yayn yazn, kzn gzn gibi szckler zaman zarf olarak kullanlr. Tarz Zarflar: Orhun Trkesinde +A eitlik durumu ekini alm ana yle, ylece, +DI ekini alm edgti iyice, katgd iyice, skca, yegdi daha iyi ve +(X)n ara durum ekini alm yadagn yayan, yaya olarak gibi szckler tarz zarf olarak kullanlmtr. Miktar Zarflar: Orhun Trkesinde miktar zarf olarak u szckler kullanlr: ana o kadar, onca, kop hep, tmyle, buna bu kadar, bunca, sansz saysz, k ok, antag o kadar, ne hi, idi hi, kalsz eksiksiz, pek ok, kergeksiz gereinden ok, nene nice, ne ok. Orhun Trkesinde sontaklar yap ve ileyi bakmndan tanmak ve aklamak sim, isim soylu szler ve sfat-fiillerden sonra gelerek bal olduu bu trden szler ile cmlenin teki eleri arasnda eitli bakmlardan anlam ilgileri kuran szcklere sontak denir. Sontaklar Orhun Trkesinde yaln durum, ynelme durumu, bulunma-kma durumu gibi eitli durum ekleriyle kullanlr. Yaln Durumla Kullanlan Sontaklar: ara, birle, kud, sayu, tapa, teg, n, ze Ynelme Durumuyla Kullanlan Sontaklar: tegi Bulunma-kma Durumuyla Kullanlan Sontaklar: kisre, ze, tr

118

Orhun Trkesinde balalar yap ve ileyi bakmndan tanmak ve aklamak Orhun Trkesinde bala olarak: azu veya, yoksa, yahut, tak ve, dahi, ulayu ve, yeme ve, dahi, da Yan cmle balac olarak: tiyin diye, iin ve tip diye szleri kullanlr. Orhun Trkesinde edatlar yap ve iletim bakmndan tanmak ve aklamak Pekitirme Edat: ok/k Orhun Trkesinde pekitirme edat ok/k ile yaplr. ok/k edat ile bir zamir, bir zarf ya da bir eylem pekitirilir. Olaslk Edat: erin Trkeye herhalde, muhakkak, phesiz ki olarak evrilen ve kuvvetli bir olaslk bildiren edattr. Genelde -mI ekli gemi zamanla kullanlr.

119

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki szcklerden hangisi Kktrke okluk eki almamtr? a. ylpaut b. eren c. taygun d. gler e. ylk 2. begli bodunl ifadesinde +l +l ekinin ilevi aadakilerden hangisidir? a. simden sfat yapma b. Fiilden isim yapma c. simden fiil yapma d. Ayn yap ve grevde iki szc balama e. Ayn yapda iki fiilin art arda kullanmn salama 3. Aadaki ifadelerin hangisinde belirtme durumu eki kullanlmamtr? a. sig saba ymak agsa b. sabmn edgti eid c. tabgagaru kun segg dm d. ol ylkg alp igittim e. kann ltrdmz 4. Aadaki ifadelerin hangisinde ynelme durumu eki kullanlmamtr? a. atg ka bayur ertimiz b. temir kapgka tegi sledim c. yaza oguzgaru s takdmz d. sekiz yegirmi yama tegi e. azka trk bodun yoryur ermi 5. Kktrkede 1. tekil kii zamirinin bazen ben bazen men eklinde sz banda /b/ ve /m/li geliinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. Kktrkede /b/ ile balayan tek heceli kelimelerde /b/ > /m/ nbetlemesinin olmas b. Kktrkede sz iindeki genizsil nszlerin etkisiyle sz bandaki /b/ nsznn bazen genizsileerek /m/ye dnmesi c. Kktrkede sz iindeki sert nszlerin bulunmas, sz bandaki /b/nin /m/ olmasna neden olmas d. ben szndeki /e/nin etkisiyle /b/, /m/ olmutur. e. Kktrkenin kelime banda m- nszn ok kullanyor olmas 6. Kktrkede aadaki saylarn hangisi alt yegirmi eklinde ifade edilir? a. 16 b. 26 c. 36 d. 120 e. 620

120

7. Aadaki ifadelerin hangisinde katlama says kullanlmamtr? a. bir ylka bi yol sdmz b. kata tegzinti c. tabgaka yeti yegirmi sdi d. egn kabp slelim e. oguzka be sdi 8. Aadakilerden hangisinde iaret zamirinin ynelme durumuyla ekimi vardr? a. aar b. anta c. aaru d. an e. an 9. buna yirke yorttm Bunca yere ... ordularm yrttm. cmlesinde bo braklan yere aadaki sontaklardan hangisi getirilmelidir? a. ze b. kisre c. teg d. tapa e. tegi 10. Aadaki cmlelerin hangisinde pekitirme edat kullanlmtr? a. atg ka bayur ertimiz b. sekiz yegirmi yama tegi c. barduk yirde edgg ol erin d. bini oguzug lrteik tir men e. begleri yeme lti

121

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. d 3. a 4. e 5. b 6. a 7. d 8. a 9. e Yantnz doru deilse, sim balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, sim balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, sim balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, sim balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Zamir balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Saylar balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Saylar balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Zamir balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Sontak balkl konuyu yeniden okuyunuz.

10. d Yantnz doru deilse, Edat balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1. tekil kii: eb+im 2. tekil kii: eb+i 3. tekil ve oul kii: eb+i / eb+leri Sra Sizde 2 1. Yaln Durum: Eksizdir, gvde ile bir ve ayndr. ta 2. Tamlayan Durumu (lgi, Genitif): +I / +nI Bu ek kalnlk-incelik uyumuna uysa da dzlk-yuvarlaklk uyumuna girmez. ta+ 3. Belirtme durumu (Ykleme, Akuzatif): +(X)g, +(I)n, +nI Dorudan isimler zerine +(X)g gelirdi. ta+g yelik ekli gvdeler zerine +(I)n ulanrd. 1. tekil kii iyelik ekinden sonra: ta+m+n 2. tekil kii iyelik ekinden sonra: ta++n ~ g nbetlemesi ile ikinci teklik kii iyelik eki +g olarak gelebilirdi. ta+g+n 3. tekil kii iyelik ekinden sonra: ta++n ok seyrek kullanlsa da isimlere dorudan ulanan bir ek +n vard. ta+n 4. Ynelme durumu (Verme-Bulunma, Datif): +kA, +A, +A Ynelme durumu ounlukla +kA ile yaplrd. 1. oul kii: eb+imiz 2. oul kii: eb+iiz

(Ekteki // yerine /g/de gelebilir: ebig ve ebigiz eklinde.)

122

ta+ka nc kii iyelik ekinden sonra +A gelirdi: ta++a Tekil 1. ve 2. kii iyelik eklerinden sonra +A olarak geldii rnekler vard. Fakat sz konusu iyelik eki alm isimlerden sonra ayn ek +KA eklinde de gelebilmekteydi. 1. Teklik 1. kii iyelik ekinden sonra: ta+m+a tam+ka 2. Teklik 2. kii iyelik ekinden sonra: ta++a 5. Bulunma-kma Durumu (Kalma-Ayrlma, Lokatif-Ablatif): +dA (r, l, n harflerinden sonra +tA) ta+da 6. Eitlik Durumu (Ekvatif): +A ta+a 7. Yn Gsterme (Direktif): +GArU, +ArU, +ArU, +rA Yaln durumdaki isim gvdelerine +GArU ekiyle ulanrd. ta+garu Yaln durumdaki isim gvdelerine +rA olarak da ulanrd. ta+ra 8. Ara Durumu (Instrumental): +(X)n ta+n Sra Sizde 3 Hatrlayacak olursak, formlmz Say Sz + Onluk Hane eklinde idi. 11 saysn Orhun Trkesiyle ifade etmek iin nce say sz yerine 1i koyarz. Sonra da say ifadesi 10u atndan 2. onluk haneye geilmi olduunu grrz ve kalptaki onluk hane yerine 20yi koyup 1+20yi buluruz. Bunun da Orhun Trkesi karl bir yegirmi olur. Bu arada 30dan sonraki saylar ifade ederken onluk haneden sonra daha ok artuk sznn getirildiini de unutmayalm. rnein; 38 = otuz artuk sekiz gibi.

Yararlanlan Kaynaklar
Erdal, M., A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston 2004. Gabain, A. von, Alttrkische Grammatik, Leipzig 1941 (Trkeye eviren: Mehmet Akaln, Eski Trkenin Grameri, TDK Yaynlar, Ankara 1988). Tekin, T., A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968. _______, Orhun Trkesi Grameri, Simurg Yaynlar, Ankara 2000.

123

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra Orhun Trkesinde; Fiil ekim eklerini, Sfat-Fiil eklerini, Zarf-Fiil eklerini, Bileik fiilleri yap ve ileyi bakmndan tanyacak ve aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Fiil ekim Ekleri Zamanlar Birleik Fiil ekimleri Sfat-Fiiller Zarf-Fiiller Birleik Fiiller

indekiler
FL SIFAT-FLLER ZARF-FLLER BRLEK FLLER

124

Orhun Trkesi Grameri-III Fiil-Sfat-FiillerZarf-Fiiller Birleik Fiiller

FL
Fiil ekim Ekleri
Orhun Trkesi dneminde zaman ve kiplerin btn kiilerle ekimi olsa da, yaztlarda bunlarn bazlar kullanlmam olduundan hepsini burada rneklendiremeyeceiz. 1. Zaman ve Kip ekimlerinde Kullanlan Kii Ekleri: Trk dilinde fiil zaman ve kip ekimleri kii eklerinin geli ekillerine gre kategoride toplanr.

Tablo 7. 1 Kii Ekleri Olarak Kii Zamirlerinin Kullanld Fiil ekimleri

Kii Ekleri Olarak Kii Zamirlerinin Kullnld Fiil ekimleri Tekil 1. kii 2. kii 3. kii men sen / +ol oul biz siz

NOT: = eksiz Kii zamirleri kullanlarak ekimlenen fiil zaman ve kipleri unlardr: 1.1.1. Geni ve imdiki zaman 1.1.2. -mI ekli gemi zaman 1.1.3. -DAI ekli gelecek zaman 1.1.4. -I ekli gelecek zaman

125

Tablo 7. 2 yelik Eklerine Benzer Kii Eklerinin Geldii Fiil ekimleri

yelik Eklerine Benzer Kii Eklerinin Geldii Fiil ekimleri Tekil 1. kii 2. kii 3. kii +m + / +G + oul +mIz +Iz / +GIz +

Bu yapyla kullanlan zaman ve kip ekleri unlardr: 1.2.1. DI ekli gemi zaman 1.2.2. sIK ekli gelecek zaman 1.3. Her Kii in Farkl Eklerin Kullanld Fiil ekimi Bu ekim sadece emir kipinde grlmektedir. 1.3.1. Emir Kipi
Tablo 7. 3 Emir Kipi

Tekil 1. kii 2. kii 3. kii -(A)yIn - / -gIl -zU(n) / -Un

oul -(A)lIm -(I) / - / -gIl -zU(n) / -Un

2. Zaman ve Kip ekimleri: 2.1. Geni Zaman ve imdiki Zaman: -(X)r Zamir kkenli kii ekleri ile ekimlenir. Hem geni zaman hem de imdiki zaman ifade edebilir. bar-r men gidiyorum Irk Bitig 42, iig kk bir-r men ii gc veriyorum KT D9, Kazgan-ur men kazanrm KT D9, ti-r men derim T 10

1. tekil kii
Tablo 7. 4 Geni-imdiki Zamanda ekim

-(X)r men

2. tekil kii 3. tekil kii

-(X)r sen -(X)r / sebin-r sevinir Irk Bitig 15, olur-ur tahta oturur T 62, anta er-r orada olur T 21 tez-er biz kayoruz T 38, kork-ur biz korkuyoruz T 38 bil-ir siz bilirsiniz KT D34

1. oul kii 2. oul kii 3. oul kii

-(X)r biz -(X)r siz -(X)r

126

Geni zamann olumsuzu -mAz eki ile yaplr. 2. tekil kii iin: asar tosk -mez sen bir todsar ask -mez sen ackrsan doyacan dnmezsin, bir (de) doyarsan ackacan dnmezsin BK K6 Geni zamann olumsuzu dnda dier zaman ekimlerinin olumsuzu fiil kk ve gvdelerine -mA eki getirilerek yaplr. 2.2. Gemi Zaman: -DI / -mI 2.2.1. -DI Ekli Gemi Zaman yelik kkenli eklerle ekimlenir. Bu ekimde /l/, /n/, /r/ nszleri ile sonlanan fiillerde ek ba nsz /t/ olur: 1. tekil kii

Tablo 7. 5 -DI ekli Gemi Zaman ekimi

-DXm -DX / -DXg -DI

sle-dim asker sevk ettim BK D28, tndm arz ettim T 12, bul-tum buldum T 23 iik-di baml oldun T 2, kigr-tg soktun KT D23, ltg ldn KT G9 yok bol-t yok oldu T 3, birme-di vermedi KT K9, klla-d kl ald KT K5 a-dmz atk T 28, al-tmz aldk KT D36, ykntr-tmz ba edirdik KT D18, lrtmz ldrdk KT D36 ltei er-tigiz lecek idiniz KT K10, bardz gittiniz he Ashete b2 trk bodun l-ti Trk milleti ld TI B3

2. tekil kii 3. tekil kii 1.oul kii

-DXmXz -DXXz / -DXgXz -DI

2. oul kii 3. oul kii

2.2.2. -mI Ekli Gemi Zaman Bu gemi zaman, anlatann grmedii eylemler iin kullanlr. Orhun Trkesinde znenin 3. kii olduu rnekler vardr. ze kk teri asra yagz yer klntukda ekin ara kii ogl kln-m yukarda mavi gk, aada kara toprak yaratldnda ikisinin arasnda insanolu yaratlm KT D1 terilip yetmi er bol-m toplanp yetmi er (kii) olmu BK D11 kii ogl kop lgeli tr-mi insanolu hep lml yaratlm KT K10 buna bodun kelipen yogla-m sgta-m bunca halk gelerek yas tutmular, alamlar KT D4 Bu zamann olumsuzu -mA-mI eklinde deil de mAdUk eklinde ekimlenmektedir. anta kisre inisi kagan bolm erin oglt kagan bolm erin anta kisre inisi eisin teg klnmaduk erin ogl kain teg klnmaduk erin

127

biligsiz kagan olurm erin Ondan sonra erkek kardeleri kaan olmu phesiz, oullar kaan olmu phesiz. Ondan sonra erkek kardeleri aabeyleri gibi yaratlmam phesiz, oullar babalar gibi yaratlmam phesiz. Bilgisiz kaanlar tahta oturmular phesiz. KT D 4-5 2.3. Gelecek Zaman ekimleri 2.3.1. -DAI Ekli Gelecek Zaman Zamir kkenli kii ekleri ile ekimlenir.

Tablo 7. 6 -DAI Ekli Gelecek Zaman ekimi

1. tekil kii 2. tekil kii 3. tekil kii 1.oul kii

-DAI men -DAI sen -DAI -DAI biz -DAI siz -DAI l-tei sen leceksin KT G8, bol-ta sen olacaksn BK K14 te-dei diyecek T 35, lr-tei ldrecek T 10 kal-ta biz kalacaz T 13 yal-ta siz yanlacaksnz KT G11

2.oul kii 3.oul kii

2.3.2. -sIk Ekli Gelecek Zaman Gelecekte mutlak olarak yaplacak veya olacak eylemlerle kullanlr. yelik kkenli kii ekleri ile ekimlenir. 2. tekil kii ekimine rnekler vardr: trk bodun l-sik-i Trk halk leceksin! BK K5 trk bodun l-sik-ig Trk halk leceksin KT G6 birye ogay y tgltn yaz konayn tiser trk bodun l-sik-ig gneyde ogay dalar ve Tgltn ovasna yerleeyim der isen, (ey) Trk halk, mutlak leceksin! BK K5 2.3.3. -I Ekli Gelecek Zaman Daha ok olumsuz eylem gvdelerine ulanan bu eke Kktrk harfli metinlerde seyrek rastlanr. Zamir kkenli kii ekleri ile ekimlenir: teg-me-i men hcum etmeyeceim Ongin sa 2 bu yolun yorsar yara-ma- bu yol ile gidildiinde yaramayacak (iyi olmayacak) T 23

128

2.4. Emir Kipi ekimi t-eyin ineyim T 30, yoglatayn cenaze treni yaptraym T 31 eid (sen) iit BK K1, teg saldr T 11, eid-gil KT G1, urgl vur, sava T 34 bar-zun gitsin T 31, yarlka-zu balasn T 53, yorma-zun yrmesin, ilerlemesin T 11, bol-un olsun KT D11 (BK D10) yor-lm yryelim T 29, yok kalm yok edelim T 11, yan-alm dnelim T 37 bil-i bilin, renin BK D33, olur-u oturun T 31, unama- onaylamayn T 35

Tablo 7. 7 Emir Kipi ekimi

1. tekil kii

-(A)yIn

2. tekil kii

- / -gIl

3. tekil kii

-zU(n) / -Un

1. oul kii

-(A)lIm

2. oul kii

-(I) / - -zU(n) / -Un

3. oul kii

Orhun Trkesinde fiil ekimi konusunu daha iyi kavramak iin Trkiye Trkesinde fiil ekim kategorilerinin kaa ayrldn rneklerle tekrar ediniz.

Fiillerin Birleik ekimleri

Srekli Gemi Zaman 1. -(X)r / -Ar er-ti (geni zamann hikyesi) Geni-imdiki zaman ekleri ve er- yardmc fiili zerine belirli gemi zaman eki -DI getirilerek yaplr: yangma yagg kelr-r er-tim dnen (kaan) dman getirir idim T 53 anta kalm yir sayu kop toru l yor-yur er-tig orada kalanlar (olarak siz) her yere bitkin mecalsiz yryordunuz KT G9 at ka ba-yur er-timiz at aaa balyorduk T 27 kl tigin bir krk yaa-yur er-ti prens Kl, otuz bir yanda idi KT K3 Srekli gemi zamann olumsuzu mAz sfat-fiili ve er- yardmc fiili zerine belirli gemi zaman eki DI getirilerek yaplr: tn yeme udskm kel-mez er-ti kn yeme olurskm kel-mez er-ti geceleri uyuyacam gelmez idi, gndzleri oturacam gelmez idi T 22 inisi eisin bil-mez er-ti ogl kan bil-mez er-ti Erkek kardeler aabeylerini bilmez idi, oullar babalarn bilmezdi BK D18

129

2. -(X)r / -Ar ermi (geni zamann rivayeti) Geni-imdiki zaman eylem sfatlar ve er- yardmc fiili zerine, belirsiz gemi zaman eki mI getirilerek yaplr: azka trk bodun yor-yur er-mi azck Trk halk ilerliyormu T 9-10 trk bodun lreyin urugsratayn ti-r er-mi (inliler) Trk halkn ldreyim, dlsz brakaym der imi KT D10 ag bilig anta -yr er-mi (inliler) ktl o zaman dnrler imi KT G7 rak bodunug ana yagut-r er-mi (inliler) uzak(ta yaayan) halklar ylece yaklatrrlarm Bu ekimin olumsuzu da -mAz eki ile yaplr: edg bilge kiig edg alp kiig yort-maz er-mi iyi akll kiiyi, iyi alp kiiyi ilerletmez imi BK K4 bir kii yalsar ugu bodun bikie tegi kd-maz ermi bir kii yanldnda (su ilediinde) (onun) soyuna sopuna (ve) akrabalarna kadar (herkese) kymaz imi KT G6 edg bilge kiig edg alp kiig yort-maz ermi (inliler) iyi (ve) akll kiileri, iyi (ve) yiit kiileri ilerletmez imi KT G6

Uzak Gemi Zaman mI ekli anlatlan gemi zaman eki zerine er- yardmc fiili getirilerek yaplr: 1. -mI erti (belirsiz gemi zamann hikyesi) ol dke kul kullug k klg bol-m er-ti O zamanda kleler kle sahibi, cariyeler hizmeti sahibi olmu idi BK D18 katun yok bol-m er-ti an yoglatayn tedi Hatun vefat etmiti, onun cenaze trenini yaptraym, dedi BK D18 trk bodun at yok bolu bar-m er-ti Trk halknn ad yok olup gitmi idi Ongin n 3 2. -m ermi (belirsiz gemi zamann rivayeti) adgl touzl art ze soku-m er-mi ay ile domuz da geidinde (srtta) karlam imi IB 6

Gereklemeyen Gelecek Zaman -tAI ekli gelecek zaman eylem sfat zerine er- yardmc fiilinin belirli gemi zaman eki getirilerek (gelecek zamann hikyesi) yaplr: trk bodun adak kamatt yablak bol-ta er-ti Trk halknn ayaklar titredi, (neredeyse) kt olacak idi BK D30-31 yok bol-ta er-ti yok olacakt BK D28

SIFAT-FLLER
Sfat-fiiller, fiilin sfat ekilleridir, isim gibi ekime girerler. Ayrca fiilin belirttii eylemi yapan da ifade ederler.

130

1.

-(X)r / -Ar geni zaman sfat-fiil eki yapar, eder anlam katar: kr-r kzm krmez teg bil-ir biligim bilmez teg bold gren gzm grmez gibi, bilen aklm bilmez gibi oldu KT K10 ze teri kbrgesi et-er+e yukarda gk davulu gmbrder gibi BK B4

2.

-mAz sfat-fiil eki, geni zaman sfat-fiili ekinin olumsuzudur: krr kzm kr-mez teg gren gzm grmez gibi KT K10 bilig bil-mez kii bilgi bilmeyen (cahil) kii KT G7

3.

-(X)gmA sfat-fiil eki, uland eyleme yapan, eden anlam verir: il ber-igme teri devlet veren Tanr KT D25 bdke kr-gme begler g yalta siz Bu dnemde tabi olan beyler, (siz) yanlacak msnz KT G11 yeti yz kiig uduz-ugma ulug ad erti yedi yz kiiyi sevk eden bykleri ad idi T 4-5 bu bitig biti-gme ats yollug tigin bu yazlar yazan, yeeni Yollu Tigin KT G13 bediz yarat-gma ssleme yaratanlar (ressam ve heykeltralar) KT K13

4.

-(I)glI sfat-fiil eki eylemi yapan ifade eder. byk yaztta gemeyen bu ek, Irk Bitigde u rnek cmlede gemektedir: udgmag odguru yat-gl+g turguru yorr men uyuyanlar uyandrp yatan ayaa kaldrp yrrm IB 20

5.

-DUk sfat-fiil eki, gemi zaman eylem sfat yapar. Ayrca uland szck, cmle ierisinde eylem ad olarak grev grr: ol bil-me-dk+g+in n o (senin) bilgisizliin yznden BK D20 (+g 2. tekil kii iyelik eki ve +in belirtme durumu eki) kam kagan u-duk+da babam kaan vefat ettiinde BK D13-14 bar-duk yirde edgg ol erin vardn yerde (senin) kazancn o phesiz KT D24 kzn krme-dk kulkakn eidme-dk bodunumn gzle grmedik kulakla iitmedik (kadar ok) halkm BK K11

6.

-mI sfat-fiil eki, gemi zaman eylem sfat ve ayn zamanda eylem ad yapar: da tada kal-m+ kubranp yeti yz bolt (aata darda) dada bayrda kalm olanlar toplanp yedi yz (kii) oldu T 4 elsire-mi kagansra-m bodun devletsiz kalm (ve) kaansz kalm halk KT D13 yir sayu bar-m bodun her yere gitmi halk BK D22 er-mi bar-m edg elie kent yaltg gelimi ilerlemi (senin) iyi devletine kendin yanl yaptn KT D23 emz apamz tut-m yir sub atalarmzn dedelerimizin elde ettii topraklar KT D19

131

7.

-tAI gelecek zaman sfat-fiil eki, eylem sfat yapar ve eylemi yapan gsterir: l-tei bodunug tirgr igittim lecek (olan) halk diriltip doyurdum KT D29 k l-tei anta tirildi pek ok lecek (kii) orada hayatta kald BK D31 l-tei+e sakngma trk begler bodun lecekmi gibi kayglanan Trk beyleri ve halk BK D2

8.

-sIk gelecek zaman sfat-fiil ekidir: asar to-sk mez sen a kaldnda doyacan dnmezsin BK K6 ol sabg eidip tn ud-sk+m kel-medi kntz olur-sk+m kelmedi o sz iitip gece uyuyacam gelmedi, gndz oturacam (dinlenesim) gelmedi T 12 il tut-sk++n bunta urtum (senin) devlet sahibi olacan buraya kazdm KT G10

9.

-gU sfat-fiil eki, eylem adlar yapar: kre-g++n n igidmi bilge kagann ermi barm edg ilie kent yaldg disiplinsiz olduun iin (seni) beslemi olan bilge kaannla hr ve mstakil iyi iline kendin hata ettin KT D23 (+ 2. tekil kii iyelik eki ve +()n belirtme durumu eki) kor-gu iki kiilig tezip bard muhafz iki- kii ile birlikte kap gitti BK D41 yuyka kaln bolsar topul-gu+luk alp ermi yinge yogan bolsar zg+lk alp ermi yufka kaln olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi T 13-14

10. -gUI sfat-fiil eki, -gU eylem ad yapan ek ile +I ekinden tretilmitir: kagan alp ermi ay-gu+s bilge ermi kaanlar cesur imi, (onun) szcs akll imi T 29 bark it-gi bediz yaratgma bitig ta it-gi trbe yapc, ssleme sanats (ve) kitabe ta ustas KT K13 Hem Orhun Trkesinde hem de Trkiye Trkesinde geen sfat-fiil ekleri nelerdir?

ZARF-FLLER
Zarf-fiiller, zarf olarak kullanlan fiil biimleridir. 1. -A, -I ve -(y)U ekli fiil zarflar, asl fiil ile ayn zamanda meydana gelen bir eylemi anlatr. Bu zarf-fiil eki, birleik fiillerde tasvir fiili asl fiile balayan ektir. Bugn olduu gibi Orhun Trkesinde de en ilek zarffiil ekidir: inim kl tigin birle eki ad birle l- yit- kazgantm kardeim Kl Tigin ile, iki ad ile (birlikte) le (lesiye) yite (yitesiye) kazandm (abaladm) KT D27 kzl kanm tkt-i kara terim ygrt-i iig kg berdim kzl kanm dkerek, kara terimi aktarak hizmet ettim T 52

132

at yet-e yadagn ga tutun-u agturtum atlar yedeklerine alarak yayan olarak aalara tutunup yukar trmandm T 25 ol tegdkde bayrkun ak adgrg udlukn s-yu urt o hcumda (dman) Bayrkularn kr aygrnn kalasn krp vurdu BK D36 2. -(X)p fiil zarf, asl eylemden nce ilenmi bir eylemi gsterir. Bugnk Trkede de ska kullanlan p ekinin nl ile sonlanan fiillere ulannda fark vardr: Orhun Trkesinde fiil kk veya gvdesi zerine dorudan p olarak gelirken, Trkiye Trkesinde araya /y/ kaynatrma nsz girer: Orh. T. yor-p > T. T. yr-y-p bilig bilmez kii ol sabg al-p yagru bar-p k kii ltg cahil kiiler o sz alp, (ine) yakn gidip, pek ok kii ldnz KT G7 ka yor-p ilteri kaganka adrlmaduk yalmaduk babam (ard sra) yryp lteri Kaandan ayrlmam, (ona kar) yanl i yapmam Ongin sa 3 3. -(X)pAn zarf-fiil eki, (X)p ekinin geniletilmi eklidir: tabgag begler tabga atn tut-upan tabga kaganka krmi indeki (Trk) beyleri, in adn (unvann) alarak in Kaanna tabi olmular KT D7-8 s sle-pen trt buludak bodunug kop alm kop baz klm asker sevk ederek drt taraftaki halk hep alm, hep baml klm KT D2 4. -(X)yIn zarf-fiil eki, dier fiil zarflarna gre daha az geer. Bu zarf-fiil eki, asl eylem ile ayn zamanda meydana gelen eylemi gsterir: tken yerig konm te-yin eidip (Trk kaan) tken lkesine yerlemi diye iitip T 17 trk bodun kann bulma-yn tabgada adrlt kanlant Trk halk hann bulmaynca inden ayrld, han sahibi oldu T 2 5. -gAlI zarf-fiil eki, asl eylemin balangcn ve eylemin amacn ifade eder. Gnmz Trkesindeki AlI eki, bu ekten gelimitir: d teri aysar kii ogl kop lgeli trimi Zaman Tanrs buyurduunda insan olu hep lml/lmek zere yaratlm KT K 10 trk bodun kln-gal trk kagan olur-gal antu balkka taloy gzke tegmi yok ermi Trk halk yaratlal, Trk kaan tahta otural antung ehrine (ve) byk denize kadar gittii hi olmam T 18 sar ssi ebig barkg yul-gal bard sar ssi s-geli kelti yar ordusu evi bark yamalamak iin gitti, (dier) yar ordusu (da bizimle) savamak iin geldi BK D32 yadag yabz bolt tip al-gal kelti (Trklerin) piyadesi kt oldu (bozuldu) diye (Ouzlar bizi) tutsak almak iin geldi BK D32 6. -sAr zarf-fiil eki, asl fiilin hangi artlar altnda gerekletiini ve eylemin hangi durum ve zamanda ilendiini gsterir. Ayn zamanda art kipinin ekidir. Kktrk harfli metinlerde kii ekli biimleri kullanlmaz. a-sar tosk mez sen bir tod-sar ask mez sen (ey Trk halk) acktnda doyacan dnmezsin, bir (de) doyarsan ackacan dnmezsin BK K6

133

tabga oguz kta bueg kab-sar kalta biz inliler, Ouzlar (ve) Ktaylar, bu kavuurlarsa (birleirler ise) biz (naar) kalacaz T 12-13 rak er-ser yablak ag birr yaguk er-ser edg ag birr uzak ise (inliler onlara) kt ipekli kuma verir, yakn ise iyi ipekli kuma verir KT G7 kzde ya kel-ser tda, klte sgt kel-ser yanturu sakntm gz(lerim)den ya geldiinde (onlara) engel olarak, gnl(m)den feryat gelince (onu) geri evirerek dndm KT K11 7. -gInA zarf-fiil eki, bugnk Trkede (y)IncAyA kadar ekinin grevini stlenmitir yani asl eylemin gereklemesi iin geecek zaman snrn belirtir. Orhun Trkesinde bir yerde tespit edilmitir: tokuz kat rg topul-gna teritzn Dokuz kat keen delininceye kadar terlesin IB 50 8. -A zarf-fiil eki tek rnektedir. Asl eylemden nce ilenen bir eylemi belirtir: ulug oglum agrp yok bol-a kug seng balbal tike birtim byk olum hastalanp yok olunca (lnce) General Kuyu (ldrp onun kabrine) ta heykelini diktim BK G9 9. -mAtI(n) zarf-fiil eki, bugnk mAdAn yapl olumsuz eylem zarflar yapar: tn ud-mat kntz olur-mat geceleri uyumadan gndzleri oturmadan (dinlenmeden) T 51-52 antagn n igidmi kagann sabn al-matn yir sayu bardg (sen) yle olduun iin (seni) doyurmu (beslemi) kaannn szn almadan (dinlemeden) her yere gittin KT G8-9 10. erkli iken zarf, -(X)r / -Ar ekli geni-imdiki zaman eylem adlarndan sonra gelerek zarf grubu ylece oluturur: ana olurur erkli oguzduntan kreg kelti oturur iken Ouzlardan kaak geldi T 8 Hem Orhun Trkesinde hem de Trkiye Trkesinde geen zarf-fiil ekleri nelerdir?

BRLEK FLLER
1. sim ya da Sfat + Yardmc Fiil Bu tr birleik fiiller, isim ya da sfattan sonra bol- ya da kl- / kyardmc fiillerinden oluur: yok bol- yok olmak BK D36 yag bol- dman olmak KT K2 kar bol- yalanmak, ihtiyarlamak T 56 kergek bol- vefat etmek, lmek KT D4 baz kl- baml klmak KT D15 yok k- birlikte yok etmek KT D32 k kl- cariye yapmak KT D7 bulun kl- tutsak etmek Kli or B5

134

2. Asl Fiil + Zarf-Fiil Eki + Tasvir Fiil Asl fiil zerine ulanan -A / -U /-I zarf-fiil ekinden sonra ber-, bar-, kel-, kal-, elt-, d-, kr- ve u- tasvir fiilleri getirilerek yaplr. Tasvir eylemlerin her birinin ayr ilevi vardr. Not: Tasvir fiilli birleik fiil yaplarn lise reniminiz srasnda zel kurall birleik fiiller ad altnda grmtnz. ber- ~ bir- tasvir fiili, bugn Trkiye Trkesinde olduu gibi tezlik deil, kesinlik anlam katar: trk bodun ilin trsin tut-a bir-mi it-i bir-mi Trk halknn devletini (ve) trelerini tutmu, dzenlemi BK D3, KT D1 kn tugskda bkli kaganka tegi sle-y bir-mi douda (gn dousunda) Bkli Kaanna kadar asker sevk etmi KT D8 alp erin lrp balbal kl-u ber-tim yiit erlerini ldrp balbal yaptm BK G7 bar- tasvir fiili ile kurulan birleik fiiller, asl eylemin tamamlandn gsterir: kam kagan ana ilig trg kazganp u-a bar-m babam kaan, ylece devleti (ve ) yasalar kazanp vefat etmi KT D16 on tnke yantak tug ebir- bar-dmz on gecede yandaki engeli dolanarak gittik (dolandk) T 26 kel- ve kal- tasvir fiilleri, asl eylemin srp gittiini anlatr: buna yeme tirigi kn bolta erti lgi yurtda yolta yat-u kal-ta ertigiz bunca hayatta kalanlar cariye olacak idi, lenleri yazda yabanda yatp kalacak idiniz KT K9 elt- ve d- tasvir fiilleri, asl eylemin kolayca gerekletiini anlatr: yaraklg kantan kelip ya-a elt-di sglg kantan kelipen sr-e elt-di silahl (dman) nereden gelip (seni) etrafa datverdi, mzrakl (dman) nereden gelip (seni) (kolayca) srd KT D23 begli bodunlg yoaurtukn n trk bodun illedk ilin gn-u dm kaganladuk kagann yitr- d-m beylerle halk birbirine drd iin Trk halk il yapt ilini elden karvermi, kaan yapt kaann kaybedivermi KT D6-7 kr- tasvir fiili, tek rnekte, emir kipinde kullanlmtr. Asl fiilin gerekletirilmesine aba gstermeyi anlatr: buadp kagan yel- kr temi sklp kaan (atlar) srmeye bakn demi T 26 u- tasvir fiili ise bir ii yapabilme, bir ie gc yetme, muktedir olmay anlatr: yag bolm yag bolup itin- yaratn-u u-maduk yana iikmi dman olmu, dman olup kendini dzene sokup (iyi) rgtlenememi yine (inlilere) baml olmu BK D9 trk bodun iliin trgin kem artat- u-da erti Trk halk, senin devletini ve yasalarn kim bozabilecek idi? BK D19 Aklama: Bu u- yeterlik fiili bugn sadece Bat Ouzcasndaki olumsuz ekimlerde yaamaktadr (kel- u-mad > gel-eme-di).

135

zet
Orhun Trkesinde fiil ekim eklerini yap ve ileyi bakmndan tanmak ve aklamak 1. Kii ekleri olarak kii zamirlerinin kullanld fiil ekimleri a) Geni Zaman ve imdiki Zaman b) -mI Ekli Gemi Zaman c) -DAI Ekli Gelecek Zaman d) -I Ekli Gelecek Zaman 2. yelik eklerine benzer kii eklerinin geldii fiil ekimleri a) -DI Ekli Gemi Zaman b) -sIk Ekli Gelecek Zaman 3) Her kii iin farkl eklerin kullanld emir kipi Birleik Fiil ekimleri: Srekli Gemi Zaman 1) -(X)r / -Ar er-ti- (Geni zamann hikyesi) Olumsuzu eylem sfat ile yaplr. 2) -(X)r / -Ar ermi (Geni zamann rivayeti) Olumsuzu da ekli eylem sfat ile yaplr. Uzak Gemi Zaman 1) -mI erti (Belirsiz gemi zamann hikyesi) 2) -mI ermi (Belirsiz gemi zamann rivayeti) Gereklemeyen Gelecek Zaman -tAI er-ti (gelecek zamann hikyesi) Orhun Trkesinde sfat-fiil eklerini yap ve ileyi bakmndan tanmak ve aklamak Sfat-Fiil Ekleri: -(X)r / -Ar; -mAz; -gAn; -(X)gmA; -sIk; -gU; -gUI -(I)glI; -DUk; -mI; -tAI; -mAz ekli -mAz

Orhun Trkesinde zarf-fiil eklerini yap ve ileyi bakmndan tanmak ve aklamak Zarf-Fiil Ekleri: -A, -I ve -(y)U; -(X)p; -(X)pAn; -(X)yIn; -gAlI; -sAr; -mAtIn; erkli -gInA; -A; ve

Orhun Trkesinde birleik fiilleri yap ve ileyi bakmndan tanmak aklamak Birleik Fiiller 1. sim ya da Sfat + Yardmc Fiil

136

Bu tr birleik fiiller, isim ya da sfattan sonra bol- ya da kl- / kyardmc fiillerinden oluur. 2. Asl Fiil + Zarf-Fiil Eki + Tasvir Fiil Asl fiil zerine ulanan -A / -U /-I zarf-fiil ekinden sonra ber-, bar-, kel-, kal-, elt-, d-, kr- ve u- tasvir fiilleri getirilerek yaplr.

137

Kendimizi Snayalm
1. Kktrkede fiil ekimi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kktrkede tm Trk yaz dillerinde olduu gibi tr fiil ekimi vardr. b. Kii zamirleri kii eki grevini stlenir ve her ahsta ayr bir eki kullanr. c. DI ekli gemi zaman ekinde kii ekleri, kii zamirleridir. d. Emir kipi, her kii iin farkl eklerin kullanld ekim grubuna girer. e. Gelecek zaman ekimlerinde, kii ekleri olarak kii zamirleri ve iyelik ekleri kullanlr. Aadaki ifadelerin hangisinde gelecek zaman eki kullanlmamtr? a. trk bodun yok bolmazun tiyin bodun bolun tiyin b. oguzug lrteik tir men c. bu yolun yorsar yarama d. trk bodun lsikig e. beg il tuta olurta sen Aadaki ifadelerin hangisinde 2. tekil kii ekimi yoktur? a. trk bodun ltg b. bu sabmn edgti eid katgd tla c. kan bertim kann kodup iikdi d. trk bodun lsikig e. kagan mu kayn tedim sakntm Aadaki ifadelerin hangisinde geni zaman ve imdiki zamann hikyesi vardr? a. kl tigin bir krk yaayur erti b. ag bilig anta yr ermi c. katun yok bolm erti d. yok bolta erti e. iig kg bertim Aadaki ifadelerin hangisinde zarf-fiil eki kullanlmamtr? a. s slepen trt buludak bodunug kop alm b. igidmi kagann sabn almatn yir sayu bardg c. bilig bilmez kii ol sabg alp yagru barp k kii ltg d. yeti yz kiig uduzugma ulug ad erti e. yadag yabz bolt tip algal kelti

2.

3.

4.

5.

138

6.

Aadaki ifadelerin hangisinde 1. tekil kii ekimi kullanlmtr? a. trk bodun kann bulmayn tabgada adrlt b. tabgan yey olurur ertimiz c. trk sir bodun yerinte idi yormazun d. tgltn yaz konayn e. sabmn tketi eidgil Aadaki szcklerin hangisinde sfat-fiil eki kullanlmtr? a. yit b. barp c. teyin d. bola e. korgu Aadaki ifadelerin hangisinde sfat-fiil eki kullanlmamtr? a. bilir biligim bilmez teg bold b. rak erser yablak ag birr yaguk erser edg ag birr c. bdke krgme begler g yalta siz d. udgmag odguru yatglg turguru yorr men e. da tada kalm kubranp yeti yz bolt Aadaki fiillerden hangisi Orhun Trkesinde kullanlan bir tasvir fiilidir? a. utb. uc. itd. ae. al-

7.

8.

9.

10. Tasvir fiilli birleik fiil yaplarnda, asl fiil zerine gelen eklerden hangisi fiili, tasvir fiile balar? a. Zarf-fiil eki b. Sfat-fiil eki c. Emir kipi ekleri d. Fiilden fiil yapm eki e. Fiilden isim yapm eki

139

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. a 3. e 4. a 5. d 6. d 7. e 8. b 9. b Yantnz doru deilse, Fiil ekim Ekleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Fiil ekim Ekleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Fiil ekim Ekleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Fiillerin Birleik ekimleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Zarf-Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Fiil ekim ekleri balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Sfat-Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Sfat-Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, Birleik Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz.

10. a Yantnz doru deilse, Birleik Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Trkiye Trkesinde ahs ekleri kken bakmndan Orhun Trkesinde olduu gibi trldr. 1. Zamir kkenli kii ekleri Belirsiz (duyulan) gemi zaman, imdiki zaman, gelecek zaman, gereklilik ve istek kiplerinin ekiminde zamir kkenli ahs ekleri kullanlr. Tekil 1. kii 2. kii 3. kii rnek: alm-m alm-sn alm alm- z alm-snz alm-lar 2. almal-(y)m almal-sn almal almal-(y)z almal-snz almal-lar alaca-m alacak-sn alacak alacak-z alacak-snz alacak-lar -Im/-Um -sIn/-sUn (eksiz) oul -Iz/-Uz -sInIz/-sUnUz -lAr

yelik kkenli kii ekleri

Bu ekimin yaz dilimizin balangcndan itibaren en tipik rnei belirli (grlen) gemi zaman ekidir.

140

Tekil 1. kii 2. kii 3. kii rnek: ald-m ald-n ald 3. ald-k ald-nz ald-lar -m -n (eksiz)

oul -k -nIz/-nUz -lar

Her kii iin farkl eklerin kullanld emir kipi.

Sra Sizde 2 1. -(X)r/-Ar 2. -mAz 3. -GAn (> T. T. -An) 4. -DUK (> T. T. -DIk / -DUk) 5. -mI 6. -GUI (> T. T. -(y)IcI / -(y)UcU) Sra Sizde 3 1. -A, -U, (y)I 2. -p (> T. T. -Ip /-(y)Ip;Up/-(y)Up) 3. -GalI (> T. T. (y)AlI) 4. -GInA (T. T. (y)IncA / -(y)UncA)

Yararlanlan Kaynaklar
Erdal, M., A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston 2004. Gabain, A. von, Alttrkische Grammatik, Leipzig 1941 (Trkeye eviren: Mehmet Akaln, Eski Trkenin Grameri, TDK Yaynlar, Ankara 1988). Tekin, T., A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Bloomington 1968. _______, Orhun Trkesi Grameri, Simurg Yaynlar, Ankara 2000.

141


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kl Tigin Yazt Gney yz 1-10. satrlar okuyup evirebilecek ve metinde geen szcklerin yaplarn zmleyebileceksiniz. Kl Tigin Yazt Dou yz 10-12. satrlar okuyup evirebilecek ve metinde geen szcklerin yaplarn zmleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kl Tigin Yazt (Gney Yz 1-10) Kl Tigin Yazt (Dou Yz 10-12)

indekiler
TGN YAZITI (GNEY YZ 1-10) KL TGN YAZITI (DOU YZ 10-12)

142

 KL TGN YAZITI (GNEY YZ 1-10)

Aklama: Orijinal metinde yazlmam (trankripsiyon) parantez iinde gsterilmitir. olan sesler yazeviriminde Aklama: [ ] iindeki blmler orijinal metinde okunamayan yerleri gsterir. BK ve KT yaztlarnn baz blmleri ayn olduu iin KT yaztndaki noksanlklar BKye baklarak; BK yaztndaki noksanlk KTye baklarak, tamamlanmtr. TRANSKRPSYONLU METN G1 t(e)ri t(e)g t(e)ride bolm() trk bilge k(a)g(a)n bu dke ol(u)rt(u)m sab()m()n tk(e)ti (e)idg(i)l ul(a)yu in(i)ygn()m ogl(a)n()m bir(i)ki ug(u)(u)m bod(u)n(u)m bir(i)ye (a)d(a)pt b(e)gl(e)r yr()ya t(a)rk(a)t buyruk b(e)gl(e)r ot(u)z G2 tokuz og(u)z b(e)gl(e)ri bod(u)n bu s(a)b()m(i)n (e)dgti (e)id k(a)t()gd tla ilg(e)r kn tugs()k(k)a bir(i)g(e)r kn ortus(a)ru kuurg(a)ru kn b(a)tska yr()g(a)ru tn ortus(a)ru (a)nta ir(e)ki bod(u)n koo[p] m[a]a kr[r (a)n]a bod(u)n Dokuz Ouz beyleri ve halk, bu szlerimi iyice iit (ve) salamca dinle. Douda (ileride) gnein doaca yere, gneyde gndz ortasna, batda gnein batt yere, kuzeyde gece ortasna kadar orada (bu snrlar) iindeki halk hep bana tbidir. TRKYE TRKESNE AKTARMA Tanr gibi gkte olmu (yaratlm) Trk Bilge Kaan, bu zamanda oturdum (tahta ktm). Szlerimi tamamyla iit. Ve erkek kardeim, oullarm, birleik boyum (soyumsopum), halkm gneyde adapt beyler, kuzeyde Tarkanlar, kumandan beyler, Otuz (Tatar

Orhun TrkesiMetin I

143

G3 koop itd(i)m ol (a)mt (a)()g yok trk k(a)g(a)n tk(e)n y ol(u)rs(a)r ilte bu yok ilg(e)r (a)ntu y(a)zka t(e)gi sl(e)d(i)m t(a)luyka ki(i)g t(e)gm(e)d(i)m bir(i)g(e)r tokuz (e)rs(i)nke t(e)gi sl(e)d(i)m tptke ki(i)g [t(e)g]m(e)d(i)m kuurg(a)ru y(e)n g[()z] G4 k(e)e t(e)m(i)r k(a)p()gka t(e)gi sl(e)d(i)m yr()g(a)ru y(i)r b(a)y()rkuu yirie t(e)gi sl(e)d(i)m buna yirke t(e)gi yor()td()m tk(e)n yda yig idi yok (e)rm(i) il tuts()k yir tk(e)n y ermi bu yirde ol(u)r(u)p t(a)bg(a) bod(u)n birle G5 tz()lt()m (a)ltun km() ig(i)ti kuut(a)y bus(u)z (a)na birr t(a)bg(a) bod(u)n s(a)b sig (a)gsi yimak (e)rm(i) sig s(a)b()n y(i)m(ak) (a)gn (a)r()p r(a)k bod(u)n(u)g ana y(a)gutir (e)rm(i) y(a)gru koontukda kisre (a)()g bil(i)g (a)nta yr (e)rm(i) G6 (e)dg bilge kiig (e)dg (a)lp kiig yor()tm(a)z (e)rm(i) bir kii y(a)()ls(a)r ug(u) bod(u)n bikie t(e)gi kdm(a)z (e)rm(i) sig s(a)ba y(i)m(a)k (a)gsa (a)rtur(u)p k trk bod(u) lt()g trk bod(u)n ls(i)k(i)g bir(i)ye ug(a)y y tg()lt()n G7 y(a)z koon(a)yin tis(e)r trk bod(u)n ls(i)k(i)g (a)nta (a)()g kii (a)na bogurur (e)rm(i) r(a)k (e)rs(e)r y(a)bl(a)k (a)g birr y(a)guk (e)rs(e)r (e)dg (a)g birr tip (a)na bogurur (e)rmi bil(i)g bilm(e)z kii ol s(a)b()g (a)l()p y(a)gru b(a)r()p k() kii lt()g Ovasna konaym der isen Trk halk leceksin. Orada kt kii ylece retirmi. (inliler, bir halk) uzak ise kt armaan verir, yakn ise iyi armaan verir diyerek ylece akl verirmi. Cahil (bilgi bilmeyen) kii o sz alp yaknlarna gidip, ok insan ldn. yi bilge insan, iyi yigit insan yrtmez (ilerletmez) imi. Bir kii yanldnda soyu-sopu halknn beikteki ocuuna kadar acmazm. Tatl szne yumuak ipekli kumana aldanp ok sayda Trk halk ldn, Trk halk leceksin. Gneyde ugay yaylas, Tgltn bar yaptm (ilikileri dzelttim). Altn, gm, ipekli kuma skntsz ylece verir. in halknn sz tatl, ipekli kumalar yumuak imi. Tatl szle, yumuak ipekli kumala aldatp uzak(ta bulunan) halk ylece yaklatrr imi. Yaklap yerletikten sonra ktl o zaman dnrm. geerek Demir Kapya kadar asker sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayrku yerine (lkesine) kadar asker sevk ettim. Bunca yere kadar sefer ettim (ordu yrttm), tken yaylasndan daha iyisi hi yok imi. Memleket edinilecek yer tken yaylas imi. Bu yerde oturup in halk ile Onca halk hep dzene soktum. O imdi kt (durumda) deil. Trk Kaan tken yaylasnda oturursa lkede sknt olmaz. Douda antun ovasna kadar asker sevk ettim, denize pek az kala durdum. Gney ynnde Dokuz Ersine kadar asker sevk ettim, Tibete ulamama az kald. Batda nci (Sr Derya) rman

144

G8 ol y(e)rg(e)r b(a)rs(a)r trk bod(u)n lt(e)i s(e)n tk(e)n yir ol(u)r(u)p (a)rk() tirk(i) s(a)r n(e) bu(u)g yok tk(e)n y ol(u)rs(a)r b(e)g il tuta ol(u)rt(a) s(e)n trk bod(u)n tok (a)rk(u)k s(e)n as()k tos()k m(e)z s(e)n bir tods(a)r as()k m(e)z s(e)n (a)nt(a)g()()n G9 n ig(i)dm(i) k(a)g(a)n()()n s(a)bin (a)lm(a)tin yir s(a)yu b(a)rd()g koop (a)nta (a)lk()nt()g (a)r()lt()g (a)nta k(a)lm() yir s(a)yu koop toru l yor()yur (e)rt(i)g t(e)ri y(a)rl()kadukin n []z()m kuutum b(a)r n k(a)g(a)n ol(u)rt(u)m k(a)g(a)n ol(u)r(u)p G10 yok g(a) bod(u)n(u)g koop kuubr(a)td()m g(a) bod(u)n(u)g b(a)y kltm az bod(u)n(u)g k klt()m (a)zu bu s(a)b()mda ig(i)d b(a)rgu trk b(e)gl(e)r bod(u)n bun (e)id(i) trk [bodun ti]r(i)p il tuts()k()()n bunta urt(u)m y(a)()l()p ls(i)k(i)(i)n y(e)me yoksul fakir halk hep derleyip topladm. Yoksul halk zengin yaptm, az halk oalttm. Acaba bu szmde yalan var m? Trk beyleri, Trk ulusu bunu iitin! Trk halk (senin) yaayp vatan tutacan buraya kazdm, yanlp leceini de O yere doru gidersen, Trk milleti leceksin. tken yaylasnda oturup kervan kafile gnderirsen asla skntn olmaz. tken yaylasnda oturursan ebed lke tutarak oturacaksn. Trk milleti tok (ve) aksisin, ackacan doyacan dnmezsin. Bir defa doyarsan yle ackacan dnmezsin olduun iin (seni) beslemi kaannn szn almadan (dinlemeden) her yere gittin, hep oralarda tkendin, zayfladn. Orada (sa) kalm olanlar(nz) her ynde hep mahvolarak lerek yrr idin(niz). Tanr buyurduu iin kendim bahtm olduu iin kaan (olarak tahta) oturdum. Kaan (olarak tahta) oturup

KL TGN GNEY 1-10

(Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, 25. Bask, stanbul 2000den)

145


Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri: teri 1. gk, gkyz; 2. tanr teri teg tanr gibi teride bol- gkyznde yaratlmak +de [bulunma-kma durumu eki] m [gemi zaman sfat-fiil eki] trk Trk (Trk adnn Orhun Trkesinde iki heceli olduu yazmndan anlalmaktadr.) d zaman + ke [ynelme durumu eki] olur- oturmak -tum [1. tekil kii belirli gemi zaman] (Trkenin tarih metinlerinde oturmak anlamnda kullanlan olur- fiilinin yan sra oltur- ekline de rastlanr. Bu oltur- fiili daha sonra Trkiye Trkesinde kullanlan otur- eklinin eski hlidir. Btn bu varyantlara baklnca kelimenin kknn ol- eklinde kabul edilmesi gerektii anlalr.) sab sz +m [1. tekil kii iyelik eki] +()n [belirtme durumu eki] tketi tamamyla < t- tkenmek [kr. t-m, t-men] k [fiilden isim yapm eki] +e [isimden fiil yapm eki] t tketmek [fiilden fiil yapm eki, ettirgenlik eki] i [kalplam zarf-fiil eki] eid- iitmek gil [2. tekil kii emir eki] ulayu ve < ul temel, esas +a ulamak, eklemek [isimden fiil yapm eki] (y)u [kalplam zarf-fiil eki] ini(y) erkek karde +gn [okluk eki] +m [1. tekil kii iyelik eki] og(u)l evlat, ocuk +an [okluk eki: ogul szc nl ile balayan bir ek ald zaman ikinci hecedeki nl der, orta hece dmesine urar. Gnmzde olan kelimesi artk okluk anlamyla kullanlmamaktadr.] +()m [1. tekil kii iyelik eki]

146

biriki birleik < bir bir (1) +ik birikmek [isimden fiil yapm eki] i [kalplam yapm eki grevini stlenmi- zarf-fiil eki] Aklama: Bu dnemde zarf-fiil ekleri kalplaarak ulandklar szc isimletirebiliyorlard. ugu soy-sop +(u)m [1. tekil kii iyelik eki] bodun ulus, halk +(u)m [1. tekil kii iyelik eki] bir(i) gney +(y)e [ynelme durumu eki] beg bey +ler [okluk eki] yr() kuzey +(y)a [ynelme durumu eki] tarkan yksek bir unvan +t [okluk eki] (/n/ ile sonlanan adlara bu ek ulanrken /n/ der ve onun yerine ek nsz /t/ gelir). buyruk kumandan, vezir < buy(u)r- buyurmak, emir vermek uk [isimden fiil yapm eki] tokuz oguz begleri bodun Dokuz Ouz beyleri ve halk +ler [oul eki] +i [3. tekil/oul kii iyelik eki] Aklama: Bu dnemde, zel adlarla kurulan tamlamalarda genellikle iyelik ekleri kullanlmaz. trk bodun Trk halk KT G6, trk begler Trk beyleri KT G10, tabga kaganta in hakanndan KT G11, yin gz kee nci (Sr Derya) rman geerek gibi. tokuz oguz begleri bodun ifadesinde olduu gibi iyelik eklerinin kullanm ise nadirdir. edgti iyice < ed mal, mlk +g iyi [isimden isim -sfat yapm eki] +ti [isimden isim -zarf- yapm ek] eid- iitmek [2. tekil/oul kii emir eki] katgd salamca < kat- katmak, katlatrmak ()g kat [fiilden isim yapm eki] +t [isimden isim -zarf- yapm eki] tla- dinlemek [2. tekil/oul kii emir eki] *il ileri, dou +ger [yn gsterme eki] Aklama: * iareti, verilen szcn verildii ekliyle hibir kaynakta gemediini gsterir. tug- domak sk [gelecek zaman sfat-fiil eki] +ka [ynelme durumu eki] bir(i) gney +ger [yn gsterme eki] ortu orta (> orta) +s [3. tekil kii iyelik eki] +aru [yn gsterme eki: 3. kii iyelik eklerinden sonra ad durum ekleri gelirse araya zamir /n/si girer. Burada da nc tekil kii iyelik ekinden sonra ad durum eklerinden olan +garu yn gsterme eki gelmitir. Bu ekin ilk sesi /g/ ile zamir /n/sinin kaynamas sonucu yn gsterme ekinin ilk sesi //ye dnm ve ek +ArU olmutur] kur bat +garu [yn gsterme eki] bat- batmak sk [gelecek zaman sfat-fiil eki] +a < +nga < +nka + [3. tekil kii iyelik eki] +n+ [zamir nsi] +ka [ynelme durumu eki] yr kuzey +garu [yn gsterme eki]

147

a 3. tekil kii zamiri ol onun ekime girmi hli +n [zamir nsi] +ta [bulunma-kma durumu eki: orada, o zaman] i i +re [yn gsterme eki] +ki [aidiyet eki] ben 1. tekil ahs zamiri Kktrk yaztlarnda ben ~ men eklinde geer. Bunun ynelme durum eki alm hli baa ~ maadr. kr- tbi olmak, itaat etmek r [3. tekil kii geni zaman eki] a 3. tekil kii zamiri olun ekime girmi hli +n [zamir nsi] +a [eitlik durumu eki: ylece] it- dzene sokmak, toplamak dim [1. tekil kii belirli gemi zaman] yok yok < yo- yok olmak k [fiilden isim yapm eki] olur- oturmak sar [zarf-fiil eki veya 3. tekil ahs art eki] il memleket, lke +te [bulunma-kma durumu eki] yaz ova < yaz- amak, yaymak [kalplam zarf-fiil] +ka [ynelme durumu eki] tegi kadar < teg- demek, ulamak i [kalplam zarf-fiil eki, fiilden zarf treten ek] taluy deniz +ka [ynelme durumu eki] tegme- ulamamak < teg-ulamak me [olumsuzluk eki] dim [1. tekil kii belirli gemi zaman] Tokuz Ersin yer ad +ke [ynelme durumu eki] Tpt yer ad +ke [ynelme durumu eki sle- asker sevk etmek, sefer etmek < s asker +le [isimden fiil yapm eki] dim [1. tekil kii belirli gemi zaman] ke- gemek e [zarf-fiil eki] kapg kap (temir kapg Demir Kap) < kapa- kapamak, rtmek g [fiilden isim yapm eki- ikinci hecede nl daralmas ile > kapg] +ka [ynelme durum eki] yir yer, memleket +i [3. tekil kii iyelik eki] +e [ynelme durumu eki] bu iaret zamiri, bu +n [zamir nsi] +a [eitlik durumu eki] yir yer +ke [ynelme durumu eki] yort- yrtmek, sefer etmek < yor- yrmek t [ettirgenlik eki] dm [1. tekil kii belirli gemi zaman] y yayla +da [bulunma-kma durumu eki] er- i- fiili mi [3. tekil kii belirsiz gemi zaman: imi] tut- tutmak, edinmek sk [gelecek zaman sfat-fiil eki] olur- oturmak (u)p [zarf-fiil eki] tzl- ilikileri dzeltmek, bar yapmak < tz dz, dzgn + dzgn hle sokmak [isimden fiil yapm eki] l [fiilden fiil yapm eki, edilgenlik dnllk fonksiyonunda- eki] tm [1. tekil kii belirli gemi zaman] busuz bunsuz, skntsz < bu sknt +suz [isimden isim yapm eki, yokluk eki]

148

bir- vermek r [3. tekil kii geni zaman eki] sab sz + [3. tekil kii iyelik eki] ag ipekli kuma, armaan +s [3. tekil kii iyelik eki] sab sz +()n [ara durumu eki] sig tatl < st st +sig [isimden isim sfat- yapm eki. Szck kknn son sesi /t/ ile ek ba /s/ seslerinin kaynamasndan dolay hece ba nsz //dir] ag ipekli kuma +n [ara durumu eki] ar- aldatmak ()p [zarf-fiil eki] rak uzak < r- uzaklamak ak [fiilden isim yapm eki] bodun halk +(u)g [belirtme durumu eki] yagut- yaklatrmak < ya- yaklamak, yakn olmak k yakn, hsm akraba [fiilden isim yapm eki] +u yaklamak [isimden fiil yapm eki: > yagu-] t [fiilden fiil yapm eki, ettirgenlik] r er-mi [3. tekil kii geni zamann rivayeti] yag(u)r- (< yakur-) yaklamak < ya- yaklamak k yakn [fiilden isim yapm eki] +u yaklamak [isimden fiil yapm eki: > yagu-] r [ettirgenlik eki] u [zarf-fiil eki] kon- konmak, yerlemek < ko- komak, koymak n [dnllk eki] tuk [gemi zaman sfat-fiil eki] +da [bulunma-kma durumu eki] bilig bilgi < bil- bilmek (i)g [fiilden isim yapm eki] - dnmek (y)r er-mi dnr imi [3. tekil kii geni zamann rivayeti] bilge bilen, bilgili < bil- bilmek ge [fiilden isim sfat- yapm eki] kii kii, insan +g [belirtme durumu eki] yort- yrtmek < yor- yrmek t [ettirgenlik eki] maz er-mi [3. tekil kii olumsuz geni zamann rivayeti] yal- yanlmak < ya- yanlmak ()l [edilgenlik eki] sar [zarf-fiil eki] bik beik +i [3. tekil kii iyelik eki] +e [ynelme durumu eki] kd- kymak, acmak maz er-mi [3. tekil kii olumsuz geni zamann rivayeti] sab sz + [3. tekil kii iyelik eki] +a [ynelme durumu eki] ag ipekli kuma +s [3. tekil kii iyelik eki] +a [ynelme durumu eki] artur- aldanmak, kanmak < ar- aldatmak tur [ettirgenlik eki] (u)p [zarffiil eki] l- lmek tg [2. tekil kii belirli gemi zaman, ~ g nbetlemesi ile] l- lmek sikig [2. tekil kii gelecek zaman eki, ~ g nbetlemesi ile] kon- konmak, yerlemek < ko- koymak n konmak, yerlemek [dnllk eki] ayn [1. tekil kii emir eki] ti- demek ser [zarf-fiil eki] bogur- retmek <*bogu- renmek r [ettirgenlik eki] ur er-mi [geni zamann rivayeti]

149

yaguk yakn < ya- yakn olmak k yakn, hsm akraba [fiilden isim yapm eki] +u yaklamak [isimden fiil yapm eki: > yagu-] k [fiilden isim yapm eki] er- i- yardmc fiili ser [zarf-fiil eki] ti- demek p [zarf-fiil eki] bil- bilmek mez [geni zamann olumsuzu sfat-fiil eki, bilig bilmez kii cahil kii ifadesinde kiinin sfat] yer yer +ger [yn gsterme eki] bar- gitmek, varmak sar [zarf-fiil eki veya art eki: barsar . ltei sen gidersen (gitmen hlinde) .. leceksin] l- lmek tei sen [2. tekil ahs gelecek zaman] - gndermek sar [zarf-fiil eki veya art eki] bu sknt +(u)g [2. tekil kii iyelik eki, ~ g nbetlemesi ile] tut- tutmak, edinmek a [zarf-fiil eki: il tuta lke tutarak] olur- oturmak ta sen [2. tekil kii gelecek zaman] tok tok, a olmayan < to- doymak k [fiilden isim yapm eki] a- ackmak sk [gelecek zaman sfat-fiil eki] to- doymak sk [gelecek zaman sfat-fiil eki] tod- doymak < to- doymak d [fiilden fiil yapm eki, pekitirme (kuvvetlendirme) eki] sar [zarf-fiil eki] - dnmek mez sen [2. tekil kii olumsuz geni zaman] antag (< an teg) onun gibi, yle +() [2. tekil kii iyelik eki] +()n [belirtme durumu eki] igid- beslemek, doyurmak mi [gemi zaman sfat-fiil eki: igidmi kagan besleyip doyurmu kaan] kagan kaan +() [2. tekil kii iyelik eki] +n [ilgi (tamlayan) durumu eki: Bu ek // iledir. Ancak 2. tekil kii iyelik eki olan +den sonra geldii iin aykrlama (dissimilation) sonucu /n/ye dnmtr] sab sz + [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] al- almak matn [olumsuz zarf-fiil eki] sayu her < sa- saymak, hesap etmek (y)u [kalplam zarf-fiil eki: yir sayu her yer] bar- varmak, gitmek dg [2. tekil kii belirli gemi zaman, ~ g nbetlemesi ile] alkn- tkenmek < alk- tkenmek, mahvolmak ()n [fiilden fiil yapm eki, dnllk eki] tg [2. tekil kii belirli gemi zaman, ~ g nbetlemesi ile] arl- zayflamak < ar- zayf dmek ()l [dnllk eki] tg [2. tekil kii belirli gemi zaman, ~ g nbetlemesi ile] kal- kalmak, arkada kalmak m [gemi zaman sfat-fiili] + [3. tekil kii iyelik eki] tor- mahvolmak u [zarf-fiil eki]

150

l- lmek [zarf-fiil eki] yor- yrmek (y)ur ertig [2. tekil kii geni zamann hikyesi, ~ g nbetlemesi ile] yarlka- buyurmak, lutfetmek < yar- hkm vermek ()l hkm verilmek [edilgenlik eki] ()g hkm, karar [fiilden isim yapm eki] +ka [isimden fiil yapm eki: > yarlka-, yarlgka-] duk [gemi zaman sfat-fiil eki] + [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] z kendi +()m [1. tekil kii iyelik eki] kut baht, mutluluk +(u)m [1. tekil kii iyelik eki] bodun halk, millet, ulus +(u)g [belirtme durumu eki] kubrat- toplamak, bir araya getirmek < kubra- toplamak t [ettirgenlik eki] dm [1.tekil kii belirli gemi zaman] sab sz +()m [1. tekil kii iyelik eki] +da [bulunma durumu eki] bar var, mevcut gu [soru eki] eid- iitmek i [2. oul kii emir eki] tir- yaamak (i)p [zarf-fiil eki] tut- tutmak sk [gelecek zaman sfat-fiili eki] +() [2. tekil kii iyelik eki] +()n [belirtme durumu eki] ur- taa kazmak tum [1. tekil kii belirli gemi zaman] yal- yanlmak < ya- yanmak, yanl yapmak ()l [edilgenlik eki] ()p [zarf-fiil eki] l- lmek sik [gelecek zaman sfat-fiil eki] +(i) [2. tekil kii iyelik eki] +(i)n [belirtme durumu eki] kuurg(a)ru y(e)n g[()z] k(e)e t(e)m(i)r k(a)p()gka t(e)gi sl(e)d(i)m cmlesini Trkiye Trkesi ile ifade ediniz ve cmlede geen szckleri/szck gruplarn zmleyiniz.

151

KL TGN YAZITI (DOU YZ 10-12)

TRANSKRPSYONLU METN D10 y(a)g bol(u)p it(i)n y(a)r(a)tunu um(a)duk y(a)na i(i)km(i) buna i(i)g k()g birtkg(e)r s(a)k()nm(a)t trk bod(u)n lr(e)yin ur(u)gs()r(a)t(a)yin tir (e)rm(i) yok(a)du b(a)rr (e)rm(i) ze trk t(e)risi trk duk yiri D11 sub (a)na (e)tm(i) trk bod(u)n yook bolm(a)zun tiy(i)n bod(u)n bolun tiy(i)n k(a)()m ilt(e)r(i) k(a)g(a)n()g g()m ilbilge k(a)tun(u)g t(e)ri tp()sinte tut(u)p yg(e)r ktrm(i) (e)r(i)n k(a)()m k(a)g(a)n yiti y(e)g(i)rmi (e)r(i)n t(a)()km() t(a)ra D12 yor()y(u)r tiy(i)n k (e)(i)d(i)p b(a)lkd(a)k t(a)gkm t(a)gd(a)k inm(i) tir(i)l(i)p y(e)tm(i) (e)r bolm() t(e)ri k birtk ()n k(a)()m k(a)g(a)n ssi bri t(e)g (e)rm(i) y(a)gsi koo t(e)g (e)rmi ilg(e)r kuur()g(a)ru sl(e)p tirm(i) kubr(a)tm() k(a)m(a)g TRKYE TRKESNE AKTARMA Dman olmu (ama) kendini dzene sokup rgtlenememi, yine (inlilere) baml olmu.(in halk) bunca ii gc vermesini (hizmetini) dnmeden Trk halkn ldreyim, neslini yok edeyim dermi. (Trk halk) yok olmak zere imi. Yukarda Trk Tanrs, Trk kutsal yeri suyu (ruhlar) yle yapm: Trk milleti yok olmasn diye millet olsun diye babam lteri Kaan annem lbilge Hatunu gn tepesinden tutup (daha) yksee kaldrm muhakkak ki. Babam Kaan on yedi adamla dar km (ba kaldrm), (lteri) dar yryor (ba kaldryor) diye ses (haber) iitip ehirdeki daa km, dadaki inmi, toplanp yetmi kii olmular. Tanr g verdii iin babam kaann askeri kurt gibi imi, dman koyun gibi imi. Douya ve batya asker gnderip (adam) toplam, bir araya getirmi, hepsi

KL TGN DOU 10-12

(Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, 25. Bask, stanbul 2000den)

152

Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri: itin- kendini dzene sokmak < it- dzenlemek (i)n [dnllk eki] [zarf-fiil eki] yaratun- rgtlenmek < yarat- yapmak, dzenlemek (u)n [dnllk eki] u [zarf fiil eki] u-- yapabilmek, muktedir olmak, gc yetebilmek (yeterlilik fiili) ma [olumsuzluk eki] duk [olumsuz tabanlarda 1. oul kii belirsiz gemi zaman eki: itin yaratunu umaduk kendini dzene sokup rgtlenememi] yana yine, yeniden, tekrar < yan- dnmek a [kalplam zarf-fiil eki] iik- baml olmak < i i +(i)k [isimden fiil yapm eki] mi [3. tekil kii belirsiz gemi zaman] i i +(i)g [belirtme durumu eki] k g, kuvvet +()g [belirtme durumu eki] bir- vermek tk [sfat-fiil eki] +ger [yn gsterme eki] sakn- dnmek < sa- hesap etmek, saymak k dnen, tedbirli [fiilden isim yapm eki] + [isimden fiil yapm eki] n [dnllk eki] mat [olumsuz zarf-fiil eki] lr- ldrmek < l- lmek r ldrmek [ettirgenlik eki] eyin [1. tekil kii emir eki] urugsrat- nesilsiz brakmak < urug kabile +sra ocuksuz brakmak [isimden fiil yapm eki] t [ettirgenlik eki] ayn [1. tekil kii emir eki] yokad- yok olmak < yo- yok olmak k yok [fiilden isim yapm eki] +ad [isimden fiil yapm eki] u [zarf-fiil eki: yokadu barr ermi yok olmaya doru gidermi] ti- demek r er-mi [3. tekil kii geni zamann rivayeti] - gndermek duk [sfat-fiil eki: Trk duk yiri sub Trk kutsal yeri suyu (ruhlar)] sub su + [3. tekil kii iyelik eki] bol- olmak -ma [olumsuzluk eki] -zun [3. tekil kii emir eki] ti- demek -(y)in [zarf-fiil eki] bol- olmak un [3. tekil kii emir eki] ka baba +()m [1. tekil kii iyelik eki] g anne +()m [1.tekil kii iyelik eki] katun hatun, kadn +(u)g [belirtme durumu eki] tp tepe (> tpe > tepe) +si [3. tekil kii iyelik eki] +n [zamir nsi] +te [bulunma-kma durumu eki] ktr- yukarya kaldrmak, yceltmek mi [3. tekil kii belirsiz gemi zaman eki] er- i- yardmc fiili (i)n [fiilden isim yapm eki: erin phesiz, muhakkak ki; +Dr/+DUr ekimli fiillerin sonuna gelerek kesinlik ifade eder] er adam, erkek +(i)n [ara durumu eki]

153

tak- dar kmak, ba kaldrmak < ta d, dar +()k [isimden fiil yapm eki] m [3. tekil kii belirsiz gemi zaman eki] ta d, dar +ra [yn gsterme eki] yor- yrmek (y)ur [3. tekil kii geni zaman eki] ti- demek, sylemek yin [zarf-fiil eki] balk ehir +da [bulunma durumu eki] +k [aidiyet eki] tagk- daa kmak < tag da +()k [isimden fiil yapm eki] m [3. tekil kii belirsiz gemi zaman eki] tag da +da [bulunma durumu eki] +k [aidiyet eki] in- inmek mi [3.tekil kii belirsiz gemi zaman] tiril- toplanmak < tir- toplamak (i)l [edilgenlik eki] (i)p [zarf-fiil eki] bir- vermek tk [gemi zaman sfat-fiil eki] s asker +si [3. tekil kii iyelik eki] yag dman +si [3. tekil kii iyelik eki] sle- ordu sevk etmek, asker gndermek s ordu, asker, +le [isimden fiil yapm eki] p [zarf-fiil eki] tir- toplamak mi [3. tekil kii belirsiz gemi zaman eki] kubrat- toplamak, bir araya getirmek < kubra- toplamak t [ettirgenlik eki] m [3. tekil kii belirsiz gemi zaman eki]

k(a)()m k(a)g(a)n yiti y(e)g(i)rmi (e)r(i)n t(a)()km() cmlesini Trkiye Trkesi ile ifade ediniz ve cmlede geen szckleri/szck gruplarn zmleyiniz.

154

Kendimizi Snayalm
1. tabga bodun sab sig ags ymak ermi sig sabn ymak agn arp rak bodunug ana yagutr ermi ifadesinin tam ve doru Trke karl aadakilerden hangisidir? a. in halknn sz tatl ipekli kuma yumuakm, tatl szle yumuak ipekli kumala aldatp uzak milleti bylece yaknlatrrm. b. in halknn sz keskin, zehri ldrc olduu iin keskin sz ve ldrc zehirle uzaktaki halk iyice uzaklatrrm. c. Sogd halknn sz tatl ipekli kuma yumuakm, tatl szle yumuak ipekli kumala aldatp uzak milleti bylece yaknlatrrm. d. Sogd halknn iradesi kuvvetli ve zehri ldrc olduu iin keskin sz ve ldrc zehirle uzaktaki halk iyice uzaklatrrm. e. Tabga halknn sz tatl, ipekli kuma yumuakm, tatl szle yumuak ipekli kumala aldatp Irak halkn bylece yaknlatrrm. 2. Trkiye Trkesine gre, tabga bodun ifadesinde aadakilerden hangisi eksiktir? a. Belirtme durumu eki b. lgi (tamlayan) durumu eki c. yelik eki d. Ara durumu eki e. Bulunma-ayrlma durumu eki 3. sig sabn ymak agn ifadesinde aadaki isim ekim eklerinden hangisi kullanlmtr? a. yelik eki b. Belirtme durumu eki c. Ara durumu eki d. Yn gsterme eki e. Birliktelik eki 4. bir todsar ask mez sen cmlesinde todsar szc ili ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. to- fiil kkne dayanr. b. sar eki, zarf-fiil grevindedir. c. d- Trkiye Trkesinde y-ye gelimitir. d. o- Trkiye Trkesinde u-ya gelimitir. e. t- Trkiye Trkesinde d-ye gelimitir. 5. trk bodun lsikig cmlesinin eylemi, aadaki eklerden hangisini almtr? a. Gelecek zaman, birinci tekil kii b. Emir kipi, ikinci tekil kii c. Geni zaman, ikinci tekil kii d. Gelecek zaman, nc tekil kii e. Gelecek zaman, ikinci tekil kii

155

6. iniygnm oglanm biriki uguum bodunum biriye adapt begler yrya tarkat buyruk begler ifadesinde geen okluk ekleri aadakilerin hangisinde, srasyla ve doru olarak verilmitir? a. -+an, +ki, +ler, +t b. +gn, +an, +ler, +t c. +gn, +an, +ye, +ler, +t d. +an, +um, +ler, +t e. +gn, +an, +ya, +t 7. ve 8. sorular aadaki cmleye gre cevaplandrlacaktr. sabmn edgti eid 7. Yukardaki cmlede geen edgti szc ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. +ti zarf treten isimden isim yapm ekidir. b. edg szcnde /d/, Trkiye Trkesinde /y/ olmutur. c. edg szcnde hece bandaki /g/ nsz Trkiye Trkesinde dmtr. d. Trkiye Trkesinde +ti isimden isim yapma ekindeki hece ba nsz dmtr. e. edg szcnn geliimi edg>eyg>ey>>iyi eklindedir. 8. Yukardaki cmlede sabmn szcnn ald ekler aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak verilmitir? a. Birinci tekil kii iyelik eki, belirtme durumu eki b. nc tekil kii iyelik eki, belirtme durumu eki c. Belirtme durumu eki, birinci tekil kii iyelik eki d. lgi (tamlayan) durumu eki, bulunma durumu eki e. Birinci tekil kii iyelik eki, ilgi (tamlayan) durumu eki 9. bilig bilmez kii ifadesinde bilig bilmez szcklerindeki ekler aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak verilmitir? a. simden fiil yapm eki, sfat-fiil eki b. Fiilden isim yapm eki, sfat-fiil eki c. simden isim yapm eki, olumsuz geni zaman eki d. Fiilden isim yapm eki, olumsuz geni zaman eki e. Belirtme durumu eki, sfat fiil eki 10. ag bilig anta yr ermi cmlesindeki ermi aadakilerden hangisidir? a. nc tekil kii mili gemi zaman b. nc tekil kii geni zamann hikyesi c. nc tekil kii geni zamann rivayeti d. nc tekil kii mili gemi zamann rivayeti e. nc tekil kii mili gemi zamann hikyesi fiilinin ekimi

156

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. c 3. c 4. d 5. e 6. b 7. d 8. a 9. b Yantnz doru deilse KT G5i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, KT G2deki aklamay yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, KT G5i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, KT G8i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, KT G6y yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, KT G1i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, KT G1i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, KT G1i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, KT G7yi yeniden okuyunuz.

10. c Yantnz doru deilse, KT G5i yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 kuurg(a)ru y(e)n g[()z] k(e)e t(e)m(i)r k(a)p()gka t(e)gi sl(e)d(i)m Batda nci (Sr Derya) rman geerek Demir Kapya kadar asker sevk ettim. kur bat +garu [yn gsterme eki] yin gz nci (Sr Derya) rma Bu dnemde, zel adlarla kurulan tamlamalarda genellikle iyelik ekleri kullanlmadn unutmayalm. ke- gemek e [zarf-fiil eki] kapg kap (temir kapg Demir Kap) < kapa- kapamak, rtmek g [fiilden isim yapm eki- ikinci hecede nl daralmas ile > kapg] +ka [ynelme durum eki] tegi kadar < teg- demek, ulamak i [kalplam zarf-fiil eki, fiilden zarf treten ek] sle- asker sevk etmek, sefer etmek < s asker +le [isimden fiil yapm eki] dim [1. tekil kii belirli gemi zaman] Sra Sizde 2 k(a)()m k(a)g(a)n yiti y(e)g(i)rmi (e)r(i)n t(a)()km() Babam Kaan on yedi adamla dar km (ba kaldrm). ka baba +()m [1. tekil kii iyelik eki] yiti yegirmi on yedi (VI. nitedeki Saylar balkl blm yeniden okuyunuz). er adam, erkek +(i)n [ara durumu eki] tak- dar kmak, ba kaldrmak < ta d, dar +()k [isimden fiil yapm eki] m [3. tekil kii belirsiz gemi zaman eki]

Yararlanlan Kaynaklar
Ergin, M., Orhun Abideleri, stanbul 1970. Tekin, T., Orhun Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara 1988. ______, Tunyukuk Yazt, Simurg, Ankara 1994. ______, Orhun Yaztlar, Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk, Yldz Dil ve Edebiyat 1, stanbul, 2003.

157

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilge Kaan Yazt Dou yz 2-9. satrlar okuyup evirebilecek ve metinde geen szcklerin yaplarn zmleyebileceksiniz. Bilge Kaan Yazt Dou yz 21-25. satrlar okuyup evirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Bilge Kaan Yazt (Dou Yz 2-9) Bilge Kaan Yazt (Dou Yz 21-25)

indekiler
BLGE KAAN YAZITI (DOU YZ 2-9) BLGE KAAN YAZITI (DOU YZ 21-25)

158

Orhun TrkesiMetin II

BLGE KAAN YAZITI (DOU YZ 2-9)

Aklama: Orijinal metinlerde bulunmayan veya okunmayan yerler < > iinde tamamlanmtr.

TRANSKRPSYONLU METN D2 ze kk t(e)ri (a)s[ra yagz yer klndukta ekin ara kii ogl klnm] D3 kii oglnta ze (e)m (a)pam bum()n k(a)g(a)n (i)t(e)mi k(a)g(a)n ol(u)rm() ol(u)r(u)p(a)n trk [b]od(u)n() ilin trsin tuta birm(i) iti birm(i) trt bul(u) koop y(a)g (e)rm(i) s sl(e)pen trt bul(u)d(a)k bod(u)n(u)g [kop alm kop baz klm] b(a)l()g()g [y]kntrmi tizlig[ig skrmi ilger kadrkan yka tegi kir]

TRKYE TRKESNE AKTARMA Yukarda mavi gk, aada kara yer yaratldnda ikisi arasnda insanolu yaratlm. nsanolunun zerine atam dedem Bumn Kaan, temi Kaan tahta oturm. Tahta oturarak Trk milletinin lkesine devletine hakim olmu (ve) dzenlemi. Drt taraf hep dman imi. Asker sevk ederek drt taraftaki milleti hep alm hep baml klm, ba olana ba edirmi, dizi olana diz ktrm. Douda Kingan dalarna kadar batda Demir Kapya kadar (kendi insann) yerletirmi. ki (snr) arasnda pek dank (yaayan) Kktrkleri dzene sokarak ylece hkmeder imi. Bilgili kaan imi, yiit kaan imi, veziri de bilgili imi phesiz, yiit imi phesiz. Beyleri de milleti de itaatli (dzgn) imi. Onun iin lkeyi ylece elinde tutmutur, lkeyi elinde tutup yasay dzenlemi. Kendisi ylece vefat etmi.

D4 t(e)m(i)r k(a)p()gka t(e)gi koont(u)rm() (e)kin (a)ra idi oks(u)z kk trk iti ana ol(u)rur (e)rm(i) bilge k(a)g(a)n (e)rmi (a)lp k(a)g(a)n (e)rmi buyruk <y(e)me> bilge (e)rm(i) (e)r(i)n alp (e)rm(i) (e)r(i)n b(e)gl(e)ri y(e)me bod(u)n [y(e)me tz (e)rm(i) (a)n n il(i)g (a)na tutm() (e)r(i)n il(i)g tut(u)p tr[g itmi zi ana kergek bolm]

159

D5 yog sg()t re kn tugs()kd(a)k bkli ll()g il t(a)bg(a) tpt (a)p(a)r pur(u)m krk()z kuurk(a)n ot(u)z t(a)t(a)r kta t(a)t(a)b buna bod(u)n k(e)l(i)p(e)n sgtam() yoglam() (a)nt(a)g kl()g k(a)g(a)n (e)r[mi anta kisre inisi] kagan [bolm er](i)n oglt k(a)g(a)n bolm() (e)r(i)n (a)nta [kisre inisi eisin teg]

Yu (yas) treni yapc (ve) alayc (olarak) douda gn dousundaki Bkli l halk, in, Tibet, Avar, Rum (Bizans), Krgz, Kurkan, Otuz Tatar, Ktay, Tatab.... bunca halklar gelerek alam, yu treni yapm. ylesine hretli kaanm. Ondan sonra kk kardei kaan olmu phesiz, ocuklar kaan olmu phesiz. Ondan sonra kardei aabeyi gibi

D6 kl()nm(a)duk (e)r(i)n ogl k(a)in t(e)g kl()nm(a)duk (e)r(i)n bil(i)gs(i)z k(a)g[an ol](u)rm() (e)r(i)n y(a)bl(a)k k(a)g(a)n ol(u)rm() (e)r(i)n buyruk y(e)me bil(i)gs(i)z (e)rm(i) (e)r(i)n y(a)bl(a)k (e)rm(i) (e)r(i)n b(e)gl(e)ri bod(u)n tzs()z ()n t(a)bg(a) bod(u)n t(e)bl[igin] krl()gin [n armak]sin ()n in(i)li (e)ili kikrt()kin n b(e)gli bod(u)nlg yaratlmamtr, olu babas gibi yaratlmamtr. Bilgisiz kaan (olarak) tahta km phesiz, kt kaan (olarak) tahta km phesiz. Veziri de bilgisiz imi phesiz, kt imi phesiz. Beyleri (ve) halk itaatsiz olduu iin in milleti hilekr ve sahtekr olduu iin, aldatc olduu iin kk ve byk kardei birbirine drd iin bey ve halk birbirinin aleyhine evirdii iin Trk milleti vatan hline getirdii lkesini elden karm, tahta oturttuu kaann kaybetmi. in halkna, bey olmaya lyk erkek evldn kul kld, hanm olmaya lyk kz ocuunu cariye yapt. Trk beyleri Trk adn brakt, ine tbi olan beyler in adlarn alarak in hakanna tbi olmu, elli yl

D7 yo(a)urtukin ()n trk bod(u)n ill(e)dk ilin g()nu []dm k(a)g(a)nl(a)duk k(a)g(a)nin yit()r dm() t(a)bg(a) bod(u)nka b(e)gl(i)k ur og(u)lin kuul klt (e)(i)l(i)k kz og(u)lin k klt trk b(e)gl(e)r trk (a)tin t t(a)bg[ag] b(e)gl(e)r t(a)bg(a) (a)tin tut(u)p(a)n t(a)bg[a kaganka krmi elig yl] D8 i(i)g k()g birm(i) ilg(e)r kn tugs()kka bkli [k](a)g(a)nka t(e)gi sl(e)y birm(i) kuur()g(a)ru t(e)m(i)r k(a)p()gka <tegi> sl(e)y birm(i) t(a)bg(a) k(a)g(a)nka ilin tr()sin (a)l birm(i) trk k(a)ra k(a)m(a)g bod(u)n (a)na tim(i) ill(i)g bod(u)n [ertim ilim amt kan kimke ilig kazganur men tir ermi]

ii gc vermiler (hizmet etmiler). Douda, gn dousunda Bkli kaanna kadar sefer etmiler, batda Demir Kapya kadar sefer etmiler, in kaan iin (bakalarnn) lkesini devletini (tresini) almlar. Trk avam (cahil) halk yle demi: Vatan olan millet idim, vatanm imdi nerede? Kime (kim iin) vatan kazanrm (fetih yaparm)? der imi.

160

D9 k(a)g(a)nl()g bod(u)n (e)rt(i)m k(a)g(a)n()m k(a)n ne k(a)g(a)nka i(i)g k()g birr m(e)n tir (e)rm(i) (a)na tip t(a)bg(a) k(a)g(a)nka y(a)g bolm() y(a)g bol(u)p it(i)n y(a)r(a)t()nu um(a)duk y(a)na i(i)km(i) buna i(i)g k()g birtk(ke)r s(a)k()nm(a)t trk bod(u)n(u)g l()r[eyin urugsr](a)t(a)yin tir (e)rm(i) ze Kaanl millet idim, kaanm hani? Hangi kaana ii gc veriyorum (hizmet ediyorum)? dermi. Byle deyip in kaanna dman olmu, dman olup kendini dzene sokup rgtlenememi, yine (inlilere) baml olmu.(in halk) bunca ii gc vermesini (hizmet ettiini) dnmeden Trk halkn ldreyim, neslini yok edeyim dermi. Yukarda

(Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, 25. Bask, stanbul 2000den)

161

Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri

ze yukar, yukarda (< * z st, yukar +e [yn gsterme eki]) asra aa, aada (< * as aa +ra [yn gsterme eki]) kln- yaratlmak < kl- klmak, yaratmak -()n [edilgenlik eki] dukta [zarf-fiil eki: -duk+ [sfat-fiil eki] +da [bulunma durumu eki] eki iki, 2 +n [ara durumu eki] kln- yaratlmak < kl- yaratmak ()n [edilgenlik eki] m [3. tekil kii belirli gemi zaman eki] og(u)l oul + [3. tekil kii iyelik eki: orta hece dmesi ile ogl] +n [zamir nsi] +ta [bulunma-kma durumu eki] e ata dede, ced +m [1. tekil kii iyelik eki] apa ata, ecdat +m [1. tekil kii iyelik eki] olur- (tahta) oturmak (u)pan [zarf-fiil eki] bodun halk, millet +() [ilgi durumu eki] il memleket, lke +i [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] tr tre, yasa +si [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] tut- tutmak a birmi [tasvir fiil. bir- yardmc fiili bugn Trkiye Trkesinde olduu gibi asl fiile tezlik anlam katmaz. Bu dnemde bir- ~ ber- yardmc fiili, kesinlik anlam katar] it- dzenlemek i [zarf-fiil eki] bir- kesinlik anlam katan yardmc fiil mi [3. tekil kii belirsiz gemi zaman] sle- asker sevk etmek pen [zarf-fiil eki] baz baml, tbi < ba- balamak z [fiilden isim yapm eki] balg bal, ba olan; banda lideri olan < ba ba +lg [isimden isim sfat- yapm eki] +()g [belirtme durumu eki] ykntr- ba edirmek, secde ettirmek < ykn- ba emek tr [ettirgenlik eki] mi [3. tekil kii belirli gemi zaman] tizlig dizli, dizi olan; ayakta durabilen < tiz diz +lig [isimden isim yapm eki] +(i)g [belirtme durumu eki] skr- diz ktrmek < sk- kmek r [ettirgenlik eki] mi [3. tekil kii belirli gemi zaman] kir bat (*ki [arka, sonra] +r [yn gsterme eki]) it- dzene sokmak i [zarf-fiil eki] beg bey +leri [3. oul kii iyelik eki] a 3. tekil kii zamiri ol +n [belirtme durumu eki: an n onun iin. Bu dnemde iin edat belirtme durumu eki ile kullanlr] il memleket, lke +(i)g [belirtme durumu eki] tr tre, yasa +g [belirtme durumu eki] oksuz rgtsz, dank < ok boy rgt +suz [isimden isim sfat- yapm eki, yokluk eki]

162

a 3. tekil kii zamiri ol +n+ [zamir nsi] +a [eitlik durumu eki] olur- (tahta) oturmak, hkm srmek r ermi [3. tekil/oul kii geni zamann rivayeti] kergek bol- ku olup uup gitmek; lmek, vefat etmek(u)p [zarf-fiil eki] yog yu treni yapan, yas < yo- yok olmak g yok olan ey [fiilden isim yapm eki] + [isimden isim yapm eki, meslek eki] sgt alayc < sgt alama, at + [isimden isim yapm eki] n, n taraf, dou +re [yn gsterme eki] tug- (gne) domak sk [gelecek zaman sfat-fiil eki] +da [bulunma durumu eki] +k [aidiyet eki: kn tugskdak gn doacak yerdeki, gn dousundaki] kel- gelmek (i)pen [zarf-fiil eki] sgta- alamak, at yakmak < sg()t alama +a [isimden fiil yapm eki] m [3. tekil kii belirsiz gemi zaman] yogla- yu treni dzenlemek < yo- yok olmak g yok olan ey [fiilden isim yapm eki] +la [isimden fiil yapm eki] m [3. tekil kii belirsiz gemi zaman] klg nl, hretli < k an, hret +lg [isimden isim sfat- yapm eki] ini erkek karde +si [3. tekil kii iyelik eki] og(u)l ocuk, evlat +()t [Moolca okluk eki] + [3. tekil kii iyelik eki] ei aabey +si [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki: teg gibi edat yaln ve belirtme durumu eki alm ifadelerle kullanlr] biligsiz bilgisiz < bil- bilmek (i)g bilgi [fiilden isim yapm eki] +siz [isimden isim -sfat- yapm eki, yokluk eki] tzsz itaatsiz, uyumsuz < tz dzgn, uyumlu +sz [yokluk eki] teblig hileci, aldatc +i [3. tekil kii iyelik eki:] +n [belirtme durumu eki] krl()gin hileci, aldatc +i [3. tekil kii iyelik eki:] +n [belirtme durumu eki] armak aldatc, sahtekr < ar- aldatmak mak [fiilden isim yapm eki] + [isimden isim yapm eki] +s [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] ini kk erkek karde +li [birliktelik eki: inili eili byk ve kk kardei] kikr- kkrtmak tk [sfat-fiil eki] +i [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] begli bodunl bey ve halk +g [belirtme durumu eki] your- birbirine drmek tuk [gemi zaman sfat-fiil eki] + [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] ille- memleket, vatan haline getirmek < il vatan, memleket +le [isimden fiil yapm eki] dk [gemi zaman sfat-fiil eki] gn- elden karmak, kaybetmek u dm (asl fiil u zarf-fiili ile yardmc fiile balanmtr. d- yardmc fiili asl fiilin anlamn pekitirici grevdedir).

163

kaganla- kaan olarak tahta oturtmak < kagan kaan, hkmdar +la [isimden fiil yapm eki] duk [gemi zaman sfat-fiil eki] yitr- kaybetmek, yitirmek < yit- kaybolmak r [ettirgenlik eki] dm (3. tekil kii belirsiz gemi zaman ekini alm d- tasvir fiili, zarf-fiil ekini alm asl fiilden sonra gelmitir). beglik bey olmaya lyk, bey olacak < beg bey +lik [isimden isim yapm eki] eilik hkmdarn kars, hanm olmaya lyk, e olacak < ei hkmdarn kars, hanm +lik [isimden isim yapm eki] t- gndermek t [3. tekil kii belirli gemi zaman] tabga in +g [aidiyet eki] sle- asker sevk etmek < s asker +le [isimden fiil yapm eki] (y) birmi (kesinlik bildiren bir- tasvir fiili, zarf-fiil ekini alm asl fiil zerine gelmitir). illig ili, vatan olan < il vatan, il +lig [isimden sfat yapm eki] il vatan +(i)m [1. tekil kii iyelik eki] kazgan- kazanmak ur men [1. tekil kii geni zaman] ti- demek r ermi [3. tekil kii geni zamann rivayeti] ti- demek p [zarf-fiil eki] b(a)l()g()g ykntrmi tizligig skrmi cmlesini Trkiye Trkesi ile ifade ediniz ve cmlede geen szckleri/szck gruplarn zmleyiniz.

BLGE KAAN YAZITI (DOU YZ 21-25)

TRANSKRPSYONLU METN D21 g()m k(a)tun(u)g kt()r()gme t(e)ri il b(e)r(i)g[me t](e)ri trk bod(u)n (a)t ksi yok bolm(a)zun tiy(i)n z()m(i)n ol t(e)ri k(a)g(a)n ol(u)rtd [ne y]ls()g bod(u)nta ze ol(u)rm(a)d()m ire (a)s()z t(a)ra tons(u)z y(a)b()z y(a)bl(a)k bod(u)nta [ze olurtum t]ig(i)n (e)ki (a)d in(i)m k[l tigin bir]le szl(e)d(i)m(i)z k(a)()m()z annem hatunu ycelten (yukar kaldran) Tanr, vatan veren Tanr Trk halknn ad san yok olmasn diye beni o Tanr, kaan (olarak) tahta oturttu. Zengin (ve) mreffeh halkn zerine hkmdar olmadm. eride a olmayan, darda giyecei olmayan kt durumdaki (bir) halk zerine hkmdar oldum. Prens iki ad ve kardeim Kltigin ile anlatk (konutuk): Babamzn TRKYE TRKESNE AKTARMA

164

D22 (e)(i)m(i)z kazg(a)nm() bod(u)n (a)t ksi yok bo[lmazun] tiy(i)n trk bod(u)n ()n tn udm(a)d()m knt()z ol(u)rm(a)d()m in(i)m kl t[igin] birle [eki ad] birle l yit k(a)zg(a)nt()m (a)na k(a)zg(a)n()p bir(i)ki bod(u)n(u)g ot sub klm(a)dm [men zm kagan olurtukuma] yir s(a)yu b(a)rm() bod(u)n [yadagn yalan] l yit [yana] D23 k(e)lti bod(u)n(u)g ig(i)d(e)y(i)n tiy(i)n yr()g(a)ru [o]g(u)z bod(u)n t(a)pa ilg(e)r kt(a) t(a)t(a)b bod(u)n t(a)pa bir(i)ger t(a)bg(a) t(a)pa (e)ki y(e)g(i)rmi sl(e)d(i)m s()d()m (a)nta kisre t(e)ri y(a)rl()k(a)duk ()n kuut(u)m l()g()m b(a)r n lt(e)i bod(u)n(u)g t[irg]()r ig(i)tt(i)m y(a)l(a) bod(u)n(u)g tonl(u)g klt()m g(a) bod(u)n(u)g b(a)y klt()m geldi. Halk besleyip doyuraym diye kuzeyde Ouz halkna doru, douda Ktay (ve) Tatab halkna doru, gneyde ine doru on iki (kez) sefer ettim, savatm. Ondan sonra Tanr (yle) buyurduu iin bahtm (ve) ksmetim olduu iin lecek halk diriltip doyurdum, plak halk giyimli yaptm, fakir halk zengin ettim, amcamzn kazanm olduklar halkn ad san yok olmasn diye Trk halk iin gece uyumadm, gndz oturmadm. Kardeim Kl Tigin ile, iki ad ile (birlikte) lesiye yitesiye abaladm. ylece abalayp birleik halk ate (ile) su etmedim (birbirine dman etmedim). Ben kendim kaan (olarak) oturduumda her yere gitmi (olan) halk yayan yapldak le yite dnp

D24 (a)z bod(u)n(u)g k() klt()m g(a)r (e)ll(i)gde []g(a)r k(a)g(a)nl()gda y(e)g klt()m trt bul(u)d(a)k bod(u)n(u)g koop b(a)z klt()m y(a)g()s()z k[lt]()m koop m(a)a krti y(e)ti y(e)g(i)rmi y(a)()ma t(a)ut t(a)pa sl(e)d(i)m t(a)ut bod(u)n(u)g buzd(u)m og(u)lin yu[tuz]in ylksin b(a)r()min (a)nta (a)lt()m s(e)k(i)z y(e)g(i)rmi y(a)()ma (a)lt ub sogdak az halk ok yaptm, gl devleti olandan, gl kaan olandan daha iyi yaptm. Drt taraftaki halk hep kendime tab ettim, (halkm) dmansz hle getirdim, (bu halklarn) hepsi bana baml oldu. On yedi yamda Tangut tarafna doru asker sevk ettim, Tangut halkn bozguna urattm, ocuklarn, kadnlarn, at srlerini, (ve tm) varlklarn o zaman aldm. On sekiz yamda Alt blge Sogdak(larna)

165

D25 t(a)pa sl(e)d(i)m bod(u)n(u)g (a)nta buzd(u)m t(a)b[g(a) o] totok b(e) tm(e)n s k(e)lti duk b(a)da s()d()m ol sg (a)nta yook kd()m y(e)g(i)rmi y(a)()ma b(a)sm()l duk kut ug(u)(u)m bod(u)n (e)rti (a)rk() dm(a)z tiy(i)n sl(e)d(i)m . ig(e)rt(i)m k(a)l() .. (e)b(i)r kelrtm (e)ki ot(u)z y(a)()ma t(a)bg(a) doru asker sevk ettim, halk orada bozguna urattm. inli Ong Totok elli bin (kiilik) ordu (ile) geldi. Iduk Bata savatm, o orduyu orada yok ettim. Yirmi yamda, Basml Iduk Kutu akraba kavim idi, Kervan gndermiyor diye sefer ettim .. baml kldm, harac evirip getirdim. Yirmi iki yamda in

Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri

g anne +()m [1. tekil kii iyelik eki] katun hatun +(u)g [belirtme durumu eki] ktr- yceltmek ()gme [sfat-fiil eki] ber- vermek (i)gme [sfat-fiil eki] k an, hret +si [3. tekil kii iyelik eki] bol- olmak ma [olumsuzluk eki] zun [3. tekil kii emir eki] z kendi, z +()m [1. tekil kii iyelik eki] +(i)n [belirtme durumu eki] olurt- hkmdar olarak tahta oturtmak < olur- hkmdar olmak -t[ettirgenlik eki] t [3. tekil kii belirli gemi zaman] olur- (tahta) oturmak ma [olumsuzluk eki] dm [1. tekil kii belirli gemi zaman] i i, ieri +re [yn gsterme eki] asz yemeksiz, yiyeceksiz < a a, yemek +sz [yokluk eki] ta d, dar +ra [yn gsterme eki] tonsuz elbisesiz, giyeceksiz < ton elbise +suz [yokluk eki] yabz kt, fena (yablak yabz kt, fena anlamndaki ikilemeden dolay *yab isim kkne kadar inmek mmkndr. Ancak byle bir isim kkne bugne kadar metinlerde rastlanamadndan * ile gsterilmitir). szle- anlamak < szle- konumak [itelik eki] dimiz [1. oul kii belirli gemi zaman eki] ka baba +()mz [1. oul kii iyelik eki] ei amca +miz [1. oul kii iyelik eki] kazgan- kazanmak, elde etmek, abalamak m [sfat-fiil eki] (kazganm burada bir sfattr. bodunun sfat grevindedir). ud- uyumak < u uyku +d [isimden fiil yapm eki] ma [olumsuzluk eki] dm [1. tekil kii belirli gemi zaman] olur- oturmadm ma [olumsuzluk eki] dm [1. tekil kii belirli gemi zaman]

166

ini kk erkek karde +m [1. tekil kii iyelik eki] l- lmek [zarf-fiil eki] yit- kaybolmak, yitmek [zarf-fiil eki] z kendi, z +m [1. tekil kii iyelik eki] olur- oturmak tuk [gemi zaman sfat-fiil eki] +(u)m [1. tekil kii iyelik eki] +a [ynelme durumu eki] bar- gitmek m [sfat-fiil eki] (bodunun sfat grevindedir). yadag yaya +()n [ara durumu eki] yala plak +()n [ara durumu eki] yan- dnmek a [zarf-fiil eki] kel- gelmek ti [3. tekil kii belirli gemi zaman] igid- besleyip doyurmak eyin [1. tekil kii emir eki] tap- bulmak a [kalplam, yapm eki grevini stlenmi zarf-fiil eki] s- savamak dm [1. tekil kii belirli gemi zaman] kut baht, talih +um [1. tekil kii iyelik eki] lg ksmet, nasip, paya den < le- paylamak g [fiilden isim yapm eki: lerleyici nl benzemesi ile lg] l- lmek tei [gelecek zaman sfat-fiil eki] (bodunun sfat grevindedir) tirgr- yaatmak < tir- yaamak gr [ettirgenlik eki] [zarf-fiil eki] igit- beslemek tim [1. tekil kii belirli gemi zaman] ton elbiseli, giyimli +lug [isimden isim -sfat- yapm eki] ellig devletli, devleti olan < el devlet +lig [isimden isim yapm eki] +de [bulunma durumu eki] yagsz dmansz < yag dman +sz [yokluk eki] kr- itaat etmek, tbi olmak ti [3. tekil kii belirli gemi zaman] ya ya, srlen mr +()m [1. tekil kii iyelik eki] +a [ynelme durumu eki] buz- bozguna uratmak, bozmak dum [1. tekil kii belirli gemi zaman] yutuz e, zevce + [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] ylk at srs +s [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] barm mal, mlk servet + [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] s asker, ordu +g [belirtme durumu eki] k- klmak dm [1. tekil kii belirli gemi zaman] ugu boy, grup +um [1. tekil kii iyelik eki] d- gndermek < - gndermek d [fiilden fiil yapm eki, pekitirme eki] maz [olumsuz 3. tekil kii geni zaman]

167

iger- baml klmak < i i +ger [isimden fiil yapm eki] kii belirli gemi zaman] ebir- evirmek, evirmek [zarf-fiil eki]

tim [1. tekil

yir s(a)yu b(a)rm() bod(u)n [yadagn yalan] l yit [yana] k(e)lti cmlesini Trkiye Trkesi ile ifade ediniz ve cmlede geen szckleri/szck gruplarn zmleyiniz.

168

Kendimizi Snayalm
1. ltei bodunug tirgr igittim bay kltm cmlesinde sfat grevini stlenen szck aadakilerden hangisidir? a. ltei b. Bodunug c. Tirgr d. gittim e. Bay 2. l berigme teri ifadesinde, aadaki eklerden hangisi kullanlmtr? a. Sfat-fiil b. Zarf-fiil c. simden fiil yapm eki d. simden isim yapm eki e. sim ekim eki 3. Trk bodun at ksi yok bolmazun cmlesinin eylemi, aadaki fiil ekim eklerinden hangisini almtr? a. Birinci tekil kii emir eki b. nc tekil kii emir eki c. nc tekil kii gelecek zaman eki d. nc tekil kii geni zaman eki e. kinci tekil kii emir eki 4. S slepen trt buludak bodunug kop alm cmlesinde geen buludak szndeki isim ekim ekleri aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak verilmitir? a. + ikinci tekil kii iyelik eki, +da bulunma-ayrlma durumu eki, +k aidiyet eki b. +da bulunma-ayrlma durumu eki, +k birliktelik eki c. +da bulunma-ayrlma durumu eki, +k ara durum eki d. + belirtme durumu eki, +da bulunma-ayrlma durumu eki, +k ara durum eki e. +da bulunma-ayrlma durumu eki, +k aidiyet eki 5. Antag klg kagan ermi cmlesinde, klg szcnde aadaki eklerden hangisi vardr? a. simden isim (sfat) yapm eki b. simden fiil yapm eki c. Fiilden isim yapm eki d. Belirtme durumu eki e. kinci tekil ahs iyelik eki

169

6. Trk bodun illedk ilin gnu dm kaganladuk kagann yitr dm cmlesinde sfat-fiil ekinin bulunduu szckler aadakilerden hangisidir? a. Ignu, yitr b. lledk, kaganladuk c. Idm, illedk d. lin, kagann e. lledk, yitr 7. Kara kamag bodun ifadesindeki kara kamag szcnn doru anlam aadakilerden hangisidir? a. Avam tabaka b. Zenci c. Kara Kamag (halk) d. Asil tabaka e. Devlet adam 8. 9. ve 10. sorular aadaki cmleye gre cevaplandrlacaktr. [Buna iig kg birtkker saknmat trk bodunug lreyin urugsratayn tir ermi] 8. Yukardaki cmlenin Trke doru karl aadakilerden hangisidir? a. Bunca ii gc verdiini dnmedi; Trk halkn ldreyim, yok edeyim der imi. b. Bunca ile gle uratktan sonra Trk halkn ldreyim, yerine konaym dermi. c. Bunca ii gc verdiini dnmeden Trk halkn ldreyim, neslini yok edeyim dermi. d. Bunca ii gc vereni saknmad; Trk halk ldrsn, neslini yok etsin, demi. e. Bunca ii gc verdiini dnmeden Trk halkn ldrsn, yok etsin dermi. 9. Yukardaki cmlede geen saknmat szcndeki ekler aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak verilmitir? a. k fiilden isim yapm eki, + isimden fiil yapm eki, -n dnllk eki, ma olumsuzluk eki, -t gemi zaman 3. tekil kii eki b. +k isimden fiil yapm eki, + fiilden fiil yapm eki, -n dnllk eki, mat 3. tekil kii olumsuz belirli gemi zaman eki c. + isimden fiil yapm eki, -n dnllk eki, -ma olumsuzluk eki, -t gemi zaman 3. tekil kii eki d. k fiilden isim yapm eki, + isimden fiil yapm eki, -n dnllk eki, mat olumsuz zarf-fiil eki e. + isimden fiil yapm eki, -n belirtme durumu eki, -ma olumsuzluk eki, t gemi zaman 3. tekil kii eki

170

10. Yukardaki cmlede geen lreyin urugsratayn szckleri aadaki fiil ekim eklerinden hangisini almtr? a. Birinci tekil kii emir ekini b. Birinci tekil kii gelecek zaman ekini c. nc tekil kii emir ekini d. nc tekil kii geni zaman ekini e. Birinci tekil kii geni zaman ekini

171

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. a 3. b 4. e 5. a 6. b 7. a 8. c 9. d Yantnz doru deilse BK D23 yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, BK D21i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, BK D21i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, BK D3 yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, BK D5i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, BK D7yi yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, BK D8i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, BK D9u yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, BK D9u yeniden okuyunuz.

10. a Yantnz doru deilse, BK D9u yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 b(a)l()g()g ykntrmi tizligig skrmi ba olana ba edirmi, dizi olana diz ktrm balg bal, ba olan < ba ba +lg [isimden isim sfat- yapm eki] +()g [belirtme durumu eki] ykntr- ba edirmek, secde ettirmek < ykn- ba emek tr [ettirgenlik eki] mi [3. tekil kii belirli gemi zaman] tizlig dizli, dizi olan < tiz diz +lig [isimden isim yapm eki] +(i)g [belirtme durumu eki] skr- diz ktrmek < sk- kmek r [ettirgenlik eki] mi [3. tekil kii belirli gemi zaman eki] Sra Sizde 2 yir s(a)yu b(a)rm() bod(u)n yadagn yalan l yit yana k(e)lti her yere gitmi (olan) halk yayan yapldak le yite dnp geldi sayu her < sa- saymak, hesap etmek (y)u [kalplam zarf-fiil eki: yir sayu her yer] bar- gitmek m [sfat-fiil eki] (bodunun sfat grevindedir). yadag yaya +()n [ara durumu eki] yala plak +()n [ara durumu eki] l- lmek [zarf-fiil eki] yit- kaybolmak, yitmek [zarf-fiil eki] yan- dnmek a [zarf-fiil eki] kel- gelmek ti [3. tekil kii belirli gemi zaman eki]

Yararlanlan Kaynaklar
Ergin, M., Orhun Abideleri, stanbul 1970. Tekin, T., Orhun Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara 1988. ______, Tunyukuk Yazt, Simurg, Ankara 1994. ______, Orhun Yaztlar, Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk, Yldz Dil ve Edebiyat 1, stanbul, 2003.

172

173


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tonyukuk Yazt I Bat yz 1-7. satrlar okuyup evirebilecek ve metinde geen szcklerin yaplarn zmleyebileceksiniz. Tonyukuk Yazt I Gney yz 8-15. satrlar okuyup evirebilecek ve metinde geen szcklerin yaplarn zmleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tonyukuk Yazt I (Bat Yz) Tonyukuk Yazt I (Gney Yz 8-15)

indekiler
TONYUKUK YAZITI (BATI YZ 1-7) TONYUKUK YAZITI (DOU YZ 8-15)

174

 TONYUKUK YAZITI (BATI YZ 1-7)

TRANSKRPSYONLU METN B1 bilge tonyukuk b(e)n z()m t(a)bg(a) il(i)e kl()ntm trk bod(u)n t(a)bg(a)ka kr()r (e)rti Bilge Tonyukuk, ben kendim, in memleketinde dodum. (O zaman) Trk milleti ine tbi idi. TRKYE TRKESNE AKTARMA

Orhun TrkesiMetin III

B2 trk bod(u)n k(a)nin bulm(a)y(i)n t(a)bg(a)da (a)dr()lt k(a)nl(a)nt k(a)nin kood(u)p t(a)bg(a)ka y(a)na i(i)kdi t(e)ri (a)na t(e)m(i) (e)r(i)n k(a)n b(e)rt(i)m B3 k(a)n()(i)n kood(u)p i(i)kd(i) i(i)kdk ()n t(e)ri l t(e)m(i) (e)r(i)n trk bod(u)n lti (a)lk()nt yok bolt trk sir bod(u)n y(e)rinte (sen) hann brakp tbi oldun. (Trk halk yeniden) baml hle geldii iin Tanr l! demi olmal. Trk milleti ld, mahvoldu, yok oldu. Trk Sir halk lkesinde Trk milleti (kendi) hkmdarn bulmaynca inden ayrld, hkmdar sahibi oldu. Hkmdarn brakp ine yine baml hle geldi. Tanr ylece demi phesiz: Han verdim,

B4 bod k(a)lm(a)d da t(a)da k(a)lm(i)i kuubr(a)n()p y(e)ti yz bolt (e)ki l()gi (a)tl()g (e)rti bir l()gi y(a)d(a)g (e)rti y(e)ti yz kiig boy kalmad. Dada bayrda kalm olanlar toplanp yedi yz (kii) oldu. (Bunlarn) iki bl atl idi, bir bl yaya idi. Yedi yz kiiyi

175

B5 ud(u)z(u)gma ul(u)g (a)d (e)rti aygl tidi aygmas ben ertim bilge tonyukuk kagan mu kayin tedim sakntm toruk buukal semiz buukal rakda sevk eden stleri ad idi. Syle! dedi; szcs ben idim, Bilge Tonyukuk. (Bunu) kaan m yapaym? dedim. Dndm: (nsan) zayf boa ile semiz boay uzaktan

B6 bils(e)r s(e)m(i)z buuka toruk buka t(e)y(i)n bilm(e)z (e)rm(i) t(e)y(i)n (a)na s(a)k()nt()m (a)nta kisre t(e)ri bil(i)g b(e)rtk ()n z()m k k(a)g(a)n kd()m bilge tonyukuk buyla b(a)ga t(a)rk(a)n bilirse, (hangisi) semiz boa, (hangisi) zayf boa diye bilmezmi diye ylece dndm. Ondan sonra Tanr bilgi (akl) verdii iin, ben kendim (onu) kaan yaptm. Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan

B7 birle ilt(e)r(i) k(a)g(a)n bol(u)y()n b(i)rye t(a)bg(a)()g re kt(a)ny()g yrya og(u)z(u)g k() k l()rti b(i)lg(e)si (a)b()i b(e)n k (e)rt(i)m og(a)y kuzin k(a)ra kum(u)g ol(u)rur (e)rt(i)m(i)z ile lteri Kaan olarak gneyde inlileri, douda Ktaylar, kuzeyde Ouzlar pek ok ldrd. Danman (ve) kumandan bizzat ben idim. ogay (dalarnn) kuzeyinde Karakumda oturur idik.

TONYUKUK I. TA BATI 1-7

(Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, 25. Bask, stanbul 2000den)

176

Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri:

il memleket, lke +i [3. tekil kii iyelik eki] +n [zamir nsi] +ke [ynelme durumu eki] ilie < ilinge < ilinke kln- yaratlmak < kl- klmak ()n [dnllk eki] tm [1. tekil kii belirli gemi zaman] kr- tbi olmak r erdi [3. tekil kii geni zamann hikyesi] kan han, hkmdar + [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] bul- bulmak mayin [olumsuz zarf-fiil eki] tabga in +da [bulunma-kma durumu eki] adrl- ayrlmak < *ad- ayr olmak (Bu szcn kk, adn baka, dier szcnden dolay *ad- olmal.) ()r ayrmak [ettirgenlik eki: orta hece dmesiyle adr-] ()l [edilgenlik eki] -t [3.tekil kii belirli gemi zaman] kanlan- han sahibi olmak < kan han +la [isimden fiil yapm eki] n [dnllk eki] t [3. tekil kii belirli gemi zaman] kod- brakmak < ko- koymak, brakmak d [fiilden fiil yapm eki, pekitirme eki] (u)p [zarf-fiil eki] kan han + () [2. tekil kii iyelik eki] +()n [belirtme durumu eki] iik- tbi olmak < i i +ik [isimden fiil yapm eki] dk [gemi zaman sfat-fiil eki] l- lmek - [2. tekil kii emir eki] alkn- mahvolmak t [3. tekil kii belirli gemi zaman] orman, aalk +da [bulunma-kma durumu eki] ta d, dar +da [bulunma-kma durumu eki] kal- kalmak, arkada kalmak m [gemi zaman sfat-fiil eki] + [3. tekil kii iyelik eki] at at +lg [isimden isim sfat yapm eki] kii kii +g [belirtme durumu eki] uduz- sevk etmek (u)gma [geni zaman sfat-fiil eki] ulug ulu (kii), nder + [3. tekil kii iyelik eki] ay- sylemek gl [2. tekil kii emir eki] ay- sylemek ()gma [geni zaman sfat-fiil eki] +s [3. tekil kii iyelik eki] k- klmak, yapmak ayn [1. tekil kii emir eki] toruk zayf, clz < toru- zayflamak k [fiilden isim yapm eki] bil- bilmek - ser [art eki] te- demek -yin [ zarf-fiil eki] bil- bilmek -mez er-mi [3. tekil kii olumsuz geni zamann rivayeti] a 3. tekil kii zamiri olun ekime girmi hli +n [zamir nsi] +a [eitlik durumu eki: ylece, yle] sakn- dnmek < sa- hesap etmek, saymak k dnen, tedbirli [fiilden isim yapm eki] + [isimden fiil yapm eki] n [dnllk eki] tm [1. tekil kii belirli gemi zaman]

177

a 3. tekil kii zamiri ol onun ekime girmi hli +n [zamir nsi] +ta [bulunma-kma durumu eki: anta kisre ondan sonra] bir- vermek tk [sfat-fiil eki] k- klmak dm [1. tekil kii belirli gemi zaman] zm kendim z+()m [1. tekil kii iyelik eki] bol- olmak (u)yn [zarf-fiil eki olarak] n, dou +re [yn gsterme eki] ab kumandan + [3. tekil kii iyelik eki] kuz kuzey + [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki] kara kum yer ad, Gobi l +(u)g [belirtme durumu eki] olur- oturmak ur ertimiz [1. oul kii geni zamann hikyesi] t(a)bg(a)da (a)dr()lt k(a)nl(a)nt cmlesini Trkiye Trkesi ile ifade ediniz ve cmlede geen szckleri zmleyiniz.

TONYUKUK YAZITI (GNEY YZ 8-15)

TRANSKRPSYONLU METN G8 k(e)y(i)k yiy t(a)b()g(a)n y(e)y ol(u)rur (e)rt(i)m(i)z bod(u)n bog(u)zi tok (e)rti y(a)g()m()z t(e)gre ouk t(e)g (e)rti biz a <t>(e)g (e)rt(i)m(i)z (a)na ol(u)r(u)r (e)rkli og(u)zd(u)nt(a)n kr(e)g k(e)lti Yaban hayvan yiyerek, tavan yiyerek yaar idik. Halkn boaz tok idi. Dmanmz epeevre ocak gibi idi, biz (ortadaki) a gibi idik. ylece oturur iken Ouzdan kaak geldi. TRKYE TRKESNE AKTARMA

G9 kr(e)g s(a)bi (a)nt(a)g tok(u)z og(u)z bod(u)n ze k(a)g(a)n ol(u)rt tir t(a)bg(a)g(a)ru kuun s(e)n()g dm(i) kt(a)g(a)ru tora (e)(i)m(i)g dm(i) s(a)b (a)na dm(i) (a)zk()a trk [bodun] Kaan sz yle: Tokuz Ouz halk zerine kaan tahta oturdu der. (Bu kaan) ine General Kuyu gndermi, Ktaya Tongra Eimi gndermi. (Bunlarla) yle haber (sz) gndermi: Azck Trk halk

G10 yoryur (e)rm(i) k(a)g(a)ni (a)lp (e)rm(i) (a)ygusi bilge (e)rm(i) ol (e)ki kii b(a)r (e)rs(e)r sini t(a)bg(a)()g lrt(e)i tir m(e)n re kt(a)()g l()rt(e)i tir m(e)n bini og(u)z(u)g ilerliyormu, kaan alp imi, szcs bilge imi. O iki kii var olduka seni (sizi) (ve) inlileri ldrecek, derim; Douda Ktay ldrecek, derim; beni (bizi) Ouzu

178

G11 l()rt(e)ik tir m(e)n t(a)bg(a) b(i)rd(i)n y(a)n t(e)g kt(a) d()n y(a)n t(e)g b(e)n yrd()nt(a) y(a)n t(e)g(e)yin trk sir bod(u)n y(e)rinte idi yor()m(a)zun us(a)r idi yok k(a)l()m G12 tir m(e)n ol s(a)b()g (e)(i)d(i)p tn ud()sk()m k(e)lm(e)di knt()z ol(u)rs()k()m k(e)lm(e)di (a)nta tr k(a)g(a)n()ma t()nt()m (a)na t()nt()m t(a)bg(a) og(u)z kta bu(e)g k(a)b()s(a)r derim. Bu sz iitip gece uyuyacam gelmedi, gndz oturacam gelmedi. Ondan sonra kaanma arz ettim. ylece arz ettim: in, Ouz, Ktayllar bu birleirse ldrecektir, derim. inliler gney tarafndan saldrn, Ktaylar dou tarafndan saldrn, ben kuzey tarafndan saldraym. Trk Sir halk yerinde asla ilerlemesin. Elimizden gelirse tmyle yok edelim,

G13 k(a)lt(a) b(i)z z (i)i t(a)()n tutm(i) t(e)g biz yuyka (e)rkli top(u)lg(a)l u(u)z (e)rm(i) y(i)nge (e)rkl(i)g zg(e)li u(u)z yuyka k(a)l()n bols(a)r top(u)lguluk (a)lp (e)rm(i) y(i)nge aresiz kalrz. (Bir eyin) ii, dn tutmu (kaplam) gibiyiz. (Bir ey) yufka (ince) iken delmek kolay imi, ince olan krmak kolay, yufka kaln olursa delmek zor imi, ince

G14 yog(u)n bols(a)r zg()lk (a)lp (e)rm(i) re kt(a)da b(i)rye t(a)bg(a)da kurya kur()d()nta yrya og(u)zda (e)ki bi sm()z k(e)lteim(i)z b(a)r mu ne (a)na t()nt()m youn olursa (onu) krmak zor imi. Douda Ktaydan, gneyde inden, batda batdan, kuzeyde Ouzdan (gelecek) iki bin askerimiz var m ne? ylece arz ettim.

G15 k(a)g(a)n[m ben] z()m bilge tonyukuk t()ntk t()n()m(i)n (e)(i)d b(e)rti kl()e ud(u)z t(e)di kk ()g yog(u)ru t()k(e)n yg(a)ru ud(u)zt(u)m in(i)g(e)k kl(e)k(i)n togl(a)da og(u)z k(e)lti Kaanm ben kendim Bilge Tonyukukun arz ettiim ricam dinledi, (orduyu) gnlnce sevk et! dedi. Kk ng (rman) geerek tken dalarna doru sevk ettim. ngek glc ile Tola (rman)dan Ouzlar (zerimize) geldi.

179

TONYUKUK I. TA GNEY 8-15

(Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, 25. Bask, stanbul 2000den)

Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri:

yi- ~ ye- yemek (y) [zarf-fiil eki] teg- demek, ulamak (i)r- dedirmek e [yapm eki grevindeki zarf-fiil eki] er- i- yardmc fiili kli [zarf-fiil eki] oguz Ouz +dun [isimden isim yapm eki] +tan [kma durumu eki] kre- kamak g [fiilden isim yapm eki] ku zel ad +n [belirtme durumu eki] sen <in. General +()g [belirtme durumu eki] Aklama: kuun s(e)n()g Kktrkede bu trden tamlamalarda unvan, zel addan sonra gelmekte ve adn ald eki almaktadr. az az +ka [isimden isim yapan ek, kltme eki] ay- sylemek gu [gelecek zaman sfat-fiil eki] +s [3. tekil kii iyelik eki] lr- ldrmek < l- lmek r [ettirgenlik eki] teik [-tei 3. tekil kii gelecek zaman ekimi ve k pekitirme edatnn birlemesi ile olumu] bir gney +din [isimden isim yapm eki] teg- saldrmak, hcum etmek [2. tekil kii emir eki] yr kuzey +dn [isimden isim eki] +ta [bulunma durumu eki] u- yapabilmek, gc yetmek sar [zarf-fiil eki]

180

ud- uyumak u uyku, +d- [isimden fiil yapan ek] sk [gelecek zaman sfat-fiili eki] +()m [1. tekil kii iyelik eki] kagan kaan +()m [1. tekil kii iyelik eki] +a [ynelme durumu eki: Ynelme durumu eki 1. ve 2. kii iyelik ekleri zerine +KA eklinde deil de, buradaki gibi +A eklinde gelir.] tr sonra < t- gemek ()r geirmek [ettirgenlik eki] [kalplam zarf-fiil eki] tn- arz etmek tm [1. tekil kii belirli gemi zaman] kal- kalmak ta biz [1. oul kii gelecek zaman] topul- delmek gal [zarf-fiil eki] topul- delmek gu [sfat-fiil eki] +luk [isimden isim yapm eki] s asker, ordu +mz [1. oul kii iyelik eki] tn rica, maruzat < tn- arz etmek [fiilden isim yapm eki] +(i)m [1. tekil kii iyelik eki] +(i)n [belirtme durumu eki] uduz- sevk etmek < ud- uymak, takip etmek-uz [ettirgenlik eki] [2. tekil kii emir eki] kl gl +ek [isimden isim yapm eki] +(i)n [ara durum eki] l()rt(e)ik tir m(e)n cmlesini Trkiye Trkesi ile ifade ediniz ve cmlede geen szckleri zmleyiniz.

181

Kendimizi Snayalm
1. ve 2. sorular aadaki cmleye gre cevaplandrlacaktr. [Trk bodun kann bulmayn tabgada adrlt kanlant] 1. Yukardaki cmlenin Trke doru karl aadakilerden hangidir? a. Trk halk dkt kan bulamadan inden ayrld, daha sonra kanland. b. Trk ileri gelenleri hkmdarn bulamayarak Sogd lkesinden ayrld, hakan sahibi oldu. c. Trk halk hkmdarnn kime hkmettiini bulamayarak inden ayrld, kaan sahibi oldu. d. Trk halk dkt kann kim(ler)e ait olduunu bulmadan inden ayrld, (daha sonra) kanland. e. Trk halk hkmdarn bulamaynca inden ayrld, hkmdar sahibi oldu. 2. Yukardaki cmlede geen kann bulmayn szcklerindeki ekler aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak verilmitir? a. nc tekil kii iyelik eki, ara durumu eki, olumsuzluk eki, birinci tekil kii emir eki b. nc tekil kii iyelik eki, belirtme durumu eki, olumsuz zarf-fiil eki c. Birinci tekil kii iyelik eki, belirtme durumu eki, olumsuz zarf fiil eki d. lgi (tamlayan) durumu eki, olumsuz zarf fiil e. lgi (tamlayan) durumu eki, olumsuzluk eki, birinci tekil kii emir eki 3. ve 4. sorular aadaki cmleye gre cevaplandrlacaktr. [Birye tabgag re ktag yrya oguzug k k lrti] 3. Yukardaki cmlede lrti eyleminin ald ekler aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak verilmitir? a. nc tekil kii, geni zamann hikyesi b. nc tekil kii, geni zamann rivayeti c. Ettirgenlik eki, nc tekil kii belirli (-dili) gemi zaman d. Edilgenlik eki, nc tekil kii belirli (-dili) gemi zaman e. Ettirgenlik eki, birinci tekil kii belirli (-dili) gemi zaman 4. Yukardaki cmlede yer alan yn adlarnn doru sralan aadakilerden hangisidir? a. Kuzey, Gney, Dou b. Gney, Kuzey, Dou c. Kuzey, Gney, Dou d. Dou, Gney, Kuzey e. Gney, Dou, Kuzey

182

5. Oguzduntan kreg kelti Oguzdan.geldi cmlesindeki boluu aadaki szcklerden hangisi en uygun ekilde tamamlar? a. Krek b. Kumandan c. Bey d. Kaak e. Karde 6. Kagan alp ermi aygus bilge ermi cmlesindeki aygus szcndeki ekler aadakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak verilmitir? a. Sfat-fiil eki, nc tekil kii iyelik eki b. Zarf-fiil eki, nc tekil kii iyelik eki c. Sfat-fiil eki, belirtme durumu eki d. Zarf-fiil eki, belirtme durumu eki e. Fiilden isim yapm eki, belirtme durumu eki 7. ga bodunug bay kltm .halk zengin kldm cmlesindeki boluu aadaki szcklerden hangisi en uygun ekilde tamamlar? a. Zengin b. Okumu c. Cahil d. Avam tabaka e. Fakir 8. ve 9. sorular aadaki cmleye gre cevaplandrlacaktr. [Antag klg kagan ermi yle.kaan imi] 8. Yukardaki cmledeki boluu aadaki szcklerden hangisi en uygun ekilde tamamlar? a. Cesur b. Gl c. hretli d. Dzenbaz e. Bilgili 9. Yukardaki cmlede geen antag yle, ylece szcnn doru alm, aadakilerden hangisidir? a. An teg b. An teg c. An tag d. Anta k e. An teg k 10. Yagsz kltm kop maa krti dmansz kldm hep bana. cmlesindeki boluu aadaki szcklerden hangisi en uygun ekilde tamamlar? a. Dman oldu b. Tbi oldu c. Ba kaldrd (isyan etti) d. Geldi e. Hile yapt

183

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. b 3. c 4. e 5. d 6. a 7. e 8. c 9. a Yantnz doru deilse T B2 yi yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, T B2yi yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, T B7yi yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, T B7yi yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, T G8i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, T G10u yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, VIII. nite KT G10u yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, IX. nite BK D5i yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse, VIII. nite KT G8i yeniden okuyunuz.

10. b Yantnz doru deilse, IX. nite BK D24 yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 t(a)bg(a)da (a)dr()lt k(a)nl(a)nt inden ayrld, hkmdar sahibi oldu. tabga in +da [bulunma-kma durumu eki] adrl- ayrlmak < *ad- ayr olmak (Bu szcn kk, adn baka, dier szcnden dolay *ad- olmal.) ()r ayrmak [ettirgenlik eki: orta hece dmesiyle adr-] ()l [edilgenlik eki] -t [3.tekil kii belirli gemi zaman] kanlan- han sahibi olmak < kan han +la [isimden fiil yapm eki] n [dnllk eki] t [3. tekil kii belirli gemi zaman] Sra Sizde 2 l()rt(e)ik tir m(e)n ldrecektir, derim. lr- ldrmek < l- lmek r] [ettirgenlik eki] teik [-tei gelecek zaman eki ve k pekitirme edatnn birlemesi ile olumu] ti- demek r [geni zaman eki] men [1. tekil kii eki]

Yararlanlan Kaynaklar
Ergin, M., Orhun Abideleri, stanbul 1970. Tekin, T., Orhun Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara 1988. ______, Tunyukuk Yazt, Simurg, Ankara 1994. ______, Orhun Yaztlar, Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk, Yldz Dil ve Edebiyat 1, stanbul, 2003.

184

Orhun Trkesi Metinleri Szl

A
aadrlag alknaltun amt ag antag apa ararlark arkuk armak arturasra asz at atlg ayazka azu ackmak ayrlmak ipekli kuma, hazine tkenmek, mahvolmak altn imdi kt, fena yle, ylece ata, ecdat aldatmak tkenmek, mahvolmak kervan aksi, inat aldatc aldanmak aada, altta yiyecei olmayan, asz ad, isim atl, svari sylemek, demek azck acaba bilig biligsiz bi birbirdin biriki bir(i)ye bik bod bodun boguz bolbogur bri bueg (< bu eg) buka bulu bu busuz buyruk buzboa taraf bun, sknt bunsuz, skntsz kumandan bozmak, bozguna uratmak bilgi bilgisiz bin, 1000 (kr. b) vermek gney, gneyde birleik gneyde beik, ayn beikte yatan, akraba boy, kabile halk, millet boaz olmak retmek, akl vermek kurt bu birlikte

B
balk bar barbalg bay baz beg beglik ben beg berb ehir var, mevcut varmak, gitmek ba olan, bal zengin baml, tbi bey bey olacak, bey olmaya lyk ben, 1. tekil kii zamiri (karlatr men) ebed, sonsuz vermek (karlatr bir-) bin, (1000) ab ga kumandan fakir, yoksul

E
ei e edg edgti eki otuz eki yigirmi elig ellig elsireeraabey, byk erkek karde ata, ecdat iyi iyice yirmi iki, (22) on iki, (12) elli, (50) vatan olan, vatan sahibi vatansz, lkesiz kalmak i- yardmc fiili, olmak

185

erin eideilik

phesiz, mutlaka iitmek, dinlemek hanm olmaya lyk, hanm olacak

kanlan katgd katun kazgankekel-

han sahibi olmak salamca hatun, kadn kazanmak gemek gelmek gerek; yok yaban hayvan kymak, acmak yaplmak, domak, yaratlmak klmak, yapmak az, pek az, kk birbirine drmek, aray amak sonra koymak, brakmak koyun konmak, yerlemek yerletirmek kk gl, glck gnl grmek tbi olmak, baml olmak kaldrmak, ykseltmek toplanmak, bir araya gelmek bir araya getirmek, derleyip toplamak kul olmak batda batda baht, talih ipekli kuma, atlas kuma kuzey an, hret, haber g, kuvvet anl hretli gm gne, gn cariye olmak gndz kaak aldatc

I
gndduk gar (< Sogda igar) orman, aalk yer gndermek elden karmak, brakmak gndermek kutsal gl, kudretli

kergek keyik kdklnkkiig kikrkisre kod-

igeriikire idi igid igidil ilger illeillig ini(y) igiti ititinbaml klmak baml olmak ite, ierde hi, asla yalan besleyip doyurmak memleket, lke, vatan, il ileri vatan haline getirmek vatan sahibi, illi kk erkek karde ipek, ipekli kuma dzene sokmak, dzenlemek dzenlemek

ko konkontur klek kl kr- (I) kr- (II) ktrkubrankubratkuladkurdn kurya kut kutay

K
kabkagan kaganlakaganlg kagansrakal kamag kan ka kavumak kaan, han, hkmdar kaan yapmak kaan sahibi, kaanl kaansz kalmak hara, bac btn, hep han, hkmdar baba

kuz k k klg km kn kedkntz kreg krlg

186

M
men ben (kr. ben)

sles-

asker sevk etmek, sefer etmek savamak

N
ne hi, hi de

ad yksek bir unvan

O
ouk oglan oksuz olurortu ot ocak ocuk, evlat rgtsz (tahta) oturmak, oturmak orta ate

T
tabgan tagktaluy ta (I) ta (II) taktara dnmek zaman anne pekitirme edat (kaln nlyle sonlanan szlerden sonra ok) ldrmek dou, doudan dou, douda arz etmek, rica etmek rica, maruzat kendi, z teteblig teg tegtegi tegre teri tlatirtirgrtiriltirki tizlig sz, haber dnmek her on sekiz, (18) semiz, iman, toplu General alayc, yas alamak, gz ya dkmek ktrmek, diz ktrmek su asker, ordu tatl totodtopultortoruk tp tr tugtketi tmen tn tz tavan daa kmak deniz d, dar ta; mezar ta dar kmak; isyan etmek, ba kaldrmak dar demek aldatc, hilekr gibi hcum etmek, saldrmak kadar evre, epeevre Tanr dinlemek yaamak yaatmak, canlandrmak toplanmak kervan, kafile dizli (mec. direnli, inat) doymak doymak delmek alktan lmek zayf, clz tepe tre, yasa domak batan sona, tamamyla on bin, (10000) gece bark, uyumlu

d g k lrdn re tntn z

S
sab saknsayu sekiz yegirmi semiz sen (< in.) sgt sgtaskrsub s sig

187

tzsz tzl-

uyumsuz anlamak, sulh olmak

yr()ya yrdn y yi-

kuzeyde kuzey, kuzeyde yayla, da yemek (kr. ye-) daha iyi, ye kaybolmak, yitmek yitirmek, kaybetmek yumuak kara yakn yaklatrmak plak yan, taraf yaymak, bozguna uratmak yine, yeniden yanlmak, hata etmek kendini yaratmak; rgtlenmek buyurmak yaz, ova yirmi yine, da/de ince yu treni yapan, yas yu (cenaze) treni yapmak (rmak) gemek karlkl olarak birbirini kkrtmak yrmek, ilerlemek yrtmek e, zevce yufka, ince yukar, yukarya secde ettirmek, ba edirmek

U
uuuz ududuzugu ulayu ulug urur urugsratmmkn olmak, muktedir olmak kolay uyumak sevk etmek soy-sop, kabile, kavim nce; ve ulu; lider vurarak yazmak erkek nesilsiz, ocuksuz brakmak

yig yityitryimak yagz yaguk yagutyala yan yayana yalyaratun-

n gz k lg zze iin rmak ok blk, ksm krmak, kesmek, koparmak zerine, zerinde

yarlka yaz yegirmi yeme yinge yog yoglayogur-

Y
yabgu yablak yadag yag yen yeti yegirmi yeti yz ylk yksek bir unvan kt, fena yaya, piyade dman yan, taraf; -a doru (kr. yan) on yedi, (17) yedi yz, (700) at srs

yoauryoryortyutuz yuyka yger ykntr-

188