T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2378 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1375

GENEL DLBLM-I

Yazarlar Prof.Dr. Sumru ZSOY (nite 1) r.Gr. Ayla BALCI (nite 2, 3, 4, 5) Do.Dr. mit Deniz TURAN (nite 6, 7, 8)

Editrler Prof.Dr. Sumru ZSOY Yrd.Do.Dr. Zeynep ERK EMEKSZ

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Serpil Kodar Grafikerler Ayegl Dibek Ufuk nce Hilal Kkdaaan Glah Ylmaz Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Genel Dilbilim-I ISBN 978-975-06-1045-5 2. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 99.000 adet baslmtr. ESKEHR, Nisan 2012

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ vii

Dil ve Dilbilim ..........................................................................

DL VE DLBLM .......................................................................................... DL BLMEK NE DEMEKTR?........................................................................ Sesbilim.......................................................................................................... Szck Bilgisi ................................................................................................ Tmce Bilgisi ................................................................................................. Anlambilim..................................................................................................... DL YETS VE EDM .................................................................................... DLBLGS NEDR? ....................................................................................... Betimlemeli Dilbilgisi .................................................................................... Kuralc Dilbilgisi ............................................................................................ retici Dilbilgisi........................................................................................... DL EVRENSELLER ....................................................................................... DL EDNM.................................................................................................. DLBLM NEDR? .......................................................................................... ARET DLLER............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

2
3 3 5 6 7 9 9 10 10 10 10 10 11 11 12 13 14 15 16 17 17

1. NTE

Biimbilim I: Szck................................................................ 18
GR .............................................................................................................. SZCK VE SZCK TANIMA ................................................................... Szck Tanmada Kullanlan ltler ......................................................... SZLK, SZLKBRM, SZCKBM................................................... BMBLMSEL SRELER .......................................................................... ekimsel ve Szlksel Biimbilim ............................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 19 19 20 23 25 25 29 30 31 33 33 35

2. NTE

Biimbilim II: Szck Yaps ................................................... 36

GR .............................................................................................................. BMBRM................................................................................................... BMBRM TRLER................................................................................... Baml ve Bamsz Biimbirimler .............................................................. Tretimsel ve ekimsel Biimbirimler ......................................................... BMBRMLERDE SIRALAMA..................................................................... ALTBMLK: BMBRMLERN GEREKLK KAZANMASI .................... 37 38 40 40 41 45 49

3. NTE

iv

indekiler

Altbiimlii Douran Sreler ...................................................................... Sesbilimsel Koullanma........................................................................... Dilbilgisel / Biimbilimsel Koullanma.................................................. Szcksel Koullanma ............................................................................ DER BMBLMSEL SRELER.............................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlanlan nternet Kaynaklar...................................................................

51 51 51 51 52 53 54 56 57 57 58 59

4. NTE

Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim...................................... 60

GR .............................................................................................................. SZCK YAPMAYA DAR............................................................................ SZLKSEL BMBLM.............................................................................. Z KAYNAKLI SRELER............................................................................ Tretme.................................................................................................... Eklemeli Tretme .................................................................................... Eklemesiz Tretme.................................................................................. kileme ..................................................................................................... Gerioluum .............................................................................................. Ksaltma ................................................................................................... Bileme .......................................................................................................... Bileikler ve bekler .............................................................................. Bileenlerin Bamszl......................................................................... Sesletimsel zellikler .............................................................................. Bileiklerin Snflandrlmas ................................................................... Tamlamalarn Yaps ............................................................................... YABANCI KAYNAKLI SRELER................................................................. dnleme .................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlanlan nternet Kaynaklar................................................................... 61 62 63 63 63 63 69 69 71 71 72 73 74 75 76 77 79 79 80 81 82 84 84 88 89

5. NTE

Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim...................................... 90

GR .............................................................................................................. Szck Snflar .............................................................................................. ekim....................................................................................................... AIK KME SZCKLER ........................................................................... Ad ................................................................................................................. Adsl ekim 1: Say ....................................................................................... Adsl ekim 2: Cins....................................................................................... Adsl ekim 3: Durum .................................................................................. 91 92 93 93 93 93 96 96

indekiler

Dilbilgisel Durum .................................................................................... Eik Durumlar ......................................................................................... Adsl ekim 4: Uyum.................................................................................... EYLEMCL EKM ......................................................................................... Eylemcil ekim 1: Zaman............................................................................. Eylemcil ekim 2: Grn.......................................................................... Eylemcil ekim 3: Kip .................................................................................. Bilgisellik Kipi ......................................................................................... Ykmllk Kipi..................................................................................... zne Odakl Kip .................................................................................... Kip ve Zaman................................................................................................ Eylemcil ekim 4: at.................................................................................. Edilgen, te, Dnl, Ettirgen at .................................................... Eylemcil ekim 5: Uyum .............................................................................. Eylemcil ekim 6: Olumsuzluk .................................................................... SIFAT VE BELRTELER ............................................................................... KAPALI KME SZCKLER ....................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... nternet Kaynaklar........................................................................................

96 98 99 99 99 101 103 104 106 107 108 108 108 116 117 118 119 121 122 123 124 124 126 127

Szdizim ................................................................................... 128

SZDZM .................................................................................................... SZDZM NEDR? ....................................................................................... DLBLGS..................................................................................................... Kuralc Dilbilgisi ........................................................................................... Betimleyici Dilbilgisi .................................................................................... RETC DLBLGS ..................................................................................... DOUTANCILIK VE DENEYSELCLK....................................................... EVRENSEL DLBLGS (ED) ....................................................................... Evrensel Dilbilgisinde lke ve Deitirgenler .............................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 129 129 130 131 131 133 133 134 136 138 139 140 140 141 141

6. NTE

Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler............. 142

TMCE VE TMCENN YAPISI: SZCK VE BEKLER...................... Szcklerin nemi ve Szlke .................................................................. Yanulamlama........................................................................................... TMCE ........................................................................................................... zne ve Yklem ........................................................................................... zne ....................................................................................................... Yklem..................................................................................................... 143 143 143 144 145 145 147

7. NTE

vi

indekiler

Tmce Yaps ............................................................................................... e Ayrtrma ve zmleme ................................................................... bekler ve eleri: Ba, Tmle ve Eklenti............................................... Szdizimsel levlerin Szdizim Aalarnda Gsterimi ............................ BEK YAPILAR ............................................................................................. Ad bei (A) ............................................................................................ lge bei () .......................................................................................... Sfat bei (S) ........................................................................................... Belirte bekleri (B) ................................................................................ Belirte bekleri ve Dier Belirtecimsiler ........................................... Eylem bei (E) ....................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

148 150 152 154 155 155 159 163 165 165 166 171 172 173 173 174 176

8. NTE

Temel ve Karmak Tmce Yaps......................................... 178

BAIMSIZ VE BAIMLI TMCE ................................................................ Yaplarna Gre Tmce Trleri .................................................................... Yan Tmcecik Oluturma Yntemleri ......................................................... KARMAIK TMCELER VE YAN TMCECKLER ..................................... AD TMCECKLER....................................................................................... Ad Tmcecikleri: Yap ve levleri ............................................................. Ad Tmcecikleri mi Ad bekleri mi? ......................................................... -mAK Eki Alan Mastarl Ad Tmcecikleri ................................................... -mAk Ad Tmceciklerinde zne: ADIL ..................................................... ADIL ve adl ........................................................................................... -mAk Tmceciklerinin znesi: ADIL .................................................... Ad Tmcecii Eklerinin Dalm: Yapsal ve Anlamsal zellikler............ Olgu ve Devinim Tmcecikleri ............................................................. Eklerin Dier Dalm zellikleri ................................................................ ORTALAR (SIFAT TMCECKLER) .......................................................... Orta Oluturma Yntemleri ........................................................................ Ad bei Ulalabilirlik Hiyerarisi ............................................................. Ortalarda Dier zellikler: Boluk ve Artk Adl ..................................... Ortalar ve Ad Tmcecikleri ....................................................................... Kstlayc ve Geniletici Ortalar ................................................................ Basz Ortalar ............................................................................................. Ortalarn Ade Sralan .......................................................................... BELRTE TMCECKLER .......................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 179 180 181 182 182 182 184 185 186 186 187 190 190 192 193 193 194 195 196 198 199 200 200 202 203 204 204 204 206

Trke ngilizce Terimler Szl .................................... 209

nsz

vii

nsz
Bir bilim dal olarak 19. yzyln ortalarnda gelimeye balam olan dilbilim, son yzyl iinde byk gelimeler gstererek diller uzerinde ok geni kapsaml aratrmalara yol am olan, dillerin yapsn incelemeyi amalayan bir bilim daldr. Bilim dal olarak dier bilim dallar gibi, dilbilimin de kendi inceleme yntemleri vardr. Bu yntemlerle yrtlm olan dilbilim aratrmalarnn bir ksm dnyada konuulan ve saylar 5,000-7,000 arasnda olduu tahmin edilen dillerin kendilerine zg zelliklerinin niteliini betimlemeyi amalarken, son 50 yl iindeki almalar birbirlerinden ok farkl gibi duran bu dillerin aslnda bir ok yapsal zellikleri bakmndan birbirlerine byk benzerlikler sergilediini ve diller arasnda gzlemlenen ayrmlarn yalnzca yzeysel dzeyde olduunu ortaya karmtr. Bu adan zellikle 1950'lerden sonra dilbilim alannda yrtlen almalar dil evrenselleri zerine odaklanm, bu evrensellerin niteliini, ozelliklerini, birbirleriyle ilikilerini, insan dili denilen olgunun yapsn belirleyen evrensel kural ve ilkelerin ne olduunu irdelemeyi amalamtr. Dilbilimin lkemizde retilmesi 1930'lara dayanmaktadr. Tarihi bu kadar erken yllara dayanmasna karn, dilbilim ne yazk ki hala niversitelerimizde genellikle yabanc dil eitimi blmlerinde verilen zorunlu dilbilgisi dersleri olmaktan ok ileri gitmemitir. lkemizde halen yalnzca 4 niversitede bamsz bir dilbilim program bulunmaktadr. Dier niversltelerde ise dilbilim dersleri yabanc dil eitimi ya da Bat Dilleri ve Edebiyatlar blmlerinde verilen ve nedense yalnzca yabanc dillerle ilgilendirilen bir alan olarak alglanmakta ve uygulanmaktadr. Ancak Trkenin btn zelliklerinin gnmzdeki dilbilim kuram ve yntemleri erevesinde incelenmesi, Trkenin daha geni bir biimde betimlenmesine katkda bulunaca kesindir. Bunun iin de Trk Dili ve Edebiyat Blmlerinde dilbilim derslerinin olmas byk nem kazanmaktadr. Bu kitapta, dilin yapsn oluturan bileenlerin niteliini ayr ayr ele alp inceleme frsat bulacaksnz. Her bileeni oluturan birimlerin ne olduunu renecek, dillerde her bileenin birimlerinin birleim kurallarnn nasl uygulandn inceleyecek, yaplarn niteliini belirleyen ilkeleri irdeleyerek dilbilimin dile yaklamn, dili inceleme yntemlerini reneceksiniz. Ve btn bunlar yaparken, hem dnyada konuulan bir ok dilden rnekler grecek, onlarn yaplarn inceleme frsat bulacaksnz hem de yzeyde bu kadar farkl gibi duran dillerin aslnda yapsal bakmdan birbirlerine ne kadar benzer zellikler sergilediini greceksiniz. Dil denilen bu geni ve derin okyanusu tanmak zere zevkli bir yolculua balarken dilbilime gnl vermi dilbilimciler kervanna sizlerin de katlmanz dileklerimizle Editrler Prof.Dr. Sumru zsoy Yrd.Do.Dr. Zeynep Erk Emeksiz

1
indekiler

GENEL DLBLM-I

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Dile ilikin bilgimizin neler olduunu aklayabilecek, Dilin yapsn oluturan elerin niteliini tanmlayabilecek Dilbilgisi kavramnn kapsamn betimleyebilecek Dilbilim alannn ilgi odaklarnn genel hatlarn belirleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Dil ve Dilbilim Dil Bilgisi, Sesbilim, Szck Bilgisi, Tmce Bilgisi, Anlam Bilim Dil Yetisi ve Edim Betimlemeli ve Kuralc Dilbilgisi Dil Evrenselleri Dil Edinimi aret Dilleri

Genel Dilbilim-I

Dil ve Dilbilim

DL VE DLBLM DL BLMEK NE DEMEKTR? DL YETS VE EDM DLBLGS NEDR? DL EVRENSELLER DL EDNM DLBLM NEDR? ARET DLLER

Dil ve Dilbilim
DL VE DLBLM
nsanlar iin yrmek, komak, oturmak, kalkmak ne kadar doalsa, birbirleri ile iletiim kurmak da o kadar doaldr. nsanlar bir araya geldiklerinde birbirleriyle konuurlar, soru sorarlar, grlerini paylarlar, bilgi alveriinde bulunurlar. Gnmzn teknolojik gelimeleri sonucu yanmzda olmayan kiilerle bile kendilerini telefonla arayarak, onlarla bilgisayar ya da cep telefonu ile mesajlaarak haberlememiz mmkndr. Gnlk yaamlar srasnda baka iler yaparken bile, rnein bisiklete binerken, duvara ivi akarken, ekmek keserken, spor yaparken insanlar birbirleriyle konuurlar. nsanlar arasndaki iletiimi kurmada kullanlan en temel ara dildir. Btn insanlar en az bir dil bilirler ve etrafndakilerle bu dili kullanarak anlarlar. Halen dnyada saylar 3,000-6,000 arasnda deitii dnlen dil bulunmaktadr. Diller arasnda konuucu saylar bakmndan byk farkllklar vardr. ince gibi bir milyardan fazla konuucusu bulunan diller olduu gibi, konuucu says yalnzca 200-250 olan diller de bulunmaktadr. Dil, insanlar dier canllardan ayran en temel zelliklerden biridir. Dil insan trne zg bir olgudur. Dilin niteliini anlamak, onun tm zelliklerini betimleyebilmek bizim ayn zamanda insanl anlamamza yardmc olacaktr. Bir ok toplumda bir ocuun ilk szcklerini sylemesi anne-babasn ne kadar sevindirirse, baz toplumlarda yeni doan ocuklar ilk szcklerini syleyinceye kadar toplumun bir paras olarak saylmamakta, ancak konumaya baladklarnda insan olarak kabul edilmektedir (Fromkin and Rodman, 2010). Bu gibi inan ve dnceler dilin, dil bilmenin insanlar iin ne kadar nemli olduunu ortaya karmaktadr. Peki, dil bilmek dediimizde neyi kastetmekteyiz? Dil bilmek ne demektir? Bir dili biliyoruz dediimizde, ne biliyoruz?

DL BLMEK NE DEMEKTR?
Dil bilmek, alglanan bir iletinin ieriini anlayabilmek ve dinleyiciler tarafndan anlalabilen bir iletiyi oluturabilmektir. Baka bir deyile, dil bilmek alglanan/duyulan iletinin ierdii sesleri ayrdedebilme ve ayrdedilen seslerin bileimlerinden hangilerinin anlaml olduunu, bu anlamn ne olduunu anlayabilmektir. Almanca bilmeyen birisi sabah karlat bir kii kendisine Guten morgen dediinde bunun Gnaydn anlamna geldiini anlamayacaktr; hatta iki ayr szck sylendiini anlamayacak yalnzca gutenmorgen diye bir dizi ses duyacaktr. Ayn ekilde,

Genel Dilbilim-I

bir Almanca konuucusu kendisini sabah karlatnda O-haiu gozaimasu diyerek selamlayan birisinin, eer Japonca bilmiyorsa, Gnaydn dediini anlamayacak ve o kiinin ohaiugozaimas diye tek bir szck sylediini dnecektir. Baka bir rnek olarak da unu gz nnde bulundurabiliriz: bir Rusa konuucusu Dobra utra dediinde, Rusa bilmeyen birisi onun Gnaydn anlamna gelen bir sz sylediini anlamayacaktr. Syleneni anlayabilmek iin o dilde sylenenleri anlaml birimlere ayrmak gerekmektedir. Dil bilmenin bir boyutu, syleneni anlaml birimlere ayrabilmek demektir. Bir konuucu iin ise dil bilmek, dinleyiciler tarafndan anlalabilen, kabul edilebilen bir ileti oluturabilmek demektir. Baka bir deyile, dil bilmenin bir baka boyutu da konuucu tarafndan dinleyicinin bildii seslerin oluturulmas ve bunlarn dinleyicinin kabul edecei biimde birletirilmesidir. Bir ngilizce konuucusuyla bir Japonca konuucusu karlatklarnda eer birbirlerinin dillerini bilmiyorlarsa anlamakta zorluk ekerler. Japoncada Naslsn? sorusunun karl olarak O-genki desu ka? dendiini bilmeyen bir ngilizce konuucusu karlat bir Japona hatrn sormak iin ngilizce How are you? derse, Japon dinleyicinin onu anlamama olasl vardr. Her iki dilde de ayn anlama gelen soruyu sormak iin kullanlan szckler ve soru yaplar farkldr. ngilizcede soru szc how nasl baa getirilmekte ve are koac zneden nceki bir konuma getirilmektedir. Japoncada ise soru yapsn oluturmak iin son szckten sonra ka taks eklenmektedir. Trkede ise, nasl soru szcne kii eki getirilerek Naslsn? olarak sorulmaktadr. Her dil iin hangi birimlerin olduunu, hangi yap iin hangi birimlerin seileceini ve bu birimlerin nasl birletirildiini bilmeyen kiiler, o dili bilmiyordur. Dil bir kurallar dizgesidir. Bir dizge, o dizgeyi oluturan birimlerden ve o birimlerin kurall biimde diziliinden oluur. Dil bilmek, o dilin birimlerini ve birimler ile ilgili kurallar bilmek demektir. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta dil bilmek dediimizde genellikle konuulan dilleri kastetmekte ve dil ile ilgili tanmlar ve aklamalar ses ayrdetme, ses bileimi gibi terimlerle, konuulan dil iin geerli olan terimlerle yapmaktayz. Ancak, insanlar arasnda iletiim yalnz konuma dili ile olmaz. itme engelli kiiler el hareketleri ve yz-vcut hareketleri ile ifade edilen iaret dili ile iletiim kurarlar. aret dilleri de, konuulan diller gibi, doal dillerdir; iki dil trnn arasndaki fark, konuulan dillerin kendilerini ifade etmek iin ses kullanmalar, iaret dillerinin ise, ses kullanamadklar iin, ifade etmek istedikleri anlam el, yz ve vcut hareketleri ile aktarmalardr. Dil incelemeleri genellikle konuulan diller zerine yaplm olduu iin, bu kitaptaki incelemelerde de konuulan dillerin zellikleri ele alnacaktr, ancak dilin yaps hakknda yaplan genellemelerin iaret dilleri iin de geerli olduu hatrlanmaldr. Bir dilde bir kiinin kendisine sylenen iletiyi anlayabilmesi ve dinleyicilerin anlayaca biimde kendisini ifade etmesi nasl bir bilgi gerektirmektedir? Bir dili oluturan deiik nitelikte birimler vardr. rnein, ,, sesleri ngilizcede yoktur; bir ngilizce konuucusu, bu seslerin ngilizcenin ses yapsnn birimleri olmadn bilir. Onun iin Trkedeki t gibi bir szck, ngilizcenin bir paras olamaz. Ayn biimde th sesi Trkede yoktur. Onun iin this,that, the szckleri Trkenin bir paras olamaz ve Trke konuucular th sesini ieren bu ve buna benzer szcklerin Trke olmadn bilirler. Ayrca sesi Trkede olmasna karn, Trke konuanlar dilde t gibi bir szcn olamayacan bilirler nk Trkedeki ses birimlerinin dizili kurallarna gre iki nl ardarda gelemez; szck tdr.

1. nite - Dil ve Dilbilim

Aada verilmi olan tmcelerden, sorulardan anladklarnz iaretleyin. AnlayamadklaSIRA SZDE rnz neden anlamadnz aklamaya aln. 1. We are studying linguistics. DNELM 2. Wir studieren allgemeine Sprachwissenschaft. 3. Nous etudions linguistique. S O R U 4. Biz dilbilim alyoruz. Bir dilin dilbilgisi o dildeki birimleri ve bu birimlerin birleim kurallarn ierir. DKKAT Bu birimler bir dilin ses yapsn oluturan sesler, en kk anlaml birimleri olan biimbirimler, o dildeki tmce yaplarn oluturan szcksel ve ilevsel ulamlar, SIRA SZDE szcksel ve tmce anlamn belirleyen birimlerdir. Baka bir deyile, dil bilmek o dilin sesbilimsel, biimbirimsel, szdizimsel, anlambilimsel birimlerini ve bunlarn birleim kurallarn bilmektir. Bir dilin dilbilgisi drt ana bileenden oluur: sesbiAMALARIMIZ lim, biimbilim, szdizim, anlambilim. Sesbilim, o dilde bulunan ses birimlerinin nitelii, dalm ve birleimlerini belirleyen kurallar ierir; biimbilim szcklerin yaps, en kk anlam birimleri olan biimbirimlerin zellikleri, dalm ve birleK T A P imlerini belirleyen kurallar ierir; szdizim tmce yapsn belirleyen birim ve bunlarn dalmn ve birleimlerini belirleyen kurallar ierir; anlambilim dilin anlam yapsn inceler. TELEVZYON Anadili konuucular, anadillerini oluturan birim ve kurallar bilinli olarak renmez. Anadili konuucularna kendi dilinin birimleri ve kurallar retilmez. Anadili konuucular bu birim ve kurallar, ocukluktan itibaren iselletirerek bNTERNE yr, ocukluktan itibaren dilbilgilerini yetikinlerin konumalarndanT duyduklar dilbilgisi ile rten dzeye getirirler, dilbilgisini iselletirirler. Peki, iselletirilen bu bilgi nedir?

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Sesbilim
Btn insanlar anadili olarak konutuklar dilin sesleri hakknda ou zaman niteliini tam olarak ifade edemedii ama kendi dilinin bir birimi olup olmad zerinde kesin bir karar verebilecei isel bir bilgiye sahiptir. Bu bilginin bir boyutu, bir sesin anadilinde olup olmaddr. rnein, anadili Trke olan bir kiiye Thing szc Trke midir? diye sorulduunda, yant Hayr olacaktr, nk Trkede [] sesi yoktur ve Trkenin anadili konuuru bu sesin Trkenin sesbilimsel yaps iinde olmadn bilir. Diller birbirlerinden sesbirimlerinin says bakmndan byk farkllklar gsterirler. Kafkasyada konuulan bir dil olan Kabartaycann 56 nsz vardr. Yine bir Kafkas dili olup artk konuucusu kalmam olan Ubuhann 83 nsz vard. Bir Afrika dili olan !Xo dili ise 122 nsz ile dnyada en fazla nsz olan dildir. (WALS, 2010). Papua Yeni Ginede konuulan bir dil olan Rotokasta ise yalnzca 6 nsz vardr ve bu sayyla Rotokas dnyada en az nsz sesi olan dil zelliini tamaktadr (WALS, 2010). Her dilin anadili konuucular, bir ses biriminin kendi dillerine ait olup olmadn bilirler. Anadili konuucularnn iselletirmi olduklar baka bir bilgi de seslerin szck iinde dizilileridir. Anadili olan bir Trke konuucusuna storost szc Trke midir? diye sorulduunda, yant Hayr olacaktr nk bu szc oluturan sesler olan [ s, t, o, r ] sesleri Trkenin ses dizgesi iinde olmasna karn storost szc Trkenin ses birimlerinin diziliine aykrdr. Trkede szck banda iki nsz ard arda gelmez. Trke konuucular Trkede olan birimlerin ni-

Genel Dilbilim-I

telii ve onlarn dizilii hakkndaki bilgileri iselletirmitr, bunun iin storost szcnn Trke olmadn syleyeceklerdir; storost szc Trkede seslerin sralanmasn belirleyen kurala aykr gelmektedir. Trkede banka [baka] szcnde olduu gibi n harfi ile gsterilen ses aslnda artdamakta oluturulan [] sesidir. Ancak [] sesi, szck yaps iinde yalnzca banka gibi szcklerde olduu gibi [k, g] artdamaksl patlamal bir sesten nce oluturulur. Bu adan [] sesinin thing [ ] gibi bir szckte olduu gibi szck sonunda olmas, bu szcn Trke bir szck olmadn gsterir. Thing szc Trkenin ses dalm kurallarna aykrdr. Anadili konuucularnn konutuklar dilin sesyaps hakknda ses birimlerinin nitelii, seslerin szck yaps iinde dizilii ve dalm hakknda iselletirilmi bilgileri vardr ve bu bilgi onlara hangi szcklerin anadillerine ait olduunu hangilerinin olmadn belirlemelerini salar.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

SIRA SZDE Aadaki szcklerin Trkenin sesbilim kurallarna uygun olup olmadn syleyin. Eer uygun deilse, neden uygun olmadn bulmaya aln. a. kser DNELM b. arak c. slp S O R U d. tawl e. stk

DKKAT

Szck Bilgisi
letiim, bir dilde karlan sesler ve bu seslerin dilin ses yapsna uygun olarak daSIRA SZDE lm ve diziliini belirleyen kurallara uygun olarak ardarda sralanmas ile kurulur. Ancak sesler tek balarna anlamszdr. a, u, , z, y, s, o sesleri Trkede olmasna karn, bu sesler tek balarna bir anlam tamamaktadr. letiim ancak anAMALARIMIZ laml bir ses dizesi ile mmkn olur, yani dillerde baz ses sralanmalarna anlam verilmitir. letiim anlamsz bir ses dizesine anlam yklenmesi ile mmkndr. rnein, yukarda P K T A verilmi olan sesler tek balarna anlam tamamalarna karn, bu seslerin su, z, sz, soy, o, say, yas, us gibi sralanmalar Trkede anlamldr; ayr bir kavrama karlk olan bu szcklerden her biri birer Trke szcktr ve dierlerindenEfarklO anlam tar. Trke konuucular Trke szckleri ve tadkTEL VZY N lar anlamlar bilir ve bu szckleri kullanarak ifade etmek istedikleri anlam aktarrlar. Trke bilmeyenler bu szcklerin anlamlarn bilmezler, bundan dolay Trke szckler ve Trke szcklerle kurulan tmceleri anlamazlar. Trke koN ERNET nuurlar aynT zamanda bu seslerin *z, *zs, *yos gibi dizililerinin anlam tamadn, bunlarn Trke szck olmadn bilir. Szckleri oluturan sesler onlarn biimi, anlamlar da szcklerin gndergeleridir, bir kavram temsil ederler. Szckler biim-anlam birleimleridir. Doal dillerde szcklerin biimleri ile anlamlar/ gndergeleri arasndaki iliki doal deildir. rnein, su imek iin kullandmz ve camdan yaplm olan konik nesnenin Trkede adnn bardak olmas ya da ekmek kesmek iin kullanlan kesici aletin adnn bak olmas belirttikleri nesne ile szckleri oluturan sesler arasnda bulunan doal bir ilikiden kaynaklanmamaktadr. Szcklerin biimleri ile anlamlar arasndaki iliki rastlantsaldr. Bardak szcnn b-a-r-d-a-k seslerinden olumas ve bak szcnn b---a-k seslerinden olumas Trke konuanlar arasndaki toplumsal anlama sonucu ortaya kmtr, uzlamsaldr. Dillerdeki szcklerin byk bir oran bir sre sonucu olumutur.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

1. nite - Dil ve Dilbilim

SIRA SZDE Aada deiik dillerden szckler verilmitir. Bunlardan hangilerini biliyorsunuz? Bu szcklerin hangi dilin szckleri olduunu biliyor musunuz? a. sensei DNELM b. apc c. cucumber S O R U d. harasho Eer yukardaki sorular aadaki gibi yantlamsanz, o szcklerin bulunduu dili biliyorsunuz demektir. DKKAT a. sensei- retmen Japonca b. apc- misafir Ubuha SIRA SZDE c. cucumber- salatalk ngilizce d. harasho - tamam, iyi Rusa AMALARIMIZ

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Bir dildeki szcklerin listesi o dilin szln oluturur. Anadili konuucular bu szcklerin hangi szck ulamna bal olduunu, hangilerinin ad, eylem, niK T A P teleyici, ya da belirte olduunu, bu szcklerin tmce iinde nasl kullanlmalar gerektiini bilirler. Bu bilgi anadili konuucularnn dilleri hakknda ocukluktan itibaren edindikleri bilginin bir parasdr. TELEVZYON Dillerde rastlantsal ve uzlamsal olmayan szcler de bulunmaktadr; bunlar genellikle doada bulunan seslere benzeyen ses simgesel szcklerdir ve rastlantsal szcklere gre saylar daha azdr. Trkede hrdamak, havlaNTERN T mak, miyavlamak, fsldamak gibi szckler srasyla yapraklarn Erzgarda kardklar sesi, kpek ve kedilerin kardklar sesleri ve insanlarn ksk sesle konumalarn yanstan szcklerdir. Doadaki sesleri yanstan bu yansma szckler de uzlamsaldr, gndergeleri her dilde ayn seslerle ifade edilmez. rn. ngilizcede yapraklarn rzgarda kardklar ses rustle, kpeklerin havlamalar bark, insanlarn ksk sesle konumalar whisper szckleri ile ifade edilir. Kedilerin kardklar ses ise Trkedeki yansmaya ok benzeyen meow szc ile ifade edilir.
SIRA SZDE Bildiiniz 5 yansma szck bulun ve bunlarn doada hangi sesi yansttn belirtin.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

Tmce Bilgisi

Szel iletiim kurarken, szcklerden oluan tmcelerle konuuruz. Kendi balarna anlamsz olan ve dildeki en kk birimler olan seslerin birlemesi ile oluan S O R U szckler bir araya gelerek bekler, bekler biraraya gelerek tmce olutururlar. Szckler tek bir anlaml birim olabilecei gibi birden fazla anlaml birimden de D KAT oluabilir. En kk anlaml birimlere biimbirim denir. E-v-l-e-r Kseslerinden oluan evler szc iki ayr anlaml birim olan ev ve oul eki -ler biimbirimlerinden olumutur. letiim kurmada szckler tek balarna kullanlmaz. KonumaSIRA SZDE da birden fazla szck bir araya gelerek bekler oluturur ve bekler birleerek tmce oluturur. Btn ocuklar evlerinde ders alyor tmcesi 5 szckten oluAMALARIMIZ maktadr; ancak bu szckler aada gsterildii gibi bekler oluturmakta, bu bekler birleerek tmceyi oluturmaktadr. [ [Btn ocuklar] [ evlerinde [ders alyor] ] ]
K T A P

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Genel Dilbilim-I

Btn ve ocuklar szckleri birbiri ile birleerek adbei (Ad) olutururlar, ders ve l szckleri de birleerek eylem beini (Eyl) olutururlar. Eylem beinin bir de yer gsteren belirteci bulunmaktadr. Bylece tmce Ad+Eylnin birlemesi ile oluur. Dili oluturan yapsal birimleri ve bunlarn dzeylerini yle gsterebiliriz; Tmce bekler szckler biimbirimler sesler Anadili konuucular, dillerindeki bekleme kurallarn ve bu beklerin tmce iinde dizililerini bilirler, baka bir deyile, dillerinin szdizim kurallarn iselletirmilerdir. Dilin en temel zelliklerinden biri, dillerde tmce saysnn sonsuz olmasdr. Bir dilde retilebilecek tmcelerin hepsini sralamak olanakszdr, nk dil yaratcdr. Konuma srasnda konuucular daha nce hi kurmadklar ve bakalarndan duymadklar tmceler kurarlar. Hi bir esini ya da elerin sralann deitirmeden tekrarladmz ok az tmce vardr; anadili konuucular hangi yaplarn ayn anlama geldiini, hangi yap ve sralanlarn dilbilgisel olduunu, hangi yap ve sralanlarn dilbilgisel olmadn bilirler. Anadili Trke olan birisi Biz amarlar ykadk ile amarlar ykand tmcelerinin her ikisinin de dilbilgisel olduunu ve bunlarn aslnda ayn eylemden bahsettiini, birbirlerinden yalnzca yzeysel yapda farkl olduunu anlar. Anadili konuucular ayn zamanda hangi yaplarn dilbilgisel olduunu hangilerinin dilbilgisid olduunu bilir. Anadili konuucular, konutuklar dilde bir yapnn dilbilgisel olup olmadna dair dilbilgisellik deerlendirmeleri yapabilirler. Trke konuucular, *Biz dilbilim alyorum gibi bir tmcenin dilbilgisel olmadn bilir; zne ile eylem zerindeki kii eki uyumlu deildir. Ayn ekilde, anadili Trke olan bir konuucu *Kitap ilgin bir okudum gibi bir tmce kurmaz nk burada szcklerin dizilii Trkenin kurallarna aykrdr. Trkede niteleyiciler, niteledikleri addan nce gelirler. Buna gre anadili Trke olan bir konuucu yukarda ifade edilmek istenen tmceyi lgin bir kitap okudum olarak kurar.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Aadaki dizelerin hangilerinin dilbilgisel olduunu, hangilerinin dilbilgisel olmadn SIRA SZDE belirleyin. Dilbilgisel olmayanlarn neden dilbilgisel olmadn aklamaya aln. Bunlar Trkenin hangi kuralna uymamaktadr? DN a. Biz amarlar E L M ykandk. b. Biz amarlar ykadk kirli. c. Dn okula S O R U yakn evime bir duraktan otobse bindim. giderken, d. Dn yolda Alevin babasna rastladm. Dillerin bir baka zellii de, tmce uzunluunda bir kstlama olmamasdr; tmce yaps zyineleyicidir. Tmcelerde ieyerletirilmi yantmcelerin says sonsuzdur. SIRA SZDEverilmi olan Trke tmcelerin hepsi dilbilgiseldir ve ieyerAada letirilmi yantmcelerin says sonsuza dek artrlabilir.
AMALARIMIZ
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

1. nite - Dil ve Dilbilim

Ben kitab okudum Ben [[o yazarn yazd] kitab] okudum Ben [dl alm olan [o yazarn yazd] [kitab] okudum Ben [btn dnyann bildii [ dl alm olan [o yazarn yazd [kitab] okudum Ben [ gazetecilerin [btn dnyann bildiini syledii ][dl alm olan [o yazarn yazd kitab okudum Yukardaki tmcelerde, ayn tmceye ieyerletirilmi bir tmce ekleyerek yeni bir tmce oluturulmutur. Bu ieyerletirme ilemi kstl deildir, sonsuza dek devam edebilir. Aadaki tmcelerden, verilen boluklara uygun szckler koyarak, ieyerletirme ile yeSIRA SZDE ni tmceler retin. Biz [sizin bu haberi duyduunuzu] biliyoruz. Biz [Ayenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] biliyoruz. D N E L M Biz [ Korhann [Ayenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] biliyoruz. Biz [ [ Korhann [Ayenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] R U ettiini ] ] S O iddia biliyoruz. Biz [ [ [ Korhann [Ayenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] ] ] DKKAT biliyoruz.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Anlambilim

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Anadili konuucular, szcklerin ve tmcelerin ne anlama geldiini anlarlar. Bir konuucunun yapt anlam sapmalarn anlarlar; genellikle bir sapma, anlam geAMALARIMIZ niletmesi ya da daraltmas olan durumlar anlamakta zorluk ekmezler. Ayn biimde, kendileri anadillerinin yaplarn, istedikleri anlam ve amata kullanabilirler. Szcklere yeni anlamlar ykleyebilirler, anlam sapmalar yapabilirler, szckK T A P lerin anlamlarn geniletebilirler ya da onlar dar anlamda kullanabilirler. Her, btn, yalnzca gibi a yaratan szcklerin bulunduu yaplarda bu szcklerin yaratt a alanlarn belirleyebilirler ve bu tmceleri yorumlayabilirler. TELEVZYON ocuklar kitab yalnzca okudular. ocuklar yalnzca kitab okudular. Yalnzca ocuklar kitabi okudular. tmceleri ayn szcklerden olumalarna karn anlamlar ayn Edeildir. Anadili NT RNET konuucular bu tmceler arasndaki anlam farkllklarn bilir.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

DL YETS VE EDM
Dilin yaps hakknda yukarda bahsettiimiz bilgiler, anadili konuucular tarafndan iselletirilmektedir. Ancak iselletirilmi bu bilginin nitelii ile bilginin uygulanmas arasnda bir ayrm vardr. Bu ayrm dil yetisi ile dil edimi arasndaki ayrmdr. Bir anadili konuucunun iselletirmi olduu bilgi onun dil yetisini oluturur. Anadili konuucusunun iselletirmi olduu bilgi, onun imdiye kadar hi duymad bir tmceyi anlamasn ve imdiye kadar hi sylemedii bir tmceyi sylemesini mmkn klar. Dil yetisinden dolay, anadili konuucular dillerinde retilen tm yaplar kullanabilirler ve onlar duyduklarnda anlayp gereken yant verebilirler. Ancak anadili konuucular dillerinin tm yaplarn iselletirmi olmalarna karn, bir iletiim ortamnda dilbilgisel yaplar oluturamadklar anlar olur. Yorgunluk, uykusuzluk gibi fiziksel nedenler ya da snav heyecan, nemli bir i grmesi yaratt bask gibi psikolojik nedenlerden dolay, bazan tmce kurmakta, istediimiz szckleri bulmakta zorluk ekeriz. Bu gibi durumlarda sylediklerimiz azmzdan anlalmaz bir biimde kabilir. Ancak bu durumlar dil bilgimizin

10

Genel Dilbilim-I

olmadndan kaynaklanmaz; sorunlar edimseldir. Bu durumu ortaya karan nedenler ortadan kalkt zaman, anadili konuucusunun dil edimi sorunlar yok olur ve yaplar oluturmada ya da szck bulmadaki sorunlar sona erer.

DLBLGS NEDR?
Dilbilgisi terimi gnlk kullanmda da ok sk ve ok deiik anlamlar iermektedir. Ancak dilbilimde dilbilgisi terimi gnlk kullanmdan farkl bir biimde kullanlmaktadr. Bu adan tr dilbilgisi arasnda ayrm yapmak gerekmektedir.

Betimlemeli Dilbilgisi
Dilbilimde dilbilgisi terimi bir anadili konuurunun konutuu dilin yaps hakknda iselletirmi olduu bilgiyi ifade eder. Bu tr bilgiyi ieren dilbilgisine betimlemeli dilbilgisi denir. Betimlemeli dilbilgisi, anadili olarak konuulan dil hakknda u bilgileri ierir: szck oluturmak iin o dilde bulunan seslerin birletirilmesinde etkin olan ses kurallarn ieren sesbilim, szcklerin i yapsn belirleyen kurallar ieren biimbilim, szcklerin birleerek bek oluturmasn ve beklerin birleerek tmce oluturmalarnda etkin olan kurallar ieren szdizim ve szcksel ve tmcesel dzeylerde anlam belirleyen kurallar ieren anlambilim bileenlerinin zellikleri. Anadili konuurlarnn dil yetisi denilen iselletirilmi dil bilgisi bu drt bileenin yansra dildeki szckleri ieren bilisel szlkten olumaktadr. Dilbilimciler tarafndan yazlan betimlemeli dilbilgileri anadili konuurlarn bu iselletirmi olduklar bilgiyi yanstmay amalar.

Kuralc Dilbilgisi
Kuralc dilbigisi dile kuralc bir yaklam ieren dilbilgisidir. nsanlk tarihi iinde dile ve dilbilgisi kurallarna deiik yaklamlar olmutur. Bunlardan bazlar dilde bulunan baz yaplarn dierlerine gre kabul edilemez/yanl olduunu ve bu yaplarn kullanmnn iyi ya da gzel dil kullanm olmadn savunan, deer yarglarna dayal kuralc yaklam benimsemilerdir. rnein, baz kuralclara gre Trkede devrik tmce kullanmak gzel Trke deildir. Kuralc dilbilgisi yaklamna gre Dilbilim kitaplarn kartrrken eritim bu bilgiye gibi bir tmce iyi bir kullanm deildir.

retici Dilbilgisi
Bir dili baka dil konuurlarna retmek amac ile yazlm olan dilbilgileri olan retici dilbilgisi kitaplar, dilbilgisi terimini genel dilbilimde kullanlan anlamdan farkl bir biimde kullanr. retici dilbilgileri, dili yetikin olarak renmek isteyenlere bilinli olarak retmeyi amalamaktadr.

DL EVRENSELLER
Dnyada ok sayda dil vardr. Bu diller yukarda belirtildii gibi, sesbilim, biimbilim, szdizim ve anlamsal zelliklerde birbirlerinden farkllklar gsterirler. Onun iin anadili Trke, ya da Japonca, ngilizce, spanyolca, Ketua, Ewe, Adgece dillerinden biri olan bir kii dier dillerin konuucularn anlamaz. ki ayr dilin anadili konuurlarnn birbirleri ile iletiim kurabilmeleri iin birisinin dier dili renmesi gerekmektedir, nk yukarda da belirttiimiz gibi her dilin kendine zg zellikleri vardr. Genellikle dil bilmek ya da dil renmek dediimiz zaman bu farkllklar zerinde dururuz. Bir ngilizce konuucusunun Trke renmekte ektii zorluklar ya da ngilizce ile Trke arasnda ne tr farklar olduunu anlarz. An-

1. nite - Dil ve Dilbilim

11

cak diller birbirlerinden ok farkl gibi dursalar da hepsinde bulunan bir ok dil zellii vardr. Btn dillerde bulunan bu zellikler dil evrenselleridir. Btn dillerin ses yaplarnda nller ve nszler vardr; diller birbirlerinden kendi ses yaps iinde bulundurduklar birimlerin says ve nitelii bakmndan ayrlr. Diller ad, eylem gibi szck ulamlar arasnda ayrm yapar; dillerin szdizimsel yaplar iinde adbei, eylem bei gibi bek yaplar vardr. Bylece bir dilin dilbilgisinin iki tr kural ierdiini grmekteyiz; a. Evrensel kurallar, b. Dile zg kurallar.

DL EDNM
ocuklara anadilleri retilmez. Hi bir Trke, ngilizce, Rotoska konuan annebaba, ocuklarn nne alarak Olum/Kzm, gel imdi seninle biraz Trke, ngilizce, Rotoska alalm demez. ocuklar doduklar andan itibaren etraflarnda konuulan dilin zelliklerini herhangi bir eitim grmeden iselletirirler. ocuklarn anadillerini iselletirme srecine dil edinimi denir. Dil edinimi, tm ocuklarn geirdikleri bir sretir; tm ocuklar domu olduklar dil ortamndan bamsz olarak ayn sreten geerler. 3-4 yana gelmi olan bir ocuk, yetikinlerin yapt bir ok eyi yapamazken, etrafnda konuulan dilin temel yaplarn iselletirmi olup anadilinde sylenileni rahata anlayp kendisi de o dilde etrafndaki yetikinlerle iletiim kurabilmektedir. Bylece Trke konuan bir aileye domu olan bir ocuk 3 yana gelinceye kadar Trkenin yapsal zelliklerini iselletirmitir ve ana-babasyla rahata Trke konuabilmektedir. Ayn ekilde, Japonca konuan bir ortama domu olan bir ocuk, yine ayn gelime sreci iinde, yani 3-4 yana kadar, Japonca konumay renmi, Peruda Ketua dili konuan bir aileye domu olan bir ocuk da 3-4 yana gelinceye kadar Keua dilini renmi ve dil edinim srecini tamamlamtr. Dil edinimi bu bakmdan daha ileri yalarda bilinli olarak yrtlen dil reniminden farkl bir sretir.

DLBLM NEDR?
Dilbilim bu dilleri inceleyen bilim daldr. Bir bilim daln dier alanlardan ayran zellik, o alanda yaplan almalarn bir yntem erevesinde yrtlmesidir. Bilimsel yntem, veri incelemesi zerine kuruludur. Her bilim alannn kendi bulgularn toplama yntemi vardr. Bilim alanlar topladklar verilerden elde ettikleri bulgular kendileri iin geerli olan kavram ve kuramlar erevesinde inceler ve bulgulardaki genellemeleri ortaya karmaya alrlar. almann son aamasnda da ortaya karlan bu genellemeler bilim alan iin geerli olan ilke ve kurallar erevesinde yorumlanr ve incelenen olgunun nitelii hakknda bir sonuca varlr. Dilbilimin inceleme alan dildir. Dilbilim insan dili denilen olgunun zelliklerini aratrr ve onun niteliini ortaya karmay amalar. Dilbilim insan dili denilen olgunun her ynn inceleyen bir bilim daldr. Betimlemeli dilbilim dillerin kendilerine zg birim ve kurallarn ele alr. Her dilin sesbilimsel, biimbilimsel, szdizimsel ve anlambilimsel zelliklerini betimler. Trkenin, ngilizcenin, Japoncann dilbilgisi kitaplar bu dillerin yapsal zelliklerini ierir. Dilbilgisi kitaplarndaki kurallar, o dilin anadili konuucularnn dilbilgisel olarak kabul ettikleri yap kurallar betimler. Kuramsal dilbilim dillerde grlen zellikleri, bir kuram erevesinde aklamay amalar ve bu dile zg nitelikleri dil evrenselleri erevesinde ele alr. Her dilin dilbilgisinde o dile zg yap ve kurallar olmasna karn, btn dillerdeki yaplarn niteliini belirleyen ilke ve deitirgenler bulunmaktadr. Kuramsal dilbilim bu evrensel ilke ve deitirgenlerin niteliini belirlemeyi ve dillerde baz tr yap ve kurallarn neden grlmediini aklamay amalamaktadr. Metindilbilim bir metni oluturan elerin ve metindeki dilsel dzenleri zmlen-

12

Genel Dilbilim-I

meyi amalamaktadr. Gerek szl gerek yazl metinleri ilev ve iletiim deeri asndan ele alr ve bunlar metni oluturan elerin yapsal ve ilevsel dzenleri, metin tr ve alt trleri, ve biembilim ve szbilim ilikileri asndan inceler. Sylem zmlemesi yazl ve szl dilde tmcelerin, szcelerin ya da ilevsel birimlerin daha byk birimler oluturmalarnn, ksaca, dil kullanmnn incelenmesi ilemidir. Sylem zmlemesinin balca ilgi alanlar olarak konumada sra dzeni, konumaclarn rolleri, konu, konu deitirme gibi konuma zmlemesi, ad-adl ilikileri, kavramlar arasndaki ilikileri kapsayan balaklk, badaklk ilikileri, konuanlar arasnda uzaklk yaknlk, el yz devinimlerini kapsayan iletiim ilkeleri, ve selamlama, aklama, zr dileme gibi deiik dilsel ilevlerin gereklemesini aratrr. Dillerin bir baka boyutu da srekli bir deiim iinde olmalardr. 15. Yzylda konuulan Trke ile gnmzde konuulan Trke farkldr; bunu 15. Yzylda yazlm herhangi bir metne baktmzda aka grmekteyiz. Bu tarihsel deiim btn diller iin geerlidir. Artzamanl dilbilim dillerin tarih iinde geirdikleri deiiklikleri ele alr ve bir dilin daha nceki devreleri ile sonraki devreleri arasnda dilde grlen yapsal deiiklikleri saptamay amalar. Artzamanl dilbilimin bir baka aratrma alan da dillerin hangi dil ailesine ait olduunu belirlemek ve bu ailenin ortaya kmasna neden olmu olan, o aileye bal tm dillerin atas olan anadilin yapsn belirlemeye almaktadr. Bu yapy belirlemek iin, o dil ailesine ait olan dillerin karlatrmal incelemesini yapar. Toplumdilbilim dilin toplum iinde kullanmn inceler. Dil kullanmnda konuucularn ya, cinsiyeti, eitim dzeyi ve birbirlerine yaknlk derecesi kullanlan dil yapsn belirler. Toplumdilbilim etmenlerin niteliini ve dil kullanm zerine etkisini aratrr. Toplumdilbilim ayn zamanda bir dil topluluunda yrelere bal olarak gsterdikleri farkllklar inceler ve yreler arasndaki dil farkllklarnn niteliini saptamay, bu farkllklarn dalmn ve snrlarn belirten dil atlas oluturmay amalar. ocuklarn dil edinim sreleri ruhdilbilimciler tarafndan aratrlmaktadr. Ruhdilbilimciler ayn zamanda, dil bozukluklar zerine almakta ve afazi, disleksi gibi eitli dil bozukluklar sergileyen konuucularn dil zelliklerinin niteliini aratrmaktadrlar. Dilbilimin alanlarndan biri de ikinci dil edinimidir. kinci dil edinim srecinin niteliini saptamaya alan bu alan, ayn zamanda ikinci dil edinimi ile anadili edinimi arasndaki benzerlik ve farklar belirlemeye almaktadr. Uygulamal dilbilim, dil retiminde etkili olacak dil retim yntemleri zerinde durmakta ve ikinci dil reniminde ne gibi etmenlerin renim srecini etkilediini aratrmaktadr.

ARET DLLER
itme engelli ocuklar, konuulan dillerin temelini oluturan sesleri duyamadklar iin iitme engelli olmayan ocuklar gibi konuulan dili edinemezler. Ancak dil insanlara zg, igdsel bir olgudur. Bunun en nemli kantlarndan biri de iitme engellilerin ses yerine el, yz ve beden hareketleriyle oluturduklar iaretler ile iletiim kurmalardr. aret dillerinin de, konuulan diller gibi, iaretlerle gsterilen szckleri ve bu szcklerin (iaretler) tmce iinde birlemelerini belirleyen kurallar vardr. Konuulan diller gibi, iaret dilleri de yaratcdr. aret dillerinde de sonsuz sayda tmce retilir. aret dillerinin dilbilgisi kurallar ayn toplumda konuulan dilin kurallar ile ayn deildir; baka bir deyile, iaret dilleri konuulan dillerin iaretle ifade edilmesi anlamna gelmez, kendilerine zg birim ve kurallar olan ve konuulan dillerden bamsz bir dizgedir.

1. nite - Dil ve Dilbilim

13

zet
A M A

Dile ilikin bilgimizin neler olduunu aklamak ve dili oluturan elerin niteliini tanmlamak: (i), (ii), (iii), (iv), (v), (vi), (vii), (viii), (ix). Dil hakknda mdiye kadar rendiklerimizi yle zetleyebiliriz: (i) Dil insana zg bir olgudur. (ii) Btn insan topluluklarnn birer dili vardr. (iii) ok ileri dzeyde zihinsel engeli bulunmayan tm ocuklar, rk, cinsiyet, yre, toplumsal ya da ekonomik etmen gzetmeden, iinde doduklar toplum tarafndan konuulan dili edinme yetisine sahiptir. Engelleri tbbi olarak giderilemeyen iitme engelli ocuklar, iaret dili ile iletiim kurarlar. (iv) Tm dillerin dilbilgileri temelde birbirlerine benzer, ayn bileenlerden oluur; sesbilim, biimbilim, szdizim, anlambilim. (v) Her konuulan dilin, kendileri anlamsz olan sesbirimleri ve bunlarn birleimini belirleyen kurallar vardr. Bunlar o dilin sesbilim bileenini oluturur. (vi) Her dilin biim ve anlamn birletii en kk anlam birimleri olan biimbirimleri vardr ve diller bu birimleri szck oluturmada uyulmas gereken dile zg biimbilim kurallarna uygun bir biimde birletirir. (vii) Dillerde biim (ses, iaret) ile anlam (kavram) arasndaki iliki ounlukla rastlantsaldr. (viii) Tm dillerde bir ya da birden fazla szck birleerek bekler oluturur ve bekler birleerek tmce olutururlar. Dillerin szdizim bileeni tmce yaplarn inceler. Diller birbirlerinden yalnzca bu bileenlerin ierdii birimlerin nitelii ve bu birimler ile ilgili birleme kurallarnda ayrlrlar. (ix) aret dilleri de, sese dayal konuulan diller gibi, anlaml birimlere ve bunlarn nasl birleeceklerini belirleyen kurallara sahiptir. aret dillerinin konuulan dillerden fark, en kk birimlerinin ses olmayp iaret olmasdr. (x) Tm diller zaman iinde deiir.

A M A

Dilbilgisi kavramnn kapsammn betimlemek. Dilbilimde dilbilgisi terimi bir anadili konuucusunun konutuu dilin yaps hakknda iselletirmi olduu bilgiyi ifade denir. Kuralc dilbilgisi ise dile kuralc bir yaklam iiren dilbilgisidir. Kuralc dilbilgisi bir dili nesnel olarak betimlemek yerine o dilin daha iyi ve doru kullanlabilmesini amalar ve kurallar retmeye alr. retici dilbilgisi ise bir dili baka dil konuurlarna retmeyi amalar. Dilbilin alannn ilgi odaklarnn genel hatlarn belirlemek. Betimlemeli dilbilim dillerin kendilerine zg birim ve kurallarn ele alr. Kuramsal dilbilim ise dillerde grlen zellikleri bir kuram erevesinde aklamay amalar ve dil zelliklerini dil evrenselleri erevesinde alr. Dil yetisi deil de dil edimine dayal alan metindilbilim, sylem zmlemesi, toplumdilbilim gibi dilbilim alanlar ise dillerin belli bir ortamda (yazl, szl), beli bir balamda, toplumda ve kltrde ne tr anlamlar tayabileceini ve hangi iletiimsel amalarla nasl dzenlenebileceini aratrr. Artzamanl dilbilim ise dillerin tarih iinde geirdikleri deiimi inceler.

A M A

14

Genel Dilbilim-I

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi dilin en temel zellii deildir? a. Dil insana zgdr. b. Dillerin temel zellii yazl olmalardr. c. Diller srekli bir deiim iindedir, hi bir zaman ayn kalmaz. d. ocuklar anadillerini edinirler. e. Dil bir kurallar dizgesidir. 2. Dilin ses yaps ile ilgili aadaki tmcelerden hangisi dorudur? a. Dilde en kk birimler sesbirimlerdir. b. Sesbirimler en kk anlaml birimlerdir. c. Sesbirimlerin dizilii her dilde ayndr. d. Btn dillerin sesbirimleri ayndr. e. Her dilde seslerin dalm kuralldr. 3. Aadakiler arasnda doru olan bulunuz? a. Szckler ile gndergeleri arasnda doal bir iliki vardr. b. Dilde en kk anlaml birimlere szck denir. c. Szckler ile gndergeleri arasndaki iliki rastlantsaldr. d. Yansma szckler her dilde ayndr. e. Bir dilin dilbilgisinde yalnzca o dile zg kurallar vardr. 4. Aadaki szcklerden hangisi dilde biim ile anlam arasndaki ilikinin rastlantsal olduunu rneklemektedir? a. Kukuriku b. rl rl c. Haprmak d. Grl grl e. Bal 5. Aadakilerden hangisi dil evrenselidir? a. Btn dillerde szckler nszle balar. b. Trkede th sesi yoktur. c. Btn dillerde nl ve nsz sesler vardr. d. Baz dillerde szckler uzundur. e. Btn dillerde tmce yaplar ayndr. 6. Aadaki aklamalardan hangisi betimlemeli dilbilgisinde bulunur? a. Trkede ilgeler tmlelerinden sonra gelir. b. Trkede ilgeleri hi bir zaman tmlelerinden nce koymayn. c. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koyarsnz. d. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koymak yanltr. e. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koymak lazmdr. 7. Aadakilerden hangisinde ieyerletirmeli tmce yoktur? a. Dilbilimciler dilin zyinemeli olduunu sylerler. b. Dilbilimcilere gre, dil zyinemelidir. c. Dilbilimciler tarafndan dilin zyinemeli olduu savunulur. d. Dilin zyinemeli olduu dilbilimcilerce bilinir. e. Dilin zyinemeli olduu dorudur. 8. Bir dilin anadili konuucular aadakilerden hangisini sylemez? a. Bugn yeni bir szck rendik. b. Bugn yeni bir tmce rendik. c. Bugn yeni bir terim rendik. d. Bugn yeni bir kural rendik. e. Bugn yeni bir sfat rendik. 9. Aadakilerden hangisi dilbilimin ilgi alan deildir? a. Bir dilin nceki devreleri ile sonraki devreleri arasnda dilde grlen yapsal deiiklikleri saptamak b. ocuklarn dil edinim sreleri c. Bir metni oluturan elerin ve metindeki dilsel dzenlerin zmlenmesi d. Bir metnin oluturulmasn mmkn klan esinlenmelerin incelenmesi e. kinci dil edinimi ile anadili edinimi arasndaki benzerlik ve farklar belirlemek 10. aret dilleri hakknda aadakilerden hangisi dorudur? a. aret dilleri kurall deildir. b. aret dillerinde her istenilen ifade edilemez. c. aret dillerinin dilbilgisi yoktur. d. aret dilleri konuulan diller gibi kuralldr. e. Dnyadaki tm iitme engelliler ayn iaret dilini kullanrlar.

1. nite - Dil ve Dilbilim

15

Okuma Paras
DL Dil, bir anda dnemeyeceimiz kadar ok ynl, deiik alardan baknca baka baka nitelikleri beliren, kimi srlarn bugn de zemediimiz byl bir varlktr. O gerek insane, gerek toplum, gerekse insane ve toplumdan ayr dnlemeyecek olan bilim, sanat, teknik gibi btn alanlarla ilgili bulunan, ayn zamanda onlar oluturan bir kurumdur. Burada, once dilin eitli alardan grnmne ksaca deinelim. nsan asndan baknca, insann dnyadaki yerini ve deerini belirleyen odur. Konuma yetenei, dolaysyla dil, insan insane yapan niteliklerin banda gelir. Onun duygularn, dncelerini, isteklerini btn incelikleriyle aa vurmasna, yaamn srdrebilmesine olanak salar. Bir an dnecek olursak, dil olmadan bir ince duyguyu, bir iiri, nemli bir olay, bir buluu, bizim iin unutulamayacak kadar deerli bir anmz, bir fizik ya da kimya olayn nasl anlatabilir, nasl kada geebiliriz? Yzyllar boyu bilimde, teknkte elde edilen gelimeleri gnmzde bakalarna, gelecekte de sonraki kuaklara nasl aktarabiliriz? Bir suun saptanmasna, bir sulunun yarglanmasna, bir mahkemenin yargya varmasna, dil olmasa, olanak kalr myd? Dil, akla binbir soru getiren, insann binbir sorunu kurcalamasna yol aan, srlarla dolu bir varlktr: Nasl oluyor da bir kimsenin bizden istedii bir ii, onun birka az hareketiyle gerekleen bir ses bileimiyle, bir szle yerine getirebiliyoruz? Nasl oluyor da bir airin dzle, yazyla dile getirdii bir duygu birka szckle bize aktarlverioyr, kimi zaman tylerimizi rpertecek kadar bizi etkiliyor? Bir evet szcnn nasl-syleni durumuna gre- ba alt anlam olabiliyor? zerinde dur! yazl bir levha ya da birinin azndan kan dur! emri bizi bir anda durduruveriyor da Trke bilmeyen bir kimseye hibir ey anlatmyor? Bir ulusun konutuu dil nasl oluyor da kimi zaman birka yzyl, kimi zaman dad aha ksa bir sure iinde deiiyor, birtakm szckler unutulurken yenileri tryor? Dil incelemeleri her dilde ok ilgi ekici olaylarn, deimelerin meydana geldiini gsterir. Eer biri kar da Trkedeki atlkarnca bileik szcnn bat dillerindeki karlklaryla (rn. Fr. Carrousel, t. Carosellao, Alm. Karussell) ayn kkten geldiini sylerse, buna pek inanmayz. Ama incelersek, bu szn doru olduu ortaya kar. Ayn biimde, bir Hagios Basari yer ad, Aybastya dnmtr; 1519 ylnda karlan gm sikkenin ad Joachimstaler (Alm.) done dolaa bugnk Dollar olup kmtr. Deiik biimlere sokulabilecek olan aadaki tmceyi hzla okuyup anlamaya alrsak, dilin nasl, eitli yarglar, anlatm g, soyut kavramlar eksiksiz aktarabilen bir dizge (system) olduu konusunda bir fikir edinebiliriz: Szn ettiiniz konu sizinle ayn grte olmadma zlmekle birlikte, kendi bakmndan hakl olduum kansyla, iimde bir rahatlk duyduumu da beilrtmek isterim. Bu tmceyi okuyup anlamaya alrken ayn zamanda insann ne lde gl bir dnme yeteneinin bulunduunu, zihnimizde ne denli karmak ilemlerin, belli bir dizgeye bal birletirme ve zmleme eylemlerinin olutuu da gzden uzak tutulmamaldr. te yandan, bu uzunca tmcede sralanan szcklerin her biri, tek tek ele alnacak olursa bunlarnda genellikle, sesbirim (fonem) adn verdiimiz deiik seslerin bileiminden olutuklar grlr. Sesbirimlerden yalnz bir tanesinin meydana gelebilmesi iin konuma aygtmzda sestellerinden balayarak eitli hareketler gereklidir. Kald ki tmceyi, okuyan ya da dinleyene yanlsiz, eksiksiz ulatrabilmemiz iin, sesbirim adn alan bu elerin dnda daha baka eler ve olaylar da vardr. Bunlara ilgili blmlerde uzunca deineceiz. nsan teki varlklardan ayran, insan yapan niteliklerden biri de onun sanat yndr. Sze dayanan btn sanatlarn hammaddesi ve rn de dildir. Haberleme, bildirime asndan bakacak olursak da dnyadaki eitli bildirime dizgelerinin en gelimii, en ergini olarak karmza yine insan dili kar. Toplum asndan, toplumbilimci gzyle baknca dil, yine en bata anlmas gereken bir kurumdur. Bil olmadan insanlarn birlikte yaamalar, anlaabilmeleri, dolaysyla bir toplumu oluturmalar sz konusu lamayacandan, dil bu adan da nemlidir; bir topluluu topluma dntrr. Bir toplumu ulus yapan balarn en gls, dildir. Bireyleri ulusuna, yurduna, gemiine sk skya balar: kuaktan kuaa aktarlarak gelen dil, bireyi gemile gelecek arasndaki zincirin bir halkas durumuna getirir. Bir toplumun pek ok zellikleri, yaay, gelenekleri, dnya gr, yaam felsefesi, inanlar, bilim, teknik ve sanata katklar o toplumun diline yansr: o toplumun dilinden izlenebilir: Bundan bin yl sonra bir bilim adamnn Trklerle ilgili bir aratrma yapmakla grevlendirildiini varsayalm. Trkler zerinde hibir bilgisi, Trklerle hibir ilikisi olmayan bu aratrc herhangi

16

Genel Dilbilim-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

bir yoldan, nce dilimizi iyi renme olana bulsa, yalnzca Trkenin szvarln inceleyerek lkemizin XX. yzylda hangi koullar iinde bulunduunu, ne gibi deiikliklere sahne olduunu, bizde hangi kavramlarn nem tadn ve hangi uluslarla iliki iinde kurduumuzu saptayabilir, Trk dilinin 1923 ylndan sonraki metinlerini inceleyerek yurdumuzda Cumhuriyet dnemindeki gelime ve deimeleri ortaya koyabilir. Tpk bir toplumun bir evresiyle ilgili metinleri ele alarak o ulusun o evredeki kltrn, toplumsal deimelerini bugn aydnlatabildiimiz gibi. Bugn Kktrk yaztlar, ulusumuzun VIII. yzyldaki kltryle ilgili, pek deerli ipular vermektedir. Ksaca sylenecek olursa dil, ayn zamanda her ynyle bir ulusun kltrnn de aynasdr: insann ve uygarln en nemli belirtisi ve arac, dildir. ster tek tek dilleri ele alalm, isterse btn dilleri ortak nitelikleriyle ve karlatrmal olarak inceleme yolunu tutalm, dil her adan nem tar; nmze ok deiik sorunlar serer. Dillerin kendilerine zg yasalar, eilimleri, sorunlar olduu gibi, btn dilleri kapsayan ortak yasalar, eilimler ve sorunlar da vardr. te, dil dediimiz bu ok ynl, byl varl inceleyen, zellikle onun - aada deineceimiz - balca sorunlarna eilen bilime dilbilim adn veriyoruz. Kaynak: (Doan Aksan, 1987. Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim. Trk Dil Kurumu Yaynlar. Ankara) 1. b 2. e 3. c 4. d 5. c 6. a 7. b 8. b 9. d 10. d Yantnz yanl ise Dil ve Dilbilim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ses Bilgisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Szck Bilgisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Szck Bilgisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dil Evrenselleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dilbilgisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dil Evrenselleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dilbilim Nedir konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise aret Dilleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

1. nite - Dil ve Dilbilim

17

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Aadaki szcklerin Trkenin sesbilim kurallarna uygun olup olmadn syleyin. Eer uygun deilse, neden uygun olmadn bulmaya aln. a. kser - szck banda iki nsz olmaz b. arak - sesbilim kurallarna uygun c. slr - szck sonunda ve ayn seslem sonunda [lr] sesleri ardarda olmaz d. tawl - [w] sesi yok e. stk - [] yalnzca birinci seslemde olur Sra Sizde 2 Aadaki dizelerin hangilerinin dilbilgisel olduunu, hangilerinin dilbilgisel olmadn belirleyin. Dilbilgisel olmayanlarn neden dilbilgisel olmadn aklamaya aln. Bunlar Trkenin hangi kuralna uymamaktadr? e. *Biz amarlar ykandk. - edilgen yap olmamal; Biz amarlar ykadk. f. *Biz amarlar ykadk kirli. -szck dizimi yanl; kirli amarlar olmal g. *Dn okula giderken, yakn evime bir duraktan otobse bindim. - szck dizimi yanl; yakn ilgeci, tmleci olan evime szcnden sonra gelmeli h. *Dn yolda Alevin babasna rastladm. - dilbilgisel Sra Sizde 3 Aadaki tmcelerden, verilen boluklara uygun szckler koyarak, ieyerletirme ile yeni tmceler retin. Biz [sizin bu haberi duyduunuzu] biliyoruz. Biz [Ayenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] biliyoruz. Biz [ Korhann [Ayenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] biliyoruz. Biz [ o adayn [ Korhann [Ayenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] hatrladn ] biliyoruz. Biz [ gazetelerin [o adayn [ Korhann [Ayenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] hatrladn ] yazdn ] biliyoruz.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Chomsky, N. (1986) Knowledge of Language. New York: Praege. Fromkin, V., R. Rodman ve N. Hyams. (2010) An Introduction to Language. Wadsworth Cencage Learning; Canada. Gentner, D. Ve S. Goldin-Meadow. (2003) Language in Mind. New York: Pantheon Books. mer, K. (1995) Toplumsal srelerin dile yansmas: Dilbilim Aratrmalar 1995: 24-38. Maddieson, Ian. (2011) Consonant Inventories. Dryer, Matthew S. ve Haspelmath, Martin (haz.) iinde. The World Atlas of Language Structures Online. Munich: Max Planck Digital Library, chapter 1. http://wals.info/chapter/1 Alnt 2011-0611. Napoli, D.J. (2003) Language matters: A guide to everyday thinking about language. New York: Oxford University Press. Pinker, S. (1994) The language instinct. New York: William Morrow.

2
Amalarmz

GENEL DLBLM-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Anadili konuucularnn szce ilikin sezgisel bilgilerinin ieriini betimleyebilecek; Szck tanma ltlerini ayrt edebilecek; Szlk, szlkbirim ve szckbiim kavramlarn ve bunlarn dilde yaplanmalarn aklayabilecek ve karlatrabilecek; Biimbilimsel sreleri karlatrp szlkbirim ve szckbiim yaplanmalaryla ilikilendirebilecek bilgi ve becerileri kazanm olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Szck Yerine Koyma Szlksel Biimbilim Szck Tanma Kartsallk ekim Anlamsal lt Zihin Szl Szck Yapma Sesbilimsel lt Szlkbirim Tretme Szdizimsel lt Szckbiim Birletirme Tekrarlanabilirlik ekimsel Biimbilim

indekiler
GR SZCK VE SZCK TANIMA SZLK, SZLKBRM, SZCKBM BMBLMSEL SRELER

Genel Dilbilim-I

Biimbilim I: Szck

Biimbilim I: Szck
GR
Kuramsal dilbilim insan dilinin ileyii ve anadili daarcnn betimlenmesiyle ilgilidir. Bu yzden, dilbilim almalarnda ilke olarak renilmi ve edinilmi bilgi arasnda bir ayrma gidilir. renilmesi bir eitim almay gerektiren teknik bilgiler, doal dil kazanma srecinin bir paras olarak grlmez ve arlkl olarak anadili konuucularnn dile ilikin sezgisel bilgileri dikkate alnr. nk renilmi bilginin yokluunda da diller ve konuucular vard; bunlar olmasa da diller ve konuucular varlklarn srdrmeye devam edecektir. Demek ki, bir dili dil yapan bu teknik bilgilerin deil, aslnda hibir zaman retilmeyen ve konuucuda farkndal olmayan bilgilerin varldr. Anadili konuucular kendileri ifade edemeseler de, doru sorular sorulduunda dile ilikin pek ok eyi bildiklerinin kantlarn ele verirler. te dilbilimciler kullanclara bu sorular sorarak insan dilinin ileyiindeki temel ilke ve kurallar ortaya koymaya alrlar. Bunu yaparken de dili ve anadili bilgisini farkl dzeylerde ele alrlar. Dilbilimin bir alt dal olan biimbilim anadili kullanclarnn szck dzeyine ilikin sezgisel bilgilerinin betimlemelerini yapar. Bu bilim dal, szckler, szcklerin yaps, szcklerin snflandrlmas, szcklerin tretilmesi ile tm bunlar yneten kurallar ieren zihinsel sreleri inceler. imdi biz de bu blmde byle bir almann mini modelini oluturarak, btn anadili kullanclarnn konumada uygulad bu bilind ilemleri doal dilden aldmz rneklerle bilin dzeyine karmaya ve bu srelerin nasl ilediini anlamaya alalm.

Biimbilim szcklerin iyapsn ve bunlar gerekletiren kurallar inceler.

SZCK VE SZCK TANIMA

(1) Zeynep : Babaanne, testimi nereye koydun? Babaanne : Ne testisi? Zeynep : Trke testimi. Masann stndeydi. Babaanne : Ha, o mu? Dolabna koydum ben onu. Her hangi bir dili konuabilmek ve o dilde konuulanlar anlayabilmek, sesleri alglayp retebilmeyi gerektirmektedir. Ancak, sesler kendi balarna anlaml deildir. Yalnzca sistemli ve tutarl bir sralama iinde kullanlrlarsa anlam kazanabilirler. rnein, Trkedeki l, d ve i sesleri, *ild, *lid ya da *idl eklinde deil, dil olarak sralanrsa iletiim arac anlamna gelen bir szck oluturabilir. (Dilbilimde Bir dildeki dilbilgisi d yaplar (*) iareti ile gsterilir (Lees ve Klima, 1963: 18)). Keza, i, t, s, e sesleri *itte, *setti, *estit, *esitt diziliinde deil, testi diziliinde anlaml bir szck ha-

20

Genel Dilbilim-I

line gelir. yleyse, anadili kullanclarnn bir grevi de, sesleri alglama ve retmenin yan sra dildeki kurall szckleri oluturan ses ve anlam elemelerini bulmaktr. Yalnz, bir dilde szckleri oluturan sreler, salt sesler ve bunlarn anlaml dizililerinden ibaret deildir. Sesler arasndaki snrlar izebilmek, yani bir szcn ya da onu oluturan daha kk anlaml paracklarn nerede balayp nerede bittiini bulmak da konumann bir aamasn oluturmaktadr. Sz gelimi, yazda Aliye ve Aliye olarak gsterilen aliye dizilimi, her iki durumda da ayn ierie sahip deildir. Para snrlar ali-ye olarak belirlenirse ynelme durumunda bir zel ad, aliye olarak dnlrse yaln durumda bir zel ad ortaya kar. te, (1) deki rnekte de buna benzer bir snrlama sorunu gzlenmektedir. Zeynep sorusunda testim szcn snav kdm anlamnda kullanmak isterken, babaanne ayn szc su kabm olarak alglamtr. Bu da, ayn ses zincirinin Zeynepin zihninde test-im, babaannenin zihninde ise testi-m olarak ayrtrldn gstermektedir. Demek ki, konuucu ve dinleyiciler, bir dili kullanrken devaml olarak o dildeki ses dizilimlerini ayrtrmakla ve anlaml szckleri belirlemekle urarlar. Bunu mzikal bir eserin notalarna ayrtrlmasna benzetebiliriz. Ancak mzikte bu ilem yalnzca eitimini alm olanlara zg bir kodlamadr. Dilde szck tanma ise okuryazar olmayan anadili konuucularnn bile sahip olduu doal bir duyarlk olarak kabul edilir (Sapir, 1921: 34; Bloomfield, 1935: 178). Bir konuucu kendi anadilinde bir ses dizilimini duyar duymaz, bundaki szck blklerini kolaylkla belirleyebilir ve her birini belli bir anlamla eletirebilir. Nasl m? Bu konuda anlamsal, sesbilimsel ve dilbilgisel olmak zere lte deinilir.

Szck Tanmada Kullanlan ltler

Szck snrlar ses-anlam elemeleri yaparak belirlenebilir.

Szck snrlar konumada olas duraklama noktalarna karlk gelebilir.

Anlamsal lt, dilde bir anlam esi olarak szck (Vygotsky 1986: 5; Bolinger, 1963: 129) grne kout olarak ses-anlam elemelerini temel alr. Buna gre, bir ses dizilimi ancak anlamlysa szck olabilir. Yani, anlamllk szck olmann nemli bir gerekliliidir. Ne var ki, bu genelleme anlaml olan her dizilimin bir szck olarak snflandrlmasna olanak saladndan, btnyle gvenilir olmaktan uzaktr. rnein, Trkede test-im ve testi-m dizilimlerindeki -im ve -m benim anlamn tad halde szck olarak snflandrlamazlar. ngilizcede the old car eski araba beinde de bir anlam birlii mevcuttur; ancak bir deil szckten olumaktadr. Daha gvenilir bir lt olan sesbilimsel lt, konuucularn szcklerin syleyi zelliklerini dikkate alarak yaptklar saptamalarda kullanlr. Bu yntem de konumada szcklerin olas duraklamalarla ayrlabilecei (Jakobson & Halle, 1956: 20; Hockett, 1958: 167) savyla kouttur. Buna gre, ses zincirleri iindeki duraklama noktalar szck snrlarn belirleyen ayrclardr. rnein, bir anadili konuucusundan anlatt bir fkray daha yava ve tane tane tekrarlamas istendiinde mutlaka szck aralarnda duraklamay tercih edecektir. Ne var ki, daha nce de sylediimiz gibi bu eilim sadece bir olasln gstergesidir. Gerekte dilin doal kullanmnda, yazda olduu gibi, szckler birbirlerinden boluklarla ayrlmaz ve sanld gibi de duraklamalar olmaz (Bloomfield, 1935: 181; Lyons, 1968: 199). Sz gelimi Trkede iyi, kibar dkn gibi yazlan bir yapnn szckten olutuu hem anadili kullanclar hem de Trke bilmeyenler tarafndan kolaylkla grlebilir. Ancak konumada sesler aralksz akar ve ayn yap iyikibardkn eklinde duyulur. Bu durumda duyduu dili bilmeyen ve bu yzden de ona ilikin rnein seslerin ayrc zellikleri ve kurall sralanmalar gibi sezgisel bilgisi olmayan bir dinleyici, szck tanmak iin gerekli olan ses-anlam eletir-

2. nite - Biimbilim I: Szck

21
SIRA SZDE

mesini yapamaz, szckleri ayrt edemez (Jakobson & Halle, 1956: 15). Trke biSIRA SZDE lenler iinse buradan ayrtrma ortaya kabilir: (a) iki bar dkn, (b) iyi kibar dkn, (c) iyi ki bar dkn. Anadili kullanclarnn dilbilgisi ve szck bilgisi altyaplarnn yardmyla (a) elenir; nk arta kalan *iy N E L M bir szck D anlaml deildir. (b) ve (c) arasndaki seim ise balam ya da dnya bilgisi gibi dil d koullar yardmyla yaplabilir. yleyse, sesbilimsel lt de tek bana yeterli bir taS O R U n yntemi olmaktan te durmaktadr.
DKKAT Duyduu dili bilmeyen bir konuucu szck tanmada gerekli olan ses-anlam eletirmesini yapamaz ve dolaysyla da szck snrlarn belirleyip bunlar ayrt edemez.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

ekil 2.1

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Gary LARSON

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

EVRS: Sahibi: Tamam, Karanfil! Yettiyse yetti! pten uzak duracaksn. Anladn m, Karanfil? (Kpeklere sylediimiz eyler) pten uzak duruyorsun, yoksa karmam! Kpek: BdbdKARANFLbdbdbdbdbdbdKARANFL Bdbdbdbdbd (Kpeklerin duyduu eyler)

Bu durumda, dilin yapsal zelliine dayal olarak biimbilimsel ve szdizimsel ltleri ieren dilbilgisel lt devreye girer. Biimbilimsel lt zellikle Trke gibi hemen her dilsel srete eklerin kullanld bantl dillerde konuuculara szck snrlar ve snflar konusunda ipular veren nemli bir kaynaktr. ou zaman zorunlu olarak tanan bu ekleri zerinde bulundurmayan szckler yapsal anlamda eksik kalr ve snflandrlamaz. Szcklerin nasl snflandrld ve hangi szcklerin, kendi trne uygun kategorileri ifade eden hangi belirticilerle tanmland konusu detayl olarak ekimsel Biimbilim nitesinde ele alnacaktr.

22

Genel Dilbilim-I

Szdizimsel lt ise szcklerin sralanmas ve konumuna ilikindir. Bu lt etkili kullanmann bir koulu, szcklerin oluturduu biim dzenini fark etmektir. Eer bir ses dizilimi bir dilde bamsz bir biim, yani szck olarak snflandrlyorsa, sistemli olarak trl durumlarda tekrarlanabilir olmal ve grld her yerde de biimini ve kavramsal ieriini koruyabilmelidir (Bloomfield, 1926: 156; Bloomfield, 1935: 178; Harris, 1951: 325, Matthews, 1991: 104; Bauer, 2003: 11). Sz gelimi, Trkede iyi kibar dkn, bu iyi bir kitap, iyiler az, sen hep iyiyi bulursun, biliyoruz ki iyiden zarar gelmez, iyisi hi karmamak, bu bana iyi gibi yaplar duyan bir dinleyici, bunlarn hepsinde de tekrarlanan iyi ses dizilimini fark eder. Demek ki, iyi bamsz hareket edebilen ve her tekrarlandnda da biimini koruyarak szck olmann bir koulunu yerine getiren bir yapdr. Eer her durumda anlamn da koruyorsa ikinci koulu da yerine getirmi olur. Bakalm:
Tablo 2.1 yi Szcnn Biim Dzeni

Biim
a. yikibardkn b. buyibirkitap c. yileraz d. senhepyiyibulursun e.biliyoruzkiyidenzarargelmez f. yisihikarmamak g1. bubenimiinyi g2. yibubenimiin g3. buyibenimiin yi yi yi yi yi yi iyi iyi iyi

Kavramsal ierik
istenilen, beenilen nitelikleri tayan istenilen, beenilen nitelikleri tayan istenilen, beenilen nitelikleri tayan istenilen, beenilen nitelikleri tayan istenilen, beenilen nitelikleri tayan istenilen, beenilen nitelikleri tayan istenilen, beenilen nitelikleri tayan istenilen, beenilen nitelikleri tayan istenilen, beenilen nitelikleri tayan

Bir ses diziliminin szck olarak snflandrlabilmesi, anlamn ve biimini koruyarak bamsz hareket edebilmesine ve tekrarlanabilir olmasna baldr.

Szck olmann bir baka lt de dilde kullanlan dier bamsz biimlerle kartsallk ilikisi iinde olmaktr.

Bu dizilimlerin tamamnda ortak e olarak iyi biimini ve ortak kavramsal ierik olarak da istenilen, beenilen nitelik anlamn gryoruz. yleyse, iyi Trkede bir szck olmaldr. Ayn teknik kullanlarak (d) den ulu ve (e) den arar ya da arge dizilimleri, ulu nar, seni arar, arge almas gibi yaplarda tekrarlanabildikleri iin szck olarak seilebilir. Ancak bunlar ktktan sonra arta kalan dizilimler rs, rg ile balayan ve nz ile biten bir szck bulmay gerektireceinden bu olaslklar elenir. Konuucunun anadili bilgisi Trkede bu hece yapsnda szck bulmann mmkn olamayacan syleyecektir. Szck tanmada kullanlan bir baka szdizimsel yntem de yerine koyma (Fries, 1952: 70-86; Bauer, 2003: 11) ilemidir. rnein, yine iyi kibar dkn tmcesini ele alalm. Trkenin anadili konuucular grrler ki, Trkede iyi ve kibar szckleri yerine yap bozulmakszn baka szckler kullanlabilir. yi, kibar dkn olunabildii gibi, kibar, iyi dkn; moda, alveri dkn ya da sinema, tiyatro dkn de olunabilir. Dkn olmak yerine merakl ya da hayran da olunabilir: iyi, kibar merakls; moda, alveri merakls; sinema, tiyatro merakls; iyi, kibar hayran; moda, alveri hayran; sinema, tiyatro hayran gibi. yleyse, ayn konumda birbirlerinin yerine kullanlarak bir kartsal iliki oluturan bu yaplar, dilde bamsz birimler olarak snflandrlabilirler. Ancak, ayn tmce iinde rnein bar, d, n dizilimleri yerine baka dizilimler kullanlarak anlaml bir tmce elde edilemez. Demek ki, bunlar verilen rneklerde bamsz yaplar olarak snflandrlamazlar.

2. nite - Biimbilim I: Szck

23

1 SIRA SZDE Trkenin anadili konuurlar aadaki tmcelerde alt izili olarak grlen uzak ve dad dizilimlerinin szck olup olmadna nasl karar verirler? DNELM a. enuzakmesafeikikafaarasndadrbiribirinianlamayan b. biribirinianlamayanikikafaarasndakimesafeenuzakmesafedir S O R U c. enyaknmesafebiribirinianlayanikikafaarasndadr 2 DKKAT Aadaki spanyolca tmcelerde yer alan szckleri ayrtrp anlamlarn belirleyiniz. zmlemenizde her bir tmcede belirlediiniz her bir blk bir szce karlk gelmelidir. Yani, bir tmce szcklerine ayrtrldktan sonra iinde birSIRA SZDE anlam olmayan ve bu yzden de szck olamayacak artk bir ses dizisi barndrmamaldr. a. unmbreestaki Bir adam buradadr AMALARIMIZ b. elgtoestenfrmo Kedi hastadr. c. elmbreestenfrmo Adam hastadr. d. ungtoestenfrmo Bir kedi hastadr. K T A P e. elgtoestaki Kedi buradadr. f. ungtoestaki Bir kedi buradadr. g. unmbreestenfrmo Bir adam hastadr. TELEVZYON h. elmbreestaki Adam buradadr. (Langacker, 1972: 38)

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Dilbilimde szlk kavram, dilde kullanlan szcklerle bunlara ilikin zgn bilgileri listeleyen ve zihin szl olarak anlan soyut bir sistem olarak anlalmaktadr (Bloomfield, 1935: 274; Chomsky, 1965: 87). Bu soyut szln yaplanma dzeni, dil bilgisi derslerinde kullanlan kitap szlklerle benzerlikler gsterir. Okuduunuz bir yazsnda Hakk Devrimin Sen, mesela nobranlardan holanmazsn. gibi bir tmcesiyle karlatnz ve nc szc bilmediinizi dnelim. Anlamn bulmak iin szlnzde nasl bir tarama yapardnz? Szc olduu gibi koruyup nobranlardan diye mi, yoksa nobran diye mi, arardnz? Birinci yolu seerseniz, bu szcn hibir szlkte listelenmediini greceksiniz. Bunun yerine, btn szlklerde ekirdek yapya indirgenmi biimi olan nobran szcn bulacaksnz. Hem yer, hem de gereksiz yineleme sorunu yaratmamak iin, kural iletilerek zmlenebilecek bilgilerin szlklerde listelenme gelenei SIRA SZDE yoktur. Nobran szcnn bakaca nobranlar ve nobranlardan gibi biimlerinin olabilecei, gerek dilde kullanlan ocuk, ocuklar, ocuklardan gibi benzerlerinden yola karak kestirilebilir bir bilgidir. Oysa nobrann D N E L M anlamn kendisinin bulmak iin byle bir karsama olas deildir; nk dilde szckler nedensizlik (Saussure, 1916: 67; Hockett 1958: 577) ilkesi temelinde oluurlar. Bir szc S O R U oluturan sesler ou zaman ifade ettikleri anlamdan bamszdr.
DKKAT Dilde nedensizliin en gl kant ayn gerekliin farkl dillerde baka baka szcklerle gsterilmesi durumudur: Trkede aa szcyle ifade edilen nesne, ngilizcede tree, Almancada Baum, Latincede arbor, Franszcada arbre ve Lazcada ca szckleSIRA SZDE riyle gsterilmektedir.

SZLK, SZLKBRM, SZCKBM N T E R N E T

NTERNET

SIRA SZDE
Nedensizlik, dilde ses ve anlam arasndaki ban rastlantsal olduunu E L M DN gsteren ilkedir.

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

24

Genel Dilbilim-I

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Yani nobran szcnn ne yazl, ne de okunuu TDK Byk Trke Szlkte listelenen davran kaba, sert ve gnl krc olan anlamn artrmaz. te bunun gibi, dilde baka yaplara benzemeyen, ierdikleri sesler ile anlamlar arasnda mantksal bir ba kurulamayan ve bu yzden anlamlar ngrlemeyen szcklere ilikin bilgilerin szlkte listelenmesi gerekmektedir. Sradan szlklerSIRA SZDE de rastlanan bu dzenleme, zihin szl iin de sz konusudur. Yani, dildeki szckleri oluturan her ses diziliminin zihin szlmzde bir girdisi mevcut deildir. Bunun yerine sadece kk szck ve beraberinde onun farkl biimlerine iliDNELM kin kural ya da kurallarn szlkte kaytl olmas, tm bu szcklerin tek tek kaydedilmesinden daha ilevsel ve beynin tek ilevinin depolama olmad dnlO R U dnde deS daha ekonomiktir (Hankamer, 1989: 403). Hankamer, dildeKkullanlan her szckbiimin zihin szlne kaydedilmesi halinde buDK AT nun zellikle eklemeli dillerde insan beyninin bellek kapasitesinin zorlayacak bir depolama sorunu yaratacan belirtmekte ve Trke iin aadaki hesaplamay yapmaktadr: Bir SIRA SZDE Trke kullancsnn zihin szlnde eitimli bir konuucu iin makul saylan ortalama 20.000 ad kk ve 10.000 eylem kk olduu varsayldnda, bunlarn olas trevleri 200 milyar kadar girdi depolama yk getirecektir. Bu rakam, 125 milyar girdi kapasitesi olan AMALARIMIZ insan beyni dnldnde, tam listelemenin mmkn olamayacan gstermektedir.
T A P Demek Kki, szlkte listelenen her bir madde, rnein nobran, birden fazla biim ierebilir, rnein nobranlar, nobranlardan. Dilbilimde tek bir szlk maddesinin szlkte listelenmeyen deiik biimleri szckbiim, szlk maddesinin kendisi de E L E V Z Y O N T szlkbirim olarak tanmlanmaktadr. yleyse, nobranlardan szckbiimi; nobran szlkbirimin bir biimidir denilebilir. Szlkbirimler zihin szlmzde bilgi olarak listelenen girdileri temsil eden, dilde retilmemi, soyut zihin szckleridir. Bu anlamlaryla, bir szcn sadece bir durumdaki eklini deil, NTERNET olas tm grnlerini ilerinde barndrrlar. Szckbiimler ise daha somut oluumlardr. Bunlar szlkbirimleri dilde birebir kullanlan sesler ya da harfler biiminde gerekletirip onlar duyulabilir ve/ya grlebilir klarlar. Biimbilim analizlerinde szlkbirimler byk, szckbiimler ise yatk harflerle gsterilir (Lyons, 1968: 196-197; Mathews, 1974: 30, 37; Bauer, 1983: 12). yleyse, yukardaki tanm nobran NOBRANn bir biimidir eklinde sadeletirilebilir. Ayn tanm, buraya kadar tartlanlarn tamamn iine alarak nobran, nobranlar ve nobranlardan NOBRANn biimleridir eklinde geniletilebilir. imdi de daha bilinen bir szck zerinden rendiklerimizi tekrarlayalm. Trkede deniz, denizler, denizi, denizleri gibi yaplar farkl yazl ve sylenileri olduu iin farkl szckler olarak tanmlandklar halde, szlkte sadece tek bir madde olarak listelenirler. Yani DENZ szlk biriminin deniz, denizi, denizler, denizleri gibi szckbiimleri vardr. Aadaki tabloda Trkedeki deniz szcnn szckbiimleri gsterilmektedir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

TELEVZYON

Zihin szl dilin nedensizlik temelinde barndrd eleri listeleyen soyut bir sitemdir.

K T A P

NTERNET

Zihin szlndeki szlkbirim denilen soyut girdilerin retilmi dildeki somut ktlar szckbiimlerdir.

2. nite - Biimbilim I: Szck

25
Tablo 2..2 DENZ Szlkbiriminin Szckbiimleri

Szlkbirim DENZ

Tekil szckbiimler deniz denizi denize denizde denizden denizin

oul Szckbiimler denizler denizleri denizlere denizlerde denizlerden denizlerin

Yaln durum Belirtme durumu Ynelme durumu Kalma durumu kma durumu Tamlayan durumu

Grld zere, Trkedeki isimler iin say ve durum bilgisi veren on iki szckbiim mevcuttur. imdi de, ngilizce iin sz konusu olan duruma bakalm:
Szlkbirim SEA deniz Yaln durum Tamlayan durumu

Tekil szckbiimler sea seas

oul Szckbiimler seas seas

Tablo 2.3 SEA Szlkbiriminin Szckbiimleri

Bazen tek bir szckbiimi olan szlkbirimler de olabilir:

Szlkbirim Trke: TAMAMEN ngilizce: COMPLETELY tamamen Szckbiim Tablo 2.4 TAMAMEN ve COMPLETELY Szlkbirimlerinin Szckbiimleri

tamamen
completely

Aadakilerden hangisinin szlkte listelenme olasl daha yksektir?SZDE SIRA Neden? orman, kibar, orman kibar, ormanlar
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

BMBLMSEL SRELER
S O R U

ekimsel ve Szlksel Biimbilim

Bir szlkbirim kendisini oluturan tm szckbiimleri iinde barndrr. Ayn DKKAT szlkbirimin farkl szckbiimler eklinde ortaya kmas, bulunduu konumun dilbilgisel gereklerinden kaynaklanmaktadr. Bu durum DENZ szlkbirimi zeSIRA SZDE rinden Tablo 5 te rneklendirilmitir.
Kavramsal ierik Dalar kuatm [deniz]. [Denizi] sev ama kyda dur. [Denizler] ve okyanuslar dnyamzn drtte n kaplarlar. Dilbilgisel konum AMALARIMIZ tekil zne tekil nesne

DKKAT

SIRA SZDE

Yer kabuunun ukur blmlerini kaplayan tuzlu su ktlesi. (TDK Szlk) Yer kabuunun ukur blmlerini kaplayan tuzlu su ktlesi. (TDK Szlk)

Tablo 2.5 AMALARIMIZ Szckbiimlerin Kavramsal ve Dilbilgisel erikleri

K T A P

K T A P

TELEVZYON Yer kabuunun ukur blmlerini oul zne kaplayan tuzlu su ktlesi. (TDK Szlk) NTERNET

TELEVZYON

NTERNET

26

Genel Dilbilim-I

Grld zere, deniz, denize, denizler szckbiimlerinin kavramsal ierii zde olup dilbigisel konumlar farkldr. Szcklerin tmce iindeki konumlarndan kaynaklanan bylesi deiken biimlerini dzenleyen dilbilgisel kurallar vardr. Bunlar szcklerin dizilimi gzetilerek uyguland iin szdizimsel kurallar olarak anlrlar. Anadili konuucularnn dile ilikin sezgisel bilgilerinin bir ksmn oluturan bu kurallar iletilerek bir szlkbirimin gerek dilde ortaya kabilecek olas biimleri kestirilebilir. Bylece, zihin szl snrl sayda kural ileterek snrsz sayda biim retmeye elverili bir sistem olma zelliini kazanr. Ayn szlkbirimin farkl biimlerini ortaya karan bu sreler ekimsel biimbilim ad altnda incelenir (Matthews, 1991: 38). Biimbilgisi incelemelerinde temel ltn szck takmlar arasndaki yapsal farklar aklamak olduu dnlrse Tablo 5te takm oluturan szckler olarak deniz ve deniz-ler ifti ele alnabilir. Bu iki szc ayran (1) biimsel fark -ler ekinin bulunup bulunmamas, (2) anlamsal fark ise bu ekin ifade ettii birden fazla kavramnn yklenip yklenmemesidir. Deniz bir ad, -leroul eki, denizler de DENZin oul biimi olan bir ad. oul kavram dilbilgisel ulamlardan olan SAYI altnda incelenir. ekimsel biimbilim de bu rnekte olduu gibi hangi szlkbirimin hangi dilbilgisel biimlerle bir araya gelerek nasl szckbiimler oluturduunu aklar. Denizler ve deniz arasndaki seimi belirleyen dilbilgisel gereklilikler olduundan bu biimler farkl kavramlar artrmaz.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Aadaki tmcelerdeki boluklar parantez iinde verilen yaplar kullanarak doldurunuz SIRA SZDE Yantlarnz nasl buldunuz? a. _____ gren, ylana sarlr. (deniz) D b. _____ den, N E L M sarlr. (deniz) ylana c. Birbirine alan fakat sular kesinlikle birbiriyle karmayan _____ bu zellii, okyanus S O R U bilimciler tarafndan ok yakn bir zaman nce kefedilmitir. (deniz) d. ran be ngiliz _____ rehin ald. (denizci) e. Barbaros Denizciler Dernei _____ ayn at altnda topluyor. (denizcilik) DKKAT f. _____ hakikaten eitimli, yetimi insan gcyle ilgili sorunlarmz var. (denizcilik)
SIRA Bunun yan SZDE farkl szlkbirimlerin ortak zelliklerini yanstan biimbilimsra, sel sreler de vardr; bunlar da, amac yeni szckler yapma olan szlksel biimbilimin konusuna girer (Matthews, 1991: 37). Denizci, denizcilik gibi tremi AMALARIMIZ szckler, daha basit yapl deniz szcnden farkl kavramlara iaret ederler. Biimsel olarak deniz-ci ve deniz-ci-lik paralarna ayrlrlar. Anlamsal olarak deniz yer kabuunun ukur blmlerini kaplayan tuzlu su ktlesi, -ci AD ile uraan K T A P ve -lik AD olma hali anlamlarn ifade eder. Bunlar gibi ekleme yoluyla yeni szlkbirimler yapmaya tretme ad verilir. Denizanas, denizalt gibi bileik szckler ise Tiki Eszlkbirimi birletirme yoluyla oluturulurlar. Tremi ve bileik EL VZYON szcklerin her biri farkl bir kavrama iaret ettii iin szlkte ayr maddeler olarak listelenirler ve kavramsal ortaklklar sebebiyle bir szck ailesi olutururlar (Orsman, 1979; Bauer, 1983: 277 iinde). Aada DENZ szlkbiriminin szck NTERNET ailesi ve szckbiimleri gsterilmektedir.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON
Szlkbirimler szlksel biimbilimin, szckbiimler ise ekimsel biimbilimin ktlardr.

NTERNET

2. nite - Biimbilim I: Szck

27
Tablo 2.6 DENZ Szlkbiriminin Szck Ailesi ve Szckbiimleri

DENZ szlkbirimin szck ailesi DENZ DENZC DENZCLK DENZANASI DENZALTI

Szckbiimler deniz denizci denizcilik denizanas denizalt denizi denizciyi denizcilii denizanasn denizaltn denizler denizciler denizanalar denizaltlar denizlerin denizcilerin denizanalarnn denizaltlarnn

zetle, ekimsel biimbilim bir szlkbirimin szckbiimleri arasndaki ilikiyi gsteren ve tabloda yatay olarak gsterilen deiimleri inceler. Szlksel biimbilim ise bir szck ailesinin szlkbirimleri arasndaki ilikileri inceleyen ve tabloda dikey olarak gsterilen deiimleri ierir. 1: Aadaki tmcelerde ka szck vardr? SIRA SZDE a. Gerei bilmeniz gerekiyor, gerei aramanz gerekiyor, gerek sizi zgr klacak. Jordan Maxwell b. Ahlaki olgular yoktur, olgularn ahlaki yorumlar vardr. D N E L M Friedrich Wilhelm Nietzsche 2: Aada verilen Almanca fragen sormak szcnn biimleri Sarasndaki biimbiO R U limsel ilikileri tanmlaynz. Gerekelerinizi sralaynz. a. frage sorarm fragen sorarz DKKAT fragst sorarsn fragt sorarsnz fragt sorar fragten soraralar SIRA SZDE b. Frage soru Fragen sorular fraglich sorulabilir AMALARIMIZ unfraglich sorulamaz fraglicher daha sorulabilir 3: ngilizce WRITE yazmak szlkbirimiyle badatrabileceiniz biimbilimsel sreleri K T A P gsteriniz. 4: Biimbilimsel sreleri bir emada gsteriniz.
TELEVZYON SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

ekimsel biimbilim ktlarnn ngrlebilir olduunu belirtmitik. Yani aa szcnden aac, aalar ve aalar gibi yaplar retiliyorsa, deniz szcNTERNET nn de denizi, denizler, denizlere gibi trevleri olaca akl yrtlerek ve kural iletilerek tahmin edilebilir. Ancak, szlksel biimbilim ktlar iin bu durum sz konusu deildir. Hibir szdizim kural, rnein, denizle uraan kimse anlamn tayacak olan denizci adnn bir baka addan tremi olmasn gerektirmez. Bu yzden, dilde denizci szcnn varlndan emin olmak denizciyi szcnn varlndan emin olmaktan daha zordur. Zira Trkedeki btn isimler bu ekilde oluturulmamtr. Denizci, havac, dac denebilirken *rmak, *nehirci, *glc, *dereci denmiyor. te bu yzden, ngrlebilirlikleri daha az olan szcklerin szlkte listelenme olasl daha yksektir. Zihin szlnde kayd bulunan her girdi, kendi tannabilirliini salayacak sesletim, szdizim ve anlam zelliklerine ilikin bilgilerle donatlmtr (Chomsky, 1965, Lyons 1977: 517). Bu dzenlemenin bir rnei Tablo 7 de gsterilmitir.

NTERNET

ekimsel biimbilim ktlar sistematik, szlksel biimbilgisi ktlar grece olarak rastlantsaldr.

28
Tablo 2.7 DENZ ve DENZC Szlkbirimlerinin Szlk Kayd

Genel Dilbilim-I

DENZ Sesletim Szdizimsel ulam Anlam Deniz [X] cins ad TUZLU SU KTLES

DENZC Denizci [X] klc ad DENIZLE UGRAAN KMSE

Zihin szl girdileri her szlk maddesine ilikin ses, anlam ve ulam bilgisini ierir.

Her anadili kullancs, zihin szlnde kaytl olan bu tr bilgileri kullanarak hem hi duymad szckleri anlayabilir, hem de yeni szckler tretebilir ya da retebilir. Bunlarn nasl gerekletii ise bir sonraki nitemizin konusunu oluturmaktadr.
SIRA SZDE Aadaki szckleri daha nce hi duydunuz mu? Anlamlarn kestirebilir misiniz? a. Trk Silahl Uzay Kuvvetleri b. Jelibonya (Jelibon reklamndan) DNELM c. Sz Yalar (Bir Trk Pop Mzii albm ad) d. Sencil S e. Vampirolog O R U
DKKAT

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

2. nite - Biimbilim I: Szck

29

zet
A M A

Anadili konuucularnn szce ilikin sezgisel bilgilerinin ieriini betimlemek. Tm anadili kullanclar (1) konumada akan ses zincirleri iinde szck snrlarn belirleyebilir, (2) szckleri sesletebilir, (3) szck dzeyinde ses-anlam elemeleri yapabilir, (4) szck trlerini ve (5) szcklerin szdizimsel zelliklerini bilir. rnein bir Trke konuucusu, zihin szlndeki btn bu bilgiler yardmyla dilbilimdilinbilimidir ses dizilimindeki dilbilim dilin bilimidir szcklerini tanyabilir ancak kendi zihin szl ayn bilgilerle donatlmam olan bir baka dilin konuucusu bu blmlemeyi yapamaz. Szck tanma ltlerini ayrt edebilmek. Anlamsal lt dildeki anlam birimlerini ayrt etmeyi salar. Buna gre, bir anlam btnl gsteren her ses dizilimi szck olarak snflandrlabilir. Ancak yalnzca szcklerin deil szck paralar ve szck beklerinin de anlaml olabilecei unutulmamaldr. Sesletimsel lt, konumada kullanlan duraklamalara bakarak szck snrlarn belirler. Bir anadili konuucusu her hangi bir sebeple duraklamak zorunda kalrsa, genellikle szck ortasnda deil szck aralarnda duraklamay tercih eder. Ancak bu durum istisnasz deildir. oklukla szcklerden daha byk dil paralar olan bekler arasnda duraklayanlar olabilecei gibi, / bek diyenler de olabilir. Daha gvenilir bir lt olan dilbilgisel lt ise, biimbilimsel ve szdizimsel zellikler etrafnda biimlenir. 5. nitede daha detayl ele alnan biinbilimsel sreleri imdilik bir kenara brakarak szdizimsel lt ele alalm. Buna gre, dilde bamsz hareket ederek eitle konularda tekrarlanabilen ve yer deitirme esnekliine de sahip olabilen ses dizimleri szck olarak snflandrlr.

A M A

A M A

Zihinsel szlk, szlkbirim ve szckbiim kavramlarn ve yaplanmalarn aklayabilmek ve karlatrmak. Zihinsel szlk, her anadili konuucusunun zihninde bulunan; o dilde kullanlan szcklerin soyut kalplarn ve bunlarn sesletimsel, anlamsal, biimbilim ve szdizimsel zelliklerine ilikin bilgileri ieren bir sistemdir. Szlkte ancak anlamlar kestirilemeyen geler listelenir. Bu geler gerek dilde kullanlan biimlerin zihindeki soyut kalplardr ve szlkbirim adn alrlar. Bunlarn somut gereklikleri ise szckbiimlerdir. Bir szlkbirim kendisini gerekletiren tm szckbiimlerin toplamdr. rnein, OKU szlkbirimi, okurum, okursun, okur, okuruz, okursunuz, okurlar, okuyorum, okuyorsun, okuyor, okuyoruz, okuyorsunuz, okuyorlar ve devam gibi eylemin tm ekimsel biimlerini ierir. Biimbilimsel sreleri karlatrp szlkbirim ve szckbiim yaplanmalaryla ilikilendirebilmek. ekimsel biimbilim szcklerin tmce iinde tekil / oul, gemi / imdi gibi dilbilgisel kartsallklar gstermek zere geirdikleri deiimleri aklar. Bu yzden de szckbiimlerin oluumuyla ilgilidir. Szlksel biimbilim ise, szcklerin tmce iindeki dilbilgisel ilevine bakmakszn yeni szck yapma kurallarn inceler. Bu yzden de, szlkbirimlerin oluumuyla ilgilidir.

A M A

30

Genel Dilbilim-I

Kendimizi Snayalm
1. Anadili konuucularnn dillerindeki en uzun szc bilip bilmediklerinin, biim bilimin ilgi alanna girmemesinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. bunu bilmek mmkn deildir. b. bu renilmi bilgidir. c. bu edinilmi bilgidir. d. bunu bilmeyen anadili konuucusu olamaz. e. biimbilim dil retimiyle ilgilenmez 2. Aadakilerden hangisi KALEM szlkbiriminin szckbiimidir? a. Kalemlik b. Kalemli c. Kalemsiz d. Kalemi e. Kalemor 3. ve 4. sorular aadaki bilgilere gre cevaplandrlacaklardr. 1. Konumac : Kanguru bu mu? : Ne kan grubu? 2. Konumac 1. Konumac : Kan grubu mu? Kan grubu deil. Kanguru, kanguru. 3. Yukardaki konumada yanl anlamaya sebep olan nedir? a. Dilde sesler aralksz akar, szck blklerini dinleyiciler belirler. b. Szdizimsel lt szck tanmada yetersizdir. c. Syleyite szckler duraklamalarla ayrlr. d. Szlkte her szcn kayd yoktur. e. Dilde szck snrlar boluklarla belirlenir. 4. Yukarda verilen konumadaki belirsizlik aadakilerden hangisinin bir kantdr? a. Ses dizilimlerinin zihinde zmlendiinin b. Ses dizilimlerinin szlkte szck olarak depolandnn c. Ses dizilimlerinin szlkte szck paralar olarak depolandnn d. Ses dizlimlerinin szlkte depolanmadnn e. Szckbiimlerin szlkbirimleri temsil ettiinin 5. Tek insizyonluk mini kesinin vcudun gelimesi ile tamamen kaybolduunu syledi. Ameliyatn zellii gbekten tek bir trokarla yaplm olmas. Yukardaki metinde alt izili szcklerin szlkbirimleri hangileridir? a. NSZYONLUK, KESNN, TROKARLA b. NSZYON, KES, TROKAR c. NSZYONLUK, KES, TROKAR d. NSZYON, KESNN, TROKARLA e. NSZYON, KES, TROKARLA 6. Aadakilerden hangisi ngilizcedeki READ oku szlkbirimin szck ailesinden deildir? oku- a. READ b. READER okuyucu c. REREAD tekrar oku- d. READABLE okunabilir e. READS O okur. 7. Szlk, szcklerin? a. baka szcklerle olan dilbilgisel balarn ngrr. b. soyut temsilcilerini listeler c. szck trn listeler. d. anlam zelliklerini listeler. e. a, b, c, d 8. Yeni szlkbirimler aadakilerden hangisinin ktlardr? a. Szck yapma srecinin b. ekim srecinin c. Szdizimsel kurallarn d. ekimsel biimbilimin e. Biimbilimsel srelerin 9. Dkurdubirdkurdu tmcesinde d dizilimin bir szck olduu nasl saptanabilir? a. Elma, Alman, kl, bilgisayar gibi dizilimlerle kartsallk ilikisi iindedir. b. Annemind diziliminde tekrarlanabilir. c. Anlamldr. d. Bamszdr. e. a, b, c, d. 10. Szckbiimler aadakilerden hangisinin ktlardr? a. ekimsel biimbilimin b. Szlksel biimbilimin c. Anlam kurallarnn d. Szck yapma srelerinin e. Sesbilgisel srelerin

2. nite - Biimbilim I: Szck

31

Okuma Paras
Aadaki parada tartlan szckler ve anlamlarna ilikin bilgilerin Trke konuucularnn zihin szlklerinde listelenip listelenmediini dnnz. Sebeplerini tartnz. Konuk ve Konukluk Kavramlar Trk kltrnn gelenek-greneklerle ilgili en kkl ve nemli elerinden birini konuk kavram oluturur. Bu kavramn bin yl ncesinden bize kadar, belli gelenekleriyle geldii, szvarlmzda deyim, atasz ve eitli anlatm biimleriyle ok geni bir yer tuttuu grlr. Konuk szc, Trkiye Trkesinin bugnk szvarlna ufak anlam deiimiyle gelen kon- kknn trevidir. Bu eylem, elimizdeki en eski Trke kaynaklar olan Kktrk yaztlarnda yerlemek, yurt tutmak anlamnda geer. Uygur kaynaklarnda hem ayn eylemle, hem de onun konuk misafir, kon komu trevleriyle karlarz. Bu dnemde ayrca kongu oturma yeri, konukluk ve kondur- yerletirmek, kongu yerleme yeri szckleri gemektedir. Elimizdeki en eski kaynaklarda da Trklerin eve gelen konuu en iyi biimde arlamak, ona yedirip iirmek konusundaki kkl gelenekleriyle ilgili kaytlarbulunmaktadr. Karahanl dneminde, Divan da geen u drtlk, insann iyi giysileri kendisinin giymesini, lezzetli yemekleri de bakasna yedirmesini tledikten sonra konua sayg gsterip onu arlamasnn, insann nnn lkeye yaylmasn salayacan belirtir: Krklg tonug ze Tatl ag adhnka Tutgl konuk agrlg Yadhsn av budhunka Yine konuk anlamna gelen aada deineceimiz uma szcn ieren u sz de yine Divan da grlmekte, gelen konuun attan indirilip yorgunluunun giderilmesini, atna arpa, saman verilerek onun da rahatlnn salanmasn tlemektedir: Kelse uma trgil tnsn an aruklk Arpa saman yagutgl bulsn at yarukluk Trkenin XI. Yzyldaki szvarln btn geniliiyle oraya koyan Kgarl nn bu yaptnda geen, bu kez uma szcyle oluturulmu u atasz, Trklerin, konuk gelmesinin eve mutluluk getirdiine inandklarn gstermektedir: Uma gelse kut gelir. Yine ayn yaptta, zamann ktlnden yaknan bir beyitle karlayoruz: Konuk geldiinde bunu mutluluk sayanlarn gittii, bir kt hayal (bir karalt) grse, konuk geliyor diye evini ykanlarn kaldn dile getirmekte, bir baka sayfada, konuklar karanlara konuk kargan dendii belirtilmektedir. Kgarl konukla- eyleminin konuk etmek anlamnda olduunu, Ouzlardan bakasnn dilinde bunun ev sahibinin rzas olmadan bir evde gecelemek anlamna geldiini de sylyor. Gerekten ilgin saydmz bir rnek, bugnk, akn misafir ev sahibini arlar ataszmzn yine ayn kaynakta karmza kmas, ufak szck deiimleriyle XI. Yzyldan bugne kadar gelmi olasdr: Endik uma (akn konuk) evlikni (ev sahibini) agrlar. Divan da, yoksul bir konuk geldiinde, onun nne, hazr olan yemein gecikmeden konmasn tleyen bir beyit de yer almaktadr. Eski Anadolu Trkesine geldiimizde, Trkiye de Dil Devriminden sonra yeniden canlandrlan konukun, kon- eyleminin eitli trevleriyle birlikte, ok yaygn olarak kullanld grlr. te yandan, yine ayn kkten konak ise yine misafir anlamnda, ayn dnemde, birok yaptta yer almakta, hemen btn Trk lehelerinde bugn de yaamaktadr (Azeri gonag, Kazak konak, zbek konk, Uygur konak gibi). Ayn szce, ayn anlamda, bugn Anadolu azlarnda da rastlyoruz. Eski Anadolu Trkesi dneminde kaleme alnan ve Trklerin gerek bir kltr hazinesi olan Dede Korkut Kitab nda konuk kavramyla ilgili bir ok e bulunmaktadr. Bilge Dede Korkut, kitabnn balarnda iyi ev kadnlarnn niteliklerinden sz ederken yle bir rnek vermektedir: Yazdan yabandan ive (eve) bir konuk gelse, Er adam ivde olmasa, ol an yidrr, iirr, Arlar, azizler, gnderr Ayn kaynakta Dede Korkut, konuu gelmeyen evleri kara sfatyla niteleyerek yle demektedir: Konu gelmeyen kara ivler yklsa yig (ye, daha iyi) XV. yzyl kaynaklarndan, Ahmet D nin Arapadan evirdii Mifth l Cenne adl yaptta ise, Konak konmayan eve ferite (melek) girmez sz gemektedir. Bugn, Trkiye Trkesinde Misafir ksmetiyle gelir biiminde kullandmz atasznn ayn kitapta Kaan konuk gelse, rzk bile gelir szckleriyle yer aldn gryoruz. Yine bugnk Tanr misafiri deyimi, XVI. Yzyla ait Gvah nin Pendnme sinde geiyor: Kabl eyle konuk Tanr konuu. Eve gelen konuun ancak, evde olan yiyeceklerle arlanabileceini anlatan bugnk, Misafir umduunu deil bulduunu yer ataszmzn XIV-XV. Yzyl-

32

Genel Dilbilim-I

lardaki biiminin, Konuk umduun yemez olduu da grlyor. Konuk szcnn Trkiye Trkesinde yakn zamanlara kadar, kon- kknn eitli trevleriyle ve konak konuk olunan yer ile birlikte sk kullanldn, XVIII-XIX. yzyllarda bunun yerini, Arapada sefer eden, yolcu ve konuk anlamlarna gelen misafir in (Ar. Musfir) aldn gryoruz. Bylece konuk szcn ieren btn szlerde misafir grlmektedir. Buna karlk, Trkiye dndaki lehelerin deyim, atasz ve kalplam szlerinde byk ounlukla, yukarda deindiimiz konak szc, ufak ses deiimleriyle yer almaktadr. Bugn gerek lnl dilde, gerekse Anadolu azlarnda ayn kavramla ilgili pek ok deyim, atasz ve kalplam tamlamayla karlayoruz. te yandan, Asya nn eitli topraklarnda yerlemi, bazlar Trkiye Trkesinden epey uzaklam Trk lehelerinde de bu tr szlerin ok olduuna tank oluyoruz. lnl dildeki Tanr misafiri, davetsiz misafir gibi deyimlerin yannda u ataszlerine de rastlyoruz: Misafir on ksmetle gelir; birini yer, dokuzunu brakr. Misafirin umduu, ev sahibine iki vn olur. Misafirlik gndr. Anadolu azlarnda ayn kavramla ilgili pek ok atasz arasnda unlar da vardr: Misafir ile lm gaipten gelir. (Silifke) Misafir ev sahibinin bal kuzusu (Gaziantep) Misafirin karn dokuz olur (Bursa) Misafir ev sahibinin danasdr (Dazkr) Misafir horoz olann ambarnda buday kalma (He kimhan) Bu szler arasndaki belki de en ilgin olan, ev sahibine rahatszlk verecek kadar uzun sre kalan konuklarla ilgili, hem nkteli ve benzetmeli, hem de 7+7 heceli dizeler gibi grnen ve k-bayku uyaklarn ieren u ataszdr: Misafirin iyisi Gelir gider k gibi Misafirin kts Oturur bayku gibi (Gmhacky) eitli Trk lehelerinde bulunan, ayn kavramla ilgili szler arasndan birkan da burada gstermek istiyoruz: Trkiye Trkesinden hayli uzakta olan Kazak lehesinde, eve kutlu bir konuk geldiinde koyunun ikiz dourduunu anlatan u atasz bulunmaktadr: Kutt konak konsa koy egiz tabar. Kazan Trkesinde, misafirin ev sahibine kar insafl olmas gerektiini syleyen u ataszyle karlayoruz: Kunak bulsan( tuynak bul

(ol). Bir konuun gelmesinin nceki konuu memnun etmeyecei, ev sahibinin de st ste gelen misafirden holanmayacan anlatan, bugnk Trkiye Trkesindeki, Misafir misafiri, ev sahibi hibirini istemez ataszmz Kazan lehesinde, u karlyla buluyoruz: Kunakh kunakh symes, y iyesi (ev sahibi) birsin de symes. Ayn sz, Dobruca daki Krm Trklerinde de u biimde yaamaktadr: Msapir msapirni symez, konakbay alayn symez. Btn bu rnekleri kolaylkla artrabiliriz. Konuk kavramnn en eski kaynaklardan bugne kadar gelmesi, konukluun eitli ynleriyle ilgili sz elerinin azlarda ve lehelerde ok yaygn oluu, Trklerde bu kavramn nemini ve toplum yaamndaki yerini iyice ortaya koymaktadr, kansndayz. Trkler gibi, X. Yzyldan bu yan balandklar slam dininin gereklerini yerine getiren bir toplumun konuklar arlamaya verdii deerin, gelen kimsenin kfir olmas durumunda da deimeyeceini belirten ve XVI. Yzyla ait Gvh nin Pendnme sinde geen u ataszn buraya aktarmadan geemeyeceiz: Konua izzet eyle kfir olsa. Yalnzca bu sz bile, Trklerde konua verilen nem ve deeri, konukseverliin ne denli yaygn ve yerleik bir nitelik olduunu gstermektedir, kansndayz. Bugn, zellikle byk kentlerimizdeki yaam koullarnn etkisiyle yatl misafir kavramnda, eskiye oranla deiim sz konusu olsa da Anadolu ilerinde, kk yerleim yerlerinde, krsal kesimde konua verilen nem ve deer, yatl misafir alkanl pek deimemitir. lkemize gelen yabanclar, kendilerini hi tanmayan, ilk kez karlatklar kimselerden grdkleri konukseverlii ararak anlatmakta, hele Anadoluyu gezenler, halkmzn bu niteliini ve ve bitirememektedirler. Kaynak: Aksan, D. (2008) Trkeye Yansyan Trk Kltr. Ankara: Bilgi Yaynevi

2. nite - Biimbilim I: Szck

33

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. d 3. a 4. a 5. c 6. e 7. e 8. a 9. e 10. a Yantnz yanl ise Giri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Szckbiim konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Szck Tanma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Szck Tanma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Szlkbirim konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biim bilimsel sreler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Szlk konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biimsel Sreler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Szck Tanma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biimsel Sreler konusunu konuyu gzden geiriniz. d. ungtoestenfrmo Bir kedi hastadr. f. ungtoestaki Bir kedi buradadr. g. unmbreestenfrmo Bir adam hastadr. Btn tmcelerde paylalan biim un ve deimez anlam bir olduuna gre, un bir anlamn tayan bir szck olmaldr. Aadaki (a), (e), (f) ve (h) tmcelerinde tekrarlanan biim ise estaki ve karlad anlam burada gibi grnse de, bu zmlemenin est diziliminin (b), (c), (d) ve (g) tmcelerinde de ortaya kt dikkate alndnda doru olmad anlalr. a. unmbreestaki Bir adam buradadr e. elgtoestaki Kedi buradadr. f. ungtoestaki Bir kedi buradadr. h. elmbreestaki Adam buradadr. b. elgtoestenfrmo Kedi hastadr. c. elmbreestenfrmo Adam hastadr. d. ungtoestenfrmo Bir kedi hastadr. g. unmbreestenfrmo Bir adam hastadr. yleyse, burada anlam aki dizilimiyle karlanmaldr. Bunun yan sra, (b), (c), (d) ve (g) de de enfrmo hasta dizilimiyle kartsallk ilikisi iinde olduu iin bamsz bir szck olmaldr. Arta kalan est ise btn tmceler tarafndan paylalan bir dizilim olduundan ek eylem -dr karlnda kullanlm bir szck olmaldr. (a), (c), (g), (h) Tmcelerindeki unmbre ve elmbre dizilimlerinde tekrarlanan biim olan mbre adam, (b), (d), (e), (f) deki ungto ve elgto dizilimlerinde tekrarlanan gto kedi dizilimiyle kartsallk ilikisi iindedir; yleyse, her ikisi de bir szck olmaldr. Un ve el ise srasyla bir adam, bir kedi ve adam, kedi szckleri arasndaki belirlilik farkn gstermek iin kullanlmtr. zmmz zetlersek: un = bir (belirsizlik ifade eden szck) mbre = adam enfrmo = hasta el = belirlilik ifade eden szck gto = kedi esta = ek eylem aki = burada Sra Sizde 2 Orman, kibar, orman kibar szlkte listelenmelidir nk bunlarn anlamlar nedensizlik ilkesi dorultusunda belirlenmitir ve kural iletilerek bunlara eriim mmkn deildir. Orman kibar szckten daha byk bir yap olan szck bei grnmndedir. Ancak ifade ettii kaba, grgsz anlam, kendisini oluturan paralarn anlamlarna bakarak karlamaz. Bu yzden de deyim olarak adlandrlrlar. Deyimler de szlkbirimler gibi szlkte listelenmelidirler.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1 1. lt = Deimez anlam ve farkl konumlarda tekrarlanabilirlik: Uzak biimi (a) ve (b) de farkl durumlarda tekrarlanm ve anlamn korumutur; bu yzden bamsz bir szck olarak snflandrlabilir: a.Enuzakmesafeikikafaarasndadrbiribirinianlamayan Can YCEL b.biribirinianlamayanikikafaarasndakimesafeenuzak mesafedir (a) ve (c) de grlen dad biimi ise bamsz bir szck olarak ayrtrlamaz. Byle bir seim, arta kalan dizilimlerden rb nszleriyle balayan ve sadece r nsznden oluan bir szck bulmay gerektirecektir. Oysa, Trkede bu olanakszdr. 2. lt = Yerine koyma: (c) de yakn biimi uzak biimi ile yer deitirmitir. Yakn bir szckse uzak ta yle olmaldr. yleyse, bunlar kartsallk ilikisi iinde olan bamsz yaplardr. Soru 2 Yant Anlamlarn koruyarak tekrarlanan biimleri daha rahat ayrtrabilmek iin verimizi yeniden dzenleyelim: a. unmbreestak Bir adam buradadr

34

Genel Dilbilim-I

Sra Sizde 3 Trkenin anadili konuucularnn neredeyse tamam bu metinde srasyla denizi, denize, denizlerin, denizciyi, denizcilii, denizcilikte szcklerini seecektir. Bunu mmkn klan, sezgisel szdizim kurallar bilgisidir ve ekimsel biimbilgisi kapsamnda ele alnr. Sra Sizde 4 1. Bu sorunun yant szcn tanmna baldr. Szck demekle szckbiim kastediliyorsa (a) da gerei, bilmeniz, gerekiyor, gerei, aramanz, gerekiyor, gerek, sizi, zgr, klacak olmak zere 10, (b) de ise ahlaki, olgular, yoktur, olgularn, ahlaki, yorumlar, vardr olmak zere 7 szckbiim grlmektedir. Oysa szlkbirimlere odaklanlyorsa (a) da GEREK, BL, GEREK, ARA, SZ, ZGR, KIL olmak zere 7, (b) de ise AHLAK, OLGU, YOK, YORUM, VAR olmak zere 5 szlkbirim vardr. 2. (a) daki yaplar fragen sormak eyleminin szckbiimleri, (b) deki yaplar ise FRAGE szck ailesi. 3. Szck ailesi: WRITE yazmak, WRITER yazar, WRITABLE yazlabilir, REWRITE tekrar yazmak Szckbiimler: write yazmak, writes (o) yazar, writing yazyor, wrote yazd, writer yazar, writers yazarlar, writable yazlabilir, rewrite tekrar yazmak, rewrites (o) tekrar yazar, rewriting tekrar yazyor, rewrote tekrar yazd. Bu dizilimlerin birbirleriyel iilkileri aadaki gibi gsterilebilir:
WRITE szlkbirim

WRITE

WRITER

WRITABLE writable

REWRITE rewrite rewrites

szck ailesi rewriting rewrote szckbiimler

write writes writing wrote writer writers

4.

b iimbilimsel sreler

ekimsel: ekim

szck biim yapma

szlksel: szck yapma tretme DENZC, DENZCLK...

szckbirim yapma bileme DENZANASI, DENZALTI...

deniz, denizi, denizler, denizleri...

Sra Sizde 5 Bunlarn sklkla kullanlan szler olmad herkese kabul edilecektir. Bununla beraber yerine koyma kuraln ileterek anlamlarn karmak anadili konuucular iin zor olmayacaktr. a. Hava Kuvvetleri, Kara Kuvvetleri, Deniz Kuvvetleri oluyorsa Uzay Kuvvetleri de olabilmeli. b. Almanya Alman topra, Trkiye Trk topra, Japonya Japon topra denebiliyorsa Jelibonya Jalibon topra / diyar da denilebilmeli. c. gz yalar gzden akan yalar, sz yalar szlerden akan yalar d. bencil kendine dkn demekse sencil karsndakine dkn olmal e. psikolog, sosyolog, zoolog ad geen psikoloji, sosyoloji ve zooloji alanlarnda uzmanlar iin kullanlyorsa vampir uzman da vampirolog olmal.

2. nite - Biimbilim I: Szck

35

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Bauer, L. (1983) English Word-Formation. Cambridge: CUP. Bauer, L. (2003) Introducing Linguistic Morphology. Edinburg: Edinburg University Press. Bloomfield, L. (1926) A set of postulates for the science of language, Language 2 (3), 153-164. Bloomfield, L. (1935) Language. London: Allen Unwin. Bolinger, Dwight L. (1963) The uniqueness of the word, Lingua 12, 113-136. Chomsky, N. (1965) Aspects of Theory of Syntax. Cambridge, MA: MIT Press. Fries, C. C. (1952) The Structure of English. New York: Harcourt, Brace & World. Hankamer, J. (1989). Morphological parsing and the lexicon. In W.D. Marslen-Wilson (Ed.), Lexical representations and process. Cambridge, Mass.: MIT. Harris, Z. (1951) Methods in structural Linguistics. Chicago: Chicago University Press. Hockett, C. F. (1958) A Course in Modern Linguistics. New York: Mc Millan. Jakobson, R. and M.Halle. (1956) Fundamentals of Language. The Hague. Langacker, R. W. (1972) Fundamentals of Linguistic Analysis. New York: Harcourt Brace. Lees, R. B. and E. S. Klima (1963) Rules for English pronominalization, Language 39 (1), 17-28. Lyons, J. (1968) Introduction to Theoretical Linguistics. Cambridge: CUP. Lyons, J. (1977) Semantics. Cambridge: CUP. Matthews, P. (1991) Morphology. Cambridge: CUP. Sapir, E. (1921) Language. New York: Harcourt, Brace & World. Saussure, F. D. (1959) Course in General Linguistics, (ev. Wade Baskin), New York: McGraw-Hill Book Company. Vygotsky, L. (1986) Language and Thought. Cambridge: MIT Press (Edited by Alex Kozulin)

3
Amalarmz

GENEL DLBLM-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Szcklerin biimbirim yapsn tanyacak ve seslem yapsyla karlatrabilecek; Biimbirim eitlerini tanmlayp ayrt edebilecek; Biimbirimlerin aamal kullanmn rneklendirerek aklayabilecek; Altbiimlik srecini ve altbiim kavramn rneklendirerek aklayabilecek; Altbiimlii douran sreleri rneklendirerek aklayabilecek bilgi ve becerileri kazanacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Biimbirim Baml Biimbirim Bamsz Biimbirim Hiyerarik Yap Dizim Aac Ayralama Altbiim Altbiimlik Btnleyici Dalm Kartsal Dalm Sesbilimsel Koullanma Dilbilgisel Koullanma Szcksel Koullanma nl Deiimi Sfr Biim Bo Biim Alam Biim

indekiler
GR BMBRM BMBRM TRLER BMBRMLERDE SIRALAMA ALTBMLK: BMBRMLERN GEREKLK KAZANMASI

Genel Dilbilim-I

Biimbilim II: Szck Yaps

Biimbilim II: Szck Yaps

GR
Szckleri tanma yetisinin yan sra, tm anadili konuucularna zg bir baka beceri de bu szckleri bileenlerine ayrabilmektir. Konuucularn daha nce hi karlamadklar szckleri bile kolaylkla zmleyebilmeleri bunun en nemli gstergesidir. Gencelmek ve trevi gencelebilir gibi bir szck Trkenin sz varlnda bulunmamasna ramen, tm konuucular tarafndan buna kolaylkla bir anlam yklenebilir. nce en kk para olan gen szcne indirgenir, sonra da tm paralarn anlamlar birletirilerek gen olma olasl bulunan anlam karlabilir. Hatta konuucularda bunlarn srasyla sfat (gen), eylem (gencel-) ve sfat (gencelebilir) olduklarna ilikin kategori duyarl da gzlemlenebilir. Peki ama bu zmlemenin nereye kadar gideceine anadili konuucular nasl karar veriyorlar? Sz gelimi, rneimizdeki zmleme neden gen szcne kadar indirgenmedi? Nitekim gen Trkenin sz varlnda bulunan anlaml bir szcktr. Bu sreci tersinden dnmek de olasdr. Yani, anadili konuucular hi duymadklar szckleri yalnzca alglamak iin deil retmek iin de bir takm zmlemeler yaparlar. Stun A daki yaplar reten Trke konuucular, Stun B deki yaplar neden asla retmezler?
Stun A r by esne geve ile oyna yara para ekme rk byk esnek gevek ilek oynak yaral paral ekmeli iri mutlu sra iyi ara ko aba acma sorgu Stun B *irik *mutluk *srak *iyik *arak *kouk *abal *acmal sorgulu*

Bu blmde bu sreleri daha yakndan anlamaya alacaz.

38

Genel Dilbilim-I

BMBRM
Anadili konuucularnn szck tanmak iin kullandklar yerine koyma ilemi, szcklerin iyap zmlemelerinde de ie yarar m? Bunu anlamak iin yine nobran szcmz hatrlayalm ve bu kez de aadaki kullanmna bakalm: Ben de kolayca nobranlar, her seferinde bunun zararna da katlanrm. ou Trke konuucusunun belki de ilk defa duyduu bu szc bile, sorulduunda rahatlkla nobran-la-mak eklinde zmleyebileceine phe yoktur. Bunu yapabilmemiz zihinsel szlmzde yalnzca szlkbirimlere deil szlkbirimleri oluturan paralara ve beraberinde de bunlarn eklenmesine ilikin kurallara da eriimimiz olduunu gstermektedir. Trkede iyi-le-mek, kat-la-mak, ta-lamak, uzak-la-mak gibi yaplar varsa ve -la her birinde tekrarlanyorsa nobranla-mak da olabilmelidir. yi-le-ir, ta-la-r, uzak-la-r kurall yaplarsa nobranlamak da bunlardaki -r dizilimini alarak nobran-la-r eklinde kurall olabilir. Hatta, iyileti, talat, uzaklat rneklerine kout olarak iinde bu kez de -t biimin tekrarland nobranlat bile diyebilmeliyiz. Bu karma olanak salayan yine yerine koyma ilemidir. Bu yntemi kullanarak, -la, -t ve -m ses dizilimlerinin deiik balamlarda deiik szck paralaryla birleerek tekrarlanabilir olduunu grdk. Ayrca, yine bu yntem sayesinde nobran diziliminin iyi, kat, ta, uzak ses dizilimleriyle ayn konumda, -t diziliminin de -m dizilimiyle ayn konumda kullanlabildiinin, bylece bunlarn birbirleriyle kartsal dalm ilikisi iinde olduunun ve benzer yapsal ilevleri yerine getirdiinin farkna vardk. Demek ki, yerine koyma ilemi, szcklerin iyapsn zmlemede de kullanlabilmektedir. Bu yntemle, nobranlar szcnn nobranlat ve nobranlam gibi baka biimlerinin olabileceini tahmin edebildik. te, bir yap-bozun paralar gibi takp kardmz, anlamlarn koruyarak tekrarlanabilir olan en kk szck paralarnn her birine dilbilimde biimbirim denir. Szcklerin yap talarn oluturan biimbirimlere szcn atomlar da denir. Bu paralellik atomun paralanamaz zellii dolaysyladr. Biimbirimler de szcklerin daha kk paracklara blnemeyen yapsal ekirdeini olutururlar (Bloomfield, 1935: 161; Lyons 1968: 181, Matthews 1991: 11-12). Biimbirimlerin tek zellii kendilerine benzeyen blnemeyen yaplarla yer deitirebilir olmalar mdr? Yani, biri birleriyle kartsal iliki iinde olan ve bu yzden de yer deitirdiklerinde yine kurall yaplar oluturan her birim bir biimbirim midir? rnein, yerine koyma ilemi nobran szc iindeki nobr yerine bac kullanlp bacan szcnn oluturulmasn salayabilir. Bu durumda nobr ve bac biimbirim midir? Byle bir kartlk ilikisi iinde olmalar bu yaplar biimbirim klmaya yeterli deildir. nk bunlar anlaml deildir. Benzer ekilde, yerine koyma ilemi, Trkedeki dil szcndeki ilk sesin yerine kendisiyle kartlk ilikisi iinde olan b, p, k, s gibi seslerinin kullanlmasn mmkn klar. Bylece, bil, pil, kil, sil gibi szckler retilir. Yine ayn szck iinde i yerine e, a, u, o seslerini kullanarak del, dal, dul, dol szckleri; l yerine k, p, n, z seslerinin kullanarak da dik, dip, din, diz szckleri elde edilebilir. Bu sesler yerine koyma testini baaryla getiklerine gre, biimbirim midir? Bunlar tek balarna anlaml olmadklar iin yalnzca kendileriyle birlikte kullanldnda bir anlama brnen ses dizilerini ayrt etmek iin kullanlrlar. Bu yzden de biimbirim deil sesbirim olarak anlrlar. Demek ki, biimbirimler kendilerine benzeyen yaplarla kartsal dalmda olmakla kalmayp, bir anlamn bazen de dilbilgisel ilevin taycs olma grevini de stlenirler. Ancak anlamllk da bir snrllk gerektirir. Sra szc-

Biimbirimler szcklerin kartsal dalm olup tekrarlanabilen ama blnemeyen en kk paralardr.

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

39
Biimbirimler birbirlerinin yerine kullanlabilen, bir anlam ya da dilbilgisel ileve katk salayan, birletikleri dier biimbirimlerle anlam ba bulunan ve daha kk paralara ayrlamayan blklerdir.

nn en kk yap ta olarak sr diziliminin dnlmemesi, anlamsz olduundan deil, tad anlamn, sra szcnn anlamyla badamamasndan kaynaklanmaktadr. Biri gizli ey dieri tahtadan oturak; dizi anlamna gelen bu szckler birbirini tretmi olamazlar. yleyse, sra tek bir biimbirimden oluan bir szcktr. imdi, rneimizi biimbirimlerine ayrmaya alalm: nobran-la-r-m. Ayrtrmann bir dayana olarak yerine koyma ilemiyle iki yap arasnda paralellik salayacak iyileirim diziliminin iyi-le-ir-im zmlemesi kullanlabilir. Bu paracklar biri birlerinin yerine kullanldnda yine kurall bir yap oluturdular. kinci bir dayanak olarak da daha kk paralara blnemezlikleri ve anlam ierikleri ele alnabilir. Biliyoruz ki iyi kt kart anlamna gelen kurall bir szck, -le tretim eki, -ir grn ve -im kii ve say bilgisi veren ektir. Nobranlarm iindeki biimbirimler de nobran hari srasyla ayn anlam ve ilevleri yerine getirmektedir. Nobran szcnn kendisinin oluumu ise daha nce de belirttiimiz gibi nedensizlik ilkesi dorultusunda gereklemi, szlkte anlam davran kaba, sert ve gnl krc olarak listelenen kurall bir biimdir. zetle, yukardaki zmlememizde ayrdmz tm paralar hem anlaml, hem de paralanamaz yaplar olduklarndan hepsi birer biimbirimdir diyebiliriz. Bu tr zmlemelerde, seslem yaps ve biimbirim yaps kartrlmamaldr. Seslem (yaz dilinde heceye karlk gelir) ve sesler sesbilim konusu altnda incelenirler. Aadaki zmlemelerden (2a ve c) verilen szcklerin seslemlerini, (2b ve d) de biimbirimlerini gstermektedir: (2) a. b-yk-tn b. by-k-t-n c. ev-den d. ev-den Grld zere, seslem ve biimbirim saysnda, bunlar gsteren snr izgilerinde kartlk veya rtme olabilir. zetle: Ayn yapnn seslem ve biimbirim saylar farkl olabilir: (2a) ve (2b) Ayn yapnn seslem ve biimbirim saylar rtebilir: (2c) ve (2d) Seslem ve biimbirim snrlarnda rtme olabilir: (2c) ve (2d) Seslem ve biimbirim snrlarnda rtme olmayabilir: (2a) ve (2b) Biimbirimler ayn zamanda seslem oluturmak zorunda deildirler: (2b) Tek bir biimbirim birden fazla seslem barndrabilir: (2b) deki by Tek bir seslem birden fazla biimbirim barndrabilir: (2a) daki -t ve -n eklerinden oluan -tn seslemi 1. Aadaki ngilizce szckleri biimbirimlerine ayrnz ve anlamlarn yaznz. SIRA SZDE careful dikkatli careless dikkatsiz DNELM carefully dikkatlice carelessly dikkatsizce 2. ngilizcede fear korku anlamna gelen szck olduuna gre, korkulu, korkusuz, rkeke ve korkusuzca anlamna gelen szckleri nasl oluturursunuz? 3. Aadaki szcklerin seslem ve biimbirim yapsn karlatrnz. K K A T D dikkat dikkatli dikkatsiz dikkatlice dikkatsizce
SIRA SZDE
S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

40

Genel Dilbilim-I

BMBRM TRLER Baml ve Bamsz Biimbirimler

Aadaki metin zerinden ocuklar ve ocukluk szcklerini oluturan biimbirimlerin nasl bir farkl duru sergilediine bakalm: (3) (a) ocuk haklar, eitim, salk, barnma; fiziksel, psikolojik veya cinsel smrye kar korunma gibi haklarn hepsini birden tanmlamakta kullanlan evrensel bir kavramdr. Dnya zerindeki tm (b) ocuklar kanunen veya ahlki olarak doutan bu haklara sahipken (c) ocukluk sonras deien fiziksel, fizyolojik, davran ve psikolojik zelliklerinden dolay bunlardan yararlanamazlar. Gnmzde (d) *lar haklar ile ilgili olan uluslararas (e) *luk, 193 lke tarafndan onaylanm olan BM ocuk Haklarna Dair Szlemedir. Grlyor ki, ocuk hem (3a) da olduu gibi kendi bana, hem de (3b) ve (3c) de olduu gibi -lar ve -luk ile birletirilerek kullanlabilmektedir. Varlklar iin baka yaplara ihtiya duymayan bu tr biimbirimlere bamsz biimbirim diyoruz (Bloomfield, 1926: 155). Bamsz biimbirimler anlamlarna gre szlksel ve dilbilgisel olmak zere ikiye ayrlrlar. Szlksel biimbirimler, adlarndan da anlalaca zere szlk anlam tayan ieriksel szcklerden oluan biimleri ierir. En tipik rnekleri ad, eylem, sfat ve belirtelerdir. Szlksel biimbirimler szck paralar olarak da kendilerini gsterebilirler (bkz. tretim ekleri). Dilbilgisel biimbirimler ise kendi balarna anlamlar olmayan ama szlksel biimbirimler arasndaki ilikileri gsteren yaplardr. En tipik rnekleri ilevsel szck olarak da snflandrlan adl, ilge, bala ve belirleyicilerdir. Dilbilgisel biimbirimler de szck paralar olarak grlebilirler (bkz. ekim ekleri). Yukardaki rneimizde (3d) ve (3e) nin dilbilgisid olmas -lar ve -luk biimlerinin ocuk biimi kadar zgr hareket edemediini gstermektedir. Bunlar iin ocuk szcne eklenmek bir zorunlulukken, bu durum ocuk szc iin seime baldr. Byle kendi balarna kullanlamayan biimbirimler de baml biimbirimler adn alr. Baml bir biimbirimin bamsz bir biimbirime eklenme srecine ekletirme ve eklenen baml biimbirimlere de ek denir. Baml biimbirimler, yani ekler, eklendikleri konuma gre nek, iek ve sonek olarak adlandrlrlar. Bunlardan eklendikleri biimlerden sonra gelenler sonek, nce gelenler nek, iine yerletirilenler iek adn alrlar (Bloomfield, 1935: 218, 155). Ekler eklemenin ynn gsteren ksa izgilerle kullanlrlar. Bir ekin solundaki izgi, o ekin soluna baka bir biimbirim gelmesi gerektiini gsterir; yani ek nektir. izgi ekin sanda ise sana baka bir biimbirim gelir; ek sonektir. izgi her iki yannda ise de buralarda baka biimlerin olmas gerektiini gsterir; ek iektir. Aadaki tablo bu tr ekin nasl kullanldn gstermektedir.

Biimbirimler durular bakmndan baml ve bamsz olmak zere ikiye ayrlrlar. Baml biimbirimler ek, bamsz biimbirimler szck olarak ortaya karlar.

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

41
Tablo 3.1 Baml Biimbirimler: Konumlar

Tr Konumu Trke rnek ngilizce rnek -less help-less are-siz -ness helpless-ness eresiz-lik re- re-write tekrar-yaz -u Rusa ruk-u el-i -i ruk-i el-in

Dier

Sonek

eklendii -gi bil-gi biimden -li bilgi-li sonra

-e Ruk-e el-e (Haspelmath, 2002: 18) Nahuatl Dili (Meksika Yerli Dili) no- cal ev no-cal ev-im (Haspelmath, 2002: 18) Tagalog Dili (Filipinler)

nek

eklendii biimden nce

ek

eklendii biimin iinde

-um- sulat yaz s-um-ulat yazan -in- s-in-ulat yazlan (Bloomfield, 1935: 218)

1. Aadaki Trke ve ngilizce szcklerdeki biimbirimleri snflandrnz. SIRA SZDE dikkatli, dikkatsiz, dikkatlice, dikkatsizce careful, careless, carefully, carelessly DNE 2. Aadaki dillerde grlen ekleri bulunuz ve eklerin trn belirleyiniz.L M a. Yimas (Papua Yeni Gine Dili) manpa timsah manpawi timsahlarU S O R kika fare kikawi fareler yaka keseli fare yakawi keseli fareler DKKAT (Haspelmath,2002: 37) b. Kanuri (ad, Nijer, Nijerya ve Sudan Dili) SIRA SZDE karite mkemmel namkarite mkemmellik kura byk namkura byklk gana kk namgana kklk AMALARIMIZ dibi kt namdibi ktlk (Gleason, 1955: 24) c. Bontoc (Filipinler Dili) K T A P fikas gl fumikas gl olmak kilad krmz kumilad krmz olmak bato ta bumato ta olmak TELEVZYON (Gleason, 1955: 29)

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Tretimsel ve ekimsel Biimbirimler

NTERNET Baml biimbirimler durular bakmndan bamsz biimbirimlerden ayrlsalar da, bunlarla paylatklar baz ortak noktalar da vardr. rnein, (3c) deki -luk ile bunun eklendii ocuk biimbiriminin her ikisi de anlaml olarak snflandrlrlar. ocuk kk yataki olan veya kz szlk anlamn tayan bir ad, -luk da eklendii ad soyutlatrma yoluna giderek deiiklie uratan bir ektir. ocukluk artk NTERNET

42

Genel Dilbilim-I

somut deil insan hayatnn bebeklikle ergenlik aras dnemi anlamnda yeni bir soyut ad haline gelmitir. Eklendii szcn anlamn deitirip yeni bir szlkbirim oluturan bu ekler tretim eki olarak adlandrlr. Tretim ekleri, eklendikleri szcn szcksel ulamn da (ad, eylem, sfat vb) deitirebilir (Nida, 1946: 99; Robins, 1964: 258; Lyons, 1977: 522). rnein, Trkedeki -ucu biimi bir eyleme eklendiinde onu ad haline getiren bir tretim ekidir. Koucu, ko- eyleminden tremi olmasna ramen artk eylem deil, yeni anlam kouya katlan yar olan bir addr. Addan eylem ve eylemden eylem yapan ekler iin de avlamak ve duralamak szcklerindeki la- ve ala- gsterilebilir. Anadili konuucularnn szck bilgisi yalnzca bamsz szlksel biimbirimler ve baml tretim eklerinden ibaret deildir. Eer byle olsayd dilde sk sk *Zeynep haber Ecem ren gibi ne olduu anlalamayan rneklere rastlayabilirdik. Bu yapnn dilbilgisid oluu, barndrd szcklerin anlamszlndan deil, bu szckler arasndaki dilbilgisel ilikileri gsterecek olan ekim eklerinin yoksunluundan kaynaklanmaktadr. yleyse, ekim ekleri de ilevsel biimbirimler gibi szlkbirimler arasndaki grevsel balar gsterirler. rneimiz ekim ekleri ilavesiyle tekrar ele alnrsa, aadaki drt seenek ortaya kar: (4) Zeynep haberi Ecemden renmi Zeynepten haberi Ecem renmi Zeynep haberden Ecemi renmi Zeynepi haberden Ecem renmi. Byle olduunda kim, kimden neyi, ne zaman renmi bilgisi elde edilebilir hale gelmitir. Demek ki, dilbilgisel ekim bir szlkbirimin dilbilgisel konumuna (Matthews, 1991: 48; Lyons, 1977: 521-2; Anderson, 1982: 587) gre zorunlu (Greenberg, 1960: 191) olarak biim deitirmesine olanak veren bir sretir. Bu ilevi yerine getiren ekim eklerinin grevi ise tabanlarnn anlamn ve trn deitirmeksizin rnein adlar iin durum, say, cins ve iyelik; eylemler iin de zaman, kii, say, kip, grn ve uyum gibi bilgileri vermektir. Haber, yine bilgi anlamnda bir ad, Zeynep ve Ecem yine birer zel ad; ren yine bilgi edinmek anlamnda bir eylemdir. ekim ekleri bu zellikleriyle anlam ve/ya szcksel ulam deitiren tretim eklerinden ayrlrlar. Tablo 2de dnya dillerinden rnekler verilmitir.
Tretim eki ngilizce kind kibar un-kind kibar olmayan ekim eki

Baml biimbirimler anlam ve grevlerine gre tretim ve ekim eki olarak ikiye ayrlrlar.

Tablo 3.2 Biimbirimler: Konum, Grev ve Anlamlar

nek

ek

Prasuni Dili (Afganistan) (http://wals.info/feature/description/51) gul lke tu-gul lkede Kamhmu (Bir Gney Asya Dili) (Yule, 1996:69) Tagalog Dili (Gleason,1955:32) hiip kaklamak babasa okur h-rn-iip kak b-um-abasa okudu Trke kitap- Trke Kitap-lar

Sonek

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

43

1. Sra sizde 2 de verilen rneklerde grlen ekleri bulunuz ve bunlar SZDE ve anlamlaSIRA ilev rna gre snflandrnz.
DNELM 2. a. Aadaki szckleri zmleyiniz: Ganda (Uganda Dili) omusawo doktor abasawo doktorlar S O R U omukazi kadn abakazi kadnlar omuwala kz abawala kzlar DKKAT omusika varis abasika varisler (Gleason, 1955: 24) SIRA SZDE b. Uganda dilinde ocuklar anlamnda kullanlan szck abalenzi olduuna gre, bu dilde ocuk szcnn karl nedir?

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Tretim ve ekim eklerini ayran bakaca zellikleri de yle sralayabiliriz: (1) Yukarda da belirtildii gibi, ekim ekleri eklendikleri szcn tmce iindeki konumu ve dilbilgisel grevine gre seilirler. rnein, bir adKiin zne durumun T A P da yaln, belirli nesne durumunda ykleme durumu seilir. Tretim ekleri ise dilbilgisel koullara bal deildir. Evli ya da paral szcklerini tretmek iin tabanlarnn tmcede her hangi bir konumda olma ya da her hangiE birV dilbilgisel greT LE ZYON vi stlenme zorunluluu yoktur. (2) Szdizimsel kurallar ynetiminde belirlenen dilbilgisel ulamlar gsteren ekim ekleri, her zaman ilgili szck grubunun tm yeleriyle grlebilirler. Bu yzden de tretim eklerinden ilek olarak anlrlar. N T E ve T rnein, Trkede tm eylemler istisnasz zaman, kii, say, at R N Ekip bilgisini; tm adlar da, say ve durum bilgisini tarlar. Oysa bir tretim eki, birlikte grnecei biimler konusunda seici davranabilir. Adlarla kullanlan bir ek eylemlerle, eylemlerle kullanlan bir ek de adlarla kullanlamaz. Sz gelimi, (1) de Stun A altnda verilen rneklerde -k tretim ekinin eylemlerden sfat trettii ancak sfat ve/ya adlarla kullanldnda ise (Stun B) dilbilgisi d yaplar oluturduu grlmektedir. Bu kullanm snrll, seilen szck trn temsil eden yeler kmesi iin de geerlidir. Eylemleri kendine taban olarak seen -k eki, eylem kmesi iinde de bir seim yapar ve tm eylemlere eklenmeyebilir. Bu ekin bymek, rmek, gevemek gibi tabanlardan srasyla byk, rk, gevek szcklerini trettii gibi, aramak, komak, okumak gibi tabanlardan *arak, *kouk, *okuk szckleSIRA Yine rini tretmemesi ilekliinin snrl oluundan kaynaklanmaktadr. SZDE (1) de Stun B altnda gsterildii gibi, *abal, *acmal ve *sorgulu kuralsz yaplar, adlardan n ad yapan -l ekinin asla tretmedii biimlerdir. Evli, paral, yaral diyebiDNELM lirken, *abal, *acmal, *sorgulu diyemiyoruz. Duygulu kurall iken, *acmal kuralsz olabiliyor. Demek ki, addan sfat yapmak iin kullanlan bu tretim eki, S O R U Trkenin sz varlnda listelenen btn adlarla kullanlamamaktadr. Bunlarn aslnda kurall olup da dilde kullanlmayan yaplar olduunu Ksavunan grler D KAT de vardr (Zimmer, 1964: 18). (3) ekim ekleri her grldkleri konumda ayn bilgiyi verirken, tretim eklerinde her zaman bu tutarllk yoktur. Gitti eylemindeki zaman ekim eki -ti daima gemi zaman bilgisini verir. Oysa evlilik evli olma hali anlamndayken, kitaplk AMALARIMIZ kitap olma hali anlamna gelmez. (4) ekim ekleri eleri snrl ya da deimez olan kapal kme, tretim ekleri ise kolaylkla yeni eler kabul eden ak kK T A P SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

ekim ekleri deimez anlamlar tayan, ilek ama kapal kme yeleriyken tretim ekleriAMALARIMIZ deiken anlamlar olan, yar ilek, ak kme yeleridir.

SIRA SZDE

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

44

Genel Dilbilim-I

me yeleridir. Yani, bir dile kendi yapsn koruyarak yeni ekim ulamlar eklenme olasl, o dile yeni tretme yollarnn eklenme olaslndan ok daha dktr (Strang, 1968: 101). Bu yzden de, dillerin birbirlerinden tretim ekleri dn almalar, ekim ekleri almalarndan daha doal bir sretir.
SIRA SZDE

Biimbirim trlerini bir emada gsteriniz. SIRA SZDE Ekler kullanlarak yeni biimler ortaya ktka, bunlar yeni adlar alrlar. Hi ek D yapl almayan basit N E L M szckler kk halindedir. Geleneksel almalarda kk, gvde ve taban terimleri bir szcn ekleri ktktan sonra geriye kalan ksm olarak tanmlanmaktayd. Daha yeni almalarda ise bunlar arasndaki farklar gzetilmeye S O R U balanmtr (Lyons, 1977: 513, Bauer 1983: 20). Bu yeni tanmlamalarda kk bir szlkbirimin en kk parasyla zde olan biimdir. Sayglar biimi SAYGI szlkDKKAT biriminin oul ekimidir. SAYGInn paralanamayan en kk paras olan say bir tretim eki tayan kktr. Karaaa gibi bir bileik szckte iki kk vardr. Gvde sadece ekim ekleri balamnda ele alnan bir terimdir. Bir szckbiimin ekim ekSIRA SZDE leri ktktan sonra kalan ksmdr. Sayglar biiminde sayg, sayd biiminde say, karaaalar biiminde karaaa gvdedir. Taban ise trne baklmakszn herhangi AMALARIMIZ bir ek alm yapdr. Yani, kk ve gvdeler ayn zamanda tabandr. Saygsz iindeki sayg ekim eki almad iin gvde, tretim eki ald iin de kk olamaz; tabandr. Aada bu tanmlarn emalatrlm biimleri verilmektedir.
K T A P

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

ekil 3.1

ekil 3.2

TELEVZYON

ad

TELEVZYON

sfat

NTERNET

kk / taban tretim ekiN T E R N E T say g

taban sayg

tretim eki sz

Sayg biiminin yaps

Saygsz biiminin yaps

ekil 3.3
sfat
ad

ekil 3.4

sayg

taban tretim eki sz

kk / gvde / taban ekim eki ev ler

kk / say

taban tretim eki g

ekil 1 & ekil 2 Bireimi

Evler biiminin Yaps

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

45
ekil 3.6
ad

ekil 3.5

ad
saygsz gvde ekim eki

gvde saygsz

ekim eki lar

sayg

taban

tretim eki

lar

kk / taban tretim eki say g

sz

Saygszlar biiminin yaps

ekil 1, ekil 2 & ekil 5 Bireimi

Yolluk, yolluklu, yolluklular, yollar ve yolcular szcklerinin ek, kk, gvde, taban SIRA SZDE zmlemesini yapnz.

SIRA SZDE

BMBRMLERDE SIRALAMA

DNELM

DNELM S O R U

Tmce ii szck sras bir lde esnek olduu halde, szck paralarnn sralanmalar daha kat kurallar tarafndan ynetilir (Bloomfield, 1935:R 207). rnein, S O U Trke Anlamay gizlice imzaladlar tmcesinde imzaladlar gizlice anlamay, imzaladlar anlamay gizlice, gizlice imzaladlar anlamay, gizlice anlamay DKKAT imzaladlar gibi sralamalar olas iken, szck dzeyinde *gizceli, *ligizce, *cegizli, *celigiz, *licegiz ya da, *imzadlalar, *imzadlarla, *lardimza, *dlarimza gibi SIRA SZDE deiimler dilbilgisel deildir. ngilizcede de tmceyi oluturan szckler arasna baka szckler eklebilirken, ayn esneklik szck ii biimbirimler iin geerli deildir. They signed the agreement secretly tmcesi they secretly signed the agreeAMALARIMIZ ment, Have they signed the agreement secretly? gibi deiimlere urayabilirken, sign ve -ed arasna baka bir biimbirim eklemek ya da bunlarn yerini deitirmek mmkn deildir. Kendilerini oluturan biimbirimlerin srasndaki deimezlik, K T A P szcklerin kurala bal iyaps olduunun da bir gstergesidir. Demek ki, bir dili bilmek yalnzca o dilde konuulan szcklere deil ayrca bunlarn iyaplarna ilikin bir takm kurallara da eriimi gerektirmektedir (Halle, 1976: 3). Bu kuTELEVZYON rallardan birisi de szck paralarnn sralanmasna ilikindir. rnein, ngilizcenin anadili konuucular trans-form-at-ion-al dnmsel szcnn gsterilen paralardan olutuunu ve bunlarn *ion-trans-al-at-form veya *al-fom-atNTERNE ion-trans gibi baka trl sralanma biimlerinin olmadn bilirler. TDil edinimi almalarndan elde edilen bulgular da bu kany dorular niteliktedir. ocuklar anadillerini edinirken ok erken dnemlerde bile szcklerin iyaplarn zmlemede hi hata yapmamaktadrlar (Aksu-Ko & Slobin, 1985: 855, Bybee 1985: 114). Trkeyi de iine alan birok eklemeli dilin renilmesinde, ocuklarn nek, iek ve sonekleri hi kartrmadklar ya da bunlar hi yanl szcklerle birletirmedikleri grlmtr. ngilizce renen ocuklar, asla saying yerine *ingsay, toothbrush yerine *brushtooth; Fransz ocuklar asla parlais yerine *aisparl gibi szckler tretmemitir. Bu da ocuklarn ok erken dnemlerden balayarak szcklerin bir iyaps olduuna, szck yaparken eklerin rastlantsal deil aamal bir dzende sralandna dair bir duyarlk gelitirdiklerinin gsterge-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Szck paralarnn aamal dzeni, szcklerin iyaps olduunun bir gstergesidir.

46

Genel Dilbilim-I

sidir. Szck paralarnn birleiminde bir sralama gerektiren bu hiyerarik dzene gre tretim ekleri oklukla ekim eklerinden nce (Bloomfield, 1935: 222; Nida, 1946: 99; Bazell, 1953: 70; Greenberg 1966: 93; Aronoff, 1976: 2), ad ekimlerinde say ekleri durum eklerinden nce (Greenberg, 1966: 95) ve eylem ekimlerinde at ekleri grn eklerinden, grn ekleri zaman eklerinden, zaman ekleri kip eklerinden, kip ekleri kii ve say eklerinden nce sralanrlar (Bybee, 1985: 34-35). Tretim eklerinin sralanmasnda ise bazen ekin hedeflenen konu kapsam (Booj, 2005: 71), bazen de yine ekin taban seimine ilikin kurallar etkili olur (Lieber, 1992: 22). rnein Trkede gzlksz ve gzszlk arasndaki tercihin belirleyicisi eklerin etki alandr: -sz biimi birincide gzlk tabanna eklediinden gzlk olmama durumunu ikincide gz tabanna eklendiinden gz olamama durumunu anlatr. Eklerin taban seimini yneten kurallar ise addan ad, addan eylem, eylemden ad ve eylemden eylem yapan drt tretim eki tr ortaya karr. rnein, Trkenin anadili konuucular zihin szlkleri yardmyla ucu ekinin eylemlerle bitierek adlar, -luk ekinin ise adlarla bitierek baka adlar yapt bilgisine sahiptir. Bylece, ko eyleminden srasyla koucu ve kouculuk szcklerini tretebilirler: (5) ko koucu kouculuk Grld zere, eylemden ad yapan tretim eki -ucu nce bir ad tretmek zere tabana eklenir, daha sonra da ortaya kan bu adla yine adlara eklenebilen -luk eki birleir. Anadili konuucularnn *koluk gibi bir szck tretmesini engelleyen zihin szlklerinde kaytl olan -luk ekinin ancak ve ancak adlara eklenebilecei bilgisidir. Byle bir szcn olumasna meydan vermemek iin -luk kullanlmadan nce -ucu eki yardmyla bir ad tretmek gerekmektedir. Bu hiyerarik yaplanma aadaki dizim aacnda gsterilmitir:
ekil 3.7 Kouculuk szcnn aamal yaps

ad

ad eylem -ucu

-luk luk

ko

ucu

Dizim aac ve ayralama, aamal yaplanmay gsterim teknikleridir. Daha fazla bilgi iin bkz. szdizim niteleri.

Yukardaki ema koucu szcnn iki aamal bir sreten geerek tretildiini gstermektedir. lk aamada bir eylem olan ko, -ucu sonekini alarak bir ada; ikinci aamada ise birinci aamann kts olan koucu, -luk sonekini alarak baka bir ada dnmektedir. Szck paralarnn birbirleriyle olan balar ve bu balarn hangi srada olutuunu gstermek iin aadaki gibi keli parantezler kullanlarak ayralama yoluna da gidilebilir:

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

47

(6) Birinci aama : [koucu] luk kinci aama : [[koucu] luk] Bu verileri elde etmek iin anadili konuucular tarafndan iletilen kurallar aadaki gibi formlletirilebilir: (7) Birinci aama: Eylem + ucu Ad kinci aama :Ad + luk Ad imdi de ngilizcedeki unsuccessful baarsz szcnn yapsn inceleyelim. inde olumsuzluk anlam tayan un- nekini ve addan nad yapan ful- sonekini barndran bu szcn yaplanmasna ilikin iki olaslk dnlebilir:
ekil 3.8a
sfat
sfat

ekil 3.8b

ad

-ful

unun

sfat

unun

ad success

ful

ad success

-ful ful

Unsuccessful szcnn olas dizim aac

Unsuccessful szcnn olas dizim aac

Her iki ema da unsuccessful szcnn oluumunu iki aamal olarak gstermektedir. Birinci aamann kts (8a) da bir ad olan success kkne un- neki bitierek oluan *unsuccess, (8b) de ise success kkne -ful soneki bitierek oluan successful trevidir. kinci aamann kts olan unsuccessful, (8a) da birinci aamann kts olan *unsuccess adna -ful eklenerek (8b) de ise birinci aamann kts olan successful sfatna un- nekini ekleyerek oluturulmutur. Hangi zmlemenin doru sralamay verdiine karar verebilmek iin yine eklerin taban seimine ilikin kurallara eriim gereklidir. ngilizcede -un eki yalnzca sfatlara ve eylemlere eklenebilir. Bu yzden, rneimizde szcn en banda grnse de, un- aslnda tabana en son eklenendir. Szcn kk olan success bir addr ve un- ile birlemeden nce -ful ekini alarak szck trnn addan sfata dnmesi gerekmektedir. yleyse, bu szck success, successful, unsuccessful sralamasyla tremitir. Birinci zmleme nekin bir ada eklenmesiyle dilbilgisid bir yap olan *unsuccess szcn trettii iin elenmelidir. kinci zmlemenin verdii bilgileri iletilen szck yapma kurallaryla birlikte bir kez de ayral emada gsterelim: (8) [ un [ successful ] ] Ad + ful Sfat un + Sfat Sfat
Yapsal bulanklk, birden fazla yaplanma biimine izin vererek birden fazla anlam ortaya kmasna neden olan durumdur.

48

Genel Dilbilim-I

Szcklerin iyapsnn aamal bir dzende incelenmesinin gereklilii yapsal bulanklk sz konusu olduunda daha da netlemektedir. Aadaki zmlemeleri karlatralm:
ekil 3.9a ekil 3.9b

sfat unun sfat eylem lock -able able

sfat eylem unun eylem lock -able able

Bu yaplanmalar aamal olarak aadaki ktlar tretmektedir: (9) ekil 9 (a) lock (eylem) lockable (sfat) unlockable (sfat) ekil 9 (b) lock (eylem) unlock (eylem) unlockable (sfat)

kilitlemek kilitlenebilir kilitlenemez

kilitlemek amak alabilir

Her iki zmlemenin de dilbilgisel olmas ngilizcede un- nekinin hem eylemler hem de sfatlarla bitiebilmesinden kaynaklanmaktadr. Dikkat edilirse, ayn szck paralar ayn srada kullanlmakta, ana budak olan sfat ve sonuncul bileenler un-, lock, -able ayn kalmaktadr. Yani, her iki durumda da un-, lock ve -able kullanlarak birer sfat tretilmektedir. Buna ramen, iki ayr anlam ortaya kmaktadr. yleyse, szck zmlemelerinde ara bileenlerin dzenlemesindeki hiyerarik yaplanma da dikkate alnmaldr. Aksi halde ayn biimbirimlerin ayn srada kullanlmasndan birden fazla anlam kmas mmkn olmayacakt. Aada srasyla ekil (9a) ve (9b) de izilen anlamlarn ayral gsterimi ve iletilen szck yapma kurallar verilmektedir: (10) a. [un [lockable] ] 1. aama: Eylem + able Sfat 2. aama: un + Sfat Sfat b. [ [unlock] able] 1. aama: un + Eylem Eylem 2. aama: Eylem + ableSfat

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

49

SIRA SZDE 1. Aadaki szckler neden dilbilgisel deildir? Trke : *billerim ngilizce: *readser DNELM 2. Yetinmezlik szcnn hiyerarik yapsn dizim aac ve ayralama teknikleriyle gsteriniz, tretim kurallarn yaznz. S O R U 3. Aadakilerden hangisi doru bir sralama kuraldr? a. tretimsel nek+ekimsel nek+kk+ekimsel sonek+tretimsel sonek b. kk+ekimsel nek+tretimsel nek+ekimsel sonek+tretimsel sonekA T DKK c. kk+tretimsel nek+ekimsel nek+tretimsel sonek+ekimsel sonek d. kk+tretimsel nek+tretimsel sonek+ekimsel nek+ekimsel sonek e. ekimsel nek+tretimsel nek+kk+tretimsel sonek+ekimselSIRA SZDE sonek

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

ALTBMLK: BMBRMLERN GEREKLK AMALARIMIZ KAZANMASI

Bu, ileyii sistemli ve basit gibi grnen biimbilgisel sreleri karmaklatran durumlardan biri aadaki gsterilmitir: K T A P (11) TEKL ba kz kol ku OUL ba-lar kz-lar kol-lar ku-lar TEKL el dil gz gl
TELEVZYON

AMALARIMIZ

K T A P

OUL el-ler dil-ler gz-ler NTERNET gl-ler

TELEVZYON

NTERNET

-Lar ve -ler farkl biimleri olan ekler olduklar iin, bunlar ilk bakta ayr biimbirimler olarak tanmlamak mmkn gibi grnse de daha dikkatli ele alndnda, aralarnda bir anlam kartl olmad grlr. Yani, balar ve eller arasndaki anlam fark eklerin deil tabanlarn anlam farkndan kaynaklanmaktadr. Bu eklerin her ikisi de birden fazla bilgisini vermektedir. Eklerdeki biim fark beraberinde bir anlam fark getirmediinden, bunlar ayr biimbirimler olamazlar. Bu durum (10) daki dier rnekler iin de sz konusudur. yleyse, biimbirim tanmnn iyiletirilip bu deikeleri de kapsar hale getirilmesi gerekmektedir. Bu noktada dilbilimciler bir soyutlama yoluna giderek sorunu gidermeye altlar. Yeni tanmyla biimbirim artk dilde deiik biimlerde ifade edilen soyut bir kavramdr. (Harris 1942: 171; Hockett, 1947: 322; Nida, 1948: 421). Atom benzetmemize geri dnersek, atom szc her ne kadar daha kk paracklara blnemeyen gibi bir anlam tasa da, ada bilimde atom atomalt paracklarn birleimi olarak tanmlanr. Szcklerin atomlar olan biimbirimler de biimbirimalt paracklarn birleimi olarak tanmlanabilir. Yani, bir biimbirimin tm deikelerinin toplam o biimbirimin kendisini oluturur. Bir biimbirim ile kendisini gerekletiren deikeleri arasndaki ilikiye altbiimlik, biimbirimi gerekletiren somut yaplara biim, deikelerin oluturduu gruba altbiim kmesi, bu kmenin her bir yesine de altbiim ad verilir. Biimbirimler ya yerine getirdikleri anlam veya ilevin adyla ya da gerek dilde kullanlan altbiimlerden biriyle kme ayrac iinde gsterilirler: {OUL} ya da {-lAr} gibi. Biimbirimler tpk szlkbirimler gibi soyut simgelerdir. Bunlar grmek duymak mmkn deildir. Biimler ise szckbiimler gibi somut yaplardr ve keli ayra iinde gsterilirler: [-lar], [-ler] gibi.

Biim, soyut biimbirimin dilde yansmas olarak ortaya kan fiziksel olgudur. Biimbirimin yazlarak ya da sesletilerek yzeye km ksmdr. Ayn biimbirimin sadece tanmlanm ortamlarda ortaya kan biimleri ise o biimbirimin deikeleri, yani altbiimleridir. Bunlara biimbirimcik de denir. Altbiim ve biim terimleri temelde ayn olup takm yelii balamnda ilki, bundan bamsz atflarda ikincisi tercih edilir.

50

Genel Dilbilim-I

Biimbirimler ve altbiimleri arasndaki iliki aadaki gibi gsterilebilir:

ekil 3.10
{ OUL} biimbirim

{-1Ar}

biimbirim

biim1 [-lar]

biim2 [-ler]

altbiim

biim1 [-lar]

biim2 [-ler]

altbiim

Bu ema bir spor takmn yelerinin dalm emas gibi dnlebilir. Takmn oyuncular birbirlerinin karsnda deil yanndadr, bu yzden de birbirlerini tamamlayarak birlikte bir btn olutururlar. Biimbirim alt paralar da kartlk deil btnlk ilikisi sergilerler. Yani bunlar farkl anlamlar tayan farkl yaplar deil, ayn anlam veya ilev ieriine sahip ve toplamda bir btn, yani temsil ettikleri biimbirimi, oluturan yaplardr. Kartsal yaplar biri birlerinin yerine kullanlabilirler, ancak altbiimler gibi btnleyici dalm ilikisi iinde olan birimler iin bu sz konusu deildir. Yani, -lar ve -ler birbirlerinin yerine kullanlan deil birbirlerini tamamlayan birimlerdir:-lar olmasayd ba, kz, kol, ku szcklerinin oulu, -ler olmasayd da el, dil, gz, gl szcklerinin oulu yaplamayacakt. kisi birlikte Trkedeki {OUL} kavramn oluturan bir takmdr. Bu yzden, birinin kullanld yerde dieri kullanlamaz. El yerine diz, gz, gl kullanlp anlamlar farkl olan ama yine kurall yaplar elde edilebilirken, bu szckler iinde -ler yerine -lar kullanlrsa *ellar, *dizlar, *gzlar, *gllar gibi, -ler yerine -lar kullanlrsa da *baler, *kzler, *koller, *kuler gibi dilbilgisi d yaplar retilir. Bu yzden altbiimler birbirlerinin dlayan olarak anlrlar. Bu deikenlik sadece eklerde deil tabanlarda da ortaya kabilir ve kk altbiimlii olarak anlr. rnein, Trkede seslem banda tml olan b, d, g sesleri seslem sonunda tmszleir:
Btnleyici dalm, bir biimin olduu konumda dier biimin kullanlmasn yasaklayan dalmdr.

(12) kitab- damad- ua-

kitap damat uak

Kitap ve kitab, damat ve damad, uak ve uag iftleri ayn anlam tayan bamsz biimbirimin farkl biimleridir. Deikeleri olan baml ve bamsz biimbirimler olduu gibi, deikeleri olmayanlar da vardr. rnein, Trkedeki d ve i bamsz biimbirimleri ve ngilizcedeki sfatlardan ad yapan tretim eki -ness ve sreklilik eki -ing bunlar arasndadr:
ekil 3.11 Trke ve ngilizcede deikeleri olmayan biimbirimler:: -(I) , -ness ve -ing {d} biim [d] {i} biim [i] {-ness} biim [-ness] {-ing} biim [-ing]

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

51

Altbiimlii Douran Sreler

Sesbilimsel Koullanma
Trke oul bilgisi tayan [-lar] ve [-ler] biimlerindeki nl seimi, nl uyumu kurallarna kout olarak kendilerinden nce gelen nlnn zellikleri tarafndan belirlenmektedir. Gerek bu eklerin (11) de gsterilen dalmndan, gerekse de sezgisel anadili bilgilerinden yola karak, [-lar] biiminin a, , o, u ve [-ler] biiminin de e, i, , seslerinden sonra kullanld grlebilir (Bkz. Sesbilim nitesi). yleyse, bunlarn dalm sesbilimsel koullanma yoluyla gereklemektedir. Bu ilem sesbilimin ve biimbilimin kesitii ve ses kurallarnn eklerdeki ses deiimlerini yneterek biimbilimin alanyla kesitii bir sretir. Bir biimbirimin deikelerinde ortaya kan bu tr ses deiimleri biimsel sesbilim ad altnda incelenmekte ve bunlar simgeleyen birimler de biimsel sesbirim olarak anlmaktadr. Biimbirimler, deien biimler kmesi ise biimsel sesbirimler de deien sesler kmesi olarak tanmlanabilir ve bu deikenliin gstergesi olarak da byk harflerle yazlr (Harris, 1942: 170; Harris 1951: 219, 226; Lass, 1984: 57-8). yleyse, biimbilim almalarnda Trkede oul bilgisi veren biimbirim, ierdii sesbiimbirim de gsterilerek {-lAr} eklinde yazlr. Biimbirimi simgeleyen bu soyut sembol, bulunduu ortamn gerektirdii biimsel sesbilim srelerinden geerek deiime urar ve dilde [lar] ya da [-ler] biiminde somutlaarak ortaya kar.

Sesbilimsel koullanma, altbiimin sesbilim kurallar tarafndan ynetildii durumdur.

Dilbilgisel / Biimbilimsel Koullanma

Bir biimbirimin deikeleri arasndaki seim bazen de dilbilgisel balam tarafndan belirlenir. rnein, ngilizcedeki take almak ve shake sallamak eylemlerinin took ve shook biimlerini gerekli klan koul gemi zaman bilgisi ile birleme zorunluluudur.
Dilbilgisel koullanma, altbiimin dilbilgisi kurallar tarafndan ynetilmesi durumudur

Szcksel Koullanma
Bir biimbirimin deikeleri bazen de tabann zellikleri ya da zelliksizlii tarafndan belirlenir. rnein Farsadaki oul eki [+NSAN] ya da [-NSAN] zellikleri tayan adlara gre srasyla [-an] ve [-ha] olarak gerekleir: dilenciler kediler (Haspelmath, 2002:28) Tabann zelliksizlii ise deikenliin bir kurala balanamamas durumundan kaynaklanmaktadr. rnein, ngilizcedeki bitmilik bilgisi ou eylemde [-ed], bazen de [-en] biimiyle gsterilir: added, grabbed, written, gotten gibi. Bu durumda [-en] deikesinin kullanmn gerektiren eylemler kural d bir aznlk olarak listelenmelidir. Aadaki szcklerde baml biimbirimleri ve anlamlarn belirleyiniz. Varsa altbiimSIRA SZDE lerini gsterip bunlarn ortaya kma koullarn anlatnz. elim gzm bam kolum DNELM dilim dnm kzm kulum annem keim tm msym babam am solom konum
S O R U
Szcksel koullanma, altbiimin szcklerin anlam zellikleri tarafndan ynetilmesi durumudur.

(13) geda gorbe

dilenci kedi

geday-an gorbe-ha

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

52

Genel Dilbilim-I

DER BMBLMSEL SRELER

Genellikle biimbirim says ile bunlar gerekletiren biimlerin saysnda bire bir eleme olsa da bunun sz konusu olmad durumlar da vardr: (1) Dilde baz anlamlar biimbirimlerin sralanmasyla deil biimbilimsel sreler yoluyla ifade edilirler (Nida, 1946: 54). nl deiimi buna bir rnek olarak gsterilebilir. Almancada anne szcnn oulu, ilk nlnn [+ART] zellii [-ART] zelliine dnerek gerekleir: Mutter anne / Mtter anneler. (2) Bazen de grlebilir biim karl olmayan biimbirimler vardr. Bunlar da sfr biim olarak anlrlar (Bloomfield, 1935: 209). rnein, ngilizcede I set the table yesterday Dn masay kurdum ile I set the table everyday Hergn masay kurarm arasndaki anlam fark, eylem zerinde {PAST} ya da {PRESENT} biimbiriminin somut bir biimi grnmediinden belirte yardmyla anlalmaktadr. Trkede de Hergn masay kurarm ve Hergn masay kurar arasndaki kii bilgisi fark, birinci tmcedeki eylemin barndrd [-m] ve ikinci tmcedeki eylemin tad [-] biimi arasndaki kartlk sayesinde anlalmaktadr. (3) Bunun tersi olan durumlarda da biimbirim karl olmayan bo biimler kullanlrlar (Hockett, 1947: 333). rnein, ngilizcedeki fact-u-al olgu-sal szcndeki [u] biiminin karlad bir anlam ya da grev olmamasna ramen, adlardan n ad yapan [-al] ekinden nce kullanlmaktadr. (4) Bazen de ayn biim, farkl biimbirimleri gerekletirmek iin kullanlabilir. rnein, ngilizcede talks konuur szcneki [-s] biimi iki bilgiyi birden barndrr: nc tekil ahs ve geni zaman. Bu yzden de bunlara alam biimler denmektedir (Hockett, 1947: 333). yleyse, bir szc oluturan biimbirim ve biim says aadaki gibi deikenlik gsterebilir:
Biimbilimsel zmleme Biimbirimsel zmleme
Eller el-ler (2 biim) {EL} + {ler} (2 biimbirim) {MUTTER} + {o} (2 biimbirim) {FACT} + {-al} (2 biimbirim) {TALK} + {genizaman} + {3.ahs} + {tekil} (4 biimbirim)

nl dokusu deiimi, szck ii ses deiimlerinin bir biimbirime karlk gelmesidir. Sfr biim, syleyite sesletilmeyen ama kartsal anlam tadklar iin anadili konuucular tarafndan varl bilinen biimbirimdir.

Bo biim, syleyite sesletilen ancak biimbirim karl olmayan biimlerdir.

Alam biim birden fazla biimbirime karlk gelen tek biimdir.

Tablo 3.12 Biimbilimsel ve Biimbirimsel zmleme

Mtter anneler Mtter (1 biim) factual olgusal Fact-u-al (3 biim) talks konuur Talk-s (2 biim)

SIRA SZDE

Trkmencede s tatl, srek daha tatl, ol o (Clark, 1998: 147) szcklerinin biSIRA SZDE imbilimsel ve biimbirimsel zmlemelerini yapnz.
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

53

zet
A M A

Szcklerin biimbirim yapsn tanmak ve seslem yapsyla karlatrmak. Biimbirimler szckleri oluturan en kk soyut dilsel birimlerdir. Tekrarlanabilirlikleri, anlamllklar, kartsal dalmlar nemli ayrc zellikleridir ve biimbirimleri tanma lt olarak kullanlabilir. Yine szck paralar olarak tanmlanan seslemler sesbilim geleridir. Her zaman anlamlar olmadndan biimbilimin alma konusuna girmezler. rnein, evler-de szcnn seslem yaps birebir biimbirim yapsyla aktndan, btn seslemler anlamlym gibi grnse de bunun dizgesel bir zellik olmad e-vin-de ve benzeri rneklerden kolaylkla anlalabilir. Biimbirim eitlerini tanmlayp ayrt etmek. Biimbirimler konum ve durularna gre baml ve bamsz olarak iki alt kmeye ayrlrlar. Dilbilim szcnde {DL} ve {BL} bamsz, {-Im} baml biimbirimdir. Baml biimbirimler ekimsel ya da tretimsel nek, iek ve sonek; bamsz biimbirimler ise szck olarak ortaya karlar. Bu iki grup gelerinden anlamsal ierii olanlar szlksel, grevsel ierii olanlar ise dilbilgisel biimbirim olarak snflandrlrlar. Biimbirimlerin aamal kullanmn rneklendirerek aklayabilmek. Anadili konuucular yalnzca szckleri deil bunlarn iyaplarna ilikin kurallara da eriimleri vardr. Bunlardan biri szck paralarnn sralanmalarna ilikindir. Szckleri oluturan biimbirimler hiyerarik bir dzen iinde sralanrlar. rnein, tretim ekleri ekim eklerinden nce, say ekleri durum eklerinden nce konumlanr. Eylem ekimlerindeki sralama at, grn, zaman, kip, kii ve say eklinde ortaya kar. Tretim eklerindeki sralanmann belirleyicisi olarak da eklerin konu kapsam ve taban seimi gsterilir. *Dilbilimlerci, *biimbilimcideler, *aradtr gibi sralanmalarn dilbilgisid olmalar bu rneklerde srasyla ekim ekinin tretim ekinden, durum ekinin say ekinden ve zaman ekinin at ekinden nce konumlanmasndan kaynaklanmaktadr. Qechua dilinde -sci-rpari-

yardm-etki ve rpari-schi etki-yardm, sralamalarndaki tercih ise tretim ekinin konu kapsamyla ilgilidir. almaya yardm anlam llank almak eylemiyle llank a-schi-rpari, unutmaya yardm anlam ise qunqa unutmak eylemiyle qunqa-rpari-schi eklinde bir sralama gerektirir. (Booj: 2005: 72). Altbiimlik srecini ve altbiim kavramn rneklendirerek aklayabilmek. Altbiimlik, tek bir biimbirimin trl koullanmalara bal olarak yzey yapda deiik biimler almas srecidir. Trkedeki {-sIz} biimbiriminin sesbilimsel koullanmayla [-sz], [-siz], [suz], [-sz] biimlerinde ortaya kmas buna rnek olarak gsterilebilir: parasz, emeksiz, kurtsuz, psz. Bu szcklerde kullanlan drt deikeden her biri {-sIz} biimbiriminin altbiimidir. Altbiimler biimbirimlerden farkl olarak kartsal deil btnleyici dalmdadrlar. Yani, bu rneklerde {-sIz} yerine {-lI} biimbirimini kullanlarak paral, emekli, kurtlu, pl szckleri oluturulabilir ancak birbirlerinin dlayan olan altbiimler kartsal olarak kullanlamazlar: *parasiz, *parasuz, *emeksz, *emeksz, *kurtsz, *kurtsz, *psz, *psiz. yleyse, aadaki gibi bir genelleme yaplabilir: X biimi Y biimbiriminin bir yesiyse, X Y nin btnleyici dalmda olan bir biimbirimciidir.

A M A

A M A

A M A

M A

Altbiimlii douran sreleri rneklendirerek aklayabilmek. Bir biimbirim yzey yapya karken sesbilimsel, dilbilgisel / biimbilimsel ve szlksel koullanmalardan etkilenerek farkl ekiller alr: ingilizce a table bir masa ve an apple bir elma rneklerindeki a/an deiimi, nce gelen sesin nl nsz olmasna balandndan sesbilimsel koullanma; Almanca ein grosser Wagen byk bir araba (eril), ein grosse Schlange byk bir ylan (dii) rneklerindeki -er/-e deiimi, cinsiyet ulamna balandndan dilbilgisel / biimbilimsel koullanma; ngilizce editoral yayncyla ilgili, doctoral doktorlukla ilgili rneklerideki-ial/al deiimi taban szcklere balandndan szcksel koullanma altnda gereklemektedir.

54

Genel Dilbilim-I

Kendimizi Snayalm
1. -CI biimbirimi aadakilerden hangisinde kullanlmamtr? a. sanc b. nc c. falc d. oduncu e. kemanc 2. Aadaki dil rnekleri Macarcada ynelme ekinin dalmn gstermektedir. rm id tmeg hz varz mkus nee zaman kalabalk ev ehir sincap rmnek idnek tmegmeg hznak vrosnak mkusnak neeye zamana kalabala eve ehre sincaba (Jensen, 1990: 163) 4. - 7. Sorular aadaki veriye dayal olarak yantlaynz. Bat Avustralyada konuulan Yingkarta dilinde tamlayan / ynelme eki ad verilen bir biimbirim adllarla kullanldnda -ngu eklinde ortaya karken ad ve sfatlarla kullanldnda aadaki biimlerde grlmektedir: ADLAR mantu papa pipi thuthu kurtan majun nyanyjil SIFATLAR pika nginthirn mangkurr

mantuwu papawu pipiwu thuthuwu kurtanku majunku nyanyjilku

et su anne kpek anta kaplumbaa kadn

Ynelme anlamn veren biimbirim aadakilerden hangisidir? a. [-nek] b. [-nak] c. [-nek] ve [-nak] d. {-nEk} e. {Ek} 3. Aada hangi biimbilimsel sre gzlenmektedir? Almanca das Kloster dehliz die Kloster dehilzer ngilizce man adam men adamlar Trke sen ikinci tekil sana ikinci tekil-ynelme a. Bo biim ekleme b. Sfr biim ekleme c. Alam biim ekleme d. nl deiimi e. Kk altbiimlii

pikawu nginthirnku mangkurrku

hasta souk (Bauer, 2003: 21)

4. Tamlayan/ynelme ekinin altbiimleri hangileridir? a. -ngu, -wu b. -wu, -ku c. -ngu, -wu, -ku d. ngu-, wu-, kue. -ngu-, -wu-, -ku5. Altbiimler hangi koullanma altnda ortaya kmaktadr? a. Sesbilimsel b. Dilbilgisel c. Szcksel d. Dilbilgisel ve sesbilimsel e. Sesbilimsel ve szcksel 6. Purlijiman polis szcnn tamlayan/ynelme durumu aadakilerden hangisidir? a. purlijimanku b. purlimanwu c. kupurlijiman d. wupurlijiman e. purlikujiman

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

55

7. Kartu adam szcnn tamlayan/ynelme durumu aadakilerden hangisidir? a. wukartu b. kartuwu c. kartungu d. kartuku e. kukartu 8.-9. Sorular aadaki veriye dayal olarak yantlaynz. de:k kat suo uyu kes sor domne:k komnat somnuo uyku kesik soru (Bauer 2003: 52)

10. Aadakilerden hangisi yaratclk szcnn aamal yapsn gsteren dizim aacdr? a. ad ad ad yara b. -tc tc
ad ad -lk -c c lk

-lk lk

8. Baml biimin konumuna gre trn belirleyiniz. a. nek b. iek c. sonek d. tretim eki e. ekim eki 9. Baml biimin grevine gre trn belirleyiniz. a. nek b. iek c. sonek d. tretim eki e. ekim eki

eylem yarat

c.

ad eylem yarat -c c ad -lk lk

d.

ad ad yara -tc tc ad -lk lk

ad ad ad ad yara -t t -c c -lk lk

e.

56

Genel Dilbilim-I

Okuma Paras
Aadaki deyimleri oluturan szcklerin biimbilimsel yapsn zmleyiniz. Trkezen szcnn zmlemesini anadili konuucularyla tartnz. Zihin szlnzn ne lde yardmc olduunu dnnz. Elif afak Bol Deyimli Bir Yaz Trkenin birbirinden gzel ve arpc deyimleri, ataszleri, dua ve beddualar vardr. Kullanrken pek dnmeyiz ardndaki birikimi, bilgelii hemen fark etmeyiz belki ama her biri yzyllarn szgecinden geerek gelmitir bugne; damla damla. Hani bir yabanc kalkp da anlamn sorsa, evirmemizi istese bir an iin afallarz. Kolay deildir zira onlar bir baka dile tamak. Mesela u al glm ver glm ya da klahlar deimek. Ne kadar basit, bir o kadar da eski ve ayn zamanda sarih. Ama kolaysa gel de tercme et bakalm. Her birinin etrafnda geni bir kltrel havza var. bkemediin eli pmek de yle , yahut fincanc katrlarn rktmek... ters nallanm ata dnesin! Kansz bite dnesin! Uyuz olmu ite dnesin! Nasl bir hayal gcyle kt bu laflar? Nasl bir mizah duygusuyla ekil aldlar, aklm kurcalar. Anadolunun drt kesinde geze geze toplamak lazm bu kelimeleri. Geri bunu yapan gnlller, dil sevdallar var. Ama bilgi ve iletiim yzylnda esas mesele, tm bu birikimi internete aktarabilmek. Farknda msnz, internette Trke ile ilgili ne kadar az nitelikli kaynak var? Peki imdi Trkezenler, yani bu dili kalpten seven ve bu dili bir kta gibi kar kar gezenler, bir araya gelseler, internette bir forum kursalar, oraya damla damla biriktirdikleri deyimleri, ataszlerini, yresel ve blgesel laflar koysalar, ayn zamanda kaybolmasn istemedikleri dilsel nuanslar ekleseler, kendi ailelerinden duyduklar zgn kelimeleri paylasalar ve bylece ortaya geni, dinamik, gen ruhlu, global bazl bir platform ksa fena m olur? Madem ki kelimelerle dnyor, kelimelerle kendimizi ifade ediyor ve gene kelimelerle hayal kuruyor, muhabbet yayyor yahut yanl anlalyoruz, bir dilin zenginlii ayn zamanda gnllerimizin zenginliidir. Bugn pek oumuz ehir insanyz ama deyimlerimize yakndan bakn. Ne kadar ok hayvanlarla ve doayla ilgili sz var aralarnda. Danann kuyruu koptu, sinekten ya karmak, eek sudan gelinceye dek dvmek, kedi olal bir fare tutmak ya da deveye hendek atlatmak...Severim u ylan hikayesi szn. Bu kadar grsel, bu kadar arpc. Pire itte, bit yiitte olur lafna ne demeli? Ya da iyi saatte olsunlar? Anneannemin bol keseden kulland deyimler vardr mesela. Zengini horozu bile yumurtlar der. nce bir zek, yaramazlk ve mizah dolu. a tavuk kendini buday ambarnda grr, der. Ve ben ne zaman olmadk hayaller peinde kosam, yaptrr hemen balk kavaa knca. Bir de malum boazna son derece dkn bir milletiz. Yemekle ilgili o kadar ok deyimimiz var ki! Tencerede piirip kapanda yemek, ensesinde boza piirmek, muhallebi ocuu, dut yemi blble dnmek, turp / turu gibi olmak, ayran kabarmak, tok evin a kedisi ya da favorilerimden tuzlayaym da kokma! keza bann etini yemek laf... Eypn bann etini yerim bazen, yani zaman zaman, yani devaml. Ben takarn kafama pireyi deve yaparm. Pire iin yorgan yakarm. Karnca yuvas gibi kaynar iim. Bir gayya kuyusu olur beynim. Seslerden, yanklardan geilmez. Kurarm da kurarm. Kurduka iim kararr. En sevmediim huyumdur. zm zm zlrm. Uma uma dnerim muma. Anneannemin laflarn dnrm o zaman. Kimseye eri gzle bakma / her sabah yeniden doar gne, eski defterleri kartrma / yazar ol, mehur ol, padiah ol fark etmez, yeter ki insan evlad ol / sen sen ol yere dene tekme atma / kalp krma, kalp kazan / eski kafalya yeni laf anlatamazsn evladm / gne grmemi yarasaya tarif edebilir misin? Ftur getirme / kl yaras geer, dil yaras gemez evladm / dedikoduya metelik, dedikoducuya paye verme / ii ft ars gibi duran kimseden uzak dur / kendine hayr yok ki sana olsun / eski camlar bardak olur / zaman geer, devran dner / esamisi okunmaz kem gzlnn yavuz dilinin / sabr ve kr ve azim insana en ok yakandr evladm.... Anneannemin, anneannelerimizin laflar su serper yreime; yol gsterir, rehberlik eder. Ne zaman iim daralsa ya da aklm bulansa, alrm elime bir deyimler szl, ekilirim bir keye. Her biri zeka ve incelik kokan ama yazar belirsiz bu kadim szleri gl koklar gibi ekerim iime. Kaynak: http://www.elifsafak.us/yazilar.asp?islem=yazi&id=888

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

57

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. d 3. d 4. c 5. d 6. a 7. b 8. b 9. d 10. b Yantnz yanl ise Biimbirim ve Altbiimlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biimbirim ve Altbiimlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Altbiimlik ve Dier Biimsel sreler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Altbiimlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Altbiimlii Douran Sreler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biimbirim Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biimbirim Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biimbirim Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biimbirim Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biimbirimlerde Sralama konusunu yeniden gzden geiriniz. 3. Seslem yaps: dik-kat, dik-kat-li, dik-kat-siz, dik-katli-ce, dik-kat-siz-ce Biimbirim yaps: dikkat, dikkat-li, dikkat-siz, dikkat-lice, dikkat-siz-ce Sra Sizde 2 1. Bamsz biimbirimler: dikkatszlksel, ad; careszlksel, ad Baml biimbirimler: Trke sonek-li, -siz, -ce; ngilizce sonek -ful, -less, -ly 2. (a) Yimas: sonek -wi (b) Kanuri: nek nam-, (c) Bontoc: iek -umSra Sizde 3 Soru 1. Trke -li,-siz ve ngilizce -ful, -less addan sfat yapan tretim eki Trke -ce ve ngilizce -ly sfattan zarf yapan tretim eki, 2. (a) Yimas -wi oul ekim eki, (b) Kanuri nam- sfattan ad yapan tretim eki, (c) Bontoc -um- addan eylem yapan tretim eki Soru 2 a. Omu- tekil adlarla kullanlan bir nek, -aba oul isimlerle kullanlan bir sonektir. Her ikisi de ekim ekidir. b. omulenzi ocuk Sra Sizde 4
biimbirim

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1.Btn szcklerde dikkat anlamn koruyarak tekrarlanan blt care szcdr. Dikkatli ve dikkatlice szcklerinin tekrarlanan paralar ful, her iki szcn de paylat bir zellii tama anlamna gelmektedir. Careless ve careful szcklerinde ful ve less kartlk ilikisi iinde olduklarna gre bir eyin yokluu, eksiklii anlamna gelmesi iin -less bl bir zelliin varl anlamn tayan -ful yerine kullanlmtr. Carelessly ve carefully szcklerinde tekrarlanan ly paras ise her iki szcn de paylat olarak anlamn tamaktadr. Bulgularmz zetlersek: Szck paralar: care - ful care-less care-ful-ly care-less-ly dikkat - li dikkat-siz ikkat-li-ce dikkat-siz-ce Anlamlar: care dikkat less bir zelliin yoluu ful bir zelliin varl ly olarak 2. fearful korkulu, fearless korkususz, fearfully rkeke, fearlessly korkusuzca

dilbilgisel baml ekimsel ekim eki bamsz ilevsel baml tretimsel

szlksel bamsz tretim eki ieriksel

nek, iek, sonek adl, ilge, bala,belirleyici nek, iek, sonek ad, eylem, sfat, belirte

Sra Sizde 5 yol kk / taban yolluk taban yol kk / gvde / taban yolcu gvde

-luk tretim eki -lu tretim eki -lar ekim eki -lar ekim eki

58

Genel Dilbilim-I

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 6 1. Kuralszlk tretim eklerinin ekim eklerinden nce kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Doru sralama bil-im-ler ve read-er-s olmal 2. dizim aac Aksu-Ko, A & Slobin, D. I. (1985) The Acquisition of Turkish. In D. I. Slobin (Ed) The Crosslinguistic Study of Language Acquisition, Vol I: The Data. London: Lawrence Erlbaum. Anderson, S: R. (1982). Wheres morphology? Linguistic Inquiry, 13: 571-612. Aronoff (1976). Word Formation in Generative Grammar. Cambridge, MA: MIT Press. Bauer, L. (1983) English Word-Formation. Cambridge: CUP. Bauer, L. (2003) Introducing Linguistic Morphology. Edinburg: Edinburg University Press. Bazell, C. E. (1953) Linguistic Form. stanbul: stanbul Press. Bloomfield, L. (1926) A set of postulates for the science of language, Language 2 (3), 153-164. Bloomfield, L. (1935) Language. London: Allen Unwin. Booj, G. (2005) The Grammar of Words. Oxford: OUP. Bybee, J. (1985) Morphology. Amsterdam: John Benjamins. Gleason, H. A. (1955) Workbook in Descriptive Linguistics. New York: Holt, Rinehart & Winston Inc. Greenberg, J. (1960) A Quantitative approach to the morphological typology of language. IJAL 26. 178194. Greenberg, J. (1966) Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements. In J. Greenberg (ed.) Universals of Language . Cambridge, MA: MIT Press. Halle, M. (1973). Prolegomena to a theory of wordformation. Linguistic Inquiry 4, 3-16. Harris, Z. (1951) Methods in structural Linguistics. Chicago: Chicago University Press. Haspelmath, M. (2002) Understanding Morphology. London: Arnold. Hockett, C. F. (1947) Problems of Morphemic Analysis Language, 23, (4), 321-343. Lass, R. (1984) Phonology. Cambridge: CUP. Lieber, R. (1992) Deconstructing Morphology. Chicago: The University of Chicago Press. Lyons, J. (1968) Introduction to Theoretical Linguistics. Cambridge: CUP. Lyons, J. (1977) Semantics. Cambridge: CUP. Matthews, P. (1991) Morphology. Cambridge: CUP. Nida, E. A. (1946) Morphology. Ann Arbor: The University of Michigan Press.

ad sfat eylem eylem -in yet in -mez mez -lik lik

Ayralama[ [ [yetin] mez] lik] Tretim kurallar: 1. aama : Eylem + in Eylem 2. aama : Eylem + mezSfat 3. aama : Sfat + lk Ad 3. (e) ekimsel nek+tretimsel nek+kk+tretimsel sonek+ekimsel sonek Sra Sizde 7 Biimbirim: ekim eki {-(I)m} Anlam: Birinci tekil kii, iyelik eki altbiimleri: [-m], [-im], [-um], [-m], [-m] Sesbilimsel koullanma: nszle biten tabanlarda a ve dan sonra [-m] e ve i den sonra [-im] o ve u dan sonra [-um] ve den sonra [-m] nlyle biten tabanlardan sonra [-m] Sra Sizde 8 biimbilimsel S 1 biim S-rek 2 biim Ol 1 biim

biimbirimsel 1 biimbirim{S} 2 biimbirim S}+{rek} 2 biimbirim{1. ahs}+{tekil}

3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps

59

Nida, E. A. (1948) The Identification of Morpheme. Language, 24 ( 4), 414-441. Robins, R. H. (1964) General Linguistics. London: Longmans. Strang, B. M. H. (1969) Modern English Structure. London: Edward Arnold. Yule, G. (1996) The Study of Language. Cambridge: CUP. Zellig, H. (1942) Morpheme Alternants in Linguistic Analysis. Language, 18, (3), 169-180 Zimmer, K. E. (1964) Affixal Negation in English and Other Languages. An Investigation of Restricted Productivity. Supplement to Word 20 (2): No. 5

Yararlanlan nternet Kaynaklar

http://wals.info/

4
Amalarmz

GENEL DLBLM-I

Bu niteyi tamamladktan sonra insan dilindeki; Szck yapma srecinin bileenlerini aklayabilecek; z kaynakl szck yapma yollarndan tretme srecini aklayp rneklendirebilecek; z kaynakl szck yapma yollarndan bileme srecini aklayp rneklendirebilecek; Yabanc kaynakl szck yapma srelerini ayrt edip rneklendirebilecek bilgi ve becerileri kazanm olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Szlksel biimbilim Tretme nekleme ekleme Sonekleme Sfr tretim leklik Tkama Yineleme kileme Gerioluum Krpma Balk ksaltma Karma dnleme dnleme eviri Biletirme Ba Geirimli Geirimsiz merkezli Dmerkezli Basit szck Karmak szck

erik Haritas
GR SZCK YAPMAYA DAR SZLKSEL BMBLM Z KAYNAKLI SRELER YABANCI KAYNAKLI SRELER

Genel Dilbilim-I

Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

GR
nsan dili balang noktas itibariyle devingendir. Toplumlar ve ihtiyalar deikenlik gsterdii srece, bunu karlayacak dilsel hareketlilik de kanlmazdr. Bu durum dilde deimez kusursuzluk araynda olan kuralc yaklam benimseyenleri tedirgin etse de, gerekte onlara da fazla bir seenek brakmamaktadr. Zira deiim, yaayan bir dilin deimez dorusudur (Hockett, 1958: 368). nsan dilinin farkl dzeylerde gerekleen deiimlerinden szckle ilgili olanlar szlk biimbilim kapsamndadr. Dile aralksz olarak yeni szckler eklenir ve artk ilevselliini kaybetmi olan eskileri zaman iinde dlanarak kaybolur. Yok olan szckler pek fark edilmezken, yeni yaplan szckler daima dikkat eker ve szlkbilimcilerin inceleme konusu olurlar. Kurum ve kurullarca, bunlar da kapsayan daarc gncellenmi yeni basm szlkler hazrlanmasna zen gsterilir. Peki ama szck yapm nasl bir sretir? Yeni bir szck nasl yaplr? Diyelim ki, aadaki gibi bir rn tasarland ve sizden de buna bir ad vermeniz istendi. Tarhana orbas piirirken kartrma ilevini kendi kendine yerine getirecek olan byle bir mutfak gereci iin nasl bir ad dnrdnz?
Resim 4.1 Kaynak: http://www.teknoloj ivebilim.com/teknol ojivebilim/597zihni-sinirprojeler.aspx

62

Genel Dilbilim-I

Basit szckler tek bir biimbirimden, karmak szckler iki ya da daha fazla biimbirimden oluan szcklerdir.

nsan beyninin nesneleri dier nesnelerle ortaklk ve farkllklar dorultusunda alglama eiliminden (Marchand, 1969: 11) olsa gerek, kendilerinden sorulduunda bu gere iin bir ksm anadili konuucusu tarafndan otomatik tarhana tenceresi, birou tarafndan da otomatik tarhana kartrcs seenei nerilmitir. Otomatik tarhana tenceresi bir tenceredir ama onu dier tencerelerden farkl klan unsur otomatik oluu ve tarhana tenceresi oluudur. Otomatik tarhana kartrcs da bir kartrcdr ama otomatiktir ve tarhana kartrmak iindir. Gelin bu sonuca nasl varld anlamaya alalm. Trkede tarhana ve tencere szckleri iki farkl nesnenin gstergesi olarak kullanlrken, rneimizdeki adlandrma srecinde yeni bir anlam karlamak zere bir araya getirilmilerdir. yleyse biletirme anadili konuucular tarafndan kullanlan bir szck yapma yolu olmaldr. Biletirme yaplrken kavramn merkezinde olduu dnlen nesneye gre farkl sralamalar, nesnenin benzerleriyle ayrld zellii vurgulamak zere de niteleyiciler kullanlmtr. rn tencere olarak alglayan konuucular tarhana [tenceresi] birleiini, kartrc olarak alglayanlar kartrmak eylemini -c ekiyle donatarak kartrc szcn trettikten sonra tarhana [kartrcs] birleiini nermitir. Setikleri merkez geyi benzerlerinden ayrmak zere de tarhana ve otomatik szcklerini sralayarak niteleyici greviyle devreye sokmulardr. Demek ki, dile yeni szck kazandrmak, yeni kk yaratmak yerine ncelikli olarak dilde zaten var olan szcklerin yapsn birletirme ve tretme yoluyla deitirip bunlarn yeni kavramlar karlayacak biimler kazanmasn salamak eklinde gereklemektedir. Bu srelerden geen basit szckler, karmak szck adn alrlar. rnein, tencere daha kk anlaml paralara blnemeyen bir basit szcktr. Tek bir biimbirimden oluur, ek almam ve bir baka szckle de birletirilmemitir. Oysa kartrc hem yap hem de anlam bakmndan birden fazla eyi ierdiinden karmak szck olarak adlandrlr. Tarhana kartrcs ve otomatik tarhana kartrcs da karmak iyaps olan adlandrmalardr. Aadaki szckleri basit ve karmak olmak zere snflandrnz. SIRA SZDE var varlk varsl varyemez varak varo
NEL M Szck Dyapm iin yalnzca bu kaynaklar m kullanlr? Dilde var olan szcklerin yapsn deitirerek yeni szckler yaratmaya yarayan baka sreler var mdr? Hocam S O R U snav ne zaman? diyen bir renci Karlatrmal Dilbilim Kar-dil yerine bu yeni szc nasl yapmtr? Yeni szckler yalnzca eskileri zerinde oynamalar yaparak m oluturulur? rnein, otomatik szc nasl yaplmtr ve DKKAT Trkeye nasl kazandrlmtr? Btn bu sreleri yneten kurallar var mdr? Bu blmde bu sorulara k tutmaya alacaz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

SZCK YAPMAYA DAR

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

nsan dilinin en dikkate deer zelliklerinden biri konuucularna istedikleri heAMALARIMIZ men her eyi ifade edebilme olana tanmasdr. Bazen gerekli szck ya da cmleleri hemen salayamasa da, dizgesel zellii sayesinde zaman iinde konuucularna bunlar retebilme esnekliini de verir. Bu esnekliin kullanlarak yeni reK T A P timler yaplabilmesi iin ncelikle bir olgunun varlnn, maddi ya da manevi varlnn, hissedilmesi gerekmektedir (Bauer, 1983: 85). Bu yzden, Trkede mavilemek diyeEbirV szcn olmamas, dilin retme snrllndan deil bu dilin kulT LE ZYON lanld dnyada byle bir kavramsal ieriin olumamasndan kaynaklanmaktadr. Szck yapmada olgularn varlnn yan sra bunlarn adlandrlabilir olmas
NTERNET

NTERNET

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

63

s da gereklidir. Diller kltrleriyle bantl olarak kendilerine zg anlamlar tretebilirler. rnein, Polonyacada belki de baka hibir dilde olmayan Xten yaplm votka tr anlamn tayan (Carstairs-McCarthy, 1992: 187), Rusada da et trlerini belirleyen bir sonek kullanr: lo ad at lo ad-ina at eti (Haspelmath, 2005: 68). Ancak bu zel tretimlerin de snrllklar vardr. rnein, hibir dilde bugne kadar 2, 5 galonluk galvaniz kova iinde sa ayak zerinde dururken bir eyi yakalamak anlamn tayan bir ek bulunmu deildir (Rose, 1973; Bauer, 1983: 86 iinde). Zira, bir szck yapma sreci olarak ekleme, yaygn olarak yaln ve genel anlamlar ifade etme eilimine sahiptir. Chomsky de dile kazandrlan szcklerin kabul edilebilirliinden sz ederken, btn dillerde adlar zaman uzamsal durumlar karlayan nesneleri adlandrmal, eya yalnzca fiziksel zellikleri deil, ama gereklilik ve ilevi bakmndan da tanmlanmal gibi baz genellemeler listelemektedir (1965: 29). Bu tr snrllklar bir filtre ilevi grmekte ve szck yapmada baz evrenselleri oluturmaktadr. Aada bunlar ele alacaz.

Szck yapmnda edimsel gerekliliklerden biri olgularn varl dieri ise adlandrlabilirliidir. Bu koullarn karlanmasnda tm dillere zg ortak eilimler szck yapmna ilikin evrensellerdir.

SZLKSEL BMBLM
Daha nce de deinildii gibi biimbilim szlksel ve ekimsel olmak zere iki sre iletmekte ve szck yapma bunlardan szlksel biimbilim alanna girmektedir. Szlksel biimbilim sreleri ise tretme ve biletirme gibi z kaynakl, dnleme ve dnleme eviri gibi yabanc kaynakl yollarla dile yeni rnler kazandrmaktadr.

Z KAYNAKLI SRELER Tretme

Eklemeli ve eklemesiz olmak zere iki grupta incelenebilir. Eklemeli tretme srelerini nekleme, iekleme, sonekleme ve sfr tretim; eklemesiz tretme srelerini taban byten ikileme, taban indirgeyen gerioluum ve ksaltma balklar altnda ele alacaz.

Eklemeli Tretme
Yaln szcklere tretim ekleri ilave edilerek karmak szckler oluturma srecidir. Tretim ekleriyle tabanlar arasndaki anlamsal ba tretim, biimbilimsel ba ise ekleme olarak adlandrlr. Bu sreler nek, iek ve sonekler kullanlarak nekleme, iekleme ve sonekleme eklinde gerekletirilir. Sapir (1921: 59) diller arasndaki evrensel eilimin sonekleme olduundan sz eder. Daha yeni almalarda da sklkla kullanlan ekleme srecinin nekleme ve sonekleme olduu grlmektedir (Bauer, 2002). Dnyada sadece sonek kullanan dillerin saysnn, sadece nek kullanan dillerin saysna gre ok daha fazla olmas, sonekleme srecinin daha yaygnlkla kullanldnn bir gstergesi saylabilir. Sadece iek kullanan diller ise yok denecek kadar azdr (Sapir, 1921: 59, 67-68). Bantl bir dil olan Trkede de ekleme ve zellikle de soneklemenin en ilek szck yapma sreci olduuna iaret edilir (zel 1977: 14; Csat & Johanson, 1998: 208; Gksel & Kerslake 2005: 52). Tretme srecinden geen bir szlkbirim ald tretim ekinin trne gre tredii tabanla ayn ulamda kalabilir veya farkl bir ulama geebilir. Aada Trkede ulam deitirmeyen {-lIK}, {-AlA} ve {-CA} ve ulam deitiren {-(I)m}, {-lA} ve {-Al} tretim ekleriyle tretilen szcklerden rnekler verilmitir.

Trkede addan ad, eylemden ad, addan eylem ve eylemden eylem yapan drt grup yapm eki vardr.

64
Tablo 4.1 Trkedeki Tretim Eklerinin Grevsel Dalm

Genel Dilbilim-I

AD ADDAN {-lIK} kitap-lk, kalem-lik, odun-luk, p-lk, kl-lk {-CA} kadn-ca, ocuk-a, hay van-ca, erkek-e {-(I)m} al-m, giy-im, do-um, l-m

EYLEM {-lA} av-la, belge-le, a-la, kutu-la, t-le {-Al} dar-al, dz-el {-AlA} kov-ala, e-ele

EYLEMDEN

Dil devriminden sonra kullanm bulan yeni gelerin byk bir blm de tretme yoluyla kazanlmtr: Trke adlardan ad: alg, ada, denet, uzman; Trke eylemlerden eylem tket, uygula, yads, yozla; yabanc kkenli tabanlardan ad: adaletli, bankac, cumhuriyeti, dikkatli, orijinallik; yabanc kkenli tabanlardan eylem: fosille, planla, normalle, snfla (mer, 1976: 42-51). Ekli tretmeye maruz kalan bir szck sesbilimsel deimelere urayabilir ve sesletimi ile vurgusu deiebilir. rnein ngilizcede utomate zdevimlemek ve gnerate retmek szcklerinde ilk hecede grlen vurgu soneklemeden sonra saa kayar: automtion zdevimleme, genertion retim. Trkedede birincil vurgusu son hecede olan szckler, vurgulu ek aldklarndan, kkteki vurgu silinir. bs+kbask, tt+ktutk (zsoy, 2004:58).
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Aadaki szcklerde eklemeden sonra sesletim farkllklar duyuyor musunuz? Aklaynz. SIRA SZDE minik + cik minicik kedi + kedicik D EL M kertenkele +cikN kertenkelecik Baz tabanlar yaplar gerei baz szck yapma srelerinin girdisi olamazlar. S O R U Bunu belirleyen sesbilimsel, biimbilimsel ve anlamsal snrlklar olabilir. rnein, ngilizcede sfatlardan belirte yapan -ly eki, -ly ile biten sfatlarla kullanlmaz. DKKAT Kind kibar sfatndan kindly kibarca tretilebilirken, manly erkeksi, erkee zg sfatndan *manlily tretilmez. Bu snrlln, diller arasnda grlen ayn sesSIRA SZDE lerin ardk kullanmndan kanma eiliminden kaynakland belirtilir (Booj, 2005: 65). Tabann sesbilimsel zelliklerinin yan sra, biimbilimsel zellikleri de eklerin seimini belirleyebilir. rnein, ngilizcede -ity gibi baz ekler yalnzca AMALARIMIZ Latince kkenli tabanlar seer: lubricity kayganlk, felicity uygunluk (Aronoff, 1976: 51-2). Yine ngilizcede sahip olma anlamn veren -ed ekinin yalnzca vazgeilemez iyelik A P K T anlamn tayabilecek adlarla kullanlabilmesi ise ek-taban birlemelerindeki anlamsal snrlla rnek olarak gsterilebilir: blue-eyed mavi gzl, *red-cared krmz arabal. ngilizcede eylemlere eklenerek ters evirim anlam kazandran un- neki kill ldrSIRA SZDE mek eylemiyle kullanlamaz. *unkill. Trkede de geometri terimleri retmek iin kullanlan -gAn eki yalnzca say ifade eden szckler seer (Lewis, 2000: 223): gen, altgen DN T E R N L T NE M begen, *duvargen,E*bahegen, *kalemgen. Bu tretim snrlklarnn trn belirleyiniz.
S O R U Bazen ayn tretim eki szlksel ulamlar farkl olan tabanlara eklenebilir. rnein, ngilizcede -ish ad ve eylemlerden sfat tretir: child ocuk childish ocuka, tickle gdklamak ticklish gdk alr. Ne var ki, Trkenin de iinde olduu ve DKKAT ad-eylem trlerinin kesin izgilerle ayrld Altay dillerinde bu esneklie bir snr

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Taban-ek birlemelerindeki belirleyicilerden bazlar, K T A P tabann sesletim zellikleri, biimi ve anlam ieriidir.

TELEVZYON SIRA SZDE

TELEVZYON

DN T E R N L T NEE M S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

65

getirildii, trler aras geirgenliin de az rastlanan istisnalar dnda bulunmad grlr. Bylece, bu dillerde ekler ad seen ve eylem seen olmak zere iki grupta toplanr (Poppe, 1965: 192; Menges, 1968: 157, Korkmaz, 2003: 31). Ancak adsl (adlara eklenen) ve eylemcil (eylemlere eklenen) olan ekler bazen benzer anlamlarn taycs olabilirler. rnein, Trkede adsl {-CI} ve eylemcil {-(y)IcI} ekleri meslek adlar tretmede kullanlr: kitap, eit-ici. Tretim eklerinin ifade ettii anlam yelpazesi olduka genitir ancak baz evrenseller aadaki gibi zetlenebilir: Dillerde ad verme eilimi daha fazladr ve bu yzden ad tretme yollar eylem ve sfat tretme yollarna gre ok daha fazla ve SIRA ve sreleri adeitlidir. Tretimsel biimbilimin temel amacnn yeni kavramlar SZDE landrmak olduu dnldnde bu durumun kanlmaz olduu aktr. Eylem yapma srelerinde eylemden eylem yapma, addan ve sfattan N E L Myapmadan eylem D da daha yaygndr. Tremi sfatlarn says da tremi eylemlerin saysna gre ok daha azdr. (Bauer, 2002; Haspelmath, 2002: 69). Bularn en tipik rneklerden bir S O R U seki iin aadaki tablolar inceleyiniz. Tretilen adlar aldklar anlamsal rollere gre tanmlanmaktadr. Bu A T D K K konuya ilikin ayrntl bilgi anlambilim nitelerinde ele alnacaktr.
Eden ad
ngilizce writ-er Trke yaz-c

Baz dillerde ayn yapm eki farkl szck trlerine ait tabanlara eklenebilir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Etkilenen ad
ngilizce employ-ee Trke pi-i

Ara ad
ngilizce open-er Trke a-acak

SIRA SZDE

Devinim ad

ngilizce
AMALARIMIZ

discover-y Trke

Tablo 4.2 Yaygn Tretimsel Anlamlar: AMALARIMIZ Eylemden-Ad Kaynak: Haspelmath, 2002: K T A P 69-71

SIRA SZDE

K T A P

bul-u

TELEVZYON

Nitelik ad
Japonca atarasi-i yeni atarasi-sa yenilik Rusa umn-yi zeki umn-ik zeki kii

X kii
NTERNET

Tablo 4.3 Yaygn Tretimsel Anlamlar: SfattanAd Kaynak: Haspelmath, 2002: 69-71

TELEVZYON

NTERNET

Kltme ad
spanyolca gat-o kedi gat-it-o kedicik

Byltme ad
Rusa borod-a sakal

Durum ad
ngilizce child ocuk

Yerli ad
Trke Msr-l

Dii ad
Almanca knig kral

Tablo 4.4 Yaygn Tretimsel Anlamlar: AddanAd

borod-i s c a kocasakal childhood ocukluk

Kaynak: knig-in kralie Haspelmath, 2002: 69-71

66
Tablo 4.5 Yaygn Tretimsel Anlamlar: Eylemden-Eylem Kaynak: Haspelmath, 2002: 69-71

Genel Dilbilim-I

Ettirgen
Korece cwuk l- cwuk-i l-dr

stek
Grnland Eskimo Dili sini uyu- sini-kkuma uyumak istemek

Tekrar
ngilizce write yaz- re-write tekrar yaz-

Ters-evirim
Swahili chom-a sokmak chom-o-a karmak

Tablo 4.6 Yaygn Tretimsel Anlamlar: AddanEylem Kaynak: Haspelmath, 2002: 69-71

AD gibi davranmak
spanyolca pirat-a korsan pirat-ear korsanlk yapmak

AD iine koymak
ngilizce botttle ie bottle iele-

AD ile kaplamak
Rusa sol tuz sol-it tuz-la

Tablo 4.7 Yaygn Tretimsel Anlamlar: SfattanEylem Kaynak: Haspelmath, 2002: 69-71

Olgusal
Rusa cern-yi siyah cern-it siyah yap- spanyolca

X olmak

verde yeil verde-ar yeillen-

Tablo 4.8 Yaygn Tretimsel Anlamlar: EylemdenSfat Kaynak: Haspelmath, 2002: 69-71

X zellie sahip
Bask jan ye- jan-garr yenebilir spanyolca

Eden

habla-r konu- hebla-dor konukan

Tablo 4.9 Yaygn Tretimsel Anlamlar: AddanSfat Kaynak: Haspelmath, 2002: 69-71

Ad ile ilgili
Rusa korol kral korol-evskij kraliyet

AD olan
Ponapean pihl su pil-en sulu

AD olmayan
Rusa vod-a su bez-vod-nyj susuz

Xten yaplm
Almanca kupfer bakr kupfer-n bakrdan

Tablo 4.10 Yaygn Tretimsel Anlamlar: SfattanSfat Kaynak: Haspelmath, 2002: 69-71

X gibi
Tzutujil kaq krmz kaq-koj krmzms

Yeinlik (pekitirme)
Trke yeni yep-yeni Almanca

Deillik

schn gzel un-schn irkin

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

67

Aada Trke ve ngilizceye soneklemeyle kazandrlan szckler ve anlamlarn grSIRA SZDE yorsunuz. Eklerin getirdii anlatm nedir? TRKE -(y)IcI bakc, dinleyici, dilenci, okuyucu, temizleyici, tketici, src S O R U -(y)IcI kartrc, kesici, dilimleyici, ac, tutucu -CIK kedicik, kulakk, beyincik -CA kadnca, erkeke, ocuka DKKAT -l diril, eril, dorul, ksal NGLZCE SIRA SZDE -er sitter bakc, listener dinleyici, beggar dilenci, consumer tketici, driver src -er mixer kartrc, cutter kesici, slicer dilimleyici, opener ac, holder tutucu -ette kichenette kk mutfak, towelette kk havlu AMALARIMIZ -ly womanly kadnca, manly erkeke, fatherly bab gibi -en broaden genile, shorten ksal, quicken hzlan, lengthen uzat
K T A P
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P
leklik, bir ekin retkenliinin kstl olmamas ve yeni tretimlere akLolmas Y O N TE EVZ halidir.

Tretim ekleri tretme gleri bakmndan derecelendirilebilirler. lek olanlar setii szlksel ulamn hemen her yesiyle bir araya gelebilen ve yeni szckler tretmede de yaygnlkla kullanlabilen eklerdir. Yukarda rneklendiiNgibi, TrkTELEVZYO edeki {-lIK} ve {-lI} eki ok ilektir ve anlam gerektirirse btn ad ve sfatlarla kullanlarak ad ve sfatlar tretebilirler. Oysa ad ve sfatlarla birleen {-cIl} eki daha az ilektir. Daha nce ilek olmayan -mAn eki ise dil devriminde ileklik kazandrla TERNET rak meslek adlar tretmekte kullanlmtr: eitmen, okutman,N retmen, sayman (Gencan, 1966: 129-132). Eklemeli tretmenin ilgin bir boyutu, olas her szcn gerek dilde tretilmediidir. Bu durum tkama kuralnn varlyla aklanr. Bu kural, karmak bir szcn retimini dilde ayn anlam karlayan baka bir szcn var olduu durumlarda engeller (Aronoff, 1976: 43, 44). rnein, Trkede kurall olduklar halde alc, yasz, hzsz gibi szckler tretilmez nk bu anlamlar karlayan hrsz, gen ve yava szckleri zaten kullanmdadr. Bu durum daha nce bahsedilen nesnelerin varl ve adlandrmaya duyulan gereksinim koullarnn da bir uzants olarak dnlebilir. Hissedilen bir olgunun konuucu kitle tarafndan kabul grm bir gstergesi varsa bir yenisinin yaplmasna gereksinim duyulmaz. Tretimsel ekleme yinelemeli kullanma, yani tretim eklerinin birbirlerini kapsayarak sralanmalarna izin verir. Aada bir eylem tabanna -ce eklenerek bir ad, buna da -siz eklenerek bir sfat ve yine -lik eklenerek karmak baka bir ad yapldn gryoruz. (1) [Dn] [ [Dn]ce] [ [ [Dn]ce]siz] [ [ [ [Dn]ce]siz]lik] Burada her ekin yalnzca kk szc deil tabann btnn kapsamna aldna dikkat edilmelidir. Yani, ayral gsterimin de aka resimlendirdii gibi -ce ekinin taban dn, -siz ekinin taban dnce, ve -lik ekinin taban ise dncesiz szckleridir. Aada da Almancadan benzer bir rnek grlmektedir:

NTERNET

Tkama, olas tretimin durdurulmas srecidir.

68

Genel Dilbilim-I

(2) Lehr Lehrer Lehrerhaft Lehrerhaftigkeit

Kapatma ekleri yinelemeyi durdurduundan, snrsz tretme mmkn deildir.

ret (eylem) retmen (ad) retmence (sfat) retmencelik (ad) (Aronoff & Fuhrhop, 2002: 488)

Tretim eklerinin bu ardk sralanmas, tretimi sonlandrma ilevini yrten bir kapatma eki devreye girene kadar devam edebilir. Almancada soyut adlar treten -igkeit eki bu ilevi yerine getirdiinden, yukardaki szck baka tretim eki alamayacaktr. Demek ki, ekleme, biletirme kadar yinelemeli deildir (Aronoff, 2005: 113). Bazen tretilen szckle taban arasnda sesletimsel bir bakalama olmad durumlar da olabilir. Aadaki ngilizce tretimleri ele alalm: (3) TABAN a. to walk (e.) to drink (e.) b. a cage (a.) water (a.) c. rich (s.) comic (s.) d. empty (s.) clear (s.)

yr- i- kafes su zengin komik bo temiz

TREV a walk (a.) a drink (a.) to cage (e.) to water (e.) the rich (a.) a comic (a.) to empty (e.) to clear (e.)

yry iki kafesle- sula- zenginler komedi / komedyen boalt- temizle-

Bu rneklerde (3a) da eylemden ad, (3b) de addan eylem, (3c) de sfattan ad ve (3d) de sfattan eylemler tretildii halde, taban szcklerin her hangi bir biimsel deiiklie uramam olduu grlmektedir. Bu durum, tretimsel srelerin tamam ekleme ierir grnden yola karak, sfr biim kullanmyla sfr tretim olarak aklanr (Marchand, 1969: 361; Adams, 1973: 37). Daha nce de deinildii zere, biimbirimler her zaman dilde yzeysel bir karlk bulmayabilir. Bu ilk bakta anlalmas zor bir olay gibi grnse de, aslnda aadakilere benzer bir durumdur: Annemin keyfi yerinde, babamn da tmcelerini duyan hibir anadili konuucusu ikinci tmcedeki eksiltili bilginin keyif szc olduunu anlamakta zorlanmaz. Grkan kardeine araba almaya sz verdi gibi bir tmcede de almak eyleminin znesinin Grkan olduunu her anadili konuucusu bilir. Bunu mmkn klan olgu, dilin anlaml gelerinin belli durumlarda yzey yapda bir ifade bulmamalarna karn derin yapda varlklarnn devam etmesidir. Bu varsaymdan yola karak sfr tretim aadaki formlle gsterilebilir: X + Y. Yani, sfr biimi X szlksel ulamndan bir szce eklenebilir ve bunun sonucunda da Y ulamndan bir szck tretebilir. Byle hayalet biimbirimlerin varlnn bir baka kant da diller aras karlatrmalarla ortaya karlabilir. Dikkatli okuyucularn oktan fark etmi olduu gibi, yukardaki ngilizce rneklerin anlamlar Trke ye aktarlrken ancak bir ek kullanmyla karlk bulmutur. Demek ki, her iki dilde de bu anlamlar bir tretme sreciyle ifade edilmektedir. Aralarndaki tek fark, Trkede tretimin yzey yapya kmas ngilizcede ise derin yapda kalma-

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

69

sdr. Bu sreci byle biimbilimsel ilkeler yerine szdizimsel ilkeleri nceleyerek aklayan grler de vardr. Bunlar bu szcklerdeki deiimin szcklerin tmce iinde konumlanmasna gre gerekletiini savunurlar (Kruisinga, 1932: 96161; Strang, 1969: 188; Mel uk, 2002: 255; Bauer, 2003: 32). rnein, Trkede gzel szc bir addan nce kullanldnda sfat, bir eylemden nce kullanldnda belirte, zne ya da nesne konumunda kullanldnda da ad olarak tanmlanr: gzel kz, gzel konu, gzel geldi, gzeli grd. Sre bu haliyle evriim olarak da adlandrlr. Tanm ister biimbilimsel isterse de szdizimsel olarak yaplsn, bu rneklerde deiimin ynn belirleme sorunu vardr. Bunun iin drt lt ne srlr (Plag, 2003: 108-111): a. Tarihsel geliim: Dile giri sralamasnda nce olan taban, sonra ortaya kan ise trev olarak gsterilir. rnein, kkenbilim szlklerinde ngilizcede ad olan cage kafes szc 13. yy balarnda listelenirken, eylem olan cage kafesle- szc 1570 lerde ortaya kar. b. Anlamsal lt: Szcklerin anlamlar da tretimin yn konusunda ipular verebilir. Tpk ak ek tayan tretimlerde olduu gibi, sfr tretimde de tabann anlamyla birlikte bir ilave anlam gesi bulunduran taraf, daha karmak bir yap barndran trev olmaldr. rnein, ngilizcedeki to cage kafesle- szcnn anlamn aklamak iin kafes szcne ihtiya vardr: kafese koymak. Eylemin anlam, ad da ierdiinden daha karmak yapldr; yleyse eylem addan tremi olmaldr. c. ekim lt: Trevlerin bir baka zelii de dzenli ekim almalardr. rnein, drink i- (eylem) dzensiz ekim aldndan, a drink iki (ad) trev olmaldr. d. Kullanm skl: Taban trevden ok daha yaygn bir kullanma sahip olur. rnein, 100 milyon szckten oluan ngiliz Ulusal Btncesinde cage szc iin yaplan taramada bulunan 985 maddeden ilk 50 tanesinin tamam ad, caged szcnn taramasnda bulunan 149 maddeden ilk 50 tanesinin yalnzca 12 si eylem olarak kullanlmtr. Aadaki rneklerde grlen tretim biimini ve ynn saptaynz, sebepleriyle aklaSIRA SZDE ynz. ngilizce to bottle iele- a bottle ie D NELM Hollandaca wit beyaz wit beyazla- (Booj, 2005: 58) ngilizce white beyaz whiten beyazla-
S O R U

Sfr tretim ak ek bulundurmayan tretme biimidir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Eklemesiz Tretme
Diller eklemesiz tretme srecinde taban bytme ya da indirgeme yoluna gideDKKAT rek ikileme, gerioluum ve ksaltma ad altnda retkenlikleri dilden dile deien biimbilimsel yntemler kullanmaktadrlar. Bu blmde bunlar ele alacaz.
SIRA SZDE
DKKAT

SIRA SZDE

kileme
Tabann tamam ya da bir blmnn tekrarlanmasyla kendini gsteren bir szAMALARIMIZ ck yapma srecidir (Sapir 1921: 76). Farkl dillerde deiik biimleri ve ilevleri vardr. Adlarla okluk, eylemlerle yineleme veya devamllk, niteleyicilerle de pekitirme (yeinlik) anlamlar oluturmak iin kullanlmaktadr (Moravcsik; 1978: K T A P 324). rnekleri inceleyelim:
TELEVZYON AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

70

Genel Dilbilim-I

(4) Motu (Papuan Dili) mero ocuk meromero kk ocuk Maori (Yeni Zelanda Yerli Dili) aahua grn aahuahua benzemek (Bauer, 2003: 31, 32) Trke dolu dopdolu hzl hphzl Grld zere Motu dilinde tabann btn kopyalanarak tam ikileme, Maori dilinde bir ksm kopyalanp sona eklenerek ve Trkede de yine bir ksm kopyalanp kapatc sesle birlikte ne eklenerek yar ikileme oluturulmutur. Motu Dilinde kltme, Maori dilinde ise addan eylem tretme, Trkede de pekitirme ileviyle kullanlmaktadr. Trkedeki bu tr yar ikilemeler yalnzca sfat ve belirtelerle, aadakiler gibi tam ikilemeler ise balalar ve ilgeler dnda tm szck trleriyle kullanlrlar: dizi dizi boncuk (ad), kim kim gittiniz (adl), gitti gitti geldi (eylem), dolu dolu gzler (sfat), yava yava konu (belirte), vah vah! (nlem). Btn bu rneklerde yukarda da deinildii gibi, adlarla okluk, eylemlerle yineleme, devamllk anlamlar yar ikilemede ise yine bunun bir uzants olan pekitirme (yeinlik) anlam ifade edilmektedir. Gndelik dilde kullanlan ve belirsizlik ya da benzeri anlamn tayan mli ikilemeler ise, [m] nsznn, nlyle balayan tabanlarn nne, nszle balayan tabanlarn da ilk nsz yerine getirilerek oluturulurlar: ev mev aramam artk, baba maba gibi bir eyler geveledi (Demircan, 2000: 86, 87). kilemeyi kuran szckler e anlaml: sorgu sual, klk kyafet; zt anlaml: iyi kt, yerli yersiz; bir szc anlaml: eski psk, ufak tefek; iki szc de yar anlaml: ck cck, abur cubur, akr akr, tkr tkr, arl arl; tretim eki ya da ekim eki alm: oluk ocua, yalandan dolandan, parasz pulsuz; ek almam: uslu uslu, yava yava, hatta tmcecik yapsnda: [dnd dnd] durdu, [sarlp sarlp] pt olabilirler (Hatibolu: 1971: 57-60). kileme, bu anlam zellikleriyle birlikte szlksel ulam deitirme ilevini de yerine getirebilr. Bylece, kimi durumlarda ikilemeli ve yaln szckler arasndaki fark yalnzca anlam ulamlarnn bakalamasyla kalmayp szlksel ulamn da deimesi eklinde ortaya kabilir: (5) Ewe (Gana) fo (e.) Mokilese (Mikronezya)koalo (a.) Trke
kileme bir tabann bir parasnn ya da tamamnn yinelenerek yeni szckler tretilmesi srecidir.

dv- kk

fofo (e.) dvyor ol- koalohlo (s.) kk dolu (Moravcsik; 1978: 324-325)

kolay (s.)

kolay kolay (b.)

Grlyor ki, Ewe dilinde ikileme eylemden eylem yaparak devamllk ve Mokilese dilinde addan sfat yaparak pekitirme anlamlar verirken Trkede de sfattan belirte yapma ilevini yerine getirmektedir. Aadaki rneklerde kullanlan ikileme tr, ilevi ve anlamlarn aklaynz: SIRA SZDE Sunda Dili guyon aka yap- guguyon durmadan aka yap- Ewe zo yr- zozo yrr olmak Tagalog D N E L M ta:wa kahkaha ta:ta:wa glecek olan Samoan alofa sever alolofa severler (Moravcsik; 1978: 310-325) S O R U
DKKAT

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

71

Gerioluum
Szck yapma srelerinde tretimin yn genellikle basitten karmaa doru ilerlerken, gerioluum bunun ters evrildii bir sretir (Adams, 1973: 105; Aronoff, 1976: 27). ngilizcedeki exhibitor sergi aan ve sculptor heykel yapan, heykeltra szcklerinin oluumlarn karlatralm: (6) a. Exhibitor Eylem + -or Ad Exhibit + or exhibitor b. sculptor Ad - or eylem sculptor - or sculpt (6a) da basit bir szck ek alarak karmak hale gelirken, (6b) karmak grnml bir yapdan para drlerek basit bir szck yaplmtr. Bu durum anadili konuucularnn dildeki szcklerin etkisi altnda kalp rnekseme yoluyla szck yaratma eiliminden kaynaklanmaktadr (Bloomfield, 1935: 412). Bu ilemler bazen (6a) da olduu gibi doru zmlemelerle evrilirken, bazen de (6b) olduu gibi zellikle dnleme szcklerde dilde olduundan bakaca zmlenmelere yol aabilir. Sculptor szc, ngilizceye Latinceden yekpare bir taban olarak girmitir. Ne var ki, anadili konuucular bunu exhibitor, actor gibi eylemden tremi klc ad rneklerine bakarak, sculpt-or biiminde zmlemi ve bylece Eylem + -or Ad szck yapma kuraln ileterek aslnda taban olmayan sculpt szcn yaratmtr. Bu ilemden sonra, gerekte taban olan sculptor szc ise trev haline gelmitir. Benzer rnekler aada sralanmtr: (7) ngilizce editor Hollandaca stofzuiger Polonyaca agrek
Gerioluum, taban trevden byk olan szck yapma srecidir.

dzeltmen toz emici salatalk

edit stofzuig agr

dzeltmek sprmek (Booj, 2005: 41) byk salatalk (Haspelmath,2002: 198)

Trkede Tietze nin (2002) listeledii birka rnek dnda ileklii olmayan bir sretir.
SIRA SZDE 1. Aadaki szcklerin oluum srelerini aklaynz. bebek bakmak ngilizce: baby-sitter bebek bakcs baby-sit 2. Aadaki tmcede verilen alt izili szcklerin oluum zmlemesini yapnz. DNELM Geriolumak eylemi gerioluum adndan gerioluturulmu bir szcktr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Ksaltma

S O R U

Szck ksaltma srelerinden olan krpma ve balk ksaltma ok heceli szcklerin ekonomi amacyla teke indirgenmesi olarak tanmlanabilir.T Bunlar yeni DKKA szlkbirim tretmediklerinden girdi ve ktlar ayn anlamsal ve ulamsal ierie sahiptir. Krplm szckler geriye kalan ilk, son, ya da orta paralaryla sesletilirSIRA SZDE ler: ngilizce representative temsilci rep temsilci, telephone telefon phone telefon, ifluenza grip flu grip; Almanca Universitat niversite uni niversite; Franszca laboratoire laboratuar labo laboratuvar. Balk ksaltma AMALARIMIZ

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

72

Genel Dilbilim-I

Krpma, balk ksaltma ve karma tabann yapsn byten deil indirgeyen sreleridir.

birden ok szck ieren uzun adlandrmalarda yalnzca ba harfleri alnarak szck oluturma yntemidir: Trkiye Byk Millet Meclisi TBMM, Yksek retim Kurumu YK, LCV Ltfen Cevap Verin, Franszca Sil vous plait SVP ltfen; Hollandaca Koninklijke Luchtvaart Maatschappij KLM Kraliyet Hava Yollar. Kimi zaman yalnzca harfler deil szck paralar da ksaltmaya dhil edilebilir: Karadeniz, Teknik niversitesi KAT. Bu szckler arasnda harfleri sesletilerek sylenenler olduu gibi, hece yapsna uygunluklar dolaysyla dildeki dier sradan szckler gibi sesletilenler de vardr. rnein, radar hem ngilizcede hem de Trkede alm radio detecting and ranging olan bir ksaltma olduu oktan unutulmu sradan bir szck gibi alglanmaktadr. Bu yzden de, her iki dilde de kk harflerle yazlmaktadr. Karma szckler genellikle iki szckten birincinin ilk ve ikincinin son paralarnn bir araya getirilmesiyle oluturulurlar. Anlam ierikleri bakmndan taban szcklerden ayrlrlar: breakfast kahvalt + lunch le yemei brunch sabah-le aras yemei. Karmalar teknolojik ve bilimsel gelimelerin dilde yansmalarnda yaygnlkla kullanlan trevlerdir: acetic + alcohol acetal, alkarsin + oxygen alkargen gibi (Stockwell & Minkova, 2001: 6). Aadaki szcklerin treme eklini belirleyiniz. SIRA SZDE ngilizce
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Trke

DKKAT

DKKAT

Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation laser airplane plane situational comedy sitcom S O R bilgi + otomatik bilgimatik U overloku loku (Gnay, 2007: 241, 247)

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

SIRA SZDE Bir dilde iki ya da daha fazla szlkbirimin yeni bir kavram karlamak zere yan yana gelmesiyle kendini gsteren bir sretir. Kendi balarna farkl anlamlar tayan bu bamsz birimler, birlikteyken ayn anlamn ortak taycs olurlar ve artk AMALARIMIZ bir btn olarak hareket ederler (Bloomfield, 1935: 227, 233; Bauer, 2001: 695). Bu yolla ortaya kan bileik szckler, bazen ayn bazen de farkl szck trnden gelen bileenlerden oluurlar: K T A P

Bileme

TELEVZYON

NTERNET
Bileme, bamsz anlamlar olan szckleri ortak bir anlama katk salamak amacyla bir araya getiren szck yapma srecidir. ktlar bileik szck adn alr.

(8) AD+AD barol, ngilizce door-knob kap tokma TELEVZYON SIFAT+AD bykanne, ngilizce grand-mother byk anne EYLEM + AD kstmotu, ngilizce pickpocket yan kesici AD+SIFAT stbeyaz, ngilizce heart-breaking kalp krc, blue-eyed mavi gzl SIFAT + N T E R N E yorgun argn, ngilizce bittersweet ac tatl SIFAT T AD + EYLEM atekes, ngilizce sunsetgn batm SIFAT + EYLEM karabasan, ngilizce good-looking yakkl EYLEM + EYLEM gelgit, ngilizce make-believe hayal Grld zere birleik ve ayr yazlanlar olduu gibi; barol ve sunset gibi bileenleri yaln, ya da kstmotu ve heart-breaking gibi bileenleri ek alm olanlar da vardr. Trke ve ngilizcede olduu kadar baka dnya dillerinde de ska kullanlan bir szck yapma srecidir (Bauer, 2001: 694):

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

73

(9) Flemenke Almanca Macarca zbeke Trkmence Krgzca

huis-vrouw ev kadn Rot-lichtkrmz k vros-hza kent ev temir-yol bilyp akana demir yol bel yn a ev

ev kadn krmz k belediye saray (Booj, 2005: 75) demir yolu (Sjoberg, 1963: 71) kuak, kemer (Hanser, 2003: 156) mutfak (engel, 2005: 63)
SIRA SZDE SIRA SZDE

Aadaki bileikler nasl oluturulmutur?

Eski Yunanca DNELM kako-bioskakos kt+bios hayat kt hayat olan polu-pharmakos polus ok+pharmakon bitki ok bitkisi olan megalo-psukhos megas byk + psukhe zeka byk zekas olan R U S O heduoinos hedus tatl + oinos arap tatl arab olan (Haspelmath 2005: 88)
DKKAT

DNELM S O R U

DKKAT

Bileikler ve bekler
SIRA SZDE Bileikler ok szckl olmalar ve bu szckler arasndaki iyaplama bakmndan szck beklerine benzetilebilirler. Her bileik, tpk bir szck bei gibi, en az bir ba ve bunu niteleyen ya da tamlayan bir baka geden oluur. Ba anlamAMALARIMIZ ca birliin temelini oluturur ve konumu evrensel deil dil-baml bir deikendir. Bazen Trke ve ngilizcede olduu gibi sada dil[bilim], ayak[kab], air[plane] uak, house[keep] ev bekle, lip[stick] ruj; bazen de Yeni Zelanda da konuulan K T A P Maori dilinde olduu gibi solda yer alabilir: [whare] ruunanga (ev+bir araya topla) toplant evi (Bauer, 2003: 41). SIRA SZDE
Ba, bir bileiin hakknda bilgi verdii gedir: Ban szck tr btnn szck AMALARIMIZ tryle uyumludur.

K T A P

Aadaki rneklerde ba bulunuz ve szck iindeki yerini gsteriniz. SZDE SIRA spanyolca hombre-rana ao luz pez espada hombre adam + rana kurbaa ao yl + luz k pez balk + espada kl

TELEVZYON

10

TELEVZYON SIRA SZDE

D N E L adam kurbaa adam/balk M NTERNET k yl kl bal S O R U

DNELM NTERNET S O R U

(Haspelmath 2005: 87)

DK AT Balar btnn ait olduu szlksel ulam da (ad, eylem, sfat Kvb.) belirleyen merkez gelerdir. rnein, kara aa gibi bir szck bei bir renkten deil bir aatan sz eder. yleyse, merkez ge, yani ba, aa szcdr. Ban ad olSIRA SZDE mas btn de ad yapar. Oysa karaaa biimi de ayn ba (aa) ve niteleyenden (kara) olumasna ramen bek deil szck olarak snflandrlr. Bunlar ayAMALARIMIZ ran zellikler bileenlerinin bamszlk derecesi ve sesletimsel zellikleri ele alnarak aklanabilir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

74

Genel Dilbilim-I

Bileenlerin Bamszl
bek bileenlerinin dilbilgisel kimlii olmasna ve anlamlarn daima korumasna ramen, niteleyen gesi artk zgrln kaybetmi olan bileiklerde bu sz konusu deildir. Bu yzden kara aa rengi kara olan her hangi bir aa anlamna gelirken karaaa kara olmayan, aksine renk bakmndan dier aalardan farksz olan bir aa trnn addr. Demek ki, bileikler bir alt tr zellii tarken (Bloomfield, 1935: 227), beklerde durum byle deildir. ngilizcede de blackbird bileiinin gndergesibir ku tr iken bek olarak snflandrlan black bird her hangi bir siyah ku anlamna gelir. Bileiklerdeki niteleyenlerin ekimsel biimlerinin olmamas, baka niteleyici ve belirleyicilerle de kullanlamamas bunlarn dilbilgisel kimliinin olmadnn bir baka gstergesidir (Bloomfield, 1935: 232; Spencer, 1996: 316, Spencer, 2003: 215; Bauer, 2001: 695). rnein ngilizce bir bileik olan nosebleed burun kanamas szcnn niteleyenin say ekimi (-s), niteleyici (broken) ve belirleyicilerle (a, his) kullanlmas kuralsz yaplar ortaya karr: *[noses]bleed burunlar kanamas, *a [broken nose] bleed krk burun kanamas, *a [his nose] bleed onun burun kanamas. Trkede de kara aa beinin bir paras olarak kara derecelendirilebilirken, ayn kara, karaaa szcnn bir paras olarak derecelendirilemez. Daha kara (bir) aa, ok kara (bir) aa, kmr gibi kara (bir) aa beklerinde niteleyiciler birinci geyi niteleyebilirken, bunlar *ok karaaa, *daha karaaa rneklerinde birinci geye ait olamayacandan ancak ok aa, daha aa olarak alglanrlar. Bu durum kara biiminin szck iinde ba gesinden bamsz olarak deil de onu btnleyen bir para olarak alglandnn iaretidir. yleyse, niteleyici birinci genin deil, merkez ge olan ban niteleyicisi olarak alglanr. Trkedeki -(s)I eki ile yaplan ve bir adsl tamlama tr olarak anlan yaplar da benzer zellikler tadndan beklerden ayrlrlar. rnein, yaramaz ev kedisi tamlamasnda yaramaz evin deil ba-adn niteleyenidir. *Ev yaramaz kedisi sralamasnn ve *evler kedisi ekiminin dilbilgisi d ise bu balamda da bileenSIRA SZDE lerin ayrlmazlnn ve niteleyenin kimliksizliinin bir kantdr. Oysa bir szdizimsel ge olan evin kedisi tek bir szck gibi hareket etmediinden bileenleri bamszdr ve evin yaramaz kedisi eklinde bir sralamaya; evlerin yaramaz kedisi, DNELM evlerin yaramaz kedileri gibi ekimlere izin verir. Bu bekler ve bileikler arasndaki yapsal fark aadaki gibi emalandrlabilir (daha fazla bilgi iin bkz. SzdiS O zimi niteleri). R U Trkede dileri eski bakan ve bunun trevi olan edebiyat fakltesi yeni dekan gibi DKKAT tamlamalar bu genellemelere aykr olduundan kullanmlar yaygnlaamam yalnzca byle resmi makam adlandrmalaryla snrl kalmtr (zsoy, 2004: 254; Gksel & SIRA SZDE Kerslake, 2005: 108).
AMALARIMIZ

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

75

(10) kara aa zmlemesi

ad bei sfat bei kara
ad bei ad evin ad kedisi ad ev

karaaa zmlemesi
ad

ad aa

sfat kara ad

ad aa

ad kedisi

1. Aadakilerden hangisi bileik olarak tanmlanabilir? Gerekeleriyle SZDE SIRA aklaynz. bahenin kaps bahe kaps Bahekap
DNELM 2. Aada verilen ngilizce bileik szckleri ve bunlarn oul biimlerini inceleyiniz. (b) deki rneklerin neden dilbilgisi d olduunu aklaynz. S O R U

11

SIRA SZDE

DNELM S O R U

(a) (b) door-knob kap tokma *doorsknob pencil-box kalem kutusu *pencils-box dish-washer bulak makinesi *dishes-washers

(c) doorknobs kap tokmaklar DKKAT pencil-boxes kalem kutular dish-washers bulak makineleri
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE
Bileikler, yalnzca ba AMALARIMIZ gesinin dilbilgisel kimlii olan ve niteleyiciler ya da ekim ulamlaryla ayrlamayan ve tek szck K T A P vurgusuyla sesletilen iki ya da daha fazla bamsz biimden oluur.

Sesletimsel zellikler
Bileiklerin btnlne ilikin sesletimsel kantlar da tadklar vurgu biimi ile AMALARIMIZ anlatlmaktadr. Bunlar iki geyi barndrsa da syleyite szck tonlamasyla, yani tek vurguyla sesletilirler (Bloomfield, 1935: 228; Bauer, 2001: 695). (Daha fazla bilgi iin Bkz. Sesbilim niteleri) K T A P

Bileiklerin Snflandrlmas
Bileikleri oluturan gelerin btnlemesindeki derecelenmeyeE V Z Y O N T E L bal olarak tadklar anlamn saydaml da deiebilir. rnein, bykanne ve kupalaz bileiklerini ele alalm. Btnn ifade ettii anlam, ilkinde paralarn anlamnn toplamna karlk geldiinden geirimli (birleimsel), ikincisinde ise hastaln ne NTER ET kula ne de yavruyla ilgisi olduundan geirimsizdir. Bu balamdaNdilbilimciler i merkezli ve dmerkezli (Bloomfield, 1935: 235) terimlerini de kullanrlar. merkezli bileikler ba gesi ieren ve anlamlar birleimsel olan bileiklerdir. Bykanne gibi akcier ve karaaa bileikleri de i merkezlidir; nk anlamlarn ve szlksel ulamlarn belirleyen bir balar vardr. Bykanne anneden akcier cierden, karaaa aatan sz eder. Bunlarn hepsi de birer ad olduuna gre oluturduklar bileikler de addr. merkezli bileikler dnya leinde yaygnlkla kullanldklar iin, bunlarn mevcut olmad dil says yok denecek kadar azdr (Bauer, 2001: 697). Anlamlar ya da szlksel ulamlar ba gesine bal olarak belirlenemeyen bileikler dmerkezlidir. Kupalaz bir palaz tr, akgz, bir gz tr, demirba bir ba tr, blackmail antaj bir posta tr deildir. Bir bileiin

TELE Geirimli szckler,V Z Y O N anlamlar kendilerini oluturan paralarn anlamlaryla ilikilendirilebilen NTERN szcklerdir. Geirimsiz E T szcklerde ise byle bir ilikilendirme bulunamaz.
merkezli bileikler ban bir alt trn gsterirler ve anlamlar birleimseldir.

Dmerkezli bileikler ban bir alt trn gstermeyen bileiklerdir ve anlamlar geirimsizdir.

76

Genel Dilbilim-I

i ya da dmerkezli olarak tanmlanmas bazen bir yorumlama sorunu olarak da kabul edilir (Fabb, 1988: 67). rnein, ayevi ve yaynevi bir ev tr olarak dnlrse i merkezli, deilse d merkezli olarak tanmlanabilir.
SIRA SZDE

12

DNELM S O R U

Aadaki bileiklerin trn belirleyiniz. SIRA SZDE Franszca anne lumire Kanuri suro zu Danca D N E L M re long
S O R U

yl k mide ar uzun kulak

k yl mide ars uzun kulakl yarasa (Bauer, 2003: 42, 43)

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Dikkat edilirse, dnya dillerinde bileik olarak snflandrlan szckler Trkedeki karlklarn oklukla -(s)I l tamlamalar eklinde bulmaktadr. Demek ki, bu DKKAT tamlamalar Trkede szlksel bileikler gibi ilev grmektedirler. Buradan hareketle, Trkedeki bileiklerin bir snflandrmas aadaki gibi yaplabilir (Schaaik SIRA 2002: 13-56): SZDE (1) Bileenlerinin bal ya da basz olmasna gre imerkezli (bykanne, atekes, yurtsever) ve dmerkezli (ekyat, karnyark) bileikler, AMALARIMIZ (2) Ban ulamna gre adsl ve eylemcil bileikler, (3) Adsl baa gre: AD+AD (barol), SIFAT+AD (darboaz), EYLEM+AD (akarsu) ve AD+SIFAT (stbeyaz), SIFAT+SIFAT (yava yava) yapsnda olan biK T A P leikler, (4) Eylemcil baa gre: AD+EYLEM (atekes), SIFAT+EYLEM (akasma), EYLEM+EYLEM N T E L E V Z Y O (kapt kat) yapsnda olan bileikler (5) AD+AD bileiklerinin biimbilimsel yapsna gre -(s)I tamlama ekini alanlar: a. tamlama eki kalplam yaplar: ayakkab, denizalt b. tamlama eki kalplamam yaplar: el antas, ev ziyareti, ay bahesi NTE NET (6) AD+AD Rbileiklerin biimbilimsel yapsna gre -(s)I tamlama ekini almayanlar: dilbilim, babakan, barol, cam bardak, kadn dekan. AD+AD+-(s)I biimindeki tamlamalara dier Trk dillerinde de ska rastlanmaktadr: Trkmence hereketi, Krgzca yol trafii, tili Krgz Dili, Uygurca helqi Uygur halk (Johanson, 1998: 50). Niteleyen ve balar arasna ilave geler almayan bu yaplarda iki tr niteleyen zellik grlr: ocuk ii, kardeim Kemal gibi rneklerde zdelik; ocuk yelei, bebek mamas gibi rneklerde ise tipleme / simgeleme. Eksiz tamlamalarn bileenleri de melek kadn gibi bileiklerde X gibi, cam bardak gibi bileiklerde de Xten yaplma anlamlaryla balanrlar (Schaaik, 2002: 56).
SIRA SZDE Trkedeki bileik ve bileik gibi davranan tamlama trlerini tablolatrarak zetleyiniz.

SIRA SZDE

13

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

ou zaman benzer bileikler ve/ya tamlamalar, elemanlar arasnda ayn anDNELM lamsal ilikiyi gstermeyebilirler. Elbise asks elbise aslan ask anlamna gelirken, duvar asks duvar aslan ask anlamnda deildir. Flower-seller iek satcs iS R U ek satar amaOstreet-seller sokak satcs sokak satmaz. yleyse, balar ve onlara baml paralar arasndaki anlamsal balar eitlendirilebilir. Aadaki snflandrma, benzerlerinin Tarasndan Adams (1973: 57-90) temel alnarak yaplmtr: (1) DKKA Ba niteleyen iin ara grevinde olabilir: gas mask gaz maskesi, traffic lights trafik lambas, kat tutucu, amar mandal, konserve aaca, elbise asks, resim fras; (2) SIRA SZDE ba gesinin alma eklini betimleyebilir: computer game Niteleyen bilgisayar oyunu, vacuum cleaner elektrik sprgesi, mantar tabancas, gaz
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

77

lambas, elektrik oca, kmr sobas; (3) Ba yer tanm yapabilir: yzme havuzu, elma bahesi, amusement park elence park, battlefield sava alan, call box telefon kulbesi; (4) Niteleyen ban geldii ya da bulunabilecei yeri gsterebilir: tarla faresi, land mine kara mayn, polar bear kutup ays, sokak kpei; (5) Ba sebep gsterebilir: glme krizi, horror film korku filmi; (6) Niteleyen sebep gsterebilir: silah korkusu, lottary miilionaire piyango milyoneri, sunburn gne yan; (7) Niteleyenin gstergesi sahip olan anlam tayabilir: irkin ans, ocuk masumiyeti, company policy irket politikas, state archive devlet arivi, minority rights aznlk haklar; (8) Niteleyen ba gesinin ieriini / yapl malzemesini belirleyebilir: film festivali, ta kpr, tvuk i, ivory tower fildii kule, fruit cake meyveli kek: (9) niteleyen ba gesinin neye benzediini gsterebilir: tun bilek, demir pene, zebra crossing (zebra gibi) izgili yaya geidi; (10) Niteleyen ba gesinin ne hakknda olduunu belirtebilir: kimlik krizi, vergi yasas, border dispute snr kavgas. merkezli bileiklerde ba ile tamlayan arasnda grlen bu tr anlamsal balar ok eitli olmakla birlikte dnya dillerinde yaygnlkla kullanlan en tipik rneklerinin (3), (4), (5), (6), (7) ve (8) de gsterilen anlam trleri olduu belirtilmektedir (Bauer, 2001: 703). Aadaki bileik szcklerde ba ve tamlayan arasndaki anlamsalSIRA SZDE ba aklaynz. FRANSIZCA: bracelet-cuir souce tomate bouteille vere cabane baobou bote mtal bote acier
DNELM bilezik+bakr bakr bilezik sos+domates domates sosu ie + cam cam ie S O R U kulube+bambu bambu kulube kutu + metal metal kutu DKKAT kutu + elik elik kutu (Langacker, 1972: 78)

14

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Tamlamalarn Yaps
Tamlamalarn da tremi szckler gibi bir iyaps vardr. (Bloomfield, 1935: 227). AMALARIMIZ [Sokak hayvanlar barna] yapsn oluturan geler [sokak], [hayvan] ve [barnak] olmak zere szck deildir. [Sokak] ve [hayvan barna] olmak zere bir szck ve bir bileikten de olumaz. Bileenleri [sokak hayvanlar] P [barnak] ve K T A geleridir. Bu yaplanma aadaki gibi emalandrlabilir: (11) [Sokak hayvanlar]
Ad Ad sokak Ad hayvanlar
TELEVZYON AMALARIMIZ

K T A P

[[Sokak hayvanlar] [barna]]

Ad Ad Ad sokak
NTERNET

TELEVZYON

Ad

NTERNET

Ad hayvanlar

barna

78 Bu aamal yaplanma biimi yinelemeli uygulanabildii iin i ie gemi tamlamalar oluturmaya elverilidir (Spencer, 1996: 310, Booj 2005: 76). Aada ngilizceden White House travel office staff Beyaz Saray seyahat brosu alanlar tamlamasnn zmlemesi grlmektedir: (12)
Ad Sfat White Beyaz Ad House Saray
Ad travel seyehat Ad Ad office brosu

[ [Beyaz] [Saray] ]
Ad Ad Sfat White Beyaz Ad House Saray Ad travel seyehat

[ [seyehat] [brosu] ]

Ad Ad office brosu

[ [ [Beyaz] [Saray] ] [ [seyehat] [brosu] ] ]

Ad Ad Ad Sfat White Beyaz Ad House Saray Ad travel seyehat Ad Ad office brosu Ad staff alanlar

[ [ [ [Beyaz] [Saray] ] [ [seyahat] [brosu] ] ] [alanlar] ]

SIRA SZDE

15

DNELM S O R U

1. AadakiSIRA SZDE adlarn iyapsn gsteriniz. Yeiller Partisi Bakan, Trkiye Yeiller Partisi Bakan, Yeiller Partisi Kadnlar Kolu, Yeiller Partisi Kadnlar Kolu Kongresi, Yeiller Partisi Kadnlar Kolu Kongresi DNELM bakan
S O KAYNAKLI SRELER YABANCI R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Diller her zaman kendi kaynaklarn kullanarak szck yaratmazlar. Bazen de kendilerinde karl olmayan szckleri, etkisi altnda kaldklar kltrlerin dillerinSIRA SZDE den dnleme (Sapir, 1921: 193) yoluyla alrlar. rnein, Trkeye szck veren diller arasnda ince (inci, t, denk, tu), Sodca (kadn, bor, kent), Turfan Pehlevicesi (katr, orak, kamu), Orta ranca (eker, din), Moolca (aa, ceylan, AMALARIMIZ kaburga, akak, serin, sicim), Rumca (krfez, liman, lodos, temel, snr), talyanca
K T A P

dnleme A T DKK

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

79
dnleme, baka bir dilden kopyalama temelinde ileyen szck yapma srecidir.

( kaptan, gverte, karyola, frtna), Slav dilleri (kral, kralie, kuluka, folluk), Franszca (vapur, ten, istasyon, bagaj, sinema, bilet), Macarca ( kadana, varo), ngilizce (lider, miting, spiker), Arapa ve Farsa saylabilir (Tekin, 2005: 233-234). Bazen diller aras bu alveri dnlemeli eviri (Bloomfield, 1935: 456) eklinde gerekleir. Bu durumda, szckleri kaynak dilden alc dile olduu gibi aktarmak yerine anadilde birebir evirisi yaplr: ngilizce natural gas doal gaz, dish antenna anak anten, information society bilgi toplumu; Almanca das Kabelfensehen kablolu televizyon, Fernsteuerung uzaktan kumanda, Satellitenprogramm uydu yayn (mer, 1990: 82). Szck yapma srelerini aralarndaki bantlar gstererek bir emada zetleyiniz. SIRA SZDE
DNELM S O R U

16

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

80

Genel Dilbilim-I

zet
A M A

Szck yapma srecinin bileenlerini aklamak. Szck yapma sreleri z ve yabanc olmak zere iki kaynaktan beslenir. Diller kendi z kaynaklarn kullanarak szck yaparken kk yaratma yoluna gitmekten ok dilde zaten var olan yaplar kullanma yoluna seerler. Bylece eski tabanlardan trl szck yapma yollaryla yeni trevler retirler. Kimi zaman da dil d etkenlere (siyasal, toplumsal, kltrel, ekonomik, vb.) dayal olarak baka dillerden ses, biimbirim, szck ve szdizim dzeylerinde ge alma yolunu benimserler. Yalnz, tm bunlar yaparken baz temel evrenseller dorultusunda hareket ederler. rnein, tm retkenliklerine ramen yalnzca varlklar hissedilebilen, bu varla gerek duyulan ve adlandrlabilen olgular etiketlerler. Tretme srecini aklayp rneklendirmek. Dilin z kaynaklar kullanlarak szck yaplrken szlksel biimbilim sreleri iletilir. Bu anlamda anadili konuucularna iki seenek sunulur: tretme ve biletirme. Her ikisi de olduka retken olan bu iki sreten tretme seilirse konuucularn karsna eklemeli ve eklemesiz olmak zere iki yol kar. Eklemeli tretme seildiinde nek, iek, sonek ve sfr biim gibi (a) baml, (b) yeni szlkbirimler oluturma gc olan, (c) tabann szlksel ulamn deitirebilen, (d) grece olarak ilek olan, (e) bazen dil baml zellikler de ieren biimbirimler kullanlarak yeni szck oluturma olana bulunur: rnein, ngilizcede nek olarak kullanlan be- adlara eklenir (dew i bedew ile-, nemle-, witch by bewitch bylen-,vb.),yeni szlkbirimler tretir (DEW biriminden BEDEW), adlar eyleme evirir ancak btn adlara eklenmez ve her kullanmda ayn anlam vermez: *berain, *beday, *bewizard, vb. Eklemesiz tretme seildiinde ikilemeler yoluyla taban bytme ya da ksaltmalar yoluyla taban indirgeme yoluna gidilir: BYTME: hzl hzl hzl (taban %100 orannda byr), hzl hphzl (taban %50 orannda byr); NDRGEME: editor edit, doctor doc, kapal lcakaplca, Trkiye Cumhuriyeti TC (tabanlar klr).

A M A

Biletirme srecini aklayp rneklendirecek. Dilin z kaynaklar kullanlarak szck yaplrken szlksel biimbilim sreleri iletilir. Bu anlamda anadili konuucularna iki seenek sunulur: tretme ve biletirme. Her ikisi de olduka retken olan bu iki sreten biletirme seildiinde (a) ayn ya da farkl szlksel ulamdan gelen, (b) ba gesi olan ya da olmayan, (c) ok geli olmasna ramen ortak btnl olan iki ya da daha fazla szlkbirimi ekli ya da eksiz yan yana sralama yoluyla yeni olgulara dilsel karlklar bulunur. Bu sre basit yapl deil bir iyaps olan karmak biimler oluturur: bilgisayar, orta direk, yemek ka, banba. Yabanc kaynakl szck yapma srelerini ayrt edip rneklendirmek. Szck yapmnda dilin z kaynaklar seilmediinde de baka dillerden kopyalama veya dnleme eviri yoluna gidilir. Bunlar, bilinli, dilbilgisi d ve dzensiz sreler olmalarna ramen yeryznde temassz, ar dil yoktur (Sapir, 1921: 192; Tekin, 2005: 233) grn oluturacak kadar da yaygn uygulamalardr: spermarket, televizyon, medya, okuluslu, kabul, kitap, kbus, are, blbl, ahane.

A M A

A M A

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

81

Kendimizi Snayalm
1. rnekleme, aadakilerden hangi zelliiyle soneklemeye benzer? a. Bamsz biimleri sralar. b. Baml biimleri sralar. c. Szlksel ulam deitirebilir. d. Anlam deitirir. e. b&c 2. Sfr tretim aadakilerden hangi zelliiyle ile soneklemden ayrlr? a. Daima ulam deitirir. b. Hi ulam deitirmez. c. Ek kullanmaz. d. Yinelemelidir. e. Geirimsizdir. 3. Sonekleme geri oluuma benzer nk ................? Hangisi yukardaki ifadeyi aadakilerden doru olarak tamamlayamaz? a. trevleri ayrt edilemez b. ikisi de ayn biimleri kullanr c. ikisi de ayn szck yapma kuraln iletir d. ikisi de ulam deitirebilir e. ikisi de bamsz biimdir 4. Aadakilerden hangisi gerioluum ile sfr tretim arasndaki benzerliklerden biridir? a. kisi de ak ek kullanr b. Hi biri ak ek kullanmaz c. Ulam deitirmezler d. D merkezlidirler e. Tkama kuralndan geemezler 5. Aadakilerden hangisi gerioluum ile krpma arasnda benzerlii doru olarak ifade eder? a. Her ikisi de taban indirgeme srecidir. b. Her ikisi de taban bytme srecidir. c. Her ikisi de tabann sesbilimsel zelliklerini deitirir. d. Her ikisi de ulam deitirir. e. Her ikisi de ek kullanr. 6. Karma balk ksaltmaya benzer nk.......... Aadakilerden hangisi yukardaki ifadeyi doru olarak tamamlar? a. paralar hep anlamldr b. paralar ounlukla anlamszdr c. taban bytme srecidir d. kk szckleri birletirir e. ek kullanr 7. ngilizcede lickable yalanabilir szcnn kullanmda olmamasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. ngilizce retken deildir. b. Olgunun varlnn hissedilmemesidir. c. Olgunun adlandrlabilir olmamasdr. d. Szcn ngilizce tretim asndan kurald olmasdr. e. b&c 8. Aadaki szck hangi sreten geerek tretilmitir? Tayland Dili kw yal kwkw yalms a. nekleme b. sonekleme c. ikileme d. biletirme e. sfr tretim 9. Aadakilerden hangisi dmerkezli bileiktir? a. bitter sweet ac+tatl ac tatl b. bitter sweet ac+tatl yabani yasemin c. bahe kaps d. biimbilim e. altgeit 10. Aadaki verilere gre sfr tretimden geen bu szcklerden hangisi neye taban olmaldr? dorulanma tarihi kullanlma skl clean (s.) 883 4591 to clean (e.) 1450 1576 sweet (s.) 825 2924 sweet (a.) 1300 114 house (a.) 950 47087 to house (e.) 1000 498 a. clean (s.) b. to clean (e.) c. sweet (a.) d. to house (e.) e. veri yeterli deil

82

Genel Dilbilim-I

Okuma Paras
Aadaki paray okuyunuz ve ad geen szckler yaplrken hangi tretme yollarnn kullanldn dnnz. Buna gre szck yapma yollarnn ilekliini ve sz edilen gelimelerin dilbilimsel ltlere uygunluunu tartnz. Prof. Dr. Aydn Kksalla Sylei: Bilgisayarn sim Babas (1993) Bilgisayar, ilgi ilem, yazlm, donanm ... Bu terimleri kullanrken hi zorlamyoruz, muhatabmz da ne demek istediimizi hemen anlyor deil mi? Peki bu terimlerin isim babasn merak ediyor musunuz? O halde, yllarn biliimcisi ve bugn sektrmzdeki bir ok bilgisayar mhendisinin hocas olan Prof. Dr. Aydn Kksal la yaptmz aadaki syleiyi okumanz neririz... - Aydn Bey, nce okurlarmza yaam yknz ksaca aktarabilir miyiz? 29 yldan beri biliimciyim. stanbul doumluyum. Galatasaray Lisesinde okudum ve okul birincisi olarak mezun oldum. 1964te Fransada elektronik yksek mhendisi diplomas aldm. Elektronik mhendislii yapmaya frsat bulamadan bilgisayarlarla, bilgi ilemle tantm. Remington-Rand Univac firmasnda ilk grevimi aldm. Ksa bir sre sonra, 1967de Hacettepe niversitesi kuruldu. Bilgi ilem merkezini kurma greviyle mdr olarak atandm. ki yl iinde, yani 1969a kadar 54 uzman yetitirdik. Mdr ve blm bakan olarak 19 yl Hacettepe niversitesinde kaldm. Orada Bilim Doktoru ve Bilgisayar Bilimleri Doenti oldum. Bir sre sonra doktora program aarak, elimizdeki mhendisleri doktor mhendis yaptk ve bylece oluturduumuz retim kadrolaryla bilgisayar mhendisleri yetitirmeyi amaladk. Bu amala Biliim Enstits 1973te kuruldu, 1977de de o kadrolarla Trkiyenin ilk bilgisayar mhendislii blm kuruldu. Planlama Tekilatnda 12 yl fahri olarak EB zel htisas Komisyonu yelii, bir sre de bakanl yaptm. Trk Dil Kurumu Ynetim Kurulu yelii ve Terim Kolu Bakanl yaptm. Sonra da 2985te profesrlk aamasna kadar gelip niversiteden ayrldm. Biliim Ltd. Sti.ni kurdum. Daha sonraki dnemde Gazi niversitesinde Bilgisayar Mhendislii Anabilim Dalnda profesrle ykseltildim. - Trkiye Biliim Derneinin kuruluunda nemli grevler yklendiniz. Bize o dnemleri anlatr msnz? 1971 ylnda kurulan Trkiye Biliim Derneinin bir numaral kurucusuyum. Daha nce de byle abalar olmu. rnein 1930larda meslee balam, delikli kartla alan, izelgeleyici dediimiz makinelerle alm bir meslektamzla, Kadri Tanla tantm. Yllar nce biz Delikli Kartla alanlar Dernei diye bir dernek kurmak istedik. ok mcadele verdim, hi kimse arkamdan gelmedi. Bir trl gerekletiremedik. Ama mutlaka bir dernek kurulmas gerek.diye yreklendirdi. Bizim kurduumuz dernek Kadri Tann bu ii yapmaya kalkmasndan 25-30 yl sonra kuruldu. imdi TBD 22 yanda. - Biz sizi ayn zamanda bugn kullandmz birok tanmn, kavramn isim babas olarak biliyoruz. Bunu nasl balattnz? Terim uyduraym diye, ya da yeni bir kavram grdm, bunun hemen karln reteyim diye bir dncem hibir zaman olmad. O kavram zerinde kendim almaya balaynca olay kendiliinden olumaya balad. nk onun zerinde alrken kavram reniyorsunuz. Kavram zerinde kafa yoruyorsunuz, derinlemesine zihinsel idman yapyorsunuz. Dolaysyla ne olduunu ne olmadn anlarken, bakalarna anlatrken, bununla kurgular yaparken iin zellikleri, felsefi boyutu gznze arpyor. Terim retmek g i. Birdenbire, Trkeyi bilmekle yaplabilecek ey deil bence. Zaten biliim alanndaki kavramlar dnda pek szck tretmedim diyebilirim. Meslee ilk girdiimde bilgi ilem szc yoktu. Bu benim nerdiim bir ad tamlamasdr. Bilgi ileme malumat prosesingi dendiini duydum. Byle dememek gerektii ok ak, ne dendii anlalamad iin. Biz bilgi dedik. Herkes enformasyon demek istiyordu. ok byk tartma kt. Sonra bilgi ilem deil, bilginin ilenmesi denmesi gerektii savunuldu. En azndan Trkeyi bozuyorsunuz dediler. Ev bahe deniyor mu, evin bahesi deniyor, dediler. Bence bilgi ilemek diye bir eylem, bir eylem ad vardr Trkede. Bilgi ilemek i yeni bir eylem ad olarak dnn. Onun dorudan yaplm addr bilgi ilem. Bana kalrsa bir mcevher gibi parlyor. Bunu sylemeyi Trkeye bir gzellik katmak gibi alglyorum. Ayrca bu trl adlandrlm olmaktan da ok mutluluk duyuyorum. Baka trl adlandrla-

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

83

maz demek istemiyorum. Ama gzel olmas insann ruhunu okar, meslei sevimli klar. Bilgisayar szc de yle. Listemde 1200 kadar szck var bu alanda kullanlan. Ktk, iletim sistemi, yazlm, donanm, biliim, iletmen... Operatr yerine iletmen dendiinde adam m iletiliyor diye herkes glyordu. Veri taban, yordam, altyordam, bellek... Bellek aslnda genel bir szck, ama bilgisayar belleine Trke bellek dedik, Arapa hafza demedik. - Bilgisayar terimi, bir dnem sadece bilginin saylmas olarak anlald. Siz bu terimi nerirken ne dnmtnz? ngilizcede computer, yzyl bana dein gemilerde hesap ilemleri yapan, hesap uzman gibi bir adama verilen ad olarak kullanlyordu. Yani computer kiinin yapt grevin ad. Franszcada ise bilgisayara ordinateur denir. Bu szck kentlerde, kasabalarda festivaller, enlikler dzenleyen kii anlamna gelirdi eskiden. Bylece, bu szcklerde bir anlam kaymas olmutur. Kavram olarak computerden gidilirse, Latincede computare saymak demek. Franszcada hesap kont okunur, compte diye yazlr, u dp p szl dilde saklanmtr. ngilizcedeki count, saymak anlamndadr. Ayn computare teriminin Franszcada compter (saymak) olmas gibi. Yani p yazmdan da dm. Franszcada yazda p harfinin ansn korumular. ngilizler ise kendilerine gre okumular ve p yi drmler. Aratrdmda grdm ki, hesap Arapada saymak demek. Hesap yapmak Trkede nasl denir, onu aratrdm. Hesap szcnn, Arapada saymak anlamna geldiini, saymak anlamna gelen muhasebenin hesap yapmak anlamna geldiini rendim. Nitekim ngilizcede counting sayma, accounting muhasebe anlamna geliyor. Trkede de saymak denince, kyller bunu gel sayalm diye, hesaplaalm anlamna kullanyorlar. Saytay, Divan- Muhsebat n yerine konmu. Saym n muhasebe olmas nerilmi ve kullanlm. Sonradan muhasebe szc tutmu, saym tutulmam. Baka dillere baktm sonraki yllarda, Japoncada keysanki sayan, sayar demek. Finliler bilgisayara yllarca sonra tietekone (Trkeden sanki kopya eker gibi bilgisayar) diyorlar. Yugoslavlar, Srplar raunar diyorlar. Yirmi dilde saymak, hesaplamak szcklerinin karln aratrdm. Bilgisayara nasl yaklayorlar? rnein srailliler mahev diyorlar. Bunlar ezbere bilmemin nedeni, bilgisayar szcn sk sk savunma durumunda kaldmdan dolaydr!

- Trkiyeye bilgi ilem teknolojisinin geldii dnemde, bunun karl hemen ne srld iin yerlemesi de kolay oldu denebilir mi? Evet, ii balangcndan sahiplenmek, bu savamda baar kazanmada bizden yana bir durum yaratt. Buna karn, terimleri ok byk glklerle yerletirdik. Kimi szckler ok kolay, kimileri ok g yerleti. rnein 1966da nerdiim yazlm szc, hi kar kan olmadan hemen benimsendi. O kadar ki, kimi meslektalarmz programn yazlmn bitirdin mi? diye soruyorlard. Yazdan yola karak yazlm dedik. ada bir syleyi gibi program yazmak kavramyla birlikte benimsendi gitti. Yirmi yl sonra ayrmna vardm ki, dnyada software gibi bir szcn kullanmndan sonra, 21. yzyln en byk endstrisinin ad olarak Trkede kullandmz szck, herhangi bir ulusun kulland software den sonraki ilk szck. - Bu terimlerin yaygnlamasn siz neye balyorsunuz? Kukusuz, Trk halknn anadili bilincine. Ne zaman ki kiisel bilgisayar ortaya kt, halk ynlarna ulama ans dodu, sihirli denek demi gibi, bilgisayar ve teki terimler asl o zaman yaygnlat. - Yeni terimler kyor. Client/Server, Dounsizing, Application Systems, vb. Bunlara karlk bulmay dnyor musunuz? Bana sorarsanz bu sre bitmedi. Bundan 3-4 yl nceydi. IBMin baz sistem yazlmlarn Trkeletirme karar almasndan hemen sonra, benden yardm istendi. Computer Dictionary of IBM adl kitabn kapsad 12 bin terimin karln ksa srede ok ksa srede (yalnz geceleri 75 gnde!) IBMe verdim. Duyarlk kazanm olduum bir konuda hizmet vermek gerektiini dndm, o yorgunluu gze aldm. IBM gibi bir firma da btn yazlmlarn altyapsn Trkeletirmeye yneldii gibi, Almanca, Franszca ve spanyolcann arkasndan Trkeyi seti. - Aydn bey, baka alanlarda szck retmeyi neden dnmediniz? Bunu herkes kendi mesleinde yapabilir ancak. Ben biliim mesleimde yaptm; szcklerim biliim alannda. Aslnda, bana sorarsanz, Trkiyede biliim meslei, btn bilin alanlar iinde tmyle Trke anlatlabilen, yaylabilen, retilebilen, ilk hem de hala tek bilim alandr. Konunun byle sahiplenilmesi bunu salad bence. Benim ansm yalnzca meslein ilk dnemlerinde yaamak deil. Meslek derneini kurduk. Biliimin insanla, Trkiyeye getirecei yararlar anlatarak, sanki

84

Genel Dilbilim-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

bir siyasal partinin kadrolarymasna, hevesle altk. Bir tek ben deilim, bir kuaktan sz ediyorum. Gndelik yaammzda hep bu terimleri kullandk. Birlikte altmz kadrolar bizimle bu dille konuuyorlard. Zaten Biliim Terimleri Szln de, szckler oturduktan 10 yl sonra bastk. - Siz bu almalarnzla sanyorum baz dller de aldnz... Evet. Bunlardan biri 1975te Trkeye katklarmdan dolay Trk Dil Kurumuna ye seilmemdir. Ayrca TMDn de (Tm retim yeleri Dernei) Necdet Bulut ansna verdii Fen ve Mhendislik dln aldm. Drt gereke sylediler: Birincisi Trkiyede bilgisayar mhendislii retimini bir bilim dal olarak rgtleyip balatmak. kinci gereke biliim terimlerini, zgn olarak ulusal dilde retmek ve yerletirmek. nc gereke kamuda bilgisayar kullanlmasn salamak zere DPTye uzun sre fahri hizmet vermek ve son olarak biliimi yeni bir meslek alan olarak rgtlemek, TBDyi kurup yaatmak. Nisan 1980deki bir dl treni benim iin duygusal bir andr. - Bu terimleri nerirken bu kadar yaygnlaacan dnm mydnz? Terimlerin yerlemesi benim gzmde ok zor oldu. Ama balarken yzlerce terimin iinde yalnz ikisi, tutsa bile razydm. Derken 1200 tanesi tuttu! Kaynak zm, IBM Dergisi, yl:21, say:2, Yaz 1993, s.42-45. (Kksal, A. (2010) Ad Bilgisayar Olsun. stanbul: Cumhuriyet Kitaplar) 1. a 2. a 3. e 4. b 5. a 6. b 7. e 8. c 9. b 10. a Yantnz yanl ise nekleme ve Sonekleme konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sfr Tretim ve Sonekleme konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sonekleme ve Gerioluum konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gerioluum ve Sfr Tretme konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gerioluum ve Krpma konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karma ve Balk Ksaltma konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Szck Yapmaya Dair konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kileme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Biletirme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sfr Tretim konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Basit szckler: var, varak, varo Karmak szckler: varlk, varsl, varyemez Sra Sizde 2 -CIK eki (a) sfatlara geldiinde kkn son hecesindeki vurgu tabann ilk hecesine kayar: mink+ cik mnicik, (b) adlara eklendiinde kk adda vurgu sonda ise eke kayar deilse yerinde kalr: ked+ cik kedick, kertnkele+ cik kertnkelecik (zsoy, 2004: 64, 65). Sra Sizde 3 Her iki dilde de sz edilen bu snrllklar szcklerin sesletimsel ve biimsel zellikleriyle deil anlamsal zellikleriyle ilgilidir. ldrmek eylemi balamak-zmek, kilitlemek-kilidi amak gibi ters evrilebilir bir eylem olmadndan, anlamsal zellikleri nekin anlamsal zellikleriyle eliir. Trkede de bu ek say ifade eden szckler istedii iin yine tretimde anlamsal snrlla bir rnektir.

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

85

Sra Sizde 4 Ekin anlam Eden / klc EYLEMi yapan kii Trke -(y)IcI bakc, dinleyici, dilenci, okuyucu, temizleyici, tketici, src ngilizce -er sitter bakc, listener dinleyici, , beggar dilenci, consumer tketici, driver src

Anlamsal lte gre whiten eylemi white sfatndan tremitir nk (a) iki biimbirimden oluur (b) ve tabann anlamn da kapsar: beyaz olmak Hollandaca Anlamsal lte gre wit beyazla- eylemi wit beyaz sfatndan tremi olmaldr; nk beyazlamak beyaz olmak anlamna gelmektedir ve sfat da iermektedir. yleyse, eylem daha karmak bir anlam yapsna sahiptir ve sfattan tremi olmaldr. Sra Sizde 6 Sunda Dili: yarm ikileme, ne kopyalama, yineleme; Ewe: tam ikileme, sona kopyalama, devamllk; Tagalog: yarm ikileme, ne kopyalama, tretme; Samoan: yar ikileme, ie kopyalama, ekim (Demek ki, ikileme yalnz szlkbirimler deil, szckbiimler de oluturabilir.) Sra Sizde 7 1. Karmak Bir szckten basit bir szck yapld iin gerioluum sreci kullanmdadr. Anadili konuucular szc [Ad + [Eylem + er]] Ad kuraln ileterek alglamak yerine ngilizcede yaygn olmayan AdEylem bileii eklinde dnm, [[Ad + Eylem] + er] Ad kuraln ileterek baby-sit scn tretmitir. 2. Szcklerin dile giri srasn dnlerek aadaki zmleme yaplabilir: RNEK SRE

Ara EYLEMi yapan ara

-(y)IcI kartr- -er mixer kac, kesici, dilimleyi- rtrc,cutter keci, ac, tutucu sici, slicer dilimleyici, opener ac, holder tutucu -CIK kedicik, -ette kichenetkulakk, beyincik te kk mutfak, towelette kk havlu -CA kadnca, -ly womanly erkeke, ocuka kadnca, manly erkeke, fatherly bab gibi -l diril, eril, -en dorul, ksal genile, ksal, hzlan, uzat broaden shorten quicken lengthen

Kltme kk AD

Benzetme AD gibi

SIFAT olmak

-(y)Ic ve -er eklendikleri eylemin klcs: bakc bakma eylemini yapan, okuyucu okuma eylemi yapan, dinleyici de dinleme eylemini yapan anlamndadr. Ayn ekler eylemin yerine gelmesini salayan gereleri gstermek iin de kullanlabilir ve ara eki adn alr: kartrc kartrma gereci, kesici kesme gereci, dilimleyici ise dilimleme gereci dir. -CA ve -ette ekleri eklendikleri adlar kltt iin kltme, -CA ve -ly eklendikleri adlara benzerlik katt iin benzetme, -l ve -en eklendikleri sfatlar eylemletirdii iin SIFAT olmak anlam ykleyen eklerdir. Sra Sizde 5 ngilizce: a bottle + to bottle (sfr tretim) Anlamsal lte gre to bottle iele- eylemi bottle ie adndan tremi olmaldr; nk ielemek ie iine koymak anlamna gelmektedir ve ad da iermektedir. yleyse, eylem daha karmak bir anlam yapsna sahiptir ve addtan tremi olmaldr. white + en whiten (ak tretim, sonekleme)

Ad - ek Eylem GEROLUUM Gerioluum - um geriolu Eylem + ek Eylem TRETME, SONAEKLEME Geriolu + tur geriolutur Geriolutur + ul gerioluturul Gerioluturul + mu gerioluturulmu

Sra Sizde 8 ngilizce: balk ksaltma, krpma, krpma; Trke: karma, krpma Sra Sizde 9 Sfat + Ad Ad

86

Genel Dilbilim-I

Sra Sizde 10 Balar adam, yl ve balk szckleridir. Bunlarn spanyolcadaki karlklar ise rneklerde solda yer almaktadr. [hombre]rana [ano] luz [pez] espada Sra Sizde 12 Franszca ve Kanuri rnekleri i merkezli: anlamlar birleimsel ve ba gesi mevcut. Danca rnei d mekezli: anlam geirimsiz, ba gesi mevcut deil. Btnn anlam kulakla deil yarasa ile ilgili.

Sra Sizde 11 1. bahenin kaps Niteleme ve yeni bahenin ayrlabilirlik kaps bahenin yeni kaps bahe kaps yeni bahe kaps *Bahe yeni kaps Bahekap yeni Bahekap *baheyenikap

Bahe kaps ve Bahekap ayrlabilirlik ltn geemediinden, bileenleri arasndaki btnleme daha yakndr. yleyse bunlar szck gibi hareket eden tamlama bahenin kaps biimi ise bek olarak snflandrlr. 2. (b) deki rneklerde oul eki niteleyen ge zerinde grlmektedir. Oysa, bileik szcklerin niteleyenlerinin dilbilgisel kimlikleri yoktur. Bu yzden balaryla ekimsel ilikiye de giremezler. oul eki, bu konumda, yani niteleyen ve ba arasnda, bileenlerin ayrlmazln ilkesini zedelemektedir.

Sra Sizde 13
bileikler dmerkezli (basz) kupalaz ba ad AD+AD -(s)I sz -(s)I l SIFAT+AD akdeniz EYLEM+AD akarsu adsl ba sfat AD+SIFAT SIFAT+SIFAT EYLEM+SIFAT stbeyaz yava yava X imerkezli (bal) eylemcil(ba eylem) AD+EYLEM SIFAT+EYLEM EYLEM+EYLEM bilgisayar karabasan gelgit

dilbilim ek kalplam ayakkab

ek kalplamam dil bilgisi

Sra Sizde 14 Bu bileik szcklerin yapsn Ad1 Ad2 olarak gsterirsek anlamlarn Ad1 Ad2 den yaplm eklinde ifade edebiliriz. Dier bir deyile, niteleyen ba gesinin malzemesine ilikin bilgi vermektedir.

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

87

Sra Sizde 15

Ad Ad Ad Yeiller Ad Partisi Ad Bakan

Ad Trkiye

Ad Ad Ad Yeiller Ad Partisi

Ad Ad Ad Trkiye Ad Yeiller Ad Ad Partisi Ad Bakan

Ad Ad Ad Yeiller Ad Ad Ad Ad Kolu Ad Yeiller

Ad Ad Ad masa lge st Ad kat eylem tut Ad Ad sonek ucu

Ad Ad Ad Ad Partisi Ad Kadnlar Ad Ad Kolu Ad Kongresi

Partisi Kadnlar

Sra Sizde 16
szlksel biimbilim z kaynaklarla tretme eklemeli nekleme iekleme sonekleme sfr tretim eklemesiz bytme biletirme imerkezli yabanc kaynaklarla dnleme dnleme eviri komudan evirince

dmerkezli komudan alnca basz olunca

indirgeme ba olunca ksaltma krpma kesince

neklerle ieklerle

soneklerle hayalet ekle ikilemeyle gerioluum yolunuarnca

balk ksaltma baharfine baknca

karma kesip yaptrnca

88

Genel Dilbilim-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Adams, V. (1973) An Introduction to Modern English Word-formation. London: Longman. Aronoff, M. (1976). Word Formation in Generative Grammar. Cambridge, MA: MIT Press. Aronoff, M. & Fuhrhop, N. (2002) Restricting Suffix Combinations in German and English: Closing Suffixes and the Monosuffix Constraint Natural Language & Linguistic Theory, 20 (3) 20, 451-490. Bauer, L. (1983) English Word-Formation. Cambridge: CUP. Bauer, L. (2001) Compounding, Language Typology and Language Universals iinde, Martin Haspelmath (yay. haz.), Berlin: Mouton de Gruyter, s. 695-707. Bauer, L. (2002) What you can do with derivational morphology. In Bendjaballah, Sabrina, Dressler, Wofgang U., Pfeiffer, Oskar and Voeikove, Maria (eds), Morphology 2000. Amsterdam: JB. Bauer, L. (2003) Introducing Linguistic Morphology. Washington: Georgetown University Press. Bloomfield, L. (1935) Language. London: Allen Unwin. Booj, G. (2005) The Grammar of Words. Oxford: OUP. Carstairs-McCarthy, A. (1992) Current Morphology. London: Routledge. Chomsky, N. (1965) Aspects of Theory of Syntax. Cambridge, MA: MIT Press. Csato(, E. A. & Johanson, L. (1998) Turkish In L. Johanson & . . Csat (Eds) The Turkic Languages. London: Routledge. engel, H. K. (2005) Krgz Trkesi Grameri. Ankara: Aka Yaynlar. Demircan, . (2000) Trkenin Ezgisi. stanbul: Yldz Teknik niverstesi. Fabb, N. (1998). Compounding, Handbook of Morphology iinde, Andrew Spencer ve Arnold M. Zwicky (yay. haz.), Oxford: Blackwell, s. 66-83. Gencan, T. N. (1966) Dilbilgisi. stanbul: TDK Yaynlar. Gksel, A. & C. Kerslake (2005). Turkish. London: Routledge. Gnay, V. D. (2007) Szckbilime Giri. stanbul: Multiligual. Hanser, O. (2003) Trkmence Elkitab, (ev. Zhal Karg LMEZ), stanbul: Kekibe Yaynlar. Haspelmath, M. (2002) Understanding Morphology. London: Arnold. Hatibolu, V. (1971) kileme. Ankara: TDK Yaynlar. mer, K. (1976) Trkiye Trkesinde Kkler. Ankara: TDK Yaynlar. mer, K. (1990) Neologisms in Turkish. In B. Rona (ed) Current Issues in Turkish: Ankara: Hitit Yaynevi. Korkmaz, Z. (2003) Trkiye Trkesi Grameri. Ankara: TDK Yaynlar. Kuruisinga, E. (1932) A Handbook of Present-Day English. Groningen: F. Noordhoff Langacker, R. W. (1972) Fundamentals of Linguistic Analysis. New York: Harcourt Brace. Lewis, G. (2000) Turkish. Oxford: OUP. Marchand, H. (1969) The Categories and Types of Present Day English Word Formation. Mnchen: Becksche Verlagsbuchhandlug Scoberg. Melc(uk, I. (2002) Towards a formal concept zero linguistic sign. In Bendjaballah, Sabrina, Dressler, Wofgang U., Pfeiffer, Oskar and Voeikove, Maria (eds), Morphology 2000. Amsterdam: JB. Menges, K. H. (1968) The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden: Harrasowitz. Moravcsik, E. A. (1978) Reduplicative Constructions, in J. H. Greenberg, ed., Universals of Human Language, Vol. 3: Word Structure, Stanford University Press, Stanford, California. zel, S. (1977) Szck Tretme ve Biletirme. Ankara: TDK Yaynlar. zsoy, A. S ( 2004) Trkenin Yaps I: Sesbilim. stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi. zsoy, A. S. (2004) Dileri eski bakan ve Trkenin yeni yaps, in Z. Toksa (ed.) Kaf Da nn tesine varmak, Gnay Kut Armaan, Vol. 3, Journal of Turkish Studies, Trklk Bilgisi Aratrmalar 28/1. Harvard University. Plag, I. (2003) Word-formation in English. Cambridge: CUP. Poppe, N. (1965) Introduction to Altaic Linguistics, Wiesbaden: Harrasowitz. Schaaik, G. (2002) The Noun in Turkish. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag. Spencer, A. (1996) The Morphological Theory. Oxford: Blackwell. Spencer, A. (2003) Morphology. In M. Aronoff & J. Rees-Miller (Eds) The Handbook of Linguistics. Oxford: Blackwell. Stockwell, R. & Minkova, D. (2001) English Words: History and Structure. Cambridge: CUP.

4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim

89

Strang, B. M. H. (1969) Modern English Structure. London: Edward Arnold. Tekin, T. (2005) Trk Dilbilimi ve Yeni Kelimeler. E. Ylmaz & N. Demir (yay. haz.) Makaleler III ada Trk Dilleri. Ankara: Grafiker. mer, K., A. Kocaman & A. S. zsoy (2011) Dilbilim Szl. stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi. Tietze, A. (2002) Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat, Cilt 1. stanbul: Simurg.

Yararlanlan nternet Kaynaklar

http://site.ebrary.com/lib/anadolu/docDetail.action?do cID=1002230 http://www.etymonline.com/index.php?search=cage& searchmode=none http://www.natcorp.ox.ac.uk/ http://tdkterim.gov.tr/bts/

5
Amalarmz
Adsl Say Cins Durum Adsl Uyum Eylemcil Zaman

GENEL DLBLM-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Ak kme szcklerinden adlara ilikin adsl ulamlar listeleyip aklayabilecek; Ak kme szcklerinden eylemlere ilikin eylemcil ulamlar listeleyip aklayabilecek; Ak kme szcklerinden sfat ve belirtelere ilikin ulamlar listeleyip aklayabilecek; Kapal kme yelerine ilikin ulamlar listeleyip aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Grn Kip at Eylemcil Uyum Karlatrma Olumsuzluk

indekiler

Genel Dilbilim-I

Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

GR AIK KME SZCKLER ADSIL EKM EYLEMCL EKM SIFAT & BELRTE ULAMLARI KAPALI KME SZCKLER

Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

GR
Yaayan tm canllar dnyay eitli snflandrmalar yaparak alglarlar. Hayatta kalmann bir gerei olarak hi deilse beslenme, korunma ve reme gereksinimlerini karlamak zere srasyla [+yenebilir] [-yenebilir], [+zararl] [-zararl], [+trde] [-trde] ayrmlarn yapmak zorundadrlar. Demek ki, dnyada ilev grebilmenin bir art farkl varlklar ayn trn rnekleri / halleri olarak gruplandrabilme gerekliliidir. Bu yzden, grdmz her eyi doal olarak bir snfn tr olarak alglarz -bir araba tr, bir hayvan tr, bir ku tr, bir ses tr vb. Bu nedir? Sorusu snflandrma yapamamann, bir varl ait olduu gruba yerletirememenin tedirginliini yanstmaz m? evrenin karmakln gidermek iin kullanlan bu doal snflandrma yetisi, dildeki dzeni salamak iin de kullanlr. eitli ulamlar ve onlara ilikin szckleri belirlemek, dillerin yapsn zmlemenin en nemli yoludur. Peki ama bu nasl yaplr? Ayn snfa ait olmann koullar nelerdir? Varlklar bir takm ortak zellikleri dorultusunda snflandrlrlar. rnein, ocuk ekeri annesine verdi tmcesinin geleri nasl snflandrlr ve anlam nasl zmlenir bir dnelim. Acaba szcklerin anlamlarn listeyerek mi? (1) ocuk: Kk yataki olan veya kz eker: eker kam, eker pancar, patates, havu, msr, buday vb. bitkilerin sap ve kklerinin z suyundan veya niastasndan karlan, birleiminde karbon, oksijen ve hidrojen bulunan, beyaz, suda eriyen, mayalanabilen ve ou tatl olan maddelerin genel ad. Anne: ocuu olan kadn, ana, valide. Vermek: zerinde, elinde veya yaknnda olan bir eyi birisine eritirmek, letmek http://tdkterim.gov.tr/bts/ ok ak ki, bu anlam sralamasnn tesine geemezsek, yalnzca ocuk, eker ve anne szcklerinin iaret ettii varlklar ve vermek eyleminin gsterdii hareketi kavramakla yetinmek zorunda kalrz. Oysa btn anadili konuucular bu tmceden eylemin klcsnn anne deil ocuk olduunu, sadece bir tane ocuk ve bir tane anne olduunu, eylemin oktan gereklemi olduunu ve bu bilginin gerein bildirimi eklinde aktarldn anlarlar. Btn bunlar da ekimsel biimbilimin aralarn kullanp aadaki bilgilere erierek yaparlar:

92

Genel Dilbilim-I

(2) a. ocuk, eker ve anne szckleri durum ekleri tad iin ad, vermek szc de-d ekini tadndan eylemdir. b. ocuk, sfr biim, eker -i, anne -e eklerini tad iin srasyla zne, dolaysz tmle ve dolayl tmletir. c. Verdi grn ve kip zellikleri sebebiyle gereklemi bir eylemdir. Bir baka dilde, bu snflandrmalar yapmak iin biimbilimsel deil, szdizimsel sreleri kullanmak gerekli olabilir. rnein, ocuu pt anne tmcesi ayn szckler ve ayn gibi duran sralamayla ngilizceye evrildiinde anlam biraz daha farkl olan The child kissed the mother ocuk anneyi pt tmcesi ortaya kar. Bunun nedeni ngilizcede szcklerin dilbilgisel rollerinin belirleyicisinin, tmce iindeki konumlar olmasdr. Tmce bandaki ad zne, eylemden sonra gelen ad ise nesnedir. Szcklerin anlamsal ve szdizimsel zelliklerine ilikin ayrntlara daha ileriki nitelerde deinileceinden bu nitede szck snflandrmada kullanlan ekimsel biimbilim sreleri ele alnacaktr.
Fotoraf 5.1 EVDE (1994) AYE ERKMEN (1949 - ) stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisinde heykel eitimi alan Aye Erkmen, erken dnemlerinde heykele kavramsal yaklaarak geleneksel heykel anlayn sorgulad. lerleyen yllarda mekn odakl iler yapt. Bu ilerde, mekna ufak mdahalelerde bulunarak, izleyende farkndalk yaratma ve algsnda farkllk dourma gayesi gtt. Sanatnn bu dorultuda yapt ilerden biri Evde dir. Erkmen, 1994 ylnda Berlinin Trk mahallesi olarak nitelendirilebilecek Kreuzberg de yer alan bir binann cephesine Trke deki -mi ekinin eitlemelerini yazd. Bu son eklerin nans katt konuma biimi, eitimli bir toplumun kulland stanbul Trkesi nin iaretidir. Gle gelen, ou Berlin de domu Trkiye vatandalar, bu dilsel zenginlie vakf deildir artk ve bylelikle hem memleketini hem de farkllam dilsel zenginliini yitirmi bir grubun mensubu olarak karmza karlar. (Aye Erkmen, Uucu, imdi; Friedrich Meschede YKY, 2008). Sanat bu iin benzerlerini farkl balamlarda olmak zere, 1997 ylnda Taksimde ve 2007 ylnda santralistanbul da, Modern ve tesi isimli sergide gerekletirdi. Kaynak: Tempo Dergisi, Ocak 2011, Bilmeniz Gereken 50 ada Sanat almas (Ek)

Szck Snflar
Daha nce szcklerin szlksel (ierik) ve dilbilgisel (ilevsel) olmak zere iki gruba ayrldndan sz etmitik. erik szckleri szcelerin iletiimsel deerini ve

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

93

etkisini artran, biimleri girdikleri ekimler sebebiyle deiken olan szcklerdir. Bu szcklerin oluturduu snflar yeni ye katlmna el verili olduu iin retken ak kmelerdir. Tipik rnekleri ad, eylem, sfat ve belirtelerdir. levsel szcklerin szcelere anlamsal katklar olmadndan bir iletiimsel deer tamazlar. Bunun yerine tmce paralar arasnda ilikiler kurarak baz dilbilgisel grevleri yerine getirirler. ounluu ekim almayan bu szcklerin deiken biimleri yoktur ve oluturduklar snflar yeni ye katlmna elverili olmad iin kapal kmelerdir. Tipik rnekleri adl, ilge, bala ve belirleyicilerdir. imdi eitli ekimsel srelerin dnya dillerinde szck snflarna gre dalmn grelim.

ekim
ekim, bir dilde szlkbirimlere bulunduklar szdizimsel konuma uygun bir biim vermek zere ekim ekleriyle gerekletirilen ve bitiminde de bir dizi szckbiim reten bir sretir. Bu srada, szckbiimlerin tmcede sralanmas ve dier biimlerle ilikisi sz konusu olduundan, szdizim gdml bir szck retme sreci olarak da tanmlanr. Bu yzden, ekimsel kategorilerin biimszdizimsel zelliklerinin bulunduundan sz edilir (Stump 2004: 22).

AIK KME SZCKLER Ad

Adlar anlamsal olarak kii, yer ve nesneleri, yan sra da soyut kavramlar gsteren szcklerdir: masa, sra, kedi, ev (somut), sevgi, iyilik, salk (soyut). Ancak adlar yalnzca anlamsal zelliklerine bal olarak snflandrmak doru sonuca gtrmeyebilir, nk snflandrmada hangi anlamsal zelliin ne kt belli deildir. rnein, yukardaki szck kmeleri birbirlerinden somut/soyut boyutunda ayrlrken, soyut kavramnn tanmlanmasndaki zorluk u rnekleri gz nnde bulundurduumuzda aka grlecektir; dnce, hayalet, zmrt anka. Dnce ancak dnme eylemi ile ifade edilen bir zihinsel srecin rnyken, hayalet var olduu varsaylan ancak hi bir insan tarafndan grlmemi bir varlk, zmrt anka ise mitolojik bir kutur. Anlamsal zelikleri asndan byk farkllklar gsteren bu szckler yine de tm Trke konuucular tarafndan ad olarak snflandrlacaktr. Szdizimsel zellikleri asndan, adlar eylemlerin temel yesi olarak ad beklerinin ba olurlar ve bazen de eylem bekleri iinde yklemcil olarak ilev grrler (bkz. Szdizim niteleri). Anlamsal ve szdizimsel zellikleri bakmndan byle deiik zellikler sergileyen adlar, bir szcksel snf olarak aada sralanan ekim zellikleri ile tanmlanrlar.

Ak kme, ge says fazla olan ve kolaylkla yeni geler kabul eden bir szck kmesidir.

Adsl ekim 1: Say

Say, varlklarn nicelletirilmesini kodlayan, niceleyicilerin yokluunda saynn an-

lalabilir olmasn klan bir dilbilgisel ulamdr. Bir ok dilde tekil-oul kartln kodlar (Anderson, 1985: 174; Corbett, 2001: 20). Say ekinin ba ad zerinde grlmesi yaygndr: ngilizce (a) cat kedi, cat-s kediler, (a) big cat byk kedi, big cat-s byk kediler. Bazen de Farsada olduu gibi ad beinin sonunda da grlebilir: ketb kitap ket b-h kitaplar, ket b-e bozorg byk kitap ket b-e bozorg-h byk kitaplar (Cruse 1994: 2859). Baz dillerde say ekiminde tekil-oul kartlnn yan sra iki adet anlam tayan ikil ve adet anlam tayan, l kartlklar da kullanlr. Bunlardaki kapsama sralamas aadaki gibidir:

94

Genel Dilbilim-I

(3) tekil > oul > ikil Sorbian (Almanya) tekil > oul > ikil > l Larike (Endonezya) tekil > oul > ikil > l Yimas (Papua Yeni Gine) Bu sralamalar sadaki gelerin soldakileri kapsadn gstermektedir. Yani, ikil ulam olmayan bir dilde l, tekil kavram olmayan bir dilde sadaki kavramlarn hibiri veya oul ulam olmayan bir dilde ikil, l ulamlar da grlmez (Croft, 1990: 96-7). Bylelikle, ok deerli sistemlerde oul ekinin algs da deiir (Saussure, 1959: 116). rnein, ngilizce gibi ikil kategorisi olmayan bir dilde oul birden fazla ya da Franszcada olduu gibi iki ve daha fazla (Corbett, 2001: 20) anlamna gelirken, ikil kategorisi olan bir dilde ikiden fazla, l kategorisi olan dilde ten fazla anlamna gelecektir. Aada, ikil ekimi ieren bir dilden rnekler verilmitir:
Tablo 5.1 kil-oul Ulam Yukar Sorbian (Bat Slovanik) Kaynak: (Corbett, 2001: 20)

Tekil
Ja ben Ty sen

kil
Mo(j biz ikimiz w o(j siz ikiniz

oul
My biz Wy siz (hepiniz)

Baz dillerde bir adn yaln biimiyle kullanlmas her zaman tekilliin gstergesi olmayabilir. Genel say terimiyle anlatlan bu duruma Etiyopyada konuulan Bayso dilinde rastlanmaktadr. Bu dilde adlar ek almadnda say bilgisi vurgulanmadndan, bunlarn gndergeleri tekil ya da oul olarak alglanabilmektedir. Bu adlarn ekli kullanmlar ise teklii ya da okluu ne karmak amacyla seilmektedir (Corbett, 2001: 10-11). (4) luban lubantiti lubanjaa lubanjool bir yada daha ok aslan tek aslan az sayda aslan aslanlar

Trkede de tekil-oul kartlnn edimsel nedenlerle gz ard edildii durumlarda adlarn yaln kullanld ve bu yzden de tekil ya da oul olarak algland durumlar vardr (Corbett, 2001: 14; Schroeder, 1999). (5) Adama kpek saldrm. Adama bir kpek saldrm. Adama kpekler saldrm. (bir kpek / birden fazla kpek) (bir kpek) (birden fazla kpek)

Adlar say ekimine girip girmemelerine gre saylabilen ve saylamayan olmak zere ikiye ayrlrlar. Bu kavramsal ayrm, adlarn biimlerine de yansr: (6) ngilizce cat car air X

kedi araba hava x

cats cars x measles

kediler arabalar x kzamk

Grld zere, ngilizcede saylabilen adlar her zaman tekil-oul kartln aktarmasna karlk saylamayan adlar ya yalnzca tekil ya da oul biiminde

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

95

kullanlmaktadr. Bu da baz adlar iin say ekiminin szcksel olarak belirlendiini gstermektedir. Trkede ise saylabilirlie ilikin ngilizcedeki kadar kesin dilbilgisel ayrmlar yoktur (Gksel & Kerslake, 2005: 163). Her hangi bir biimde nicellik katlabilen hemen her ad tekil-oul ekimine girebilmektedir: ev, evler, su-sular (bardak), yalnzlk-yalnzlklar (zamanlar, gnler), kum-kumlar (paracklar), haberler (haber ak), paralar (deste, bozukluk). Buna karlk, saysal belirleyicilerle kullanlan adlara oul ekini yasaklayan kural, bu esnek kullanmlara bir snrlk getirmektedir: *iki aalar, *be ocuklar, *on sorular. Yine de, baz kalplam zel kullanmlarda bu kuraln bile esnetildii grlmektedir: yedi cce (herhangi bir yedi cce), yedi cceler (herkesin tand masal kahraman olan cceler). Ancak baz belirleyiciler de zorunlu olarak oul ulam gerektirir: baz renciler, *baz renci, bir takm renciler, *bir takm renci. Dillerde say bilgisi tipik olarak ekim ekleriyle kodlanmakla birlikte bundan sapmalar da olabilir (Dryer, 2011):
Diller
Anindilyakwa (Avustralya) Nagatman (Papua Yeni Gine) Yuman (Gney-bat Amerika) Ngiti (Kongo) Endonezya Dili

Say, adlarn niceliini, tekil, oul, ikil, l gibi kartlklar etrafnda kodlayan dilbilgisel ulamdr.

oul biimi
wirr-iyikwayiwa SAYI-ocuk ocuklar a`ma-re kpek-SAYI kpekler humar ocuk humaar ocuklar mlyik melek mlyk melekler rumah ev rumah rumah evler lii- aaluh SAYI-anak anaklar m_-kam-n YELK-yavru-SAYI yavrularn __a xin_a ip SAYI ipler Sheep s koyun

Biimin gerekleme ekli

nekle

Tablo 5.2 Say Ulamnn Yaygn Kodlanma Biimleri

Sonekle

nl deiimiyle Vurguyla kilemeyle

Misantla Totonac (Meksika)

hem nek hem de sonekle

Chalcatongo Mixtec (Meksika)

bamsz biimbirimle

ngilizce

sheepkoyun-SAYI koyunlar

sfr biim

96

Genel Dilbilim-I

Adsl ekim 2: Cins

Cins, adlar snflara ayran ve birlikte kullanldklar szcklerle uyum ilikisi gerektiren bir ulamdr. (Hockett, 1958: 231; Anderson, 1985: 175). Yaygnlkla kullanlan trleri cinsiyete dayal olarak eril-diil-yansz; canl olup olmamalarna bal olarak canl-cansz, insan-hayvan kartlklarn kodlayan sistemlerdir. Bu snflandrmalar bazen anlamsal temeller zerinden aklanabilir. rnein, Kuzey Kafkasya dillerinden Bagvalal, gstergesi insan ve erkek olan adlar eril, insan ve kadn olan adlar diil, bunlarn dnda kalanlar ise yansz olarak snflandrmaktadr (Kibort & Corbett, 2008). Birok Avrupa dilinde de canl varlklarn adlar eril-diil, cansz nesnelerin adlar ise yansz olarak snflandrlr. rnein, Almancada der Vater baba eril, die Mutter anne ise diil snfndandr. Ne var ki, bu tr rtmeler, cins snflandrmasnn nedensizlik ilkesi temelinde gerekleen ekimlerini de yok sayamaz. rnein, spanyolca, Franszca, talyanca, Portekizce gibi dillerde erkek adlar eril, dii adlar diil olarak ekilmekte ancak dier adlarn cinsi ounlukla nedensizlik ilkesine gre belirlenmektedir (Hockett, 1958: 233). Almancada da insan ad olup yansz ekim alan das Ma(dchen kz, das Kind ocuk rnekleri vardr. Cansz varlk adlarndan ou eril der Tisch masa ve diil die Tr kap olarak snflandrlr. Grld gibi dilbilgisel cins denen bu ayrm her zaman doal cinsi yanstmaz. ngilizce ve Trkede doal cinsi yanstan szlksel biimler (kadn / erkek, horoz / tavuk) ve cins anlam kodlayan tretme ekleriyle yaplan tremi szckler dnda (waiter garson, waitress kadn garson, host ev sahibi, hostes kadn ev sahibi) dilbilgisel cins ulam yoktur. Aadaki snflandrmann trn doal ya da dilbilgisel cins olarak belirleyiniz: SIRA SZDE Franszca bte canavar diil D animal hayvan N E L M (Stump, 2004: 27)
S O R U

Cins, adn eril-diil-yansz, canl-cansz, insan-hayvan gibi zellikleri temelinde niteleyicileriyle uyum gerektiren bir ulamdr. Uyum kodlamasn tipik olarak niteleyiciler tar.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Adsl ekim 3: Durum

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Durum, bir DadnAbaml olduu bala ilikisini gsteren bir sretir. Genel olarak KK T tmce dzeyinde adn eylemle, bek dzeyinde bir baka adla ya da ilgele ilikisini belirler (Blake, 2001: 1). Dilbilgisel durum, szdizimsel zellikler tar ve SIRA SZDE adn konumuna gre baml olduu geden ald ekim trn gsterir. Eik durum anlamsal zellikler tar (Lyons, 1968; 295; Anderson, 1985: 180; Katamba 1993: 238; AMALARIMIZ 31; Stump, 2004: 27). Blake 2001:

K T A P

TELEVZYON

K T A P zne, nesne ve dolayl tmle olmak zere temel dilbilgisel ilevleri yerine getiren adlar belirlemek zere kullanlr. Dnya dillerinde zne ve nesne belirleme biimlerinden en yaygn olanlar yaln-belirtme ve zegeili-yaln sistemleridir. AaTELEV ZY daki ngilizce ve O N Trke rnekleri inceleyelim:

Dilbilgisel Durum

NTERNET

NTERNET

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

97
Tablo 5.3 Yaln-Belirtme Ulamlar

Nesne almayan geisiz eylemle 1. (a)Szck Hanm gitti. (b) O gitti. 2. (a) Ms. Word hasgone. Hanm Szck git-T Szck Hanm gitti. (b) She has gone. O gitti.

Nesne alan geili eylemle 1. (c)Szck Hanm Tmce Hanm grd. (d) O onu grd. 2 (c) Word saw Ms. Ms. Sentence. Hanm Szck grd Hanm Tmce. Szck Hanm Tmce Hanm grd. (d) her. She saw O grd onu O onu grd.

Grld zere Trkede adlar ve adllar zne konumunda yaln (Szck Hanm, o), nesne konumunda da belirtme durumundadr (Tmce Hanm, onu). Belirtme eki belirtili nesne durumunda zorunludur. ngilizcede durum ekimi ak eklerle gsterilmediinden, zne ya da nesne konumunda adlar ayn biimde kalr, yalnzca adllar belirtme ekimi yklenebilirler. Bu ekilde znenin yaln, nesnenin belirtme durumunda kald diller, yaln-belirtme kartln ekimleyen diller olarak snflandrlr. imdi de Dyirbal dilindeki duruma bakalm:
Nesne almayan geisiz eylemle uma+ baba Baba dnd. yabu+ anne Anne dnd. banaga+n(u dn+GEM banaga+n(u dn+GEM Nesne alan geili eylemle uma+ yabu+ gu baba anne Anne babay grd. yabu+ uma+ gu anne baba Baba anneyi grd. bur a+n gr+GEM bur a+n gr+GEM Tablo 5.4 zegeili-Yaln Ulamlar Kaynak: (Dixon, 1979: 61 Katamba 1993:240 iinde)

Bu sistemde geisiz eylemin znesi ile geili eylemin nesnesi sfr biim alarak yaln, geili eylemin znesi ise (gu ekini alarak zegeili durum ekimine girmitir. yleyse, Dyirbal zegeili-yaln kartl kullanan bir dildir. Aada hangi durum sistemi kullanlmaktadr?
Tjitji ocuk ocuk gitti. Ngayu Ben Ben gittim. Tjitji ocuk ocuk beni grd. Ngayu Ben Ben ocuu grdm. -ngku ZEGE -lu ZNE ngayu ben tjitji ocuk -lu ZNE a git
S -nuO R U S O R U

SIRA SZDE

- YALIN

a git

-nu
DNELM GEM

SIRA SZDE

DNELM

GEM
DKKAT DKKAT

-nya
SIRA SZDE BELRTME SIRA SZDE

- AMALARIMIZ YALIN

AMALARIMIZ

Temel dilbilgisel konumlardan ncsn oluturan dolayl tmle konumundaki adlar baz dillerde ilgeler, bazlarnda da durum eki ile gsterilirler:
TELEVZYON

K T A P

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

98

Genel Dilbilim-I

(7) ngilizce: I gave the book to Mary. Kitab Maryye verdim. Trke Kitab Maryye verdim. Dilbilgisel durumlardan bir dieri tamlayan durumudur. ki ad arasnda iliki kurmak zere kullanldnda, temel ilevi sahiplik bildirmek olan bu ek, baka anlamsal ilikileri de gsterebilir; ancak bunlar Anlambilim nitelerinde ele alnacandan burada deinmeyeceiz. Yapsal anlamda ise iki ad arasnda niteleyen-nitelenen ilikisi kurar. Tamlayan ekini alan ve sahip olan gsteren ad niteleyen, ait olan gsteren ad ise nitelenen ba addr: Pisigln kuyruu, sahibinin elbisesi, Marys car Marynin arabas. Tamlayan durumu Trkede baz ilgeler ve bunlarn adl tmleleri arasnda ilgi kurmakla da grevlidir: senin iin, onun gibi, benim kadar, senin(i)le, vb. Bu ilge beklerinde, durum ilge tarafndan adl tmlece zorunlu olarak yklenir (bkz. Szdizim niteleri).

Eik Durumlar
Daha nce de deinildii gibi eik durumlar adlarn eylemlerle anlamsal ban gsteren durumlardr. Bu ilikiler birok dilde ilgelerle de ifade edilir ancak konumuz ekim olduundan biz ekim ekleriyle ifade edilenler zerinde duracaz. Dilbilgisel durum ekleri zaman zaman eik durum ilevini yerine getirmek zere de kullanlabilmektedir. rnein, Trkede denize gittik tmcesindeki deniz ad zerindeki -e durum eki eylemin gsterdii oluun ynn gstermektedir. Denizde yzdk, denizden geldik tmcelerindeki -de ve -den durum ekleri de eylemlerinin gsterdii hareketin yeri ve kaynan belirtmek iin kullanlmtr. Eik durumlarn bu yer / yn bildirme ilevleri geniletilerek zaman ve yararlanan bilgisi aktarmlarnda da kullanlr: saat iki-de(zaman) uyudu, annem-e (yararlanan) temizlik yapt. Ara durumu ve paracl durum dier eik anlamlar tayan durumlardr. Srasyla, eylemin gsterdii iin hangi arala / yolla yapldn i-le rlyor, tkenmez kalem-le yaz ve ADn bir ksm anlamn kodlamaktadrlar: pasta-dan yedi, snf-tan biri 1. AadakiSIRA SZDE durum eklerini inceleyiniz, ilevlerini yaznz. a. Olvasta a ko nyvet oku.3. TEK.D N E L M BELRLEYC kitap.DURUM O kitab okudu.
S O Ra U Olvasott oku.3 TEK BELRLEYC O kitabn birDksmn okudu. KKAT

Durum, adlarn tmcede deien ilevlerini gsteren dilbilgisi ulamdr. Eik durum ise zne, nesne, dolayl tmle dndaki adlarn eylemle ilikisi gsteren trdr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

konyvbol kitap. DURUM

DKKAT

SIRA SZDE

(Blake, 2001: 151)

AMALARIMIZ

b. Dyirbal yugu sopaAMALARIMIZ yugu(gu sopayla (Katamba, 1993: 242)

K T A 2. Trkedeki durumP ekim eklerini gruplandrnz.

SIRA SZDE

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

99

Adsl ekim 4: Uyum

Uyum, tmcede iki genin tad yapsal ve anlamsal zellikler arasndaki uyumay gsteren bir ulamdr (Steel, 1978: 610). Adlarda sahiplik / iyelik ilikisini gsteren iyelik ekleri biiminde ortaya kar. Trke nin de dahil olduu bir ok dilde tamlayann, yani ait olunann, say ve kii uyumunu, ait olan zerinde kodlar. Aadaki tabloda Trkede kullanlan iyelik ekleri listelenmitir.
Kii / say Birinci tekil kinci tekil nc tekil Birinci oul kinci oul nc oul Ek -(I)m: kitab-m, para-m -(I)n: kitab-n, para-n -(s)I(n): kitab-, para-s -(I)mIz: kitab-mz, para-mz -(I)nIz: kitap-nz, para-nz -lArI(n): kitap-lar, para-lar
yelik, tamlanan adn tamlayan adla kii ve say uyumunu salayan ulamdr.

Tablo 5.5 Trkedeki iyelik ekleri

EYLEMCL EKM
Eylemler ounlukla anlamsal zellikleri bakmndan hareket, sre ve durum bildiren szcklerdir. Eylem beklerinin ba olarak ilev grrler: eve [gittim], soru [sordum], merak ettiklerimi [rendim], [uyudum] (bkz. Szdizim niteleri). Anlamsal zellikleri bakmndan snflandrmann ortaya kard belirsizlik, eylemler iin de geerlidir. Bundan dolay eylemler de, adlar gibi, biimbilimsel zelliklerine gre ayr bir snf olarak belirlenir. Eylemlerin biimbilimsel zellikleri, zaman, grnm, kip, olumsuzluk, uyum gibi eylemcil ekim ekleri almalardr.

Eylemcil ekim 1: Zaman

Dilbilgisel zaman, eylemin belirttii hareket, olay ya da oluun evrensel zamanda konumlandrlmasn gsteren bir ulamdr. Eylem zamannn dilbilgisellemesi olarak da tanmlanr (Comrie 1985: 9-13). Anadili konuucularnn bu konumlandrmay nasl yaptklarn bir dnelim. Bunun iin konuucunun nce kendine bir gnderim noktas belirlemesi ve eylemin zamann belirlerken de bu noktaya gre bir deerlendirme yapmas gerekir. Bu gnderim noktas yaygnlkla konuma an olarak seilir ve olaylarn zamanda dalm bu merkez nokta ele alnarak anlatlr. Byle bir sistemde dilbilgisel zaman, eylemin konuma anndan nce, sonra ya da bu merkez noktayla ezamanl olarak gereklemesine dayal olarak srasyla gemi, gelecek ve imdi gibi l bir blmleme gsterir. Aada byle bir snflandrma kullanan Swahili (Tanzanya) rnekleri grlmektedir.
Gemi Ni-li-leta Ben-ZAM-getir Ben getirdim imdi ni-na-lete ben-ZAM-getir Ben getiririm Gelecek ni-ta-leta ben-ZAM-getir Ben getireceim Tablo 5.6 l Zaman Blmlemesi Kaynak: (Katamba, 1993: 220)

Ancak bu z snflandrma evrensel deildir. ngilizce (Lyons, 1968: 306) ve Trkeyi de iine alan birok dilde gemi-gemi d kartln kullanan iki deerli zaman sistemleri grlmektedir (Yava, 1980: 9; Gksel & Kerslake, 2005: 326). Bu dillerde gemi ulam dn, gemi d ulam bugn ve yarn gsterecek biimde kullanlr:

100
Tablo 5.7 kili Zaman Blmlemesi: Gemi-gemi d

Genel Dilbilim-I

Gemi (dn) Yidi( (Avustralya) Trke ngilizce gali:N gitti gitti dn gitti went gitti

Gemi d (bugn / yarn) galiN gider, gidecek gidiyor imdi gidiyor yarn gidiyor is/are goinggidiyor, gidecek

Baz dillerde de bu ikili blmleme gelecek-gelecek d kartln kullanr. Bu sistemlerde bugn ve dn ayn belirticiyle, yarn ise farkl bir belirticiyle gsterilir. Birok Amerika ve Avustralya yerli dilinde kullanlan bu blmleme gerekle gerek olmayan ayrt etme ilevini yerine getiren kip bilgisini nceleyen ve zaman buna gre blmleyen bir bak yanstr. Buna gre bugn ve dn yaanmtr, bu yzden olgusaldr ve birlikte snflandrlmaldr. Oysa yarn daha yaanmamtr, olgusal deildir ve birinci grupla kartlk ilikisi iindedir.
Tablo 5.8 kili Zaman Blmlemesi: Gelecek d-gelecek Dani (Endonezya) Gelecek d (gerek) Wat-h-i ldr-GEREK-1stKlc Onu ldrdm Gelecek (gerek d) Was-b-ik ldr-BELKI-1st Klc Onu ldreceim

Zamann blmlenmesi ister ikiz, isterse z olsun bu snflandrmann hep konuma anna gre yapldn grdk. Peki, bu her zaman ie yarar bir yntem midir? rnein, Trkenin anadili konuucularnn ocuk uyumutu seimini yapabilmesi iin konuma ann dikkate almalar gerekli ama yeterli bir koul deildir. Aadaki rnekleri karlatralm: (8) a. ?ocuk nihayet uyand. Tm gece boyunca uyudu. Gzlerini ovuturdu, elbiselerini dzeltti. aknd. b. ocuk nihayet uyand. Tm gece boyunca uyumutu. Gzlerini ovuturdu, elbiselerini dzeltti. aknd. (8a) ve (8b) de uyumak eylemi konuma zamanndan nce gereklemi olmasna ramen anadili kullanclarnn seimi uyumutu olacaktr. ocuun uyuma eylemi, uyanmas, ovuturmas, dzeltmesi ve akn olmasndan nce, bunlar da konuma zamanndan nce gereklemitir. Bu ilikileri grselletirirsek:
Tablo 5.9 Grece Zaman Uyumutu Konuma zamanndan nce uyand ovuturdu dzeltti aknd konuma zaman

Yaln zaman gnderim noktas konuma an olan, grece zaman ise gnderim zaman konuma anndan nce ya da sonra baka bir eylemin zaman olan ulamdr.

Bu durumda, merkez nokta olarak konuma anndan nce bir anlat noktas seilmi ve uyumak eylemi zamanda buna gre konumlandrlmtr. Bu tr konumlandrmaya grece zaman, dierine ise yaln zaman denmektedir. Demek ki, eylem zamann belirlemek iin kullanlan gnderim zaman deitike eylem iin se-

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

101

ilen[.6] zaman da deimektedir. Bu yzden, zaman bir gsterimsel ulamdr (Lyons 1968: 305; Comrie, 1985: 14). 1. Trkedeki I. Grup eylem eklerinden olan -DI, -mI, -(I)yor, -(I)r, -(y)AcAK eylem eSIRA SZDE kim eklerini zaman zelliklerine gre snflandrnz. 2. Bunlarn II. Grup eylem eklerinden -(y)DI ve -(y)mI ile birlikte kullanlabilme koulDNELM larn aadaki rnekleri kullanarak aklamaya alnz. a. *git-im c.*git-im-idi b.*git-idi-m d. *git-im-di S O R U
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Eylemcil ekim 2: Grn

Grn, dnya dillerinde zaman ulamndan daha sklkla rastlanan bir ulamdr. Zaman ulam olmayan diller olduu halde grn ulamnn kullanlmad dil saSIRA SZDE ys yok denecek kadar azdr. Geliimsel olarak da, dillerinde her iki ulamn da bulunduu ocuklar grn zamandan daha nce ve daha abuk renebilmekteler (Lyons, 1977: 705). Acaba grn nasl bir ieriin belirticisidir? Grn, eyAMALARIMIZ lem sreminin i dzenlemesini gsteren bir dilbilgisel ulamdr (Comrie, 1976). Konuucular ayn zaman aralnda gerekleen eylemleri, olu biimlerinin grntlenmesi bakmndan eitli ekillerde deerlendirebilirler. rnein, Trkede K T A P anadili konuucularnn konumak eyleminin konutu ve konuuyordu biimleri arasndaki seimini belirleyen etkenleri dnelim. Eylem zaman bir etken olabilir mi? Her iki eylem de konuma anndan nce gerekletii E L E V gemitir ve bu T iin Z Y O N yzden zamana yerletirilme konusunda bir kartlk gstermezler. yleyse, bir de eylemin konuucular tarafndan grntlenmesini dnelim. Konutu biimini seen bir konuucu eylemi ba, sonu ve ortasyla bir btn olarak alglayp, bu N T E R N E bir nunla ilgili bir bilgi vermek, konuuyordu biimini seen ise eylemin T blmn ele alarak bir baka eyleme arka plan oluturmak istemektedir. Demek ki, bu biimsel farkllk eylemin zaman deil grntlenmesindeki deiiklii yanstmak iin kullanlmaktadr. Ayn eylemin iki farkl gr noktasndan aktarlmasna olanak salayan bu ulam, bitmilik-bitmemilik ad altnda iki ana grupta incelenen dilbilgisel grn ulamdr (Comrie, 1976: 4; Lyons, 1977: 703-18). Bitmilik, durum ya da olaylarn btnln, bir kez olduunu ve tamln; bitmemilik ise durum ya da olaylarn paralandn ve yalnzca bir blmnn devam etmekte ya da sk sk yinelenmekte olduunu gsteren bak asnn dilbilgisel karldr. Bitmemilik grntsnn bu iki alt ulam srasyla ilerlemeli grn ve alkanlk grn olarak adlandrlr. Bu balamda, olaylarn ya da durumlarn ele alnmasnda bavurulan ve ou dilde eylem ekim ekleriyle gsterilen bu ayrmlarn nesnel bir dayana olmadn da belirtmek gerekir (Comrie, 1976: 4). Ayn konuucu ayn eylemi iki farkl ekilde grntleyebilir: John read that book yesterday; while he was reading it, the postman came John bu kitab dn okudu; okurken postac geldi. Birincide u noktalar da iine alan bir btn olarak grntlenen ayn olay, ikincide evrelerinden bir paras alnarak birinci eylem iin arka plan oluturacak ekilde kullanlmaktadr. Konuucu okumak eyleminin iinden bakarak gelmek eyleminin bu noktada gerekletii bilgisini verir. Grnsel kartlklar biimbilimsel srelerle gsteren diller genellikle her bir grn kavram iin bir biimbirim kullanrlar: ince -zhe (ilerlemeli), Fars mi- (bitmilik), Slav ve Baltk dilleriyle Grccede bitmilik gsteren nekler gibi (Comrie 1976:88). Kimi dillerde byle yalnzca grn anlamlarn tayan ekler olmasna ramen, aralarnda Trkenin de olduu kimi dillerde de bu iki ulamn

DKKAT

Zaman ulamsz D K K A T dillerdeki zaman ve grn kavramlarnn ifadesi iin Comrie (1976:SIRA SZDE 82-84) ve Smith (2005) kaynaklarna bavurulabilir. Bu dillere rnek olarak zaman ekimi olmayan Yoruba ve Igbo AMALARIMIZ (Nijerya), baz Maya Dilleri ve ince (Madarin) ile zaman ekimi seime bal olan Navajo gibi diller A P K T gsterilebilir.

TELEVZYON

NTERNET

Grn, eylemlerin zamansal iyapsn, nasl gerekletiini gsteren dilbilgisel ulamdr. Bitmilik, eylemi zamansal iyapsna deinmeksizin btn olarak ele alan, bitmemilik eylemin zamansal iyapsnn her hangi bir alt araln sunan grn biimidir.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S 102 O R U

DNELM
Genel Dilbilim-I O R U S

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

apraz snflandrlmasna izin verilmektedir. rnein, bitmilik grnnn geDKKAT mi zamanla snrlandrlmas yaygndr. Bylelikle tek bir ek hem zaman hem grn bilgisi verebilir. Aadaki rnekte bitmemilik eki -a gemi, imdi, gelecek, SIRA SZDE gemi alkanlk, gemi srerlik anlamlarn; bitmilik eki -e ise yalnzca gemi bitmilikle snrldr. Bu ekilde, bir ekin ayrc tek bir ilevle, dierinin de arta kalan tm anlamlarla kullanlmas bu ayrmn tipik zelliidir (Dahl & Velupillai, AMALARIMIZ 2011). Zaman grn kesimesine ilikin detayl bilgi iin bkz: Comrie, (1976); Kornfilt (1997); K T A P Taylan (1997); Gksel & Kerslake (2005). (9) TELEVZYON Rendille (Kenya) Khadaabbe chiirta mektup O. yaz-BTMEMLK NTERNET O mektuplar yazar/yazyor/yazd/yazyordu/yazacak. Khadaabbe mektup O. O mektuplar yazd. chiirte yaz-BTMLK

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

1. AadakiSIRA SZDE zaman ve grn ieriklerini zmleyiniz. eylemlerin Franszca a. Il chanta ark syledi. D quand M b. Il chantait N E L Yvonne arriva. Yvonne geldiinde ark sylyordu. (Katamba, 1993: 222) 2. Buraya kadar grdmz grn trlerini snflandrnz ve Trkede hangi eklerle S O R U kodlandn gsteriniz. Bir dier grn ulam tamamlk / bitmi grndr. Genel olarak iki zaman noktas arasnda ba kuran bir ulam olarak tanmlanr. rnein, Ecem eve gitSIRA SZDE ti tmcesi iki farkl ekilde ele alnabilir. Ecem nerede? Sorusunun yant olarak bitmilik, Ecemle grebilir miyim? Sorusunun yant olarak tamamlk grnn ierir. Ecemin gitmesinin sonucu, olay yerinde bulunmamas ve grmenin AMALARIMIZ bu yzden olamayacadr. te tamamlk grn bu sonu ile bu sonucu douran eylem (Ecem in gitmesi) arasnda ba kurma grevini yerine getirir. Ayn iliki gnderme noktasn konuma zamannda nceye ve sonraya tayarak da gsK T A P terilebilir: (10) T E L Zeynep a. O gn E V Z Y O N Ecem i grmedi; nk Ecem o saatte oktan eve gitmiti. b. O gn Zeynep Ecemi grmeyecek; nk Ecem o saatte oktan eve gitmi olacak. (10a) daNEcemin o gn eve gitmesinin sonucu, o gn olay yerinde olmamas TERNET ve Zeynepin onu grememesidir. (10b) de ise Ecemin o gn gitmesinin sonucu, olay zaman orada bulunmayacak olmas ve Zeynepin de onu grmeyecek olmasdr. Bu tr tamamlk grnne sonulu tamamlk denir. Bu grnn dier trleri de aada sralanmtr (Comrie, 1976: 56-61):
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

103

Deneyimsel tamamlk gemiten bu gne gelen zaman diliminde en az bir kez gerekleen durumlar gsterir. Trkede uygun belirtelerle birlikte -DI biimbirimi bu ilevi yerine getirir: (11) Sen hi Amerikaya git-ti-n mi? Sen hayatnda fil gr-d-n m? Sen mrnde byle gzel ey yap-t-n m? Tmel tamamlk -(I)yor biimbirimi ve yine uygun belirteler eliinde gemite balayp imdiye kadar gelen durumlar gsterir. (12) ki yldr bu programda oku-yor-um. ki yldan beri bu programda oku-yor-um. Yakn gemi tamamlk iki durum arasndaki banty aralarndaki zamansal yaknla gre tanmlar. Yaknlk algs dilden dile deitii iin, ngilizce geenlerde, yaknda, son zamanlarda gibi belirteler bu grn kullanmak iin yeterliyken, Franszcada iki eylem arasnda 24 saatten fazla bir zaman gemise bu kullanm dil bilgisid kabul edilir. Bylece Franszcada dn yazdm derken gemi, ama bu sabah ya da dn gece yazdm denirken tamamlk grn kullanllr (Comrie, 1976: 61). Trkede de bu ulam, yeni, imdi, yaknda, henz gibi belirteler eliinde -DI eki ile kullanm alan bulur: Yeni geldim, imdi bitti, henz kt. Aadaki eylemlerin grn trlerini belirleyiniz. 1. ngilizce (a) Bill has gone to America. Bill Amerikaya gitti. (b) Bill has been to America. Bill Amerikada bulundu 2. Ne yaptn? ocuklara masal anlattm. Ne yapm? ocuklara masal anlatm. Ne yaparsn? Her akam ocuklara masal anlatrm. Ne yapyorsun? Her akam ocuklara masal anlatyorum. Ne yapardn? Her akam ocuklara masal anlatrdm.
SIRA SZDE
Tamamlk, gemiin bugndeki izleriyle ilgili bir ulamdr. Sonulu tamamlk bugnk bir durumun gemi bir olayn sonucu olduunu, deneyimsel tamamlk bir durumun gemite deneyimlendiini, tmel tamamlk eylemin gemite balayp bugne kadar gelmi olduunu, yakn gemi tamamlk ise eylemin yaknda gerekletiini vurgular.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Olay ya da durumlar, grntlenmelerine ilikin dilbilgisel olarak kodlanan bu grn ulamlarnn yan sra bir de gerekleme biimlerini gsteren isel zellikAMALARIMIZ ler tarlar. Bu zellikler eylemin szlksel grnn oluturur ve kln adn alr.
K T A P

AMALARIMIZ

K T A P

Eylemcil ekim 3: Kip

Kip konuucunun eylemin gereklii ya da gerekletirilmesine ilikin dnce ve T E L Palmer tutumunu yanstan bir dilbilgisel ulamdr. (Lyons, 1977: 452; E V Z Y O N 1990: 15; Huddleston & Pullum, 2002: 172). Eylemin gerekliinin deerlendirilmesi, eylem dnyasnn gerek dnya ile karlatrlmasyla gerekleir. Eylem dnyas gerek dnya ile rttnde eylem gerek, bakalatnda ise gerek d olarak snfNTERNET landrlr. Kipler, bilgisellik kipi ve ykmllk kipi olarak iki ana anlamsal snf kapsar.
TELEVZYON

NTERNET

104

Genel Dilbilim-I

Bilgisellik Kipi
(13) ... Ertesi sabah, yoldan geenler, bir evin basamanda donmu kalm kzcaz buldular. Yan banda bir sr bo kibrit kutusu vard. Zavallck snmak iin btn kibritlerini yak-m dediler... Bu kibritlerin alevinde onun ne dler grdn bilemezlerdi ki. Kibriti Kz Yukardaki parada yakmak eylemiyle kullanlan -m ekinin seimini belirleyen etkenleri dnelim. Bir unsur, eylemin bitmilik grnne sahip olmasdr. Ancak daha nce de deinildii gibi bu grn Trkede yalnzca -mI deil -DI biimbirimi ile de ifade edilebilir. Konuucunun bu ikisi arasndan birincisini semesi, eylemin gereklemesi ile ilgili olarak dorudan deil dolayl gzleme dayal bir aktarm yapm olmasndan kaynakldr. Kendi algs dnda gelien (Yava, 1980: 47; Slobin & Aksu-Ko, 1982: 194, 198) bu olaya ilikin, sonucundan yola karak bir karmda bulunmaktadr ve nermeyi Dorudan grmedim ama yanm kibrit pleri, yakma eyleminin bir sonucudur yleyse bu durumda en mantkl karm bu olur dncesini tayacak biimde yanstmaktadr. Bu dolayl aktarm duyuma dayal olarak da gerekleebilirdi. Byle olduunda da konuucu nermeyi Dorudan duymadm ama bir baka tanktan duyduumu aktaryorum dncesiyle donatrd. Her iki durumda da eylem gerek olarak deerlendirilirken, gerekliin onay konusunda konuucu sorumluluk almamakta, bunun iin baka kaynaklar gstermektedir. Oysa ayn eylem dorudan gzlem sonucu aktarlsayd, birinci el bilgi olarak verilecek ve bu kez de Birebir grdm ve bu olayn tan olarak, doru olduunu bilerek sylyorum bilgisini tayacak ekilde DI eki ile kodlanacakt: Zavallck snmak iin btn kibritlerini yak-t. Bylece hem olay gerek olarak alglanacak hem de konuucu bu gerekliin onay konusunda sorumluluk alacakt. Bu durumlar, bilginin kayna, bilgiyi edinmenin ekli ve bilgiyi aktarma biimi arasnda bir bantnn olduunu gstermektedir (Chafe, 1986: vii). -DI l rnekte olduu gibi grme, iitme, hissetme gibi duyusal yollarla dorudan elde edilen bilgi, -mI l rnekte olduu gibi baka kaynaklardan dolayl olarak karm ya da duyum yoluyla elde edilen bilgiden daha gvenilir olarak alglanmaktadr. Bylelikle, konuucunun bilginin doruluu konusundaki kesinlemesi -DI l yaplarda daha yksek olarak deerlendirilmektedir. te bu rneklerde grld gibi, aktarlan olaylarn gerekliine ilikin konumacdaki kesinlik algsnn derecesini aktaran bu kip bilgisellik kipi olarak adlandrlr (Willet 1988: 52; Palmer, 1990). Olay ya da durumlarn gerekliinin bir kaynaa gre deerlendirilmesi de bilgisellik kipinin alt ulam olan kantlanabilirlik altnda incelenir (Bybee, 1985: 184, Chung & Timberlake 1985: 244; Palmer 1990). Dorudan ve dolayl kantlanabilirlik, dile srasyla birinci el ve ikinci el bilgi aktarm biiminde yansr. Yukarda de deinildii zere, deiik duyusal kaynaklardan beslenen ikinci el bilgi aktarm veriye dayal karm ve duyuma dayal aktarm (hearsay) olarak snflandrlr. yleyse yukardaki parada yakm rneimizde ki m ekinin tad kipsel ierik, bilgisellik kipinin kantlanabilirlik alt ulamlarndan karm bilgisini yanstmaktadr. Aada kantlanabilirlik ulamnn kodland iki dilden rnekler bulacaksnz.

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

105

(14) a. Quechua (Gney Amerika) waala-man-shi Wankayuu-ta li-na yarn-DUR.-DUYUM Huancayo-DUR. git-ZAM. O yarn Huancayo ya gidecek. (duydum). b. Tuyuca (Kolombia / Brezilya) diga ap-wi futbol oyna-3TEK:K.-GZLEM O futbol oynad (grdm) (Mushin, 2001: 36-7) (14a) daki -shi ve (14b) deki -wi biimleri nermenin tad bilginin belli bir kaynaktan elde edildiini gstermektedir. Bu kaynak (14a) da bir baka kii, (14b) de ise konuucunun kendisi olarak kodlanmtr. Demek ki, konuucu onun Huancayoya gideceini ikinci el-dolayl aktarm, futbol oynayacan da birinci eldorudan gzlem kaynaklarn kullanarak ifade etmitir. Aadaki rneklerde kantlanabilirlik kipinin trlerini belirleyiniz. SIRA SZDE a. Fasu (yeni Gine) apere GRSEL KANIT-gel-GRSEL KANIT [gryorum] geliyor b. Koasati (Louisiana / Texas) nip-k akshka et-ZNE-yak-TSEL KANIT [duyuyorum] et yanyor c. Tuyuca (Kolombia) Pagapn Mide ar-KANIT [hissediyorum] midem aryor. d. Trke Ahmet gitmi. ha
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

-ga
AMALARIMIZ AMALARIMIZ

http://wals.info/chapter/77
K T A P K T A P

2. Bebein ateini ltkten sonra yksek olduunu grerek bir konuucu aadakilerden TELEVZYON hangisini syleyebilir? Nedenlerini tartnz. Bebek hastaym Bebein atei km. Bilgisellik kipi kaynaa dayal olmayan aktarmlar yapmak iin kullanldnda mantksal gereklilik ve olaslk kiplerini dile yanstr. Bu snflandrmada, mantksal gereklilik Xi yapmak gerek gibi yaptrmsal deil, deneyime dayal karmlarn ifadesini iermek zere kullanlmaktadr (Palmer, 1990: 60). rnein, Marsta hayat olmal tmcesinde olmak eylemine eklenerek kullanlan -mAlI biimbirimi byle bir ilev stlenmitir (Korkmaz, 2003: 699). oktan beridir biriktirdiim bilgiler ve deneyimler dorultusunda bu sonucuna vardm anlamn aktaran bu ifadeyle, Akla gelebilecek btn olaslklar ve olas dnyalar ele alndnda Marsta hayat var nermesi yanstlmaktadr. Benzer bir ilevi Marsta hayat vardr tmceNTERNET

TELEVZYON

NTERNET

106

Genel Dilbilim-I

sindeki -DIr biimbirimi de yerine getirir (Tura, 1986:146). Bu ifadelerde, anlatlan olaylarn gerek dnyaya ait olmasa da btn olas dnyalarda mevcut olduu algs yanstlr.
SIRA SZDE

Marsta hayat varm ve Marsta hayat vardr rnekleri arasndaki kipsel anlatmn benSIRA SZDE zerlik ve farkllklarn tartnz.
D NELM Bazen de aktarlan nerme btn olas dnyalardan yalnzca birine ait olabilir. Byle durumlarda da olaslk kipi ifadesini bulur. Marsta hayat ol-abil-ir tmceS O R U sindeki olaslk bildiren -(y)Abil ve beraberindeki -(A/I)r eki (Savar, 1986: 137) konuucunun nermenin doruluuna ilikin tutumunun daha zayflam olduunu gstermektedir. KGereklilik ifade eden nermelerde olay gerek dnyaya ait olmasa DK AT da btn olas dnyalar aittir, buradaki gibi olaslk nermelerinde ise btn olas dnyalar arasnda yalnzca bir tanesine aittir (Chung & Timberlake, 1985: 242). YuSIRA SZDE kardaki Trke rneklerde grlen bu ayrm ngilizce de karln bulur:

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

(15) AMALARIMIZ There must be life on Mars There may be life on Mars.

Marsta hayat ol-mal / var-dr Marsta hayat ol-abil-ir.

K T A P

TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U

Grld T A P Trkede baml biimlerle ifade edilen bu anlamlar ngilizK zere ce de must ve may bamsz biimbirimleriyle tanmaktadr. Demek ki, dierlerinde de olduu gibi bu ulamn kodlanma biiminde de diller arasnda szdizimsel ve biimbilimselEbirZ kartlk bulunmaktadr. TEL V YON Aadaki tmceleri kipsel ierikleri bakmndan karlatrnz. SIRA SZDE a. Grkan Ecemin kardei olabilir. NTERNET b. Grkan Ecemin kardei olmal. DN LM c. Grkan EceminEkardei.
S O R U Ykmllk Kipi

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Bilgisellik kiplii nermelerin olasl ve gereklilii ile, konumac tarafndan dinleyiciye yklenen T D K K A ykmllk kiplii ise eylemlerin olasl ve gereklilii ile ilgilidir. Ykmllk kipi, yaptrm gc olan bir kaynaktan kldr. Bir konuucunun yaptrmn kabul ettii bir kurum; kii; yasal, ahlaki, sosyal bir kural; ya da daSIRA SZDE ha znel isel bir itki sebebiyle belli bir biimde tutum taknd durumlarn dilde ifadesidir. Zorunluluk ve izin alt ulamlarnn yan sra niyet, istek, gnllkle de balants vardr (Lyons, 1977: 823-5; Palmer 1990). AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

107
Tablo 5.10 Trke ve ngilizcedeki Ykmllk Kipleri

Trke Zorunluluk -mAlI Bu ilac 6 saatte bir imeli-yim -(y)Abil + -(A/I)r stanbula gid-ebil-ir-im. / gidebilir miyim? (sen/siz) ( / -In / -InIz stanbula git / gidin -sIn / -sInlAr (o/onlar) stanbula git-sin / gitsinler.

ngilizce I must take this medication ever 6 hours. I may / can go to stanbul. Go to stanbul. (Dier kiilerde ekim yok)

zin

Buyurum

stek

-(y)A Let me go to stanbul stanbula gideyim. Grkan stanbula gitsin. (c Let Grkan go to stanbul tekil kii buyurum ile kout.) -sA Grkan stanbula gel-se. I wish he were here.

Dilek

Verilen rneklerin dikkatli bir incelemesi bilgisellik ve ykmllk kipleri arasnda baz benzerliklerin olduunu ortaya karacaktr. Her ikisi de olas dnyalar erevesinde tanmlanr ve her ikisi de bu dnyalar nicelendirerek paralel alt ulamlar oluturur. Bilgisel gereklilik, ykml zorunluluk ulamyla; bilgisel olaslk ykml izin ulamyla benzerlik gsterir. Bunun yansmas olarak da birok dilde ayn yaplar her iki grevi de yerine getirirler.
(16) Trke Almaca Tamil Ali evli ol-mal. tahmin ediyorum / neriyorum Er muss bleiben Burada kalmal Er muss geheiratet sein. Evli olmal Kantacaami vantaalum vara-laam Kandaswami belki gelebilir. vee um aakkaa naalekki avan peeca-laam sterse yarn konuabilir.

(Papafragou, 2000: 5) Aadaki eylemlerin kipsel ieriini tartnz. a. Bir dilim daha alabilir. b. Kibar olmal.
SIRA SZDE SIRA SZDE

10

DNELM

DNELM S O R U

zne Odakl Kip

Dier kiplerde olduu gibi (a) baka dnyalarla deil gerek dnyaU nermeleriyS O R le, (b) konuucuyla deil, znenin kiiye zg yaradl zellikleri, yetenek ve niyetleriyle ilgilidir (Bybee, 1985: 166; Palmer, 1990; Huddleston 1990: 79). Yaradl DKKAT zelliklerinin aktarm ileviyle badaan snfa zg kapsayc anlamlar da bu kiple ifadesini bulur:
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

108
Kip anlatm gerek dnyada olmayan ve belki de hi olmayacak olan olay ve durumlar ifade etmemizi salar. Bilgisellik kipi eriilebilir kantlara dayal karmlarn gereklilii ve olaslndan, ykmllk kipi klclarn eylemlerinin gereklilii ve olaslndan sz eder. Gerek dnya eylemleri ise zne-odakl kip tarafndan kodlanr.

Genel Dilbilim-I

(17) a. Yeterlik: Ecem kardeinden hzl ko-abil-ir. b. Niyet / istek: Ecem bana yardm et-mez. c. Yaradl: Zeynep peynir ye-mez. (znel) Bebekler sevgi iste-r (snfsal)

Kip ve Zaman
Anlamsal adan gelecek kavram doas gerei gemi ve imdiyle karlatrldnda bir belirsizlik tar. Tpk kipsel anlamlarda olduu gibi, gelecek de henz gereklememi durum ve olaylar ele alr. Gelecek anlam ve kip kavram arasndaki bu ba sebebiyle ou dilde gelecek zaman ve gerek d kip arasnda dilbilgisel ayrma gidilmez (Hudlleston, 1990: 81; Chung & Timberlake, 1985: 243). rnein aada ngilizce tmcelerde kullanlan will ve Trke karlklarnda kullanlan -(y)AcAk biimbirimleri hem gelecek ierii hem de kipsel ierik tamaktadr: (18) She will be in Eskiehir now. She will be in Eskiehir next week. (19)
It may rain. (tomorrow) You can go. (as you finish) You must try harder. (next time) Yamur yaabilir. (yarn) Gidebilirsin. (iini bitirince) Daha ok almalsn (bir dahaki sefere).

Simdi Eskiehirde olacak Yarn Eskiehirde olacak.

kipsel gelecek

Gelecek kavram kiplik zellii tad gibi kipler de gelecek anlam ierir:

SIRA SZDE

11

DNELM S O R U

Aadaki yaplar kipsel anlatmlar bakmndan karlatrnz, kesinlik derecelerine gSIRA SZDE re sralaynz. (Kapnn alndn duyunca) DN A: Postac olmal. E L M Postac olabilir. Postac olacak. O R U S

DKKAT

Eylemcil ekim 4: at
at, eylemin gereklemesinde bir takm ilevleri bulunan katlmclarn eylemle ilikisini belirleyen bir sretir (Bybee, 1985: 20). zne ve tmle olarak snflanSIRA SZDE drlan bu katlmclardan tmleler dolayl ve dolaysz olarak ikiye ayrlrlar. zneler genellikle EDEN, dolaysz tmleler ETKLENEN, dolayl tmleler de HEDEF anlamsal rollerini yklenirler ve eylemin temel yelerini olutururlar. Bu zelAMALARIMIZ likleriyle szdizim ve anlambilimle de yakndan ilikili olan at kavramn biz bu nitede eylem eki-ilev balamnda ele alacaz.
DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Edilgen, te, Dnl, Ettirgen at

Dnya dilleri yaplarnn el verdii eilimlere gre bu anlamlar biimbilimsel olarak ekler yoluyla veya szdizimsel olarak yardmc eylemler ve/veya sralama yoTELEVZYON luyla gerekletirirler. Bu srelerden geerek at anlamyla donatlan eylemler, yaln biimleriyle etken-edilgen, etken-ite, etken-dnl ve etken-ettirgen kartln yanstrlar (Givon, 1990: 629).
NTERNET

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

109

Etken-Edilgen at
Yklemin belirttii iin zne tarafndan yapldn gsteren, ek almam, yaln eylemler, etken-edilgen kartlndaki etken aty olutururlar. Bir takm dilsel belirticilerin, rnein ekler, yardmc eylemler vb, katksyla oluturulan edilgen at ise eylemle zne arasndaki bu ilikiyi deitirir. Bu durumda etken yapnn znesi EDEN / ALGILAYAN, edilgen yapnn znesi ise ETKLENEN rolne brnr. Geleneksel olarak edilgen at geili, yani tmle alan, bir eylemin nesne grevindeki tmle veya tmlelerinin, zne konumuna gemesi ve bu ilemin de eylemin yaps zerinde baz dilsel deiiklerle yol amasyla kendini gsteren bir sretir. rnein, Trkede bir nl veya [l] sesi ile biten geili eylemlerin -(I)n ve arta kalanlarn da -(I)l eki ile donatlarak ortaya kan edilgen at aadaki deiimleri olanakl klmaktadr: (20) a. Zeynep kpekleri Kurt ve Karaba ok iyi besliyor. Kurt ve Karaba (Zeynep tarafndan) ok iyi besle-n-iyor. b. Zeynep Kurt ve Karaba ok iyi eitiyor. Kurt ve Karaba (Zeynep tarafndan) ok iyi eit-il-iyor. Grld zere, edilgen tmcede, etken tmcenin nesnesi zne konumuna gemi, etken tmcenin znesi bu grevini kaybetmi ama gereken durumlarda ... tarafndan ilge beinin tmleci olmu, eylem edilgen at ekleriyle donatlm durumdadr. Bu ilemler sonucunda eylemin temel ye says ikiden (Zeynep + Kurt ve Karaba) bire (Kurt ve Karaba) indirgenmitir. Ne var ki, dnya dillerinde byle bir tanmlamann yetersiz kaldn gsteren birok rnee de rastlanmaktadr. Edilgenliin byk lde szdizimsel srelerle kodland ngilizcede bile baz geili eylemlerin edilgen biimlerinin dilbilgisi d olduu, buna karlk baz geisiz eylemlerinse edilgen biimlerinin bulunduu durumlar vardr: (21)
Mike resembles Mark. Mike Marka benziyor. *Mark is resembled by Mike. *Mark Mike tarafndan benzeniyor. b. Someone must have slept in this bed. Bir bu yatakta uyumu. This bed must have been slept in by someone. Bu yatakta birisi tarafndan uyunmu. a.

Grld zere, geili bir eylem olarak snflandrlan resemble benzemek, edilgen yapda kullanldnda dilbilgisi d olurken, sleep uyumak gibi geisiz bir eylem byle bir sorun oluturmamaktadr. Aslnda geisiz devinimli eylemlerinin edilgen atda kullanm dnya dillerinde yaygnlkla rastlanan bir durumdur. rnein, Almancada Wir tanzen hier burada dans ettik tmcesi rahatlkla Es wurde hier getanz burada dans edildi biiminde edilgenletirilebilmektedir. Bu tmcede dilbilgisel zne, es olmasna ramen bu znenin bir gndergesi, yani d dnyada gnderimde bulunduu bir nesne, olgu, durum vb. mevcut deildir. eviri metinlerden de anlalaca zere, Trke de buna izin veren diller arasndadr. Bu rnekler bizi edilgen atnn iki balk altnda snflandrld sonucuna gtrmektedir: geili eylemlerle yaplan ve znesinin bir gstergesi olan edenli edilgen, geisiz eylemlerle yaplan ancak znesinin gstergesi olmayan edensiz edilgen. Edensiz edilgen dnya dillerinde yaygn olsa da, kullanmnda hem diller aras hem de dil ii daha fazla snrlklar vardr. rnein, Trkedeki durumu ele alalm:

110

Genel Dilbilim-I

(22) a. i. Tavuklar burada gdaklad. ii. *Burada gdakland. iii. Atlar burada kotu. iv. *Burada kouldu. v. Su kovadan tat. vi. *Kovadan tald. b. i. Yarlar burada kotu. ii. Burada kouldu. iii. *Burada yarlar tarafndan kouldu. c. i. ii. iii. iv. Yarlar kotu. Ben kotum. Sen kotun. Biz kotuk. Kouldu. Kouldu. Kouldu. Kouldu.

Edilgen at eylemin temel yelerini azaltan bir ulamdr. Geisiz eylemlerle edensiz, geili eylemlerle edenli edilgeni kurar.

*kouldum. *kouldun. *koulduk.

(a-ii), (a-iv) ve (a-vi) nn dilbilgisi d olmas, edensiz edilgenin insan zne gerektirdiini; (b-iii) n dilbilgisi d olmas bu tr yaplarn eden ilge beiyle kullanlmadn; (c-ii), (c-iii) ve (c- iv) teki uyum eki alm gelerin dilbilgisi d olmas ise yine bu yaplarn her zaman nc tekil kii ekiminde olmas gerektiini gstermektedir (Knecht, 1986: 32). Genel olarak edilgen yaplarda klcnn ak ifadesi dnya dillerinde deiik oranlarda snrla tabidir. rnein, Meksikada konuulan Yaqui dilinde buna hi rastlanmazken, baz dillerde de birinci ve ikinci kii klclara (benim tarafmdan, senin tarafndan) yer verilmez. Trkede de birok anadili konuucusunun ounlukla kullanmay semedii (Lewis, 1967, 2000; Underhill, 1976) bu yapnn edensiz edilgende daha da kstl bir dalm vardr. Eden beinin kullanmna ilikin bu eilimler aslnda edilgen yapnn ilevi zerine de baz ipular vermektedir. Edilgen yaplar ounlukla klc bilinmediinde, bariz olduunda veya yersiz olduunda kullanlmakta ve bylece klcy odakszlatrmaktadr. Edilgen at, bu ileviyle ayn znenin tmceler aras devamlln salayarak metinsel badaklk yaratr. (Shibatani, 1985: 830): (23) (a) Grkan konumasn bitirdi ve alkland. (b) Grkan konumasn bitirdi ve herkes onu alklad. Edilgen yapnn kullanld (23a) konu devamll bakmndan (23b) den ayrlr.

SIRA SZDE

12

DNELM S O R U

DKKAT

1.Aadaki SIRA SZDE at yapsn inceleyiniz. eylemlerin a. Kap rzgardan ald. b. Kap nbeti tarafndan ald. D NELM c. ?Kap rzgartarafndan ald. 2. (a2) ve (b2) dilbilgisi ddr. Nedenlerini aklaynz. a1.Bacam kanad.U S O R a2.*Kanand. b1. Salarma aard. DKKAT b2. *Aarld.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

111

Etken-te
Geili iki eylemin, birinci eylemin znesi ikincinin nesnesi, ikinci eylemin znesi de birincinin nesnesi olacak ekilde ayn anda gerekletirilmesiyle ortaya kan bir sretir. Eylem katlmclarnn ayn hareketi karlkl olarak biri birlerine aktarmas, etken tmcenin zne ve nesnesinin ite yapda tek bir zneye indirgenmesi biiminde dile yansr. Bylece eylem iki yeliyken, tek yeli, yani geiliyken geisiz olur (Givon, 1990: 628)
Etken ngilizce John met Mary. John Maryyi buldu. Anton vstretil Ninu. Anton Minuyu buldu. Grkan Ecemi buldu. te John and Mary met. John ve Mary bulutular. Anton i Nina vstretili- Anton ve Nina bulutular. (Comrie, 1985: 326) Grkan ve/ile Ecem bul-u-tular. Tablo 5.11 telik Kodlama Biimleri

Rusa

Trke

Grld zere etken yapdaki nesne, ite yapda oul zne oluturmak zere etken yap znesiyle ayn konumda kullanlmaktadr. telik anlam Trke ve Rusada olduu gibi srasyla -(I) ve ekleri yoluyla veya ngilizcede olduu gibi szdizimsel olarak kodlanabilir. Ayn ilev itelik adllaryla da yerine getirilebilir. (24) Mary and John saw each other. Mary ve John gr+ZAM birbirleri Mary ve John birbirlerini grdler. (24)te olduu gibi, ngilizcede eylemde hibir deiiklik olmakszn salt each other birbiri ite adl ile elde edilen bu anlam, Trkede beraberinde eylem yapsnda da bir deiiklii gerektirmektedir. telik adl birbiri ve itelik eki -(I) ayn ilevi yerine getirdiinden birbirlerinin dlayandr. Bu yzden, biri varken dieri de kullanlrsa *Birbirlerini grtler gibi dilbilgisi d yaplar ortaya kar; ancak adl ayn konumda -(y)lA/ile biimiyle birliktelik durumunda kullanldnda yap kurall olur: Birbirleriyle grtler. Ne var ki, birbiri adlyla kurulmu ite yaplar itelik biimbirimiyle kurulmu yaplarla her zaman anlamca zde deildir. rnein, aslan ve terbiyecisi baktlar ile aslan ve terbiyecisi birbirlerine baktlar tmcelerini karlatralm. Baktlar iki zne tarafndan yerine getirilen e zamanl bir eylemi gsterirken, birbirlerine baktlar nce aslan terbiyecisine bakt, sonra da terbiyecisi aslana eklinde bir eylem sralamasn da artrabilir. (24) te verilen rnein Trke karl iin de benzer bir durum sz konusudur: grtler iki zne tarafndan ayn zamanda ve karlkl gerekletirilen, birbirlerini grdler ise hem karlkl hem de sralamal eylem aktarmna izin veren yaplardr. te at, geisiz eylemlerle kurulduunda, eylemin gsterdii hareket oul znenin btn katlmclarnn yer almasyla toplu olarak gerekletirilir: gl-, uu, bar-, ka -, kou. Bu trdeki ite yaplarda da adl kullanldnda anlam deiiklii ortaya kar. ocuklar kouuyor toplu bir eylemi betimlerken, ocuklar birbirlerine kouyor karlkl olarak gerekletirilen bir eylemi anlatr (Kuruolu, 1990: 134).

te at, eylemin temel yelerini azaltan, znelerinin karlkl ya da toplu hareketini kodlayan bir sretir.

112

Genel Dilbilim-I

Etken-Dnl
Tpk edilgen at gibi dnl at da genellikle tmle alan geili eylemlerle kullanlr. Dnl atda zne ve nesne zdetir. Eylem zne tarafndan nesneye aktarlr (Givon, 1990: 628).
Tablo 4.12 Dnllk Kodlama Biimleri Etken yap ngilizce The mother washed the child Anne ocuu ykad Mat pomyla rebenka Anne ocuu ykad Anne ocuu ykad. Dnl yap The child washes himself. ocuk kendini ykar. Rebenok pomyl-sja ocuk ykand / kendini ykad Comrie, 1985: 327 ocuk ykand.

Rusa

Trke

Dnl at eylemin temel yelerini azaltan, znesi ve nesnesi zde olan eylemleri kodlayan bir sretir.

ngilizce, Rusa ve Trke rneklerde dnl yapda zne olan ocuk ayn zamanda da eylemin alcsdr. Yaplan iin yapana dnd bu at ngilizcede dnllk adl himself, Trke ve Rusada srasyla-(I)n ve -sja eki tarafndan kodlanmtr. Trkede de dnllk adl kullanlarak ayn anlam aktarlabilir: ocuk kendini ykad. Yukarda da deinilen itelik adl ve itelik eki arasndaki iliki, dnlk adl ve dnlk eki arasnda da vardr. Adl ekle ayn ilevi tadndan bir arada kullanldklarnda *ocuk kendini ykand gibi dilbilgisid yaplar ortaya kar.

Edilgen, te Dnl Bants

Birok dnya dilinde edilgen, ite ve dnl at arasnda bir bant olduu bilinmekte ve bunun bir kant olarak da ayn ekin bu yapy da kodlad rnekler gsterilmektedir (Shibatani, 1985: 826). (25) spanyolca Se curo a DNL tedavi etti.3TEKL. YNELME Bycler tedavi edildi.

los brujos. BELRLEYC bycler

Se curaron los brujos. DNL tedavi etti 3.O.. BELRLEYC bycler Bycler kendilerini tedavi ettiler. Juan y Maria se vieron en la calle. Juan ve Maria DNL grd.3.O. iinde BELRLEYC sokak Jan ve Maria birbirlerini sokakta grdler. Yukardaki rneklerin de gsterdii gibi, se dnllk belirticisi edilgen ve ite yaplar kurmak iin de kullanlmaktadr. Trkede de Hasta ykand tmcesindeki anlam bulankl, eylemin hem Hasta birisi tarafndan ykand biiminde edilgen hem de Hasta kendini ykad biiminde dnl olarak alglanabilmesinden kaynaklanmaktadr.

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

113

Yukarda edilgen, ite ve dnl at arasndan yapsal bir iliki olduunu grdk. AaSIRA SZDE daki tmceleri ele alarak bunlar arasndaki anlamsal iliki zerinde dnnz. Ecem arand. DNELM Ecem kendini arad. Ecem ve arkadalar aratlar.
S O R U

13

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Etken-Ettirgen
Ettirgen at dier at ulamlarndan farkl olarak eylemin temel ye saysn artran DKKAT bir sretir. Tek yeli geisiz bir eylemden iki yeli geili bir eylem, iki veya yeli geili eylemlerden de srasyla ve drt yeli geili eylemler yaratr. TrkSIRA SZDE ede -DIR, -t, -It, -Ir, -Ar biimbirimleriyle kodlanan bu atnn ileyiini anlamak iin aadaki rnekleri ele alalm:

DKKAT

SIRA SZDE

Etken a. Bebek uyudu. a. Bebek st iti. b. Annesi bebee oyunca verdi.

Ettirgen b. Annesi bebei uyuttu. K T A c. Annesi bebee st iirdi.P c. Annesi bebee oyunca verdirdi.
TELEVZYON

AMALARIMIZ

Tablo 5.13 Ettirgen at ve Geililik Deimeleri

K T A P

AMALARIMIZ

Uyumak eylemi yalnzca zne alan (bebek) tek temel yeli geisiz bir eylemdir. (d) de ayn eylem ek alnca znesi nesne olur ve farkl bir zne (annesi) devreye girer. Artk eylemin klcs bu znedir. (b) deki rnekte ise zne ve dolaysz T E ek T tmle alan iki yeli imek eylemi kullanlmtr. Bu eylem (e) Nde R N E alnca znesi (bebek) dolayl tmle olmu ve yine yeni bir zne (anne) devreye girmitir. Artk eylemin klcsna imek iini yaptran bu yeni zne olur. (c) de ise zne, dolayl tmle ve dolaysz tmle olarak yeli bir eylem kullanlmtr: vermek. Artk anne, bebek ve oyuncan yan sra bir arac daha vardr ve bu arac vermek eyleminin klcs roln stlenmektedir. (26) uyu uyu-t i i-ir ver ver-dir bir ye: zne iki ye: zne, dolaysz tmle iki ye: zne dolaysz tmle ye: zne, dolayl tmle, dolaysz tmle ye: zne, dolayl tmle, dolaysz tmle drt ye: zne, dolayl tmle, dolaysz tmle, arac

TELEVZYON

NTERNET

Ettirgen atnn eylemin temel yelerini artrma ilevi baka birok dil iin de sz konusudur. Aadaki rnekler Senegal de konuulan Wolof dilinden alnmtr: (27) Nene ocuk ocuk oturacak bi di na BELRLEYC ZAM 3. TEK K otur bi ocuk BELRLEYC (Comrie, 1985: 324) toog

Di naa toog-al nene ZAM 1. TEK.K otur-ETRG. ocuu oturtacam.

114

Genel Dilbilim-I

ngilizceyi de ieren baz dillerde bu anlamlar eklerle kodlanmak yerine bamsz biimler ve szdizimsel yollarla aktarlr: (28) Sam slid off the roof. Mary made Sam slide off the roof. Mary caused Sam to slide off the roof. sebep oldu.

Sam atdan kayd. Mary Sami atdan kaydrd. Mary Samin atdan kaymasna

Grld zere cause sebep olmak ve make yapmak eylemleri zel bir sralamada kullanlm ve temel eylemlerin de uygun ekimleriyle birlikte ettirgen yaplar oluturulmutur. Bazen de ettirgen anlamlar szlksel olarak ifade edilir: die l ve kill ldr kartlnda olduu gibi. Ettirgen anlamlar aktaran bu sreler retkenlikleri bakmndan karlatrldnda szdizimsel srelerin olduka retken, yeni szcklere aktarlabilecek dzenli bir dizge tamadklarndan szlksel ettirgenlerin ise pek retken olmad grlmektedir. Biimbilimsel srelerin retkenlii ise dilden dile farkllk gstermektedir. ngilizcede lie yatmak/lay yatrmak, sit oturmak/seat oturtmak gibi ok snrl birka rnek grlrken Trkede ettirgen eylemler de dahil hemen hemen her eylemle kullanlabilecek kadar retkendir: ye-dir-t-tir. (Comrie, 1985: 332). Her ettirgen ek bir arac ekleme ilevini yerine getirirken, baz durumlarda ye saysn artrmak yerine vurgu amal da kullanlabilir. Fotoraf ek-tir-t-tim tmcesi her zaman ben bir bakasnnn fotorafya gidip fotoraf ektirmesine sebep oldum anlamnda deil daha vurgulu ve etkili olarak olarak ben fotorafnn benim fotorafm ekmesine sebep oldum anlamnda da kullanlabilir (Demircan, 2003: 84). Ettirgen yaplar anlam zellikleri bakmndan ilgin bir derleme sunmaktadrlar. rnein, ettirgen at belirticilerinin biiminin bunlarn ifade ettikleri kavramsal ierii de yansttklar gr vardr. X ve Y birer dilsel geyse ve # iareti hece/szck snrn, + iareti de biimbirim snrn simgeliyorsa X ile Y arasndaki uzaklk aadaki lekte yukardan aaya doru azalarak devam etmektedir: (29) a. X#A#Y b. X#Y c. X+Y d. X Bu iki ge arasndaki uzaklk (d) de olduu gibi tek bir biimde kaynatklar zaman en az, (c) olduu gibi ayr baml biimler olduunda ise biraz daha fazla, (b) de olduu gibi ayr bamsz biimler olduunda daha da fazla ve (a) da olduu gibi aralarna baka bir ge girdiinde ise en fazladr. Yani yaplar arasndaki dilsel uzaklk, ifade ettikleri anlamlar arasndaki kavramsal uzakla karlk gelmektedir (Haiman, 1983: 782). Buna gre, ettirgen at szdizimsel olarak kodlandnda sebeple sonu ayn zamanda ve yerde olmayabilir ve hatta ikisi arasnda fiziksel temas da olmayabilir. Bu grntsellik ilikisini aadaki rnekleri ele alarak anlamaya alalm:

Grntsellik, dilsel gsterge ile gndergesi arasndaki fiziksel bir ban varln iaret eden durumdur.

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

115

(30) Johh spilled the milk. John caused the milk to spill.

John st dkt. John stn dklmesine sebep oldu.

(a) ve (b) tmcelerinin her ikisinde de sonu ayn olmasna ramen (st dkld) aralarnda anlamsal bir fark vardr. (a) daki tmce znenin hareketleriyle stn dklmesi arasnda daha yakn bir ba sezdirir: elinden kaymtr, ayan arpmtr vb. (b) deki tmce ise arac eylemler / klclar iermektedir: masaya arpmtr, masa sallanmtr ve st devrilmitir. Dier dillerde de ayn durum gzlenmektedir. (31)
Nivkh (Rusya)

Lep e-d Ekmek kuru (GESZ) Ekmek kurudu

If lep seu-d o ekmek kuru (GEL) O ekmei kuruttu.

If lep e-gu-d o ekmek kuru (GESZ)-ETTRGEN O ekmein kurumasna sebep oldu. (Comrie, 1985: 333).
Ettirgen at eylemin temel yelerini artran, sebep olma, yardm etme ve izin verme temel anlamlarn gerekirse yinelemeli olarak kodlayan bir sretir.

yleyse, szdizimsel kodlama - biimbilimsel kodlama- szlksel kodlama sralamas, aracldan - aracsza sralamasyla da badamaktadr. Ettirgen atda, sebep olan ve sonu arasndaki bir baka anlam ba, atnn tad sebep olma anlamyla yardm ve izin kavramlarn ieren yardml ve izinli ettirgen yaplardr. Buna gre bir ettirgen yap Xin olmasna sebep oldum, Xin olmasna izin verdim ve Xin olmasna yardm ettim anlamlarn tayabilmektedir. Zaten ngilizcede olduu gibi baz dillerde de bu anlamlar ettirgen atda szlksel olarak kodlanmaktadr. Aada srasyla bu anlamlar tayan Trke rnekler ve ngilizcedeki karlklar verilmitir. (32) Onu giy-dir-dim. Kapy a-tr-dm. Ona ders al-tr-dm. I caused him/her to get dressed. I let him/her open the door. I helped him/her do his/her homework.

Aada da bu anlamlarn nn bir araya gelip -a, in- ve eb- ekleriyle kodland bir rnek gryorsunuz: (33) Grcce Mama vil-s eril-s a-er-in-ebs Baba oul-NESNE mektup-ZAM -yaz- - 3.TEK K Baba oluna mektup yazdrd (Sebep oldu, izin verdi, yardm etti) (Comrie, 1985: 334) 1. Aadaki rneklerde ettirgen at nasl kodlanmtr? Lie , lay, sit , seat
SIRA SZDE

14

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

116

Genel Dilbilim-I

Eylemcil ekim 5: Uyum

Uyum, tmcede iki genin tad yapsal ve anlamsal zellikler arasndaki uyumay gsteren bir ulamdr (Steel, 1978: 610). Birok dilde eylemler tmcede uyum ilikisi iinde olduklar dier gelerin say, cins, kii bilgisiyle elimeyecek bir biimde ekime girer ve uygun uyum ekleriyle donatlrlar. rnein, Trkede *ben geldin tmcesinin dilbilgisid olmas eylemdeki kii ekinin znenin kii ieriiyle uyumlu olmamasndan kaynaklanmaktadr. zne birinci kii bilgisi tarken eylem -n eki ile ikinci kii bilgisi tamaktadr. Ayn tmceyi kii uyumu salayacak ekilde yeniden biimlendirirsek bu kez de yine dilbilgisid olan *ben geldik tmcesi ortaya kar. Bunun sebebi Trkede eylemlerin zneyle yalnzca kii deil say bakmndan da uyumlu olmasn gerektiren ikinci bir uyum kuraldr. zne ben biimiyle tekil bilgisi tarken eylem -k biimiyle oul bilgisi tayamaz. Dorusu, Ben geldim olmaldr. Aada Trkede eylem ekimlerinde kullanlan kii ve say uyum eklerinin bir derlemesi verilmitir:
Tablo 5.14 Eylem Uyum Ekleri: Trke -(I)yor, -mI, -(I/A)r, -(y)ACAK -mAlI - ile Birinci tekil kinci tekil nc tekil Birinci oul kinci oul nc oul -(y)Im -sIn -O -(y)Iz -sInIz -lAr

-DI, -sA, (y)DI, (y)sA le -m -n / -nIz -O -k -nIz -lAr

-A ile

Koa

buyurum

-(y)Im -sIn -A /-sIn -lIm -sInIz -lAr / -sInlAr

-(y)Im -sIn -(O/ DIr -(y)Iz -sInIz -lAr

X -(O/ -(y)In(Iz) -sIn X -(y)In(I)z -sInlAr

ekimsel ulamlar bakmndan daha kstl kodlamalar olan dilerden ngilizcede de eylemler zneleriyle benzer ekim ilikisine girerler. nc tekil kiinin geni zamandaki ekiminde eylemdeki -s say-kii eki zne grevindeki adn say-kii ieriiyle uyumlu olmak zorundadr. (34) I walk You walk She walk-s We walk You walk They walk Ben yrrm Sen yrrsn O yrr. Biz yrrz. Siz yrrsnz. Onlar yrrler.

nc tekil kiiyle snrl kalan bu uyum zellii en fazla olmak eyleminin ekimlerinde grlr: I am (ben ekimi), s/he / it is (o ekimi), we/you/they are (biz, siz/sen, onlar ekimi). Kii ulam evrensel olarak birinci (konuucu), ikinci (dinleyici) ve nc kii (dier) olmak zere z, say ulam ise ounlukta tekil-oul olarak ikiz blmlemeye urar. Baz diller birinci oul ekiminde dinleyiciyi de kapsayan konuucu+dinleyici biiminde ileyici say eki ve dinleyiciyi dlayan konuucu+dierleri anlamn tayan dlayc say eki tarlar. Baz dillerde de eylemler uyum ili-

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

117

kisi iinde olduklar adlarn kii say zellikleri yerine veya bunlarn yan sra cins zellikleriyle de uyum bilgisini kodlarlar (Anderson, 1985: 197-8) (35) Rusa Tanja sidel Tanja otur+ZAM-TEK-D Tanja pencereinin yannda oturuyordu.

-e

u okna yanna pencere

Djadja Vanja sidel u Day Vanja otur+ZAM-TEK-ERL yannda Vanja Day pencerin kenarnda oturuyordu.

okna pencere

Uyum, bir genin dilbilgisel ulam zelliklerinin bir baka geyi biimbilimsel olarak etkilemesi durumudur.

Grld zere eylemdeki sidel-sidele kartl znenin eril-dii zelliine kout olarak kodlanmaktadr. Eylem-zne uyumu gerektiren diller olduu gibi, eylem-nesne uyumu gerektiren diller de vardr. (36) Swahili Ni-li-ku-ona Ben-ZAM-sen-gr Ben seni grdm. Ni-li-m-ona Ben-ZAM-onu-gr Ben onu grdm. (Givon, 1990: 68) Aadaki tmce iftlerini eylemlerin tad uyum zellikleri bakmndan inceleyiniz. SIRA SZDE Bulduunuz farkllklar zerinde dnnz, sebeplerini aklamaya alnz.
a. Mdr Bey geldiler mi? b. Yazar sz edilen bu ayrm dikkate almayacaktr. c. Zeynep Hanm, sizden bir randevu alabilir miyim? d. Biz byle grdk, byle biliriz.
N mi? Mdr BeyDgeldi E L M Ben sz edilen bu ayrm dikkate almayacam.O R U S Zeynep Hanm, senden randevu ala bilir miyim? DKKAT Ben byle grdm, byle bilirim.

15

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT
Olumsuzluk, tmcenin SIRA SZDE anlamnn tmn ya da bir blmn yadsmay anlatan sretir. Olumsuzluk gelerinin AMALARIMIZ biimi ve kapsam diller aras ve dil ii deiiklikler gsterir.

Eylemcil ekim 6: Olumsuzluk

SIRA SZDE

Her dilde, ilevi olumlu dz tmcenin anlamn olumsuzlatrmak olan belli sreler kullanlmaktadr. Bunlar tmce ve eylem bei dzleminde aadaki yntemAMALARIMIZ lerden biriyle gerekletirilebilir: (37) K T A P a. Olumsuzluk biimi tmcenin tamamn tmle olarak alr; rn. Trke deil: Ali gelmi deil. b. Bir bamsz biimbirim eylem beinde kendisine ayrlan konumda kullanlr; T E not Z Y O N rn. ngilizce not yardmc eylemden hemen sonra: I do L E V know Bilmiyorum, Franszca ne ....pas eylemi arasna alarak: Je ne sais pas Bilmiyorum c. Bir nek ya da sonek biimde baml biimbirim eyleme eklenir; rn. Trke -mA: gelmedi.
NTERNET

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

118

Genel Dilbilim-I

SIRA SZDE

16

Aadaki dillerde olumsuzluk biimi hangi yntemle kodlanmtr? SIRA SZDE Erzja (Volga) Kund-an D N E L M yakalarm Kund-at yakalarsn Kund-y S O R yakalar U Ute (Amerika) DKKAT Wuukay al-BTMEMLK alyor SIRA SZDE Ka-wuuka-wa-y OLUMSUZ-al-OLUMSUZ-BTMEMLK AMALARIMIZ almyor. (Givon, 1990: 66)

DNELM S O R U

a kund-an a kund-at a kund-y

yakalamam yakalamazsn yakalamaz (Payne, 1985: 217)

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

SIFAT VE BELRTELER
Sfatlar, boyut, ekil, renk, ya, tat, koku, doku, nitelik gibi derecelendirilebilir zellikleri belirten, ad bekleri iinde adn niteleyicisi: [byk] oda, [kare] oda, TELEVZYON [mavi] oda, [eski] oda, [ac] biber, [burcu] koku, [kaln] kuma, [gzel] oda; eylem bekleri iinde de yklemcil olarak ilev gren szcklerdir: oda [byk], oda [kare], oda [mavi], oda [eski], biber [ac], koku [burcu], kuma [kaln], oda [gzel]. Ad N ERNE ve eylemlereT gre Tdaha snrl sayda ekime girerler. Trkede ise ekim eki almazlar. Dnya dillerinde rastlanan en belirgin ekim ulam derecelendirme ieren karlatrma srecidir. Baz dillerde (ngilizce, Macarca) baml biimbirimlerle ekleme baz dillerde de bamsz biimbirimlerle sralama biiminde gerekletirilir (Trke, Franszca): (38) ngilizce Macarca Franszca Duala tall magasa jolie kolo uzun uzun ho byk taller daha uzun magasa-bb daha uzun plus jolie daha ho kolo buka daha byk http://wals.info/chapter/121

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Sfatlar niteleyici konumundayken ba adn tad durum, cins, say bilgisiyle uyuma girerler. rnein, Franszcada petit garon kk ocuk biiminin oulu petits garons kk ocuklar olarak gerekleir. Say, sfatlara zg bir zellik olmad halde, petit kk niteledii oul ba adla garons ocuklar uyumlu olmak zere -s ekini almtr. Sfatlar ayrca yklemcil ge durumundayken de eylemlerin girdii ekimlere girebilirler: byk-tr, byk-t, byk-m, byk-se. Trkede sfatlar ad olarak kullanlabildiinden adlarn ald ekimleri alrlar: byk-ler-den, byk-ler-in gibi. Ayrca, sfr tretim srecinden geip zarflaarak eylemleri de niteleyebilirler: [hzl] konutu, [abuk] yrd. Sfatlar niteleyici ilevleri bakmndan belirtelerle benzeseler de szdizimsel dalmlar bu iki szck snfn birbirinden ayrr (bkz. Szdizim niteleri). Belirteler sfatlarla ayn zelliklere sahip olup eylemleri, sfatlar ve belirteleri zaman, yer, yn, nitelik, durum ve derece bakmndan niteleyen szcklerdir. Tmceleri niteleyen trleri de vardr: maalesef, iyi ki, belki, akas vb. Hibir ge

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

119
Sfatlar baz dillerde niteledikleri adlarla uyum ilikisine giren, ou dilde de derecelendirme ekimi alan ak kme szckleridir. Belirteler de derecelenme zellikler bakmndan sfatlara benzeyen ak kme szckleridir.

ile uyum ilikisine girmedikleri iin bu ekleri almazlar. En belirgin zellikleri sfatlar gibi derecelendirme ekimine girmeleridir: talk [fast] hzl konu, talk [faster] daha hzl konu, beautifully gzelce, more beautifully daha gzelce. Sfat ve belirtelerin tad bu ulam yalnzca derecelendirilebilir niteliklerin kodlanmasna izin verir: hamile, *daha hamile, single bekar, *more single *daha bekar, totally btnyle, *more totally *daha btnyle.

KAPALI KME SZCKLER

Kapal kme szcklerinden olan ve, ile, ama gibi balalar yaygnlkla ekime girmedikleri iin farkl szck biimleri de yoktur. lgi kuran szckler olan ilgeler ise (ramen, kadar, gre, iin vb) genellikle ekime girmezler ancak Trkede bunlarn bazlar adlarn oluturduu bir alt ulamnda, adlarn ald ekimleri alrlar: altnda, nnde, zerinde, vb. Belirleyicilerden bazlar say eki alarak ekime girerler: bu, u o, bunlar, unlar, onlar, this bu, these bunlar, that u, those unlar. En yaln tanmyla ad yerine geebilen szckler olan adllar, ad gibi ilev grdklerinden adsl ekimlere girerler: Durum: kii adllar: ben, beni, bana, bende, benden, benim, ngilizce he o, him onu, she o her onu Say: kii adllar: ben-biz, sen, siz, o, onlar, I-we, he-they. Uyum: dnllk adl: kendim, kendin, kendi, kendimiz, kendiniz, kendileri, myself, yourself, herself, himself vb.; itelik adl: birbirimiz, birbiriniz, birbirleri. Cins: ngilizce he o-eril, she o-diil; Hausa (Nijerya) kai 2. tekil kii-eril, ke ikinci tekil kii diil http://wals.info/chapter/44 rneklerde yanstld gibi, adllarn snflandrlmasnda dnya dillerinde genellikle konuucu, dinleyici ve bir nc taraf gsteren l bir ayrma gidilir. Bu ayrmdan birinci, ikinci ve nc kii adllar ortaya kar. Bunlardaki tekiloul kartln yanstan[.20] say ekimi de eklendiinde Trkenin adl dizgesinde olduu gibi alt eit kartl ieren bir ekim dizgesi oluur. 1. Kadn haklar savunucusu bir grup, Trkede cinsiyetsiz olarak kullanlan o adl yeSIRA SZDE rine yalnzca kadnlara zg olacak baka bir adl yaratp, bunu kullanma ve yaygnlatrma niyetindedir. Sizce bu plan ne kadar baarl olur? Tartnz.
DNELM

Kapal kme, geleri snrl ya da deimez olan szck kmesidir.

17

SIRA SZDE

DNELM S O R U

2. Trkede eylem eklerinin hangi srada kullanldn aadaki rnekten yola karak S O R U gsteriniz. Dayantrlmadlar (Lewis, 1967: 152) Btn bunlardan ne rendik? Bu bilgiler nerede ve nasl iimize yarar? Tmce en yaln biimiyle bir konu ve bu konuya ilikin bir yorum olarak taSIRA snflandrmay nmlanabilir. te tmcenin bu anlamsal ilevi dile yansyan temelSZDE da gsterir: ad-eylem. Dier szck snflar byle olmasa da, ad ve eylem ayrm evrensel bir snflandrmadr (Schachter, 1985: 7). Kabaca, adlar tmcelerin konuAMALARIMIZ larn, eylemler de bu konulara ilikin yorumlar yanstan paralardr. Varlklar gstermek iin kullanlan adlar, bunu yaparken de onlarn saylar (tekil-oul), bir takm zellikleri (eril-diil-yansz, canl-cansz, insan-hayvan) Kve naslP bir hareket T A iinde olduklar (eylemi yapan, eylemden etkilenen, eylemi birisi iin yapan, bir
TELEVZYON
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

120

Genel Dilbilim-I

yere giden, bir yerden gelen vb) bilgisini de verir. te btn bunlar say, cins, durum olarak snflandrdmz adsl ekimlerle yaplr ve bir szcn ad olarak snflandrlmasnn biimbilimsel ltlerini yanstr. Yani bir szck ad ise bu ulamlar da zerinde tamaldr. Eylemler konumann konusunu oluturan adlara ilikin bir yorum yapmak zere kullanldklarndan, adn hareketi ya da oluuna dair bilgiler verir: zaman (zaman), nasl gerekletii (grn: hareketli mi, duraan m, bitti mi, ortasn da m vb.), yalnz m, baka kiiler ya da nesneler beraberinde mi (at: geili-geisiz), yorumun gvenilirlii (kip: olgusal, tahmin, olaslk, vb.). Demek ki, bu bilgileri zerinde tayan bir szck de eylem olarak snflandrlacaktr. Ad ve eylemlerin ifade ettii konu ve yorumlar eitli bakmlardan nitelendiren szckler de sfat ve belirtelerdir. Bunlar gsterdikleri niteliklerin ne oranda yanstldndan sz ederler ve ekimlerinde stnlk, en stnlk gibi derecelendirme bilgisi verirler. Demek ki, sfat ve belirtelerin ayrc snfsal zellii de derecelendirme ekimini tamalardr. te biimbilimsel ulamlardan btn bunlar reniyor ve bu bilgileri szck snflandrmada etkin bir biimde kullanyoruz. Peki ama btn dillerin biimbilimsel yaps ayn m? Btn diller byle zengin ekimsel esneklie elverili mi? nite iindeki tartmamzda da yer yer deindiimiz gibi baz diller bu bilgileri kodlamak iin biimbilimsel deil, szdizimsel yntemleri kullanrlar. Byle dillerde ise, bu ilevleri, szckler arasnda ilgi kurmaya yarayan kapal kme szckleri yerine getirirler (Schachter 1985: 24).

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

121

zet
A M A

Adsl ekim ulamlarn listeleyip aklayabilecek. Dnya dillerinde yaygnlkla grlen, adsl ekimler say, cins, durum ve uyumdur. Adlar say ekimi alp almamalarna gre saylabilen-saylamayan, cins ulamnn donatt bilgilere gre erildiil-yansz, canl-cansz, insan-hayvan altulamlarna ayrlrlar. Dilbilgisel ulamlar olan durum ve uyum eklerine gre de tamlayan-tamlanan, zne, nesne, dolayl/dolaysz tmle biiminde grevlendirilirler. Eylemcil ekim ulamlarn listeleyip aklayabilecek. Dnya dillerinde yaygnlkla grlen eylemcil ekimler zaman, grn, kip, at, uyum ve olumsuzluktur. Zaman ekiminden, eylemin temel alnan bir gnderim noktasna gre gemi, imdi, gelecek biiminde kodlandn; grnten ise eylemin bu farkl zaman noktalarnda nasl gerekletiini reniyoruz: srerli, srersiz, bitmi, bitmemi, ilerleyici, alkanlk gibi. Kipten, konuucularn her zaman olgusal gereklerden deil, olaslk, tahmin, ykmllk ve zorunluluklardan sz ederek deerlendirmeler yaptn anlyoruz. at ulamndan da aadaki sorularn yantlarn bularak eylemin geili mi geisiz mi olduunu gryoruz: Tmcede birincil katlmcy saptamak gerekli mi? (etken at: dv), tmcede ikincil katlmcy belirtmek daha m ncelikli? (edilgen at: dv-l), birincil ve ikincil katlmclar zde mi? (dnl: dv-n), birincil katlmc, eylemi gerekletirirken bireylerinin birbirini etkiledii bir grup mu? (ite: dv-), eylem gerekleirken araclar kullanlm m? (ettirgen: dv-dr). Eylemdeki uyum ekiminden de znenin hangi kii (birinci, ikinci, nc) ve ka kii (tekil, oul) olduunu anlyoruz.

A M A

Sfat ve belirtelerin ald ulamlar listeleyip aklayabilecek. Sfat ve belirteler derecelendirme ekimine, sfatlar ise bunun yan sra niteledikleri adlarla say ve cins uyumuna girerler. Kapal kme yelerine ilikin ulamlar listeleyip aklayabilecek. Kapal kme szcklerinden bala ve ilgeler ounlukla ekime girmezler ve bu yzden farkl szckbiimleri bulunmaz. Adllar say, kii, durum; belirleyicilerden bazlar da say ekimine girerler.

A M A

A M A

122

Genel Dilbilim-I

Kendimizi Snayalm
1. *Kitaptanyor kelimesinin dilbilgisi d bir yapda olmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Uyum kuralna aykrdr. b. Grn eylemcil bir ulamdr. c. Kitap saylabilir bir addr. d. Tmce bitmilik kipi gerektirir. e. Durum ulam grnten nce kullanlmtr. 2. Aadakilerden hangisi uyum ulam alr? a. birbiri b. gre c. hzlca d. ile e. Hibiri 3. Aadakilerden hangisi dilbilgisel durum ulam tar? a. ocuk kendini srd. b. ocuk yatandan dt. c. ocuk yatana gitti. d. ocuk kendine yer yapt. e. ocuk kendi kald. 4. Mdrle tantrlm. Hangisi yukardaki tmcenin grn ulamn verir? a. b. c. d. e. edilgen bitmilik gemi kantlanabilirlik ykmllk 6. Aadaki rnekte hangi ulam tr kullanlmtr? Franszca le livre BELRLEYC kitap kitap le-s BELRLEYC-O. kitaplar a. say b. uyum c. say - uyum d. cins e. cins-uyum livre-s Kitap-O

7. Aadakilerden hangisi adsl say ierir? a. Solard. b. Soldular c. Gzlere d. Uygular e. Gzlerler 8. Ettirgen at ulam ile yaplan kopar-, kurut-, doldur, kaynat eylemlerinde ek nasl bir etki yaratmtr? a. edensiz edilgen yapmtr b. geili eylem yapmtr c. temel ye saysn azaltmtr d. temel ye saysn artrmtr e. (b) ve (d) 9. Aadakilerden hangisi her zaman tekil-oul kartl tamaz? a. Ksa srede arkada edindi. b. Ksa srede bir arkada edindi. c. Ksa srede arkadalar edindi. d. Ksa srede birok arkada edindi. e. Ksa srede iki arkada edindi. 10. bitirebilir Yukardakidaki eylem hangi ulamlar tamaktadr? a. at+kip+uyum b. at+zaman+kip+uyum c. zaman+at+kip+uyum d. kip+zaman+uyum e. zaman+kip+zaman

5. Bu kolye senin olmal tmcesindeki anlam bulankl aadakilerden hangisinden kaynaklanr? a. zaman b. grn c. at d. kip e. uyum

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

123

Okuma Paras
Sanat Aye Erkmen, Evde almasyla, bu nitemizde deindiimiz ekim eklerinin dilsel zenginlie katksna dikkat ekerken (bkz. Fotoraf 5.1), Yusuf otuksken de aadaki yazsnda eklerin deil ama dilsel birimlerin anlatmda gereince kullanlmasndan sz ediyor. Ek ya da szck ya da dilsel birim, btnyle dil donammz oluturan bu geler, bu muhteem dizge, dikkat ekmeye demez mi? KA SZCKLE KONUUYORUZ? retmenlik yaamm boyunca pek ok insan (retmen, renci, arkada, dost vd) bana dille ilgili sorular yneltmitir. Bunlar bildiimce, bilmediklerimi ise renerek yantlamaya altm. Ancak hibir bilimsel ve dilsel temeli olamayan kimi yarglarla da karlatm. Zaman zaman da hayli sinirlendiim oldu. te bunlardan birka tanesi: Trkede szck says az, Trkenin terim retme olanaklar snrl, bu dille ne edebiyat ne de bilim yaplabilir. Zaten yeterince okuma -yazma eitimi almam bir halkz, dilimizden yabanc szckleri de atarak yz be yz kelimelik bir kabile dili haline getirdiler dilimiz. Gnlk konuma dilindeki yetersizliimiz bizim kltrszlmz ayna gibi gsteriyor!... nsanlarmz gnlk konumada 300-500 szckle konuuyor. Kltr dzeyi dk kesimlerde bu say 100e dyor. Bu yaz kapsamnda son gr deerlendirme konusu yapmak, insanlarmzn gnlk konuma dilinde ka szck kullandklarn tartmak istiyorum. ... Szck Says Yeterli mi? yle bir soru geliyor akla: Sylemindeki szck says bir yazarn yetkinliini gsterir mi? u bir gerektir: Sylemde yalnzca szck says belirleyici deildir, belki szck says en sonlarda yer alr. nemli olan yazarn dncelerini, duygularn, tasarmlarn hayallerini, gzlemlerini, beklentilerini vd dorudan/dolayl yoldan aktarabilecei bir anlatm biimini oluturabilmesi. Szckler bu etkinliin birer yap tadr ancak. Yazarn kavram dnyasnn zenginliinin doal olarak szlne de yansdn unutmadm belirtmek isterim. Sylemi de bundan olumlu ynde etkilenir kukusuz. Ancak kimi yazlarda grdmz gibi, ok ey yazp da, hibir ey sylememe bu balamda hayli dikkat ekicidir. Byle bir durumda yazar, szck saysnn okluu kesinlikle kurtaramaz. letiimde szck says deil, bildirimin ieriinin anlatm dzleminde eksiksiz kurulmas ve uygun yntem ve aralarla iletilmesi esastr. yle sanyorum ki nemli olan, dilin bireylerin ve toplumun gereksinmelerine karlk verme zellii, yeteneidir. Bireyler dilin olanaklaryla iletiim kurabiliyor, anlaabiliyorlarsa bu nemli bir etkendir. Ancak, dil gereksinmeleri karlamad durumlarda yeni kavramlar, yeni szckler, yeni anlatm olanaklar arayna ynelinir. Bu da dilin sz varln zenginletirir. Konumac da bunlar gereksinmeleri orannda alr ve sz daarcna katar. Bir de unu sylemek istiyorum: Her dil en az abayla en ok eyi anlatmay /dilde tutumluluk ilkesi) ilke edinir. Bu durum Trkede de grlr. Birey az szckle meramn anlatabiliyorsa, szck saynn azlna dikkati ekip dili ksr bir olarak grp gstermenin bir anlam olmadn dnyorum. nemli olan zck saynn azl ya da okluu deildir. Anlatlmak istenilenlerin, tam ve doru olarak aktarlmasna yarayacak dilsel birimlerden yeterince, gereince yararlanp yararlanamadr. Kimi durumlarda ksa anlatmlar, bol szckl, parlak, ssl psl anlatmlara gre daha etkili, daha arpc olabilmektedir. Diyesi u: Szck saysna taklp kalmayalm. Ancak anlatm zenginliinin sylemi de zenginletirdiini unutmayalm. Trkenin 500 szcklk bir kabile diline dntrldn ileri srenlerin uzmanlk alan okluk dil deil, dil dnda bir alan. Kimdir bunlar? Kimi (tutucu, ilerici) yazarlar, kimi gazeteciler, kimi edebiyatlar, Trk dili ve edebiyat renimi grmesine karn, dilin ilevlerini bir trl anlayamam kimi dil ve edebiyat aratrmaclar ve onlarn mezleri... Bunlar bir gerei daha gremiyorlar. O da u: Herkesin kulland ortak/genle dil (Dilbilim kurucusu F. Saussure buna dilin toplumsal yanna dil diyor.) ile bireyin kulland dili (Saussure buna dilin bireysel yanna sz diyor.) birbirine kartryorlar. Trke, 2000 yllk tarihinde, kurulu dnemi dnda, herhalde hibir zaman 500 szcklk bir kaile dili durumuna dmedi. evre uluslar ve kltrlerle kaynarken onlardan etkilenip iine pek ok szck ald, dahas bunlarn saysnn % 70leri bulduu dnemler oldu, ancak hibir zaman kimliini yitirmedi. nk halk kendi diline her zaman sahip kmasn bilmitir. Bireylerse kimi gn 200 szckle gn geirir, gn gelir birka bin szcklk bir konuma serveni yaar. Okuduka, dnyas zenginletike, kavramsal bellei gelitike, dili doru, kurall ve gzel kullanma konusunda bilinci pekitike, gnlk konumalarnda da kulland szck saysn artracaktr. Szvarl Nedir, Anadolu Trkesinin Szvarl, Birey Ka Szckle Konuuyor alt balklarn ieren yazn tamam iin: otuksken, Y. (2002) Trke zerine: Denemeler ve Eletiriler. stanbul: Papatya Yaynclk.

124

Genel Dilbilim-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. a 3. a 4. b 5. d 6. c 7. c 8. e 9. a 10. a Yantnz yanl ise Grn konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kapal Kme: Adllar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Grn konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kip konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Say konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Adsl Uyum ve Eylemcil Uyum konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise at konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Say konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eylemcil Ulam konusunu yeniden gzden geiriniz. lanmalar (b) ve (c) deki rneklerin kuraldlndan da anlalaca zere yeterli olmamtr. (a) da, yalnzca kk ve uyum ekinin de buna yetmediini gstermitir. (d) deki sralamann alternatifini kullanrsak kk+I.Grup Eylem+uyum git+ti+m biimindeki dilbilgisel yapya ularz. Demek ki, en kk ekimli eylem bei kke I. Grup Eylem eklerinden biriyle, uyum ekini bu srada eklemek yoluyla oluturulmaktadr. Dier birleimler iin baz olaslklar ise: gitmiti, gidiyordu, giderdi, gidecekti, gitmimi, gidiyormu, gidermi, gidecekmi vb. Demek ki, bu ekler ayn kkle kullanldnda, nce I. Grup Eylemleri, sonra da II. Grup eylemleri kullanma zorunluluu vardr. Dier kii ve say ekimleriyle btn birleme biimlerini karmaya alnz. Sra Sizde 5 Eylemlerin ikisi de gemite olduu iin (b) deki chanter ark sylemek eylemindeki ekimsel farkllk eylemin zaman konusunda deil, zaman iindeki alm konusunda bir kartlk gstermektedir: gelme eylemi iin bir arka plan oluturmaktadr. yleyse, (a) gemi zaman, bitmilik grn (b) gemi zaman, bitmemilik grn bilgisi tamaktadr. 2.
grn

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Dilbilgisel cins Sra Sizde 2 Adlar zgeili-yaln, adllar yaln-belirtme ekimine giriyor. Sra Sizde 3 1. a. paracl durum, b. ara durumu 2. belirtme -(y)I, ynelme -(y)A, kalma -DA, kma DAn, tamlayan -(n)In Sra Sizde 4 1. Gemi -DI, -mI Gemi-d -(I)yor, (A/I)r, (y)AcAK 2. nce bu rneklerin neden dilbilgisi d olduklarn anlamaya alalm. a. *git-im b. *git-idi-m c. *git-im-idi d. *git-im-di kk+uyum kk+II:Grup Eylem+uyum kk+uyum+II. Grup Eylem kk+uyum+I. Grup Eylem

bitmilik

bitmemilik

-DI, - m

alkanlk ilerlemesiz -(y)DI

srerli ilerlemeli -(I)yor, -(I)yordu

-(A/l)r, -(l)yor, -(A/I)rdI, -(l)yordu

Comrie (1976: 25) temelinde Sra Sizde 6 1. (a) Sonulu tamamlk: hala orada (b) Deneyimsel tamamlk: en az bir kez Amerikaya gitti 2. Bitmemilik / ilerlemeli Ne yapyorsun? ocuk lara masal anlatyorum. Ne yapyordun? ocuk lara masal anlatyordum. Ne yapardn? ocuklara masal anlatrdm. Bitmilik Ne yaptn? ocuklara masal anlattm. Ne yapm? ocuklara masal anlatm.

En kk ekimli eylem bei iin II. Grup Eylemin uyum ekiyle dnml olarak farkl konumlarda sra-

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

125

Her akam ocuklara masal anlatrm. Her akam ocuklara ma sal anlatyorum. Her akam ocuklara ma sal anlatrdm. Bitmemilik / ilerlemeli Ne yapyorsun? ocuklara masal anlatyorum. Bitmemilik / alkanlk Sra Sizde 7 1. Fasu: birinci el dorudan kant grsel; Koasati: birinci el dorudan kant iitsel; Tuyuca: birinci el dorudan kant hissedilebilen; Trke: ikinci el dolayl kant: baka bir kaynaktan duyulmusa sylenti, bir sonu olaydan yola karak, rnein Ahmetin arabasnn yerinde olmadn grerek sylenmise karm. 2. -mI biimbiriminin kantlanabilirlik eki olarak kullanm, konuucunun eylemin hibir boyutuna tank olmamasn, olayn btnyle alg d olmasn gerektirir. Bu yzden, ate lme eylemiyle konuucu olaya tank olduundan, bebek hastaym diyemez. Buna karlk, Bebein atei km diyebilir; nk konuucu ate kma eyleminin hibir boyutuna tank olmam ya da bu srecin hibir blmnde yer almam, yalnzca sonucunu gzlemlemitir. Sra Sizde 8 -mI ve -DIr biimbirimlerinin her ikisi de veri-kaynakl belirticilerdir; ancak gereklik dayana -mI iin olgusal, -DIr iin kavramsaldr (Aksu-Ko, 2000: 18). mI bulduklarm dorultusunda Xi ileri sryorum. -DIr var olan bilgilerim dorultusunda Xi sylyorum. Sra Sizde 9 Bir konuucu (b) yerine (a) daki tmceyi kullanmay seerse elinde (b)yi ileri srecek kadar anlamn dorulayacak bilgi yok demektir. Aralarndaki fark aadaki gibidir: (a) Olaslk: Grkann hasta olduunu bilmiyorum ama olma olasl var. (b) Gereklilik: Grkann Ecemin kardei olduu zihnimde kaytl bir bilgi deil ama elimdeki verilerden kabilecek en mantkl sonu olarak sylyorum. Oysa (c) seilirse kip ulam tamad iin nermenin gerek-dl sz konu deildir. Konumac hibir znel tutum sergilemeden yansz bir aktarmda bulunmaktadr.

Sra Sizde 10 (a) ykleme kipi izin (izin veriyorum bir dilim daha alabilir) bilgisellik kipi olaslk (doyduunu sanmyorum, bir dilim daha alabilir) (b) ykleme zorunluluk (Konuurken kibar olmal) Bilgisellik mantksal gereklilik (Bu aileden yetitiine gre kibar olmal) Sra Sizde 11 olabilir: olas bir yarg (zayf olaslk) olacak: mantkl bir yarg (orta) olmal: tek olas yarg (gl gereklilik) Sra Sizde 12 i. (a) etken, (b) ve (c) edilgen. (c) nin sra dl klc ilge bei X tarafndan n bir klc gerektirmesindendir. Rzgar kapy aar ancak eylemin bilinli klcs deil sebebidir. (bkz. Anlambilim, adlarn anlamsal rolleri) ii. Edensiz edilgen [+NSAN] zne gerektirir. Sra Sizde 13 rneklerin nde de yzeydeki zneler eylemden etkilenen rolndedir. zne edilgen yapda dsal bir klc tarafndan, dnl yapda znenin kendisi tarafndan ve ite yapda da znenin eylem orta tarafndan etkilenir. Bylece, bu tmcelerde zne olan Ecem durumda da aranm demektir. Sra Sizde 14 1. Biimbilimsel Sra Sizde 15 Birinci grupta uyum kurallar kodlanmad halde ortaya kan tmceler dilbilgisid deildir. Bunun sebebi, Trkenin baz edimsel anlamlar aktarmak amacyla uyum kurallarnn esnetilmesine elverili olmasdr. Bu rneklerde srasyla sayg, zenlilik, incelik, alak gnllk yanstmak amac gdlerek (a) da 3. tekil yerine 3. oul, (b) de birinci tekil yerine, nc tekil, (c) de ikinci tekil yerine ikinci oul (d) de birinci tekil yerine birinci oul ekleri seilmitir. Sra Sizde 16 Erzja dilinde olumsuzluk {a} bamsz biimbirimin eylemden nce konumlanmasyla kodlanmaktadr. Ute dilinde ise eylemden nce ve sonra konumlanan baml biimbirimlerle gsterilmektedir.

126

Genel Dilbilim-I

Sra Sizde 17 1. Bu plann baarl olmas uzak bir olaslktr. nk adllar kapal kme yeleridir ve bunlar ak kmelerden ayran en nemli zellik retken olmamalar ve yeni yeler almamalardr. 2. dnllk+itelik+ettirgen+edilgen+olumsuzluk+ZGK+uyum (ZGK=zaman, grn, kip)

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aksu-Ko, A. (2000) Some aspects of the acquisition of evidentials in Turkish. L. Johanson & B. Utas (yay. haz.), Evidentials: Turkic, Iranian and Neighboring Languages. Berlin: Mouton de Gruyter. Anderson, S. R. (1985) Inflectional morphology. Shopen, T. (yay. haz.) Language Typology and Syntactic Description, vol 3: Grammatical categories and the lexicon. Cambridge: CUP. Blake, B. J. (2001). Case. Cambridge: CUP. Bybee, J. (1985). Morphology. Amsterdam: John Benjamins. Bybee, J. & Fleischman, S. (1995) Modality in Grammar and Discourse Amsterdam: JB Chafe, W. (1986). Introduction. W. Chafe & J. Nichols (yay. haz.) Evidentiality: The Linguistic Coding of Epistemology. Norwood, NJ: Ablex. Chung, S. & Timberlake, A. (1985). Tense, aspect, and mood. T. Shopen (yay. haz.), Language Typology and Syntactic Description, III: Grammatical Categories and the Lexicon, pp. 202-258. Cambridge: Cambridge University Press. Comrie, B. (1985) Tense. Cambridge: CUP. Comrie, B. (1976) Aspect. Cambridge: CUP. Corbett, Greville G. (2001) Number.Cambridge: CUP. Croft, W. (1990). Typology and Universals. Cambridge: Cambridge University Press.Cruse, Demircan, . (2003) Geililikin Trke yorumu. G. Knig, N. Bykkantarcolu, F. Karahan (yay. haz.), XVI. Dilbilim Kurultay Bildirileri. Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. Givon, T. (1990) Syntax: A functional-Typological Introduction. Amsterdam: JB. Gksel, A. & Kerslake, C.(2005) Turkish: A Comprehensive Grammar. New London: Routledge.

Haiman, J. (1983) Iconic and economic motivation, Language 59 (4), 781-819. Hockett, C. F. (1958) A Course in Modern Linguistics. New York: Mc Millan. Hudlleston, R. & Pullum, G. K. (2002) The Cambridge Grammar of the English Language. Cambridge: CUP. Huddleston, R. (1990) English Grammar. Cambridge: CUP mer, K., Kocaman, A. & zsoy, A. S. (2011) Dilbilim Szl. stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi. Katamba, F. (1993) Morphology. London: Mc Millan. Knecht, L. E. (1985) Subject and Object in Turkish, MIT, Doktora Tezi. Korkmaz, Z. (2003) Trkiye Trkesi Grameri: ekil Bilgisi. Ankara: TDK. Kornfilt, J. (1997) Turkish. London: Routledge. Kuruolu, G. (1990). Reciprocal constructions in Turkish. B. Rona (yay. haz.). Current Issues in Turkish Linguistics. Ankara: Hitit Yaynevi. Lewis, G. (2000) Turkish. Oxford: OUP. Lyons, J. (1968) Introduction to Theoretical Linguistics. Cambridge: CUP. Lyons, J. (1977) Semantics. Cambridge: CUP. Mushin, I. (2001) Evidentiality and Epistemological Stance. Narrative Retelling. Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, Papafragou, A. (2000) Modality: Issues in the SemanticsPragmatics Interface. Amsterdam: Elsevier. Palmer, F. R. (1990). Mood and Modality. Cambridge: Cambridge University Press. Payne, J. R. (1985) Negation. Shopen, T. (yay. haz.) Language Typology and Syntactic Description, vol 1: Grammatical categories and the lexicon. Cambridge: CUP. Saussure, F. D. (1959) Course in General Linguistics, (ev. Wade Baskin), New York: McGraw-Hill Book Company. Savar, . (1986) Habits and abilities in Turkish. D.I. Slobin ve K. Zimmer (yay. haz.), Studies in Turkish Linguistics. Amsterdam: JB. Schachter, P. (1985) Parts-of-Speech Systems. Shopen, T. (yay. haz.) Language Typology and Syntactic Description, vol 1: Grammatical categories and the lexicon. Cambridge: CUP. Schroeder, C. (1999) The Turkish Nominal Phrase in Spoken Discourse. Wiesbaden: Harrossowitz. Shibatani, M. (1985) Passives and related constructions: a prototype analysis Language, 61 (4), 821-848.

5. nite - Biimbilim IV: ekimsel Biimbilim

127

nternet Kaynaklar
Slobin, I. D. & Aksu-Ko, A. (1982) Tense, aspect and modality in the use of the Turkish evidential. P.J. Hopper (yay. haz.). Tense-aspect Between Sematics and Pragmatics. Amsterdam: JB. Steel, S. (1978) Word order variation: A typological study. J. H. Greenberg et al (yay. haz.) Universals of Human Language, IV: Syntax. Stanford, California: Stanford University Press. Stump, G. (2004). Inflection. Andrew Spencer ve Arnold M. Zwicky (yay. haz.), Handbook of Morphology .Oxford: Blackwell. Taylan, E. (1996). On the parameter of aspect in Turkish. A. Konrot (yay. haz.). Proceedings of the sixth international conference on Turkish linguistics. Eskiehir: Anadolu niversitesi. Taylan, E. (1997). Trkede grn, zaman ve kiplik ilikisi: -DI biimbirim. XI. Dilbilim Kurultay Bildirileri. Ankara: ODT Eitim Fak. Yabanc Diller Eitimi Blm. Tura, S. (1984) -DIR in modern Turkish. A. Aksu-Ko & E.E. Taylan (yay. haz.) Proceedings of the Turkish Linguistics Conference. stanbul: Boazii University Publications. Underhill, R. (1976). Turkish Grammar. Cambridge, Mass: MIT Press. Willet, T. L. 1988. A cross-linguistic survey of the grammaticization of evidentiality. Studies in Language, 12. 51-97. Yava, F. (1980). On the meaning of tense and aspect markers in Turkish. University of Cansas, Doktora Tezi. http://wals.info/ Dahl, . and Velupillai, V. Perfective/Imperfective Aspect In: Dryer, Matthew S. & Haspelmath, Martin (eds.)The World Atlas of Language Structures Online. Munich: Max Planck Digital Library, chapter 1. Available online at http://wals.info/chapter/65 Accessed on 2011-06-11. Dryer, M. S. 2011. Coding of Nominal Plurality. In: Dryer, Matthew S. & Haspelmath, Martin (eds.) The World Atlas of Language Structures Online. Munich: Max Planck Digital Library, chapter 33. Available online at http://wals.info/chapter/33 Accessed on 2011-06-11. Kibort, Anna & Greville G. Corbett. Gender. Grammatical Features. 7 January 2008. http://www.grammaticalfeatures.net/features/gender.html. Smith, Carlota. 2005. Time with and without tense. Paper presented at the International Round Table on Tense and Modality, Paris, December 2005. Available at: http://uts.cc.utexas.edu/~carlota/papers/Paris%20article%208-18-06.pdf

6
Amalarmz indekiler
Genel Dilbilim-I

GENEL DLBLM-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Szdizime ilikin genel kavramlar tanmlayabilecek, Dilbilgisi terimini ve dilbilgisi trlerini aklayabilecek, Szdizimin amalarn sralayabilecek, Douu ve Deneyselci yaklamlar aklayabilecek, Evrensel Dilbilgisini (ED) aklayarak ilke ve deitirgenlere rnekler verebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Szdizimi Dilbilgisi: Kural koyucu ve betimleyici dilbilgisi retici dilbilgisi Evrensel Dilbilgisi Edin ve edim Doutanclk ve deneyselcilik Evrensel Dilbilgisi, ilke ve deitirgenler

Szdizim

SZDZM NEDR? DLBLGS RETC DLBLGS DOUTANCILIK VE DENEYSELCLK EVRENSEL DLBLGS (ED)

Szdizim
SZDZM
Bu nitedeki amacmz dilbilimin temel alt alanlarndan biri olan szdizimi ve buna ilikin kavramlar tantmaktr.

SZDZM NEDR?
Szdizim, dilbilimin tmce ve tmcenin iindeki elerin yapsn inceleyen alt daldr. Szdizimin aratrma alan tmce ve tmceyi oluturan beklerin i yapsdr. Tmce tesindeki dil kurallar szdizimin alan dndadr. nsan dili, karmak yapsnn altnda her dzlemde yani ses, biim, tmce, anlam ve metin dzlemlerinde son derece dizgesel (sistematik) kurallar zincirinden olumaktadr. Bu nedenle, dilbilimciler, dil verilerini incelerler; bu verilerde gzlemlenen rntleri ortaya kartr ve genelleme yaparak dilin kurallarn aklamay hedeflerler. Ana dili konuucusu sesleri, szck, bek ve tmceleri dildeki kurallar erevesinde kullanr. Bir baka deyile dil belirli kurallar ile kstlanmtr. Dilbilgisi yaplanmasnda biimbirimlerden szck, szcklerden bek, beklerden tmce oluturulur. Tmcelerin bir araya gelmesi ile metin oluur. Bu kurallarn her biri dilbilimin farkl alt alanlarnn inceleme konusunu oluturur. Dilin yapsn belirleyen bu kurallar olmasayd, anadilimizi iki yl kadar ksa bir zamanda renmemiz mmkn olamazd. yleyse dilleri renmemizi olas klan unsurlardan biri dilin bu kurall dizgesidir. Bunun yan sra insanlar ana dillerinde kullanlmas olas olan ama daha nce hi duymadklar sonsuz sayda farkl tmceler retebilmekte ve bu ekilde retilen tmceleri anlayabilmektedirler. Ana dili konuucularnn bylesine sonsuz saydaki olaslklardan yepyeni bir tmce retebilmesi ve anlayabilmesi kurallar sayesinde mmkn olmaktadr. Bunun yan sra anadili konuucusunun dilindeki tmcelerin hangisinin dzgn, (dilbilgisel) hangisinin bozuk, (dilbilgisi d) olduuna ilikin sezgileri vardr. Ana dili konuucular hi duymadklar tmceleri anladklarna ve retebildiklerine gre insan zihninde bu szdizim kurallar yer almaktadr. Bu nedenle, ana dili Trke olan kiiler Trkede pek ok tmceyi, rnein edilgen yapy sorunsuzca kullanabilirler. Ancak, bu kiilere edilgen yapnn kurallarn sorduunuzda bu kurallar ak bir biimde dile getiremeyebilirler. yleyse, konuucunun anadilindeki tmce ve bek kurallarna ilikin bilgisi, bilinli ve dile dSzdizim, tmcenin iindeki szcklerin bek ve beklerin de tmce oluturmak iin hangi kurallar erevesinde ilediini ve dizilimlerini inceleyen dilbilim alt daldr.

130
Edin, anadili konuucusunun zihninde bulunan tmce oluturma kurallarn ieren bilinli olmayan ve soyut bilgidir. Edim: anadili konuucusunun rettii somut dil. Edim, yazl ve szl dilde konuucu ve yazarlarn rettii dildir.

Genel Dilbilim-I

klebilen bir bilgi deildir. Yani, konuucular ak ve kesin biimde bu kurallar formlletiremezler. Her konuucunun tmcelerin dzgn veya bozuk olduuna ynelik sezgilerini de ieren zihninde bulunan bu soyut ve farkndaln altndaki kurallar zincirine Amerikal dilbilimci Chomsky edin adn vermitir. Chomsky, edin kavramn edim kavram ile kyaslamtr. Edin soyut bilisel dilbilgisi; edim konuucunun rettii yazl ve szl dildir. Edin saf, przsz, hatasz; edim ise hata dolu olabilir. Konuucular, ok yorgun, hasta ve uykusuz olabilirler; bu yzden kekeleyebilir, yanl balang yapabilir, tmcelerine yeniden balayabilirler. Bellek kstllklar nedeniyle tmcenin sonuna geldiklerinde tmcenin ban unutabilirler; kullanacaklar szckleri unutabilirler; tmceyi yeniden kurmay deneyebilirler. Dolaysyla, edim hata ve eksikler ierebilir. Edim somuttur: Bir konuma kaydedilebilir, bir yaz kda dklr. Edin ise edimdeki hatalardan arnm, soyut zihinsel kurallar zinciridir. Chomsky, edin ve edim kavramlarn, 20. yzyl balarnda yaam olan modern dilbilimin kurucusu svireli dilbilimci Ferdinand de Saussuren langue - yeti ve parole - sz ayrmndan esinlenerek nermitir. Chomskyye (1965) gre dilbilim kuram, ncelikle ideal ve tek trl konuucu toplumunun yesi olan bellek kstllklar, dikkat ve ilgi dankl gibi dil d unsurlardan arnm ideal konuucu ve dinleyicinin zihnindeki dil yetisini aklamaldr. Chomsky insan dili ve onu reten insan bilii ile ilgilidir. Dilbilimde farkl alan ve farkl kuramlar edin ya da edimi incelemeye ynelirler. rnein, dilbilimin alt dallar olan edimbilim ve metin dilbilim, dilin kullanmna ynelik olarak edimsel veriyi zmlemeyi hedef alrlar. Daha nce szn ettiimiz gibi, szdizimin farkl kuramlar ve zellikle Chomskyci yaklam ncelikle edinteki dil yetisi ve dilbilgisini aklamay hedeflemektedir. te bu nedenle szdizimsel inceleme yapmak ayn zamanda insan zihnindeki edinin ne ekilde altn modellemek ve zmlemek anlamna gelir. nsan dilinin ok karmak ve rtk bir dizgesellii olduundan sz etmitik. lk bakta hemen anlalamayan bu rtk kurallar dizisini dilbilimciler ancak bilimsel yntem kulanarak ortaya kartmay, genellemeler yaparak kurallarn nedenselliini aklamay hedeflemektedirler. Bylece dilin yapsn ve ileme biimini ortaya koyarlar. Szdizim, dilbilgisi ile yakndan ilikilidir. Hatta baz szdizim kuramlar dilbilgisi adyla anlrlar; daha sonra sz edilecek olan retici dilbilgisi, Evrensel Dilbilgisi, yaplandrmac dilbilgisi, gibi. yleyse, dilbilgisi teriminin ne olduunu anlamamz szdizim asndan nemlidir. Bu nedenle aada dilbilgisi ve dilbilgisi eitleri zerinde duracaz.
SIRA SZDE 1) Szdizimin inceleme alan nedir? 2) Edin ve edim nedir? 3) Szdizim, edinci mi edimi mi inceler?
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DLBLGS
S O U Dilbilgisi terimi Rfarkl kiiler iin farkl anlamlarda kullanlr: Ana dili ya da yabanc dil retmenleri ile dil rencileri iin farkl, dilbilimciler iin farkl anlamlarda kullanlr. Aada Tbu farklar kuralc ve betimleyici dilbilgisi kavramlar ile aklaDKKA yacaz.

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

6. nite - Szdizim

131

Kuralc Dilbilgisi
Dil retmenleri ve renciler iin dilbilgisi nasl konumamz gerektii konusunda bize yol gsteren kurallardr. Kuralc dilbilgisi bize kullandmz dilin doru ya da yanl olduunu ve belli bir ses, yap ve anlam ne ekilde kullanmamz gerektiini reete halinde syler. rnein, Trkenin iyi ve dzgn kullanlmadna ilikin yaknmalar, Trkenin yabanc dillerin boyunduruu altna girerek bozulduuna dein grler, bir yapnn belli bir ekilde kullanlmas gerektii konusundaki srarlar, doru /yanl yarglar hep kuralc dilbilgisi yaklamna rnektir. Kuralc dilbilgisi, iyi eitim alm konuucularn konutuklar dilin zelliklerini savunur ve dilin bu ekilde konuulmas gerektiini vurgular. Kuralc dilbilgisi, konuuculara neyin doru neyin yanl olduunu syler. Bylelikle daha doru konumann / yazmann mmkn olduu grn savunur. rnein mer Asm Aksoy, verdii rnekteki tmcede hata olduunu belirtmektedir: 1. Bu istek, hi phesiz bakan Eisenhowerin da kulana erimi olmaldr. Hi hesiz kesinlik belirtecidir; eylemi erimitir olacaktr ki kesinlik kavram tamamlansn. Oysa eylem erimi olmaldr szyle olaslk gsteriyor.... (mer Asm Aksoy, 1991:130) Aksoyun rneinden de anlalaca gibi, kuralc dilbilgisi grne gre lksel bir hedef dorultusunda konuulmaldr. Kuralc dilbilgisinin eitimde nemli bir ilevi vardr. Her toplumda iyi eitim alm insanlarn telaffuz, tmce kurma ve ifade biimleri rnek alnr ve bu yaklam, toplumda dil asndan btnletirici bir rol oynar. Medyada grev yapan spikerler, gazete yazar ve editrleri, romanclar, dil ve edebiyat retmenleri dil kullanmlar ile insanlara rnek olurlar ve doru kullanm savunurlar. Bu da ayn dilin gittike ayrklaan farkl kullanmlarnn ortaya kmasna engel olur. Kimi durumlarda bir dilin o dili kullanan farkl konuuculara bal olarak deikeleri ortaya kar ve zaman iinde dil konuucular birbirleriyle anlaamayacak dzeye gelirler..rnein Franszca, talyanca gibi diller Latinceden zaman iinde farkllaarak ayrmlardr. Kuralc dilbilgisi bu ayrmann belli oranda nne geen bir yaklamdr. Toplumda bireyler aras anlamay olas klan kuralc dilbilgisinin bu yzden birletirici ve eitsel rol yadsnamaz. Ancak ayn zamanda bu yarglayc yaklam bilimsel bir yaklam deildir. Bilimsel yaklamda olmas gereken deil, gerekte var olan incelenir. Ayrca dil kullanmnda net biimde kantlanm belirli bilimsel ltlere dayanan mutlak dorular sz konusu deildir. yleyse, kuralc dilbilgisi, her zaman bilimsel ltlere dayal olmayan; zaman zaman keyfi ve kural koyan kiilerin znel fikirlerini yanstan tek ynl ve yanl kurallar dayatabilir. Sonu olarak, kuralc dilbilgisi dilde doru / yanl belirlemesi yaparak dil kullanmn belli bir standarta gre yarglar. Kuralc dilbilgisinin eitsel deeri vardr nk iyi eitimli insanlarn belirli bir biimde konumasn salayarak dilde ileri dzeyde ayrmalara engel olabilir. Ancak kural koyucu yaklam bilimsel deil, yarglaycdr. te yandan bilimsel yaklam mmkn olduunca nesnel ve var olan betimlemeye yneliktir. Bu yzden de dilbilim, betimleyici dilbilgisi yaklamn benimser. Aada betimleyici dilbilgisini aklayacaz.
Kuralc dilbilgisi bize eitimli insanlar olarak ne ekilde konumamz ve yazmamz gerektii konusunda yol gstermeyi hedefleyen dilsel kurallar btndr.

Betimleyici Dilbilgisi
Dilbilgisi, dilbilim aratrmaclar iin tmce ve iindeki bilekelerinin oluturulma kurallar toplam ya da bunlar zmleme yntemi olan bir kuramdr. Dilbilgisinin kapsama alan baz dilbilimcilere gre biimbilim, szdizim ve anlam bilim ku-

132

Genel Dilbilim-I

Betimleyici dilbilgisi dili kullanld ekliyle aklamay hedefleyen, nesnel ve bilimsel bir dil zmlemesi yntemidir.

rallar, dierlerine gre ise biimbilim ve szdizim kurallarn ierir. Bazlar dilbilgisinin kapsamna sesbilgisini de ekler. Ancak mutlak olan udur: Dilbilgisi her zaman szdizimi ierir. Betimleyici dilbilgisi, bir kii ya da grubun soyut ve lksel biimde olmas gerektiini savunduklar yarglayc dil kurallarn deil; dili kullanld durumuyla incelemeyi hedefleyen yaklamdr. Dil kullanm zerinde her hangi mdahale ve yarg bildirmek bilimsel bir yaklam deildir. Bu yzden bilimsel yaklamda asla bir yapnn olmas gerektii yaklam sz konusu deildir. Dilbilimde dil konuucularn kulland ekliyle ve tamamen olduu gibi incelenir. Bir baka ifadeyle dil kurallar betimlenir; konuuculara neyi nasl sylemeleri gerektii konusunda neri ya da buyruk verilmez. Konuucularn bir yapy kullanma konusundaki eilimleri deitirilmeye allmaz. Betimleyici dilbilgisi konuucularn kullandklar dili veri olarak inceler ve bu inceleme sonucu hem zelde belli bir dilin kendine zg tmce yapsn ve kurallar betimler; hem de Evrensel Dilbilgisi asndan ortaya kan kstllklar ortaya koyar. Betimleyici dilbilgisinde yarglama ve doru ya da yanl tmce anlay sz konusu deildir. Ancak kurall ve kuralsz yap ayrm vardr. Bu ayrmn nedeni de udur: Dilbilimde ancak kurall yaplar retecek kurallar ve genellemeler yaplmas istenir. Bu dorultuda nerilen zmlemenin ancak kurall yaplar retmesi beklenir ve zmlemenin kuralsz yapy kapsam dnda brakp brakmadn snamak amacyla kuralsz yaplara da baklr. yleyse betimleyici dilbilgisinde kurall ve kuralsz yap ayrm vardr ama bu yarglayc deildir. Bunu aklamak iin aadaki rneklere bakalm. 2. a.*Aye [Ali gelmek] dnd. b. Aye [Alinin geldiini]dnd. rnek (2a)daki yldz (*) iareti dilbilimde geleneksel olarak tmcenin kuralsz olduunu gsterir. Kuralsz tmce, anadili konuucular tarafndan retilmesi mmkn olmayan ve dilin kurallarna aykr tmcedir. Betimleyici dilbilgisi, (2a) ve (2b)deki tmcelerin arasndaki fark aklamak zorundadr. Betimsel dilbilgisi, (2a) gibi bir tmcenin neden retilemeyecei ve (2b) gibi bir tmcenin nasl ve neden retilebilecei sorularna yantlar arar. Dilbilimsel zmlemede en az kuralla en fazla veriyi aklamak esastr. Bu durumda dilin dilbilgisel yapsn aklayabilen en basit ve en ksa kural tercih edilir. Chomskyye (1965) gre dilbilgisi yaplarnn genellenmesi iin u ltler gz nnde bulundurulmaldr: Gzlemsel yeterlilik: Szdizimsel zmleme bir dilde hangi tmcelerin kurall ve hangilerinin kural d olduunu doru biimde gstermelidir. Gzlemsel yeterlilik, sadece tmcelerin yapsal kurallarn zmlemeye ilikindir. Betimsel Yeterlilik: Gzlemsel yeterlik vardr ve bu anadili konuucularnn dillerinin yaps hakkndaki sezgilerini aklamaya yeterli olmaldr. Tmcelerin kurallarnn anadilini konuan insanlarn tmceler hakkndaki sezgilerini de aklamas gereklidir. Aklayc yeterlilik: Gzlemsel ve betimsel yeterlilii de ieren bu ltte dilbilimsel zmleme, bir kuram erevesinde bu kurallarn anadili konuucusunun zihninde nasl ortaya ktn aklar. Tmcenin yapsal kurallarnn kuramn ngrleri erevesinde aklanmasdr. Yukardaki ltler erevesinde hangi tmcelerin kural d kalmas gerektii, anadili konuucularnn tmce yapsna ilikin sezgileri aklanmal ve yaplan aklamalar belli bir kuramda bili durumunu da yanstacak nitelikte olmaldr.

6. nite - Szdizim

133

Aada Necmiye Alpayn syleisinden alnm bir gr sunulmutur. Bu gr, kuralc SIRA SZDE betimleyici dilbilgisi ayrmnda nerede grlebilir? Neden? Argolama eilimindeki artn, tanm gerei, yanl/doru sorunu olarak deil, dil dDNELM zeyi sorunu olarak ele alnmas beklenir. rnein, toplumdilbilim erevesinde. (Necmiye Alpayn Aye Selamsz ile syleisi, Cumhuriyet Dergi, 10 Aralk 2000)

SIRA SZDE

DNELM S O R U
retici Dilbilgisi: Sonlu DKKAT sayda kural kullanarak sonsuz sayda olas yap retme yaklamna retici SIRA SZDE dilbilgisi denir.

RETC DLBLGS

S O R U

retici dilbilgisi kuramsal dilbilimin bir alt daldr. Dilin sesbilgisi ve szdizim biDKKAT rimleri retici olabilir. retici dilbilgisi sonsuz sayda, retilmesi olas, kurall tmcenin sonlu sayda kural ile retilmesini aklamay hedefler. retici dilbilgisi SIRA SZDE 1955 ylnda Chomskynin Pennsylvania niversitesinde yazd Logical Structure of Linguistic Theory (Dilbilim Kuramnn Mantksal Yaps) adl doktora tezini ve onun ksaltlm hali olan Syntactic Structures (Szdizimsel Yaplar) adl kiAMALARIMIZ taplar bastrmasyla birlikte yaygnlk kazanan kuramsal bir yaklamdr. Chomsky, 1950lerde dil ve dil edinimi konusunda hkim olan dilbilimdeki yapsalclk ve psikolojideki davranlk kuramlarn rten yeniliki grleriyle bilisel devriK T A P mi balatan nc aratrmaclardan biridir. retici Dilbilgisi, konuucunun ana diline ilikin bilgisini ve dil kullanmn insan zihninin bir yansmas olarak grr. Dolaysyla en st dzeydeki hedefi insanlarn ana TELEV ZY dili bilgisi ve kullanmnda ortaya kan bilisel sreleri modellemek ve O N aklamaktr. retici dilbilgisinin yantlamay hedefledii sorular unlard: nsanlar anadillerini nasl renirler? Anadilleri hakkndaki soyut bilgileri nedir? NTERNET Bu soyut dil bilgisi nasl kullanlr? Daha sonra greceimiz gibi, retici dilbilgisi sonlu sayda kural ile sonsuz sayda yap retmeyi hedeflerken sonlu sayda simge kullanr (rnein, Eylem bei iin E, Ad bei iin A, gibi) Bunlar da nihai simgelerin (Eylem (E), Ad (A)) st yansmalardr. Bu simgeler kullanlarak bek Kurallar yazlr. retici dilbilgisinin kurallar ancak ve ancak kurall tmceler retmeyi hedefler. Bugn Chomskynin kuramna kar gr bildirerek ortaya atlan farkl szdizim kuramlar vardr. Bunlarn bazlar Chomskyci kuram gibi formel bazlar ise daha ilevselcidir. Ancak bu kuramlarn ou retici yaklam benimser. Szcksel-levsel Dilbilgisi (Bresnan, 2001) ve Yaplandrmac Dilbilgisi (Goldberg, 2006) gibi. Farkl Szdizim kuramlar arasnda felsefe, psikoloji, biyoloji gibi bilimdallarnda olduu gibi yzlerce yldr srmekte olan bilgiye ulam (epistemeloji) konusunda gr ayrlklar vardr. Chomsky, insan biliindeki dile ilikin bilginin doutan olduunu savunurken, ilevselci dilbilimciler dil ediniminin ve dile ilikin bilginin ancak deneyim sonucu elde edildiini savunurlar. Bu konudaki tartmaya aada deinilecektir.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

DOUTANCILIK VE DENEYSELCLK
Chomsky, dil edinimi ve dil edincine ilikin sorular yantlarken usu ve deneyselci felsefi yaklamlarn arasnda usu yaklam benimseyerek insanlarn doutan getirdikleri bir dil yetisinin varln savunmutur. Chomsky bu konuda antik Yunan filozofu Eflatuna kadar uzanan ve sonra 16. yzyl Fransz filozofu olan usu Ren Descartesn grlerinden etkilenmitir. Eflatun bildiklerimizin yaayarak deneyimlerimizle rendiklerimizden ok daha fazla olduuna iaret etmi ve bu bilginin nereden geldiini sormutur. Eflatuna gre eer bilgimiz deneyimlerimizden gelmiyorsa, bu bilgi ancak doutan gelmelidir. Efla-

134

Genel Dilbilim-I

Doutanc (nativist) yaklamda dil edinimi doutan getirdiimiz dil yetisi sayesinde olmaktadr. Ancak bu sayede ksa srede dil renmek mmkndr. Bu grte deneyimin yani duyulan dil uyarannn rol yadsnmaz ama bu rol az doutan gelen dil yetisinin rol oktur. Uyaran yetersizlii: Dili edinen ocuun evresinde duyduu dilin, ocuun anadilini bu kadar ksa sre iinde edinmesini tek bana etkinletirmi olamaz grdr.

tun ve Descartes gibi usu felsefecilerle Descartesn ada olan ngiliz felsefeci John Locke gibi deneyselci felsefeciler arasnda bilginin kaynana ilikin bu atma uzun sredir var olmutur. Usu yaklam bilgiye ulammzn doutan olduunu savunurken, deneyselci yaklam tm bildiklerimizin deneyimlerimiz sonucu olduunu savlar. Dilbilimde ve dil edinimi alanlarnda da bu iki felsefi gr arasnda seim yapm olan ve tartmalarn srdren aratrmaclar vardr. Chomsky, usu felsefeden etkilenerek dil edinimi ve dil yetisi alanlarnda doutanc bir yaklam savunmutur. Yani, insann dil yetisinin doutan gelen bilgi sonucu olduunu ne srmtr. yleyse insan zihni bo bir levha deil ama bir takm bilgileri doduu andan itibaren ieren dzenek olarak hazrdr. rnein, dil edinimi srecindeki ocuun doutan getirdii dil dzeneinde evrensel olarak bir insan dilinin ortak yapsal zellikleri mevcuttur. Buna kant olarak Chomsky -Eflatunun bildiklerimizin deneylediklerimizden fazla olduu savna benzer bir grle - ocuklarn duyduklar dil verisinden ok daha fazlasn ksa zamanda rendiklerini gstermitir. Bu, dil edinimi alannda uyaran yetersizlii olarak bilinir. Burada uyaran dil edinen ocuun duyduu dil verisidir. Chomskyye gre bu veri eksik ve yetersizdir; ocuk duyduklarndan ok daha fazlasn retir. Ana dili edinimi srasnda hi kimse ocua dil eitimi vermez. stelik ocuk hata yapt zaman da dilbilgisi konusunda yetkin bir yetikin tarafndan yanl dzeltilmez. Her eye ramen ok karmak dizgesi olan insan dili ksa bir zaman iinde edinilir. ocuk dil dndan bu kadar karmak bir dizgeyi, rnein matematii, bu kadar ksa srede renemez. Bunun nedeni, dili renmek iin doutan var olan edinim modlnn uyaranla etkiletirilmesiyken, dier karmak olgular renmek iin genel bilisel yetileri kullanma sorumluluudur. Dili edinmek iin insann gereksinim duyduu ey doal olarak doutan getirdii bilisel modler dil dzeneidir ve ocuk, ok yetersiz, eksik ve mkemmel olmayan yetersiz uyarana ramen evresinde konuulan dili edinir. yleyse, dil edinimi iin uyarann, yani evrenin rol vardr; ancak en belirleyici unsur deildir. Bir iek amas iin su ve gnee gereksinim duyar, bir insan yavrusu da dili edinmek iin veri duymak zorundadr. yleyse uyarann ya da dil verisinin nemi bu doutanc yaklamda en az ldedir. te yandan ilevselci yaklamda deneyimin nemi byktr. Dil edinimi ve dil kullanm yetisinin bilisel ilem olarak kabul edilmekle birlikte dil yetisi dier bilisel srelerden ayr deildir. Dil yetisi, dnya bilgisi ve dier bilisel ilemler birlikte ilerler. Dil ediniminde uyaran yetersiz deildir. ocuklar en sk duyduklar yapy daha kolay enirler. Bu tartma Pinker (1995) ve ona kar sav olarak yazlm olan Sampsonn (2005) eserlerinde de grlebilir.
SIRA dil arasndaki ilgiyi ksaca anlatnz. Doutanclk ve SZDE

SIRA SZDE

DNELM Evrensel Dilbilgisi (ED) Chomskynin ortaya att insanOzihninde bulunan ve S R U dil edinmemizi salayan zel birim ve dnya dillerin ortak zellikleridir. ED, Dil Edinim D K K A da Arac adyla T bilinen zihinsel dil modlnn daha sonraki ad olmutur. SIRA SZDE

AMALARIMIZ

D Daha nce N E L M grdmz gibi ve Uzunun da (2000:3) belirttii gibi dil, insan biliinin bir rn ise dnyann farkl blgelerinde yaayan insanlarn rk, cins, kltr ve gelenek S Ogrenek farkllklarna bakmakszn ortak zellikler paylamaldr. / RU Dillerde ortak olan bu edeerliklere Evrensel Dilbilgisi (ED) denir. Bu ortak zelliklerin dil ediniminde de yansmalar vardr ve Chomskyci dilbilimde EvrenDKKAT sel Dilbilgisi iki farkl anlama gelir: nsan zihnindeki dil edinmemizi salayan doutan gelen genel renme SIRA SZDE yetilerinden tamamen ayr dil renme ve kullanma birimi (Eski adyla Dil Edinim Arac) Dillerin yapsal edeerlilikleri ve aynlklar

EVRENSEL DLBLGS (ED)

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Szdizim

135

Chomskyye gre her insan, karmak sorun zme becerileri iin eitim almak zorundadr. Ancak hibir ocuk karmak yaps olan anadilini renmek iin zel bir eitim almaz. Ayrca zek dzeyi ne olursa olsun her insan ana dilini ksa srede renebilir. yleyse, Chomskyye gre dil edinimi dier tm zek becerilerinden ve dier bilisel srelerden farkl ve ayr bir birimdir. Dile zg doutan gelen, dile zel bir dil edinim / kullanm modl vardr. Buna Chomsky nceleri Dil Edinim Dzenei demitir. Bu modln ad daha sonra ED olarak da kullanlmtr. Chomskyci yaklamdaki ayr ve sadece dile zg olan dil modl anlay herkes tarafndan kabul edilen bir gr deildir. rnein ilevselci yaklamda dil edinimi ve kullanm genel bilisel yeti ve becerilerin ve dnya bilgisinin etkileimiyle gerekleir (rnein Goldberg, 2006). Ancak her dilbilimsel yaklam dillerde ortak yapsal edeerliliklerin varln kabul eder. Dilbilim zelde belli bir dilin yapsn incelemeye ynelse bile o dilbilimsel zmlemenin dier insan dillerindeki benzer yaplar aklayabilmesini ve o tr yaplara ve /veya farkllamalara k tutabilmesini amalar. Dilbilim kurallar, yalnzca belli bir dilde, rnein Trkede deil, dnyada aklmza gelebilecek her dilde bulunur ve dilin sistematik yapsn gz nne serer. Dnya dillerindeki dil gruplar farkl dil ailelerine ayrlmtr. rnein Trke, Ural-Altay dil ailesinin Altay dalna ait bir dildir. Bata birbirleriyle akraba olan diller olmak zere, yakn balantl diller ve hatta ayn dil ailesinde yer almayan dnya dillerinde gze arpan ok fazla ortak zellik ve benzerlik vardr. Bu ortak zelliklerin yan sra dillerin birbirlerinden farkl zellikleri de mevcuttur. Aslnda son Chomskyci kurama gre (Chomsky 1995) btn dillerdeki szdizimsel dizge tamamen ayndr ve farkllklar sadece eitli dillerdeki szcklerin zelliklerden kaynaklanr. Chomsky ve ilevselciler arasnda baka bir fark da udur: Chomskyye gre bilisel dil dzeneinin dier bilisel srelerden ayr ve zerk olmas gerektii gibi, szdizim de dilin dier dzlemlerinden ayr ve zerk bir birimdir. Aslnda Chomskyye gre sesbilgisi, biimbilim, szdizim ve anlam dzlemi her biri ayr ve zerk ama birbirleriyle balantlar olan ve etkileen modullerdir. yleyse, Chomskyye gre szdizimsel zmleme yaplrken anlam bavurulmamas gereken bir dzlemdir. Anlam ve yapnn farkl olduu Chomsky aadaki rnekle gsterir: 3. Colorless green ideas sleep furiously. Renksiz yeil ryalar kzgnca uyuyor. rnek (3)teki hem ngilizce hem de Trke tmce o dillerin szdizim kurallarna uygun olarak retilmi kurall tmcelerdir. Ancak anlam olarak hibir nerme ifade etmedikleri iin dinleyici bu tmcelerin ne anlama geldiini anlayamayacaktr. yleyse, bu tmceler kabul edilemez tmcelerdir. Eer szdizimsel olarak dzgn bir tmce anlamsal adan kabul edilemez olabiliyorsa, bu bize szdizim ve anlambilimin farkl ve zerk dil modlleri olduunu gsterir. Hatrlanaca gibi doru / yanl tmce kuralc dilbilgisi kavramlar, kurall / kuralsz betimleyici dilbilgisi ve kabul edilebilir / kabul edilemez ise anlambilim kavramlardr. Aadaki tmceleri kurall / kuralsz, kabul edilebilir (edilemez olarak SZDE SIRA gruplandrn: 1. Evdeki vazo bebek dourdu. 2. Ali gelmek syledi.
DNELM S O R U

Dil Edinim Dzenei, Chomskyye gre dile zg ve doutan gelen dil edinimi yetisidr. Bu dzenek, sonradan Evrensel Dilbilgisi olarak da anlmtr.

Kabul Edilemez Tmce: Szdizimsel olarak doru olsa bile tmce anlamsal olarak yorumlanamazsa o tmceye kabul edilemez tmce denir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

136

Genel Dilbilim-I

Evrensel Dilbilgisinde lke ve Deitirgenler

lkeler EDde her dilde bulunan ortak zelliklerdir. rnein, her dilde yapnn elde edilmesi, belli kurallar erevesinde olur. Deitirgenler, EDde dnya dilleri arasnda gzlemlenen farkllklardr. rnein dnyada gizli zneli diller ve gizli zneli olmayan diller vardr. Buna adl-dme deitirgeni denir. Kural gdml yap ilkesi: Her dildeki yapnn belli kurallarca gdlenmesi gerektiine ilikin dil evrencesidir. zyineleme lkesi: Bir yapnn iinde ayn yapnn yinelenmesi. rnein bir tmcenin iinde bir tmcecik, bir Ad bei iinde bir baka Ad bei bulunabilir. eyerletirme lkesi, bir eit zyinelemedir. Bu kez bir tmce iine baka bir tmce yerletirilir.

EDde iki nemli kavram vardr: lkeler ve Deitirgenler. lkeler her dilde olan aynlklardr ve bunlar insan dilinin tm ortak zellikleridir. te yandan deitirgenler diller aras farkllklardr. Btn dillerde bulunan evrenceler olan baz ED ilkeleri unlardr: Kural gdml yap ilkesi: Her insan dilindeki yaplar mutlaka belli kurallar erevesinde yer alr. Kuralsz yap oluturan bir dil yoktur. zyineleme lkesi: Bir yapnn iinde ayn yapnn yer almas zyineleme ilkesi de dier ilkeler gibi mutlak bir evrencedir. Her dilde Rus matruka bebekleri gibi birbirinin iinden kan yaplar vardr. rnein bir ad beinin iinde baka bir ad bei bulunabilir: 4. Alinin kitabnn kapann rengi Burada Alinin kitab bir ad beidir ve kitabn kapa da, kapan rengi de dier ad bekleridir ve bir ad bei dierinin iinde yer alarak l dzlemde zyineleme olutururlar. zyineleme ilkesinin zel bir tr olan ieyerletirme ilkesi de bir tmcenin baka bir tmce iinde yer alabilmesine ilikin bir ilkedir. eyerletirme lkesi de her insan dilinde varolan bir zelliktir. Dier bir deyile, bir tmcenin iinde baka bir tmce bulunabilir. Kuramsal boyutta sonsuz sayda ieyerlemi tmce dnlebilir: 5. a. Sedat kitab okudu. b. Nermin Sedatn kitab okuduunu grd. c. Cevat Nerminin Sedatn kitab okuduunu grdn biliyor. rnek (5b) ve (5c)de ieyerlemi tmcecikleri gryoruz. eyerlemi tmce says arttka bellek kstllklar, konuucu olarak tmceyi kurmamz ve dinleyici olarak ilemlememizi yani anlamamz zorlatracaktr. En fazla be, alt dzlemde ieyerlemi tmceyi ilemleyebiliriz: 6. Bana seni anlatan insanlarn syledikleri szleri dinlerken yorulduumu belli etmek istemediimi belirtmeliyim. Yukardaki tmcede ieyerlemi tmcecik gryoruz. Bu tmceyi retmek ve anlamak 5(a-c)dekilerden daha zordur. Yukardaki ED ilkelerin yansra EDde baz deitirgenler u ekildedir: Adl-drme deitirgeni: Trke, Arapa, spanyolca gibi baz diller gizli zne kullanmna izin verirler. Oysa ngilizce, Franszca gibi baz dillerde gizli zne bulunamaz. Bu, EDde diller aras farkllk gsteren bir zelliktir. Trkede ve dier dillerde gizli ya da ak znenin kullanlma koullar vardr. Bu koullar tmce tesi edimbilim ve metin dilbilim kurallardr. Yine de gizli ve ak zne kullanm kural temellidir. Ayn kiiden sz edeceksek, arka arkaya o kiinin adn tekrarlamak Trkede uygun deildir, gizli zne kullanlr: 7. a. Can tatile gitmek istedi. b. adl ancak ok youndu. c. adl o yzden nce ilerini bitirmesi gerektiini dnd. Yukardaki rnekte (7a)da Candan sz edilmitir. (7b) ve (7c)de ayn kiiden sz etmek sz konusu olduu zaman gizli zne kullanlmas uygundur, nk ayn kii hakknda konuulmaktadr. Gizli zne dilbilimde gelenek olduu zere (7b) ve (7c)de olduu gibi adl olarak gsterilir.

Adl-drme deitirgeni: Trke, Rusa, spanyolca gibi baz dillerdeki gizli zne kullanmnn mmkn olmasna ramen dier baz dillerde bu zelliin mmkn olmamas gibi bir farktr.

Sz dizilimi deitirgeni: Her dildeki tmcelerde szcklerin farkl biimde sralan kurallar

6. nite - Szdizim

137

Sz dizilimi deitirgeni: Her dilde tmceler belli bir sralana gre oluturulur. rnein ngilizcede u rneklere bakarsak nermelerin anlamnn sralan ile belirlendiini grrz: 8. a. Jack loves Mary. Jack Maryyi seviyor b. Mary loves Jack. Mary Jacki seviyor. rnek (8a)da seven kii Jack iken (8b)de sralan deitii iin bu kez seven Mary olur. Bu rneklerden de anladmz kadaryla ngilizcede szck dizilimi yapy ve anlam belirlemektedir. Oysa zengin durum ekleri alan bir dil olarak Trkede szdizimsel oynaklk mmkndr ve bu szdizimsel oynaklk aada grlmektedir: 9. a. Jack Maryyi seviyor. b. Maryyi Jack seviyor. c. Seviyor Jack Maryyi. rnek (9a-c)de grld gibi Trkede anlamn temel belirleyicisi szdizimi deildir. Buna karn szdizimi, rnek (10a-b)'de olduu gibi nesnenin durum eki almad durumlarda Trkede de anlam belirleyebilir: 10. a. Salk mutluluk getirir. b. Mutluluk salk getirir. rnek (10)da grld gibi Trkede olaan sz dizilimi zne-Nesne-Eylemdir. Bu zne-Eylem-Nesne dizilimi ngilizcedekinden farkldr. Trke, eylem sonlu bir dil olmasna karn szdizimi esnek sz dizilimine izin verir. Geleneksel dilbilgisinin devrik tmce dedii tmce trnde tmcenin baz eleri yklemden sonra gelebilir. Trkede sz dizimindeki oynaklk da belli kurallara baldr (Erguvanl, 1984). rnein, sesbilimsel vurguyu alan odak eylemin hemen nnde yer alr. Dier kurallar Erguvanl (1984), Erk (1983), Hoffman (1995), gibi aratrmaclar tarafndan aklanmtr. Yklemden sonra gelen hibir e vurgu almaz. Soru szckleri tayan bekler yklemden sonra gelmez. Belirtisiz Ad bekleri yklem sonras yer almaz. (Erguvanl, 1984: 44) Yklemden sonra gelen eler vurgu almayan ve daha nceki sylemden tahmin edilebilen elerdir. lk kez sz konusu olan bir e yklem sonras konumda yer almaz. Grld gibi sz diziliindeki oynaklk da kurallara baldr. Yukarda saydmz ilke ve deitirgenler ED'nin nemli unsurlardr.

138

Genel Dilbilim-I

zet
Bu nitede szdizimin ne olduunu ve dilbilgisi trlerini grdk. Szdizim, tmce ve tmceyi oluturan tmce ii bilekelerin yaplarn inceler. Bunu yaparken konuucularn edinlerini incelemeyi hedefler. Dilbilgisi kavram, szdizim ile yakndan ilikilidir. Bu yzden bu nitede farkl dilbilgisi kavramlarn grdk. Kuralc dilbilgisi, tmcelerin nasl doru ekilde kullanlmas gerektii konusunda yol gsterir. Eitsel deeri olmakla birlikte yarglaycdr; bilimsel bir yaklam deildir. te yandan betimleyici dilbilgisi dili konuulduu gibi inceler, yarglayc deildir. retici dilbilgisi, insanlarn sonlu sayda kural ile sonsuz sayda yap rettikleri savn modellemek amacyla bu kurallar ortaya karmay amalar. Evrensel Dilbilgisi (ED) tm dillerin ortak zellikleri (ilkeler) olduunu gsterir ve ilkelerin doutan geldiini iddia eder. Diller aras farklar ise deitirgenler olarak adlandrlr. Dil ediniminde ilkeler biliimizde doutan biliimize kaznm olarak bulunurken, deitirgenleri sonradan reniriz. Chomskyci yaklamnda szdizim, anlambilimden bamsz zerk bir bileen oluturur. Bu yzden tmce yaps, anlamdan bamsz olarak zmlenmelidir. Ancak bu gr ilevselciler tarafndan benimsenmez. Onlara gre yap ve anlam birbirinden ayrlamaz.

6. nite - Szdizim

139

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi edinci doru olarak tanmlar? a. insan biliindeki soyut anadil bilgisidir. b. bilinli anadili bilgisidir c. dil retimidir d. doutan gelen dil renme dzeneidir. e. insann edindii kltre bal dil kullanmdr. 2. Aadakilerden hangisi edimin zelliklerinden biridir? a. Soyut bir kavramdr b. Somut ve hata dolu olabilen bir kavramdr c. Szdizimin konu alandr. d. Doutan gelen bir zelliktir. e. Dil edinimini mmkn klar. 3. Kuralc dilbilgisi ............ Aadakilerden hangisi yukardaki ifadeyi doru olarak tamamlar? a. Bilimsel bir yaklamdr b. Hibir deeri yoktur. c. Ne ekilde konuulmas gerektii konusunda tavsiyeler verir. d. Dili olduu gibi incelemeyi nerir. e. Bilisel bir kavramdr. 4. Aadakilerden hangisi betimleyici dilbilgisinin zelliklerinden biridir? a. Kurall ve kuralsz tmceleri irdeler. b. Sadece kurall tmceleri inceler. c. Doru / yanl tmce ayrm yapar. d. Kabul edilebilirlik yargs belirtir. e. Anlama yneliktir. 5. Aadakilerden hangisi retici dilbilgisini doru olarak betimler? a. sonsuz sayda kural ile sonsuz sayda tmce retildii grn savlar. b. sonlu sayda kural ile sonlu sayda tmce retildii grn savlar. c. sonlu sayda kural ile sonsuz sayda tmce retildii grn savlar. d. sonsuz sayda kural ile sonlu sayda tmce retildii grn savlar. e. edimi incelemeyi hedefler. 6. Ayasofyann inaasnda kullanlan harcn deprem srasnda ortaya kan enerjiyi emerek hasar nledii belirtildi Aadakilerden hangisi yukardaki tmcenin szdizimsel zelliini doru olarak betimler? a. zyinelemelidir. b. Gizli znelidir. c. Kural gdml deildir. d. Trkenin temel szdiziliinden farkl oynak bir dizilie sahiptir. e. eyerletirmeli deildir. 7. ieim yrd Aadakilerden hangisi yukardaki tmcenin szdizimsel zelliini doru olarak betimler? a. Kurall ve kabul edilebilirdir. b. Kuralsz ve kabul edilebilirdir. c. Kurall ama kabul edilebilir deildir. d. Kuralsz ve kabul edilebilir deildir. e. Yanl ve kuralszdr. 8. Evrensel Dilbilgisine gre ............... doutan gelir. Aadakilerden hangisi yukardaki ifadedeki boluu doru olarak doldurabilir? a. lkeler b. Deitirgenler c. lke ve deitirgenler d. adl e. betimleyici dilbilgisi 9. Aadakilerden hangisi ilkeler ile ilgilidir? a. EDdeki benzer zelliklerdir b. EDdeki farklardr c. Somut dil retimidir. d. Kurallarla aklanamaz. e. Kuralc dilbilgisi terimidir. 10. Chomsky hangi fikri savunur? a. dilin sosyal bir olgu olduu b. anlamn da yap ile birlikte incelenmesi c. szdizimin zerk olduu d. Descartesn yanld e. dili deneyimlerimiz sonucu rendiimiz

140

Genel Dilbilim-I

Okuma Paras
Descartestan asrlar sonra Noam Chomsky, onun dncelerinden esinlenerek mehur Kartezyen dilbilim teorisini gelitirmitir. Tpk Descartes gibi Chomsky de dilin yalnzca insana has bir meleke olduunu ve insanda dk zek dereceleriyle maraz hallerde bile, problem zme kapasitesi ve baka uyum davranlar sergilemekte kt zekl bir insan geen bir maymunun asla eriemeyecei seviyede dil becerisi bulunduunu savunur. Chomsky, dili renmenin ve konumann yaln bir uyaran-tepki koullanmas ile aklanamayacak bir zihinsel sre olduu zerinde durarak davran dilbilim teorilerine kar knda, Kartezyen ftrlik [...] retisinden beslenir. Descartesn dnce ile dil arasndaki iliki konusunda yapm olduu felsef refleksiyonlar kukusuz, yirminci yzyl boyunca psikolengistik, nrolengistik, etoloji gibi eitli ampirik alanlarda yaplm aratrmalarn nda, bilimsel bir perspektiften de deerlendirilebilir. Kk bir ktphaneyi dolduracak kadar ok veri ortaya koymu bu tr aratrmalarn birkana iaret etmekle yetinelim. rnein, konu hakknda psikoloji sahasnda yaplm almalar arasnda ad sk anlan Vygotsky, konumann, ocuun belirli bir geliim aamasndaki bir kefi olduunu ve bu kefi de dnce olmakszn yapamayacan belirtir. Vygotsky ocukta dncenin geliiminde bir dil ncesi aama ve dilin geliiminde de bir dnce ncesi aamann bulunduunu ve bu ikisinin belirli bir dnemde kesierek dncenin szl, konumann da rasyonel hale geldiini savunur. (Altnrs, 2010: 399) Kaynak: (Atakan Altnrs (2010) Dnce ile dil arasndaki ilikiye Descartesin yaklam Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 28/ 1: 389401)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. b 3. c 4. a 5. c 6. a Yantnz yanl ise Szdizim adl blm yeniden gzden geiriniz.. Yantnz yanl ise Szdizim adl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuralc Dilbilgisi adl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Betimleyici Dilbilgisi adl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retici Dilbilgisi adl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrensel Dilbilgisinde lke ve Deitirgenler adl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retici Dilbilgisi adl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrensel Dilbilgisi blmn adl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrensel Dilbilgisinde lke ve Deitirgenler adl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evrensel Dilbilgisi adl blm yeniden gzden geiriniz.

7. c 8. a 9. a

10. c

6. nite - Szdizim

141

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde: 1 1) Szdizimin inceleme alan nedir? Szdizim, tmce ve tmcenin iindeki yapy inceler. Tmcenin tesini incelemek szdizimin kapsam dndadr. Tmcelerin yaps incelenirken, konuucunun da dili reten bilisel sreleri irdelenmi olur. 2) Edin ve edim nedir?, Edin, an dili konuucusunun dili hakknda sahip olduu soyut dil bilgisi ve sezgisidir. Edim, ise retilen her eit dil verisidir. Edin soyut ve kusurlardan arnm, edim ise somut ve hata dolu olabilir. 3) Szdizim, edini mi edimi mi inceler? Szdizim, zellikle Chomskyci szdizim edinci inceler. Sra Sizde 2 Aada Necmiye Alpayn syleisinden alnm bir gr sunulmutur. Bu gr, kuralc - betimleyici dilbilgisi ayrmnda nerede grlebilir? Neden? Argolama eilimindeki artn, tanm gerei, yanl/doru sorunu olarak deil, dil dzeyi sorunu olarak ele alnmas beklenir. rnein, toplumdilbilim erevesinde. Bu gr, kuralc deil betimleyici gre daha yakn bir anlay yanstr, nk argolama yarglanmyor; ancak hal hazrda var olan bir olgunun dilbilim erevesinde irdelenmesi gerektii gr vurgulanyor. Sra Sizde 3 Doutanclk ve dil arasndaki ilgiyi ksaca anlatnz. Chomskyye gre dil yetisi doutan gelen bir dzenektir. nsanlarn ana dillerini ksa bir srede renmeleri de bunun kantlarndan biridir. Sra Sizde 4 1. Evdeki vazo bebel dourdu. Bu tmce szdizimsel adan kurall retilmitir. Ancak bir ey ifade etmedii iin kabul edilemez. 2. Ali gelmek syledi. Bu tmce ise kuralsz ama kabul edilebilirdir. nk dinleyici bu tmceye ilikin bir anlamsal yorum oluturabilir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Altnrs, Atakan (2010) Dnce ile dil arasndaki ilikiye Descartesin yaklam Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 28/ 1: 389-401. Bresnan, Joan (2001) Lexical-Functional Syntax. Oxford: Blackwell Publishers. Chomsky, Noam (1955) Logical Structure of Linguistic Theory. MIT Humanities Library; Chicago: University of Chicago Press, 1985. Chomsky, Noam (1955) Syntactic Structures. The Hague: Mouton, 1957. Reprint. Berlin and New York, 1985; Berlin and New York: Mouton de Gruyter. Erguvanl, Eser (1984) The function of word order in Turkish grammar. Berkeley: University of California Press. Erk, Feride (1983) Discourse pragmatics and word order in Turkish,. Ph.D. Dissertation, University of Minnesota. Goldberg, Adele (2006) Constructions at Work: The Nature of Generalization in Language. New York: Oxford University Press. Hofman, Beryl (1995) The Computational Analysis of the Syntax and Interpretation of Free Word Order in Turkish. Ph.D. Dissertation, University of Pennsylvania. Pinker, Steven (1995) The Language Instinct: How the Mind Creates Language. New York: Harper Perennial Modern Classics. Sampson, Geoffrey (2005) The Language Instinct debate. New York: Continuum Press. Van Valin, Robert D. & Randy J. LaPolla (1997) Syntax: structure, meaning and Function. Cambridge: Cambridge University Press. Uzun, Engin (2000) Anaizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Trke,. stanbul: Multilingual. iChomskynin tezi http://alpha-leonis.lids.mit.edu/chomsky/ web sitesinden indirilebilir.

7
Amalarmz

GENEL DLBLM-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Szlkeyi tanmlayabilecek, Szlke ktn aklayabilecek, Yan ulamlamaya rnekler verebilecek, Tmcenin ne olduunu aklayabilecek, Tmceyi hem zne ve yklem olarak hem de eleri asndan ayrtrabilecek, Tmce eleri iin ltleri aklayabilecek ve rneklendirebilecek,. Tmce elerini aa ve ayralarla gsterebilecek, Tmcede seimlik ve zorunlu eleri aklayp rneklendirebilecek, bek yaplar tanmlayabilecek, bek yap zmlemesi yapabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Szlke Szlke Kt Yanulamlama Tmce zne ve Yklem Szdizim Aalar, ift Dallanma, Budak, Dal, Etiketli Ayralar bek Tmle ve Eklenti bek Ba Ad bei

indekiler
Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler TMCE VE TMCENN YAPISI: SZCK VE BEKLER TMCE BEK YAPILAR

Genel Dilbilim-I

Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

TMCE VE TMCENN YAPISI: SZCK VE BEKLER
Bu nitede dilbilimsel bak as kullanarak tmcenin ne olduunu aklayacak, tmce yapsn ve bilekeleri olan bek yapy inceleyeceiz. Tmce, beklerden, bekler de szcklerden meydana geldii iin tmce ve bek yapsndan nce szcklerin nemini ve szlkeyi aklayp ardndan da yanulamlama terimini tantacaz.

Szcklerin nemi ve Szlke

Szckler, szdiziminde nemli bir role sahiptir. Dilbilimde bir dilin szck varlna ve ana dili konuucularnn isel / zihinsel szck daarcna szlke ad verilir. Szlkede o dilin bir szlk listesinin yan sra her szcn bir szcksel kt bulunmaktadr. Bu ktkte o szce ait her trl sesbilgisel, biimbirimsel, yapsal ve anlamsal bilgi ve szcn tr bulunur. Benzer ekilde her szcn szdizimsel konum ve ilevleri ile anlamsal ve sesbilimsel bilgisi ana dili konuucusunun zihninde bulunmaktadr. Szlksel ktk ierisinde ayrca yanulamlama bilgileri de yer almaktadr. Aada yanulamlama anlatlacaktr.
Szlke: Bir dilin tm szckleriyle onlarn yapsal, anlamsal ve ses zelliklerini kapsayan envanteridir. Szlke ayrca anadili konuucusunun zihnindeki szcklerin tamam ve onlara ilikin bilgidir. Anadili konuucusunun bu szck bilgisine bazen zihinsel szlke de denir. Yanulamlama: Baz szckler bek oluturmak iin baka elere gerek duyarlar. Bir szck-rnein bir eylem geili ise mutlaka bir nesne alr. yleyse geili eylemler Ad bei ya da yan tmcecik olan nesneleri seerler ya da yanulamlar.

Yanulamlama
Eylem, ilge gibi baz szckler, tmcenin bir bilekesi olan bek yapy kurarken, zorunlu olarak baz yeler alrlar. Yanulamlama, szlk ktnde yer alan ve bir szcn bek olmak iin yannda hangi yeyi almak zorunda olduuna ilikin bilgidir. rnein, yemek eylemi Ben pastay yedim rneinde grld gibi Ad bei yapsnda bir nesne gerektirmektedir. yleyse bu eylemin bir Ad beini setii ya da dilbilimdeki adyla yanulamlad grlr. Geili eylemler Ad bei ya da Ad yantmcesi eklinde nesnelerini yanulamlarken geisiz eylemlerin yanulam ereveleri botur. Yani geisiz eylemler nesne almazlar. Aada baz eylemlerin yanulam erevelerinden rnekler grlmektedir:

144

Genel Dilbilim-I

Yanulam erevesi ko- [ __ ] ye- [ A__ ] syle- [A/T__ ] dn- [ (A/T)__]

rnek Eylem bei Kotu Pastay yedi Adn syledi. Bugn geleceini syledi Dnyor Bu konuyu dnyor Onun haksz olduunu dnyorum.

Sol tarafta eitli eylemlerin yanulam ereveleri, sada ise Eylem bei rnekleri verilmitir. Grld gibi geleneksel olarak szdiziminde yanulam erevesi keli ayra iinde temsil edilir. indeki izgi sz konusu szc, buradaki rneklerdeki eylemleri, A ad beini, T ise (yan) tmceyi gstermektedir. A ve Tye gre eylemin sada yer almas gerektii izgi ile de belirtilmitir. Son rnekteki dn- eyleminin erevesindeki ayra ise bek olutururken bu eylemin nesnesinin seimlik olduunu gsterir. Yani, dn eylemi hem geili hem de geisiz olarak kullanlabilmektedir: 1. a. Dndm ve bir karara vardm. b. Hep bu olay dndm. rnek (1a)da grld gibi dn- eylemi bir nesne almadan geisiz olarak kullanlmtr. Oysa (1b)de [bu olay] ad beini alarak geili olarak kullanlmtr.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Aadaki eylemlerin yanulam erevelerini yazn: SIRA SZDE 1. Yarn Boaz turuna kacaz. 2. stanbulun bir ak hava mzesi olduunu syleyebilirim. NELM 3. Bana birDyk anlatt. EylemlerinOyan sra dier szck trleri de bek oluturmak zere zorunlu bir S R U e gerektirebilirler. rnein ilgeler tek bana kullanlmaz: 2. a. Ben kaza *[____iin] aldm. D KKAT b. Ben kaza [Meral iin] aldm.
SIRA SZDE rnek (2a), yldz iaretinden (*) de anlayacamz gibi kuralsz bir yapdr nk iin ilgeci tek bana kullanlamaz, (2b)de olduu gibi bir ad bei gerektirir. zet olarak, szlkede her szln bir kt vardr. Bu ktn iinde AMALARIMIZ szcn tr, ses ve anlamnn yan sra, bek kurmak iin baka bir ye gerektirip gerektirmedii, gerektiriyorsa da bunun yapsnn ne olduu bilgisi mevcuttur.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TMCE

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Tmcenin deiik dilbilgisi kitaplarnda eitli tanmlar yaplmtr (Ergin 1993: 376, Ediskun E V Z Y O322). Bu tanmlar tmce yarg bildiren szck dizileridir tanT E L 1999: N mn kabul ederler. Oysa yarg terimi sorunludur, nk Asla! gibi tek bir szck yarg belirtir ama tmce deildir. Tmceyi evrensel olarak bir zne ve bir yklemden oluan bir dilbilgisi birimi NTERNE olarak tanmlarsakT yapsal adan belirsizlii ortadan kaldrm oluruz. yleyse, tmceye zne ve yklemden oluan bir birim diyerek bu bileenlerin zerinde duralm.

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

145

zne ve Yklem
Evrensel olarak her tmcede zne ve yklem bulunur. Aadaki tmce rneklerinde sol stunda zne, sa stunda ise yklemleri gryoruz:
zne ocuk Bebek Ahmet Can Ahmet Yklem kouyor gld kitab okuyor yemek piirdi bu olaya ok sevindi

Yukarda grld gibi zneyi kardktan sonra geri kalan blm yklem olarak adlandracaz. Dikkat edilirse, buradaki yklem kavram, geleneksel dilbilgisindeki yklem kavramndan farkldr: Geleneksel dilbilgisinde yklem tmcedeki eylem ile edeer olarak grlr. Oysa burada yklem, tmcede zne dnda kalan tm blmdr. Bu tanmyla da yklem, her zaman evrensel olarak bir eylem ierir. Dikkat edilirse, yklemcil Ad bei, Sfat bei gibi eler tayan tmcelerde de gizil bir eylem (koa) olduunu aada aklayacaz. rnein: Sen retmensin tmcesinin ykleminde de bir eylem vardr. Bu konuya daha sonra tekrar deinilecektir. Genel hatlaryla tmce [1Kim] [2ne yapt] gibi iki temel bilekeden oluan bir dilbilgisel edir; dolaysyla zne ve yklem tmcenin en byk iki bilekesidir. yleyse, bu iki temel bileke zne ve yklem kavramlarn biraz daha ayrntl incelemek gerekir. Aada bu kavramlar ayr balklar altnda aklanacaktr.

zne
zne, hakknda konuulan kii, varlk ya da kavram olarak tanmlanabilir: 3. Erhan ders alt Bu tmce Erhan hakkndadr, ancak biraz daha farkl tmcelere baknca bu tanmn yeterli olmadn grrz: 4. a. Kimse partiye gitmedi b. [ ] Partiye gitmedi. rnek (4)te kimse znedir ama hakknda konuulan varlk deildir. zne, en azndan Trke ve ngilizce gibi baz dillerde tmcede genellikle ilk e olsa da Trke gibi esnek sz dizilii olan bir dilde bu konum her zaman zne iin ayrlmamtr. stelik Trke gizli zneye izin veren bir dil olduu iin (4b)deki gibi tmcede zne aka ifade edilmemi olabilir. Ayrca Almanca gibi dillerde de esnek szck dizilii yan sra eylemin her zaman ana tmcenin ikinci esi olmas gereklidir. O yzden tmce ba konumunda zneden farkl bir belirte ya da nesne de bulunabilir. yleyse tmcedeki konum da zneyi belirlemek iin yeterli bir lt deildir. zne, tmcedeki eylemde gsterilen ii yapan kii olarak tanmlanabilir. Yine evrensel olarak tipik bir zne genelde bir Ad beidir. Bir ii bilerek ve isteyerek yapan kiiye edici denir.

Edici bir eylemi bilinli olarak yapan kiiye verilen addr.

146

Genel Dilbilim-I

5. a. Seil yzyor. b. Nermin arabasn ykyor. (5a-b) tmcelerinde srasyla yzme ve arabasn ykama ilerini yapanlar Seil ve Nermin tmcelerin zneleridir. Tmcelerin geri kalan ksm olan yklemler ise znelerin yaptklar ileri belirtir. zne, yklemde dile getirilen olaydan etkilenen olabilir: 6. a. Sedat hasta oldu. b. Ahmet yere dt. c. Sebze fiyatlar dt. Yukardaki tmcelerde Sedat, Ahmet ve sebze fiyatlar bilerek bir i yapmam ancak olaylara maruz kalmlardr. Zaten sebze fiyatlar cansz bir zne olarak bir eylemi gerekletirebilme yetisine sahip deildir. Bu zne de sz konusu olaylardan etkilenendir. zne, ruhsal durum deneyimleyen bir e de olabilir. 7. a. Ahmet Ayeyi seviyor. b. Meral ald habere ok sevindi. c. Bebek hkra hkra alad. rnek (7a-c)deki zneler Ahmet, Meral ve bebek duygusal durumlar deneyimlemektedirler. zne, ara olabilir: 8. a. Bu kalem yazmyor. b. Anahtar kapy at. Buradaki zneler bu kalem ve anahtar, eylemin yaplabilmesi iin kullanlacak olan aralardr ve grld gibi zne konumunda bulunabilirler. zne iin testler: znelerin hangi anlamsal rollerde bulunabileceine baktktan sonra zneyi belirlemek iin kullanlabilecek ltleri sralayabiliriz: Adn yaln durumu zne, tmcede her zaman yaln ad durumu olan edir. Ancak yaln durumu olan belirtisiz nesneler de olduu iin bu test her zaman gvenilir olmayabilir: 9. Aysun kitap okudu Yukardaki rnekte Aysun zne, kitap nesnedir ve her ikisi de yaln durumda kullanlmtr. yleyse zne her zaman yaln durumdadr; ancak her yaln durumdaki Ad bei zne deildir. Kim / Ne soru szckleri Bir tmcede zneyi bulabilmek iin kim ya da ne sorularn sorabiliriz: 10. Kim kitap okudu? Aysun kitap okudu. Bu rnekte de grld gibi kim sorusunun yant tmcenin znesini gsterir. zne-Eylem uyumu Trke gibi baz dillerin zengin ekim ekleri vardr ve tmcedeki eylem zne ile uyumlu ekim ekleri tar. zne ve eylem arasndaki uyum tekillik / oulluk gibi say ile birinci, ikinci ve nc kii ekleri eklindedir. Aadaki tabloda grld gibi znedeki kii ve sayy ok iyi ayrt eden uyum ekleri kullanlmaktadr:

Etkilenen: Yaplan i ya da olaydan etkilenen kii ya da varla verilen anlamsal rol

Deneyimleyen: Psikoljik durum deneyimleyen edir.

Ara: Bir ii yapabilmek iin kullanlacak alettir.

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

147

Eylem ve uyum eki geldi-m geldi-n geldigeldi-k geldi-niz geldi-ler

Kii 1 2 3 1 2 3

Say Tekil Tekil Tekil oul oul oul

zne, eylemin tad uyum eki ile uyumlu edir. Gizli zne Trke gizli zneye izin veren bir dildir. Metinde zne daha nceden belirtilmi ise ve belirgin ise znenin tekrar edilmesi, dinleyici ve okuyucuyu yanltabilecei iin bu durumda gizli zne olan adl kullanlr: 11. a. Biz sinemaya gittik. b. adl filmi ok beendik. rnek (11b)de adl (11a)daki zne biz ile ayn kii olarak yorumlanr ve gizli znedir. Gizli zne, eylemdeki uyumdan anlalr. zne Olarak Adl Kullanm zne olarak bu, u, o, ben, vs. gibi adllar yaln halde kullanlabilir. 12. a. Ben geldim. b. O ok alt. Tmcenin ilk esi olan zneden sonra imdi de yklem kavramna ilikin gereklere bakabiliriz.

Yklem
Yklemi, tmcedeki zne ktktan sonra geriye kalan blm olarak tanmlamtk. Bu durumda basitletirirsek yklem, tmcede tipik olarak ne yapt? sorusuna yant veren blmdr. Evrensel olarak yklemde eylem bulunur. Aslnda yapsal olarak daha sonra da greceimiz gibi yklemler Eylem bekleridir. Yklemlerin tadklar anlamlar aada gsterilmitir:
Tmce zne ocuklar renciler Sermin ocuk Akn Herkes Yklem oyun oynuyorlar snavda baarl oldular doktor oldu oyunca grnce sevindi trafik kazas geirdi. sorunu anlad Yklemin gsterdii anlam Hareket, Olu Olu Ruhsal durum SZDE SIRA zneyi etkileyen Zihinsel ilem
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Yukardaki rneklerde grld gibi yklemler i, hareket, olu, ruhsal / biS O R U lisel durum / ilem, vs. gsterirler. Yklem, buradaki anlamyla tek bir szck olarak eylem deil, tmceden K A T kardkD K zneyi tan sonra geriye kalan e olarak anlalmaldr.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

148

Genel Dilbilim-I

Bu blmde tmcedeki en byk iki enin zne ve yklem olarak ilevlerini grdk. Aada ise tmce ve iindeki elerin yapsna odaklanacaz.
SIRA SZDE

Aadaki tmcelerin zne ve yklemlerini bulup, buradaki ltler dorultusunda aklayn: SIRA SZDE 1. Ali btn hafta boyunca havuzda yzd. 2. Sinemadaki yeni filmleri grmedim.
DNELM

DNELM S O R U
e, anlamsal ve yapsal D K btn adanKbir A T oluturan ve tek szck ya da szck grubundan meydana gelen bir tmce bilekesidir. SIRA SZDE

Tmce Yaps
Her szdizim O R U S kuramnda tmce, yapsal elerine ayrtrlarak incelenir. Bu yzden tmcenin elerinin belirlenmesi nemlidir. Tmcenin eleri: Yukarda grdmz zne ve yklem tmcenin en bD KAT yk eleridir.K e tmcede anlamsal ve yapsal adan btnl olan bilekedir. Bunu gstermek iin aadaki tmcenin elerine bakabiliriz: 13. Gen kz bir sahil kasabasnda kitab okuyordu. Tmcenin elerini bulmann bir yolu soru szcklerini kullanmaktr: Kim ne AMALARIMIZ yapt? sorularna verilen yantlar tmcenin en byk eleridir ve bu eler geleneksel olarak daha sonra da greceimiz gibi keli ayra iinde gsterilir. Yukardaki tmcenin eleri soru szckleri kullanlarak bulunmu ve aadaki tabloK T A P da gsterilmitir:
TmceninE elerini bulmak iin sorulan soru T LEVZYON Kim ne yapyordu?
NTERNET SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

e [Gen kz] [bir sahil kasabasnda kitab okuyordu] [bir sahil kasabasnda] [kitab]

Nerede? N T E R N E T Neyi

Bir tmcede e olan bir grup, bir baka tmcede e olmayabilir: 14. Gen kz arkadan sinemaya gtrd. Bu kez, gen ve kz ayn enin bilekeleri deildir. Bu kez [kz arkadan] farkl bir e oluturarak nesne konumuna yerlemitir; gen ise tmcenin znesidir. Bu da gsteriyor ki e kavram duraan deildir ve bir tmcedeki e, baka bir tmcede e olmak zorunda deildir.
SIRA SZDE

Aadaki tmcelerin elerini bulunuz: SIRA SZDE 1. nsanlar bir mr boyu 10 kova gzya dkyorlar. 2. Gen, kz arkadan sinemaya gtrd.
DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

elik ltleri: Bir szck ya da szck grubunun tmcenin esi olup olmadn bulmak U S O R iin eitli ltlerimiz vardr. Bu ltler unlardr: 1. enin yerine baka ek, szck / szck grubu yerletirme Yukarda da belirtildii gibi her e bir soru szc ile sorulabilir. DKKAT e olan bir szck ya da szck grubu yerine bir adl ya da baka szck kullanlabilir:
SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

149

Tmce esi [Snftaki renciler] doum gn pastasn yediler. Snftaki renciler [doum gn pastasn yediler.] Snftaki renciler [doum gn pastasn] yediler.

Baka szck yerletirme [Onlar] doum gn pastasn yediler Veliler de [yle] Snftaki renciler [bunu] yediler.

2. Yer deitirme bek olan bir e tmce iinde yer deitirebilir:

Tmce esi Yer deitirme

[Snftaki renciler] doum gn pastasn yediler. Doum gn pastasn [snftaki renciler] yediler Snftaki renciler [doum gn pastasn yediler.] [Doum gn pastasn yediler] snftaki renciler. Snftaki renciler [doum gn pastasn] yediler. [Doum gn pastasn] snftaki renciler yediler.

Daha nce Trkenin esnek sz diziliine izin veren bir dil olduu belirtilmiti. Trkede ancak bek olan eler yer deitirebilirler. Yukardaki rnekte grld gibi eler eylem nne ya da tmce nne getirilebilir. 3. Eksiltme Yalnzca tmce eleri tmcenin iinde eksiltilebilirler. Eksiltilen eler aada ( ___ ) ile gsterilmitir:
Tmce esi Eksiltme ( ile gsterilmitir)

[Snftaki renciler] doum gn pastasn yediler. _____ Doum gn pastasn yediler Snftaki renciler [doum gn pastasn yediler.] Snftaki renciler ______ . Snftaki renciler [doum gn pastasn] yediler. Snftaki renciler ____ yediler.

eler szck ya da bek dzeyinde eler olabilirler. Ancak bek dzeyindeki eler i bileenleriyle birlikte yer deitirirler. Bir baka deyile, bek iindeki elerden birinin yerine baka bir e kullanlrsa ya da elerden biri tmcenin baka bir yerine tanrsa, ortaya kan yaplar kuralsz olacaktr:
*[Snftaki onlar] doum gn pastasn yediler. *[ _____ renciler] doum gn pastasn yediler snftaki.

Yukarda grld gibi onlar adl ancak [snftaki renciler] beinin tmyle yer deitirebilir, bir blmnn yerine kullanlamaz. Benzer ekilde bein bir ksm tanrsa ortaya kuralsz bir tmce kar. Tmcenin elerini bulmak iin bu lt kullanabiliriz. Aada elerin dilbilimde gsterimine ilikin bilgiler aklanacaktr.

150

Genel Dilbilim-I

e Ayrtrma ve zmleme
Tmce zmlemesinde e ayrtrma ok nemli bir unsurdur. Konuucular da konuma annda ok hzl, farknda olmadan ve otomatik olarak tmcelerin elerini ayrtrarak tmceyi zmlerler. Tmcenin yaps, anlam belirledii iin tmceyi ayrtrmak konuucu ve dinleyici iin ok nemlidir. Bunu aadaki rnek araclyla aklayabiliriz: 15. Kadn doktora tahlilleri gsterdi. Bu tmce konuma dilinde vurgu ve ezgi gibi ses zellikleri sayesinde, yazl dilde ise virgl gibi noktalama iaretleri sayesinde anlamlandrlabilirse de soyut dzeyde bulank anlamldr ve aada grlen iki farkl ayrtrma sz konusu olabilir: 16. a. [Kadn] [doktora tahlilleri gsterdi] b. [adl] [kadn doktora tahlilleri gsterdi] rnek (15), (16a-b)deki gibi iki ekilde yorumlanabilir ki bu yorum da e ayrtrmasna bal olarak deiir: doktora tahlilleri gsteren kadn mdr, yoksa gizli zne adl araclyla anlalacak baka bir kii mi kadn olan doktora tahlilleri gstermitir? Burada da grld gibi anlamsal yorumlama e zmlemesi ile ortaya kan tmce yapsna dayanmaktadr. Szdizim, tmcenin elerini ayrtrp dilbilimsel zmleme yaparken bir bakma konuucularn bu otomatik bilisel tmce ileme srelerine de k tutar. e ayrtrma ilemi belli gsterimler araclyla modellenir. Bunlarn en yaygn szdizim aalar ve onlarn edeeri olan keli ayralardr. rnein, Ahmet keki piirdi tmcesi aada szdizim aac dediimiz ekil (1)de gsterilmektedir: ekil (1)deki aata A, B, C, D ve E gibi harflerin bulunduu noktalar budak, ondan kan izgiler aacn dallardr. Ne oldu? A Dallar bir enin alttaki bileenlerine iaKim? B ret eder. Dikkat edilmesi gereken unsur, C Ne yapt? her budakta bir e konumlanm olmasAhmet D E dr. A tmcesi bir edir. Benzer ekilde B, C, D ve E her biri bir e barndran keki piirdi budaklardr. Yani her budak bir e gsterir. Budaklardaki harfler, daha sonra greceimiz Ad bei, Eylem bei gibi yapsal etiketlerdir. Bu etiketler, retici dilbilgisinde sonlu sayda kural yazmak iin kullanlan ve kendileri de sonlu sayda olan iaretleridir. Aata grld gibi A en st budaktr ve B ile Cnin ana budadr. B ile C ise karde budaklardr. Benzer ekilde C, D ve Enin ana budadr; D ve E kardetir. B ve C, Anin ilk eleri, D ve E ise Ann sonuncul eleridir. ekil (1)deki aata her budak tmcenin bir esi ise, daha nce grdmz e ayrtrma lt olan soru sormay deneyebiliriz. rnein A budana ne oldu? sorusunu, B budana kim? ve C budana ne yapt? sorularn sorabiliriz. Bu soru lt, gerekten her budan bir e barndrdn gstermektedir. ekil (1)de grld gibi B-C ve D-E ikili dallardr. Bir baka deyile bu aata ikili dallanma grlmektedir. Bu ikili dallanmay ekil (2)deki dall aa yapsyla karlatrabiliriz:

Budak, szdizim aalarnda dallarn k noktas ve enin etiketinin bulunduu noktadr. Dal: Szdizim aacnda bir enin alt bilekelerini gsterir.

ekil 7.1 Tmce Aa Yaps

lk e: Bir aata herhangi bir ana budan hemen altndaki ilk elerdir. Sonuncul e: Aa ya da ayral gsterimdeki en alt dzeyde yer alan szck dzeyindeki eler

kili Dallanma: Szdizim aalarnda her dzeyde iki tane daln yer almas.

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

151
ekil 7.2 Dall Dz Aa Yaps

ekil (2)deki aata Ahmet ne yapt? gibi bir soru sorduumuz zaman ne yapt sorusunu ierebileA cek bir budak bulunmamaktadr. yleyse, ekil (2) e yapsn doru yanstmamaktadr. Bu durumda B C D ekil (2)deki her esi ayn dzlemde olan l dallanma yerine ekil (1)deki hiyerarik (ok katmanl Ahmet keki piirdi ve dz olmayan) ikili dallanma yapsnn doru olduu sonucu ortaya kar. Tmcenin elerini aa yaps ile ya da aadaki etiketli ayral gsterimle ayrtrabiliriz. Aadaki etiketli keli ayralardaki bilgi ekil (1)deki aataki ayn bilgiyi iermektedir. [A [B Ahmet] [C [D keki] [E piirdi ]]]]]

En d keli ayrataki A, ekil (1)deki en st budak Adr. B etiketi B buda, C etiketi C buda ile ayndr. Aata olduu gibi B ve C etiketli ayralar Ann iindedir. Basitletirirsek bu ayralarla u ekilde ifade edilir: [A [B] [C]] Szdizim aalar da keli ayralar da e ayrtrma ve yapsn gsterirler. Bir bakma dilbilimde rtk olarak bunlarn konuucunun edincini yanstt kabul edilir. Aalar ve ayralar ayn bilgiyi gsterim yollardr. Aalar daha kapsaml ve daha grsel olduklar iin daha kolay anlalabilir niteliktedir. Ayral gsterim daha az yer kapsad iin tercih edilebilir. ekil (1)deki aataki etiketleri u ekilde amlayabiliriz: A=Tmce; B=zne, C= Yklemdir. Ancak zne ve yklem kavramlar elerin tmce iinde oynadklar rol gsteren ilevleridir. Oysa szdizim aalar ve ayral parantezdeki gsterim, elerin ilevini deil, yapsn yanstr. Bu durumda gerek yapy yanstan aa ekil (3)te grlmektedir: ekil 7.3 ekil (3)teki aa ve etiketli ayra, tmce T zmlemesinde kullandmz gsterimlerdir. T=Tmce, A1= Ad bei (zne), E=Eylem bei, A2 = Ad bei (nesne) ve E=Eylemdir. A1 E Bu tmcede piir- eylemi geilidir ve bir A Ahmet yanulamlar. Yani yukardaki rnekte de olduu A2 E gibi keki gibi bir A gerektirir. yleyse piireylemi Eylem bei olabilmek iin bir Ad bekeki piirdi i gerektirir. Bu gerekli olan A, eylemin nesne[T [A1 Ahmet] [E [A2 keki] [E piirdi ]]]]] sidir. Eylem bei, Tmce olabilmek iin Ad bei olan bir zne gerektirir. ekil (3)e baktmz zaman A1 ve A2 piir- eyleminin yeleridir. Bir baka deyile, piir- eylemi anlam gerei bir piirilecek nesne ve piirecek zne ister. Eylem beinde yanulamlanan ye i ye, zne ise d ye olarak adlandrlr. zetleyecek olursak, szdizim aalarnda her budakta ve sonuncul ede bulunan tmce ii bilekeler ya bek dzeyinde ya da szck dzeyinde elerdir. Bir baka deyile, e, szdizim aacndaki her budakta yer alan szck ya da szck gruplardr nk aalar elerin dilbilgisel gsterimleridir. Aadaki tmcenin iki farkl anlam iin iki farkl aa izin: Gen kz arkadan sinemaya gtrd.
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

152

Genel Dilbilim-I

bekler ve eleri: Ba, Tmle ve Eklenti

Ba: bekteki en merkezi szcktr.

bek, tmce iinde zne, yklem, nesne, vs. gibi bir ilev stlenen en az bir ya da daha fazla szck ieren edir. Her bekte bir szck bek kurucudur, anlam ve yap olarak bekteki en nemli-merkezi-rol olan szcktr. Buna bekte ba denir. Evrensel olarak beklerde ban yeri ya bein banda ya da sonundadr (buna Ba Yn lkesi denir). Trke eylem-sonlu ve ba sonlu bir dildir. Bir baka ifadeyle, ba her zaman bein sonunda yer alr. Bunun yan sra bekler i merkezlidir (Uzun, 2000), nk bein en st yansmas bala ayn ulam alr. Aada bek rnekleri gsterilmektedir:
rnek gzel kz hzl kouyor arkadalarm iin ok akll pek akllca Ba kz kouyor iin akll akllca bek Ad bei Eylem bei lge bei Sfat bei Belirte bei

Yukardaki rneklerde de grld gibi Trkede balar hep beklerin sonundadr ve ba hangi szck trne ait ise bein st yansmas da o trn beidir. Yani, eer ba ad ise, st yansma Ad bei, eylem ise Eylem bei, sfat ise Sfat beidir, vs. Her bekte ba bulunur ve ba, bein kurucu esidir. Bir bek, yalnzca ba olan tek szckten oluabilir: 17. ocuk yemei yedi. rnek (17)nin aa yaps aadadr:
T A1 ocuk A2 yemei E E yedi

SIRA SZDE
Tmle: Bir bekte ban yanulamlad zorunlu edir. DNELM Eklenti: Bir bekte bulunmas zorunlu olmayan, S O R U seimlik ve niteleyici edir.

Bu aata da grdmz gibi zne ilevi olan A1 ve nesne ilevi olan A2 SIRA SZDE tek szckten oluan beklerdir ve bu tek szck her iki bekte de batr. Ancak bekler, deiik bileenler kullanlarak geniletilebilir: Ba olan bir szck, bek oluturmak iin tmle ya da eklenti alabilir. BuraDNELM da stne basarak belirtmek gerekir ki tmle geleneksel dilbilgisi kitaplarndaki anlamndan daha farkl bir anlamda kullanlmaktadr. Burada tmle terimini dilbiS O R U limdeki tamamlayc ve zorunlu e anlamnda kullanacaz. Dilbilimdeki Dtmle terimi geleneksel dilbilgisi kitaplarndaki terimden farkl bir anlam KKAT tamaktadr. Tmle, bir ban szlk ktnde bulunan yanulamlama koullarn yerine getirmek amacyla kullanlan edir. rnein geili bir eylemin gerektirdii dolayl ya daAMALARIMIZ dolaysz nesne tmletir ve tmle tmcenin kurall olmas iin gerekSIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

153

lidir. te yandan zorunlu olmayan eklentiler, dilbilgisel bir tmce kurmak iin bulunmas gerekli olmayan elerdir ve bu yzden bir eklenti, bir eden atld zaman, o e kuralsz olmaz. Eklentiler tmcede niteleyici ilevi grr. Eklentiler, arka arkaya dizilebilir. Yani birden fazla eklenti olabilir. Ancak tmleler bu ekilde dizilemez. rnein, bir eylemin yalnzca bir tane dolaysz nesnesi vardr. Aadaki rneklerde farkl beklerde tmle ve eklenti grlmektedir:
Tmle ve eklenti rnekleri Tmle -Ba denize dkn kitab yazd karde gibi okul iin Eklenti - Ba ok akll hzla uzaklat krmz gmlek akllca konumak

Yukardaki rneklerde grld gibi tmle - ba yaplarnda, ba tmlecine ad durumu verebilir. te yandan eklenti - ba yaplarnda byle bir ey sz konusu deildir. Bu yzden, Chomskynin (1983) ynetim-balama kuramna gre ba, tmleci ynetir. Bu nedenle, tmle ve ba arasndaki iliki, eklenti ba arasndaki ilikiden daha yakndr. Ayrca, tmle - ba gerek anlamsal olarak gerek yapsal olarak daha balantldr. Tmle atlrsa ya kuralsz yap elde edilir ya da anlam tamamen deiir: 18. a. kitab yazd b. *yazd 19. a. karde gibi b. *gibi Yukardaki rneklerde tmle atld zaman yalnzca ba ieren bir bek oluturulamaz. Bunun yan sra kimi durumlarda da tmle atlabilir, ancak anlam deiir: 20. a. denize dkn b. dkn Bu rnekte denize dkn beinde denize olan bir tutku sz konusudur; oysa dkn, salk ya da maddi adan zayflk, kknlk anlamna gelir. Oysa eklentilerin hepsi bekten atlabilir ve bek yine de kurall olur: 21. a. ok akll b. akll 22. a. hzla uzaklat b. uzaklat 23. a. krmz gmlek b. gmlek Ayrca, birbiri ardna dizilmi tmlelerin uygun olmadn ama eklentilerin arka arkaya sralanabileceinden sz etmitik. Bu aada rneklendirilmitir: 24. a. *mektubu, kitab, defteri yazd b. uzun, krmz, kaln, k, kadife gmlek

154

Genel Dilbilim-I

rnek (24a)da mektubu, kitab, defteri ayr ayr tmlelerdir. Bunlar ve gibi bir balala balanmadka kuralsz bir yap elde edilir. Bunun nedeni birden fazla tmlecin kullanlamamasdr; ama bir bala kullanld zaman zaten tek tmle kullanm oluruz. O zaman sorun ortadan kalkar. te yandan (24b)de grld gibi be tane niteleyici - yani eklenti - kullanmak mmkndr. zetlemek gerekirse tmle ve eklenti u farkllklar gsterir:
zet: Tmle - Eklenti ile ba arasndaki farklar Tmle Eklenti Eklenti, ban szck ktndeki zorunluluklar tarafndan seilen bir e deildir. Ba ve eklenti arasnda ynetilen -yneten ilikisi yoktur. Eklenti atlabilir; e kuralsz olmaz. Tmle, ba tarafndan szlkedeki zel- liklerinden dolay seilen bir edir. Ba, tmlecine ad durumu verir, yani onu ynetir. Tmle atlrsa yap ya kuralsz olur; ya da anlam tmyle deiir.

Tmle - ba arasndaki ynetilen-yneten ilikisini ve tmlecin atlmas durumunda ya kuralsz yap olutuunu ya da anlamn deitiini grdk. Bu zelliklerin eklenti - ba arasnda bulunmamas, bize tmle ve ba ilikisinin anlamsal ve yapsal olarak daha yakn bir ba oluturduunu gstermektedir.

Szdizimsel levlerin Szdizim Aalarnda Gsterimi

Bu nitenin buraya kadar olan blmnde eit szdizimsel ilev grdk: A. ZNE - YKLEM, B. TMLE - BA, C. EKLENT - BA Bu szdizim ilikisi de aa yaplarnda kardeler olarak gsterilir:
ekil 7.4 zne-Yklem; Eklenti-Ba; Tmle-Ba Aa yaplar

T ZNE=A Can YKLEM=E A E Eklenti k

bek Ba kyafet Tmle kitab

bek Ba okudu

Eskiehire geldi

ekil (4)te zne-yklem, eklenti- ba ve tmle - ba ilikilerinin aalarda kardelik ilikileri iinde olduklar grlmektedir. Bu kardelik ilikisi bek yap kurallarnda nemlidir.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Aadaki yaplarda tmle-ba ya da eklenti-ba elerini bulun. Gerekelerle yazn: SIRA SZDE 1. Gzel grnme abas 2. Fizik retmeni D 3. Yeil kazak N E L M 4. Harika kitap
S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

155

BEK YAPILAR
bek yaplar bir dilin szdiziminin en temel eleridir. bek yap kurallar da zelde bir dilin ya da Evrensel Dilbilgisinin kurucu kurallardr. bek yaplar tmcenin paralarn ayrtrarak tmce elerinin zmlemesine olanak salar. bekler, en merkezi esi yani bir ba olan ve gerekirse bir tmle ve /veya eklenti(ler) ieren elerdir. bekler ba merkezli olduklar iin ban szck tr bein trn belirler. yleyse, ba ad olan bir bek Ad bei, ba ilge olan bir bek lge bei olur. bekler, balar ve rnekleri aada grlmektedir:
bek Ad bei (A) lge bei () Sfat bei (S) Belirte bei (B) Eylem bei (E) Ba ad ilge sfat belirte eylem rnek [krmz balkl kz] [bebekler iin] [gayet akll] [ok kolayca] [bebei doyurdu]

Yukardaki rneklerde ayralar iindekiler bek, yatk harfle yazlm szckler de beklerin badr. Grld gibi ban szck tr bek ulamn belirlemektedir. Bu, dilbilimde her zaman geerli bir kuraldr. Ayrca grld gibi her bekte ba her zaman en sonda bulunur. Bu, daha nce belirtildii gibi Trkenin ba sonlu bir dil olma zelliinden kaynaklanr. bekler bir ba ierirler ve tmle / eklenti alarak genileyebilirler. Bu tmle ve eklentilerin yapsal ulamlar nemlidir nk bek yap kurallar yapsal ulamlarla gsterilir. bek yap kurallar aadaki gibi yeniden yazm kurallardr: A B C Bu, bir etiket olan A ulamnn B ve C olarak yeniden yazlabilecei anlamna gelir. bek yap kurallarnn evrensel ortak zellikleri vardr. rnein, her dilde ban szck tr bein ulamn belirler. Her dilde bir bek en az bir batan oluur ve eklenti ve tmlele geniler. Dile zg deitirgen ise ban ne ynde olduudur. Trke, Japonca, Macarca gibi diller ba sonlu, ngilizce gibi diller ise ba ilk dillerdir. bek yap kurallarnda tmle ve eklentinin yapsal ulamlar yazlr. retici Dilbilgisi, kstl sayda kural ile sonsuz sayda yap retilmesi ilkesini benimsediine gre her bek ulam iin bir kural yazarak bir dildeki olas bekleri retmeyi hedefler. nsan dillerinin en nemli zelliklerinden biri zyineleme olduuna gre bek yaplar da zyinelemelidir. Yani bir bek ulamnn iinde kendi trnden baka bir bek daha bulunabilir. Aada bek ulamlar ayr ayr ele alnarak irdelenecektir.

Ad bei (A)
Ad beini yapsal ve ilevsel olarak tanmlayabiliriz. Yapsal olarak: Ba ad olan her bek Ad beidir (A). levsel olarak: Aadaki ilevlerde kullanlan bekler Alerdir.

156

Genel Dilbilim-I

A ilevi zne Nesne Yklemcil lge nesnesi Belirtecimsi

rnek [A Btn renciler] mezuniyet balosunda elendiler. Sedat mezuniyet balosunda [A btn rencileri] grd. Serap ve Ayegl geen yl [A kimya rencileri] idiler. retmen [[A btn rencileri]iin] dl hazrlad. retmen [A bu hafta] tatile kacak.

Bir A en az bir addan oluur ve Aler, yukardaki rneklerde grld gibi farkl eler ierebilirler. Bu eler, her bek ulamnn iinde olan tmle ya da eklentilerdir. Ancak tmle ya da eklenti olarak ilev gren elerin yapsal olarak hangi bekler olduu nemlidir. Bu yaplar rneklerle inceleyebiliriz:
rnek Ev krmz ev [geen yl boyanan] krmz ev [geen yl boyanan] krmz tula ev felsefe retmeni tula ev benim gzel evim Yapsal ulam ad sfat - ad orta-sfat-ad orta-sfat-ad- ad ad-ad ad-ad belirleyici sfat-ad bekteki ilevi ba eklenti - ba eklenti - Eklenti - ba eklenti-Eklenti-Eklenti-ba tmle - ba eklenti-ba tamlayan- eklenti-ad

Ann eleri: Yukardaki rneklerde de grdmz gibi Ade ba farkl ekillerde genileyebilir: rnein ngilizcedeki the /a, Almancadaki ein / die / der /das ve Trkedeki btn, baz, birka, gibi niceleyiciler, bu, u, this, that gibi iaret sfatlar ve my, your, benim, senin gibi tamlayan adllar da Ade bulunabilir. ngilizceden ve Trkeden baz rnekler aada grlmektedir: 25. a. the book kitap b. my book benim kitabm c. all of my books benim kitaplarmn hepsi d. all books tm kitaplar
Belirleyici: Bir adn belirtili ya da belirtisiz olduunu gsteren, ya da onu (tamlayan adl ile) tamlayan, niceliini gsteren adn gnderimsel zelliklerini belirleyen niteleyicilere belirleyici denir.

ngilizcedeki the, my, all ve Trkedeki benim, senin, onun gibi tamlayan adl ve btn, tm, baz, vs. gibi niceleyicilerin tmne belirleyiciler diyelim. Belirleyiciler, geleneksel dilbilgisinde sfatlarn bir alt grubu olarak kabul edilirler. Sfatlar adlarn niteliklerini gsterirler, belirleyiciler ise Anin belirtili ya da belirtisiz olduunu (yani dinleyici tarafndan Anin bilinen mi yoksa bilinmeyen bir varla m gnderim yaptn) imlerler. yleyse belirleyiciler Anin gnderimsel zellikleriyle ilgili bilgi veren elerdir. ngilizcedeki a /an, Trkede bir, Almancada ein belirtisiz A, yine nglilizcedeki the ve Almancadaki die, der, das belirtili Ani imlerler. Trkede belirtili A imleyen belirleyici yoktur. (Bunun yerine adn -i durumu ile belirtililik iaretlenir). Aadaki tablo u ana kadar belirleyiciler konusundaki rneklerimizi zetlemektedir:

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

157

Belirleyiciler Belirtili Belirtisiz aret sfatlar Tamlayan adllar the, vs. a /an, bir, vs. bu, u, o, vs. benim, senin, vs.

Yukardaki rnekler gibi belirleyiciler ekil (5)te de olduu gibi Ade aa ve ayral gsterimlerde Bel (Belirleyici) olarak gsterilecektir. Belirleyicilerin yan sra Aler sfat ve ortalarla geniletilebilir. Sfatlar ve ortalar, ba ad nitelerler. Bunlar, eklenti olduklar iin birden fazla sfat ya da orta kullanlabilir: 26. a. Siyah k bir apka b. Bir siyah k apka c. Siyah bir k apka rnek (26)da grld gibi belirleyici bir ve sfat bekleri siyah ve k farkl dizilimlerde kullanlabilirler. Bu dizilim vurgu ile ilgilidir (Erguvanl, 1984). Ancak, belirleyicilerin sfat ve ortalarla birlikte kullanld durumlarda belirtisiz bir hari, belirleyiciler her zaman sfatlardan nce kullanlmak zorundadr: 27. a. Btn gzel ehirler b. *gzel btn ehirler 28. a. Benim gzel siyah apkam b. *siyah benim gzel apkam 29. Benim btn gzel kitaplarm yleyse belirleyiciler sfatlardan dizilim asndan da farkllklar gstermektedir. Belirleyiciler, ngilizce ve Almanca gibi dillerde de sfatlardan nce kullanlrlar. Trkede rnek (30)da olduu gibi birden fazla belirleyici varsa ncelikle tamlayan adl ve sonra niceleyici daha sonra da orta ve / veya Sfat bekleri kullanlr. 30. Benim btn yeni aldm gzel gm yzklerim
ekil 7.5

A A11 Bel 1 benim Bel 2 btn T yeni aldm S gzel A1 A12 A13 A14 A2

gm yzklerim

158

Genel Dilbilim-I

ekil (5)teki aata Bel 1 olarak etiketlenen benim tamlayan adldr ve tamlanan - yani ba ad - ile arasnda adcl uyum vardr; bu nedenle, adl, tmcenin znesinde olduu gibi gizli zne (adl) olabilir. Ancak aka grlmedii durumda bile bo adl aa yapsnda gsterilmek zorundadr. Bel 2 yine bir belirleyici olan niceleyicidir. Aata T (tmce) olarak etiketlenen e orta ya da sfat tmceciidir ve aata gen eklinde gsterilmitir. Bu trdeki gen ekil, enin iindeki ayrntlarn nemli olmadn ve eyi btncl gstermenin yeterli olacan iaret eder. A (A ss) ise szcksel olan A (ad) ile beksel olan A arasnda baka bir yansma ulam olduunu belirtir. Yani bu ulam, szcksel ve sonuncul e olmad gibi en stteki tm bileenlerin ana buda olan e de deildir. Yani, Xin herhangi bir szck tr olduu durumda ba szcksel e olarak Xtir ve aataki en st yansma X olarak etiketlenir. Ancak X ve X arasndaki her tr yansma X (X ss) olarak etiketlenir. Bir baka deyile X bein tamamlanmadn ve bein en st yansmasna ulamak iin baka eleri olduunu gsterir. Ayrca, X iinde bir baka X bulundurabilir, yani zyinelemelidir. yleyse, A iinde A bulunabilir. Benzer ekilde ekil (5)teki aataki yap zyinelemelidir.. Yani, bir A iinde bir baka A bulunmaktadr. zyinelemenin insan dillerinde ortak zellik olduunu grmtk. Eklentinin her bek trnde birden fazla kez kullanlabileceini ama tmlecin bir tane olacan sylemitik. Szdizim aalarnda eklentiler X yansmasn ekil (5)te de grld gibi baka bir X olarak geniletirler. rnein ekil (5)te A3, A2 ve A2 de A1 olarak genilemitir. Adeki sralama u ekilde gsterilebilir:
Belirleyici 1 benim senin onun Belirleyici 2 baz btn T (Orta) S ok yakn ok deerli gzel Ba Ad arkadalarm kitaplarn kaza

dn aldmz

Bu sralama soldan saa doru izgisel bir dizilimi gsterir. En nce tamlayan adl olan Belirleyici 1, sonra niceleyicilerden oluan Belirleyici 2 ve daha sonra dizilimi daha zgr olan Sfat bei, ortalar ve belgisiz belirleyici bir kullanlabilir. Bu izgisel dizilim ekil (5)teki aata da grdmz gibi dz yani eit dzlemde deildir. ekil (5)teki ok katmanl (hiyerarik) yap elik ltlerine uygun bir yap gsterimidir. Daha nce belirttiimiz gibi aa yaplarnda her budakta bir e bulunur. yleyse, aacn her budana bir ek ya da szck yerletirip yerletiremeyeceimize bakabiliriz:
A NE? A11 -kiler? Bel 1 benim Bel 2 btn T yeni aldm S gzel A1 A12 NEYM? A13 NELER? A14 A2

gm yzklerim

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

159

Grld gibi A yerine NE?, A1 yerine (benimkiler), A2 yerine NEYM?, A3 yerine NELER?, vs. gibi ek ya da szckler yerletirebiliriz. yleyse, bu Ad beinin doru gsterildii sonucuna varabiliriz. Dolaysyla, Trke iin genel bir A bek kural yazacaksak, dilbilimdeki gelenei takip ederek A budann altndaki ilk iki e olan Belirleyici ve A elerini yazabiliriz: A ( Belirleyici) A A budann olas eleri unlardr: A (T) (S) (A) A Bu bek kurallarndaki ayralar enin seimlik olduunu gsterir. yleyse Ad dnda tm eler bir A olumas iin art olmayan elerdir. Bunun yan sra Alerinin yerine kullanlan adllar ve gizli zne olan adl da A olarak adlandrlr. yleyse, aadaki kural da dorudur: A adl Bu nedenle, adl da iine alan bir kural yazmamz gerekirse aadaki Ad bei bek kuraln yazabiliriz:
( Belirleyici) A adl A'

Buradaki kvrk ayralar { } ya stteki ya da alttaki eden birinin A oluturabileceini belirtir. Aadaki rnekte A(ler)i bulup elerini ve tmce iindeki ilevleriniSZDE SIRA belirleyin. Fil zplayamayan tek memeli hayvandr.
SIRA SZDE

lge bei ()

DNELM

DNELM S O R U

lge bekleri () ba ilge olan beklerdir. lgeler, zorunlu e olarak bir Ad bei ya da ad tmcecii seen szcklerdir. , tmcedeki baka bir bekle anS O R U lamsal bir iliki gsterir. rnein, Eylem beini niteleyebilir. lgeler neredeyse evrensel bir szck trdr. ngilizce gibi ban ilk bek DKKAT esi olduu dillerde bein nnde, Trke, Japonca gibi ba sonlu dillerde bein sonunda, Almanca gibi baz dillerde ise belli ilgeler bata, dierleri sonda buSIRA SZDE lunabilir. ngilizcede olduu gibi tmleci olan Aden nce gelen ilgece nilge, Trke gibi Aden sonra gelen ilgelere ise sonilge denir: 31. a. [ [ for] [A the children / him]] b. [ [A ocuklar / onun] [ iin]
AMALARIMIZ

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Yukardaki rnekte ngilizcede for, Trkede iin kuranK ilgelerdir; ilki nil T A P ge, ikincisi ise sonilge rneidir. Her iki dildeki lerin iindeki Aler ilgelerin tmleci ya da ilgelerin nesnesidir. (31)deki adllarda da grld gibi ilgeler beklerindeki tmle Aye durum eki atarlar. de ilge Eyneten, nesnesi TEL VZYON olan A ise durum eki atanan ve ynetilen edir. Ayrca dnya dillerinde ilgeler ve ad durum ekleri evrensel olarak iki e arasndaki ilikiyi gstermek amacyla kullanlan iki gruptur (Hagge, 2010:9). lgeler ve ad durum ekleri ayn ileNTERNET vi grrler (Zwicky, 1992:70). Bazen de durum ekleri tarihsel deiim srecinde ilgece dnerek dilbilgiselleirler. rnein Latinceden tremi olan Franszca, tal-

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

160

Genel Dilbilim-I

yanca gibi dillerde Latincedeki durum ekleri ilgece dnmtr (Hagge, 2010: 36). Bunun yan sra bazen ilgeler de durum eklerine dnerek dilbilgisellemilerdir (Hagge, 2010: 38). Ad durum ekleri ve ilgeler ok fazla ortak zellik gsterirler. Hatta bazen ilge ve durum eki birbirine karr. rnein ile ilgecinin ada bitiik kullanm bazen onun bir durum eki yani arasal durum eki olduu grne yol amtr. Durum ekleri, dnya dillerinde genellikle tek seslemli eklerdir. (Hagge, 2010: 25) Ad durumlar ile ilgelerin yakndan ilgili olduu gerei, baz dillerdeki ile ifade edilen elerin Trkede ad durum eki alm A ile karlanmasnda da kendini gsterir. Lewis (2000:83) tarafndan da belirtildii gibi ngilizcede ilgelerle kurulan baz yaplar Trkede ad durumlar ile karlanr: 32. a. destruction [of the city] b. ehrin ykm 33. a. a teacher [of Turkish] b. Trke retmeni 34. a. the ban [on smoking] b. sigara yasa 35. a. keen [on tenis] b. tenise ler farkl dillerde farkl ilevler grebilirler: (32a), (33a), (34a)daki ngilizce ler, A tmlecidir. Bir baka deyile, Ani tamamlar. (35a)da ise keen merakl sfatnn tmleci olarak ilev grr. Bu rneklerde ngilizcede ler Trkede durum eki alm olan Alerle ifade edilir. (32b)-(35b) Trke rneklerinde de Alerin iinde ba tamamlayan adlar tmletir. Yani her iki dildeki Aler iindeki eler szdizimsel adan ayn ilevi grrler: Andeki ba ad tamamlarlar, yani adn tmlecidirler. Bu tmleler ngilizcede , Trkede ise durum eki alm ad olarak grlmektedir. te yandan ler ngilizcede A niteleyicisi de olabilirler ve bu durumda eklentidirler ve Trkede sfat bekleri olarak ifade edilirler: 36. a. the lady [in red] b. krmzl kadn 37. a. the book [on the table] b. masadaki kitap 38. a. the coat [from Italy] b. talyadan gelen manto Yukardaki ngilizce rneklerdeki ler krmzl ve masadaki gibi Sfat bekleriyle ya da talyadan gelen gibi ortalarla karlanmaktadr. yleyse, her zaman ler, ad durum ekleriyle ifade edilemeyebilirler. Bu, nn ilev ve anlamna bal olarak deiebilir. ngilizcede ad niteleyen ler Trke S ve orta olabilir. Buraya kadar olan ngilizce lerin karlnda Trkede yerine durum eki alm Aler kullanlmtr. Ancak, Trkede aada greceimiz ilev ve anlamlarda kullanlan ilgeler vardr.

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

161

Lewis (2000:83-92), Trkede ilgeleri ikiye ayrr: A. Birincil lgeler B. kincil lgeler Birincil ilgeler, nesnelerine durum eki atayan gerek ilgelerdir; ikincil ilgeler ise ad kkenli olan ve adn durumlarn alan ama ilge gibi davranan szcklerdir. Bu ilgeler ve bekleri aadaki tablolarda grlmektedir:
Ad Durum eki
eksiz

lge

Anlam
yarar

rnek
Kirpiler [k boyunca]uyurlar [Sermin iin] kazak rd. [Senin iin] tatil bileti aldm. Ahmet [Nermin ile] dans ediyor. Ben kapy [anahtarla] atm. Adanaya [uak ile] gittim. Deniz [mutlulukla] glmsedi. [Chomskyye gre] dil yetisi doutandr. [Sedata gre] Aye daha ok alyor. Burada [ka nazaran] yazn daha rahat ediyoruz. [Denize doru] yry yaptk. [Sabaha doru] kez uyandm. Ahmetin grlerine kar fikir belirtelim. [ocuklarmza kar] sorumluluklarmz var. [Denize kar] oturuyoruz. [ocuklara dair] endielerini belirteceim. [Yeni gelimelere ilikin] yaplanmalar gzden geirdik. Ali Bey [yana karn] ok iyi kooyur.

Boyunca Zamanda srerlik

Adllarla Tamlayan iin eki (adlarda eksiz) gibi ile

benzerlik/yaklaklk [Ali gibi] davranyor. birliktelik ara seyahat arac tarz fikir kayna/ karlatrma, grecelilik

Tablo 7.1 Trede Birincil lgeler ve lge bekleri

-e durum eki alanlar

gre

nazaran karlatrma, grecelilik doru yn/ zamanda yaklama karlk/ sorumluluk/ kar konumlanma aidiyet, ilikili olma beklentiyi olumsuzlama

kar

dair/ ilikin karn/ ramen -den durum eki alanlar nce/ evvel sonra

zaman ya da yerde Eskiehire [ilkbahardan nce] gelemem. nce olma durumu Otobs, [Eskiehirden nce] mola vermeyecek. zaman ya da yerde Eskiehire [ilkbahardan sonra] geleceim. sonra olma durumu Otobs, [Eskiehirden sonra] mola verir.

bu yana belli bir balang [Yazdan bu yana] yamur yamad. noktasndan itibaren zamanda srerlilik beri belli bir balang [ubattan beri] srekli kar yayor. noktasndan itibaren [Okuldan beri] durmakszn yryorum. zaman ya da yerde srerlilik nedensellik [Hastalktan dolay] i kayb yaand.

dolay

itibaren belli bir balang [ubattan beri] srekli kar yad. noktasndan itibaren zaman ya da yerde srerlilik

162
Tablo 7.2 kincil lgeler ve lge bekleri

Genel Dilbilim-I

lge araaltkar arka /art d etraf i orta n pe taraf st yan Yz

Anlam yer
yer yer yer yer yer yer yer yer yer klc yer yer neden

lge bei rnekleri [ki evin arasnda] koturup durdu. [Laf aramzda] bu i houma gitmedi. Kitap [masann altna] dm. Yeni pastane [okulun karsna] yaplyor. Sen [benim arkamdan] yrme. [Parkn dnda] yrdk. [Havuzun etrafna] aalar dikildi. Ben [havuzun iinde] su jimnastii yapyorum. Ben [havuzun ortasnda] yzyorum. Ben [havuzun nnde] gneleniyorum. Sen [benim peimden] kouyorsun. Dersler [renciler tarafndan] hazrland. Kitab [dolabn stne] brak ltfen. [Evimin yanna] bir park yapld. [Kar yznden] dada mahsur kaldk.

Tablolarda verilen Trke beklerinden de anlalaca gibi ler bir A iermektedir. zellikle birincil ilgelerle kurulmu olan lerdeki Aler atlrsa kuralsz olur: 39. a. *[iin] tatil bileti aldm. b. *Ahmet [ile] dans ediyor. c. *[gre] dil yetisi doutandr. Yukardaki rneklerde grld gibi ler, ilgelerin nesnesi - yani tmleleri-olmadan kullanlrlarsa kuralsz olacaklardr. yleyse, Trkedeki bek yap kural aadaki gibi olacaktr: A Bunun yan sra ikincil ilgelerle oluturulan baz lerdeki A atlabilir: 40. a. Sen [arkamdan] yrme. b. [Etrafna] aalar dikildi. Yine de bu rneklerde ikincil ilgecin zerindeki uyum ekinden anlalaca gibi gizli zne adl vardr, ve adl da bir Adr. yleyse, bek yap kural A ve ierir ve burada da tekrarlanan ekliyle dorudur: A
Tablo 7.3 lerin ilevleri lge beklerinin ngilizce ve Trke gibi dillerdeki ilevleri lev ngilizce Ad tmleci a book [on linguistics] dilbilim kitab Ad niteleyicisi

Trke

The woman [with blonde hair] [Sar sal] kadn [bana gre] bir ev The office [across ther river] [Nehrin karsndaki] ofis fond [of sports] spora merakl interested [in physics] fizikle ilgili insist [on the solution] zmde srarc ol- walk [along the river] [konu ile] balantl [nehir boyunca] yr

Sfat tmleci Eylem tmleci Eylem niteleyici

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

163

Yukarda grld gibi lerin ilevleri ngilizcede daha yaygndr. Daha nce de sz edildii gibi bunun bir nedeni de Trkede yerine ad durum eklerinin kullanlmasdr. Trkede Ad tmleci ve Eylem tmleci olarak bulunmamaktadr. Ayrca ikincil adllarla ad niteleyicisi olarak ilge kullandmz zaman bu mutlaka -ki sfat ekiyle birlikte kullanlr, yani sfatlatrlr: 41. [Nehrin karsndaki] pastane iyi servis yapar. rnek (41)de grld gibi ikincil ilge ki kullanlmak zorundadr. Ancak eylem niteledii zaman -ki olmadan kullanlabilir: 42. [Nehrin karsnda] pastane alacak. Buradaki eylem niteleyicisidir. Aslnda Trkede ler ounlukla E niteleyicisidir yani belirte gibi ilev grrler. Bu konuya belirteler blmnde yeniden deinilecektir. Aadaki rneklerde leri bulup tmlelerini belirleyin. Ayrca, lerin anlamlarn SIRA SZDE belirtin. 1. Bugne kadar yaam en ar kii, 635 kiloya ulaan Washingtonlu Jon Brower Minnoch. 2. Erkeklere yldrm arpmas olasl kadnlara gre 6 kat daha D N E L M fazladr. 3. nl Arap airi Kahire niversitesi profesr eyh Muhammed Abdul brahim 150 yanda vefat etmitir. 105 sene bekr yaam. 105 yanda evlendikten sonra 5 ocuu S O R U olmutur. (Habertrk, HT internet)
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Sfat bei (S)

DKKAT

DKKAT

Sfatlar adlar niteleyen szck trleridir. Sfatlar tm dnya dillerinde bulunmakla SIRA SZDE birlikte baz dillerde eylemlere, baz dillerde ise adlara benzerler. Trkede sfat ve adlar ayrt etmek her zaman ok kolay deildir nk bazen sfatlar adlar gibi kullanlabilir. rnein, Ben bir gzel grdm ve Ben bir gzel kz grdm tmceleAMALARIMIZ rindeki gzel szc srasyla ad ve sfat olarak kullanlmtr. Tipik olarak dillerde sfatlarn, ad ve eylemlere gre tremi olmas daha yksek bir olaslktr (Dixon ve Aikhenvald, 2004:10). Trke iin bu iddiann nePlde doK T A ru olduunu irdelemek baka bir almann konusudur. lk bakta Trkede ad ve eylemlerden tremi sfatlar olduu gibi sfattan tremi eylemler de bulunmaktadr: 43. a. apkal ocuk b. Masadaki kitap c. Umutlu bir insan d. Gururlu retmen e. Sarsc haberler f. Ynl elbise
TELEVZYON

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Yukardaki rneklerdeki sfatlar, adlardan tremitir; aadaki eylemler ise sfatlardan tremitir: 44. a. Beyazlamak b. Siyahlamak Dolaysyla, sfatlarn ad ve eylemlere oranla daha fazla tremi szck ulamlar olup olmadn burada belirlemek zordur. Ancak, bu ilgin bir aratrma konusudur. Aada, Dixonn (1982) snflandrmasna dayal sfat eitleri grlmektedir:

164

Genel Dilbilim-I

Sfatlarn snflandrlmas Boyut Ya Deer Renk Fiziksel zellik nsan zellikleri Hz Zaman gsteren sfatlar Olaslk

uzun, ksa, dar, geni eski, yeni, yal, gen iyi, kt, deerli, mkemmel krmz, siyah, mor ar, haifif kskan, da dnk, hzl, yava nceki araba, eski sevgili olas, muhtemel, mmkn, kesin

Sfat bekleri (S) szdizimsel olarak iki ayr ekilde kullanlr: A. nad Sfat bekleri B. Yklemcil Sfat bekleri nad S niteledikleri addan nce kullanlr: 45. a. [ok akll] bir insan b. [olduka hzl] bir araba c. [sar] gmlek d. [kskan] insanlar Yklemcil Sler ise tmcenin ykleminde bulunur: 46. a. Ahmet [ok akll]dr b. Bu araba [olduka hzl]yd. c. Baz insanlar [kskan]tr. Yukardaki S rneklerinde de grld gibi, S , ba sfat olan bektir, ve iinde bu sfat niteleyen ve ok, olaanst, fazlasyla v.b. derece bildiren bir belirte bulunabilir. yleyse, S bek yap kuraln u ekilde yazabiliriz: S (Belirte) S Daha nce de belirtildii gibi ayralar enin seimlik e olduunu ve bek kurmak iin kanlmaz olmadn gsterir. Ancak aadaki rneklerde Slere baktmzda bu kuraln yeterli olmad grlmektedir: 47. a. [btn ocuklara dkn] b. [denize merakl] Bu rneklerdeki btn ocuklar ve deniz Aleri olmazsa Snn bann anlamlar deiir, dkn, gsz, merakl ise genel insan zellii olarak her eye merakl anlam tar. Bu da bize Alerin Sde tmle olduunu gsterir. yleyse, bek yap kuralnda bunu da eklemek gereklidir: S (A) (Belirte) S
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Aadaki rneklerde Sleri bulun. nad ya da yklemcil A olup olmadn belirledikSIRA SZDE ten sonra ne ekilde snflandrlabileceini ve ilevlerini yazn. 1. Salk, ok nemli bir nimettir. D N E L mavidir. 2. IstakozlarnkanM
S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

165

Belirte bekleri (B)

Belirte bekleri ve Dier Belirtecimsiler
Belirteler, farkl ilevleri, anlamlar ve yaplar olduu iin dier szck trlerinden daha eitli bir grup olutururlar. Bunun yan sra farkl yapsal beklerin de belirte ilevi olmas belirteler konusunu daha da karmaklatrr. yleyse belirteler, bir yandan yapsal olarak belirte bekleri; te yandan ilevsel anlamda belirte olanlar olarak iki grup belirteten sz edilebilir. Dilbilimde bir szck tr olan belirte ile belirte olmayp da ilevsel olarak belirte gibi davranan eleri ayrt etmek iin ilkine belirte (bei), ilevsel olana ise belirte beini de ieren belirtecimsi denir. Aada ncelikle belirte ve belirtecimsi terimlerini aa kavuturmamz gerekir. Belirtecimsiler, daha nce szn ettiimiz gibi, bir ilev bildirir. Aada belirtecimsilerin yaplar grlmektedir:
Belirtecimsiler Yap Belirte bei Ad bei lge bei Belirte Tmcecikleri rnek [ocuka] davranmayalm. [Kyya kadar] yzd. [Eve ulanca] beni arad. levi Eylem tmleci Eylem niteleyicisi Eylem niteleyicisi

Belirtecimsi: Belirte beinin de iinde bulunduu ilev olarak belirte ilevi gren her e belirtecimsidir: Ad bei, lge bei, Belirte tmcecikleri de belirte ilevleri olduu zaman belirtecimsi adyla anlrlar.

[Geen hafta] sinemaya gittim. Eylem niteleyicisi

Yukarda grld gibi belirtecimsiler ilev belirtir ve B, A, ve tmcecik gibi farkl yapsal zellikler gsterebilirler. Oysa, B, ba belirte olan yapsal bir edir. Trkede belirte ve sfat ayrm izmek zaman zaman zordur. rnein iyi hem sfat hem belirte olarak kullanlabilir: 48. a. yi insan b. yi konuur. Szcn tr, tmce iinde ilevinden ayrtrlabilir. Trkede belirteler tremi ya da trememi szcklerden oluabilir: artk, hala, vs; -CE ekiyle addan tremi olanlar: ocuka, aptalca, vs; ikilemeli olanlar: kap kap, akllk akll, zaman zaman, gibi. Ayrca, Modern Arapadaki -en eki alan Trkeye gemi baz belirteler vardr: mecburen, hkmen, zmnen, hukuken, gibi. Belirteler, szdizim alanyaznnda genellikle tmce ve Eylem bei (E) belirteleri olarak ikiye ayrlr. (Jackendoff, 1972; Molinier and Levrier, 2000). 49. a. Dorusu, ben tatile gitmek istiyorum. b. Hasan haberi sakince karlad. Yukardaki rneklerde dorusu tmce, sakince ise E niteleyicisidir. Belirtecimsiler, eklenti olduklar iin birden fazla kullanlabilirler. Bu durumda tmce belirteci, Eden nce gelmek zorundadr: 50. a. Belki ben oraya asla gidemem. b. *Asla belki ben oraya gidemem. Belki tmceyi, asla ise Ey niteler ve tmce belirteci E belirtecine gre daha yukarda olmak zorundadr.

166

Genel Dilbilim-I

yleyse, belirtecimsilerin tmce ve E nitelediklerini grdk. Belirtecimsilerin ilevleri bu kadar deildir. Aada, Trkeden rnekler vererek belirtecimsilerin dillerde ne gibi ilevleri olduunu grebiliriz:
Belirtecimsi rnei [Yalnzca] yeni renciler geldi. [Senin iin] her eyi yaparm. [ok gzel] giyinir. [Maalesef] Hasan snfta kald. Hasan [ok] akll. [Pek] ocuka konutu. [Her yl] Parise gider. Yaps B B B B B A levi A (yeni renciler) niteleyicisi E (her eyi yaparm) niteleyicisi E (giyinir) tmleci Tmce niteleyicisi Derece bildiren Sfat (akll) niteleyicisi Derece bildiren belirte (ocuka) niteleyicisi E (Parise gider) niteleyicisi

Yukardaki rneklerde grld gibi belirtecimsiler A, E, tmce, sfat ve belirte niteleyebilirler ve ayrca snrl sayda eylemlerin (giyinmek, davranmak, gibi) tmleci olarak ilev yaparlar. E niteleyen Blerin Trkede de eylemin szcksel anlamyla yakn ilikili olduu Erguvanl-Taylan (2001) ve Gvenin (2006) almalarnda grlmektedir. Ancak bu konuya burada deinilmeyecektir. Buraya kadar olan rneklerden grdmz gibi B bek yap kural olarak bir belirte ba ierir. Bunun yan sra derece bildiren baka bir belirte (olduka, pek, ok, gayet, vs.) tarafndan nitelenebilir. yleyse, B bek yap kural u ekilde yazlabilir: B (B) B B belirte demektir.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Aadaki tmcelerde belirtecimsileri belirleyerek, yaplarn, anlam ve ilevlerini belirtin: SIRA SZDE 1. Dnya, binlerce yldr hi hz kesmeden deiiyor. 2. mparator penguenleri tm mrlerini Antarktikada geiriyor. D nl L M 3. Dnyaca N Eyazar, yeni kitabn gelecek hafta imzalyor.

DKKAT

SIRA SZDE
ye: Eylemin nesne ve

AMALARIMIZyesidir. ye znesi eylemin

yaps zne ve nesne zerine olan szlke ve dilbilgisel bilgidir.

K T A P

Eylemler i, olu, hareket bildiren ve tmcenin ykleminde yer alan szck trleridir. Eylem bei (E) kuran szck eylemdir. Bu nedenle bein ne ekilde geD KKAT nileyeceini belirleyen eylemin szlksel ktnde yanulamlama zellikleridir. Daha nce sz edildii gibi eylemin setii zorunlu e olan tmle szlke kSIRA SZDE tndeki bilgiden gelir. Eylemin setii tmle, eylemle birlikte yklemi oluturur. Yklemle znenin bulumas sonucu ise tmce oluur. Hem zne, hem de nesneye eylemin yeleri denir. Nesne yklemin iinde olduu iin i ye, zne ise AMALARIMIZ yklemin dnda olduu iin d yedir. yleyse Ey anlamak iin i ye yaps ya da yanulamlama bilgisini irdelemek gerekir. Eylemler, yanulamlama zelliklerine gre aadaki gibi snflandrK T A P labilirler:
TELEVZYON

Eylem bei (E) S O R U

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

167

Yanulamlama zelliklerine gre eylemler Eylem Geisiz(ko, yr, uyu, dinlen, gez, yz, vs) Geili(oku, anla, yaz, piir, srala, vs.) ift Geili(yolla, gnder, anlat, vs.) Nesnelerine -e, -den durum eki atayan eylemler (bak, holan, nefret et, vs.) E rnei Kouyor kitab okudu Aliye mektubu yollad. Aynaya bakt ikolatadan holanr tden nefret etti.

Yukardaki E rneklerinde de grld gibi E, bir ya da (ift geili eylem ise) iki tmle alarak E oluturur. Tmlelerin yan sra Elerde eklenti de bulunabilir ki bunlar, B blmnde de grdmz gibi belirtecimsi olan niteleyicilerdir: 51. Aysun bu hafta bu kitab bitirir.
T E A1 Aysun Bel1 bu A2 A1 hafta Bel2 bu A3 A2 kitab E1 E bitirir

Yukardaki aata E iinde grlen A2 belirtecimsi olan eklentidir ve kardei olan E (bu kitab bitirir) esini nitelemektedir. A3 ise bitir- eyleminin tmlecidir. Buraya kadar olan Elerin bek yap kural u ekilde yazlabilir: E (B) (A) E E (A) E Daha nce de belirttiimiz gibi tmcenin mutlaka bir yklem, yklemin de eylem iermesi gereklidir. Oysa, aadaki tmcelere baktmzda eylemi olmad gibi bir izlenim edinilebilir: 52. a. Nurcan retmen. b. Bu kitap senin iin. c. Selim ok baarl. d. Kertenkele sevimli bir hayvan. e. Ayvalk harika bir kasaba. Bu tmcelerin tmnn ykleminde grnmese bile bir eylem vardr. Bu eyleme koa denir. Evrensel Dilbilgisinde koacn her zaman aka bulunmas gereken standart ngilizce gibi diller vardr. rnein: 53. a. He is a teacher. b. *He a teacher. Yukarda (53a) rneinde is olarak grlen koa tmcede olmazsa standart ngilizcede (53b)de grld gibi tmce kuralsz olur. Koasz tmce Afrikal
Koa: Ykleminde A, , S olan tmcelerde bulunan bazen -mEk eylemi ile ifade edilen bazen de aka grlmeyen eylem.

168

Genel Dilbilim-I

Amerikal konuucularn dillerinde kuralldr (Labov, 1972) ama bu ngilizce iin genellenemez. te yandan, Trke, Japonca, Rusa, Macarca, vs. gibi baz dillerde bo koa lnl dilde de kullanlmaktadr. Aada (55) ve (56) nolu rnekler, Malta dili ve Rusadaki bo koal tmceleri gstermektedir: Malta dili: 54. Albert tabib. (Albert doktor) Rusa: 55. Moskva gorod (Moskova ehir) (rnekler Stassen, 2005:486) Stassen (2005), inceledii 386 dilden 175 tanesinin bo koaca izin verirken 211 dilde koacn aka ifade edilmesi gerektiini belirtmektedir. Trke 175 dilin iindedir, yani belli durumlarda bo koaca izin verir. Bu da znenin 3. tekil ya da oul kii olduu ve zamann geni zaman olduu durumlardr. zne dier kiiler olduu zaman ya da eylemin zaman geni zaman deilse -mEk koa eylemi ekilerek kii ve zaman ekleri alr 56. a. Ahmet doktor. b. Ahmet doktordu. c. Sedat cmert bir insan. d. Sedat cmert bir insanm. e. Ben doktorum. f. Sen akll bir insansn. Bu rneklerde eylem geni zaman olmaynca ve zne 3. kii olmaynca koacn aka ifade edildiini gryoruz. Yukardaki rnekteki bo koa ya da -mEk koac belli bir zaman dilimindeki sabit, deimeyen bir durum iin kullanlr. te yandan eer bir durum deiiklii sz konusu olursa olmak eylemi de kullanlr: 57. a. Can doktor oldu. b. Souktan hasta olacam. c. Meral anne olmu. Bu rneklerdeki ol-koa eylemi bir durumdan bir duruma geii anlatmaktadr. -Dr ekeylemi de koal tmcelerde grlebilir: Konuucunun tahmini ya da nesnel bir durumun kesinliini belirten bir kiplik ekidir: 58. a. Ali belki evdedir. b. Dnya yuvarlaktr. Aada koa ieren tmcelerin aa yaplar grlmektedir:
T A1 Ahmet E A2 doktor E koa 0
Bel adl A1 Sedat A2 A babas gibi T E E ko oldu

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

169

Bunun yan sra varlksallk belirten var ve yok szckleri koa tmcelerinde kullanlr. Lewise (2000:144) gre var ve yok sfattr. Kornfilt (1997:185) bunlarn eylem olduunu syler. Ancak eer bu szckler eylem olsayd, olumsuzluk eki -mE eklenebilirdi: 59. *Dolapta st var-ma-d. (Dolapta st yoktu anlamnda). Oysa, bildiimiz gibi yok olumsuzluk, ekle deil ayr bir szck olan yok ile elde edilir. Demek ki var ve yok szckleri kesinlike eylem deildir. Bunlarn koa eylemi ile birlikte kullanlan yklemcil sfat olma olaslklar vardr. Dnya dillerinde yer ve iyelik (rn: Odada bilgisayar var) gsteren varlksallk yaplarn pek ok dilde ortak zellikler tadklar iddia edilmektedir. (Lyons, 1967; Iatridou, 1996; Sb, 2009). Aadaki ngilizce ve Trke rneklere bakalm. 60. a. The garden has lots of roses. Bahede gller var. b. I have some roses. Benim gllerim var. c. There are lots of roses in the garden. Bahede gller var. Yukardaki rneklerde (60c) ngilizcedeki tipik varlksallk yapsdr. Ayn yap (60a)da grld gibi yer ve (60b)deki iyelik yaps da have (var olmak) eylemi ile ifade edilebilir. Trkede ise yer gsteren varlksallk ve iyelik tmcelerinde eylem olarak koa grlmektedir. Gksel ve Kerslakein (2005:122) de belirttii gibi yer varlksal tmcelerinde en az bir yer ya da zaman gsteren belirtecimsi olmas gerekir. 61. a. Ormanda ay var. b. O zamanlar ay vard. rnek (61a)da yer (ormanda), (61b)de zaman (o zaman bir) gsteren belirtecimsi vardr. lk tmcede bo koa, ikincisinde ise zaman ekimli koa eylemi grlmektedir. yelik varlksallk yaplar da adn -de ekini alm yer gsteren ya da tamlayan eki alm iye ile ifade edilebilir: 62. a Bende gzel bir tablo var. b. Benim gzel bir tablom var. rnek (62a) bende gibi -de eki alan ve (62b) tamlayan eki alan yap iermektedir. zet olarak, eylemler farkl yanulamlama zelliklerine sahiptir. Geili ve geisiz eylemlerin yan sra bu iki gruba dhil olmayan koa eylemleri vardr. Koalar ne geili ne de geisiz eylemlerdir. Tamamen farkl bir grup olutururlar ve yklemcil bir A, S, e ile birlikte zneye ilikin bir zellik belirtirler. Bu yzden yklemcil A, S, zneyi tamamlayan edir ve zne tmleci olarak bilinir:

170

Genel Dilbilim-I

63. a. Ali ok aklldr. (ok akll = yklemcil S ve zne tmleci) b. Ali retmen. (retmen= yklemcil A ve zne tmleci)
SIRA SZDE

10

DNELM S O R U

DKKAT

Aadaki ana tmcelerdeki eylemleri bulup, gruplandrn: SIRA SZDE M.. 600de Babilde yaayan insanlarn sadece tek bir dili varm. nsanlar dnyann farkl blgelerine dalp ayrlmamak iin Babilde bir kule ina edip Cennete ulamaya ve orada sonsuza D yaamaya karar vermiler. nsanlarn bu kstahlna kzan Tanr onlarn dek N E L M dillerini anlalmaz klmak iin dillerini eitlendirmi. Farkl diller konumaya balayan insanlar birbirlerini anlamamlar. Bylece kulenin yapmn srdremeyip bu ii brakS O R U mlar. O gn bugndr insanlar farkl diller konuur ve bu diller bugn dnyann zenginlii olarak grlr.
DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

171

zet
Szlke, bir dilin szck varl ve konuucunun bilisel szldr. Szlkede her szcn bir kt vardr ve bu ktk o szcn sesbilimsel, yapsal, anlamsal bilgilerini ve ayrca bek oluturmak iin hangi eleri semesi gerektii bilgisini ierir. zne olan A ve yklem olan E tmceyi oluturur. Bu yzden T A E, yani tmce A ve E ierir. te yandan bek, bir ba olan edir. Ba, bein kurucu esidir ve tmle ya da eklenti alarak genileyebilir. Tmle her zaman zorunlu edir ve bekten atld zaman ya anla deiir ya da yap kuralsz olur. Oysa eklenti her zaman seimlik edir ve darda brakld zaman yap kuralsz olmaz. Eklentiler, genellikle, Sfat bei, lge bei ve Belirte bei gibi, ad, eylem ve tmce niteleyici ilevli yaplardr. Tmleler ise eylem ya da ilgecin nesnesi gibi Ad bekleri olabilirler. Tmle ve eklenti yaplar bunlarla kstl olmamakla birlikte bu yaplar tipik rneklerdir. bek yap kurallar, anadili konuucusunun edincinde bulunan sonlu saydaki yapy modelleyen kurucu kurallardr. Ancak bek yap kurallar, edinteki soyut bilginin sadece bir blmn oluturur. Dierleri Evrensel Dilbilgisindeki dier ilke ve deitirgenlere dayal kurallardr. Konuucular, bek yap kurallar da dhil, bu sonlu saydaki kurallar ile sonsuz sayda yap retirler.

172

Genel Dilbilim-I

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki tmcelerden hangisinde yklemcil A vardr? a. stanbulun farkl semtlerinde ekilen film, farkl din, dil ve rktan kiileri bir araya getiriyor. b. Bu filmde rol alan kiiler, stanbulun farkl semtlerinden, farkl din, dil ve rktan kiiler. c. Farkl din, dil ve rktan kiilerin bir araya geldii film, stanbulun farkl semtlerinde ekiliyor. d. Farkl din, dil ve rktan kiiler, bir araya gelerek stanbulun farkl semtlerinde film ekiyorlar. e. Bu filmde rol alan kiiler farkl din, dil ve rktan kiiler grdm. 2. [ T _____ ] Aadaki eylemlerden hangisinin yanulamlama erevesi yukardaki ekildedir? a. b. c. d. e. Gelmek Belirtmek Yapmak Sallanmak Yrmek 6. Aadakilerden hangisinde koa bulunmaktadr? a. Kola, di rmesi, diyabet ve kemik dokusunu zayflatma gibi sorunlar yaratyor. b. Yksek orandaki eker ve kafein vcuttaki potasyumu yok ediyor. c. 2007de dnya apnda ekerli gazl iecek tketimi 552 milyar litreydi. d. Yani her insana ylda 83 litre dyordu. e. Bu orann 2012de 95 litreye kaca ngrlyor. 7. Aadakilerden hangisi Sdr? a. Zmrt gibi yeillik b. Koyu yeil c. Marul ve baka yeil sebzeler d. Bir renk e. Deniz gibi 8. Aadakilerden hangisi tmce belirteci ierir? a. Ziya her an gelebilir. b. Belki yine gelirsin. c. Bunu bir kez daha konualm. d. Seda ok konutu. e. Ahmet kap kap dolat. (9) ve (10) nolu sorular aadaki aaca bakarak yantlayn:
T A1 Seil A2 parkn evresinde E E kouyor

3. Aydnlatma sistemleri Marsa kadar ulaarak dnya zerindeki yaamn varln kantlyor. Aadakilerden hangisi yukardaki tmcenin esi deildir? a. Aydnlatma sistemleri Marsa b. Marsa kadar c. Marsa kadar ulaarak d. Dnya zerindeki e. Dnya zerindeki yaam 4. Aadaki alt izilmi elerden hangisi ara gsteren belirtecisimsidir? a. Bakla ekmei kesti. b. Dne arkadayla geldi. c. Aye, titizlikle alr. d. Arkadalarn, arabayla piknie gtrdler. e. Sigarayla mcadele baarya ulat. 5. Aadaki elerin hangisi eklenti-ba yaps ierir? a. Banka mdr b. Aklm bamda c. Hrn deniz d. Sedat geldi e. Suyu iti.

9. Aataki deki A2, ..... a. Eklentidir b. Tmletir c. Batr d. znedir e. Niteleyicidir 10. , eylemin... a. Niteleyicisidir b. Tmlecidir c. Nesnesidir d. Badr e. Birincil ilgecidir.

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

173

Okuma Paras
Aadaki parada yazlanlar bu nitede szlke ve szdizimdeki bek yap kurallar ile nasl badatrabilirsiniz? Anlamadnz m? (Bilim ve Teknik, Yeni Ufuklara: Dilin Serveni Mart 2004 Ek say) Zeynep Tozar Eer ben bir szck kullanyorsam dedi Humpty Dumpty, biraz da kmseyici bir tavrla, hangi anlama gelmesini istiyorsam o anlamda kullanrm. Ne bir eksik, ne bir fazla! Ama szcklere bu kadar farkl anlamlar yklemeye yetkiniz var m? diye sordu Alice. Mesele, hangisinin en yetkin olduuna karar vermekte diye yantlad onu Humpty Dumpty. Alicein kafas o kadar karmt ki, azn ap tek bir szck syleyemedi. Humpty Dumpty devam etti: Szcklerin kimi biraz kaprisli olur; zellikle yklemler. Onlar en marurlar. Sfatlarla istediini yapabilirsin, ama yklemlerle, asla! Ama ben... ben hepsiyle ba edebilirim tabii. Anlalamazlk! te sylemek istediim bu! Anlayamadm, ne demek istediniz? diye sordu yine Alice. te imdi akllanmaya baladn diye yantlad Humpty Dumpty kendinden ok memnun bir ekilde. Demek istediim, bu konu yetti artk! (Alice Harikalar Diyarnda / Aynann inden, Lewis Carroll) imiz Humpty Dumptye kalsayd, bakkaldan ekmek almakta bile zorlanacak, belki elimizde ekmek yerine iki kutu ekerle dnecektik evimize. Ama Lewis Carrollun dnyasndan kp kendi dnyamza dndmzde, Humpty Dumpty olmasa da birilerinin anlamlarn nceden verdii szckleri kullanarak, stelik bunlar da kuralna uygun ekilde bir gzel sralayarak, teklemeden konutuumuzu, asl nemlisi bakalaryla szl iletiim kurabildiimizi gryoruz. Bizi br canllardan ayran en nemli zelliimiz de belki bu: Szcklerden oluan bir kpryle, bir bakasnn zihnine ulaabilmemiz, karmak etkileim alar, toplumlar kurabilmemiz. Bu inanlmaz beceriyi; anlaml szckleri snrsz sayda kombinasyonla, stelik de kuralna uyarak birbiri pei sra dizme yetisini nasl kazandk? Bu kurallar btn nasl olutu? Dil adn verdiimiz olgu, belki de tek bir anadille yola karak gnmzde konuulan binlerce farkl dile nasl ayrt? Ve tabii, dili/dilleri gelecekte neler bekliyor? Eer bu konular merak ediyorsanz, aadaki dergideki ayrntl yazlar okuyabilirsiniz: (Bilim ve Teknik, Yeni Ufuklara: Dilin Serveni Mart 2004 Ek say) Kaynak: http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/yeniufuk/icerik/dilinseruveni.pdf ya da Science dergisi ubat 2004 says Okuma Parasnn Sorusunun Yant: Yukardaki parada yazd gibi, Alice karakterinin anlay kadar olmasa da szckler, dilin nedensiz blmdr. Bu da u demektir: Bir meyvenin adnn Trkede elma, ngilizcede apple, Almancada Apfel olduuna ilikin hibir neden syleyemeyiz. Szcklerin nereden geldiini ve neden bir nesneye belli bir adn verildiini bilmiyoruz. Szlkede yer alan szcklerdeki bu keyfiliin aksine dilbilgisel kurallarn dizgesel olduunu grdk. rnein, bu nitede de grdmz gibi Trkede tm bek yaplarnda ba sistematik biimde en sonda yer alr. stelik de bu nitede grdmz sonlu sayda bek yap kuralyla sonsuz sayda yaplar retebiliriz. Bu parada da anlaml szckleri snrsz sayda kombinasyonla, stelik de kuralna uyarak birbiri pei sra dizme yetisinden sz ediliyor.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. b 3. a 4. a 5. c 6. c 7. b 8. b 9. b 10. a Yantnz yanl ise, Ad bei (A) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Yanulamlama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tmcenin eleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, lge bei () konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tmcenin eleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Eylem bei (E) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sfat bei (S) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Eylem bei (E) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tmcenin eleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tmcenin eleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

174

Genel Dilbilim-I

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1. k- [A _______ ] ([Boaz turuna k-] 2. Syle- [T ______ ] [stanbulun bir ak hava mzesi olduunu syle-] 3. Anlat- [ A A _____ ] [bana bir yk anlat-] Sra Sizde 2 1. Ali btn hafta boyunca havuzda yzd. zne: Ali Gerekeler: Adn yaln durumu atanmtr. 3. tekil kii zne-yklem uyumu vardr. Kim yzd? sorusunun yantdr. Yklem: btn hafta boyunca havuzda yzd Gerekeler: Ali ne yapt? sorusunun yantn verir. ve hareket bildirir. Eylem, niteleyici olan eklentileriyle birlikte (btn hafta ve havuzda) yer almaktadr. 2. Sinemadaki yeni filmleri grmedim. zne: gizli zne adl (1. tekil kii olarak yorumlanr) Gerekeler: 1. tekil kii zne-yklem uyumu vardr. Yklem: Sinemadaki yeni filmleri grmedim. Gerekeler: Sen ne yapmadn? sorusunun yantn verir; ve hareketin bu kez olumsuzunu bildirir; Geili gr- eylemi, tmleci olan dolaysz nesne ile kullanlmtr. Sra Sizde 3 nsanlar bir mr boyu 10 kova gzya dkyorlar. zne: nsanlar Kim? sorusuna yant verir. Tmcenin ardna tanabilir. Silinerek gizli zne olabilir. Yklem: bir mr boyu 10 kova gzya dkyorlar. nsanlar ne yapyorlar? sorusuna yant verir. Yklemde eklenti: Bir mr boyu Ne zaman sorusuna yant verir. Eylemi niteler. Tmce bana tanabilir. Tmceden tmyle atlabilir. Tmle: 10 kova gzya Dk- eylemini tamamlar. Ne dkyorlar? sorusuna yant verir. Gen, kz arkadan sinemaya gtrd. Sra Sizde 3 yantndaki Aa: 2ye baknz. Sra Sizde 4 Gen kz arkadan sinemaya gtrd.
T A1 gen A1 Bel A1 A3 arkadan A3 E E1 E

T A1 S gen A1 kz Bel adl A2 A3 A3 E E1 E

adl A1 kz

arkadan sinemaya gtrd

sinemaya gtrd

Sra Sizde 5 5. Gzel grnme abas Tmle: Gzel grnme Ba: abas Tmleler ne sorusuna yant verir: Ne abas? abas tek bana yetersizdir; yani tmle atlrsa ba, kuralsz bir yap olur. 6. Fizik retmeni Tmle: Fizik Ba: retmeni Ne retmeni? sorusuna yant verir. Tmle atlamaz. Yoksa, retmeni anlamca eksik, yapca kuralsz olu. 7. Yeil kazak Eklenti: yeil Ba: kazak Eklenti ba niteler. Yeil atlabilir. Yap kuralsz ve anlamca eksik olmaz. 8. Harika kitap Eklenti: harika Ba: kitap Eklenti ba niteler. Harika atlabilir. Yap kuralsz ve anlamca eksik olmaz.

7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler

175

Sra Sizde 6 Fil zplayamayan tek memeli hayvandr. Fil: A (ba) zne A A tek memeli hayvan Yklemcil A memeli: sfat tek ve memeli eklenti hayvan: ba A S A Sra Sizde 7 lge bekleri: 1. [ [A bugne] kadar] 2. [ [A kadnlara] gre] 3. [ [T 105 yanda evlendikten] sonra] (1), (2) ve (3)teki tm ilgeler birincil ilgelerdir. (1) ve (2)deki Aler ilgelerin tmleleridir. rnek (3)te ise tmle A deil, Ad tmceciidir. Anlamsal olarak (1) zaman gsteren belirtecimsi, (2) Fikir kayna gsteren belirtecimsi, (3) zaman gsteren belirtecimsidir. Sra Sizde 8 1. [S [B ok] nemli] nad Sdir [A [S ok nemli] bir nimet] nimet ba adn niteler. Deer gsteren sfattr. 2. [S mavi] Yklemcil Sdir. Renk gsteren sfat olarak snflandrlr. Tmcenin znesi olan stakozlarn kann niteler. Sra Sizde 9 1. binlerce yldr A Zaman gsteren belirtecimsi Dei- eylemini niteler. hz kesmeden belirte tmcecii Tarz gsteren belirtecimsi Dei- eylemini niteler. 2. Antarktikada A yer gsteren belirtecimsi Geir- eylemini niteler. 3. Dnyaca Belirte

nl sfatn niteler. gelecek hafta A Zaman gsteren belirtecimsi mzala- eylemini niteler. Sra Sizde 10 M.. 600de Babilde yaayan insanlarn sadece tek bir dili varm. nsanlar dnyann farkl blgelerine dalp ayrlmamak iin Babilde bir kule ina edip Cennete ulamaya ve orada sonsuza dek yaamaya karar vermiler. nsanlarn bu kstahlna kzan Tanr onlarn dillerini anlalmaz klmak iin dillerini eitlendirmi. Farkl diller konumaya balayan insanlar birbirlerini anlamamlar. Bylece kulenin yapmn srdremeyip bu ii brakmlar. O gn bugndr insanlar farkl diller konuulur ve bu diller bugn dnyann zenginlii olarak grlr. varm. Koa Eylemi -mEk karar ver- Ad Tmcesi yanulamlayan geili eylem eitlendir- A seen geili eylem Anla- - A seen geili eylem Brak- - A seen geili eylem Konu- - A seen geili eylem

176

Genel Dilbilim-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Chomsky, Noam (1981/1993) Lectures on Government and Binding: The Pisa Lectures, Mouton de Gruyter. Creissels, Denis (2009) Spatial Cases Andrej Malchukov and Andrew Spencer (eds.) The Oxford Handbook of Case, Oxford: Oxford University Press. Pp:609-625. Dixon, Robert W. (1982) Where have all the adjectives gone? Mouton Publishers. Dixon, Robert M. W . (2004) Adjective Classes in typological perspective Robert M. W. Dixon, and Alexandra Y. Aikhenvald (eds.), Adjective classes: a cross-linguistic typology, Oxford: Oxford University Press, Pp:1-45. Ediskun, Haydar (1999) Trk Dilbilgisi, stanbul: Remzi Kitap Evi. Ergin, Muharrem (1993) Trk dil bilgisi, stanbul: Bayrak Basm Yayn. Erguvanl, Eser (1984) The function of word order in Turkish grammar, University of California Publication Erguvanl-Taylan (2001) On the relation between temporal/aspectualadverbs and the verb form in Turkish, The verb in Turkish, Amsterdam: John Benjamins, Pp: 133-142. Gksel ve Kerslake (2005) Turkish: A Comprehensive Grammar, London and New York: Routledge. Gven, Mine (2006) Adverbials in Turkish: The third parameter in Aspectual Interpretation, Muenchen: Lincom Europe. Haspelmath, Martin, Matthew S. Dryer, David Gil, and Bernard Comrie (2005) The World Atlas of Language Structures, Oxford: Oxford University Press. Hagge, Claude (2010) Adpositions, Oxford: Oxford University Press. Hewson, John and Vt Bubenk (2006) From case to adposition: the development of configurational syntax in Indo-European Languages, Amsterdam: John Benjamins. Iatridou, Sabine (1996) To have and have not: On the deconstruction approach, Proceedings of WCCFL 14, CSLI, Stanford, Pp: 185-201 Jackendoff, Ray (1983) Semantics and cognition, Cambridge: MIT Press. Kornfilt, Jaklin (1997) Turkish, London and New York: Routledge Labov, William (1972) Language in the Inner City: Studies in Black English Vernacular, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Lewis, Geoffrey (2000, [1967]) Turkish Grammar, Oxford: Oxford University Press. Lyons, John (1967) A note on possessive, existential and locative sentences, Foundations of Language, 3/4: 390-396. Sb, Kjell Johan (2009) Possession and pertinence: the meaning of have Natural Language Semantics 17: 369-397. Stassen, Leon (2005) Zero Copula for Predicate Nominals Haspelmath, Martin, Matthew Dryer, David Gil and Bernard Comrie (eds.), The world atlas of language structures, Volume 1, Oxford: Oxford University Press, Pp: 486-489. Uzun, Engin N. (2000) Anaizgileriyle, Evrensel Dilbilgisi ve Trke, stanbul: Multilingual yaynlar. Zwicky, Arnold M. (1992) Some choices in the theory of morphology, Robert D. Levine (ed.), In Formal grammar: Theory and implementation, New York: Oxford University Press.Pp: 327-371.

8
Amalarmz

GENEL DLBLM-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Baml ve bamsz tmceleri rnekleriyle tanmlayabilecek; Yan tmce oluturma biimini rneklerle aklayabilecek; Karmak tmcede yan tmcecikleri rneklerle gsterebilecek ve aklayabilecek; Ad tmceciklerinin tmcecik ve A zelliklerini aklayabilecek; -mAK eki alan mastarl ad tmceciklerini rneklerle tantabilecek; -mAK tmceciklerinde zne olan byk ADIL ve uyum ekli tmcelerde z ne olan adl karlatrabilecek; Denetleme ADIL ve soyut ADIL rneklerle tantabilecek; Trkede ad tmcecik eklerinin dalmlarn rneklerle aklayabilecek; Ortalar (Sfat tmceciklerini) rneklerle aklayabilecek; Kstlayc ve geniletici ortalar rneklerle aklayabilecek, Belirte tmceciklerini rneklerle aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Baml Tmce Bamsz Tmce Temel Tmce Birleik Tmce Karmak Tmce Ad Tmcecii Orta Belirte Tmcecii zne Denetleme Nesne Denetleme Soyut ADIL Denetleme ADIL Ad bei Ulalabilirlik Hiyerarisi Kstlayc Ortalar Geniletici Ortalar

indekiler
BAIMSIZ VE BAIMLI TMCE KARMAIK TMCELER VE YAN TMCECKLER AD TMCECKLER ORTALAR (SIFAT TMCECKLER) BELRTE TMCECKLER

Genel Dilbilim-I

Temel ve Karmak Tmce Yaps

Temel ve Karmak Tmce Yaps

BAIMSIZ VE BAIMLI TMCE
En geni ayrm ile sylemek gerekirse hem Trkede hem de dier dnya dillerinde iki tr tmceden sz etmek mmkndr: Bamsz ve baml tmceler. Kurall bir tmce oluturmak iin en az bir bamsz tmceye gereksinim vardr. Bunun yan sra dillerdeki tm tmce trleri en az bir bamsz tmce olmak zere bir ya da daha fazla baml tmce ierebilirler. Aadaki rnekte bamsz bir tmce grlmektedir: 1. Ahmet kitab okudu. Bu tmce, dilbilgisel olarak zerktir; baka bir tmceye gerek duymakszn tek bana dilbilgisel bir tmce oluturur. Her tmcede olmas gerektii gibi bu tmcede de bir zne ve bir yklem vardr. Eylemin zerinde zaman, grn ve kiplik ekimleri ile zne-yklem uyumunu gsteren kii ekleri vardr. Bu tmcedeki 3. tekil kii eki biimbirimsel olarak grnr deildir ama ak eklerle iaretlenen dier kii eklerine kart olarak yorumlanr. Tmcedeki zne ise adn yaln durumundadr. Bu tr tmceleri basit anlamndaki yaln tmce olarak adlandracaz. kinci tr tmce ise, yan yarg, yan cmlecik ya da baml cmlecik (Ediskun 1999: 381) olarak da adlandrlm olan yan tmceciktir. Yan tmcecik, yap ve anlam asndan ana tmcenin bir paras olan ve dilbilgisel zerklii olmayan tmceciktir. Bir baka deyile, yan tmcecik ana tmceden bamsz olarak bir e oluturamaz. Yan tmceciin zne ve yklem uyumu, ad tamlamalarnda olduu gibi adcl bir uyum eki olan iyelik ekleriyle iaretlenir. Yan tmcenin zne ve yklem uyumundan daha sonra ayrntl biimde sz edilecektir. Aada yan tmce rnei grlmektedir: 2. a. Ben [Ahmetin gel-di-i-] ni biliyorum. b. *Ahmetin geldiini rnek (2a)da keli ayra iinde yer alan yan tmcecik ana tmcenin bir paras, belirtili nesnesidir. (2b)de grld gibi bir yan tmcecik, bamsz olarak, yani bir ana tmceye bal olmadan bulunamaz. Bu yzden dilbilgisel adan zerk deildir. (2a)daki Ben [X..] biliyorum gibi bir yan tmcecii de ieren bamsz tmceyi ana tmce olarak adlandracaz.
Ana tmce (temel tmce dilbilgisel olarak zerk olan ama en az bir yan tmcecik esi olan tmcedir.

Yan tmcecik, kendi bana kullanlamayan ancak bir st tmcenin iine yerlemi olan tmceciktir.

180

Genel Dilbilim-I

SIRA SZDE

Aadaki tmcelerden hangisi baml ve hangisi bamsz tmcedir? SIRA SZDE 1. 2. 3. 4. Senin ok altn Sen her zamanEok alrsn. DN LM Buralara kadar ulat. Bulara kadar ulamasn
S O R U

DNELM S O R U

Yaplarna Gre Tmce Trleri

Yaln tmce T zne ve bir D K K A bir yklemi olan bamsz tmcedir.. Birleik tmce iki zerk tmcenin bir bala ile eit yapsal ve anlamsal dzeyde kullanlmas ile AMALARIMIZ oluur. Karmak tmce, iinde en az bir yan tmce cik ve bir ana tmce olan dilbilgisel K T A P yapdr.

SIRA SZDE

zyinelemeDilkesi Tevrensel olarak tm dillerde bulunan bir ilkedir ve bu ilke erKKA evesinde bir tmcenin iinde bir baka tmce bulunabilir. Tmceler, evrensel olarak u ekilde grnm alabilirler:
SIRA SZDE

3. Mjgan kitab bitirdi. Yaln tmce (bir bamsz tmce) AMALARIMIZ 4. Mjgan kitab bitirdi ve Hasan onu kutlad. Birleik Tmce (Bala ile balanm, e dizinli iki bamsz tmce) 5. Hasan Mjgann kitab bitirdiini rendi. Karmak tmce K T A P (Alt sralamal yan tmce ve bamsz ana tmce) Bu tmcelerin aalar aada grlmektedir:
TELEVZYON

T E L E Vekil N Z Y O 8.1

ekil 8.2
T

NTERNET

NTERNET

Bala T1 ve T2

A Mjgan

E A kitab E bitirdi
A Mjgan

E A kitab E bitirdi

A Hasan

E A onu E kutlad

Yaln Tmce ekil 8.3 Karmak Tmce

Birleik Tmce

T1 E A Hasan A Mjgann kitab E A E bitirdiini T2 E rendi

Tmcelerin aa gsterimlerinde de grld gibi yaln tmce baka dilbilgisel elerin destei olmadan tek bana kullanlmaktadr. E dizinli olarak sral tmcede iki ayr bamsz tmcecik vardr ve bunlar bir bala ile balanrlar. Bu tmcelere birleik tmce diyeceiz. Birleik tmce, dilbilgisel olarak ekil (2)deki T1 ve T2 tmceciklerinde grld gibi ayn dzeyde yer alrlar. Bu iki tmcecik ayrca anlamsal olarak eit nemdedir. rnek (5) ve ekil (3)teki gibi bir bamsz tmce-

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

181

nin iinde en az bir baml tmce varsa bu yapy karmak tmce olarak adlandracaz. Karmak tmcede ekil (3)te de grld gibi T2 yan tmcecii, T1 ana tmceciinin iinde bulunur ve onun bir paras olarak ilev grr. ekil (3)te T2 yan tmcesi, T1 ana tmcesinin iine yerletirilmi, yani altna dizinlenmitir. Dilbilgisel olarak ie yerletirilen yan tmcenin aamal yapsnda daha aada bulunur; anlamsal adan da ana tmcenin anlamna kart nerme yapmaz.

Yan Tmcecik Oluturma Yntemleri

Her dilde farkl yan tmce oluturma yntemleri vardr. Hint-Avrupa dillerinde yan tmcecik, tmleyici denilen szck gruplarndan birinin yaln tmcenin bana yerletirilmesiyle oluturulur. rnein ngilizcede that, who, gibi szckler tmleyicidir ve tmcenin nne getirilerek yan tmce kurulur. 6. We know [that the world is round]. Trkede ise yantmce yan tmceciin eyleminin kkne -DIk, -mA, gibi ekler eklenerek oluturulur. Yan tmcecik oluturan bu ekler eylemi eylemsiletirirler, yani eylem bir bakma adlar. 7. a. Sen pazara git-ti-n. b. Selin [sen-in pazara git-ti-in-i] biliyor. Eylemsiler, hem eylem hem ad zellikleri tarlar. Bu zellikler daha sonra ayrntl olarak aklanacaktr. Yan tmcecik, bamsz tmce gibi bir zne ve bir yklem ierse de, Trkede bamsz ve baml tmcelerdeki zne ve yklem uyumu fakldr: (7a) ve (8a)da grlebilecei gibi, bamsz tmcenin eylemi zaman, grn ve kiplik eklerinin yan sra, zne ile uyumlu olan eylemcil ekim ekleri tar ve zneye yklem tarafndan yaln ad durumu atanr. Yaln ad durumu eylemcil, tamlayan-iyelik durumu adcl durumlardr (Kornfilt, 2003). Yani (7a) ve (8a)da zaman, kiplik, grn gibi tam eylemcil ulamlarn bulunduu git- eyleminin uyum ekimi zneye yaln durum ekini atamtr. te yandan, tamlayan ve iyelik ekleri iki ad arasndaki uyumdan kaynaklanr. Bu yzden adcl durumdur. rnek (7b) ve (8b)deki yan tmcecikteki zne tamlayan, yklem ise iyelik eki tar ve uyum bu ekilde salanmtr. Bu zneler arasndaki kartlk aada rneklendirilmitir: 8. a. Can pazara gitti. b. Selin [Cann pazara gittiini] syledi. Grld gibi, (7b) ve (8b)deki yantmcelerin zne ile eylem uyumu, Adeki ad tamlamasnda grlen uyumdur. Bylece, (7a-8a)daki ana tmcelerin yaln zneleri ve (7b-8b)deki tmcelerin tamlayan ekli zneleri srasyla eylemcil ve adcl yklemlerinin zelliini yanstrlar. rnek (8a) ve (8b)de alt izili eler srasyla bamsz tmce ve baml tmceciin zneleridir. (8a)daki zne Can yaln durumda iken, (8b)deki yan tmcecik znesi iyelik eki ile uyumlu olarak tamlayan eki tar. imdi bu yan tmceyi Ad bei ile karlatrabiliriz: 9. Cann pazara git-ti-i 10. Cann kalem-i
Tmleyici yan tmcecik oluturmak amacyla ngilizce, Farsa gibi dillerde kullanlan bamsz szckler (ngilizcedeki that, who, which, vs. ve Farsadaki ki gibi szckler). Trkede ise yan tmcecik eylemine bititirilen -DIK gibi eklerdir.

182

Genel Dilbilim-I

rnek (9) ve (10)da adcl yani ada zg olan tamlayan {-(n)In} ve ona uyum salayan iyelik {-sI} durum eklerini gryoruz. Bu nedenle yan tmcecik eylemsi ykleminin adcl zne-eylem uyumu gsterdiini sylyoruz. Buraya kadar grdmz yan tmcecik rnekleri ana tmce eyleminin nesnesi olan tmceciklerdi. Ana tmcenin znesi olan yantmcecikler de rnek (11)deki gibi zneleri asndan ayn adal uyum zelliklerini gsterirler. 11. [Cann pazara git-ti-i] doru. Ancak bir baka grup yan tmcecik ana tmcede eklenti ilevi grr (Kornfilt, 2008). Eklenti yantmceleri zne ve eylem uyumu asndan zne ve nesne yantmcelerinden farkl zellikler sergiler. Bu eklenti tmcecikleri aada keli ayralar iinde gsterilmitir: 12. [Ben gelince] Ali toplantdan ayrld. 13. [Hasan yemek yaparken] Gliz salatay hazrlad. rnek (12) ve (13)teki yan tmcecikler, -IncE ve -ken ekleri ile elde edilmi ve zaman belirteci ilevi olan eklenti tmcecikleridir. Bu yan tmceciklerde zne ve eylem uyumu yoktur. Bu rneklerde zne de bamsz tmce znesi gibi yaln durumdadr. Sonu olarak, Trkede yan tmce oluturma yntemleri farkllk gstermekle birlikte en belirgin ortak zellik yan tmcecik eylemine biimbirimsel ek getirilmesidir.
SIRA SZDE

Aadaki rneklerde yan tmce oluturma biimlerini yazn. Farkl dillerdeki ortaklk ve SIRA SZDE farkllklar Trkedeki ile karlatrn. 1) (Farsa)D N E L M Goft ke syledi S O R U ki Gelmeyeceini syledi. 2) (ngilizce) D He said K K A T that O syledi tmleyici Gelemeyeceini syledi. SIRA SZDE ne-mi-ya-d olumsuz-gel-3tekil-kii (rnek Mahootian ve Gebhardt, 1997: 8) he o would ekeylem not olumsuzluk come. gel-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

AMALARIMIZ Yukarda karmak tmceciklerin zne, nesne ve eklenti olarak ilev grdklerinden sz etmitik. Yan tmcecikleri yap ve ilevleri asndan grupta toplayabiliriz: a) Ad tmcecikleri K T A P b) Ortalar (Sfat tmcecikleri) c) Belirte tmcecikleri Bu eit yan tmcecii aada ayr balklar altnda inceleyeceiz. TELEVZYON

KARMAIK TMCELER VE YAN TMCECKLER

AD TMCECKLER
NTERNET

Trkede ad tmcecikleri yantmcenin eyleminin zerinde aadaki ekler kullanlarak elde edilir: -DIk

Ad Tmcecikleri: Yap ve levleri NTERNET

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

183

-(y)AcAk -mA -mAk -(y)I Bu eklerin her birinin ne ekilde kullanldn ve zelliklerini daha sonra tartacaz. Ad yantmceleri yukarda da rneklediimiz gibi u ekilde kurulur: 14. a. Ben grdm. Bebek uyudu. b. Ben [bebein uyu-du-u-]nu grdm. -mAk dndaki -Dk, -(y)AcAk, -mA ve -(y)I ad tmcecik ekleri ortak yapsal zellikler tar. -mAk ekini dierlerinden ayran en nemli zeellik daha sonra da greceimiz gibi onun ak bir znesinin olmaydr. Bu yzden aadaki ilk iki blmdeki tartma -mAk eki dndaki ekler iin geerlidir. -mAk eki ile oluturulan yaplar ise daha sonra irdelenecektir. -Dk, -(y)AcAk, -mA ve -(y)I eklerinden biri eklendiinde yan tmce eyleminin kkne daha nce de grdmz gibi yan zne yaln durumda kalamaz. Bunun nedeni yan tmcedeki yklemin eylemcil durum eki olan yaln durumu atayamamasdr. Dolaysyla yan tmce znesi adcl durum eki almak zorundadr. Ayn Ade olduu gibi yan tmcecikte de uyum, tamlayan ve iyelik ekleriyle salanr. Aadaki rnekte -in tamlayan eki, -u ve -i ise ses uyumuna bal olarak deien iyelik ekidir. 15. a. Bebe-in uyudu-u b. Bebe-in oyunca- Grld gibi ad tmcecii ve A arasnda durum ekleri asndan yakn bir benzerlik bulunmaktadr. Bunun yan sra ikinci bir benzerlik ana tmcedeki eylemin yan tmcecik ya da A fark gzetmeksizin her iki nesnesine de durum eki atamasdr (bkz. Erguvanl, 1982: 72). Aadaki rneklerde gr- ana eyleminin yan tmcecik (T) ve A olan nesnelerine atad belirtme durum ekleri -nu ve n olarak grlmektedir: 16. a. Ben [T bebein uyuduu-]-nu grdm. b. Ben [A bebein oyunca-]-n grdm.
rnek [T Seilin snavda ok baarl olduu] belliydi. [A Sorunun yant] belliydi. Ahmet, [T Seilin snavda baarl olduunu] anlad. Ahmet, [A bu konudaki sorunu] anlad. Bilimde ama, [T en az kural ile en ok veriyi aklamak] tr. Olaylar aklamak [A bilimin amac]dr. Aya [T bale yapt] iin mutlu oluyor. Aya [A doum gn] iin pasta sipari etti. [T Yaar Kemalin Trk edebiyatnn en byk ustalarndan biri olduu] gerei [A nkleer fizik] rencisi levi ZNE Tablo 8.1 Ad Yan Tmceleri ve Ad bekleri rnekleri

NESNE YKLEM LGE TAMLAYICISI

AD TAMLAYICISI

184

Genel Dilbilim-I

Ad tmcecikleri ve A arasndaki nc benzerlik tmcedeki ilevleri asndandr. Bir baka ifadeyle ad yan tmcecii Ann kullanld yerlerde kullanlabilen yan tmceciktir. Ad yan tmcesi, A gibi zne, nesne, ilge tamlaycs, yklem ve ad tamlaycs olarak ilev grr: Tablodaki rneklerde grdmz gibi ad tmcecikleri ve Aler tmcede zne, nesne, yklem, ilge tamlaycs ve ad tamlaycs olarak ilev grrler. yleyse, bizim ad tmcecii olarak adlandrdmz enin aslnda tmcecik deil de eylemden tretilmi bir ad olup olmad sorusu gndeme gelebilir. Aadaki blmde bu soruya yant arayacaz.
SIRA SZDE

Aadaki paragrafta ad tmceciklerini bulup ilevlerini yazn: SIRA SZDE Yetikin bir kiide su kaybn dengelemek, gnde 2-3 litre su almak demektir. Su kaybndan lm, 3-5gnlk sre iinde kiinin vcut svsnn yzde 20lik blmn yitirmesi D NELM ile gerekleir.

DNELM S O R U

Ad Tmcecikleri mi Ad bekleri mi?

Yukarda ad tmcecikleri ve Aler arasnda yakn benzerlikler gzlemledik. Bu DKKAT yzden ad tmceciklerinin de A olabilecei, yani -mA, -(y)I ve -DIk gibi eklerin gerek adlar tretebilecei olasl akla gelmektedir. Nitekim bu ekler, eylemlerden gerekSIRA SZDE adlar tretebilir: tan- eyleminden tandk, yr- eyleminden yry ve oku- eyleminden tremi okuma (okuma bayramnda olduu gibi) adlar vardr. Tm bu gerekler gz nne alndnda belki de ad tmcecii diye bir eAMALARIMIZ nin Trkede olmad ve tm eklerin yalnzca eylemden ad trettii iddia edilebilir. Dolaysyla, ad tmceciinin Ami tmcecik mi olduu sorusu Trkeyi inceleyen dilbilimciler tarafndan sorulmu ve incelenmitir (Kennelly 1984, Kural K T A P 1992, Kornfilt, 2003). Biz de aada bu elerin ad tmcecii ya da A olduklarna ilikin kantlar bulmaya alacaz. Eer bu eler, tmcecik iseler bunlar zne ve yklem; yklemin iinde de nesne ve varsa eylem niteleyen belirte barnT LE Z ON drrlar. AEiseVbuY eleri ieremez. rnein, bir ad olan ykm szc yk- eyleminden tretilmitir. rnek (17)de grdmz [evin ykld] gibi bir e, [A evin ykm] gibi tam anlamyla adlam bir e midir? 17. a. [T evin ykld] gerei b. [A evin ykm] gerei Kennelly (1987)de belirtildii gibi gerek adlam szckler ve adlar nesneye belirtili durum eki atayamaz. Ancak, bir eylem nesneye belirtili durum eki atayarak Eylem bei (E) oluturabilir: 18. a. Ann pastay yapmas / yap / yapt b. *Ann pastay yapm rnek (18a)da yapmas, yap ya da yapt szckleri eylemsi zellie sahiptir; nk pasta Ane belirtili durum eki vererek onu nesne olarak alabilirler. Ancak (18b)deki yapm szc bir ad olmas nedeniyle belirtili nesne atayamaz. Bir baka kant, eylemsel at ve olumsuzluk eklerinden gelmektedir. Edilgen at eki ve olumsuzluk eki -mA ancak eylemlere eklenebilir: 19. a. pastann yap-l-mas / yap-l- / yap-l-d b. *pastann yap-l-m
NTERNET

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

185

20. a. Ann pastay yap-ma-mas / yap-ma-y /yap-ma-d b. *Ann pastay yap-ma-m rnek (19a) ve (20a)da -mA , -(y)I ve -DIk eklerinin edilgen at eki ve olumsuzluk eki ile birlikte kullanlmas, szcn eylemsi zelliini koruduunu gsterir. te yandan (19b) ve (20b)de bu eklerin bir ad ile kullanlamad grlmektedir. Tmceciklerde eylemlerin eylem zelliklerini korumalar bize bu yaplarn tmcecik zelliklerini koruduunu gstermektedir. Ad tmceciklerinin A deil de gerek tmcecik olduuna ilikin nc kant ise eylemin zaman belirteci ile nitelenebilmesidir. Buna karn, bir ad, zaman belirteci ile nitelenemez: 21. a. Ann her gn pasta yapmas / yap /yapt b. *Ann her gn pasta yapm Yukardaki rnekte her gn zaman belirtecimsisi, eylem zelliklerini koruduklar iin ad tmcecii eki alm olan eylemsileri niteleyebilir ama tam anlamyla adlam olan yapm szcn niteleyemez. Sonu olarak, -mA, -(y)I ve -DIK ekleri, eklendikleri eylemin tm eylem zelliklerini yok etmemektedir. Bu blmde buna belirtili nesne eki, at ve eylem olumsuzluk ekleri ve zaman belirteci kullanarak kantlar gsterdik. Ayrca, yan tmcecik eylemi, geili ise nesnesini gerektirir. yleyse, bu eylemler znesiyle, nesnesiyle ve gerekirse zaman belirteci gibi eklentileriyle bir tmce / tmcecik yansmas gstermektedir. Borsley ve Kornfilt (2000) Trkedeki yan tmceciklerin zellikle -DIk tmceciinin hem adlatrlm zellikler hem de tmce zellikleri gsterdiini ve bunun yapsal yansmasnn karma ulam olduunu belirtirler. Baker (2011) Sibiryada konuulan bir Trk dili olan ve Anadolu Trkesinin yapsal zelliklerini paylaan Yakutun yan tmcecik zelliklerini incelemi ve ad tmceciklerinin bir yanda tmce bir yanda adlam e olma gibi ikili kartlktan ok dereceli olarak tmce veya ad zellikleri tayabileceini savunmutur.
SIRA SZDE Aadaki paragraftaki ad tmceciklerini bulun. Ka tane ad tmcecii vardr? Hangi eklerle elde edilmilerdir? levleri nedir? SIRA SZDE

Kadnlarn gerek eitlik iin talepleri kadna ynelik iddetin nlenmesiN E Lkadn cinayetD ve M lerinin durdurulmas, ev ii emein deerlendirilmesi, babadan ve kocadan bamsz salk sigortas yaplmas, eitim ve salk hizmetlerinden eit ekilde yararlanmak, iyerleS O R U rinde kadnlara ynelik iddet ve tacizin engellemesi ve bunlarn cezalandrlmas ve kadna kar ayrmcln derhal durdurulmasdr.
DKKAT

DNELM S O R U

DKKAT

-mAK Eki Alan Mastarl Ad Tmcecikleri

Bir nceki blmde -DIk, -(y)I, ve -mA ekleri alan ad tmceciklerinin zellikleriSIRA SZDE ni inceledik ve adlam zelliklerinin yan sra zne-yklem ieren tmcecik zelliklerini koruduklar sonucuna vardk. Bu blmde de -mAK ad tmceciklerinin AMALARIMIZ elerini irdeleyeceiz. Aadaki rneklerde -mAk ekli tmcecik ve A grlmektedir: 22. a. [ ___ Yrmek] insana iyi gelir. b. [ ___ Yrmek] bana iyi geldi. 23. [A Bu yemek] bana iyi geldi.
K T A P SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

186

Genel Dilbilim-I

rnek (22a) ve (22b)de [ ___ yrmek] esinin aka belirtilmemi ama anlalan znesi vardr. Yani, kim yrr / yrd? sorusuna yant olarak (20a)da insan, (20b)de ben yantn verebiliriz. Oysa (23)te grdmz [bu yemek] iaret adl ile belirlenen ve ad olan bir ba ierir. Bu durumda kim yedi? sorusunu sormak sz konusu olamaz. nk (23)teki [bu yemek] esinin iinde kendi znesi yoktur; tmcecik deil, Adr. Bylece, rnek (22) ve (23) karlatrarak ilkindeki rneklerin zne -yklem yapsnda tmcecik, dierinin ise A olduunu grebiliriz. Bunun yan sra, -mAKli e gerekten tmcecik ise znesinin yan sra, Eylem bei iindeki nesne ve zaman belirteci gibi eler de ierebilir: 24. Canan [ ____arkadan her gn aramak] istiyor. Gerekten de rnek (24)te de grld gibi ad tmcecii iinde belirtili nesne arkadan ve zaman belirteci olan ve eylemi niteleyen her gn eleri bulunabilir. yleyse -mAk eki tayan elerin de -DIk, -(y)I ve -mA eki alanlar gibi tmcecik zellikleri bulunduu kararna varabiliriz. Aada -mAK tmcecikleri biraz daha yakndan incelenecektir.

-mAk Ad Tmceciklerinde zne: ADIL

ADIL ve adl
ADIL ya da byk ADIL kii ve say uyum eki almam olan yan tmceciklerde belirtilmemi ama anlalan znedir. adl ya da kk adl kii ve say eki alm olan eylemin bulunduu ana tmce ya da yan tmcecikteki znedir. Ayrca Ad beinde tamlayan adn kullanlmad durumlarda da adl vardr.

-mAk tmceciklerinde belirtilmeyen ama anlalan bir zne olduunu grmtk. Bu zne, dilbilim kuramnda ADIL olarak bilinir ve burada da ADIL olarak anlacaktr. ADIL, daha nce grdmz adl ile farkllklar gsterir. Bilindii gibi Trke gizli zneli, yani adl dmeli, bir dildir. Gizli zne olan adl, yaln tmcede bulunabilecei gibi yan tmcecikte de bulunabilir. ADIL ise ancak yan tmcecikte bulunur. ADIL ve adl olarak bilinen bu iki zne eidinin arasndaki dier farklara rneklere bakarak ksaca deineceiz: 25. a. Can Mehmete [ _____ arabay al-aca--n] syledi. b. Can Mehmete [ _____ arabay al-ma-s-n] syledi. c. Can [ADIL araba almak] istiyor. (25a)daki ad tmceciindeki bo zne, Can olarak yorumlanabilecei gibi ikinci tekil kii ya da daha nce sz geen baka bir kii olarak da anlalabilir. (25b)deki bo znenin ise Mehmet ya da daha nce sz edilen baka bir kii okumas vardr. Yani, her iki durumda da gizli zne bulank anlamldr. Oysa (25c)deki ADIL, yalnzca Can olarak alglanabilir. (25a) ve (25b)deki yan tmcecik eylemlerinde kii ve say eki bulunmaktadr. Bu nedenle uyum ekleri aada grld gibi kii ve sayya bal olarak deiiklik gsterir: [arabay alacan] [arabay alacam] [arabay alacamz] [arabay almam] [arabay alman] [arabay almamz] Ayrca, bu uyum ekleri dorultusunda eer zne sesbilimsel vurgu alyorsa ak zne olarak kullanlr: [senin arabay alacan] [benim arabay alacam] [bizim arabay alacamz] [benim arabay almam] [senin arabay alman] [bizim arabay almamz]

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

187

Kii ve say uyum eki varsa ve yerine ak zne kullanlabiliyorsa adl vardr. te yandan ADIL, ad tmceciklerinde yalnzca -mAK eki alm olanlarda kullanlr nk -mAKl ad tmceciklerin eyleminde zneye bal kii ve say uyum ekleri yoktur. Ayrca, ADILn yerine ak adl ya da ak A kullanlamaz. Oysa adln yerine ak adl ve ak Ad bei kullanlabilir. Bu aadaki rneklerde gsterilmektedir: 26. a. Murat [Ahmetin / onun / adl / partiye gideceini] syledi. b. Murat [ADIL partiye gitmek] istiyor. c. *Murat [o / Ahmet partiye gitmek] istiyor. (26a)da ad tmceciinde adl znesi bulunmaktadr, nk eylemde kii uyumu eki vardr. Ayrca adl yerine ak adl (onun) ve A (Ahmetin) bulunabilir. Oysa (26b)de ad tmcecik eyleminde (gitmek) uyum eki yoktur ve (26c)de grld gibi ADILn yerine ak zne kullanlamaz. Sonu olarak ADIL iyelik uyum eki tayan bir eylemin znesi olarak kullanlmaz. Dolaysyla, ADIL uyum eki almayan -mAK yan tmcesinin znesidir.

-mAk Tmceciklerinin znesi: ADIL

ADIL ve adl farklarn grdkten sonra -mAK ad tmcecikleri ve ADILn zelliklerine daha yakndan bakabiliriz. 27. Beni [ADILi her gn yzmek] istiyorum. 28. Seili [ADILi almaktan] keyif alr. 29. Zeynepi [ADILi Bursaya gitmeye] karar verdi. Yukardaki rneklerde ADIL ana tmcenin znesi ile ayn kii olarak alglanr. Bir baka deyile (27)teki Kim [...] istiyor? ve kim yzecek? gibi iki soruya da verilecek yant bendir. Ayn durum (28) ve (29)da da geerlidir: Ana tmce ve ad tmceciindeki zneler ayn kii olarak yorumlanr. Bu ekilde ayn kii ya da varl gsteren iki edeki gnderime e gnderim denir ve yukardaki rneklerde de olduu gibi e gnderimsel eler (i) ile iaretlenir. Yani Seili ve ADILi buradaki gibi ayn iareti tayorsa ayn kiiye gnderimde bulunup e gnderimsel yorum kazanrlar. (27)-(29)daki rnekler, zne denetleme yaplar olarak bilinir. zne denetleme yaps u demektir: Ana tmcedeki zne, ad tmceciindeki ADIL znesini denetleyerek e gnderim yorumu salar. Buna kart olarak, aadaki rnekler zne denetleme yaplar deildir. 30. Serap bebei i [ADIL i st imeye] zorlad. 31. Arkadam beni i [ADIL i hediyeyi paketlemeye] ikna etti. 32. Mdr alma arkadalarnai [ADIL i i yerinde sigara imeyi] yasaklad. (30)-(32) rneklerinde grld gibi bu kez ADIL ana tmcedeki belirtili nesne ile e gnderimseldir. (30)da kim st iecek? sorusuna bebek yant verilebilir ki bu da ana tmcenin nesnesidir. Bu durum dier rneklerde de grlmektedir. (30)-( 32)deki gibi yaplara nesne denetleme yaplar denir. zne ve nesne denetleme yaplarnn arasndaki fark, ana tmcedeki eylemin yan ulamlama zelliklerinden kaynaklanr. Geili eylemlerden bazlar nesne olarak sadece A alrken bazlar ad tmcecii seerler. Dier baz eylemler ise hem A hem de tmcecik seebilirler. rnein, iste- eylemi hem A hem de tmcecik yan ulamlayabilir:

E gnderim: Ayn kiiye/varla gnderimde bulunan iki Ad beinin ilikisi e gnderim olarak adlandrlr.

zne denetleme: Yan tmcecikteki ADIL znesinin st tmcedeki zne ile ayn kiiye gnderim yorumlamasdr.

Nesne denetleme: Yan tmcecikteki ADIL znesinin st tmcedeki nesne ile ayn kiye gnderim yorumlamasdr.

188

Genel Dilbilim-I

33. a. Ben [A stl ikolatay] istiyorum. b. Beni [T ADILi stl ikolatay yemek] istiyorum. Yukardaki rnekte iste- eylemi (33a)da A ve (33b)de ad tmcecii almtr. (33b)de ad tmceciindeki ADIL znesi ise st tmcenin znesi tarafndan denetlenmektedir. Baka dillerde ve zellikle ngilizcede gzlemlendii gibi ad tmcecii seen zne ve nesne denetleme eylemlerinin, yan ulamlama zelliklerinin yan sra szcksel anlamlar da nemlidir. Bu nem, bu yapy hem szdizimsel (Rosenbaum 1967; Chomsky 1981; Bresnan 1982; Landau 2000 ve dierleri) hem de anlambilimsel alardan inceleyen aratrmaclar (Jackendoff 1972; Farkas 1988; Jackendoff ve Culicover 2003ve dierleri) tarafndan kabul edilmektedir. rnein Chomsky (1981:76) denetleme yaplarnda ana tmce eyleminin anlamsal zelliklerinden ve belki de edimbilimsel etkilerin neminden sz eder. Trkede de -mAk ad tmcecikleri zerine almalar vardr (Kornfilt 1991, 1996; Erguvanl-Taylan 1996; Kural 1998; zsoy 1987; Bozahin 2004; Slodowicz 2007). Erguvanl-Taylan (1996), Slodowicz 2007), Haig ve Slodowicz (2006) de almalarnda denetleme yaplarnda eylem anlamnn nemini vurgulamaktadrlar. Denetim yaplarnda ana tmce eyleminin szcksel anlam ve yorumlama zelliklerinin yan sra ad tmceciinin yaps da nemlidir. zne denetleme eylemleri iste-, keyif al-, nefret et-, holan-, memnun ol-, kork- gibi duygu durum belirten eylemler ile aba ve emek gsteren abala-, dene-, becer-, cebelle-, ura-, raz ol- eylemleridir. Nesne denetleme eylemleri ise izin verme ve ykmllk gsteren eylemlerdir. Yine de denetleme eylemleri bunlarla kstl deildir. Aadaki tabloda daha fazla zne ve nesne denetleme eylemleri grlmektedir:
zne denetleme eylemleri Nesne denetleme eylemleri baar-, bala-, becer-, dene- , bitir-, hatrla-, holan-, iste-, kalk-, kork-, reddet-, sz ver-, tercih et-, srar et-, nefret et-niyet et-, ura-, unut-, vazge-, izin ver-, yasakla-, zorla-

Ayrca Slodowiczin (2007) de belirttii gibi yabanc dilden Trkeye girmi olan ve olmak ve etmek yardmc eylemleriyle kullanlan eylemler zne ve nesne denetimi eylemleridir. Bu eylemlerden bazlar unlardr:
Olmak ek eylemiyle kullanlan zne denetleme eylemleri Etmek ek eylemiyle kullanlan Nesne denetleme eylemleri ikna ol-, mecbur ol-, raz olikna et-, mecbur et-, raz et-

ekil 4 ve ekil 5teki aalarda srasyla mecbur ol- ve mecbur et- ana tmce eylemlerinin zne denetimi ve nesne denetimi yaplarnda oynadklar rol grlmektedir. ekil (4)te ad tmceciinin znesi olan ADIL ana tmcenin znesi, ekil (5)teki ADIL ise ana tmcenin nesnesi ile e gnderimsel olarak anlalr.

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

189
ekil 8.5

ekil 8.4
T

T
A E A Sedat T A ADIL A partiye E E gitmeye E V mecbur etti

A Sedat A ADIL T2

E E E A E mecbur oldu
Nermin

partiye gitmeye

mecbur ol- zne denetimi

mecbur et- nesne denetimi

Bu rneklerde olduu gibi ana tmcedeki zne ve nesne tarafndan denetlenen ADILlar Evrensel Dilbilgisinde denetleme kuram olarak bilinen kuram erevesinde incelenir. Denetleme kuramnn ngrd ADIL zelliklerinden birinin ana tmcedeki zne ya da nesne esi ile e gnderimsel olduunu, denetlendiini, grdk. Denetleyen eler ana tmcedeki zne ya da -i ya da -e halindeki nesnedir. Burada sorulmas gereken soru her ADIL denetlenmek zorunda mdr? Bu soruya yant aramak iin biraz daha fazla veriye bakmamz gerekmektedir. Bunun iin aadaki rneklere bakabiliriz: 34. [ADIL yzmek] iyi bir spordur. 35. [ADIL sigara imek] salkszdr. 36. [ADIL her gn st imek] kemiklere iyi gelir. rnek (34)-(36)daki ADILlar denetlenmemektedir. Ancak kim yzecek, kim sigara iecek ve kim her gn st iecek sorularna verilecek yant herhangi bir insandr. Bu tr denetlenmeyen ancak her hangi bir insan olarak yorumlanan ADIL soyut ADIL olarak adlandrlr ve ADILsoy olarak gsterilir. Soyut ADIL sadece tmce banda grlmez. (34)-(36)da st tmcede ADIL denetleyecek bir e yoktur. Ancak bazen st tmcede baka eler bulunsa bile ADIL, soyut ADIL okumas alabilir. rnein, Erguvanl-Taylan (1996) aadaki rnekleri gstermitir: 37. Ben [ADIL kalabalkta sigara imeye] karym. 38. Ben [ADIL inle ticari ilikilere girmeyi] destekliyorum (Erguvanl- Taylan 1996:51) rnek (37) ve (38)deki ADILlar denetleyen bir ana tmce esi bulunmamaktadr, ama st tmcenin de znesi vardr. Yine de sigara ien ve inle ilikilere girecek olan st tmcedeki zne ile ayn kii okumas almaz. (37)deki ADIL, sigara iecek herhangi biri olarak anlalrken, (38)deki belki konuucunun da iinde bulunduu belli bir ticaretle uraan grup olarak yorumlanabilir.

Denetleme Kuram: ADIL znesinin st tmcedeki zne ya da nesne tarafndan kontrol edildiini savunan kuram

Soyut ADIL (ADILsoy) denetlenmeyen ancak herhangi biri olarak yorumlanan ADILdr.

190

Genel Dilbilim-I

Bunlar da ADILsoy olarak alglanabilirler. Erguvanl-Taylan (1996), deerlendirme gsteren bir grup eylemin bu tr ADIL kullanmn olas kldn gsterir. Bu deerlendirme eylemleri kar olmak, desteklemek, ummak, savunmak, vs. gibi eylemlerdir. Bu eylemlerin nesnesi olan yan tmceciklerdeki ADIL znesi denetlenmek zorunda deildir. Aadaki rneklere baktmz zaman ADILn yalnzca insanlar iin kullanlabilen bir zne olduunu gryoruz: 39. a. [ADIL bu hastanede doum yapmak] iyi olur. b.*[ADIL bu kmeste yumurtlamak] iyi olur. rnek (39b)deki ADIL insan d bir e olarak algland iin kuralszdr. zet olarak, ADIL, -mAKli tmcelerin znesidir. ekil (6)da ADIL eitleri grlmektedir. Denetleme ADILlar zne ve nesne denetleme ADILlardr. Denetleme ADIL olmayan ise soyut ADILsoydur. ADIL, insan olarak yorumlanr.
ekil 8.6 Adl eitleri
ADIL denetleme ADIL soy

zne denetleme

Nesne denetleme

SIRA SZDE

ADIL ve adlSIRA SZDE fark Aadaki zneleri ADIL ya da adl olarak gruplayarak nedenlerini belirtin: 1. ______ ikolatayM seviyorum. D N E L ok 2. Deniz [ ________ sinemaya gitmek] istiyor.
S O R U

DNELM S O R U

3. Denizi [ __________sinemaya gitsin] istiyor.

DKKAT

4. Deniz [ ________ sinemaya gittiimi] biliyor.

SIRA SZDE Ad Tmcecii Eklerinin Dalm: Yapsal ve Anlamsal zellikler

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Olgu ve Devinim Tmcecikleri

Ad tmcecii oluturmak zere kullanlan her ek farkl bir yap ve anlam ierir. Dolaysyla, adT tmcecii oluturan -DIK, -(y)AcAk , -mA, -mAk ve -(y)I ekleri K A P rastgele deil, kurallara bal olarak seilir. Bunu aadaki rneklere bakarak aklayabiliriz:
TE EVZ ON 40. CanL[adl Ykitab aldn] unuttu. 41. Can [ADIL kitab almay] unuttu. NTERNET

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

191
Olgu tmcecii, olgusal ad tmceciidir. Yani bu tmcecikteki nerme dorulanp yanllanabilir. Gerekletii ya da gerekleecek olmas nemlidir. Devinim tmcecii -mAk ve mA ekleriyle elde edilen ad tmcecikleridir ve nermedeki olayn gereklemi olmas nemli deildir.

rnek (40)da [Cann kitap ald] eylemi gereklemitir. Oysa (41)de byle bir eylem gereklememitir. Birinci tip tmcecie olgu tmcecii, ikinci tip tmcecie ise devinim tmcecii denir. 42. Ben [Cann evlendiini] biliyorum. 43. [Cann evlenmesi] beni artt. rnek (42)de yan tmcecik bir olguyu ifade ederken, (43)teki yan tmcecikte olgu deil yaplan eylem yani devinim nemlidir. lki olgu, ikincisi devinim yan tmcecii ierir. Aada daha fazla olgu ve devinim tmcecik rnekleri verilmitir:
Olgu tmcecikleri Hasan parka gittiini inkr etti Ben partide Nerminin ark syleyeceini duydum. Ablas bebein yrdn grd. Fsunun parti vereceini sylediler. Toplantnn Eskiehirde olaca belirtildi. Yllardr salkl beslendii gerek. Senin her gn bana destek oluunu takdir ediyorum. Devinim tmcecikleri Hasann parka gitmesi mmkn. Nerminin ark sylemesi beni artt. Bebein yrmesi hzland. Fsunun parti yapmas olay oldu. Toplantnn Eskiehirde olmas kesinleti. Salkl beslenmek gerekir. Senin her gn bana destek olman bekliyorum.

Bir ad tmceciinin olgu ya da devinim tmcecii olduunu u ekilde snayabiliriz: A. Gerek yklemi ya da ba ad kullanarak 44. a. [Cann evlendii]gerek. b. *[Cann evlenmesi] gerek. 45. a. [A [Cann evlendii] gerei] b. *[Cann evlenmesi] gerei Yukardaki rneklerde grdmz gibi eer yan tmcecik olgusal ise gerek yklemiyle kurall bir tmce olutururken, devinimsel tmce ayn yklemle birlikte kuralsz olur. B. Doru / Yanl yklemi kullanarak 46. a. [Cann evlendii] yanl. b. *[Cann evlenmesi] yanl (Byle bir olay yok). (46 b) [Cann evlenmesi] yanl gibi bir tmce ancak deerlendirme tmcesi olarak - yani Cann evlenmesinin eylem olarak - onaylanmad anlamna gelir. Ama olgunun dorulanmas anlamnda kuralszdr. Yani Cann evlendii iddias geersiz anlamnda kullanlrsa kuralsz tmce olur. Sonu olarak, bu blmde olgu ve devinim tmcecikleri kapsamnda ad tmcecik eklerinin bir dalm gsterdiini grdk. Bunu u ekilde zetleyebiliriz:
Olgu tmcecii ekleri -DIk -I -(y)AcAk Devinim tmcecii ekleri -mAk -mA

192

Genel Dilbilim-I

SIRA SZDE

Aadaki tmcelerin aalarn izerek zne mi, nesne mi denetleme yaplar olduunu SIRA SZDE yaznz. 1. Nurhan snav N E L M baard. D gemeyi 2. Doktor bana kzartma yemeyi yasaklad.
S O R U Eklerin Dier Dalm zellikleri

DNELM S O R U

DKKAT

Olgu ve devinim tmceciklerinin seiminde ve tmceciin yapsal zelliinin belirlenmesinde KanaT tmce eyleminin szcksel anlam ve yanulamlama zellii D KA nemli rol oynar. Buna aklk getirmek amacyla aadaki rneklere bakabiliriz:
SIRA SZDE 47. a. *[Alinin gelmesini] merak ediyorum. b. [Alinin gelip gelmediini] merak ediyorum. c. *[Alinin geldiini] merak ediyorum. AMALARIMIZ

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

48. a. *Canann anladn tercih ederim. b. Canann anlamasn tercih ederim. K T A P c. *Canann ne anlamasn tercih ederim. d. Ben durumu anlamay tercih ederim. Yukardaki Vrneklerde merak et- ve tercih et- ana tmce eylemleridir. Merak etTELE ZYON eylemi -DIk ekli bir yan tmce alrken, tercih et- eylemi -mA veya -mAK ekleri tayan bir yan tmcecik nesnesi seer. -Dk yerine -mA, ya da -mA yerine -Dk kullanlamaz. Ancak, ana tmce eylemi yalnzca yan tmceleme ekini deil, yan tm N T E R belirler: *[Alinin geldiini] merak ediyorum tmcesi kuralszdr, cenin tamamn N E T nk merak et- eylemi dolayl aktarm soru nermesi ieren bir yan tmcecik gerektirir. Yani, [Alinin gelip gelmedii] tmcecii Ali geldi mi gelmedi mi? gibi bir tmcenin dolayl aktarm eklidir. Dolayl aktarm ise olgusaldr ve biz bir devinimi deil, bir olguyu merak ederiz. rnek (49) ve (50)de yan tmcecikler sol taraftaki soru tmcelerinin dolayl aktarmlardr. 49. Ne yapyorsun? 50. Ahmet nereden geldi?
Anlam Dolayl Aktarm Bilisel ilem Yaptrm, rica, ykmllk (stek kipi) Duygu durum ve aba

TELEVZYON

NTERNET
Dolayl aktarm bir tmcenin bakasna aktarmnda kullanlr. rnein Ali: Ben geldim ve Ali geldiini syledi, tmcelerinden ikincisi birincisinin dolayl aktarmdr.

[Ne yaptn] merak ediyorum. Selma, [Ahmetin nereden geldiini] sordu.

rnek Ali [Hasann uzaklara gittiini] syledi. Seil [Ayann uyuduunu] fark etti. Sedat [Nerminin kitab getirmesini] rica etti. Zuhal [ADIL nihayet kitab bitirmeyi baard].

Ana tmce eylemi belirt-, syle-, sor-,merak et-, anla-, dn-, zannet-, san-, inan-, fark et-,dikkat et-, vs. tercih et-, rica et-, zorlaiste-, zen-,al-, baar-, beceronur duy, mutlu ol-, kork-, vs.

Yukardaki tabloda ilk iki satrda yer alan eylemler olgu tmcecikleri; son iki satrdakiler ise devinim tmcecikleri yanulamlar. Bunlarn yan sra, ekler arasnda aadaki dier farklar vardr: 1. Aratrmaclar, -DIk ve -(y)AcAk ad tmceciklerinde zaman ekimi olduunu savunmaktadrlar (Erguvanl, 1984: 76, George ve Kornfilt, 1981, Kural

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

193

1992). -DIk eki gemi, imdiki zaman ve geni zaman belirtirken, -(y)AcAK gelecek zaman eki gibi davranmaktadr. Yani -Dk eki gelecek zaman dier dilbilgisel zamanlardan ayran bir zaman gsterir. Oysa ki -mA alan ad tmceciinde zaman ekimi yoktur 51. Nermin [dn / imdi / her gn arya ktn] syledi. 52. a. Nermin [yarn arya kacan] syledi. b. *Nermin [yarn arya ktn] syledi. 53. Nermin [dn /bugn /her gn / yarn arya kmamamz] istedi. 2. -mAk ve -mA yan tmcelerinin arasndaki en byk fark udur -mAkli tmcecik ak zne alamaz ama st tmcedeki zne ya da nesne tarafndan denetlenir. Aksi halde zne soyut ADILdr. Oysa -mA tmceciklerinde ak A ya da adl vardr ve bu adl yklemdeki kii ve say uyumu ile iaretlenmitir. Bu nedenle ayn eylem her iki tr yan tmcecii de yanulamlarsa, seim ana tmce ve yan tmce znelerinin e gnderimsel ya da ayrk gnderimsel olmasna baldr: 54. a. Beni [ADILi sinemaya gitmeyi] tercih ederim. b. Ben [Zeynepin sinemaya gitmesini] tercih ederim. rnek (54)te grld gibi tercih et- eylemi hem -mAK hem de -mA ekli tmcecik yanulamlayabilir. Seim ana tmce ve yan tmcecik znelerinin e gnderimsel (54a) ya da ayrk gnderimsel (54b) olmasna baldr. Aadaki rneklerde ad tmceciklerini bulun bunlar olgu ve devinim tmcecikleri olarak SIRA SZDE ayrn: 1. Ayn insanlar etkiledii ok uzun yllardan beri biliniyor. DNELM 2. Eski filozoflara gre evlenmek ve tarlaya tohum ekmek dolunay zamanlarnda olmalyd. S O R U 3. Ayn insanlar etkilemesine armamak gerek.
SIRA SZDE

Ayrk gnderim: ki Ann farkl varlk/kiilere gnderim yapmasdr.

DNELM S O R U

ORTALAR (SIFAT TMCECKLER)

55. a. Sar kazak b. Dn aldm kazak

DKKAT

DKKAT

Ortalar, sfatlar gibi ilev gren yan tmcelerdir. Sfatlar ve ortalar adlar nitelerler:
SIRA SZDE SIRA SZDE

Yukardaki rnekteki sfat olan [sar] ve orta olan [dn aldm] [kazak] ba adn nitelemektedirler. rneklerde grld gibi her iki niteleyen de niteledikleri adn solunda bulunmaktadr. Bunun nedeni daha nce belirtildii P gibi TrkeK T A nin ba sonlu ve sola dallanan bir dil olmasdr. Sola dallanan dillerde tmle ve eklentilerin batan nce, yani solda, olduunu grmtk. Ortalar ad niteledikleri iin A iinde yer alrlar ve niteledikleri adn solunda bulunurlar. Orta ve sTELEVZYON fatlar adn hangi insan, varlk, eya ya da nesneye gnderimde bulunduunun daha iyi anlalmas iin kullanlrlar.

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Orta Oluturma Yntemleri

NTERNET

NTERNET

Ortalar da ad tmcecikleri gibi eyleme eklenen ek ile yan tmcecie dntrlerek elde edilirler. En yaygn olarak bulunan orta ekleri -En ve -DIKtr. Bunun yan sra AcAK ve -mI ekleri de vardr. Bunlardan son ikisi olan ile birlikte kullanlabilir:

194

Genel Dilbilim-I

En yaygn orta ekleri: -En -Dk -AcAk (olan) -mI (olan) iir okuyan ocuk ocuun okuduu iir iir okuyacak (olan) ocuk iir okumu olan ocuk

Eylemde kullanlacak -En ve -DIK eklerinin seimi, tmcecikte nitelenen enin zne, nesne, tmle vs. gibi dilbilgisel ilevine baldr (Underhill 1972). zne nitelenecekse -En, baka bir e nitelenecekse eyleme -DIk eki kullanlr. Eklerin bu dalm aada rneklerle gsterilmitir: ocuk ZNE glleri NESNE kadna verdi. DOLAYLI NESNE

Yukardaki rnekte ocuk zne, glleri nesne, kadna ise dolayl nesnedir. Aada grld gibi zne nitelenirken -EN eki, dier durumlarda -DIK eki kullanlr:
zne Nesne Dolayl Nesne [ ____glleri kadna verEN] ocuk [ocuun ___ kadna verDi] gller [ocuun glleri ___verDi] kadn

Evrensel olarak orta oluturulurken bir boluk ya da artk adl olduunu daha sonra tartacaz. Trke ve ngilizce gibi dillerde orta yaplarnda boluk bulunur. Bu boluk yukardaki rneklerde ile gsterilmitir.

Ad bei Ulalabilirlik Hiyerarisi

Keenan ve Comrie (1977) yaklak 50 tane dnya diline bakarak evrensel olarak ortalara ilikin u sonuca vardlar: Her dilde orta zneyi niteleyebilir. Yani evrensel olarak en yaygn orta zneyi niteleyendir. Bundan sonra srasyla dolaysz nesne, dolayl nesne, ilge nesnesi ve iyelik yaplardr. zne > Dolaysz Nesne > Dolayl Nesne > lge Nesnesi > yelik tamlayan >Dier Burada > iareti daha ulalabilir demektir. Yani zne, nesneye gre, dolaysz nesne dolayl nesneye gre daha ulalabilirdir. Bu durumda Keenan ve Comrienin iddiasna gre iyelik en az ulalabilir elerden biridir. imdi bu yaplara aadaki tabloda gz gezdirelim:
Orta zne Dolaysz Nesne Dolay nesne lge nesnesi yelik retmen dilekeyi mdre verdi. retmen dilekeyi mdre verdi. retmen dilekeyi mdre verdi. Nermin [adamn hakknda] olumlu szler syledi. Adamn kz mezun oldu. [ __ dilekeyi mdre veren] retmen [retmenin mdre ___verdii] dileke [retmenin dilekeyi ___ verdii] mdr [Nerminin ___ hakknda olumlu szler syledii] adam [___kz mezun olan] adam

Keenan ve Comrie (1977) tablodaki Alerin yukardan aaya doru indike dnya dillerinde retilebilirlik asndan azaldn ve en sonda yer alan bazlarnn

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

195

baz dnya dillerinde bulunmadn gsterirler. Ayrca bu hiyerari gerektirimseldir; yani eer bir dilde en alttaki ulam orta olabiliyorsa dierleri de olabilir. Ancak, baz dillerde sadece ilk kategori vardr. Bu durumda daha stteki bir kategori atlanarak alttaki kategoriye geilemez. Keenan ve Comrienin Ad bei Ulalabilirlik Hiyerarisi, birinci dil ediniminde ve yabanc dil reniminde de incelenmitir (rnein Eckman ve dierleri, 1988). Burada Ad bei Ulalabilirlik Hiyerarisi kapsamnda lge beine () deinmek gerekmektedir. Daha nce belirttiimiz gibi Lewis (2000:83- 90) Trkede iki eit ilge olduunu sylemitir: Birincil ilgeler ve ikincil ilgeler. Birincil ilgeler gre, iin, ile, vs. gibi nesnesine durum ad eki atayan ve kendisi ek almayan ilgelerdir. kincil ilgeler ise ad soylu olup kendileri de ek alanlardr: hakknda, tarafnda, yznden, bakmndan, vs. Trkede yalnzca ikincil ilgelerin nesneleri orta ile nitelenebilir. Bu konuya aada tekrar deineceiz.

Ortalarda Dier zellikler: Boluk ve Artk Adl

Ortalarda bulunan zelliklerden biri de zorunlu olan ve bir izgi ( ___ ) ile gsterilen boluktur. rnein [A [ __ glleri kadna veren] ocuk]

Ade ortacn iindeki boluktan tmcenin znesi kartlarak Ann ba olarak tanmtr. Bu tanma ok iareti ile gsterilmektedir. Dikkat edilirse dier ortalarda da Ann ba olan ad, tmcecikten kartlm ve yerinde bir boluk brakmtr. Evrensel olarak baz dillerde ortalarda byle bir boluk bulunur (Comrie ve Kuteva, 2005:494).) Ortata nitelenen adn boluk braklarak tanmas evrensel olarak orta oluturma stratejilerinden biridir. Daha nce ADIL ve adl gibi baka bo ulamlar grdk. Ancak ortataki bo kategori, ADIL ve adldan farkldr ve bunlarla kartrlmamaldr. ADILn -mAKli tmcenin znesi adln ise gizli zne olduunu hatrlayalm. Sfat tmceciklerindeki bu bo ulam ise Ade baa tanan adn yerinde kalan ve onun tand yeri gsteren izdir. Bu bo iz ulam zerinde daha fazla durmayacaz. Ancak Trkede ortalarn olumasnda bu boluun var olduunu bilmek nemlidir. Bunun yan sra, dnya dillerinde orta oluturulurken her zaman boluk brakma stratejisi geerli deildir. rnein aada Farsadan ve Nijeryada konuulan Urhobo dilinden alnan rneklerde nitelenen ad ile e gndergeli bir artk adl bulunmaktadr: Farsa 54. Man [zan-i-ra [ ke Hasan be us sibe zamini dad]]misenasam ben kadn- ki Hasan ona patates Verdi biliyorum Ben kadn- ki Hasan ona patates verdi- biliyorum. Nijeryada konuulan Urhobo dili 55. John mle [aye [l-o vbere]] John grd kadn ki o uyuyor John [o uyuyan] kadn grd. (Tjung, 2006:99)

Artk adl, sfat tmcecii iinde nitelenen adn bo izi yerine kullanlan adldr. Artk adl, Trkede basit sfat tmceciklerinde bulunmaz. Ancak ilge beinde ilge tamlayan A artk adl olabilir. Trkede artk adl kendi olarak grlr.

196

Genel Dilbilim-I

Eer Trke basit ortalarda artk adl ieriyor olsayd, Farsadaki tmce karl *[Ben [Hasann ona patates verdii] kadn biliyorum] eklinde olacakt. Oysa bu tmce Trkede yan tmcecikteki artk adl nedeniyle kuralszdr. Yine de Trkede de bazen zorunlu olmayan artk adli alan ortal yaplar vardr: 56. [A [T kendisine gre akll olan] insan] Buradaki ortata kendisine artk adldr ve karlmas mmkn olmayan birincil ilgecin nesnesi konumunda kullanlmtr. Trkede artk adl ancak kendisi olabilir ve canl varlklarla kullanlabilir. rnein: 57. [A [T kendisine kemik attm] kpek] 58. *[A [T kendisinin iinde yzmek istediim ] havuz] Buradaki rneklerde kpek ve havuz adlarnn arasndaki fark canllk farkdr ve cansz bir varlk ba ad olduunda ortata artk adl kullanlamaz.

Ortalar ve Ad Tmcecikleri
Kornfilt (1996) ve Uzunun (2000) belirttii gibi ngilizcedeki mastarl yan tmceciklerin tersine Trkede mastarl -mAK ile ya da -mAl orta bulunmaz. Aadaki rneklerde grld gibi ngilizcede mastarl yap ile oluturulan ortalar vardr. Oysa bu Trkede mmkn deildir. 59. something bir ey yiyecek bir ey *yemek bir ey to eat mastar yemek

60. a sonata to play bir sonat mastar almak alnacak bir sonat *almak bir sonat Kornfilt (1996: 201) rneklerde grld gibi yiyecek bir ey ve alnacak bir sonat gibi Aler iinde ngilizcede mastarl ortalar bulunabilir. Oysa Trke, mastar eki-mAk ile orta deil, ancak ad tmcecii oluturulmasna izin verir. Ad tmcecikleri ve ortalar karlatracak olursak u farklar grrz: Ortalar Anin iinde ve ad niteleyen elerdir. Yani ortalar niteleyicidir. Oysa ad tmceleri ya zne, ya da dolayl, dolaysz nesne, vs. gibi tmle ilevinde ve belirtecimsi olarak eklenti ilevinde kullanlr. Ayrca, ortalarda nitelenen adn izi olan ve onunla e gnderimli olan bir boluk olduunu grdk. Oysa ad tmceciklerinde, ADIL gibi -mAKl tmceciin znesi ya da gizli zne adl dnda byle bir boluk bulunmamaktadr. Bu aadaki ad tmcecii ve orta rneklerinde ve onlarn aa ekillerinde grlmektedir:

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

197
ekil 8.8

ekil 8.7
T1

T1
A1 E1 A2 T2 A3 -E2 A4 A ocuu E E1 veren E2 biliyor

A1 Can A2 ocuun A3 T2

E1 E2 E2 biliyor E A4 glleri E1 verdiini

Can

kadna

kadna A5 glleri

Can [ocuun kadna glleri verdiini] biliyor Ad tmcecii (nesne konumunda)

Can [A[---ocuun kadna glleri verdiini] biliyor orta

Can [ocuun kadna glleri verdiini] biliyor rneindeki ad tmcecii eylemin nesnesidir; tmceciin (T2) iine baktmz zaman zne ve nesnelerinin eksiksiz olduunu gryoruz. Oysa Can [ ___ kadna glleri veren] ocuu biliyor rneinde bu kez A ana eylemin nesnesidir; ocuk Anin badr ve orta bu ad niteledii iin Anin iinde yer alr. Sfat tmceciinin znesi ise Anin ba olmutur; bylece ortata Anin ba konumuna tanan e sfat tmceciinin bir esini mutlak olarak eksik brakr. Ad tmcecikleri de ortalar gibi A iinde bulunabilirler. Ancak ad tmcecikleri A iinde, niteleyici deil, ba ad tamamlayc, yani tmle olarak yer alrlar. Bu ayrm aadaki rneklerle daha iyi anlalacaktr:
Niteleyici (Eklenti) Orta [Glenin dnden beri ___kurduu] hayal [kzlarn da ___ anlad] gerek Hangi hayal? / hangi gerek? Tamlayc (Tmle) Ad tmcecii [herkesin mutlu bir dnyada yaamak] hayali [kzlar arasnda dayanma olduu] gerei Ne hayali? / ne gerei?

Yukardaki tabloda sol stunda grlen rneklerdeki ayralar iindeki eler ortatr. Bu ortalarda A bann kt yerde ve onunla e gnderimli olan izi bulunmaktadr. Ancak sa stundaki ad tmceciklerinde bo ulam yoktur. Ayrca bir niteleyici olan orta Aden atlrsa yap kuralsz olmaz; ancak ad tmcecii tamlayc olduu iin Aden atlrsa kuralsz bir bek olur; ayrca ba adn anlam da eksik kalr. Niteleyici olan ortac elde etmek iin Hangi hayal gibi bir soru sormak gerekirken, ad tmcecii iin Ne hayali sorusu sorulur. zetlemek gerekirse, ortalarda nitelenen ad ile e gnderimli ve onun izi olan bir boluk vardr. Ad tmceciklerinde ADIL veya adl dnda boluk yoktur. Ortalar A iinde yer alrlar. Oysa ad tmcecikleri daha fazla ileve sahiptirler. Ne ve hangi sorularn sorarak tmceciin ortal yap m yoksa ad tmcecii mi olduu anlalabilir.

198

Genel Dilbilim-I

Dnya dillerinde eit ortal yap bulunabilir. Kstlayc, geniletici ve basz ortalar.
SIRA SZDE

Aadaki rneklerin ad tamlaycs m yoksa orta n olduunu bulun ve yantnz gerekSIRA SZDE elendirin: 1. Nkleer santrallerin gereksiz olduu karar DNELM 2. Nkleer santrallerin istenmedii karar 3. Halkn nkleer santral konusunda ald karar
S O R U

DNELM S O R U

Kstlayc ve Geniletici Ortalar

DKKAT DKKA Kstlayc ortalar Tgnderimi ok geni olan bir kmenin yesini daraltmak iin kullanlr. rnein:

SIRA SZDE

61. [A Kitap] iyi bir dosttur. Buradaki kitap ok genel bir addr; belli bir kitaba gnderimde bulunmayp konuucu veAMALARIMIZtarafndan paylalan belli bir kitap yorumu tamamaktadr. dinleyici Oysa belli bir kitap sz konusu ise o zaman bu nesnenin daraltlmas iin belli aralar kullanmamz gerekir. rnein, masadaki kitap diyebiliriz. Ancak masada K T A P birden fazla kitap varsa masadaki krmz kitap diyebiliriz. Masada birden fazla krmz kitap varsa masadaki krmz kaln kitap diyebiliriz. Kstlayc ortalar da ayn ilevi grr. Dolaysyla, aadaki Ade kstlayc bir orta vardr:
TELEVZYON

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

62. [A [T Dn aldm] kitap] ok gzel.

NTERNET

Bunun nedeni de dn aldm tmceciinin kitap nesnelerinin arasndan bir taNTERNET nesinin belirlenmesini salamasdr. Bu dorultuda baka rneklere bakabiliriz. 63. [A [T Kardan gelen] kz] benim arkadam. Buradaki orta kstlaycdr, nk bir grup kz iinden bir tanesini ayrt etmemizi, yani kstlamamz, salar. Bir insann ya da bir varln bir grup iinde hangisi olduunu belirlemek iin onun bir ekilde dierlerinden ayrlmas gereklidir. Bu ayrm iaret ederek yaplabilecei gibi, kstlayc bir sfat ya da orta ile de olabilir. Bylece bir grup kz arasndan bir tanesini ayrt etmek amacyla kardan gelen kz diyebiliriz. Bu kstlayc bir ortatr. 64. a.[A Belgesellere] ok gereksinimimiz var. b.[A [T Sanatlarn yaamn yanstan] belgesellere] ok gereksinimimiz var. (Doan Hzlan, 6 Haziran 2011, Hrriyet) Yukardaki rnee baktmzda (64a)da tm belgeseller anlalmaktadr. Oysa yazarn kastettii daha kstl olan sanatlarn yaam zerine belgesellerdir. Orta kullanlarak, belgesel ba ad nitelenmi ve tr daraltlmtr. te yandan geniletici ortalar, orta olmakszn da ba adn ayrt edilebildii durumlarda grlr. rnein, Eskiehir zel bir addr ve bu ehrin Anadolunun ortasnda yer alan bir kentimiz olduunu hepimiz biliriz. Byle zel adlarn gnderimlerinin daraltlmasna gerek yoktur. Ancak bu ad hakknda daha fazla bilgi vermek iin sfat tmcecii kullanlabilir: 65. [A [T Eski ada Dorlion ad ile tannan] Eskiehir], bugn Anadolunun yldz haline gelmitir.

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

199

Benzer ekilde aadaki rnek de geniletici sfat tmcecii ierir: 66. [A [T Snfmzda en alkan renci olan] Nursun] ayn zamanda ok iyi bir arkadatr. Bunun nedeni de orta yaps olmakszn bir zel ad olan Nursunun kime gnderimde bulunduunu anlayabilecek olmamzdr.
SIRA m geniletici mi Aadaki orta ve ad tamlayc tmcecikleri bulun. Ortalarn kstlaycSZDE olduunu gerekeleriyle yazn:
DN LM Baz dinler ve filozoflar tarafndan ska tekrarlanan, grlebilir evreninE tesinde baka evrenler olduu sav, insanlk iin ok yeni bir dnce deil. Havas suyu kimyas fizii baka kanunlarla perinlenmi evrenler uzun zamandr anlatlyor. Dinler U retiler taS O R ve rihi inanmas g kurallarla ina edilmi evren armlar ve tasvirleriyle dolu. Cennetler, Cehennemler, Olympuslar ve benzeri alternatif imgelerin yap tan bu dnyadakinDKKAT den ok farkl maddeler oluturuyor. (Atlas, 17 Ocak 2011, http://www.kesfetmekicinbak.com/paralel-evrenler/1525n.aspx)

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Basz Ortalar

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Basz ortalar, Ade ba olan adn aka bulunmad durumlarda grlr. Basz AMALARIMIZ ortalarda Anin ba olan ad yoktur. Bunun yerine tmcecik adlam gibi davranr, varsa oul eki ve durum ekleri alabilir. Aadaki yaplar basz ortalardr: 67. 68. 69. 70. 71. 72.
K T A P [Ackan] doymam sanr. [Anlayana] sivrisinek saz, [anlamayana] davul zurna az. [ok okuyan] m [ok gezen] mi bilir? TELEVZYON [Denize den] ylana sarlr. [Tepebanda inecek] var. [Beni arayan] oldu mu?

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERN T Bu rneklerde ayralarn iindeki ortalarn niteledikleri ad yoktur.EDikkat edilirse ortata bulunan nitelikler kiinin ya da varln belirlenmesinden daha nemlidir. Ba ad ile gnderimde bulunulacak kii ya da varlk belirli bir kii deildir ve kim olduu nemli deildir. yleyse, basz ortalara ilikin genel bir kuralmz udur: Basz ortalarda, orta tarafndan nitelenen nitelik ba adn belirlenmesinden daha nemlidir. Ancak bu kural, aadaki bir grup basz ortac aklamakta yeterli deildir:

NTERNET

73. A: Hangi kitab okuyorsun? B: [Dn aldm].. 74. A: Patatesleri alabilir miyim? B: Evet, [pimi olanlar] al. Bu rneklerde ise ortataki ba adn daha nce sz edilip belirgin hale getirilmesi nedeniyle basz orta yaps kullanlabilir. Bu durumda daha nce belirttiimiz kural u ekilde yeniden yazabiliriz: 1) Orta ile ifade edilen nitelik ba adn belirlenmesinden daha nemliyse 2) Ba ad daha nceden sz edilerek belirgin hale getirildiyse basz orta kullanlr.

200

Genel Dilbilim-I

SIRA SZDE

10

Aadaki tmcelerde ortalar bulup trlerini belirleyin: SIRA SZDE 1. 2. 3. 4. 5. Bunama srr zlemeyen bir hastalktr. Omega 3 destei alan annelerin ocuklar okumay daha abuk skyor. DNEL M Sra kkte oturan, ta atmaktan ekinmelidir. Ktln karsnda susan ktle ortak olur. S O R U Cannesda bu yl bir kez daha yaran Nuri Bilge Ceylan arpc ve zg filmler ekiyor.
DKKAT

DNELM S O R U

DKKAT

Ortalarn Ade Sralan

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Daha nce SIRA belirttiimiz gibi ortalar sfatlar gibi ilev grdklerine gre nitelede SZDE yicidirler. Bir bekte birden fazla niteleyici olabilir. Niteleyiciler geici ya da kalc zellik gsterirler. rnein, mavi gzl olmak kalc bir zelliktir; nk bu deAMALARIMIZ iebilir bir durum deildir; oysa benim dn grdm gibi bir niteleme geicidir, nk bu zaman iinde deiecektir. Larson ve Takahashiye (2002) gre Trkede (Korece ve Japoncada da) iki ortacn bulunduu durumlarda kalc zellik K T A P belirten orta nitelenen ada daha yakn olmak zorundadr. Bu durumu u eklide rneklendirebiliriz: 75. [Dn Lgrdmz] [mavi gzl olan] kadn TE EVZYON 76. *[Mavi gzl olan] [dn grdmz] kadn rnek (75)te geici olan nitelik, kalc zellikten nce kullanlmtr. Oysa, rnek (76)daki E R N E T zellik dierinden nce kullanld zaman kuralsz bir tmce N T kalc elde edilmitir. Ancak, Larson ve Takahashinin bu nerisinin daha fazla aratrlmas gerekmektedir. Ortalar burada bitirip aada belirte tmceciklerini rnekleyeceiz.

TELEVZYON

NTERNET

BELRTE TMCECKLER
Belirte beklerinde olduu gibi belirte tmcecikleri de tmceyi ya da eylemi niteler. Niteleyiciler zorunlu e deil de eklenti olduklar iin tmceden atlmalar mmkndr. Yani seimlik edirler. Ad tmcecikleri zne ve nesne gibi zorunlu elerdir ama ortalar ve belirte tmcecikleri seimliktir. Ortalar adlar, belirte tmcecikleri ise eylem ve tmceleri niteler. Belirte tmceciklerindeki znelerin dier yan tmcecik zneleri gibi adcl olmadklarna daha nce deinmitik. Bir baka deyile, zne tamlayan eki deil, yaln ek alr: 77. a. [Sen buraya gelmeden] Aye sorunu zd. b. [Senin buraya gelmen] gerekmedi. Yukardaki rnekte grld gibi (77a)daki belirte tmceciinin znesi yaln halde, (77b)deki ad tmceciinin znesi ise tamlayan eki alm haldedir. Belirte tmcecikleri yapsal ve anlamsal olarak ve ayrca znelerinin st tmce znesi ile zorunlu e gnderimsellik, ayrk gnderimsellik (Aydn, 2005) boyutunda ok fazla eitlilik gsterirler. Bu nedenle belirte tmcecikleri zerinde fazla durmadan onlar anlamlarna gre rneklendireceiz. Belirte tmcecikleri zaman, koul, tarz, neden-sonu, koul vs. anlam tarlar. Aadaki tabloda anlamlarna gre belirte tmcecikleri rneklendirilmitir:

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

201

ncelik Ezamanllk (rtme) Ezamanllk ZAMAN Ardllk (Tezlik) Ardllk zamansal sralama ilikisi Bitmilik

Sen buraya gelmeden (nce) ben bu sorunu halletmitim. alrken hep kahve ier. altka baarl oluruz. Seran gelir gelmez annesi yemeini hazrlad. Sen buradan kar kmaz biletini almalsn. Tam seni arayacakken tatile gittiini rendim. Odaya girip televizyonu at. Kitab bitirdiimde sana veririm. Kitab bitirince sana veririm. Hrsz bu kadar eyay aldktan sonra mutlaka cezalandrlacaktr. aylar iip iip uykumu kardm. Kahveyi dke dke getirdi. Kstahlamadka herkese her soruyu sorabilirsin. Eer yamur yamazsa piknie gideceiz. Yamur yamasayd piknie gidecektik. Nesrin ok almaktan yorgun dmt. Nesrin einin evde olmamasndan dolay / tr kendini yalnz hissetti. Hava snd iin piknie gittiler. Artk tatile gittiklerine gre biraz dinlenebilirler. Ayhan koa koa gitti. Serap lesiye alr. Bebek glerek uyand. Murat evden koarcasna kt. Durmakszn alyor. Ge kalmamak iin erken kalkmak gerekli. Dr. Murat Beye gelince ok iyi bir doktor olduunu sylediler. Dr. Murat Bey ise ok iyi bir doktor.
SIRA SZDE

Srerlik Koul

Neden Sonu

Tarz

Ama Konu deitirmek amac ile kullanlan belirte tmcecikleri

Aadaki rnekte belirte tmceciklerini bulun; anlam ve ilevlerini belirleyin: SIRA SZDE Hristik, Yunancada buldum anlamna gelen heuriskodan geliyor. Bir D psikoloji terimi olarak karar verme ya da sorunlarla baa kma N E L M srelerimizde kullandmz zihinsel ksa yollar anlam tayor. yle ki, karmak sorunlarla karlatmzda ya da elimizde yeterli bir bilgi olmadnda evrimselOileyilerle ekilS R U lenegelmi ya da deneyimlerle edinilmi bu zihinsel kurallar kullanarak bir zm yolu ya da anlay gelitirmeye alyoruz. DKKAT rnein, daha nceden adn duymadmz bir rn eer ki fiyat olarak dierlerinden daha yksekse, elimizde o rne dair baka herhangi bir bilgi olmadSIRA SZDE ndan onun daha kaliteli olduu yargsna varyoruz. Kalitesine ynelik yaptmz bu karmdan dolay tketici olarak adn hi duymam olmamza ramen o rn satn alma davran gsterebiliyoruz. AMALARIMIZ (Tbitak, Bilim ve Teknik Dergisi, 2007) (http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/dusunce.htm)
K T A P

11

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

202

Genel Dilbilim-I

zet
Bu nitede zerk ve baml tmcelerden sz ettik. Bir tmce oluturmak iin en az bir zerk tmce gerekir. Bir tek zerk tmce ile yaln tmceyi elde ederiz. ki yaln tmce bir bala ile balanrsa buna birleik tmce, bir zerk tmce yan tmcecik ieriyorsa buna karmak tmce denir. Bu nitede evrensel olarak var olan tr yan tmcecik grdk. Bunlarn farklar aadaki tabloda zetlenmektedir. Yan tmceciklerin ayrt edici zellikleri Evrensel olarak yan tmcecik ilevleri tm dillerde ayndr. Ad tmcecikleri ounlukla zorunlu yeler iken ortalar ve belirte tmcecikleri seimlik e, yani eklentidir. Bunun yan sra her dilde yan tmce oluturma stratejileri vardr. Trkede yan tmcecik ekleri varken dier baz dillerde tmleyici (ngilizce that, which, Farsa ki gibi) kullanlr. Bunun yan sra evrensel olarak ortalarda dierlerinin aksine ya bo kategori ya da artk adl bulunmak zorundadr (Diessel 2001). Orta (Sfat tmcecii) Belirte tmcecii Eylem ya da tmce niteleyen seimlik e (eklenti)

Szdizimsel zellik lev

Ad tmcecii

zne, nesne, vs. gibi zorunlu Ad niteleyen seimli, e eler (eklenti)

zellikleri zne zne-yklem uyumu

-DIk / -AcAk, -mAk /-mA --En/-DIk, -AcAk/-mI (olan) -Ip, -ErEk, -mEdEn, -vs. gibi ekleriyle olgu ve devinim ekleriyle oluturulan kstlayc ekleriyle oluturulan tmcecik tmcecikleri ve geniletici tmcecikler ADIL bulunabilir ADIL bulunmaz ADIL bulunabilir Her zaman uyum Tamlayan-iyelik ekleriyle adcl Tamlayan-iyelik ekleriyle Adcl bulunmayabilir; zne yaln durum eki alr. Yok (ADIL ve adl dnda) VAR (Nitelenen adn izi olarak) Yok (ADIL ve adl dnda)

Bo kategori

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

203

Kendimizi Snayalm
1. Kzlderililer [zellikle dolunayl gece ve gndzlerde ok su imeye] alrlard. Yukardaki ayrala gsterilen tmceciin tr aadakilerden hangisidir? a. Ad tmcecii b. Sfat tmcecii c. Belirte tmcecii d. zerk tmce e. Olgu tmcecii 2. Mevlanaya gre ak anlamak Tanry anlamaktr. Bu tmcedeki yan tmceciklerin znesinin tr aadakilerden hangisidir? a. adl b. zne denetleme ADIL c. nesne denetleme ADIL d. soyut ADIL e. ad tmcecii 3. Leyla ile Engin, [ayn okula giden] iki ocuktur Ayra iindeki tmceciin tr aadakilerden hangisidir? a. Belirte tmcecii b. Kstlayc orta c. Geniletici orta d. Devinim tmcecii e. Olgu tmcecii 4. [Kavuma] arzusu [kavuma] kelimesinin tr aadakilerden hangisidir? a. Sfat tmcecii b. Sfat c. Ad d. Ad tmcecii e. Belirte tmcecii 5. Bu aklama [sorunu daha rahat anlamamz] salayabilir. Ayral tmcedeki znenin tr aadakilerden hangisidir? a. zne denetleme ADIL b. adl c. soyut ADIL d. Ad bei e. Artk adl 6. Hangi tmce basz orta iermektedir? a. Ak bu kadar youn alan insanlara gre olmayabilir. b. Ak bu dnyadan, geici olandan vazgemektir. c. Ak sevgiden daha cokulu olan bir duygudur. d. En mehur ak hikyelerinden biri Leyla ile Mecnunun hikyesidir. e. En byk sevgi karlksz olan annenin ocuuna duyduu sevgidir. 7. Hangi tmce geniletici orta iermektedir? a. Aynur, gzellii dillere destan, efsanelemi bir kz. b. Aynur ok gzel olan bir kyl kzyd. c. Kyn hem gzel hem de akll olan kzlar birer birer kasabaya g ettiler. d. Gzellii dillere destan, efsanelemi olan Aynur kyn en akll kzyd. e. Kyn en gzel kz belirlenecei gn, Aynur ky terk etmiti. 8. Hangi tmcecikte zne denetleme ADIL vardr? a. Sana ayak uydurmak ok zor. b. Akdenize gitmek istiyorum. c. Merih her gn yzdnden ok salkl. d. Seni tatil yapmaya ikna edeceim. e. Ayhan ders almaya zorlamalyz. 9. Aadakilerden hangisinde belirte tmcecii vardr? a. ok konuan ok yanlr. b. ok konuarak kendini yoruyorsun. c. Tekrar bu konuyu konumaya balamayalm. d. En sevdii ey konumaktr. e. Konutuumuz konular nemliydi. 10. Aadakilerden hangisinde srerlik gsteren belirte tmcecii vardr? a. Berrin yzerek yanmza geldi. b. Berrin yzp yzp gnelendi. c. Berrin yze yze ocuu kurtard. d. Berrin yznce daha salkl oluyor. e. Berrin yzerken ben onun resmini ektim.

204

Genel Dilbilim-I

Okuma Paras
Aadaki metni okuyarak yan tmceleri bulup ad, sfat ve belirte tmceciklerini ve ilevlerini belirleyin. Fethiyede Doal Yaam Her ey doal: Ta, kerpi ve ahap evler organik tarm alanlarnn ortasna gizlenmi. Hasat yapmak da mmkn, zeytinya ve arap retmek de... Ya da ku ve su sesleri arasnda uzanp kitap okumak. Fethiyedeki Yanklar ky, doal bir yaamn katksz rneini sunuyor. Birok kent insan yorgun argn kendini evine attnda sk sk una benzer dncelere kaplr: yle ehir grltsnden uzak, yemyeil aalar arasnda, kenarndan dere akan, deniz yaknnda, kmesten yumurtann alnd, dalndan kopmu salkl yiyeceklerin olduu sakin bir yerde gitsek... Yllardr bu arzuyla gidilen sahil beldeleri ve doal alanlar, zamanla, ayn istekle gelenlerle kalabalklat ve betonlat. kinci konutlar ve oteller bu sakin, yemyeil aalar iindeki yerleri de ehirletirdi. Meyve baheleri tatil sitelerine dnt. Sonu olarak doal bir tatil geirilebilecek ok az yer kald. Yine de tam anlamyla doal bir tatil geirilecek yerler de yok deil. Fethiyenin Yanklar kyndeki Pastoral Yaam Projesi krla kent insan arasndaki organik balarn kurulmas iin atlm nemli bir adm. Bu kapsamda doal alanlardaki tarmsal retimden blgedeki mimari dokunun korunmasna kadar pek ok nlem alnyor. Yanklar kyne ulamak iin Mula istikametinde, Fethiyeden 15 kilometre ilerlemek gerekiyor. Kyde sebze ve meyve yetitiren ona yakn ifti uluslararas sertifikal organik tarm yapyor. Toros Dalarnn derin kanyonlarndan, aalarn ve kayalarn dibinden kan su ile beslenip gelen Karg ay kyn iinden geip sahilinden Akdenize akyor. Kyn kumsal koruma altndaki Caretta caretta kaplumbaalarnn reme alan, Karaot diye bilinen blmn tam arkasndaki tatl su glnde ve civarndaki geni sazlk alanda birok canl ve endemik bitki bulunuyor. Kumsaln hemen gerisinde endemik sla aac orman bulunuyor. Bundan tr blge doal sit olarak koruma altna alnm. Bunlarn yannda Fethiye ve evresinin dier doal ve tarihi zenginliklere, sahilden ilere doru gittike karnza kan geleneksel yaam korunmu kylere ulalabiliyor. Dalaman Havaalannn ok yaknnda, pek ok turistik tesisin arasnda bu denli doal ve korunmu bir alana rastlamak lde vaha grmek gibi. Kaynak: Emre Karabacak ATLAS TATL 2009 Haziran Temmuz - Austos

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. d 3. b 4. c 5. b 6. b 7. d 8. b 9. b 10. b Yantnz yanl ise, Ad tmcecii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Soyut ADIL konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, kstlayc orta konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, ad tmcecii ve orta konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, ADIL ve adl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, basz orta konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Geniletici orta konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, zne denetleme ADIL konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Belirte tmcecii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Belirte tmcecii konusunu yeniden gzden

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1. Senin ok altn - BAIMLI TMCE 2. Sen her zaman ok alrsn. BAIMSIZ TMCE 3. Buralara kadar ulat. BAIMSIZ TMCE 4. Bulara kadar ulamasn BAIMLI TMCE Sra Sizde 2 (Farsa) Goft ke ne-mi-ya-d syledi ki olumsuz-gel-3tekil-kii Gelmeyeceini syledi. (rnek Mahootian ve Gebhardt, 1997: 8) 3) (ngilizce) He said that he would not come. O syledi tmleyici o ekeylem olumsuzluk gelGelemeyeceini syledi. Hem Farsa hem de ngilizcede tmleyiciler ke ve that ayr szcklerdir ve yan tmceciin nnde kullanlmlardr. Trkede ise -AcAK eki yan tmce eylemine eklenerek yan tmcecik oluturulmutur. Farsa ve ngilizce Hint-Avrupa dillerinin zelliklerini tarken, Trke Altay dil ailesinden gelen sondan eklemeli bir dil olarak yan tmce oluturma yntemi de bu dorultuda farkllamaktadr.

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

205

Sra Sizde 3 Yetikin bir kiide su kaybnn dengelenmesi zne gnde 2-3 litre su alnmas yklemcil kiinin vcut svsnn yzde 20lik blmn yitirmesi lge nesnesi Sra Sizde 4 Aada 8 tane ad tmcecii vardr ve bunlar yklemcil ilevde bulunurlar. Kadnlarn gerek eitlik iin talepleri kadna ynelik iddetin nlenmesi, kadn cinayetlerinin durdurulmas, Ev ii emein deerlendirilmesi, Babadan ve kocadan bamsz salk sigortas yaplmas, Eitim ve salk hizmetlerinden eit ekilde yararlanmak, yerlerinde kadnlara ynelik iddet ve tacizin engellemesi bunlarn cezalandrlmas kadna kar ayrmcln derhal durdurulmasdr. Sra Sizde 5 ADIL ve adl fark 5. ______ ikolatay ok seviyorum. adl 6. Deniz [ ________ sinemaya gitmek] istiyor. zne denetleme ADIL 7. Denizi [ __________sinemaya gitsin] istiyor. adl 8. Deniz [ ________ sinemaya gittiimi] biliyor. adl ADIL, adln tersine baka bir A ile yer deitiremez. Daha nce de grdmz gibi Trkenin gizli zneli bir dil olma zelliine uygun olarak gerek ana tmcede gerekse yan tmcecikte zne bo olabilir. Bo ama anlalan bu zneye daha nce de adl demitik. Bo zne olan adln yorumlanmas ayn tmcedeki eylemin zerindeki kii ve say ekim eklerinden anlalr. Sra Sizde 6
T1 E A1 Nurhan A2 ADIL A snav E E gemeyi T2 E baard

Yukardaki aata baar- ana eylemi zne denetleme eylemidir. Aata grld gibi ad tmceciin (T2) znesi ADIL, ana tmcenin znesi Nurhan tarafndan denetlenmektedir.
T1 E A Doktor A bana A ADIL A kzartma T2 E E yemei E E yasaklad

Bu aataki yasak- ana eylemi nesne denetleme eylemidir. Ad tmceciin znesi ADIL ise, ana tmcedeki dolayl tmle ya da ynelme eki alm olan nesnesi tarafndan denetlenir. Bir baka ifadeyle sylersek, kzartmay yemeyecek kii ana tmce nesnesi olan ben olarak yorumlanr. Sra Sizde 7 1) Ayn insanlar etkiledii ok uzun yllardan beri biliniyor. zne Olgu tmcecii 2) Eski filozoflara gre evlenmek ve tarlaya tohum ekmek dolunay zamanlarnda olmalyd. zne Devinim tmcecikleri 3) Ayn insanlar etkilemesine armamak gerek. Ayn insanlar etkilemesi, ar- eyleminin nesnesi olan devinim tmcesi Ayn insanlar etkilemesine armamak ana tmcenin znesi devinim tmcesi Sra Sizde 8 1) Nkleer santrallerin gereksiz olduu karar Ad tamlaycs Yan tmceciin iinde boluk yok ve karar ba ad ile anlamsal olarak yakn ilgisi var. Ne karar? sorusuna yant verir. 2) Nkleer santrallerin istenmedii karar Ad tamlaycs Yan tmceciin iinde boluk yok ve karar ba ad ile anlamsal olarak yakn ilgisi var. Ne karar? sorusuna yant verir. 3) Halkn nkleer santral konusunda [] ald karar Orta, yukarda ayrala gsterilen boluk var. Hangi karar? Sorusuna yant verir ve karar ba adn niteler.

206

Genel Dilbilim-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 9 Baz dinler ve filozoflar tarafndan ska tekrarlanan, grlebilir evrenin tesinde baka evrenler olduu sav Sav ba adn tamamlayan ad tmcecii. Bu tmcecikte boluk yok ve ne sav? sorusuna yant verir. [ -] Havas suyu kimyas fizii baka kanunlarla perinlenmi evrenler Orta ayrala gsterilen boluk var. Kstlayc orta, nk evrenler ba adnn anlamn daraltr. [-] Dinler ve retiler tarihi inanmas g kurallarla ina edilmi evren armlar ve tasvirleri Orta ayrala gsterilen boluk var. Sra Sizde 10 1. Bunama [srr zlemeyen] bir hastalktr. Kstlayc orta 2. [Omega 3 destei alan] annelerin ocuklar okumay daha abuk skyor. Kstlayc orta 3. [Sra kkte oturan], ta atmaktan ekinmelidir. Basz orta, nitelenen zellik ba addan daha nemli, ba ad belirsiz kiidir. 4. [Ktln karsnda susan] ktle ortak olur. Basz orta, nitelenen zellik ba addan daha nemli, ba ad belirsiz kiidir. 5. [Cannesda bu yl bir kez daha yaran] Nuri Bilge Ceylan arpc ve zgn filmler ekiyor. Geniletici orta, zel ad nitelemekte. Sra Sizde 11 Belirte tmcecikleri, anlam ve ilevleri: Bir psikoloji terimi olarak karar verme ya da sorunlarla baa kma srelerimizde kullandmz zihinsel ksa yollar anlam tayor. ... karmak sorunlarla karlatmzda zaman belirte tmcecii, ana tmceyi niteler elimizde yeterli bir bilgi olmadnda zaman belirte tmcecii, ana tmceyi niteler evrimsel ileyilerle ekillenegelmi ya da deneyimlerle edinilmi bu zihinsel kurallar kullanarak Tarz belirte tmcecii , Eylemi niteler elimizde o rne dair baka herhangi bir bilgi olmadndan Neden belirte tmcecii Kalitesine ynelik yaptmz bu karmdan dolay tketici olarak adn hi duymam olmamza ramen Ztlk gsteren belirte tmcecii ana tmceyi niteler Aydn, zgr (2005) Trke Zarf Tmceciklerinde zne Konumu, Dil Dergisi, 124:7-17 Borsley, Robert and Jaklin Kornfilt. (2000) Mixed Extended Projections Bozahin, Cem (2004) On The Turkish Controllee, Advances in Turkish Linguistics: Proceedings of the 12th International Conference on Turkish Linguistics, Semiramis Yacolu, Ayen C. Deer ve di. (eds.) 12. 11-13 August 2004, zmir. Pp: 121136. Bresnan, Joan (1982) Control and complementation The mental representation of grammatical relations, Joan Bresnan (ed.) Cambridge, MA: MIT Press. Pp: 282-390. Carreiras, Manuel; Jon Andoni Duabeitia, Marta Vergara, Irene de la Cruz-Pava and Itziar Laka (2010) Subject Relative Clauses are not universally easier to process: Evidence from Basque Cognition. 115 /1: 79-92. Chomsky, Noam (1981) Lectures on government and binding. Dordrecht: Foris. Comrie Bernard and Tanya Kuteva (2005) Relativization Strategies The world atlas of language structures, 1.Vol Martin Haspelmath and Hans-Jrg Bibiko (eds.) Oxford: Oxford University Press. Pp: 494-496. Comrie, Bernard and Kaoru Horie (1995) Complement Clauses versus Relative Clauses: Some Khmer Evidence Discourse grammar and typology: papers in honor of John W.M. Verhaar. Werner Abraham, John W. M. Verhaar, Talmy Givn, Sandra A. Thompson (eds.), Amsterdam: John Benjmins, Pp: 65-77 Deny, Jean (1941) Trk Dili Grameri, ev: Ali Ulvi Elve, Ankara: TDK Yaynlar. Diessel, Holger (2001) The Ordering Distribution of Main and Adverbial Clauses: A Typological Study, Language, 77/ 3 : 433-455 Eckman, Fred; Lawrence Bell and Diane Nelson (1988) On the Generalization of Relative Clause Instruction in the Acquisition of English as a Second Language, Applied Linguistics, 9 (1): 1-20 Erguvanl - Taylan, Eser (1993) Trkede -DIk ekinin yantmcelerde ilevi zerine, Dilbilim Aratrmalar, 161-171. Erguvanl, Eser (1984) The function of word order in Turkish grammar, Berkeley / Los Angeles: University of California Press. Erguvanl-Taylan, Eser (1996) Aspects of Control in Turkish Current Issues in Turkish Linguistics, Bengisu Rona (ed.) Ankara: Hitit Yaynevi, Sayfa: 47-60.

8. nite - Temel ve Karmak Tmce Yaps

207

Erkman Akerson, Fatma ve eyda Ozil (1998) Trkede niteleme: Sfat ilevli yan tmceler, stanbul: Simurg. Giv6n, Talmy (1975) Promotion, accessibility and case marking: toward understanding grammars. Working Papers on Language Universals No. I9, Pp: 55-125. Giv6n, Talmy (I979) On Understanding Grammar, New York: Academic Press. Haig, Geoffrey (1998) Relative constructions in Turkish, Wiesbaden: Harrassowitz. Haig, Geoffrey and Szymon Sodowicz (2006) Control in Turkish non-finite complements Semiramis Yacolu ve Ayen Cem Deer. (eds.) Advances in Turkish Linguistics. Proceedings of the 12th International Conference on Turkish Linguistics, 1113. August 2004, Dokuz Eyll niversitesi Izmir: Dokuz Eyll Yaynlar, Sayfa: 165-177. Jackendoff, Ray (1972) Semantic Interpretation in Generative Grammar, Cambridge, Mass: MIT Press. Jackendoff, Ray and Peter Culicover (2003) The Semantic Basis of Control in English Language, 79/3: 517-556 Johanson, Lars (1975) Fiilimsi nermeler zerine Birinci Trk Dili Bilimsel Kurultay, Ankara, 27-29 Eyll 1972, Ankara niversitesi Basmevi, Sayfa: 525529. Keenan, Edward L. and Bernard Comrie (1977) "Noun Phrase Accessibility and Universal Grammar", Linguistic Inquiry, 8 / 1: 63-99. Kennelly, Sarah (1987) Turkish Gerunds In H. E. Boeschoten and L. Th. Verhoeven, (eds.), Studies on Modern Turkish: Proceedings of the Third Conference on Turkish Linguistics. Tilburg University Press. Kerslake, Celia (2007) Alternative Subordination Strategies in Turkish Connectivity in grammar and discourse, Jochen Rehbein, Christiane Hohenstein, Lukas Pietsch (eds.). Phialdephia / Amsterdam: John Benjamins. Pp: 231- 290 Kornfilt, Jaklin (1996) On some infinitival Wh constructions in Turkish, Dilbilim Aratrmalar. 96: 192-215. Kornfilt, Jaklin (2003) Subject case in Turkish nominalized clauses Syntactic structures and morphological information. Uwe Junghanns, LukaSzucsich (eds.). Berlin: Mouton de Gruyter. Pp: 129- 216 Kural, Murat (1992) V-to(-to-I)-to-C in Turkish, UCLA Occasional Papers in Linguistics; Vol 11: Recent Papers in Syntax, Semantics, and Computational Linguistics, Filippo Beghelli and Murat Kural, (eds). Los Angeles: UCLA. Pp. 17-54.

Landau, Idan (2001) Elements of Control: Structure and Meaning in Infinitival Constructions. Dordrecht: Kluwer Publishing. Larson, Richard and Naoko Takahashi (2002) Order and Interpretation in Prenominal Relative Clauses The annual meetings of the Linguistic Society of America, San Franscisco, CA. Lewis, Geoffrey (2000) Turkish Grammar, Oxford: Oxford University Press. Mahootian, Shahrzad and Lewis Gebhardt (1997) Persian, London: Routledge. Meral, Hasan Mesud (2004) Resumptive pronouns in Turkish, Master tezi, stanbul: Boazii niversitesi. zkan, Abdurrahman (2011) Eski Anadolu Trkesinde baz fiillerin hal ekli tamlayclar ve bu tamlayclarda zaman iinde grlen deiiklikler Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 6/1: 512-522. zsoy, Sumru (1994) Trkede Orta Yaps Dilbilim Aratrmalar, Sayfa: 21-30. zsoy, Sumru. (1987) The null subject parameter and Turkish Studies in modern Turkish. Proceedings of the third conference on Turkish, Linguistics, Hendrik E. Boeschoten and Ludo Th. Verhoeven (eds.), Tilburg: Tilburg University Press. Pp: 82-90. Robert Borsley (ed.), Syntactic Categories. New York: Academic Press. Pp: 101-131. Rosenbaum, Peter. (1967) The grammar of English predicate complement constructions, Cambridge, MA: MIT Press. Sodowicz, Szymon (2007) Complement control in Turkish, ZAS Papers in Linguistics 47, Studies in Complement Control, Barbara Stiebels (ed.). Pp: 125157. Tjung, Yassir (2006) The formation of relative clauses in Jakarta Indonesian: A subject-object Asymmetry, Ph. D. Thesis, University of Delaware Uzun, Nadir Engin (2000). Anaizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Trke, stanbul: Multilingual Yaynlar.

Trke ngilizce Terimler Szl

209

Trke ngilizce Terimler Szl A

Ak kme: Open class Ad tmcecii: Noun clause Ad: Noun Adcl: Nominal ADIL . PRO Adl dmeli dil: Pro drop language adl: pro Adsl ekim: Nominal inflection Aktarm: Reportative Alam biim: Portmanteau morph Alkanlk grn: Habitual aspect Alta sralama / alt dizinleme: Subordination Altbiim: Allomorph Altbiimlik: Allomorphy Ana budak: Mother node Ana tmce: Main clause Anlamsal lt: Semantic criteria Ara: Instrument Ayrk: Disjoint Bo biim: Empty morph Blnemeyen: Indivisible Budak: Node Bulank anlam: Ambiguity Bulank anlaml: Ambiguous Buyurum: Imperative Byltme: Augmentative

C-
Canl: Animate Cansz: Inanimate Cins: Gender at: Voice ekim eki: Inflectional affix ekim: Inflection ekimsel biimbilim: Inflectional morphology ekimsel biimbirim: Inflectional morpheme karm: Inference kma durumu: Ablative case

D
Dal: Branch Deillik: Negative Deitirgen: Parameter Denetleme: Control Deneyimsel tamamlk: Experiential perfect Derecelendirilebilir: Gradable Derecelendirilebilirlik: Gradability Devinim: Action Dlayc: Exclusive Dmerkezli bileik: Exocentric compound Dilbilgisel: Grammatical Dilbilgisel biimbirim: Grammatical morpheme Dilbilgisel cins: Grammatical gender Dilbilgisel durum: Grammatical case Dilbilgisel grn: Grammatical aspect Dilbilgisel koullama: Grammatical conditioning Dizim aac: Tree diagram Doal cins: Natural gender Dnl: Reflexive Durum: Case

B
Baml biimbirim: Bound morpheme Bamsz biimbirim: Free morpheme Bala: Conjunction Basit szck: Simple / simplex word Ba: Head Balk ksaltma: Acronym Belirleyici: Determiner Belirte: Adverb Belirtici: Marker Belirtili: Definite Belirtme durumu: Accusative case Biim: Morph, form Biimbilim: Morphology Biimbilimsel koullanma: Morphological conditioning Biimbilimsel lt: Morphological criteria Biimbirim: Morpheme Biimbirimsel: Morphemic Biimsel sesbilim: Morphophonology, morphophonemics Biimsel sesbirim: Morphophoneme Bileme: (Lexical) Compounding Bilgisellik kipi: Epistemic modality Birleik tmce: Coordinate sentence Birleme: (Syntactic) Compounding Bitmemilik grn: Imperfective aspect Bitmilik grn: Perfective aspect

E
Eden / klc: Agent Edenli edilgen: Personal passive Edensiz edilgen: Impersonal passive Edilgen: Passive

210

Genel Dilbilim-I lge: Adposition (preposition / postposition) lk e: Immediate constituent lke: Principle stek: Desiderative, optative lek: Productive te: Reciprocal yelik eki: Possessive case zin: Permission

Eik durum: Oblique case Ek: Affix Ekilenen: Paient Eklenti: Adjunct Ekletirme: Affixation Eril: Masculine E gnderim: Co-reference E gnderimsel: Co-referential Etiketli ayra: Labelled bracket Etken: Active Ettirgen: Causative Evrensel dilbilgisi: Universal Grammar Evriim: Conversion Eylem: Verb Eylemcil ekim: Verbal inflection Eylemsi: Gerund, participle

K
Kalma durumu: Locative case Kantlanabilirlik: Evidentiality Kapal kme: Closed class Kapatma eki: Closing suffix Karma: Blending Karmak szck: Complex word Karmak tmce: Complex sentence Karlatrma: Comparison Karlkl: Mutual Kartsal dalm: Contrastive distribution Kaynak: Source Klc / eden: Agent Krpma: Clipping Kip: Mood Kii uyumu: Person agreement Kii: Person Konuma an/ zaman: Moment of speech Kk albiimlii: Root allomorphy Kk: Root Kural gdml yap ilkesi: Structure dependency principle Kltme: Diminutive

G
Geirimli / birleimsel: Transparent / compositional Geirimsiz: Opaque Geili: Transitive Geisiz: Intransitive Gemi d: Non-past Gemi: Past Gelecek: Future Gelecek d: Non-future Gereklilik: Necessity Gerioluum: Backformation Gnderim: Reference Gnlllk: Volitional Grece zaman: Relative tense Grntsellik: Iconicity Grn: Aspect Gsterimsel: Deictic Gvde: Stem

M
Mli ikileme: Doublets with m

H
Hedef: Goal

N
Nitelik: Quality Niyet: Intention

ek: Infix ekleme: Infixation eyerletirme ilkesi: Embedding principle leyici: Inclusive merkezli bileik: Endocentric compound yap: Internal structure kil: Dual kileme: Reduplication lerlemeli grn: Progressive aspect

O-
Olaslk: Possibility Olgusal: Factive Olumsuzluk: Negation bek: Phrase dnleme: Borrowing dnlemeli eviri: Loan translation / calque e: Constituent nek: Prefix nekleme: Prefixation

Trke ngilizce Terimler Szl nilge: Preposition zegeili: Ergative zgn: Idiosycratic zne-odakl: Subject-oriented zyineleme: Recursion Tamlama: (Syntactic) Compound Tamlayan durumu: Genitive case Tamlayc: Complement Tekil: Singular Tekrarlanabilir: Recurrent Ters-evirim: Reversive Tkama kural: Blocking rule Toplu: Collective Tmce ayrtrma: Sentence parsing Tmce: Sentence Tmcecik: Clause Tmel tamamlk: Perfect of persistent situation Tmle: Complement Tmleyici: Complemrentizer Tretme: Derivation Tretim eki: Derivational affix Tretimsel biimbirim: Derivational morpheme

211

P
Paracl: Partitive Pekitirme (yeinlik): Intensity

S-
Saa dallanma: Right branching Say uyumu: Number agreement Say: Number Sesbilim: Phonology Sesbilimsel koullanma: Phonological Conitioning Sesbilimsel lt: Phonological criteria Sfat tmcecii: Relative clause Sfat: Adjective Sfr biim: Zero morph Sfr tretim: Zero derivation Sola dallanma: Left branching Sonek: Suffix Sonekleme: Suffixation Sonilge: Postposition Sonulu tamamlk: Resultative perfect, perfect of result Sonuncul e: Ultimate constituent Sz dizilimi deitirgeni: Word order parameter Szck ailesi: Word family Szck snf: Word class Szck: Word Szckbiim: Word form Szcksel koullanma: Lexical conditioning Szdizim: Syntax Szdizimsel lt: Syntactic criteria Szlk kt: Lexical entry Szlk: Lexicon Szlkbirim: Lexeme Szlke: Lexicon Szlksel biimbilim: Lexical morphology Szlksel ktk: Lexical entry Szlksel: Lexical Szlsel biimbirim: Lexical morpheme imdi: Present

U-
Ulam: Inflection, category Uyum: Agreement l: Trial nl deiimi: Vowel change, umlaut

Y
Yakn gemi tamamlk: Perfect of recent past Yaln durum: Nominative case Yaln tmce: Simple clause Yaln zaman: Absolute tense Yaln: Absolute, nominative Yanulamlama: Subcategorization Yan tmcecik: subordinate clause Yansz: Neutral Yapsal bulanklk: Structural ambiguity Yararlanan: Benefactive Yar ikileme: Partial reduplication Yeinlik (pekitirme): Intensity Yer: Location Yerine koyma: Substitution Yinelemeli: Recursive Yn: Direction Ynelme durumu: Dative case Ykmllk kipi: Deontic modality

T
Taban: Base Tam ikileme: Full reduplication Tamamlk grn: Perfect aspect

Z
Zaman (anlamsal): Time (semantic) Zaman (dilbilgisel): Tense (grammatical) Zihin szl: Lexicon Zorunluluk: Obligation