Eleştiri Tarihi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2450 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1422
ELETR TARH
Yazarlar Prof.Dr. Rza FLZOK (nite 1) Prof.Dr. Muhsin MACT (nite 2) Do.Dr. Muharrem DAYAN (nite 3, 4) Do.Dr. Mustafa ZSARI (nite 5) Prof.Dr. Yunus BALCI (nite 6-8)
Editrler Prof.Dr. Rza FLZOK (nite 1-4) Do.Dr. Muharrem DAYAN (nite 5-8)
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Belgin Boz Yksekda Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Eletiri Tarihi
ISBN 978-975-06-1119-3 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 43.000 adet baslmtr. ESKEHR, Nisan 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vi
Edeb Eletirinin Tanm, Kapsam ve Trk Edebiyatnda Eletirinin Tarih Kaynaklar...................................................

ELETRNN TANIMI, KAPSAMI, SINIFLANDIRILMASI, NTELKLER ..... Edebiyat Kuramlar, Edeb Eletiri ve Edebiyat Tarihi Arasndaki Farklar ......................................................................................... Eletiri Kuramlarnn Snflandrlmas .......................................................... Edeb Analiz Modelleri.................................................................................. Eletirinin Nitelikleri...................................................................................... TRK-SLAM BELAGT GELENE VE ELETR....................................... Bildiriim Kuram ve Belgat .................................................................... Edim Sz Kuram........................................................................................... En Kk Anlaml Birim Kuram.................................................................. BATI EDEBYATI ETKSNDE ADA TRK ELETRS ....................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. nternet Kaynaklar........................................................................................
1. NTE
2
3 3 4 5 5 7 9 14 14 15 18 19 21 22 22 23 23
Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri............................. 24

KLASK DNEM TRK EDEBYATINDA ELETR.................................... GR .............................................................................................................. BELAGAT KTAPLARINDA ELETR ........................................................... AR TEZKRELERNDE ELETR ................................................................ DBACE VE SEBEB- TELFLERDE ELETR............................................... DVANLARDA ELETR ERKL RLER ................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 25 25 25 27 31 34 38 40 41 41 42
2. NTE
Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I. Nesil) ............................. 44

GR .............................................................................................................. NAS VE ELETRLER .............................................................................. NAMIK KEMAL VE ELETRLER ................................................................ ZYA PAA VE ELETRLER ....................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 45 45 46 51 62 63 64 65
3. NTE
iv
indekiler
4. NTE
Tanzimat Dneminde Eletiri II (II. Nesil) ........................... 66

GR .............................................................................................................. ABDLHAK HAMT TARHAN VE ELETRLER ........................................ RECAZADE MAHMUT EKREM VE ELETRLER ...................................... III. ZEMZEME MUKADDMES..................................................................... MUALLM NAC VE ELETRLER ............................................................... BER FUAD VE ELETRLER .................................................................... MZANCI MURAT VE ELETRLER ............................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 67 67 70 71 75 76 77 81 82 83 83
5. NTE
Ara Nesilde ve Servet-i Fnnda Eletiri............................. 86

GR .............................................................................................................. ARA NESL VE ARA NESLDE ELETR ...................................................... Edebiyatmzda Ara Nesil Kavram ve Ara Nesil Sanatlar ...................... Ara Nesil Topluluuna Gre Edebiyat ....................................................... Ara Nesil Topluluuna Gre Eletiri ........................................................... Ara Nesil Topluluuna Gre iir ve air .................................................... Ara Nesil Topluluuna Gre Roman ve Hikye ........................................ Ara Nesil Topluluuna Gre Tiyatro ......................................................... SERVET- FNNDA ELETR (1896-1901)............................................... Estetik, Gzellik ve Edebiyat........................................................................ Servet-i Fnnda Eletiri Anlay................................................................ Servet-i Fnnda Hikye ve Roman ........................................................... Servet-i Fnnda iir .................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 87 87 87 89 89 90 91 93 95 95 96 99 100 101 102 103 103 103
6. NTE
II.Merutiyet Dneminde Eletiri........................................... 104

GR: MERUTYET DNEMNDE ELETR ............................................. II. MERUTYET DNEMNN ELETR ANLAYII ................................... II. MERUTYET DNEMNDE TEMEL ELETR KONULARI ................... Yeni Lisan ve Mill Edebiyat Eletirisi .......................................................... Tiyatro Eletirisi ............................................................................................. Hikaye ve Roman Eletirisi........................................................................... Hece-Aruz Tartmalar.................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 105 106 109 109 117 121 121 123 124 125 125 125
indekiler
Cumhuriyet Dneminde Eletiri (1923-1938, 1939-1960).................................... ....................... 126

1923-1938 ARASI TRK EDEBYATINDA ELETR ................................... Eletiri ve Eletirmen Anlay ...................................................................... Edebi Dnemler zerine Yaplan Eletiriler................................................ Edebi Trlerin Teorisi zerine Yaplan Eletiriler ...................................... Yazar ve Eser zerine Yazlan Eletirel Deerlendirmeler......................... Dil zerine Yaplan Eletiriler ...................................................................... 1939-1960 ARASI TRK EDEBYATINDA ELETR ................................... Eletiri ve Eletirmen Anlay ...................................................................... Edebi Dnemler zerine Yaplan Eletiriler................................................ Edebi Trlerin Teorisi zerine Yaplan Eletiriler ...................................... Yazar ve Eser zerine Yazlan Eletirel Deerlendirmeler......................... Dil zerine Yaplan Eletiriler ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 127 127 134 136 139 142 143 143 147 150 152 156 157 160 161 162 162
7. NTE
1960 Sonrasnda Trk Edebiyatnda Eletiri......................... 164

1960 SONRASI TRK EDEBYATINDA ELETR ....................................... Eletirmenler ve Eletiri Anlaylar .............................................................. znel-zlenimci Eletiriyi Devam Ettirenler................................................. Nesnel Eletiriyi Uygulamaya alanlar ...................................................... Akademik Eletiri Yazanlar........................................................................... Toplumcu Gereki-Marksist Eletirmenler ................................................. zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yaralanlan Kaynaklar ................................................................................... 165 165 166 171 173 178 187 189 190 190 191
8. NTE
Szlk ................................................................................... 193 Dizin ...................................................................................... 199
vi
nsz
nsz
Eletirel dnce ile bilimin ve sanatn gelimesi arasnda sk bir iliki vardr. Bilim, felsefe ve mantn gelimesiyle insanln doaya ve sanata bak tarz deimi, onlar karsnda eletirel bir tutum domutur. nsanlk, alar boyunca doruyu, iyiyi, gzeli en stn deerler olarak grm, fakat dorunun iyinin, gzelin ne olduu sorusuna deimez ve yeterli bir cevap bulamamtr. Bu sorulara verilen cevaplarda daima benzer ynler ve farkl ynler olmutur. Bilimde ve sanatta, bu sorulara verilen her yeni cevap, aslnda daha nce verilen cevaplarn bir eletirisidir. Ayrca, her yeni edeb eser, aslnda kendisinden nce yaratlm eserlere kar bir cevap niteliindedir. Bilim ve sanat tarihinde her nesil, kendisinden nceki neslin fikirlerini beenmemi, kendi zmlerini nermitir. Yeni grler, kimi zaman dorudan yeni eserler yaratma yoluyla kimi zaman yaratlm eserler zerine fikirler retme yoluyla ortaya konmutur. Bu ikinci yaklam, asl eletiri alan olarak gelimitir. Bundan dolay, eletiri tarihleri sanatn, dorunun, iyinin, gzelin ne olduusorusuna verilen cevaplarn ve bu cevaplar zerinde yaplan tartmalarn tarihidir. Eletiri tarihini anlamak, bu yzden bu deiimlerin mantn, temel nedenlerini anlamaktr. Trk Eletiri Tarihi kitab, bu dnceden hareketle hazrlanmtr. Bu kitapta birinci nitede eletirinin tanm, kapsam, snflandrlmas ve nitelikleri zerinde durularak Trk Eletiri Tarihinin anlalmasn kolaylatracak bilgilere yer verilmitir. Trk Eletiri Tarihi, temel olarak iki byk dneme ayrlmtr: a) Klasik Dnem. b) Tanzimat sonras dnemi. Klsik dnem, Trk-slam Medeniyeti erevesinde gelien eletiri geleneimizi iine almaktadr. Tanzimat sonras dnemi, Bat Medeniyeti etkisinde gelien ve gnmze kadar gelen eletiri geleneimizdir. Bu iki dnem arasndaki en belirgin fark, Trk-slam Medeniyeti erevesinde gelien eletirinin kuram ynnden kuvvetli, uygulama ynnden zayf; Bat Medeniyeti etkisinde gelien eletirinin ise kuram ynnden zayf, uygulama ynnden gelimi olmasdr. Kitapta bu olgularn seilmi rnek kuramlar ve uygulamalar yoluyla aklanmasna zen gsterilmitir. Kitapta Tanzimat sonras dnem, kendi iinde Tanzimat Dnemi, Ara Nesil ve Servet-i Fnn Dnemi, II. Merutiyet Dnemi ve Cumhuriyet Dnemi olarak drt ana blme ayrlmtr. Tanzimat Dnemi ve Cumhuriyet dnemi ikier nite halinde ele alnmtr. Tanzimattan gnmze kadar uzanan eletiri dneminin en belirgin nitelii, eletiri alannn farkl etki altnda gelimi olmasdr. Bunlar, Klasik edebiyat, Halk edebiyat ve Bat edebiyat alanlardr. Yeni Trk Edebiyat, Tanzimattan gnmze kadar bu temel kaynaktan beslenmi ve gelimitir. Tanzimat sonras Trk eletirisine ayrlan alt nitede bu kaynaklara bal etkilerin geliimi yine rnekler yardmla sergilenmeye allmtr.
nsz
vii
Eletiri tarihi ile ilgili verilen bilgiler, bir ama olarak dnlmemi, bu bilgiler yardmyla eletirinin genel geliim sreci zerinde zmleyici bir dnce tarznn gelitirilmesi amac birinci planda tutulmutur. Eletiri Tarihi kitab hazrlanrken bilim ve eitim hayatmzda bu konuda oluan genel eilimler esas alnm, onlar tamamen bir kyya braklmamtr. Bunun sebebi, eitim hayatmzdaki btnln salanmasnn gerekliliine olan inancmzdr. Dier taraftan gnmzde Bat dnyasnda eletiri kavramnn genilediini ve eletirel dnce eitiminin yeni ynelimlerle zenginletirildiini grmekteyiz. Gnmzde eletiri, gsterge bilimi, anlat bilimi, yapsal zmleme teknikleriyle ve yeni kuramlarla olduka deimitir. Bu yeni yaklamlar, eletiri tarihimize yeni bir gzle bakmay da zorunlu klmaktadr. Bundan dolay kitab hazrlarlarken bir taraftan eitimin btnln salayacak klasik yaklam modeli korunmu, dier taraftan rencilerimizi yeni yaklamlara hazrlayacak baz ada grlere yer verilmi ve bir deiimin kaps aralanmtr. Bu kitaptan sonra yaymlanacak Eletiri Kuramlar kitabmz, rencilerimizin yeni eletiri anlaylarn daha iyi kavramalarn salayacaktr. Asl dncemiz, eitim iin hazrlanan eletiri tarihi kitaplarnn temelini, edebiyat kitaplar gibi eletiri metinlerinin oluturmasdr. Aslnda her dneme ait edeb metinlerin ve eletiri metinlerinin analizinin bu eitimin zn oluturmas gerektiine inanyoruz. Ancak byle bir yaklamn gerekletirilebilmesi, yeni metin analizi yntemlerinin kltr ve eitim hayatmzda kullanlabilir bir dzeyde gelitirilmi olmasna, edebiyat eitimi anlaynn deimesine ve nihayet yerlemi bir terim birliinin salanm olmasna baldr. mknlar el verdii lde ilerideki basklarda byle bir anlay yanstmaya alacamz da imdiden belirtmek isteriz.
Editrler Prof.Dr. Rza FLZOK Do.Dr. Muharrem DAYAN
1
indekiler
Eletiri Tarihi
ELETR TARH
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eletirinin tanm, kapsam, nitelikleri, snflandrlmas konularn aklayabilecek, Belagat Bilimi ve Eletiri konusunda aklama yapabilecek, Bat Edebiyat Etkisinde Trk Eletirisi konusunda aklama yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Eletiri, Edebiyat Tarihi, Edebiyat Kuramlar Eletirinin snflandrlmas Belagat, retorik Grecelik, kartlk Bildiriim Kuram, Szceleme Kuram En kk anlaml birim
Edeb Eletirinin Tanm, Kapsam ve Trk Edebiyatnda Eletirinin Tarih Kaynaklar
ELETRNN TANIMI, KAPSAMI, SINIFLANDIRILMASI, NTELKLER TRK-SLAM BELGAT GELENE VE ELETR BATI EDEBYATI ETKSNDE ADA TRK ELETRS
Edeb Eletirinin Tanm, Kapsam ve Trk Edebiyatnda Eletirinin Tarih Kaynaklar

ELETRNN TANIMI, KAPSAMI, SINIFLANDIRILMASI, NTELKLER
Trkede kullanlan tenkid ve onun e anlamls olan eletiri kavramlar, Franszcadaki yarglamak anlamna gelen critique teriminin karldr. Tanzimat dnemi aydnlar, Bat kltrnde bulunan bu terimi nceleri muaheze kelimesiyle, daha sonralar tenkid, intikad kelimeleriyle karlamlardr. Terimleri Trkeletirme akm balaynca eletiri terimi yaygnlamtr. Eletiri hem bir iin ad, hem bu i sonunda orta kan rnn addr. Bundan dolay bu teriminin genel kullanmda iki farkl anlam vardr: 1. En geni anlamnda eletiri, sanatn yahut edebiyatn incelenmesi, tartlmas, deerlendirilmesi, yarglanmas iidir. 2. Edeb bir eser yahut bir sanat eseri zerine verilen hkmdr. Eletirmen, yaygn anlamna gre bilgisine, grgsne, zevkine gvenen ve bu niteliklerine dayanarak dier sanatlarn eserlerini deerlendiren kiidir. Eletiri anlay, tarih boyunca alara ve kiilere gre byk dnce akmlarna bal olarak durmadan deimi ve birbirinden ok farkl eletiri tanmlar ve trleri domutur. Bu farkllklar eletiri alannn salam fikirler retemeyen bir bilgi alan oluunun kant olarak dnmemek, tersine insan dncesinin geliiminin ve ok ynllnn rnekleri olarak alglamak gerekir. Eletiri tarihinin asl kavranmas gereken ve kymetli olan yn, bize edebiyat tarihinin sergiledii bu yaklam eitliliini gstermesi ve bunlardan yola karak kendi eletiri anlaymz zgrce oluturmak imkann kazandrmasdr. Bu deiik grlerden birka rnek verelim: Scaliger, eletiriyi zihinsel eserlerin stn ve zayf ynlerini ortaya koymak olarak tanmlar. Jules Lematre ( 1853-1914 ), eletiriyi Kitaplardan zevk almak, onlarla duygular inceltmek ve zenginletirmek sanat olarak tanmlar (Les Contemporaine, I. Seri, s. 8). Sainte Beuve (1804-1869), eletirmeni Eletirmen, okumay bilen ve bakalarna reten adamdr. eklinde tanmlar.
Edebiyat Kuramlar, Edeb Eletiri ve Edebiyat Tarihi Arasndaki Farklar

Edebiyat kuramlar, edeb eletiri ve edebiyat tarihi bilimleri arasnda sk ilikiler vardr. Edebiyat tarihleri, kltrel gelimeleri, yazarlar ve eserleri kronolojik bir srayla ele alr ve onlar deerlendirir. Edebiyat tarihi genel olarak gemite kalan
Eletiri Tarihi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
eserlerle ilgilenir. Onlar tarih olaylar olarak ele alr, gn na karr ve snflandrr. Edebiyat kuramlar, edebiyatn yntemlerini, ilkelerini, kategorilerini ve ltlerini aratrr. Edeb eletiri, daha ok somut sanat eserlerini inceler. Edebiyat tarihinden farkl olarak daha ok yeni eserlerle ilgilenir. Ancak bu alan ylesine birbiriyle ilikilidir ki onlarn birisi olmadan dierinden sz etmek hemen hemen imkanszdr. Edebiyat tarihinin ve eletirinin ortaya koyaca somut edeb olgular olmakszn bir edebiyat kuram kurmak mmkn deildir. Byle bir kuram, tarih ve edeb gereklere dayanmayacak, bir takm hayl ltler, kategoriler ve bo emalar retecektir. Dier taraftan edebiyat kuramlar olmadan bir edebiyat tarihi yazmak yahut edeb eletiri yapmak da mmkn deildir. Edebiyat tarihi yazmak yahut edeb eletiri yapmak iin de baz ltlere, seme ve deerlendirme ilkelerine ihtiya vardr. Edebiyat tarihine hangi yazarlar alnacaktr? Bir eser, bir baka esere gre niin daha deerlidir? Eserlerin deeri neyle llecektir? Btn bu sorulara verilecek cevaplar, edeb kuramlara gre deiebilmektedir. SIRA SZDE Bununla birlikte sorun, zmsz deildir. Bu ikilem (dilemma), tarih sre iinde birbirini tamamlayan olgular olarak ortaya kmaktadr: nce eser incelemelerinden baz sonulara, n yarglara varlm, sonra bu n yarglar, deitirilDNELM mi, dzeltilmi ve baz kuramlara ulalmaya allmtr. Bu, tarih boyunca diyalektik bir sre oluturmu, eletiriden kurama, kuramdan eletiriye geilmitir. S O U Yazlm btnRedebiyat tarihleri, belirli kuramlara dayanmaktadr. Dier taraftan her trl eletirinin kuramsal bir bak as vardr. Btn edebiyat kuramlar da edeb uygulamalardan, edebiyat tarihi ve eletirilerden yola kar. Yani teori ve DKKAT pratik karlkl olarak birbirini etkilemitir. Ksaca, edebiyat kuramlar, edeb eletiri ve edebiyat tarihi bilim dallar, birbiSIRA SZDE riyle sk ekilde ilikilidir, ayn konular ele alrlar ve karlkl olarak birbirlerini etkilerler ve deitirirler. Bununla birlikte konulara yaklam tarzlar amalar ve yntemleri birbirinden farkl olduundan aratrma sahalar olarak birbirinden ayAMALARIMIZ r bilim dal saylrlar.
K T A P Berna Moran, (1972), Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.
K T A P
Eletiri Kuramlarnn Snflandrlmas

TELEVZYON
NTERNET
EletirileriT E LF. VThumerele gre a) Hkm Eletirileri, b) Aklayc eletiriler diye , E ZYON iki ana snf altnda toplamak mmkndr. Eletirinin ilk grevi phesiz eser hakknda bilgi vermektir. Ancak eletirmenler bir eser hakknda bilgi verirken bazen onu yarglamak, bazen ise aklamak amacn gderler. Bunlar iki farkl yaklam NTERNET biimidir: 1. Hkm Eletirisi: Eserin deeri problemiyle ilgilenir, onun hakknda iyi yahut kt, gzel yahut irkin, faydal yahut zararl tarznda bir hkm verir. Dier eserlere gre deerli olup olmad konusunda bir yargya varr. Hkm eletirilerinin yar nesnel, nesnel ve znel olan tipleri vardr. XVII. yzylda klasisizm akmna bal eletiriler, Boileaunun eletiri anlay bir hkm eletirisidir. XIX. yzylda Brunetirein eletirisi ilm bir nitelik tamasna ramen siyas bir ahlka baldr ve bir hkm eletirisidir. znel eletiriler, gazete eletirileri, yazarlarn zevklerine ynelen eletiriler, genellikle birer hkm eletirisidir (Hbert, Louis, 2011: s. 28). 2. Aklayc Eletiri: Bu tarz eletiri, eseri yarglamak amacn gtmez, onu aklamak, anlamak, yorumlamak ister. Eseri aklayabilmek iin tarih ve psikolojik artlar aratrr, metin zerinde zmleme almalar yapar. Aklayc eleti-
1. nite - Edeb Eletirinin Tanm, Kapsam ve Trk Edebiyatnda Eletirinin Tarih Kaynaklar
rilerin de yar nesnel, nesnel ve znel olan tipleri vardr. Aklayc eletiri kendi iinde ayrca snfa ayrlabilir: a) Yorumlayc eletiri (hermneutique): Bu tip eletiri, yazarn niyetini dikkate almaz, eserin anlamn kavramaya ynelir. Freudn kuramlar erevesinde gelien Psikanalitik eletiri, bir yorumlayc eletiri trdr. b) Bilimsel eletiri: Metni aklamak iin metnin dndaki nesnel olgular aratrr, nesnellik kaygs byktr. Lansonun eserlerinde bu tip eletiri n plana kar. niversite eletirileri de bu gruba girer. c) Biimsel eletiri: Edeb eserin yapsna, slbuna ve trne ynelmi bir eletiri anlaydr. Yapsal eletiri yntemleri bu tip iinde yer alr (Hbert, Louis, 2011: s. 28). Edebiyat kuramclar, Rne Wellek ve Austin Varren, birok dnr tarafndan kabul grm olan bir gelenee uyarak edebiyat inceleme tarzlarn iki balk altnda toplar: Bunlar, D yaklam ve yaklam tarzlardr. Bu ayrm ayn zamanda iki farkl eletiri anlayn gsterir: a) D yaklam: Edebiyat incelemelerinde d yaklam adn alan inceleme tarzlar unlardr: D yaklam olarak kabul edilen aratrmalar, edebiyat ve biyografi arasnda, eser ve yazar arasnda, edebiyat ve psikoloji, toplum ve felsefe arasnda, edebiyat ve dier sanatlar arasnda iliki kuran ve bunlar sergileyen almalardr. Bunlar genel olarak edeb eseri aratrmann merkezi olarak almayan, d artlar zerinde younlaan yaklamlardr. b) yaklam: Edebiyat incelemelerinde i yaklam adn alan inceleme tarzlar ise unlardr: Edeb eserin slbu, ahengi, ritmi ve vezni zerine yaplan almalar, mecaz, istiare gibi edeb sanatlar zerinde yaplan almalar, mit ve semboller zerindeki almalar, hikaye etme bilimi almalar, edeb trler zerine almalar i yaklam rnekleridir. Bunlar genel olarak edeb eseri aratrmann merkezine koyan, edebi eserden yola kan aratrmalardr.
Edeb Analiz Modelleri

Jean Molino, edebiyat incelemelerinin, metin analizi trlerinin be balk altnda toplanabilecei grndedir. Bunlar, balca eletiri eitleri olarak dnlebilir. Tarih boyunca ortaya km bulunan btn eletiri tiplerini bu balklar altnda ele almak mmkndr: a) Kurallar modeli: Belgat, retorik ve poetik alandr. Takip edilecek yntemlerin kuramsal ve pratik esaslarn belirler. b) Tefsir yahut yorum modeli (Hermneutique model): Edeb ve din metinleri yorumlama geleneidir. Metnin derin ve mecaz anlamlarn, ikinci anlamlarn aratrma amac esastr. c) Tarihsel Model: Edeb eserlerin, edeb trlerin kaynan ve etkilerini aratrr. Aklama amacn gder. Bu gre gre, eser anlamn, tarih geliim iindeki yerinden ve yaratt sonulardan alr. d) Dilbilimsel ve Yapsal Model: Bu anlaya gre e zamanl analiz, art zamanl analizden bamsz bir ekilde yaplabilir yani edeb eser, tarih balamndan bamsz olarak incelenebilir. e) D yaklam Modeli: Eseri, eserin dndaki toplumbilimsel ve psikolojik olgularla aklar (Elisabeth Ravoux Rallo, 2006: s. 15).
Eletirinin Nitelikleri
Baz eletirmenlere gre eletiri deneme, tarih, roman gibi yaratc bir sanattr. Baz eletirmenlere gre ise bir bilim daldr. Bundan dolay, sanata yaklaan eletiri tipleri ve bilime yaklaan eletiri tipleri grlr. Genel kabule gre eletiri edeb
Eletiri Tarihi
eserleri aklar, onlarn deerini, gzelliini, doruluunu, yeniliklerini, slubunu, ahlak deerini, felsefesini ve dn tarzn, kusurlarn ortaya koyar. Eletiri, yazar ve eser arasnda bir kpr roln stlenir. Okuyucuya yeni eserleri duyurur, eserin st kapal anlamlarna ve yazarn amalarna okuyucunun dikkatini eker. Eseri daha dikkatli okumasn, daha iyi anlamasn salar. Yazara yeni okuyucular kazandrr, ona hatalarn gsterir, eserin anlalmayan, karanlk kalan ynlerini aa karr. Hatta eserin yazar tarafndan dahi fark edilmemi niteliklerini gzler nne serer. Eletiri tarihine bakldnda ok deiik eletiri anlaylar olduu grlr. Bundan dolay, eletiri trlerini bilmek kadar onun genel niteliklerini kavramak da nemlidir. a) Eletirinin yneldii nesnelerin ve bak alarnn okluu: Eletiri trnn niteliklerinden birisi, yneldii nesnelerin okluudur. Eletiri konular olduka eitlidir: Eletiri, yazarn kiiliine, fikirlerine, zevkine, birikimine, niyetine vb. ynelik olabilir, yahut eserin, diline, yapsna, estetik deerine, fikirlerine, konusuna, slubuna vb. ynelik olabilir. Eletiri, eserin edeb trler iindeki yerine, toplumla ilikisine, yararna, doruluuna, pedagojik deerine, ahlka uygunluuna, etkilerinin geniliine vb. ynelik de olabilir. Btn bu yaklamlar, Sanat nedir?, Sanatn amac nedir?, Gzel ve estetik olan nedir? gibi sorulara verilecek cevaplara gre deien yaklamlardr. Bu sorulara verilen cevaplar, tarih boyunca deimi, deitike de eletirinin yneldii nesneler farkl olmutur. Eletirinin balca niteliklerinden birisi, bu deikenlik ve ok ynllktr. Ayn nesneye farkl alardan da baklabilmekte, bu da farkl sonulara ulalmas sonucunu dourmaktadr. b) Eletirinin grecelii: Eletirinin niteliklerinden bir dieri de deer yarglarnn greceliidir. Yazarlar ve eserler zerinde verilecek deer hkmleri de yaplacak tasvir aklamalar da ok zaman grecedir: Hibir eser gerekleri olduu gibi yanstamaz. Ama edebiyat tarihinde Gerekilik Akm vardr. Realizm akmnn gerekilii, Romantizm akmna gre bir anlam kazanr. Ayn ekilde, klasisizm ile realizmin gerekilii ile natralizmin gerekilii arasnda da farklar vardr. Ayrca Gerek nedir? sorusuna ok deiik cevaplar verilebilecek, gereki edebiyatn tanm greli olarak durmadan deiecektir. Eletiri hkmleri, ok zaman karlatrma fikrine dayandndan ve farkl konular ele aldndan greli bir nitelik gsterir. A. Compagnona gre, edebiyat kuramlar, aslnda deiik, oklu grleri deil, greli grleri yanstr. Yani eletiride deiik bak alarndan ok greli olarak seilmi deiik konulara ynelmeler grlr. Grlerin farkll ayn konuya deiik alardan bakmaktan ok, farkl aratrma konularna ynelmeyi ifade eder. (E. Rallo, 2006, s.12). Eletiriler arasndaki farkl grleri deerlendirirken bu iki tarz grecelii gz nnde bulundurmak gerekir. c) Eletiri kavramlarnn kartll: Eletiride kavramlar, deer yarglar ve belirlemeler, ancak oluturduklar kart iftler iinde kavranabilir, belirgin bir anlam kazanrlar. Kavramlar, ok zaman tek olarak deil, ift olarak, birbirlerine gre tanmlandndan bu kavramlarn anlalmas, ancak kart kavram iftinin birlikte kavranmasyla mmkndr. Kart teriminin gnlk kullanmdaki anlam ztdr. Dilbilim terimi olarak kart, ok zaman mukabil anlamnda opposition anlamnda kullanlr. Bu ikinci kartln anlam, gnlk kullanmdaki anlamndan farkldr. Bir kelimeyle birlikte hatrlanan baz kelimeler ilk kelime ile bir bakma ayn kavrama baldr, bir bakma da ondan ayrlr. Mesela, otobsten inilir ve oto-
bse binilir. Bu durumda inmek ve binmek kelimeleri birbirine karttr (opposition). Ayn ekilde merdivenden inilir ve klr. Bu durumda inmek ve kmak kart terimlerdir. Uak ve kartal ise iner kalkar. Bilimsel terimler de ancak kartlar bilinirse doru olarak anlalabilir. Eletiri ok zaman ince farklar ele aldndan kart iftlerin kavranmas, eletirel dncenin esaslarn kavramamza ve ince farkllklarn anlalmasna yardmc olur. Gnlk dilden u rnekler zerinde dnelim: Tay ve At kelime ifti, aslnda kkten bye doru bir derecelendirme dncesini yanstr. At ve Beygir kelime ifti, greve gre yaplm bir ayrm yanstr. Beygirin attan fark, yk ekmekte kullanlmasdr. Ksrak ve aygr kelime ifti, bir cins ayrmn yanstr. ki kelime arasnda cins ayrm vardr. Eletiri kavramlar da benzer kart iftler halinde kavranabilir. Mesel metin ilikileri (transtextualit) terimini ele alalm. Metinler arasnda be tr iliki vardr: 1) metinlilik (intertextualit: ntertextualit teriminin, edebiyatmzda yaygn olarak metinler aras terimiyle karlandn da unutmamak gerekir.) 2) D metinlilik (mtatextualit) 3) Ek metinlilik (paratextualit),4) Tip metinlilik (architextualit) 5) Art metinlilik (hypertextualit). imdi bunlar aklayalm: a) metinlilik* [intertextualit]: Bir metnin iinde baka bir metnin bulunmasdr. Bu ayrm, metin / i metin yarmn yanstmaktadr. b) D metinlilik* [mtatextualit]: Bir metin hakknda yazlan tenkitler, aklamalar, tahliller ve yorumlarn hepsi birer d metindir. Bu ayrm, metin / d metin ayrmn yanstmaktadr. c) Ek metinlilik* [paratextualit]: Bir metnin nnde, sonunda yer alan balklar, alt balklar, nsz, sonszler, notlar, der-kenrlar, yaync aklamalar birer ek metindir. Bu ayrm, metin ve ek metin ayrmn yanstmaktadr. d) Tip metinlilik* [architextualit]: Belli bir edeb tre ait olan tematik ve biimsel zelliklerle bir metin arasndaki ilikidir. Eser ile ait olduu tr, tip, szceleme tipi arasnda bulunan benzerliklerdir. Metin tipi, szceleme tipi ve metnin tr st metinlilik ilikileri yaratr. Bu ayrm, metin / tr ayrmn yanstmaktadr. e) Art metinlilik* [hypertextualit]: Yeni bir metni eski bir metne balayan ilikiler toplamdr, baka bir deyile bir B art-metnini* (hypertexte) bir A nmetnine* (hypotexte) balayan ilikiler toplamdr. ki metin arasnda bir kaynaklk ilikisi bulunur. Mesela: tercme eserler, parodiler, nazireler, taklit eserler birer alt metindir. Bu ayrm, n metin / art metin ayrmn yanstmaktadr. Grld gibi eletiri terimlerinin dayand ayrm ilkesi kavrannca i / d, art / n gibi kart olgularn anlalmalar daha kolay olmaktadr. Edebiyat akmlar, eletiri kuramlar da ok zaman bir kartlk ilikisi iindedir. Onlar kavramann yollarndan birisi, kart kavram ve olgular birlikte anlamak, kart niteliklerini belirlemektir. Mesela Klasisizm, Romantizme, Romantizm realizme baz nitelikleriyle karttr.
SIRA bir hkm verilEletirinin genel olarak sanat eserlerinin yarglanmas ve onlar hakkndaSZDE mesi olarak tanmlandn grdk. Eletirinin doru hkm vermek olduunu kabul edersek, doru hkm vermek iin ncelikle neleri bilmemiz gerektiini dnnz .
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
TRK-SLAM BELAGT GELENE VE ELETR

S O R U Eletiri trnn ilk baarl rnekleri Eski Yunanistanda grlr. Yunan filozoflar, hayat, bilim, sanat ve din zerinde derin dnceler gelitirmiler, hayatn anlam, amac, Tanr, evren, dnya, toplum, sanat, gzellik, iyilik nedir sorularna cevaplar DKKAT DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Eletiri Tarihi
Retorik: Bat medeniyetinde gzel konuma ve gzel yazma bilimi. Belagat: Trk-slam medeniyetinde gzel konuma ve yazma bilimi.
aramlardr. nsan, doay, toplumu, sanat, akl, dili bir dnce merkezi haline getirmiler ve onlar bir btn halinde sistematik bir dncenin konusu yapmlardr. Eski Msr, Hint ve Anadolu medeniyetlerinin kltr mirasndan dil ve mantk bilimlerini gelitirmilerdir. Bylece doru dnmenin mkemmel saylabilecek bir aracna sahip olmulardr. Eletiri, hangi biimiyle olursa olsun, dnme olgusuna dayanr. Bilim tarihi ve dnce tarihi, daima eletiri tarihinin temel belirleyicileri olmutur. Felsefe, tarih, edebiyat, psikoloji ve mantk gibi konusu dnce ve insan olan bilimlerin gelitii lkelerde eletirel dnce de gelimitir. Ortaada Avrupada dnce hayat ve bilim gerileyince buna bal olarak eletiri de gerilemi, sadece basit biyografiler yazlm ve din metin yorumlamalar yaplmtr. slmiyetin douundan sonra Arap, Acem ve Trk bilginleri skenderiye kltr evresinin etkisiyle eski Yunan ve Roma medeniyetlerinin kaynaklarna ulatlar, M.S. VII. yzyldan sonra bilimde, sanatta ve teknikte byk baarlar elde ettiler. slam dnyasnda da eletirel dncenin gelimesi bilimin gelimesinden sonra olmutur. slm dnyasnda bilimin ok hzl ve yntemli bir ekilde gelimesinin asl nedeni, Tanrnn buyruklarn bildiren Kurn- Kermi doru anlama ve doru anlatma arzusudur: Ancak ksa bir zamanda bu amaca ulamann nnde byk engeller bulunduunu anladlar. Arapann birok lehesinin bulunmas Kurnn yorumlanmasnda glkler karyordu. Yllar getike Arap dilinde ses ve anlam deiiklikleri balamt. Ayrca Kurnda mecazl, istiareli ifadeler, sanatl bir anlatm bulunuyordu. Peygamberin gerek hadislerinin tespiti meselesi bir tarih yntem bilimini ve mantk bilimini zorunlu klyordu. Btn bu glklerin alabilmesi iin slm bilginleri bilime byk bir nem verdi. Kurnn doru okunmas ve doru anlalmas amacyla bilimsel filolojik almalar yapld. Emeviler ve Abbasiler devrinde farkl ktr ve dillere sahip milletlerin Mslman olmas bu almalar hzlandrd. Trkler, slmiyetin kabulnden sonra slm medeniyeti dairesine girdiler, Arap yazs kullanmaa baladlar. Orta-Asyann byk ehirlerinde Buharada, Semerkandda, Heratta, Kagarda medreseler ald. Bu merkezlerde Arapa ve slm ilimleri okutuldu. Btn slm lkeleri arasnda ortak bir ktr hayat balad. Arap, Acem ve Trk bilginleri, Eski Yunan felsefecilerinin eserlerini tercme ederek yksek bir bilim dzeyine ulatlar. Dilbilgisi, szdizimi, mantk, matematik, geometri, astronomi, tabiat, ilhiyat, fkh ve kelam bilimleri... geliti. Eski Retorik biliminden yararlanarak bir edebiyat kuram ve eletiri kuram bilimi olan Belagat bilimini kurdular. Arap, Trk ve Acem bilginleri, deerli belagat kitaplar yazdlar. Belgat ve Retorik arasnda temel yaklam bakmndan byk benzerlikler bulunmasna ramen aralarnda nemli baz farklar da vardr. Aristo ve Platon etkileri, ikisinin de ortak ynlerini oluturur. Ancak slm bilimleri, esas olarak Tanrnn teklii fikrinden yola klarak yeniden sistemletirilmi bilimlerdir. Dolaysyla her bilim, slm kavray iinde tekrar dzenlenmitir. Aynen tercme edilmi bilimler deildir. Bat retorii, Yunan felsefesi, mitolojisi, destanlar, trajedisi ve iirleri zerine kurulmutu. Buna karlk slam belgat, Kurnn, hadislerin ve Arap edebiyatnn erevesinde, kurn merkez ve l olarak alnarak kuruldu. Bu fark, belgatn baz farkl ilkeler gelitirmesi sonucunu dourdu. Yunan filozoflar, mevcut sanatlardan yola karak sanatn ne olduunu aklamaya alyorlar ve sanatn nasl olmas gerektiini tartyorlard. Amalar daha gzel ve yararl eserler yaratmann yollarn bulmakt. slm belagatlar ise belgatn en mkemmel rnei olarak Kurn gryorlard. Amalar phesiz Kurnn eriilemez be-
lgatna ulamak deildi. Ama metin inceleme tecrbelerini orada gelitirdiler. Anlamann ve anlatmann btn problemlerini bu metin zerinde yaadlar ve sonra bu tecrbelerini edebiyata tadlar. Kurnn hitb karakteri ve hadislerin szl birer rn olmas, slm bilginlerini szl ifadeyi incelemeye yneltti. Bunun sonucunda, o devirde ad konulmam da olsa edimbilimin pragmatik esaslarn kefettiler. Bylece slm belgat yeni kuramlar kazand. Osmanllar devrinde Trkeye evrilmi ve Trke olarak yazlm birok belagat kitab vardr. Bu kitaplar, Trk edebiyat kuramlar ve eletiri kuramlarnn ilk ve temel kaynadr. Trk divan edebiyat estetiinin temelini, belagat kuramlar tekil eder. Trkler bu estetik anlay iinde XIX. yy.a kadar yksek sanat eserleri yaratmlardr. nemli kuramlara dayanmasna ramen slm belagat gelenei, grne baklrsa, Rnesanstan sonra gelitirilemedi. Hatta mevcut nemli kuramlar ve kurallar gz ard edildi, ok ar ve ssl ifadeler kullanlmaya baland, edebiyat hayattan olduka uzaklat. Buna karlk Bat dnyas, slm bilginlerinin eserleri yoluyla Eski Yunan kaynaklarn tekrar kefettiler, onlar tercme ederek ve basm tekniklerini gelitirerek yaynladlar, eski Yunanca ve Latince zgn eserlere ulatlar. Mill dillerini ve edebiyatlarn bu kaynaklara dayanarak gelitirdiler. Bylece Bat dnyasnda canl bir dnce, edebiyat ve eletiri hayat balad. Rnesansta hmanizm hareketi dodu. Aydnlar byk bir coku iinde bilgiSIRA SZDE ye yneldi. Coraf keifler ve seyahatler bilimlerin gelimesini salad. Tp, fizik ve astronomi bilimleri geliti. Karanlk ortaa miras reddedildi. Bilimde zgr bir tavr benimsendi. Barok, klasik, romantik ve realist dnemlerde eletiri anlay geDNELM liti ve XIX. yzylda eletiri bilim halini ald, XX. yzylda ise temel edebiyat trlerinden birisi oldu. O R U Trk-slm bilim adamlar tarafndan kurulan Belgat bilimi,Snemli eletiri kuramlarna sahiptir. Konunun ilgi ekici olan yn ise bin yllk bir gelenei oluturan bu kuramlarn birounun amzda Bat dnyasnda gelitirilen dil ve edebiDKKAT yat kuramlar ile benzerliidir. Bu olgu, edebiyat incelemelerimizde Bat kaynakl kuramlar kadar Dou kaynakl kuramlara da ilgi gsterilmesi gerekliliini ortaya SIRA SZDE karmaktadr. Bu olguyu gsterebilmek iin aada nce Bat dnyasnda son dnemde ortaya kan bildiriim kuram ve szceleme kuram zerinde duracak ve sonra AMALARIMIZ bu kuramlarn belgat geleneimizdeki karlklarn gstereceiz:
K T A P Rza Filizok, Yzylmz Aydnlatan Bir Bilim Dalmz, http://www.ege-edebiyat.org/wp/?p=547
Edimbilim (pragmatik): Dil ile onu kullanan kiiler, zaman ve mekan arasndaki ilikileri inceleyen bilim dal.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Bildiriim Kuram ve Belgat

Dil araclyla yazl yahut szl bir bildiriimin gerekleebilmesinde R. JakobTELEVZYON sona gre alt temel element rol alr. Bunlar, verici, alc, nesne, mesaj, kanal ve koddur. Verici, konuan yahut yazan kiidir, mesaj yani haberi veren kiidir; alc, mesaNTERNET j alan, dinleyen yahut okuyandr. Verici, anlalm olmak istiyorsa alcnn yana, bilgi dzeyine, dil dzeyine vb. uygun bir anlatm bulmak zorundadr. Bir gazeteci, ilm bir eser yazar seslendii kitlenin zelliklerini gz nnde bulundurmak zorundadr. Buna karlk ilm yahut edeb bir eseri anlayabilmek iin alcnn da olduka byk bir gayret gstermesi gerekmektedir. Nesne, sz edilen varlktr. Mesaj, verici tarafndan ifade edilen nermedir, metindir. Vericinin alcya gnderdii haberdir, bilgidir. Mesajda bir yahut birok kod kullanlabilir. Dilde norm,
TELEVZYON
NTERNET
10
Eletiri Tarihi
mesajlarn tekil ettii yndan doar; yani dil normlar mesajlardaki sk kullanmlarn eseridir. Mesaj, her eyden nce trnn kurallarna uyar. Makale ise makalenin, romansa romann normlarn tar. slbun aranaca yerlerden birisi mesajn niteliidir. Her mesajn alc ve verici tarafndan bilinen bir balama -yani kendisini evreleyen bir metne- ve ifade edildii artlara bal olduu farz edilir. Mesajn yazl yahut szl oluuna gre mesaj ile mesaj evreleyen hal ve artlarn ilikisi deiir. Kanal, metni yahut mesaj tayan madd aratr. Konumada ses, yazda kat yaprak, Gktrk yaztlarnda talar, bilgisayarda ve televizyonda ekran bize mesaj ileten madd, fiziksel kanallardr. Kod, verici ile alcnn her ikisi tarafndan bilinen ortak dildir. Diller, birer kodlama, ifreleme sistemidir. Bu ifreleri bilenler, aralarnda anlaabilirler. Verici ve alcnn bir dili bilme dzeyleri arasnda daima fark vardr. Bildiriimi mmkn klan ey, her ikisinin dilsel birikimlerinin kesime alandr, bu alan ne kadar geni olursa bildiriim o kadar baarl olur. Dil bir koddur, ancak zamanla dil iinde alt kodlar ortaya kar. Mesajlar, kltrel, estetik kodlar da tayabilir. Klsik, romantik, natralist edebiyatlar, Divan Edebiyat, Halk Edebiyat, Servet-i Fnn edebiyat, dil iinde birer alt kodlama sistemi yaratr. Bildiriimin bu temel alt elementi, alt grevi, fonksiyonu yerine getirir. Bunlar, haber fonksiyonu, ifade fonksiyonu, etkileme fonksiyonu, alglama fonksiyonu, st-dil fonksiyonu ve estetik fonksiyondur. Elementlerden her biri esas olarak bir fonksiyonu gerekletirir. Ancak, fonksiyon dalm mutlak bir karakterde deildir, birbirlerinin grevlerini yklenebilirler. Nesneyi gsterme fonksiyonu yahut haber fonksiyonu: Bu fonksiyon nesne zerinde younlar. Okuyucuya d dnya yahut bir kavramla ile ilgili bir haber verilir. Nesnel bildiriimi mmkn klan bu fonksiyondur. lm eserlerde bildiriimin bu fonksiyonundan yararlanlr. r.: Su, yz derecede kaynar. Nesneyi ifade eden metinlerin belirgin baz slp zellikleri vardr: Yazda genellikle nc ahs kullanlr; belirli iaret sfatlarndan yararlanlr. fade fonksiyonu: Verici merkezlidir, yazar zerinde younlaan bir fonksiyondur; yazarn kendisine ait duygularn, heyecanlarn, hkmlerini ifade etmesinden doar. fade fonksiyonuyla metin, znel bir karakter kazanr; bundan dolay znellik fonksiyonu olarak deerlendirilebilir. r.: Oh! Ne manzara! fade fonksiyonunun ar bast metinlerin belirleyici yn birinci ahs zamirlerinin okluudur. Ayrca metin znel unsurlar tar. Hemen hemen btn sfatlar, nitelendirici zarf ve fiiller znellii ifade ederler. Etkileme fonksiyonu, alc yahut okuyucu merkezli bir fonksiyondur. Verici, alcy ok zaman etkilemeye alr; ifadesinde kar taraf etkileyecek, ynlendirecek unsurlar bulunur. Etkileme fonksiyonu, slpta kendisini, ikinci ahsa hitap, soru ve emir cmleleriyle gsterir. Alglama fonksiyonu: Kanal merkezli bir fonksiyondur, mesajn alglanmasn ve alc ile verici arasndaki temasn kurulmasn kolaylatrmak iin kullanlan btn unsurlar iine alr. Bir metinde sayfa dzeni, noktalama, yaz karakterlerinin ekli ve rengi, dzenlenmesi; emalar, snflandrma izelgeleri gibi anlamay kolaylatran unsurlar bu grevi yerine getirirler. st-dil fonksiyonu: Kod merkezli bir fonksiyondur. st-dil fonksiyonu, bir dil iaretinin yine o dil araclyla aklanmasdr. Bir dil, bir kelimenin baka bir kelimeyle aklanmasna imkn verir; Vericinin kulland bir kelime alc tarafndan anlalamyorsa, bu ifrenin zlmesi iin verici, iki tarafn dil bilgisinin kesi-
11
im kmesinde bulunan terimlerden yararlanr. Dilin bu ekilde yine dil vastasyla aklanmas, dilin st-dil fonksiyonudur. Bu adan bakldnda szlklerde bulunan kelime karlklarnn tamam st-dildir. Metinlerde yani tarznda balayan aklamalar bir st-dil yaratr. Eanlaml kelimeler de ok zaman bu fonksiyonu yklenir. Estetik (bedi) fonksiyon: Bu fonksiyon, mesaj merkezlidir. Ayn mesaj, dilin eitli imknlar kullanlarak verilebilir; bunlar arasndan birisi ok zaman estetik amalarla seilir. Bylece hem mesaj verilmi olur, hem de o mesaj verenin estetik tercihleri ifade edilmi olur. Bu fonksiyona slp fonksiyonu ad da verilebilir. Bu fonksiyonla edeb eserlerde dil, nesneye geililiini kaybeder, dikkati kendi zerine ekerek bizzat kendisi bir estetik nesne haline gelir, geisizleir. fadenin ok anlamll, ritmi, ahengi vb. dikkatimizi nesneden yani konudan uzaklatrarak bizzat ifadeye yani dile yneltir. Bu fonksiyonlara bal olarak yeni bir metin tipolojisi ortaya kmtr: Yazarn nesnel gereklikleri ifade ettii metinler, haber fonksiyonlu metinlerdir: lm yazlar, raporlar, objektif anlatmlar bu tiptendir. fade fonksiyonlu metinlerde yazar duygularn ve ahs fikirlerini ortaya koyma amacn tar. Mektuplar, denemeler, lirik iir bu gruba girer. Etkileme fonksiyonlu metinlerde yazar okuyucuyu etkilemek, meselenin iine sokmak, harekete getirmek amacn gder. deolojik edebiyat, reklm metinleri bu gruptandr. Poetik metinler, ok anlamllkla ykl olan metinlerdir. Her trl metin ok anlaml olabilir. Bu grubu kodlanm edeb bir tr olan iirle (posie) kartrmamak gerekir. amzn edebiyat kuramlarn etkileyen bildiriim kuramnn esaslar bunlardr. R. Jakobsonun kuramnda mesaj, klasik dil biliminde olduu gibi, onu kullananlardan ayr olarak dnlmemi, aksine nesnesiyle, anlalmasn salayan artlaryla birlikte ele alnmtr. Alt temel elementin balca grevleri de tespit edilmi yani fonksiyonlar da aratrlmtr. Bylece mesaj, dou artlar ve anlalma artlar iine yerletirilerek kavranmtr. Modelin orijinal olan yn budur. Bildiriim olgusunda mesajn verdii bilgiyi tamamlayan bir balam, bir kontekst vardr. Baz szler, daha nce ifade edilenler vastasyla anlalabilir. Ayrca bildiriim artlar, mesajn anlamn tayin eder. Bildiriim artlar olarak ahslar, konu ve hl gz nnde bulundurulur. Kim sylyor; neyi sylyor; hangi artlar altnda ve nerede sylyor sorularnn cevaplar, bildiriimin artlarn ortaya koyar. ahslarn toplumsal-kltrel zellikleri, konuma annda orada bulunup bulunmamalar, aralarndaki konumann emir, rica, aka vb. oluu mesajn anlamn etkiler. Mesajn anlam konuya gre de deiir. Ya ver sz yemek hazrlarken baka anlama gelir, araba tamir ederken baka anlama gelir. Hl, iinde bulunulan yer ve zaman gibi daha genel olan artlar ifade eder. Ayn ekilde szceleme (nonciation) kuram, bildiriim kuram gibi sz balam iinde, dou artlar iinde ele alr. Szn sylenme srecine szceleme denir ve bir srecin addr: Bu sre iinde, belli bir zne, belli bir anda, belli bir yerde, belli bir dinleyici (alc) iin belli bir szce, bir cmle yahut metin retir. Bu be unsur, szceleme kuramnn temel unsurlardr.Bu yaklam modelinin hemen btn esaslarn, genel hatlaryla XIX. yzyla kadar uzanan belagat geleneimizde bulmak mmkndr. Eski belgat ve fkh geleneimiz iinde de yz yllardan beri mesaj, Jakobsonun kuramnda ve szceleme kuramnda olduu gibi dou artlar iinde inceleniyordu: Bildiriim kuramnn temel kavramlar belgat biliminin de temel kavramlaryd: Belgatimizde verici (metteur) iin mtekellim alc rcepteur iin muhatab,
Mtekellim: Konuan kii.
12
Muhatab: Dinleyen kii, kendisine hitap edilen kii.
Eletiri Tarihi
Mrtecel: Hemen, dnlmeden sylenmi sz. Galat: Yanl olduu halde herkes tarafndan kullanlan sz.
nesne iin haber kavramlar kullanlmaktayd. Fkh ve belgat geleneinde szceleme annn yaratt problemler daima gz nnde bulundurulmutur. Bir sz syleme sanat olan belgat bilimi, iyi sz sylemenin kurallarn sadece szn niteliklerinde aramyordu, gzel ve uygun sz syleme sanatnn esaslarn mesajn dou artlar ve anlalma artlar iinde aryordu. Szn yani kelmn belgat bir szn mevcut artlara, bulunulan yere ve zamana uygun bir tarzda sylenmesiydi. Buna m u k t e z - y h l e m u t a b a k a t adn veriyorlard. Belgat bilimini ada birok bildiriim ve dil kuramyla birletiren ey, ite bu kuraldr. ada edebiyat kuramlaryla belgat gelenei arasndaki ilikiyi gsterebilmek iin Jakobsonun bildiriim kuramndaki sadece verici, ve alc kavramlar zerinde duracaz: Vericiye belgat geleneimizde mtekellim ad verilir. Bu gelenekte szl ifade esastr. Dilin ve ifade etmenin esas olarak sz alnm ve sz, bildiriim ve szceleme kuramlarnda olduu gibi dou artlar iinde, balam iinde kavranm ve anlatlmtr. Sadece bu olgu bile Belgat geleneinin bildiriim ve szceleme kuramlar ierdiini gstermeye yeter bir delildir. Belgat geleneimizde szler (lafz), kullanm ynnden yani vericinin, konuann, yazann ona ykledii anlamlar ynnden bee ayrlarak inceliyordu. (Bunlar, hakik anlam, mecaz, kinye, galat ve mrteceldir.) Bu ayrm, vericinin dili niyetine gre kullanma ekillerini gsterir. Gnmz eletirisinin ve edimbilimin temel konularndan birisi vericinin niyeti meselesidir. Bilim hayatmzda yerlemi yanl bir inan vardr: Edeb sanatlarn sze bal olduuna inanlr, onun esasnda ok zaman kullanm artlarna bal olduu unutulur ve yanl deerlendirmelere varlr. Belgatiler ve fkhlar, edeb sanatlarn balam ile ilikisi yani edimbilimsel yn zerinde durmulardr: Mesel una dikkat etmilerdi: Bir szn mecaz yahut hakikat olmas, kullanlan sze deil, kullancya baldr. Bu ok artc ama ayn zamanda ok doru bir kuramd: Yemek tarifi veren bir hanm Hafif atete piiriniz. dediinde ate sz hakik anlamldr, buna karlk hastasna bakan bir doktor Hafif atei var dediinde bu sz dinleyen iin ate sz mecaz anlamdadr. Bu kelime, bir tp terimi olarak doktorlar arasnda kullanldnda ise hararet manasna gelir ve kelime hakik manasnda kullanlm olur. Belgat bilimimizin bu kuram, gnmzde dahi zgnln korumaktadr. Belgatte verici ile ilgili zgn bir verici stratejisi kuram gelitirilmitir: Belgatlarmza gre konuann amalarndan birisi, dinleyene bir haberin ya hkmn yahut lzmn ifade etmektir. Bu konuyu biraz aklayalm: Belgat geleneimize gre, birisine bilmedii bir eyi bildirmek amacyla sylenen sze haber denir. Mehmet Bey, bakan olmu. dediimizde amacmz, Mehmet Beyin bakan olduunu bunu bilmeyen karmzdaki kiiye bildirmek, haber vermektir. Bu temel amaca haberin amac (fide-i haber) ad verilirdi. Bazen ise konumada, tuhaf grnse de, dinleyicinin (muhatab) bildii bir haberi bildiririz. Burada amacmz, ayn eyi bizim de bildiimizi gstermektir. Bu durumda niyetimiz farkldr: Bu, dilin yeni bir grevde kullanlmasdr. Bir haberi karmzdaki kii bildii halde ona ayn eyi syler ve Mehmet Bey, bakan olmu. deriz. Bylece karmzdakine bu haberi bildiimizi bildirmi oluruz. Buna geisiz haber amac (lzm- fide-i haber) denir. Muhatap, bir haberi bilmiyorsa haber dorudan kuvvetlendirmeye bavurmadan (tekidsiz) verilmelidir. Muhatabn kararsz olduu dnlyorsa haber biraz kuvvetlendirilerek, (tekitli / intensitif)
13
bildirilmelidir. Sahiden Mehmet Bey bakan olmu denilmelidir. Eer muhatap sz konusu haberi biliyor ve bununla birlikte yine de onu inkr ediyorsa olduka SIRA SZDE kuvvetlendirerek sylemelidir: Vallahi, billahi Mehmet Bey bakan olmu denilmelidir. Bu dereceli anlatma sz iinde bulunulan artlara gre sylemek demektir (ihrcl kelm al mukteziz zhir). Birinci hal basit ibtid, ikinci DNELM hal istek taleb, nc hal inkr inkr adn alrd. te bu ekle gre sylenen sz, doru, uygun ve gzel szdr. Gzel, beli konumann asl, i ve d S O U balama uygun olan konuma tarzdr. Bir dinleyici muhatap Rbir eyi bildii halde onun gereini yapmyorsa o, bilmeyen bir kiiymi gibi kabul edilir ve haber ona tekrar verilir: nsanlar lmldr. Bu durumda ama, D K K A T bilgi vermek deil, ikazdr. Dinleyici bir haberi bildii halde onu inkr ediyorsa haber ona bilmeyene yahut phe edene verildii gibi verilir. Hitap ettiimiz bir kii, vereceimiz haber SIRA SZDE yahut bilgi karsnda drt halden birinde bulunur: O, bu haberi ya bilir, ya bilmez, ya o haber karsnda tereddtldr ya da o haberi inkr halindedir. Biz bazen ona bir haberi verirken iinde olduu hale gre deil de -bir sebebe bal olarak- diAMALARIMIZ er halden birindeymi gibi bir dil kullanarak veririz. Ahmet Cevdet Paa, Belgat-i Osmniye, Haz.: Turgut Karabey, Mehmet TAtalay, Aka YaK A P ynlar, 2000, Ankara. Verici, hal ve artlarn gerei olarak temel dil bilimi ekillerini V Z Y O N T E L E ve anlatm ekillerini farkl amalar iin kullanabilir ve bunlardan farkl anlatmlar doar. Mesel, bilen bir alc, bilmeyen birisiymi gibi, bilmeyen bir alc, bilen birisiymi gibi kabul edilir. Bunlardan da eitli sz sanatlar ve slplar doar. Bunlar, bizi edebiNTERNET yat ve eletirinin en temel konularna gtren tespitlerdir. Alc, verilen mesaj alandr, dinleyendir. Mesajn yneldii kiidir. Verici, alcya ya bir haber verir ya da onu etkiler, ikna etmek ister. Vericinin temel grevlerinden birisi, alcy ikna etmektir. Bundan dolay, gnmzde edimbilim ispatlama ve ikna zerinde geni olarak durmaktadr. Belgat biliminde vericinin alcy ikna etme yollarna Be Sanat ad verilir: Bunlar hatibin akl delillere dayanarak muhatab ikna etmesi sanatlardr. Akl deliller farkl derecelerde gvenilirlie sahiptir. Bu belagat kuramna gre, bir hatip, beli olabilmek iin, belgata uygun konuabilmek iin amacna gre ve dinleyicilerin dzeyine gre farkl seviyelerde delillere dayanan nermeler kullanmak zorundadr. Delil deerleri asndan nermeler Be sanat adyla bee ayrlrd: a) Burhan, b) Cedel, c) Hitbet ) iir, d) Vehmiyyat, Safsata ve Mugalata. Bu sralama, en kuvvetli delil nermesinden en zayf delil nermesine doru bir snflandrmadr. Yani szlerin doruluk ynnden snflandrlmasdr. Dier taraftan bu snflandrma, ayn zamanda metinlerin verici ve alcya gre bir deerlendirilmesidir. Bir deer kuramdr, yani belgat doru sz en kymetli sz olarak grmektedir. Bu nermelerin kullanlmasndan be sanat doar. Burhan, kesin bilgi veren nermelerdir. Cedel, doruluk deeri ikinci snf olan nermelerdir. Cedelde ama, itiraz etmek yerine hasm susturmak iddialar reddetmek iin kar bir delil ileri srmektir. Hazret-i sann babasz olamayacan iddia eden Yahudiyi Hazret-i Adem, hem babasz, hem anaszd. diyerek susturmak cedeldir. Konumacnn amac insanlara vaaz vermek, nasihat vermek ise bu amala yaplan konumalara hitbet denir. Hitbet, vecize nermeleri ve zan nermelerinden oluur. Vaiz ve hatipler bu yolu kullanr. Hitbetin amac, insanlara yararl olmak, onlar ikna etmektir. Hitabetin insanlar zerinde iyi bir tesir brakabilmesi iin btn unsurlarnn hal ve artlara uygun
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
14
Eletiri Tarihi
olmas gerekir. Doruluk derecesi, burhan ve cedelden sonradr. iir tarzn seen bir konumacnn amac, sz kuvvetiyle alcy isteklendirmek yahut nefret ettirmektir. Bu amaca ulamak iin hatip hayl nermeler (muhayyelt) kullanr. arap, akc bir yakut, bal iren bir kusmuktur. sz gibi. Vehmiyyt, kuruntu nermelerini delil olarak kullanmaktr. Konumac kuruntu nermelerini bunlara inand iin kullanyorsa bu tip delillere bo sz safsata denir. Eer konumac kuruntu nermelerini sadece muhatabn yanltmak iin kullanyorsa bu tip delillere mugalta denir ve doruluk ynnden en zayf nermelerdir. Bu snflandrma, ayn zamanda belgatlarmzn kulland temel metin tipolojisidir ve gnmz iin de olduka orijinaldir. Bu kuramda her trl szl yahut yazl metnin doruluk derecesine gre snflandrld grlmektedir. Metinlerin deeri doruluk ltne gre belirlenmektedir. Bu kuram, gereklii esas aldndan dolay Platonun kuramna balanabilir.
Edim Sz Kuram
XIX. yzylda Amerikada doup II. Dnya savandan sonra Avrupada gelien edimbilim, konuan zne ile dil iaretleri arasndaki ilikileri inceleyen bir bilim daldr. Edimbilim, bildiriim kuram gibidir, dili hayattan koparlm bir para olarak deil, hayatla birlikte, dou artlar iinde inceler. Edimbilim, cmlenin ve metnin yorumuyla urar, ama bu ii anlam bilimi ve sz dizimi ile uramadan yapar; dilin balamyla ve bildiriim haliyle megul olur. Dilin verdii bilginin arka planyla ve dilbilim d cephesiyle (extra-linguistique) urar. Bu bilim dalnn yeni olduu sylenmekte ise de aslnda yeni bir bilim dal deildir. Trk-slm bilim gelenei iindeki Belgat, zellikle ilm-i meni gelimi bir edimbilim kuramdr ve yzyllardan beri kullanlmtr. Bunu, edimbilimin sz edimi kuramyla belgat geleneimizde bulunan siga-y akd kuramn karlatrarak gstermek istiyoruz: John L. Austinin kurup rencisi John Searlen gelitirdii sz akdlar kuramnn esaslar udur: Sz sylemek sadece ve her zaman bir sz syleme ii deildir, sz ayn zamanda bir i grr, bir akd yapar, ayrca dinleyiciyi etkiler. Bu, szn ayr i yapmas demektir. J. Searle, sadece sylenmi olan sze dz-sz (locutionary acts), bir akd kuran sze edim-sz (illocutionary acts), dinleyeni etkileyen sze etki-sz (perlocutionary acts) adn verir. Szn ettiimiz bu kuramn esaslar belgat bilimimizde bulunmaktadr. Bunu gstermek iin Cevdet Paann Belgt- Osmaniyesinde bulunan bir rnek zerinde duralm: Cevdet Paaya gre haber kipleri bazen dilek kipi olarak kullanlr. Evini satan bir adam sattktan sonra bu sat hikye ederken Sattm dediinde fiil, haber kipinde kullanlmtr. J. Searlen dz sz dedii budur. Fakat evi satma annda satma isteini ortaya koyup Sattm! dedii anda ise bir akd, bir istek sz konusudur, dolaysyla bu kullanmda fiil, dilek kipindedir. Sattm! sznn d dnyada bir karl vardr ancak bu karlk, bu szden sonra ortaya kmtr, ondan nce yoktur. J. Searlen edim sz dedii de budur.
En Kk Anlaml Birim Kuram

Son yzylda Batda yaplan anlam bilimi almalar, en kk anlaml birimin kelime olmadn, kelimeden kk anlam birimleri bulunduunu gstermitir. Bu en kk anlaml birimlere anlambirimcik yahut sem ad verilmitir. Kelimeleri birbirinden ayran zel semler ve kelimeleri birbirine balayan genel semler vardr. kisine birer rnek verelim: Kulbe, ev, konak, saray kelimelerini birbirin-
15
den ayran onlarn byklk ve deerlilikleridir. Kulbeyi Konaktan ayran en kk anlaml birimcik yani sem byklk yahut deerlilik semidir. Araba ve kamyon kelimelerini birbirine balayan ve bir st kavram olan tat kelimesi, bir genel sem, bir snf semidir. Eski belagatlarmz, kelimeleri birbirine balayan seme cihet-i camia diyorlard. Szlerin anlalabilmesi iin birbiriyle bantl olmas gerekir diyorlard. Birbiriyle ilikili kelimelerin ortak ynlerinin oluturduu kmeye ttisal kmesi diyorlard. Bu ortak yn bir anlam birimcii yani (sme) cihet-i cmia idi. Belgat geleneimizde cihet-i camia kuram ksaca yledir: ki kelime yahut iki cmlenin birbirine balanabilirliini ve anlalabilirliini salayan ortak bir yn, anlamsal bir kesiim kmesi vardr. Mesel ve balacyla yaplan balamalarn kabul edilebilir olmasnn baz artlar vardr: Kendisine balanan (matufun aleyh) ile balanan (matuf) arasnda ortak yn (ciheti camia) bulunmaldr. Ortak yn, kendisine balanan ile balanan zihinde birletirecek bir alka ve mnasebettir. Mesel iki kelimenin birbiriyle ve araclyla balanabilmesi iin aralarnda bu be ortak ynden birisinin bulunmas gereklidir diyorlard. Mesel Gne ve Ay, Dnyay aydnlatr. diyebiliriz ama Deniz ve brek grdm. denilemez, byle bir anlatm, anlalmay engeller. nk deniz ve brek arasnda bir alka, bir mnasebet yoktur. Mehmet Bey bestekr ve irdir. denebilir, nk bu iki i arasnda bir iliki vardr. Ahmet Bey, airdir ve ksa boyludur. demek uygun dmez, zira airlik ile ksa boyluluk kelimelerinin yani anlambirimcik demetinin yahut sememlerinin kesiim kmesini oluturacak ortak bir semleri yoktur, yani aralarnda sz dinleyen iin anlalabilir ve kabul edilebilir bir iliki bulunmamaktadr. Kendisine balanan ile balanan arasnda hem fark, hem benzerlik bulunur yani bu ikisi anlam ynnden bir kesiim kmesi kurarlar. Cmlelerin birbirine balanmasna vasl, balanmadan art arda getirilmelerine fasl denirdi. Birbirine balanan cmleler arasnda da ciheti camia bulunmas gerekir. Mesel Ahmet airdir ve Mehmet katiptir. eklinde iki cmleyi birbirine balayabilmek iin bu iki cmlenin zneleri arasnda arkadalk, kardelik, dmanlk gibi belirli bir mnasebet ve alka bulunmas gerekir. Bu kuram, ayn zamanda A. J. Greimasn mehur zotopi kuramyla da rtmektedir. Greimas, bu kuramyla metinde anlam btnln salayan eyin ortak semler olduunu ispatlamt. Bu ise eski belagatlarmzn cihet-i camia kuramndan baka bir ey deildir. Grld gibi Belgat geleneimizde ilgin edebiyat kuramlar bulunmaktadr. Ancak Belgat ve retorik alanlarnn mukayeseli ve ayrntl bir aratrlmas henz yaplm deildir. Byle bir karlatrmal aratrmann yaplmas, edebiyat dnyamza yeni bilgiler kazandracaktr.
SIRA SZDE Bu blmde baz rnekler yoluyla eski belgat bilimimiz ile ada bilimler arasndaki ilikiyi grdnz. Bunlardan en ilgin olan en kk anlaml birimler yani sem kuramdr. Bu kuramn edebiyat incelemelerine ve eletiri anlayna yeni ufuklar atn syDNELM leyebilir miyiz?
S O R BATI EDEBYATI ETKSNDE ADA TRK U ELETRS
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi adl kitabnn nsznde DKKAT u dikkate deer hkme yer verir: Bu arada hemen syleyelim ki, yeni Trk edebiyatn sadece Bat edebiyatSIRA SZDE nn tesiri altnda vcuda gelmi gibi grmek yanltr. Bu edebiyat, klasik Trk
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
16
Eletiri Tarihi
edebiyat, Tanzimattan sonra deeri bilinmee balanan Halk edebiyat ve belli bir adan okunan Bat edebiyatnn ortak tesirleri altnda teekkl etmi yeni bir terkiptir. Mehmet Kaplann bu tespiti, Tanzimattan bugne kadarki edebiyatmz iin yaplm en kapsaml, en doru tespitlerden birisidir. Bu paragraf, yeni Trk edebiyatn besleyen temel kayna gstermektedir. Bunlar: 1. Klasik edebiyat 2. Bat edebiyat 3. Halk edebiyatdr. Edebiyatmz, Tanzimat dneminden gnmze kadar bu kaynan etkisinde varln srdrmektedir. Tanzimattan sonra yetien btn sanatlarmz iin sylenebilecek en kapsaml ifade udur: Onlar, ya bu akmdan sadece birisinin etkisi altnda ya da ikisinin yahut nn ortak etkisi altnda eserler vermilerdir. Bu eilim, srasyla, farkl kurama dayanyordu: a) Belagat, b) Retorik, c) Halk edebiyat rnekleri. Tanzimattan sonra gnmze kadar savunulan ve ortaya kan balca kuramlar ve rnekler de bu kaynaa bal olmutur. Tanzimattan sonra yetien btn sanatlarmz gibi, btn eletirmenlerimiz de ya bu akmdan sadece birisinin etkisi altnda ya da ikisinin yahut nn ortak etkisi altnda fikirler ileriye srmlerdir. Tanzimattan gnmze kadar ortaya kan dil ve edebiyat tartmalarnn byk bir ksm bu farkl yol ve kuramn etrafnda dnp dolamtr. Edebiyatmz zaman iinde birleen ve bibirine katlan bu ana nehirle beslenmektedir. Tanzimat Dnemi aydnlar, Avrupaya gittiklerinde orada ok gelimi bir kltr ve edebiyat hayat ile karlatlar. Sadece sava meydanlarnda deil, bilim ve teknik alanlarnda da gerilediimizi kavradlar. mparatorluun devamnn ancak bu geliime ayak uydurarak mmkn olacan sezdiler. insi, Ziya Paa ve Namk Kemal gibi Osmanl aydnlar, Batda rneklerini grdkleri tiyatro, roman, makale gibi trlerin ilk rneklerini verdiler, nemli grdkleri eserleri tercme ettiler. insi ve Namk Kemal, eski dil ve edebiyat anlayna kar kt. Bylece Batdaki rneklerinden yola kan yeni bir belgat ve yeni bir eletiri anlay dodu. Bylece edebiyatmz iki farkl kaynaktan beslenir oldu. Tanzimattan sonra yazlan baz belgat kitaplar, tamamen eski yolu takip ettiler, bazlar ise Bat retoriinden ve belgat geleneinden yararlanarak yeni bir terkip yaratmaya yneldiler. ki ayr kaynaktan beslenmek edebiyat ve eletiri kuramlarnn zenginlemesine yol at. Bat dnyasnda iki bin yldan fazla bir zaman iinde gelimi olan eletirel dnce geleneinin Tanzimat dneminde, yirmi-yirmi be yl iinde kltr hayatmza bir btn halinde tanmas tabii ki mmkn olmad. Ama bir defa yeni bir yol almt ve sistemli bir ekilde olmasa da Batl anlamda bir eletiri balam oldu. Servet-i Fnn dnemi, Mill edebiyat ve Cumhuriyet dneminde eletiri, daha ok Baty rnek alarak geliti ve byk bir eitlilik gsteren ada eletiri kuramlar lkemizde geni lde tannd. Tanzimat aydnlar, Bat edebiyatlarn incelerken ikinci bir eyin de farkna vardlar: Batl lkelerin hepsi zgn bir dil ve edebiyat gelitirirken Yunan ve Roma rnekleriyle yetinmemiler, kuramda ve uygulamada halk edebiyat kaynaklarndan da yararlanmlard. Baty rnek alan Tanzimat aydnlar ve onlar takip edenler, az yahut ok halk edebiyatmza, kltrmze, folklorumuza da ilgi gstermiler ve bunlardan yararlanmlardr. Bunun sonucunda yeni edebiyatmzn kaynaklarndan birisi de halk edebiyat olmutur. Halk edebiyatna ynelmenin kuramlar bir btn halinde Milli Edebiyat dneminde ortaya konmutur.
17
Bugnk edebiyat hayatmz, bu eilimin etkisi altnda varln srdrmektedir. Milletlerin edebiyat ve eletiri tarihleri, daima kart grlerin birbiriyle mcadelesinin tarihidir. Fransz edebiyatnda da Arap edebiyatnda da Trk edebiyatnda da bir eskiler- yeniler kavgas olduunu gryoruz. Tanzimattan sonraki edebiyat ve eletiri hayatmzn esasn da bu eskiler- yeniler kavgas tekil eder. Bu kavgalarn ortak yn hepsinin red ve kabul kesin kutuplarna ekilmeyi beraberinde getirmesidir. Dolaysyla red ve kabul cephelerinde daima bir katlk gzlenir, tarafszlk, nesnellik azalr. Tanzimat dneminden itibaren sanatlarmz klasik edebiyat, Bat edebiyat ve Halk edebiyatlarndan birisinin yahut ikisinin savunuculuunu ve dierinin yahut dierlerinin eletirisini yapmtr. Ancak kuramsal alanda kesin olan bu ayrm, uygulamada ok zaman, hi de kesin deildi. Tanzimattan sonra Bat edebiyatn savunanlar, smrge edebiyatlarnda olduu gibi bu edebiyat olduu gibi taklit etmeyi asla dnmyorlard. Yeni bir edebiyat, ken toplumu ykseltmek iin bir ara olarak gryorlard. Klasik edebiyatmz ile Bat edebiyatlarndan yeni bir senteze, yeni bir terkibe ulamak istiyorlard. Klasik edebiyat savunanlar da Batdan gelen yntemlere tamamen kapal deillerdi. Her iki akmn mensuplar da eserlerinde eski ve yeni unsurlara ve halk edebiyat unsurlarna belli oranlarda yer veriyorlard. Bundan dolay Tanzimattan sonraki Trk edebiyat tarihi, bu akmn bir senteze ulama abasnn hikyesidir. Eski belgat geleneimiz sistemli bir dnceye dayanyordu, ancak bu sistemli dnce gnmzde yeterince zmlenmi deildir. Batnn retorii de sistemli bir dncenin rndr. Ancak onu da sistemli olarak alamadmz iin gereince yararl olamamaktadr. Yaplmas gereken i ise bu iki sistemi doru ve tam olarak kavramak ve bunlardan yeni bir senteze ulamaktr.
SIRA SZDE Tanzimat dneminden sonra gelien Trk edebiyatn ayr kuramsal temele dayandn grdk. Sizce bu durumun edebiyatmza ve eletiri hayatna getirdii olumlu ve olumsuz ynler nelerdir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
18
Eletiri Tarihi
zet
A M A
Eletirinin tanm, kapsam, nitelikleri, snflandrlmas konularn aklayabilmek. En geni anlamnda eletiri, sanatn yahut edebiyatn incelenmesi, tartlmas, deerlendirilmesi, yarglanmas iidir. Edebiyat tarihi gemite kalan eserleri tarih olaylar olarak ele alr, gn na karr, inceler ve snflandrr. Edebiyat kuramlar, edebiyatn yntemlerini, ilkelerini, kategorilerini ve ltlerini aratrr. Edeb eletiri, daha ok somut sanat eserlerini inceler. Edebiyat kuramlar, edeb eletiri ve edebiyat tarihi bilim dallar, birbiriyle sk ekilde ilikilidir, ayn konular ele alrlar, karlkl olarak birbirlerini etkilerler ve deitirirler. Bununla birlikte aratrma sahalar olarak birbirinden ayr bilim dal saylrlar, nk konulara yaklam tarzlar, amalar ve yntemleri birbirinden farkldr. Eletirileri; a) Hkm Eletirileri, b) Aklayc Eletiriler diye iki ana snf altnda toplamak mmkndr. Eletirmenler bir eser hakknda bilgi verirken bazen onu yarglamak, bazen ise aklamak amacna ynelirler. Bunlar iki farkl yaklam biimidir. Hkm Eletirisi, eserin deeri problemiyle ilgilenir, onun hakknda iyi yahut kt, gzel yahut irkin, faydal yahut zararl tarznda bir hkm verir. Hkm eletirilerinin yar nesnel, nesnel ve znel olan tipleri vardr. Klasik eletiri, XIX. yzyldaki bilimsel eletiriler, znel eletiriler, gazete eletirileri genellikle birer hkm eletirisidir. Aklayc Eletiri, eseri yarglamak amacn gtmez, onu aklamak, anlamak, yorumlamak ister. Eseri aklayabilmek iin tarih ve psikolojik artlar aratrr, metin zerinde analitik almalar yapar. Aklayc eletiri kendi iinde ayrca snfa ayrlabilir: a) Yorumlayc eletiri b) lm eletiri, c) Biimsel lm eletiri. Eletiri eserlerini okurken, bak alarnn okluuna, eletirilerin greceliine ve eletiri kavramlarnn kartlklarna dikkat etmek gerekir. R. Jakobson, bildiriimi konuan, dinleyen, mesaj, kanal, kod ve konu balklaryla alt temel elemente ayrarak analiz etmi ve bu yaklam, dil ve edebiyat incelemeleri iin iyi bir model oluturmutur. Mesaj, klasik dil biliminde olduu gibi, onu kullananlardan ayr olarak dnlme-
mi, aksine nesnesiyle, anlalmasn salayan artlaryla birlikte ele alnmtr. Alt temel elementin balca grevleri de tespit edilmi yani fonksiyonlar da aratrlmtr. Bylece mesaj, dou ve anlalma artlar iine yerletirilerek kavranmtr. Modelin orijinal olan yn budur. Ayn ekilde szceleme (nonciation) kuram, bildiriim kuram gibi sz balam iinde, dou artlar iinde ele alr. Belagat Bilimi ve Eletiri konusunda aklama yapabilmek. Eski belgat ve fkh geleneimiz iinde de yzyllardan beri mesaj, Jakobsonun kuramnda ve szceleme kuramnda olduu gibi dou artlar iinde inceleniyordu. Belagat bilimi, Trk edebiyat kuramlar ve eletiri kuramlarnn ilk ve temel kaynadr. Belgatlar bir szn doru ve gzel olmas iin kullanld yere, ortama ve zamana uygun olmas gerektiini sylyorlard. Szn (kelmn) belgat bir szn mevcut artlara, bulunulan yere ve zamana uygun bir tarzda sylenmesiydi. Buna m u k t e z - y h l e m u t a b a k a t adn veriyorlard. Belgatlar Bir szn mecaz yahut hakikat olmas, kullanlan sze deil, kullancya baldr. gibi zgn kuramlar da gelitirmilerdi. Bat Edebiyat Etkisinde Trk Eletirisi konusunda aklama yapabilmek. Tanzimattan gnmze kadar gelien yeni Trk edebiyatn besleyen temel kaynak vardr. Bunlar: 4. Klasik edebiyat 5. Bat edebiyat 6. Halk edebiyatdr. Yeni Trk eletirisi, bu kaynaktan beslenmi ve gelimitir. Ancak bu kaynan kuramsal temelleri henz kurulu aamasndadr.
A M A
A M A
19
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki hkmlerden hangisi yanltr? a. Edeb kuramlar yararldr. b. Edebiyat tarihleri de kurama dayanr. c. Edebiyat tarihlerinde sadece tarih olgular yer alr. d. Eletiri eserlerinde hem kiisel, hem eletirel unsurlar bulunabilir. . e. Edeb kuramlar somut olgulara dayanr. 2. Aadakilerden hangisi edebiyat tarihlerinin nitelii saylamaz? a. Yazarlar ve eserleri kronolojik olarak inceler. b. Kltrel deiimleri gsterir. c. Edeb olgular tarih olaylar olarak deerlendirir. d. Yazarlar, eserleri, olgular snflandrr. e. Edebiyatn yntemlerini, kategorilerini aratrr. 3. Bir eletirmenin temel grevi aadakilerden hangisidir? a. Edeb trn geliimini ortaya koymaktr. b. Soyut fikirler, sistemli bak alar gelitirmektir. c. Kurallar koymaktr. d. Genel fikirler gelitirmektir. e. ada somut sanat eserleriyle ilgilenmektir. 4. Bir eserin banda bulunan nsz nasl bir metindir? a. Bir i metindir. b. Bir d metindir. c. Bir ek metindir. d. Bir tip metindir. e. Bir art metindir. 5. Bildiriim Kuramnda metni veya mesaj tayan madd araca ne ad verilir? a. Kanal b. Kod c. Alc d. Nesne e. Verici 6. Kitab ver! gibi bir emir cmlesinde dil hangi fonksiyonunda kullanlmtr? a. Haber fonksiyonunda b. fade fonksiyonunda c. Alglama fonksiyonunda d. Etkileme fonksiyonunda e. st-dil fonksiyonunda 7. Aadakilerden hangisi szceleme srecinin bir paras deildir? a. Belli bir ekilde sylenen sz b. Belli bir zne tarafndan sylenen sz c. Belli bir yerde sylenen sz d. Belli bir alc iin sylenen sz e. Belli bir anda sylenen sz 8. Belgat bilimine gre hitap edilen bir kii, verilen haber veya bilgi karsnda drt halden birinde bulunur. Aadakilerden hangisi bunlardan biri deildir? a. O, bu haberi ya bilir, b. O, bu haberi ya bilmez. c. Ya o haber karsnda tereddtldr. d. Ya da o haberi inkr halindedir. e. Ya da o haberle ilgilenmez. 9. Aadakilerden hangisi sralama belgat biliminin szleri doruluk derecesine gre sralayna uygun der? a. Burhan, Cedel, Hitbet, iir, Vehmiyyat, Safsata ve Mugalata b. Cedel, Burhan, Hitbet, iir, Vehmiyyat, Safsata ve Mugalata c. Hitabet, Cedel, Hitbet, Vehmiyyat, Safsata ve Mugalata, iir d. Hitbet , iir, Burhan, Vehmiyyat, Safsata ve Mugalata, Cedel e. iir, Burhan, Cedel, Hitbet, Vehmiyyat, Safsata ve Mugalata 10. Tanzimat sonras Trk Edebiyat ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Belgat biliminden tamamen uzaklalmtr. b. Hem belgat, hem retorik biliminden yararlanlmtr. c. Sadece retorik biliminden yararlanlmtr. d. Kuramlar terkedilmi, sadece rneklerden yararlanlmtr. e. Sadece roman ve tiyatro trleri gelitirilmitir.
20
Eletiri Tarihi
Okuma Paras
ROMANCININ DNYASI Suut Kemal Yetkin Bir yerde okumutum: Bir gn ocuk Stevenson annesine Anne, bir insan resmi yaptm, imdi onun ruhunu yapaym m? demi. ocuk Stevenson yapt resme can verebildi mi bilmiyorum ama, romanc Stevenson korsanlarna ve serserilerine gerekten ruh vermi olmal ki, onlar hl yaayp duruyorlar. yledir, roman kahramanlar, gerek dediimiz insanlar gibi hatt onlardan daha ok dnen, duyan, didinen, sevin ve ac duyan bir takm varlklardr... Onlarn da bizim gibi yaadklarn, yaam olduklarn hangimiz dnmemiizdir? Dnyamz, hayal dediimiz, hakikatte bizden daha var, daha canl olan varlklarla doludur. Onlar aramzda dolap dururlar. Hele skntl zamanlarmzda aradklarmz onlardr. Fakat roman kahramanlar btn canllklar, btn gereklikleri ile asl kendilerini yaratanlar iin vardrlar, onlar iin yaarlar. Unamuno, Sis romannn kahraman Augusto Perezi ldrmeye karar verdii zaman onun Yaamak istiyorum Don Miguel, yaamak istiyorum!. Yaamak istiyorum! diye bardn anlatmyor mu? Pirandello, her pazar sabah saat yedi ile on arasnda, hayalinin kahramanlarn kabul ettiini Tuzak La Trappola balkl hikyesine yazd nsznde sylemiyor mu? Bir deli samasna benziyen, ama hakikatte roman sanatnn ruhunu aydnlatan bu gibi dncelere bir ok sanatlarda rastlanr. Bu hususta Rilke de gzel bir misaldir. Yaratt Maltenin, hayatnda canl bir varlk ehemmiyetini kazandn ve gece gndz yanndan ayrlmadn, hele roman yazd sralarda kendisini Malteden uzaklatrr korkusuyla hibir kitap okumadn romancnn 8 Eyll 1908de Claraya yazd bir metubun u satrlarndan anlyoruz: Onun straplarndan uzaklaamayacamdan ve ona btn lmn btn genilii iinde artk veremeyeceimden korkuyorum. Balzac: Geree dnelim diyordu, Eugnie Grandet ile kim evlenecek? Bugnn sanat dnrleri bu itiraflar birer sanat fantezisi olarak kabul etmekten ok uzaktr. Romanc iin gerek dnya, iinde kahramanlarnn yaad, ld dnyadr. Bu dnyada romanc ve yarattklar bir dakika olsun birbirini brakmazlar. Salavin, Duhameli yllarca birok romanlarnda takip edip durmad m? talyan romanclarndan Annie Vivanti, I Divoratori iin yazd bir makalede bu gerei ne gzel belirtir: Vaka ahslarn byk bir nee ile yarattm. Onlara istediim ekli verdim. Kadnlarm kumral, erkeklerim esmerdi. Birine kvrck salar verdim, dierinin enesine bir ukur koydum. Houma gidenler her trl talih ltfuna mazhar oluyorlard. Houma gitmeyenler lme mahkmdular. Fakat bir gn geldi ki, onlardan biri artk bana itaat etmedi. Sonra birini grdm ki, benim muvafakatimi beklemeden istedii gibi hareket ediyordu. Birdenbire anladm ki, yarattm bebekler canl idiler... Hotfotsedeki sakin villamz benim muhayyilemin mahlklariyle dolmutu. Kitaptaki gen Nino kocamdan daha ziyade ehemmiyet kazanmt. Nansi evin iinde dolayordu. Benden daha hakik bir varlkt. Anna Mariann keman benim ve Buyenin kemanndan daha kuvvetle iitiliyordu. Terinisanide ilkbahar tasvir ettiim zaman herkes ortalkta bir scaklk hissediyordu. Bahedeki byk aalar mevsimsiz bir ieklenme arzusiyle titriyorlard (H. Cahit Yaln, I Divoratori Yrtclar) Gerek insanlarla muhayyel insanlar arasndaki zdelii bu kadar ak bir dille anlatan yaz az bulunur. Bir kere daha anlyoruz ki, roman kahramanlar romancya hkim olacak kadar gerektirler. yle deil mi ya? Yalnz kendi realitesinin kanunlarna tbi olan ve kendisini yaratt andan itibaren romancsn da peinden srkleyen ve keyfinin istedii gibi hareket eden bir roman kahraman elbette ki yaratcs kadar, belki de ondan daha gerektir. Franois Mauriac (Fransuva Moriyak) da talyan romancsndan baka trl dnmez. Romanc tarafndan hi ehemmiyet verilmeyen silik bir ahsn bazan kendiliinden birinci sraya ktn, romann ba kahramanna ayrlan yeri aldn ve romancy beklenilmeyen bir istikamete srklediini Mauriac da syler ve kendi eserlerinden Le Dsert de LAmour romann da misal olarak verir. Doktor Courrge, romancnn plnna gre bu romanda, ba kahramann babas gibi ikinci derecede bir rol alacakt. Halbuki btn romana hkim olmakta gecikmiyor ve bu zavall adamn mustarip ehresi romann yaayan tek ehresi oluyor. Bu bakmdan, bir roman kahramannn romancya uysallkla boyun emesi ou zaman onun ahs hayattan mahrum olduunu gsteren en kuvvetli delildir. Aksine, Mauriacn dedii roman kahramanlar ne kadar canl iseler romancya o kadar az tbi olurlar. Romanc, kahramanlarnn ne kadar canl olduunu onlarn kendisine kar gelmeleri, det nankrlk etmeleriyle daha iyi anlar. Bununla beraber, uykusuz geceleriyle besledii kahra-
21
manlarnn en dik kafalsna bile acmaktan kendini alamaz. Onlarn ektiklerini kendisi de eker. Gustave Flaubertin Madam Bovary benim! sznn hakik mnas budur. Byk roman kahramanlar o kadar canldr ki, ok defa onlara, gerekten yaam, fakat bugn sadece htralar kalm birer varlk gzyle bakarz. stad Halid Ziya Uaklgil de bana yazd mektubun sonunda bu geree iaret etmektedir. Firdevs, Nihl, Bihter, hele bedbaht Beir, imdi uzaktan bunlar dnrken hepsini ayr ayr gryor zannndaym. Hele Nihl gzlerimin nnde sapsar, szgn simasiyle hep Ada amlklarnda babasnn yannda dolayor gibidir. Beirin ksrklerini iitiyorum. Bu htralar, bu duygular, gerekten yaam olan insanlara ait deil mi? Bu szler, bu hayal mahsl kahramanlarn hayali olmaktan ne kadar uzak olduklarn bize btn akliyle anlatmyor mu? Hem usuz bucaksz zaman iinde hayal kahramanlariyle gerek ahslarn fark nedir? Zamana karan Goriot Baba da Balzac kadar gerek deil mi? Unamuno Sis inde Augusto Pereze kendini ldreceini bildirdii zaman, hayal mahsul adam ona nce yalvaryor, fayda vermediini grnce, isyan ederek ona haykryor: Siz de leceksiniz, siz de! inden ktnz hilie siz de dneceksiniz! Tanr artk sizi dnmez olacaktr! leceksiniz evet, istemeye istemeye leceksiniz! Ve benim bamdan geenleri okumu olanlarn bir tanesi kalmakszn hepsi, hepsi, hepsi leceklerdir. Onlar da benim gibi, hayal varlklardr. Hepsi leceklerdir, hepsi. Bunu size ben sylyorum, ben, Augusto Perez sizin gibi hayal bir varlk. te romancnn dnyas! Bu dnyada hayal ile gerek arasndaki snrlar yklm, hayal ile gerek kaynam, ayn deeri kazanmtr.
22
Eletiri Tarihi
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. e 4. c 5. a 6. d 7. a 8. e 9. a 10. b Yantnz doru deilse Birinci Blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Birinci Blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Birinci Blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Birinci Blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse kinci Blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse kinci Blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse kinci Blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse kinci Blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse kinci Blm tekrar okuyunuz, Yantnz doru deilse nc Blm tekrar okuyunuz Sra Sizde 2 Evet. Eskiden en kk anlaml birimin kelime olduu sylenirdi. Okullarda her dzeyde bu bilgi tekrarlanrd. Bugn ise kelimelerin anlamlarnn ancak kullanmda ortaya ktn ve en kk anlaml birimin kelimeler deil semler olduunu biliyoruz. Eski Belgat bilimimiz de ada anlam bilimi teorileri de bu olguyu ispatlamtr. Bu ise ilerideki nitelerde greceiniz gibi edebiyat incelemelerine ve eletirel yaklamlara yeni ufuklar am, bu anlaya bal ok ilgin bilim dallar domutur. Sra Sizde 3 Edebiyatmzn ve eletiri alannn Tanzimat dneminden sonra ayr kaynaktan beslenmesi, iki alann da zenginlemesi sonucunu dourmutur. Bu olumlu yndr. Dier taraftan alan birden benimseyen sanat ve tenkitiler, pratikte bu geni alan ayn zamanda gereince tanmak imkann bulamamlardr. Bu olumsuz yndr. Bu olgu, tematik olarak genilemek fakat kuramsal olarak yeterli olamamak demektir. Edebiyat ve eletiri alannda genilik elde edilmi, derinlik elde edilememitir. Bu hkm, Tanzimat sonras dnce hayatmzn btn iin de geerlidir. Bu durumda kar yol acaba nedir? Tarih ve coraf konumumuz Trk sanatlarna ve eletirmenlerine g bir grev vermitir: Bu grev, elde edilen tematik geniliin yeni sentezlerle derinletirilmesi grevidir. Trk sanat ve eletirisi, bu sentezi, ancak ok etin bir alma ve mukayese ile elde edebilir ve ancak ulaaca sentez yoluyla dnya edebiyatna ve eletirisine yeni ufuklar aabilir.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Eletiri yapmak ve doru hkm vermek, ncelikle doru dnme sanatn yani mantk bilimini bilmemize, doru bilgilere dayanmamza ve bulduumuz doru hkm bakalarna kabul ettirebilmek iin onlar ispatlamamza baldr. Birincisi, bize doru hkmler vermenin kurallarn retecektir, ikincisi doru olgular bulmak iin bizi aratrmaya ynlendirecektir, ncs, elde ettiimiz fikirlerin doruluunu gstermemizi salayacaktr. Bu durumda mantk bilimi, bilimsel aratrma yntemleri ve ispatlama (argumentation) yntemlerini bilmemiz, hkm vermemiz iin en gerekli bilgilerdir. Hkm eletirisi yapanlarn bu alanda yetkin olmalar gerekmektedir.
23
Yararlanlan Kaynaklar
Ahmet Cevdet Paa. (1987). Belgat-i Osmniye. Haz.: Mehmed avuolu, stanbul: Mimar Sinan niversitesi Yaynlar. Ahmet Cevdet Paa. (2000). Belgat-i Osmniye. Haz.: Turgut Karabey, Mehmet Atalay, Ankara: Aka Yaynlar. Angenot, Marc; Bessiere, Jean; Fokkema, Douwe; Kushner Eva. (1989). Thorie Litteraire. Paris: Presses Universitaires de France. Eletiri zel Says. (2003). Hece Aylk Edebiyat Dergisi. Say: 77,78,79; Mays, Haziran;Temmuz-2003. Ankara. Engel, Vincent. (1998). Histoire de la Critique Litteraire des XIX et XXe. Siecles. Belgique: BruylantAcademia. Filizok, R. (2001). Anlam Analizine Giri. Ege niversitesi, zmir: Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Guiraud, Pierre. (1974). La smiologie. Georges Mounin ynetiminde Dictionnaire de la linguistique. Presses Universitaire de France. Hbert, Louis. (2011). Mthodologie de Lanalyse Litteraire, Analyse, dissertation, commentaire, compte rendu. Version (29 / 01 / 2011), dans Louis Hbert (dir.) Signo en ligne), Rimouski (Qubec), http://www.signosemio.com Levent, A. S. (1984). Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: TTK Basmevi. Moran, B. (1972). Edebiyat Kuramlar ve Eletiri. stanbul: Edebiyat Fakltesi Yaynlar. zn, M. N. (1941). Son Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Maarif Vekillii Neriyat. Rallo, E. R. (2006). Mthode de Critique Littraire. Paris: Armand Colin. Roger, Jrme. (2009). La Critique Litteraire. Paris: Armand Colin. Tahir-l Mevlev. (1972). Edebiyat Lgat. stanbul: Enderun Kitabevi. Trk Dili. (1963). Eletiri zel Says. Say:142, Temmuz 1963, Ankara: TDK. Trk Dili. (1971). Eletiri zel Says II. Say:234, Mart, 1971, Ankara: TDK. Wellek, Rne; Varren, Austin. (1993). Edebiyat Teorisi. ev.: mer Faruk Huyugzel, zmir: Akademi Kitabevi. Yetkin, S. K. (1967). Edebiyatta Akmlar. Ankara: Remzi Kitabevi.
nternet Kaynaklar
Filizok, R. Belgat Bilimimizin erdii Teoriler. http://www.ege-edebiyat.org/docs/512.pdf Filizok, R. Dil le Bildiriimin Temel Elementleri. http://www.ege-edebiyat.org/wp/?p=679
2
Amalarmz

ELETR TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eletiri tarihi iinde klasik dnemin yerini aklayabilecek, Klasik dnemin eletiri niteliindeki kaynaklarn ayrt edebilecek, Klasik dnemde edeb eletirinin nasl yapldna ilikin deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Belagat Mutavvel Muhtasar Telhis Miftah Tezkiret-uara Mukaddime Selset Rekket bdr Garb Dibace Sebeb-i Telif Fenn-i iir
indekiler
KLASK DNEM TRK EDEBYATINDA ELETR GR BELAGAT KTAPLARINDA ELETR AR TEZKRELERNDE ELETR DBACE VE SEBEB- TELFLERDE ELETR DVANLARDA ELETR ERKL RLER
Eletiri Tarihi
Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri
Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

KLASK DNEM TRK EDEBYATINDA ELETR GR
Eski Trk Edebiyatna Giri kitabnzda Trk edebiyatnn evreleri anlatlrken XV. yzyldan XIX. yzyla kadar olan srecin klasik dnem olarak adlandrldn hatrlaynz. Trk edebiyatnn Anadoludaki oluum srecinde (XIII.-XIV. yzyllar) Fars edebiyatnn nemli eserleri eviri, nazire ve erhlerle Trkeye uyarland. Bu dnemde airler, belagatn kurallar dizisine deil, rnek aldklar eserlere gre rn veriyorlard. Model eserler dorultusunda retilen edeb rnlerin belli bir dzeye ulat XVI. yzyldan itibaren oluan anlay, air/yazarlarn uymak zorunda olduklar kurallar dizisini de belirledi. Klasik dnemde iir nemli bir yer tuttuu iin btn edeb tarz ve trler de iirle ilgili kurallar erevesinde geliti. Bu dnemde dorudan edeb eletiri konusunu ele alan kitaplar yazlmam olmakla birlikte dnemin eletiri anlayn yanstan, gelenein estetik lt ve kurallarn anlatan eserler kaleme alnd. Bu eserlerdeki eletirel yaklam dnemin varlk, insan ve dil algsyla uyumludur. Divan airlerinin vg (methiye) ve yergi (hiciv)lerinde, toplumsal sorunlardan ikyetlerinde eletirel bir tutum vardr. Fuzulnin ikyet-namesi, Badatl Ruhnin Terkib-bendi, Nefnin Siham- Kazas klasik dnemde eletirel akln ilediine ilikin nemli eserlerdir. Ayrca airler, zellikle manzum t kitaplarnda iire dair grlerini ifade ederken eletirel tutumlarn da sergilerler. Nevnin Netayicl-Fnun adl, dneminin bilim dallaryla ilgili ansiklopedik eseriyle Nabnin Hayriyye ve Vehbnin Lutfiyye mesnevileri gibi t nitelikli baz kitaplarda da iir ve nesir konusunda deerlendirmeler yer alr. Fakat bu eserlerdeki deerlendirmeler, dorudan herhangi bir esere veya aire ynelik olmad iin edeb eletiri nitelii tamaz. XVI. yzyldan XVIII. yzyln ikinci yarsna kadar devam eden klasik dnemin edeb eletiri anlayn ve birikimini yanstan en nemli kaynaklar; belagat kitaplar, air tezkireleri, dibace ve sebeb-i telifler ile divan ve mesnevilerdeki eletiri nitelikli manzumelerdir.
BELAGAT KTAPLARINDA ELETR

Belagat, bir dnce ya da duygunun yerinde ve zamannda, manas en ak bir biimde ve akc bir dille ifade edilmesidir. Belagat, bir ilim dal olarak ksma ayrlr: Meani, beyan ve bed. Meani, szn duruma uygun bir ekilde nasl ifade
26
Eletiri Tarihi
Mek: Yaz hocasnn ders olarak verdii yaz rnei. renmek ve almak iin yaplan alma.
edileceini; beyan, bir maksadn birbirinden farkl usullerle nasl dile getirileceini, bed, ise maksad ifade eden sze, anlam ve ahenk asndan gzellik verme yollarn gsterir. Osmanl medreselerinde iirin biim ve ieriine ilikin bilgi vermek ve bata din nitelikli metinler olmak zere eitli eserlerin anlalmasna katk salamak amacyla belagat dersi okutulurdu. Divan airleri uymak zorunda olduklar kurallar dizisini belagat kitaplarndan, bunun yntemini de usta-rak ilikisi iinde mek geleneine uyarak reniyorlard. Balangta sadece hat sanatyla ilgili olarak kullanlan mek, zamanla musikiden mimariye ve minyatrden iire kadar btn geleneksel sanatlarn retiminde kullanlm bir yntemdir. Osmanl medreselerinde balangta Arapa ve Farsa belagat kitaplarnn okutulduu bilinmektedir. Arapa belagat kitaplarnn banda Sekkak tarafndan yazlan Miftahl-Ulum ile Hatib el-Kazvinnin yazd Telhisl-Miftah gelir. Bu esere Sadettin Taftazannin ve Seyyid erif Crcannin yazdklar erhler, zellikle Taftazannin yazd Mutavvel ile ona yazd Muhtasar adl erh kitabnn ilgi grd bilinmektedir. Medreselerde okutulan Miftah, Telhis, Mutavvel ve Muhtasara haiye ve erhler yazlmtr. Osmanl medreselerinde, Farsa belagat kitaplarndan Reidttin-i Vatvatn yazd Hadaykus-Sihr f Dekayku-ir okutulmu, bu eser erh ve tercme edilmitir. XV. yzyl Osmanl air ve bilginlerince bu kitabn baz blmleri erh ve haiyelerle oaltlmtr. Bunlarn banda air Ahmed (.1413) tarafndan yazlan Bedaiyus-Sihr f Sanayii-ir ile Amasyal Hsamettin (.1470)in Risaletn Minel-Aruz ve Istlahi-ir adl eseri gelir. Belagatla ilgili Arapa ve Farsa kaynaklar, mevcut bilgilerimize gre ilk defa Akkoyunlular zamannda yaayan eyh Ahmet Bardah tarafndan Trkeye uyarlanr. Onun Kitabu Camii Envail-Edebil-Faris (y. 1502) adl eserinde baz edeb sanatlar, aruz ve muamma gibi kavramlar ilenir. Osmanl kltr evrelerinde ise Trke ilk belagat kitab Gelibolulu Srur (1491-1561) tarafndan yazlr. Onun Bahrl-Maarifi Trke yazlm derli toplu ilk belagat kitab saylr. Srur eserini ehzade Mustafann hocas olarak Amasyada bulunduu srada ehzadenin istei zerine kaleme almtr (y.1549). Eserde beyan, meani, bed, aruz, kafiye, iir ve nesir kurallar anlatlmtr. Yazar bata Hadaykus-Sihr ve Enisl-Uak olmak zere daha nce yazlan belagat kitaplarndan yararlandn eserinde belirtmitir. Srurnin eseri bir mukaddime (giri/nsz), makale (konunun anlatld blmler) ve bir hatimeden (sonu) oluur. Mukaddimede baz iir kavramlar Farsa ve Trke rneklerle aklanr. Birinci makalede aruzla ilgili bilgiler verilir. kinci makalede ise edeb sanatlar tanmlanp rnekler sralanr. Bu blm, Reidttin-i Vatvatn Hadaykus-Sihr f Dekayku-ir adl eserinin ksa bir tercmesidir. Trke rnekler ise eyhnin iirlerinden alnmtr. Bu blmn sonundaki Sultan Mustafa iin yazlan kaside, her bir beytinin aklanan bir sanata rnek olmas bakmndan dikkate deerdir. nc makalede ise sevgili; sevgilinin sa, yz, ka gibi uzuvlar; gzellik, ak ve szle ilgili benzetmeler; harf ve kelime oyunlaryla yaplan baz sanatlar ele alnm; Farsa, Arapa ve Trke rneklerle konular geni bir ekilde ilenmitir. Srur, eserinin bu blmn XIV. yzyl Fars airlerinden erafettin-i Ramnin Enisl-Uak isimli eserini rnek alarak yazmtr. Hatimede de iir ve airlii, zellikle dini adan ele almakta, bu konudaki grlerini ayet ve hadis naklederek temellendirmektedir. Bu eserin ok ilgi grd, ktphanelerdeki yazma nshalarnn saysndan anlalmaktadr.
2. nite - Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri
27
Srurnin eserinden sonra ou tercme olmak zere belagatla ilgili kitap ve risalelerin says artar. XVI. yzylda Muid, Miftaht-Tebih adl bir eit benzetme (tebih)ler klavuzu hazrlar. Altparmak Muhammet Efendi (.1623), Terceme-i TelSIRA SZDE his diye tannan eserini kaleme alr. Yine ayn dnemde smail-i Ankarav (.1631) tarafndan yazlan Miftahl-Belaga ve Misbahl-Fesaha adl eser yenileme dnemi belagat kitaplarna kaynaklk eder. Bu eserlerden baka da Miftah ve Telhis terDNELM cme ve erhleri yazlm olmasna ramen en ok ilgi grenler bunlardr. Osmanl dneminde kaleme alnan belagat kitaplarndan biri de Mstakimzde Sadettin S O R (.1788)in yazd Istlahatu-iriyye adl eserdir. Bu kitap iirle ilgiliUbaz kavramlarn akland szlk niteliindedir. Tanzimattan sonra, zellikle 1867-1876 tarihleri arasnda belagatT kitaplarnn DKKA says dikkat ekici bir biimde artm ve ierikleri eitlenmitir. Sleyman Paann Mebanil-na adl eseri deien zihniyetin belagat kitaplarna yansmasn SIRA SZDE gstermesi ve bir model oluturmas bakmndan dikkate deer zellikler tar. Klasik dnem eletiri anlaynn biimlenmesinde belagat kitaplarnn yerini deerSIRA SZDE AMALARIMIZ lendiriniz.
DNELM K T P Belagat konusunda M. Yekta Saran Klasik Edebiyat Bilgisi-BelagatAadl kitabnda (Gkkubbe Yaynlar, stanbul 2004) ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE AMALARIMIZ
D T EA M K N L P S O R U
AR TEZKRELERNDE ELETR
S O R U
TELEVZYON
TELEVZYON
DKKAT
Belli bir meslekte hret bulan kiilerin biyografilerini anlatan eserlere tezkire, DKKAT bunlardan airlerin hayatlarn anlatan, eserlerinden rnekler verenlere de air tezkiresi denildiini biliyoruz. Trk edebiyatnda bu trn ilk rnei, Ali ir NevaNTERNET ynin Mecalisn-Nefayis adl eseridir. Nevayden nce Fars SIRA SZDE edebiyatnn byk ustas Cam, Baharistann, aslen bir Trk olan Emir Devletah da Tezkiretuara adl eserini ayn muhitte yazmlard. Osmanl tezkireAMALARIMIZ modellik geleneine eden bu tezkire, Herat Tezkireleri diye adlandrlr. Anadolu sahasnda tezkire trnn ilk rneini, Het-Behit adl eseriyle Seh Bey verir. Seh Beyden sonra Latifi, Tezkiret-uara ve Tabsratn-Nuzama K T A P adl eserini kaleme alr. Bunu k elebnin Meair-uara adl eseri takip eder. Divan iiri gelenei devam ettii mddete air tezkireleri de kaleme alnr. (Bu konuda, Trk Edebiyatnn Kaynaklarndan air TezkireleriZadl kitabnzTELEV YON da ayrntl bilgi verilmitir). air tezkirelerinin mukaddimelerinde iirin ne olduu, kkeni, biim ve ierik bakmndan zellikleri gibi poetikalarn temel konular olan sorunlar irdelenir. ArN ERNET dndan gelen blmlerde airlerin biyografilerine ilikin bilgiler Tverilir, edeb kiiliklerine ilikin tespitler sralanr. airin tab, selika, kabiliyet gibi kavramlarla ifade edilen doal sanat gc, hb, latf, nazik, zarf, blend, sde, ren gibi sfatlarla deerlendirilir. cd, ibd ve ihtir gibi sfatlarla airin orijinal bulularna; bedihe-g, fevr, tz gibi kelimelerle de annda ve abuk yazabilme becerisine ynelik tespitler yaplr. bdr, sels, melh, garb gibi sfatlarla dorudan eser; kne, rindne, hne, Trkne gibi sfatlar kullanlarak slup deerlendirmesi yaplr. Tezkirelerin biimsel zellikleri farkllklar gstermekle birlikte air ve eserini nitelemek zere kullanlan sfatlar byk lde ortaktr. Hatta tezkire mukaddimelerinde bile ele alnan konularn genel erevesi ayndr. Sadece ayrntlarda farkllamalar olur. Tezkire yazarlarndan Ali ir Nevay, Latif ve k elebinin
SIRA R N E T N T E SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
28
Eletiri Tarihi
grleri ayrntlara dikkat ektikleri iin daha nemlidir. Bu tr metinlerde eletirinin alanna giren konular ele alnmtr. XVI. yzyl Osmanl tezkire yazarlar ayrntl mukaddimelerde airleri snflandrrlar. Bu snflandrmann yetenek ve gelenein kurallar erevesinde bir tenkit anlayna dayand sylenebilir. Latifnin yapt u snflandrma, dnemin sanat ortamn ve aire bakn yanstmas asndan dikkat ekicidir. airler zmresi birka ksmdr: 1. El dememi dnceler ve kendine mahsus hayallere sahip olabilen yaratc airler, 2. ll sz syleme yeteneine sahip olup doru ya da yanl, azlarna geleni syleyenler. 3. Hrsz airler; a. iir syleme yetenekleri olmad iin bir iirin mahlasn deitirip veya iinden birka iyi beyti alp kendine mal edenler, b. Vezinli szler syleyebilen, yeteneksizliklerinden dolay hayal ve mana bulamayan, bu yzden baka airlerin iirlerindeki manalar tekrar edenler, c. Bakalarnn iirlerindeki anlam biimsel olarak deitirip sanat ve hayal bakmndan ayn eyleri syleyenler. 4. Usta bir airin iirinde yer alan bir mazmunu ince bir nkteyle orijinal syleyi hline getiren yetenekli airler (Latif 1999: 32-35). air tezkirelerinde mukaddimeden sonraki blmlerde airlerin hayat hikyeleri ksaca anlatlr ve iirlerinden rnekler verilir. Hem biyografi metinlerinde hem de iir rneklerinde dnemin anlayna uygun biimde eletiriler yaplr. Yeri geldike iir ve air kavramlaryla ilgili baz ltlere yer veren tezkirecilerden Latif, eserinin Filibeli Fani maddesinde onun airlere tlerini nakleder. Bu tler, dier kaynaklarda da yinelenen ve klasik dnemin anlayn yanstan genel ilkelerdir: 1. iire balayan kiinin kelime daarcnn, szlk bilgisinin geni olmas gerekir. 2. iirden anlamak air olmak kadar nemlidir. 3. air, bilgisiz kiilerin vglerine aldanp gurura kaplmamaldr. 4. airin kendini ve iirini vmesi yakk almaz. 5. air, ibadetlerini aksatacak kadar iirle fazla megul olup elenceye dalmamaldr (Latif 1999: 166). Buraya kadar air tezkirelerinin eletiri konusundaki genel yaklamlar zetlendi. imdi eletiri anlaylarnn eserlere nasl yansdna dair rnekleri grelim. Tezkire yazarlar, biyografisini anlattklar airler hakknda daha nce bilgi veren tezkirecilerin verdikleri bilgileri zaman zaman eletirirler. RNEK 1 k elebi, tezkiresinin Celil maddesinde airin doum yeri konusunda Latifnin verdii bilgiyi dzeltmekle kalmayp kendi grn temellendirmek zere airin Hsrev irin mesnevisinden kant gsterir. Aceb latfedr ki kend Husrev rninn hirinde Beyt: Hmid-zde Cell Bursev Nazm idp rn Husrev nmesin diy beyn iderken Latf znikdr dimidr (k elebi 2010: I, 479). RNEK 2 air biyografilerinde olduu gibi alntlanan rnek iirlerin hangi aire ait olduu konusuna da tezkire yazarlarnn zaman zaman eletirel yaklatklar grlr.
29
Szgelimi Seh, Het-Behit adl tezkiresinin Mevlana Sak maddesinde u iire yer verir (Sehi Bey 1998: 159): Ehl-i dikkat beline m dediler Azn anld yokdur o dediler Dikkat ehli belin iin kl gibi ince dediler; Azn anldnda o yoktur (ok kk, grnmez) dediler; Gonca ebkr andelibi grp Kz yine geldi bunda bu dediler El dememi gonca blbl grnce Kz yine geldi buraya bu dediler. Kyumuz nle ile doldurdu Vayli vayli abu abu dediler Vayli vayli abu abu dediler; Kymz inleme ile doldurdular. Grdler seyl-i ekimin cun Kandan old bu kanl su dediler Gzyamn sel gibi cotuunu grdler, Bu kanl su nereden kt diye sordular. Sk elden aya hi komaz Rz u ebde eker seb dediler Sk (airin mahlas ve iki sunan kii anlamnda tevriyeli) elinden kadehi brakmaz; gece gndz iki ier dediler. Gelibolulu l de Knhl-Ahbarn Sak maddesinde, airin bu ir-i latfle zhirl-iftihr, dier iirlerinin de bu slubla mtebdir olduunu syleyip bu iiri aynen alntladktan sonra bu tek gazelin yz kadar iire bedel olduunu syler. Ardnda da bu iirin kimilerince Kemal Paazadenin, kimilerince de Necatnin sanldn, oysa Saknin dostlarndan Merhaba elebinin btn bu tereddtleri ortadan kaldrdn belirtir (sen 1994: 226). lnin bu uyarlarna ramen bu iirin Necat Divanndaki ktalar arasnda (kta 30, s.125) yer aldna baklrsa eletirisinin temelsiz olmad anlalr. Tezkirelerde biyografisi anlatlan airin eserine ynelik deerlendirmeler yaplr. air tezkirelerinde airleri deerlendirmek zere baz kelime ve kavramlar kullanlr. Bunlarn ok sistematik olmasa bile geliigzel, rastgele kullanmlar olmad yaplan almalardan anlalmaktadr (etinda 2010). Tezkirelerde eletiri amacyla kullanldklarna dair ciddi ipular barndran bdr, garb, rengn, selset, selis, rekket, gibi kelime ve kavramlarn nasl ele alndna dair rneklere bir bakalm. RNEK 3 Tezkirelerde sels, selset gibi kavramlar kullanlr. Bu kavramlarla iirin ritmini salayan lye, szn ahenk ve akclna iaret edilir. Belagat kitaplarnda s-
30
Eletiri Tarihi
zn akclna selset, ifadenin ahenksiz olmasna ise rekket denildiini biliyoruz. Bu iki kavramn, Gelibolulu l tarafndan nasl kullanldn Bursal Rahm maddesinde verdii bilgiler nda grelim. Rahm, Sultan Selme arz- hl iin bir kta sunar: Arsa-i nazm ire nice pehlivn Merhle kat eyledi emr ile Rahm-i zrun da bu meydnda Menzil alursa aceb mi tr ile Bu ktayla ilgili olarak l diyor ki: Kat eyledi lafznda elifn ayna vasln ve Rahm-i zrunda edsnun rekketi fasln bu hakr tebdl itdrdm. Evvelini Kld kat- merhle emr ile ikincisini Server Rahm de bu meydanda edlar ile selsete tahvl itdrdm ( sen 1994: 218-219). Mustafa l, bu metinde Rahmnin iirindeki syleyi kusurunu yani rekketi nasl dzeltip akc bir hle dntrdn anlatrken selset kelimesini bir tenkit kavram olarak kullanmtr. RNEK 4 k elebi de Meair-uara adl tezkiresinde Ahmet Paa, Bak, Bidar ve Fuzul gibi baz airlerin iirlerini deerlendirirken sels ve selset kavramlarn kullanr. k elebinin Bidar maddesinde sels olarak nitelendirdii u beyte ilikin deerlendirmesine bakalm: Gz gz etdim cism-i zr nvek-i dildrdan Ser-be-ser em oldum amm toymadum ddrdan Bu beyitte gz gz etmek deyimindeki tekrarlar, gzle ayn manaya gelen em ve ddr kelimelerinin ard arda sralanmas, ilk msran gz gz, ikinci msran serbe-ser gibi kelime tekrarlaryla balamasndan tr elebi, bu beyti sels kavramyla nitelendirmitir (k elebi 2010: 448). RNEK 5 Tezkire yazarlar bu tr eletiri amal kelimelerin birkan birlikte de kullanrlar. Ahdnin Glen-i uara adl tezkiresinde stanbullu Beyzade Ali maddesinde rnek olarak verdii u ktay k elebi, Fuzulnin iiri diye kaydeder ve sels bdr olarak deerlendirir (k elebi 2010: 1202): Gyiy bu eme bir sakk durur Rh- Hakda tene eyler cst c Llesi anun dehendr su dili Dil dker her kim ki olsa r-be-r Su gibi ezberlemi okur revn M-cer-y dehri her dem s-be-s nine kim gelse dir trh in M-Hseyn ile Hasan akna su Bu ktada emenin susayanlara su datan sakaya benzetilmesi, cst c, rbe-r, s-be-s kafiyeleriyle suyun emeden aknn hissettirilmesi yani anlam ile szn uyumu; dil dkmek, su gibi ezberlemek deyimlerinin ifadeyi zenginletirmesi iiri akc klmtr. Bu zellikleri barndrmasnn yan sra Kerbelada bir eme iin sylenmi olmas, iiri deerlendirmek zere kullanlan bdr ve sels sz-
31
cklerinin tercih edilmesinde szel arma eletirel dncenin elik ettiini gsterir. RNEK 6 Badatl Ahd, Glen-i uara adl tezkiresinde Ruhye dair bilgiler verdikten sonra onun iirini beendiini syler. rnek olarak alntlad beyitlerin bdr olduunu belirtir. Bu bir nice beyt ve gazel-i bdr anlarundur tahrr old (Solmaz 2005). Tanzimat dneminden sonra kaleme alnan biyografi kitaplarnda da zaman zaman tezkirecilerin iiri deerlendirmek zere kullandklar eletiri amal kelimelere yer verilir. Bursal Mehmet Tahir de Osmanl Melliflerinde Ahdden devrald bdr szcn Ruhnin iirlerini nitelendirmek iin kullanr. Er fevkalde bdr hele terkb-bendi mehr u manidrdr (1338: 182-183). Bu yaklam, klasik dnemin alg ve eletiri anlaynn yenileme dneminde de devam ettiini gsterir. RNEK 7 Tezkire yazarlar sz sanatlar, aruz ls asndan iirlerde grdkleri kusurlara da iaret ederler. yle ki Gelibolulu l, kendi ann geerli olan eletiri kurallar erevesinde verdii rnek beyitleri imale, rekket, tam tebih olmama, aruz kusuru tama, manaca uygunsuzluk ve yanl eda gibi kusurlardan dolay eletirir. Bu hliyle baka tezkirelerde de karmza kan uygulamay l, bir adm daha ileriye gtrerek u kelimenin yerinde bu olmalyd tarznda iiri dzeltmeye, hatta bazen de yeniden yazmaya kadar gtrr. Kanun Sultan Sleyman dnemi airlerinden Emannin SIRA SZDE Her gice dil-i tre haylnle mnevver Sen ey-meh-i bed-mihr gerek gelme gerek gel DNELM beyti rnek olarak alntlanr ve sonra u ifadelere yer verilir: Egeri kim bedmihr diyu ed eylemidr. Ve ill yaramaz hmla hat eylemidr. Zr mihrn beS O U di olmaz ve bed nesneye mihr tlk idenn baht sermed olmaz. RB-mihr dimek yeg idi. Bri hem eds sahh ve hem isnd gerek idi. (sen 1994: 32). air, iir ve edeb eseri deerlendirmek iin tezkirelerde kullanlan T D K K A kelimeler ile dibace ve sebeb-i teliflerde, gazel ve kasidelerde ayn amala kullanlanlar byk lde rtr. Bununla birlikte edeb eletiri erevesinde ilev stlenen kelime SIRA SZDE ve terimlerin sistematik bir yap arz ettiini sylemek zordur. Tezkirelerde esere ynelik eletiri nasl ve hangi kavramlarla yaplr? SZDE SIRA AMALARIMIZ
D E K T Tezkirelerde kullanlan eletiri terimleri konusunda Yusuf etindan NA L PM Tenkit kiiir ve tabnda (Kitabevi Yaynlar, stanbul 2010) ayrntl bilgi bulabilirsiniz. S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
D T EAL M K N P S O R U
DBACE VE SEBEB- TELFLERDE ELETRE V Z Y O N TEL

Divanlarn banda iir ve air kavramlarn aklayan, airin divan tertip etme geDKKAT rekesini ifade eden mensur veya manzum/mensur kark olmak zere yazlm blmlere dibace denir. Tezkirelerin bandaki benzer nitelikli metinler ise muNTERNET kaddime olarak adlandrlr. Mesnevilerin yazl nedenlerinin SIRA SZDE ounluanlatld, u kurmaca olan konular da genellikle sebeb-i telif veya sebeb-i nazm- kitb gibi balklar altnda anlatlr. AMALARIMIZ Tezkire mukaddimelerinde olduu gibi divan dibacelerinde de iirin tanm, ilk iirin kim tarafndan sylendii, airin kimlii ve sorumluluu, evresiyle ilikisi giK T A P
TELEVZYON
DKKAT
SIRA RSZDE NTE NET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
32
Eletiri Tarihi
bi konular ilenir. Bu konular ele alnrken eitli istiareler kullanlr. yle ki iir inciye benzetilir, inci denizde bulunur; dalgca benzetilen air bu denize dalp mana incilerini karr. Bazen de air tutye (papaana) benzetilir. Papaan eker verilince ayna karsnda nasl konuursa air de himaye grnce veya ayna gibi berrak yzl insanlarla karlanca iir syler. airler grlerini temellendirmek iin Kurana, hadislere gndermede bulunur, tefsir bilginlerinden filozoflara kadar pek ok gvenilir dnce ve gr sahibinden alnt yaparlar. Trk edebiyatnda divan tertip eden airlerden yaklak krk kadar dibace yazmtr. Bilinen Trke divan dibaceleri yaymlanmtr (zgr 1990). Bunlardan zellikle Lami elebi ile Fuzulnin dibaceleri ierikleri bakmndan dierlerini de kapsayacak niteliktedir. Bu dibacelerde yer yer edeb tenkit niteliinde dnce ve deerlendirmelere yer verildii yaplan almalardan anlalmaktadr (Tolasa 1979; Doan 2009). Biz de bir baka dibace metnini, Gelibolulu lnin yazd dibaceyi rnek olarak okuyalm. Gelibolulu l bu dibacesinde divann nasl tertip ettiini kelimenin armndan da yararlanarak istiare yoluyla anlatr. Saray protokolnn yeleri gibi gsterdii akl, hayal, mana ile bunlar birletirmede usta olan Hayal, Hayret, Ahmet Paa, Necat, Celil, Mesih, Fazl ve Zatnin adlarn ve ilevlerini sralar. RNEK 8 Gelibolulu lnin divn dibacesinin metni ve dilii evirisi Tahir zgrn Trke Divan Dbceleri adl eserinden alntlanmtr: Dibacenin Metni Amm dvnun bir sultn var idi ki cem-i mezlimi def ve cmle mevk ref iderdi. Nazarna alayu gelen gler giderdi. Kelm- belin g iden girbnn k iderdi. Shan mlkinn serr-rs ed bezminin kadeh-peyms idi. Mesnev Akl idi hem-nini ol hun Bir byk lutfuyd Allhun Cmesi irimn hayl idi Nm man v n l idi Vzery kivegs ol ir idi ki fenn-i feshatda ferd ilm-i belagatda vahd shib-i ed-y rengn mlik-i tarz- nev-yn kimesnelerdr ki zikr olnur. Nazm Hayal Hayret Ahmed Nect Celil v Mesh, Fazl Zt Bahr- diger: Kiminn nm ztna glib Ol Mesh v Ahmed Zt Ve kiminn kem-yenbagi hret-i zt ve nna lyk iltift var idi. Nazm Biri anun Hayl-i mmtz Biri dah Nect-i std Nesr: Amm Hayl tarznda fyk her vech ile ir dimege lyk kimesne idi. Hatt bu hakr fenn-i irde mmtz ve uar ire ser-efrz iken yine gh olurd ki ebyt- Haylye hk-nihdlk yzinden nazre sylerdim. Bad-ez-n ol h- mahfil-nin ki bunlar gibi vzers var idi ben anun hem-nini ve riyeti bezminn karni idm.
33
Dibacenin Dilii evirisi Ama bu divann, btn zulmleri savp btn mevkileri ycelten bir sultan vard. nne alayarak gelen glerek giderdi. Gzel szn iiten yakasn yrtard. Sz lkesinin taht ssleyeni, eda meclisinin kadeh leniydi. Mesnevi: O padiahn dostu akld; o Allahn byk bir ltfuydu. iirimin elbisesi hayali (Hayl) idi, ismi mana ve an yce idi. Fesahat sanatnda biricik, belagat ilminde tek olan u iirin lkeler fetheden vezirleri, renkli syleyi ve yeni tarzlarn sahibi kiilerdir ki onlar: Hayal, Hayret, Ahmet Paa, Nect, Celil, Mesih, Fazl ve Ztdir. Dier bahirle: Kiminin ad ztna galiptir ki bunlar Mesih, Ahmed Paa ve Ztdir. Ve kiminin gerektii biimde hreti ve anna layk saygnl vard. Nazm: Onlarn biri sekin Hayl, biri de stad Nectdir. Nesir: Ama Hayl tarznda stn, her ynyle air demeye layk kimseydi. Hatta bu deersiz (Ali), iir sanatnda sekin ve airler arasnda tannrken yine de bazen Hayalnin beyitlerine, alak gnlllkten tr nazire sylerdim. Bundan sonra bylesine vezirleri olan padiahn dostu ve ona bal kiilerin meclislerine katlr oldum (zgr 1990: 398-399). Mesnevilerin yazl nedeninin anlatld kurmaca nitelikli sebeb-i teliflerinde airler kendilerinden nce yaam veya adalar olan mesnevi airlerini zaman zaman eletirirler. Bunlarn en ok bilineni Cafer elebinin Ahmet Paa ve eyh eletirisi ile eyh Galipin Nabye ynelik eletirileridir. Bunlar estetik ltleri de gzard etmeyen metinlerdir. Cafer elebi Heves-name adl mesnevisinde Trke syleyen airler arasnda hreti olan eyh ve Ahmet Paay eletirir. eyhnin iirinde fesahat (dzgnlk ve aklk) olmadn, ok fazla garip szn bulunduunu syler: ular kim Trk dilde hreti var unlarn Trk dilinde hreti var; Biri eyh biri Ahmeddr ey yr ey dost, biri eyh dieri Ahmet Paa. Eger eyhdr insf eyle billah Shanverlikden olm geri gh Szn slb- nazn anlam ol Kelmun tavr u tarzn anlam ol Feshatda velkin kr yokdur Kelmnun garb elfz okdur Allah iin insafl olmak gerekirse eyh, sz ustalnn farkndadr. O szn ekici slubunu anlam, kelamn yolunu yordamn bulmu. Fakat sznde aklk yoktur; iirinde anlalmaz sz oktur.
Ahmet Paann iirinde ise selset (akclk) ve fesahat (aklk) bulunduunu, fakat belagat konusunda kusurlu ve kiliselerdeki resimler gibi ruhsuz olduunu belirtir: Ve ger Ahmed durur geri selset Bulnur szlerinde hem feshat Belagatda veli mhir degldr Kelmun rabtna kdir degldr Geri Ahmetin szlerinde hem akclk hem de aklk vardr Ama belagat konusunda usta deildir, szn balamn oluturamaz.
34
Eletiri Tarihi
Sznn hsni vardur n yokdur Sznn gzellii vardr, albenisi yoktur; Nuk- deyre benzer cn yokdur kilise resimlerine benzer, ruhu yoktur Sonu itibariyle her ikisinin de orijinal hayallerden yoksun olduunu ve aslnda bunlarn air olmadklarn iddia eder: Hayl-i hssa n kdir degller Orijinal hayallere sahip olmadklar iin Hakkatde bular ir degller Aslnda bunlar air deildir. Her ne kadar geen zaman iinde eyh ve Ahmet Paa, divan iirinin en usta airleri arasnda saylmay hak etmilerse de Cafer elebinin eletirilerinin adalar, zellikle Latif tarafndan kabul grp yinelendiine baklrsa devrin eletiri anlayn yanstt sylenebilir. eyh Galip de Hsn Ak mesnevisinin Der Beyn- Sebeb-i Telf ksmnda anlattna gre; samimi bir meclisin srda olur. O mecliste her biri szden anlayan usta airler bulunmaktadr. O mecliste Nabnin Hayrbd okunur, bu esere vgler yadrlr. eyh Galip buna kar kar ve eserin kendince eksikliklerini dile getirir. Hayrbd konusunun orijinal olmamas ve ierdii Farsa tamlamalarn iire arlk (siklet) vermesinden tr eletirir: Ey kssadan olmayan haberdar Ey hikyeden haberdar olmayanlar! Nks m brakd eyh Attr eyh Attar onu eksik mi brakm ki?
SIRA SZDE SIRA SZDE te o kadardr ol hikyet Bksi durg- b-nihyet
O hikye ite bu kadardr, gerisi sonu gelmeyen yalandr. Farsa manzumelere benzeyen beyitler, batan baa zincirleme tamlamalar...
DNELM S O R U
Manzume-i Faris-ve ebyt Bil-cmle tetb- izft

S O R U
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
Geri inya (sanatl nesir) ss verirse de nya verir egeri ziynet Trk sz iinde ayn- siklet Trke sz ierisinde sakil durur. D KKAT Divan airlerinin dibacelerde ve sebeb-i teliflerde ortaya koyduklar eletirel tutum, bakalarnn eserlerini deerlendirmek abasndan ok, kendi konumlarn peSIRA SZDE kitirmek ve eserlerinin yer edinmesini salamak arzusundan kaynaklanmaktadr.
SIRA SZDE Dibace ve sebeb-i teliflerdeki eletirilerin nitelii ve amac nedir? AMALARIMIZ
DNELM K T A P S O R U
Menderes Cokun,AKlasik Trk iirinde Edeb Tenkit, Aka Yaynlar, Ankara 2007. K T P
S O R U DVANLARDA ELETR ERKL RLER
DNELM
TELEVZYON
DKKAT
NTERNET SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Klasik dnemdeZ airliin gstergesi divan sahibi olmaktr. Divan, belli bir dzene TELEV YON sahip iir kitaplarnn genel adyd. airler, iirlerini divan denilen kitaplarda topDKKAT larlard. Ancak her air, dzenli bir divana (mrettep divan) sahip olacak kadar talihli olmayabilirdi. Sadece gazel syleyen veya farkl nazm biimlerinde olsa da az SIRARSZDE NTE NET sayda iiri olan divane sahibi airlerin yan sra epeyce iir syledikleri halde farkl nedenlerden tr divan tertip etmeye frsat bulamayan, eserleri deiik iir mecmularnn arasnda kalan talihsiz airler de vard. AMALARIMIZ Klasik dnem airleri sylemek istedikleri ne varsa gelenein belirledii kural ve imknlar erevesinde ifade ederlerdi. Bu bakmdan az da olsa yazdklar eletiri nitelikli K T Ade divanlarda yer alrd. airler, yazdklar kasidelerin fahriye biirler P lmlerinde, gazellerin maktalarnda, mzeyyel gazellerin zeyl (ilave, ek) beyitlerinde, kta ve rubailerinde kendi iirlerine veya baka airlere dair deerlendirmeler
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
35
SIRA SZDE
yaparlar. Bu tr dorudan eletiri ve deerlendirmelerin yannda dolayl biimde de grlerini yanstrlar. Dolayl deerlendirmenin en nemliSIRA SZDE rneklerinin banda nazireler gelir. Bu bakmdan edeb eletiri asndan nazire mecmular nemli ipular ierir. Nazireler kadar belirleyici olmasa da terb, tahmisgibi M D N E L musammat nazm biimleriyle yazlan iirler de airlerin birbirine nasl baktklarn yanstr. Metinleraras ilikiler kadar airler aras ilikileri anlamak asndan da nemli olan S O R U bir baka gsterge ise tazmin ve iktibastr. Nazire, terb, tahmis, tazmin ve iktibas kavramlaryla ilgili olarak Eski TrkT Edebiyatna D KKA Giri kitabnzda verilen bilgileri hatrlaynz. Belagat kitaplarnda ve tezkirelerde iirleri deerlendirmek zere kullanlan baz kelime ve kavramlarn divanlarda da kullanld grlr. Tezkirelerde olduu AMALARIMIZ gibi divanlarda da mevzn, selis ve selset kavramlaryla iirin ritmini salayan lye, szn ahenk ve akclna iaret edilir: Nect bahr- erun nedendr pr-gher byle K Selsetde letfetde hemn bir akarsudur Necat T A P Dil eme-i belgat ana lledr kalem TE b- zlli ir-i selset-irdur Bak L E V Z Y O N Divan airleri baz belagat kavramlarn farkl anlamlarn da artracak biimde iirlerinde kullanrlar. zellikle edeb sanatlarla ilgili kavramlarn kullanldna dair ok rnek vardr. Eski Trk Edebiyatna Giri adl kitabnzda ayrntl biimde NTERNET tantlan tebih, kinaye, istiare, cinas, tecnis, tevriye ve iham sanatlarnn szlk anlamlarn da artracak biimde kullanld, u beyitlerde grlmektedir: Hi tebh ide mi em-i eb-efrza ruhun Ol kii kim giceyi gndzi idrk eyler shak Vaslun durur habbm fikr itdgi Ferd Tasrh olan mahalle lzm degl kinye ynter olmaz in destr- itibre B-reng by tebh b-nak istire Nb kelma vsat- meydn virr cins n teng ola zemn mcnister istemez B-nazr itmek ise szlerin Esad ite Bilmeden matlab olan tevriye v tecnsi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ferid
Nab
Nab
eyh Galip
Bu ldrr beni kim nmede idp hm Lisn- hl ile dir eymi benden ayrlmak Nevres Divanlarda edeb sanatlarla ilgili kavramlar gibi musikiyle, nakla ve hatta eitli meslek dallaryla ilgili kavramlar da iirsel arm uyandracak biimde kullanlr. airler eitli sanatlarn ustalarna gndermede (telmih) bulunurlar. Kimi zaman da dorudan anarak deerlendirme yaparlar. airlerin meslektalar hakknda yaptklar bu deerlendirmeler, edebiyat eletirisi asndan nemlidir. Bu eit deerlendirmeler arasnda Nedimin kendisinden nce yetien ustalara dair yapt u tespitler, edebiyat aratrclar tarafndan isabetli bulunduu iin dier airlerin
36
Eletiri Tarihi
benzer yaklamlarnn da titizlikle ele alnmas gereini dourmutur. Nedmin tespitleri yle: Nef vd-i kasidde shan-perdzdur Olamaz amm gazelde Bk v Yahy gibi Mesnev semtinde gemidr Aty cmlesin Hlet evc-i rubade uar ank gibi Nedmin bir kasidesinin iinde yapt bu deerlendirmelerin benzerine, airlerin adalarn ve kendilerinden nce yetien ustalar toplu olarak ele aldklar manzumelerde ska rastlarz. Kendi kuaklarndan sonra gelenler iin yaptklar deerlendirmeleri ieren veklet-nameler, kendilerini de dhil ederek dnemin genel iir havasn yansttklar hasbihller divanlarda yer alr. k edebiyatnn temsilcilerinin de bu metinleri andran air-nameler yazdklarn biliyoruz. air mahlaslarnn baz nitelemelerle sraland bu tarz iirler, her zaman isabetli deerlendirme ve tespitler iermemekle birlikte devrin kltr ve sanat hayatyla ilgili genel grnty yansttklar iin eletiri tarihi asndan gzard edilmemesi gereken rnlerdir. Badatl Ruhnin amdan Badata gnderilmi bir mektup gibi dzenledii ne demdedr redifli kasidesi vardr. air, bu kasidesinde sabah rzgrn kiiletirir ve ondan, yolu Badattan geerse dostlarnn ne hlde olduklarn sormasn ister. iirin banda baz dostlarn sayar. And dostlar Kef, Tab, Feyz ve Da Efendidir: Kef Efendi imdi emr-i kelmdur Ol zbde-i efzl u akrn ne demdedr l durur tabiati Tab Efendinn Devletde mi o shib-i dvn ne demdedr Ruh, bu iirinin yedinci beytinde airler topluluuna mensup dostlarnn hlini, hatrn sormaya getiini belirtir: Andan gep tecesss-i yrn- sbk it Gr irn- kfiye-sencn ne demdedr Bu beyitten sonraki her bir beyitte air, Kelam, Mehd, Fazl, Rind, Emin, Figan ve Nusret mahlas air dostlarn anarak ne hlde olduklarn sorar: Skin mi Kerbelda Kelm-i ho-ed Ol rif-i yegne-i devrn ne demdedr Gl gibi Mehd tze gazeller ider mi tarh Ol andelib-i glen-i irfn ne demdedr Tarih midr didkleri hep yine Fazlnn Gy m ol mverrih-i devrn ne demdedr Rind fnn- iirde std m yine Ol ser-firz- nkte-gzrn ne demdedr ... dp Emn yine tetebbu Fignye Dir mi nazreler o shn-dan ne demdedr ... Terkbi ho ir diyp Nusret yine Eyler mi iidenleri hayrn ne demdedr
37
Bu beyitlerden Kelamnin ho edal olduunu, Mehdnin taze gazeller yazdn, Fazlnin tarih drdn, Rindnin iir ilmindeki ustaln, Eminnin Figanye nazire sylediini, Nusretnin terkibi ho iirleriyle duyanlar kendisine hayran ettiini anlyoruz. air adalarnn adlarn anmakla kalmaz, ayn zamanda onlarn edeb kiiliklerine dair deerlendirmelerde de bulunur. Divanlarda aire ynelik bu deerlendirmeler gibi dorudan iir sanatna ynelik manzumelerle de karlarz. iir redifli manzumeler kadar yaygn olmasa da batan sona iirle ilgili konular ele alan manzum metinler vardr. Divan edebiyat iir arlkl olduu iin ders kitaplarndan ilmihal kitaplarna kadar birok trde manzum rnekler veren airlerin iire dair grlerini de manzum olarak ifade etmeleri doaldr. zellikle XVIII. yzyldan sonra pek ok konu manzum olarak da ilenmitir Bu asrn airlerinden Hasan Yaver, belagat kitaplarnda ele alnan iir, air ve edebiyata dair dier kavram ve kurallar Fenniye-i Ear adl 429 beyitli mesnevisinde anlatr (stner 2009: 826-892). Hasan Yaver, eserinin giri ksmnda gzel iir yazmann incelikleri, yntemi ve airliin srlarndan sz eder. iir sylemeye meyli olanlara eitli tler verir. Gzel sz sylemenin yollarn yle anlatr: air olmak isteyen kii ezberinde en az bin gazel bulundurmal, onlar tekrarlayarak szne akclk kazandrmal ve orijinal mazmunlar bulmaldr. iir sanatn renmelidir: Sanat- er gzel bilmeli Sylemenin tarzn renmeli Onun bu tleri ile Latifnin Filibeli Fanden naklettii tler rtmektedir. Hasan Yaver, airlerin uymas gereken kurallar sraladktan sonra iir sylemenin stattan renilmesi gereken bir sanat olduunu belirtir. Ardndan tebih, cinas, kinaye, tezat, tebih-i beli gibi baz sanatlar hakknda bilgi verir. Szn nasl gzelletirilebileceine dair kurallardan sz eder. Sz gzelletirmenin yntemleri erevesinde terdid, tevriye ve iham sanatlarn anlatr. Tercmeyi de bir sanat olarak deerlendirir. Divan airlerinden Nahif ve Lami elebinin tercemanln takdir eder (278-286. beyitler). Sonra rubai, kta, kaside, tahmis ve tesdis gibi nazm biimlerinin baz zelliklerine dikkat eker. Belagat kitaplarnda, tezkire mukaddimelerinde ve divan dibacelerinde sylenenlerin bir bakma manzum zeti saylan Fenniye-i Earn kendi iinde tutarl, deerlendirmelerinde ise isabetli olduu grlmektedir. Klasik dnem Trk edebiyatnda eletiri anlaynn dayand temel ilkeler ve bu ilkeler dorultusundaki eletiri rnekleri kukusuz yukarda sralananlardan ibaret deildir. Ama verilen rneklerle genel grntnn resmedildii sylenebilir.
SIRA SZDE airlerin birbirlerine bak ve edeb ilikileri asndan divanlarn sunduu veriler nelerdir?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
38
Eletiri Tarihi
zet
AM A
Eletiri tarihi iinde klasik dnemin yerini belirleyebilmek. Trk edebiyatnn XIII. yzyl sonlarndan XIX. yzyln ikinci yarsna kadar olan dnemi Eski Trk Edebiyat kapsamnda ele alnr. XV. yzyldan XIX. yzyla kadar olan sre, Trk edebiyatnda klasik dnem olarak adlandrlr. Bu dnemde airlerin uymak zorunda olduklar kurallar dizisi belirlenir. Bu dnemin varlk, insan ve dil algsna uygun eletiri anlayn yanstan eserler yazlr. Klasik dnemde sosyal eletiri, Fuzulnin ikyet-namesi ve Badatl Ruhnin Terkb-bendi ile en iyi rneklerini verir. Eletirinin bir baka tr olan hiciv tarznda ise Nef ve Sihm- Kaza adl eseri akla gelir. Edeb eletiri konusunda bal bana bir eser yazlmam olmakla beraber gelenein kurallar dizisi belagat kitaplarnda, bu kurallarn eserlere nasl uyguland ise bata air tezkireleri olmak zere dibace ve sebeb-i teliflerde, divanlardaki baz iirlerde grlr. Bunlardan baka Nevnin, klasik dnemin bilim anlayn yanstan Netayicl-Fnun adl ansiklopedik eserinde, Nabnin Hayriyye ve Vehbnin Lutfiyye adl t kitaplarnda da iir ve nesir ayrmna ilikin deerlendirmeler yaplr. Klasik dnemdeki eletiri anlay yenileme dneminde de srdrlr. 1867-1876 tarihleri arasnda dikkat ekici bir biimde says artan belagat kitaplarnda da klasik anlay belirgin biimde grlr. Sleyman Paann Mebanil-na adl eseriyle birlikte, deien zihniyete uygun bir yaklamn belirlendii sylenebilir. Klasik dnemin eletiri niteliindeki kaynaklarn tanyabilmek. Divan airlerinin uymak zorunda olduklar kurallar dizisi, belagat kitaplarnda belirlenir. Osmanl medreselerinde balangta Arapa ve Farsa belagat kitaplar okutulur. Arapa belagat kitaplarnn banda Sekkk tarafndan yazlan Miftahul-Ulum gelir. Taftazannin yazd Mutavvel ile ona yazd Muhtasar adl erh kitab da ilgi grr. Farsa belagat kitaplarndan ise Reidttin-i Vatvatn yazd Hadaykus-Sihr f Dekayku-ir klasik dnem kltr ve bilim evrelerin-
A M A
de benimsenir. Gelibolulu Srur, Reidttin-i Vatvatn eserinden ve erafettin Raminin Enisl-Uakndan yararlanarak Bahrl-Maarifi kaleme alr. Bu eser, klasik dnem Osmanl edebiyatnda Trke yazlm derli toplu ilk belagat kitab saylr (y. 1549). Osmanl bilim ve kltr evrelerinde okunan belagat kitaplar iki kaynaktan beslenir. Birincisi daha ok medreselerde okutulan Miftah, Mutavvel, Muhtasar ve Telhis gibi Arapa kitaplar ve onlarn erh ve haiyeleri niteliindeki benzer eserlerdir. kincisi ise Farsa Hadayks-Sihr gibi belagat kitaplar ve onlardan devirilen bilgilerle Trke kaleme alnm Bahrul-Maarif, Miftaht-Tebih, Miftahl-Belaga ve Istlahatuiriyye gibi eserlerdir. Bu eserlerde sze edeblik zellii katan btn unsurlar ayrntl biimde anlatlr. Bu bakmdan belagat kitaplar klasik dnem edeb eletiri anlaynn kuramsal erevesini belirler. Belagat kitaplarnda belirlenen kurallar erevesinde edebi eletirinin uyguland en nemli eserler ise air tezkireleridir. Tezkire trnn ilk rnekleri Dou Trk edebiyatnda Ali ir Nevay, Bat Trk edebiyatnda Seh Bey tarafndan verilir. XVI. yzylda Seh, Latif ve k elebinin eserleriyle genel erevesi belirlenen tezkire tr, klasik dnem boyunca devam eder. Edeb eletiri asndan dibaceler ve mesnevilerin sebeb-i telifleri de nemli veriler ierir. airler bazen meslektalarn kyasya eletirirler. Bunlarn en ok bilineni Cafer elebinin Ahmet Paa ve eyh eletirisi ile eyh Galipin Nabye ynelik eletirileridir. Klasik dnem airleri, divanlarnda eletiri ierikli iirlere yer verirler. Kasidelerin fahriye blmlerinde, gazellerin maktalarnda, mzeyyel gazellerin zeyl (ilave, ek) beyitlerinde, kta ve rubailerde kendi iirleri veya baka airler hakknda deerlendirme yaparlar. Ayrca iir redifli manzumelerinde veya Hasan Yaverin Fenniye-i Ear balkl mesnevisinde olduu gibi daha ok mesnevi nazm ekliyle yazlm uzun iirlerinde belagat kitaplarnda ele alnan iir, air ve edebiyata dair baz kavram ve kurallar ileyebilirler. Bu tr dorudan eletiri ve deerlendirmelerin yannda,
39
nazireler ve terb, tahmis gibi musammat nazm biimleriyle yazlan iirler; tazmin ve iktibas gibi alntya dayal sanatlarla da dolayl biimde grlerini belirtirler. Klasik dnemde edeb eletirinin nasl yapldna ilikin deerlendirmeler yapabilmek. Klasik dnemde eletirinin erevesi belagat kurallarna gre belirlenir. Tezkirelerde hem aire hem de eserine ynelik eletiriler yaplr. Tezkire yazar, air biyografilerini belli bir kompozisyon erevesinde verir. Biyografisini anlatt air hakknda kendisinden nce bilgi veren tezkirecilerin anlattklarn kimi zaman eletirir. Alntlanan rnek iirlerin hangi aire ait olduu konusunda gr belirtebilir. airin eserine ynelik deerlendirmeler yapar. Tezkirelerde airleri deerlendirmek zere baz kelime ve kavramlar kullanlr. airin tab, selika, kabiliyet gibi kavramlarla ifade edilen doal sanat gc, hb, latf, nazik, zarf, blend, sde, ruen gibi sfatlarla deerlendirilir. cd, ibd ve ihtir gibi orijinal bulularna, bedihe-g, fevr, tz gibi annda ve abuk yazabilme becerisine ynelik tespitler yaplr. bdr, sels, melih, garb gibi sfatlarla dorudan eser, kne, rindne, hne, trkne gibi sfatlar kullanlarak slup deerlendirilir. Bunlarn ok sistematik olmasa bile geliigzel kullanmlar olmad aktr. Klasik dnem eserlerinden divanlar ve mesneviler, zellikle dibace ve sebeb-i telif blmleriyle edeb eletiriye kaynaklk eder. Divan airlerinin dibacelerde ve sebeb-i teliflerde ortaya koyduklar eletirel tutum, bakalarnn eserlerini deerlendirmek abasndan ok, kendi konumlarn pekitirmek ve eserlerinin yer edinmesini salamak arzusundan kaynaklanmaktadr. Bunlar estetik ltleri de gz ard etmeyen metinlerdir. Divan ve mesnevilerin dier blmlerine de dibaceler ve sebeb-i teliflerdeki kadar youn olmamakla birlikte airlerin meslektalarna ve eserlerine ynelik eletirel tutumlar yansr.
A M A
40
Eletiri Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi klasik dnemin eletiri kaynaklarndan biri deildir? a. Miftah b. Meair-uara c. Hayriyye d. Bahrul-Maarif e. Hayrabad 2. Aadakilerden hangisi Osmanl medreselerinde okutulan belagat kitaplarndan biri deildir? a. ikyet-name b. Miftah c. Mutavvel d. Muhtasar e. Telhis 3. Bahrl-Maarif ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Osmanl edebiyatnda Trke yazlm ilk belagat kitab olarak bilinir. b. Gelibolulu Srr tarafndan yazlmtr. c. Mukaddime, makale ve hatimeden oluur. d. XVI. yzyl airlerinin hayat hikyeleri hakknda bilgi verir. e. Yazar bu kitabn yazarken Enisl-Uaktan yararlanmtr. 4. Divan airleri ve tezkire yazarlar bir eserin orijinalliini belirtmek iin genellikle hangi sfat kullanrlar? a. sels b. rengn c. bdr d. latf e. hb 5. Badatl Ahdnin Glen-i uara adl tezkiresinde Ruhnin iirini deerlendirirken kulland bdr sfatn, Tanzimat dneminden sonra Bursal Mehmet Tahir de Osmanl Mellifleri adl eserinde ayn amala kullanr. Bu cmleden aadaki yarglardan hangisine varlamaz? a. Mehmet Tahir, Ruh maddesini yazarken Glen-i uaradan yararlanmtr. b. Ruhnin iirini nitelemek iin bdr kelimesinden daha uygun bir ifade yoktur. c. Bursal Mehmet Tahir gelenee bal bir yazardr. d. Klasik dnemin eletiri anlay Tanzimat dnemine de yansmtr. e. Tanzimat dneminde eletiri anlay btnyle deimitir. 6. Aadakilerin hangisinde tezkirecilerin bir eserin slup zelliklerini deerlendirmek zere kullandklar sfatlara yer verilmemitir? a. mtkne b. trkne c. rindne d. divne e. kne 7. Klasik dnemin eletiri anlayn yanstan divan dibacelerinin en nemlilerini yazan airler, hangi seenekte birlikte ve doru olarak verilmitir? a. eyh-Nev b. Fuzul-Lami c. Latif-Fn d. Nab-eyh Galip e. Vehb-Hayal 8. eyh Galip Hsn Ak adl eserinde Nabnin Hayrabadn niin eletirir? a. Hikye mutlu sonla bittii iin b. Orijinal olmad ve dili tamlamalarla dolu olduu iin c. Ayn konuyu kendisinin daha iyi ileyeceine inand iin d. Kahramanlarn gerek hayattan semedii iin e. Nazm teknii asndan kusurlu bulduu iin 9. Cafer elebinin, dneminin nde gelen airlerini eletirdii bir blm de ieren eseri aadakilerden hangisidir? a. Miftahul-Ulum b. Fenniye-i Ear c. Heves-name d. Pend-name e. air-name 10. Aadakilerden hangisinde klasik dnem eletiri anlaynn dolayl yansmas sz konusu deildir? a. Miftah b. Tahmis c. Terb d. Tazmin e. ktibas
41

1. e 2. a 3. d 4. c 5. e 6. d 7. b 8. b 9. c 10. a Yantnz doru deilse Giri balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Belagat Kitaplarnda Eletiri balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Belagat Kitaplarnda Eletiri balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse air Tezkirelerinde Eletiri balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse air Tezkirelerinde Eletiri balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse air Tezkirelerinde Eletiri balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Dibace ve Sebeb-i Teliflerde Eletiri balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Dibace ve Sebeb-i Teliflerde Eletiri balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Dibace ve Sebeb-i Teliflerde Eletiri balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Divanlarda Eletiri erikli iirler balkl blm tekrar okuyunuz. Sra Sizde 2 Tezkire yazarlar belagat konusunda uzman kiilerdir. Bu bakmdan belagat kitaplarndan rendikleri bilgiler erevesinde, biyografisini anlattklar airlerin eserlerini deerlendirirler. airin tab, selika, kabiliyet gibi kavramlarla ifade edilen doal sanat gcn, hb, latf, nazik, zarf, blend, sde, ruen gibi sfatlarla nitelendirirler. cd, ibd ve ihtir gibi sfatlarla airin orijinal bulularna, bedihe-g, fevr, tz gibi kelimelerle de annda ve abuk yazabilme becerisine ynelik tespitler yaparlar. Eserlerin deerlendirilmesinde bdr, sels, selset, rekket, melih, garb gibi yetmie yakn kelime veya kavram kullanrlar. slup bakmndan yaptklar deerlendirmelerde ise genellikle kne, rindne, hne, trkne gibi sfatlar kullanrlar. Sra Sizde 3 Dibacelerde ve sebeb-i teliflerde eletiri nitelii tayan deerlendirmeler, belagat ve tezkire kitaplarndaki kavram ve sfatlarla rtr. Eletirinin nitelii deimemekle birlikte amac deiir. Dibace ve sebeb-i telifler, onlar kaleme alan ahsn gelenek iinde kendisine veya eserine yer ama amacna uygun olarak kurgulanr. Klasik dnem anlay, kiisellii arka plana ittii iin bu dnemin air/yazarlar da kendilerini ne karmak ve rakipleri arasnda yer edinmek amacyla eletirilerini kurgusal bir erevede ifade ederler. Sra Sizde 4 Klasik dnemde divan sahibi airler meslektalarna ynelik beenilerini ve eletirilerini kaside, gazel, kta ve rubailerinde dorudan ifade ederler. Kasidelerin fahriye blmlerinde, gazellerin maktalarnda, mzeyyel gazellerin zeyl (ilave, ek) beyitlerinde, ktalarnda ve rubailerinde kendi iirleri veya baka airler hakknda deerlendirmeler yaparlar. Bu tr dorudan eletiri ve deerlendirmelerin yannda dolayl biimde de grlerini yanstrlar. Dolayl deerlendirmenin yntemlerinden biri nazirelerdir. Bu bakmdan edeb eletiri asndan nazire mecmular nemli ipular ierir. Nazireler kadar belirleyici olmasa da terb, tahmis gibi musammat nazm biimleriyle yazlan iirler ile tazmin ve iktibaslar airlerin birbirine nasl baktklarn gsteren nemli gstergelerdir.

Sra Sizde 1 Klasik dnem airleri iir sylemenin yolunu ve yordamn usta-rak ilikisiyle, kuramsal erevesini ise belagat kitaplarndan renirlerdi. Belagat kitaplarnda bir dnce ya da duygunun yerinde ve zamannda, manas en ak ekilde ve akc bir dille sylemenin yntemi anlatlr. Belagat kitaplar temel zerine ina edilir: Meani, beyan ve bed. Meani, szn duruma uygun bir ekilde nasl ifade edileceini, beyan, bir maksadn birbirinden farkl usullerle nasl dile getirileceini, bed ise maksad ifade eden sze mana ve ahenk asndan gzellik verme yollarn gsterir. Osmanl bilim ve kltr evrelerinde okunan belagat kitaplar iki kaynaktan beslenir. Birincisi daha ok medreselerde okutulan Miftah, Mutavvel, Muhtasar ve Telhis gibi Arapa kitaplar ve onlarn erh ve haiyeleri niteliindeki benzer eserlerdir. kincisi ise Farsa Hadaykus-Sihr gibi belagat kitaplar ve onlardan devirilen bilgilerle Trke kaleme alnm olan Bahrul-Maarif, Miftahut-Tebih, Miftahl-Belaga ve Istlahatu-iriyye gibi eserlerdir. Bu eserlerde sze edeblik zellii katan btn unsurlar ayrntl biimde anlatlr. Bu bakmdan belagat kitaplar klasik dnem edeb eletiri anlaynn kuramsal erevesini belirler.
42
Eletiri Tarihi
Akgz, N. (2000). Klasik Trk iiri Tenkit Terminolojisi ve b-dr rnei, Trk Kltr ncelemeleri. 2, s.149-160. Ak, C. (2001). Badatl Ruh Divan. Bursa: Uluda niversitesi Yaynlar. Altparmak Muhammet Efendi. (2010). Telhs Tercmesi. Hazrlayan: smet anl, Ankara: rn Yaynlar. k elebi. (2010). Meir-uar. Hazrlayan: Filiz Kl, stanbul: stanbul Aratrmalar Enstits Yaynlar. Bursal Mehmet Tahir. (1338). Osmanl Mellifleri. stanbul: Matbaa-i mire. Cokun, M. (2007). Klsik Trk iirinde Edeb Tenkit. Ankara: Aka Yaynlar. avuolu, M. (1988). lde Tenkid, Osmanl Aratrmalar. VI-VIII, 177-180. etinda, Y. (2010). iir ve Tenkit-Trk, ran ve Arap Tezkirelerinde. stanbul: Kitabevi Yaynlar. Doan, M. N. (2009). Fuzulnin Poetikas. stanbul: Yelkenli Kitabevi Yaynlar. sen, M. (1994). Knhl-Ahbrn Tezkire Ksm. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Kl, F. (1998). XVII. Yzyl Tezkirelerinde air ve Eser zerine Deerlendirmeler. Ankara: Aka Yaynlar. Latif Tezkiresi. (1999). Hazrlayan: Mustafa sen, Ankara: Aka Yaynlar. Sara, M. A. Y. (2006). Klasik Edebiyat Bilgisi Belagat. stanbul: Gkkubbe Yaynlar. Sehi Bey. (1998). Het-Behit. Hazrlayan: Mustafa sen, Ankara: Aka Yaynlar. Solmaz, S. (2005). Ahd ve Glen-i uars. Ankara: AKM Yaynlar. Tolasa, H. (1979). Klasik Edebiyatmzda Divan nsz (Dibce)leri; Lami Divan nsz ve Buna Bal Olarak Divan iiri Sanat Gr, In Memoriam Ali Nihad Tarlan Hatra Says, Journal of Turkish Studies (TUBA). 3, 385-402. Tolasa, H. (2002). Seh, Latf ve k elebi Tezkirelerine Gre 16. Yzylda Edebiyat Aratrma ve Eletirisi. Ankara: Aka Yaynlar. Tkel, D. A. (2003). Divan iirinde Eletiri, Hece. Trk iiri zel Says (77-78-79), s.14-47. Trk Edebiyat Tarihi. (2006). Editrler: Talat Halman vd., Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. stner, K. (2009). iir, air ve Edebi Kurallara Dair Yazlm Bir Mesnevi: Fenniye-i Er, Turkish Studies, Klasik Trk Edebiyatnda Mesnevi-Prof. Dr. Halk pekten Ansna. Volume 4 /7, s. 826892. zgr, T. (1990). Trke Divan Dbceleri. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
3
Amalarmz indekiler
Eletiri Tarihi
ELETR TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tanzimat Dnemi Edebiyatnn I. Nesilinde eletiri trnn ortaya k ile ilgili aklama yapabilecek, Tanzimat Dnemi Edebiyatnn I. Nesiline ait yazarlarn edebiyat eletirisi ile ilgili almalarn ayrt edebilecek, Tanzimat Dnemi Edebiyatnn I. Nesiline ait yazarlarn eletiri trndeki yazlarndan en nemli birka tanesi hakknda deerlendirme yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tanzimat Dnemi I. Nesil inasi ve Eletirileri Namk Kemal ve Eletirileri Ziya Paa ve Eletirileri
Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I. Nesil)
GR NAS VE ELETRLER NAMIK KEMAL VE ELETRLER ZYA PAA VE ELETRLER
Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I. Nesil)

GR
Tanzimatn ilnndan sonra balayan yenileme hareketleri sonucunda deien hayat ve bu hayatn oluturduu kltrel ortam o gne kadar varl pek hissedilmeyen veya belli evrelere skm olan edebiyat kamuoyunda zerinde durulan, dnlen ve tartlan bir konu hline getirmitir. Bunlardan biri ve belki de en nemlisi edebiyatn erevesinin izilmesi abalardr. Bu noktada ilk akla gelen sorular unlard: edebiyat nedir, neyi ele almaldr, dilin ve dolaysyla edebiyatn temel noksanlar ve problemleri nelerdir, toplum hayatnda edebiyatn ilevi nedir, yeni trler veya trlerin kendi iindeki zorunlu deiiklikler edebiyat nasl etkileyecektir... Btn bu sorularn ortaya kard temel gerek uydu: edebiyat o gne kadarki yaklamlarla srdrmek, aklamak veya snrlarn izmek mmkn deildi. O hlde, yeni yaklamlara, yeni bak alarna ihtiya vard ve bu da Tanzimat sonras aydnlarnn bu konuyu btn ynleriyle ele alp ilemeleriyle mmkn oldu. Osmanl aydnlar bu deiimi gerekletirirken Batda rneklerini grdkleri edebiyat eletirisi trnn imknlarndan yararlandlar.
NAS VE ELETRLER
Trk edebiyatnda bata dil olmak zere, edeb trlerin, ekillerin, temalarn, ahsiyetlerin tartlmas, Batl anlamda bir eletiri anlaynn ortaya kmas, daha ok Tanzimattan sonra olmutur. inasinin Trk edebiyatna getirdii en byk deiiklik, dil anlaydr. kard Tercmn- Ahvl ve Tasvir-i Efkr gazetelerinde halkn kolayca anlayaca sade ve sanatsz bir dil kulland. Yeni Trk nesri, onunla balamtr. Bu yeni nesir, onun dil ile ilgili eletirel grlerinin uygulama halinde ortaya konulmasndan baka bir ey deildi ve dnemin eski dil taraftarlarn rahatsz etmiti. 1864 ylnda Rznme-i Cerde-i Havdis ile Tasvr-i Efkr gazeteleri arasnda geen ilk byk dil tartmas inasinin dili erevesinde balad. inasi, gazetesinde, Rznme-i Cerde-i Havdis gazetesinin aksine sade bir dil kullanyordu. Rznme yazarlarndan Sait Bey, inasinin kulland bu sade dille alay etti. inasi, kulland dille alay edenlerin gazetelerinde mebhsetn anha, tl drz, slifetz-zikr gibi yanllarn bulunmamas gerektiini yazd. inasiye gre bu terkiplerin dorusu mebhsu anh, dr drz, slifz-zikr idi. Tartma bu terkipler zerinde uzun mddet devam etti. Mesele-i mebhsetn anha adyla da bilinen bu tartmada inasi, nemli bir meseleyi gndeme getirdi: inasiye gre Trke, bam-
46
Tanzimat sonras Trk edebiyatnda edebiyat kavramn, yeni bir yaklamla ilk defa ele alp tanmlayan kii de inasidir. Fenn-i edeb bir marifettir ki insana hasletmz- edeb olduu iin edeb ve ehli edb tesmiye olunmutur. (Parlatr .etin N., 2005: 106) eklindeki bu tanmda, edebiyatn ahlkla olan ilgisine de vurgu yaplr. Bu yaklam, inasi sonras Trk edebiyatn derinden etkilemitir.
Eletiri Tarihi
sz bir dildi, bu dilin kurallar vard. Yabanc dillerden gelen unsurlarn Trke kullanma uymas gerektii fikrini savundu. Bu tartma srasnda inasi, bilimsel bir tartmann nasl olmas gerektiini de gsterdi. Muhataplarna eski Mnzara biliminin yani tartma kurallar biliminin ilm ve ahlk esaslarn hatrlatt ve kendisi tartmay bu kurallara uyarak srdrd. inasinin bu savunmas, bir eletiri yntemi olarak esizdir ve gnmzde dahi alabilmi deildir. Miza itibariyle tartmaya/polemie ok da meyilli olmayan inasinin bir baka eletirel yaklamna Ftin Tezkiresi hakkndaki bir yazsnda rastlarz. Dostu Fatin Efendi, Tezkiresini (Fatin Tezkiresi) yeniden yaymlamay dnnce inasi onun dikkatini u noktalara eker: Tezkireye eitli edeb konularla ilgili baz aklamalar konulmal, Yksek rtbeli kimselerin biyografilerine yer verilirken abartl hkm ve ifadelerden kanlmal, Her airin hret kazand alandaki nitelikleri ile topluma yapm olduu hizmetlere de yer verilmeli, Eer intihal (arma) tespit edilmise hangi air olursa olsun bu durum aklanmal, Tezkire ifade ve anlam yanllklar ynnden de dzeltilmeli. inasi, bylece yazar ve dil zerinde durulmasyla filolojik eletiriye ve tarafszlk ilkesiyle de nesnel eletiriye taraftar olduunu ortaya koymutur. ntihaller zerindeki srar ise Dou edebiyatlar geleneini de bildiini gstermektedir.
NAMIK KEMAL VE ELETRLER

Tenkit bahsinde inasiden sonra dikkatimizi eken bir baka ahsiyet Namk Kemaldir. Mehmet Akif Ersoy, Namk Kemali, edebiyat tarihimizin ilk mnekkidi (eletirmeni) olarak kabul eder. Abdullah Uman, Ahmet Hamdi Tanpnardan ilham alarak Namk Kemalin eletirilerini ana madde altnda toplar: 1. Divan edebiyatnn eletirisi: Eski Trk edebiyatnn btnyle ran edebiyat etkisi altnda kaldn iddia eden Namk Kemal, edebiyat- sahha(geree uygun edebiyat) adna bu edebiyat tamamen reddeder. zellikle Harbt mukaddimesi dolaysyla Ziya Paaya ynelttii eletirilerde divan edebiyatn menfr- tabiat(doalla ters) olarak niteler. 2. Eskiden tamamen farkl yeni bir edebiyat kurma arzusu: Namk Kemal bir yandan klasik Trk edebiyatna en ar eletirileri yneltirken, bir yandan da hemen hemen btn Tanzimat devri yazarlarnn zledii yeni bir edebiyatn temellerini atmaya alr. Onun edebiyat- sahha ve edebiyat- hakikiye (geree uygun edebiyat) terimleriyle niteledii yeni edebiyat, akla, hakikate ve insan duygularna aykr olmayan edebiyat olmaldr. 3. Yeni edeb trlerin mdafaas: Namk Kemal eletiri tarzndaki makale ve mukaddimelerinde Tanzimattan sonraki yllarda edebiyatmzda grlmeye balayan roman ve tiyatro gibi baz yeni edeb trlerin de mdafaasn yapm, bu ekilde edebiyata bir yandan yeni konular getirirken, bir yandan da yeni hedefler gstermitir. (Uman, 2003: 50). Namk Kemalin eletirilerini ana hatlaryla bu ekilde zetledikten sonra onun bu konuda ne kan eletiri yazlarn gzden geirelim: Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir (1866): Namk Kemal, Trk edebiyat ve fikir hayatnda dil ve edebiyatn problemlerini ilk ve en geni olarak ele alan, yol ac edebiyatmz ve eletirmenimizdir. O, edeb tenkitlerinde, yukarda da belirttiimiz gibi, sadece eski edebiya-
3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)
47
t eletirmekle kalmaz yeni edebiyatn nasl olmas gerektii zerinde de durur. Devrindeki hemen hemen hibir edebiyat faaliyetine uzak kalmayan Kemal, edebiyat halk aydnlatmann bir arac olarak grr. Ona gre, halk aydnlatacak edebiyatn geree, tabiata ve akla uygun olmas, mbalaadan kanp fikri gelitirici bir zellik tamas, yazld gibi okunmas, tatsz sz sanatlarndan arnmas ve btn bunlarla birlikte yeni trleri ifade edecek g ve kuvvete ulamas gerekir. Tasvir-i Efkrda yaymlanan bu makalede Namk Kemal edebiyat her eyden nce bir dil meselesi olarak ele alr. mer Faruk Akn, bu yaznn Trke (dil) ile ilgisini u ekilde aklar: ... (Namk Kemal) edebiyatn insan dndrmeye altrmak, cemiyetin duygularn tercme etmek, bilgiyi yaymak, mill birlii temin etmek gibi mhim vazifeleri olduunu aklam, Trk edebiyatnn halkn anlayamad sun dili dolaysyla bu fonksiyonlarndan hibirini yerine getiremediini belirtmitir. Namk Kemal, edebiyatn en mhim hizmetlerinden birinin mill birlii salamak olduunu, Trkenin Osmanl snrlar iindeki alfabesi bulunmayan kavimlere bile lisanlarn unutturamadn, dier Trk lkelerindeki Trkler ile lisanen anlamann mmkn olmadn sylerken tamamyla mill bir anlayla hareket etmitir. (Akn, 2006: 373-374). Yine Akne gre Namk Kemal; dilin bir milletin her anlamda gelimesinde baat rol oynadn deiik yazlarnda dile getirmi ve bilimsel gelimenin de temelde ilenmi zengin bir dille mmkn olabileceini syleyecek kadar orijinal fikirler ileri srmtr. Dolaysyla, dilin gelimesi ve zenginlemesi edebiyatn gelimesine baldr. Btn bu nedenlerden dolay Namk Kemale gre; dilin ve edebiyatn slah edilmesi gerekir. Tahrib-i Harbt (1874): Magosada kaleme alnan bu eser, Ziya Paann Harbt adyla yaynlad ciltlik antolojisinin birinci cildini ve bilhassa mukaddime blmn eletirmek iin yazlmtr. Eserin yazl amac Ziya Paaya kar bir tavr almak deil, onun edebiyatla ilgili grlerinin yanlln ortaya koymaktr. Namk Kemal, Ziya Paann bu eserde eskiyi diriltmeye altn oysa asl yaplmas gerekenin edebiyatn yenilemesine ve gelimesine katk salamak olduunu syler. Takb (1875): Magosada yazlan bu yaz Ziya Paann Harbtnn ikinci ve nc cildini tenkit eder. Eserin bir dier ad Takib-i Harbttr. Tahrib-i Harbta gre daha ar bir dille yazlmtr. Hem Tahrib hem Takb-i Harbt Ziya Paann ciltlik Harbt adl antolojisinin dil, slup ve ierik ynnden eletirildii eserlerdir. mer Faruk Aknn Tahrib-i Harbt ve Takb zerine yapt deerlendirmede konunun arka plan hakknda ipular verir: (N. Kemalin) Tahrib-i Harbt ve Takbde tenkit ettii yalnz Ziya Paann Harbt deil trl kusurlaryla divan iiridir. Harbtn banda yer verdii kasideleriyle Sultan Abdlazize yaranmaya alan Ziya Paaya, beraber giritikleri hrriyet mcadelesinde tavr deitirmesinden, eserde yeni nesle hi yer vermemi olmasndan ve kendisinin ok eski ve nemsiz bir iirini koymasndan kaynaklanan hiddetle bal bana iki tenkit eseri meydana getirmitir. Tahrb-i Harbtta bilhassa Harbtn mukaddimesini hrpalam, Takb ise Ziya Paann edebiyat tarihiyle ilgili bilgi hatalarn, ind hkmlerini, dt tezatlar, rnekleri seme hususundaki isabetsizliklerini Arap, Fars ve Trk edebiyatlarna olan vukufu sayesinde kolayca yakalayarak ok defa alayl bir tarzda tehir etmitir.(Akn, 2006: 374).
48
Eletiri Tarihi
rfan Paa Mektubu (1874): Namk Kemalin bir dier eletiri trndeki eseri rfan Paa Mektubudur. Bu eser de Magosada kaleme alnmtr. Eserin amac eski iiri yermektir. rfan Paa, o dnemin eski edebiyat taraftarlarndan olup yazd iirleri Mecmua-i rfn ad altnda toplamtr. Bu eserinin nsznde; Namk Kemalin de mensubu bulunduu yeni edebiyatlar nev-resdegn yani yeni yetimeler eklinde hafife alr ve baz sitemlerde bulunur. Namk Kemal de buna karlk, eskilerin edebiyat anlaylarna atarak; kendilerinin Avrupa dil ve edebiyatyla urap, gzel yazmak ve gzel dnmek kararnda olduklarn belirtir. (Ggn, 1987: 64-65). Bahr- Dni Mukaddimesi (1874): Yine Magosada yazlan bu yaz, Hindli eyh nyetullah Kanbunun Urdu dilinde kaleme ald Bahar- Dni adl eserinin Namk Kemal tarafndan yaplan Trke evirisinin nszdr. Yazar bu nszde ran edebiyatnn Trk edebiyat zerindeki etkisini tahlil ve tenkit eder. Namk Kemal, burada Dou edebiyatlarndan ve zellikle randan Trkeye evrilen eserler hakknda deerlendirmeler yapar: Geri, ran dili dnyada edebiyat en bozuk olan lisanlardan biridir. Fakat iinde gzel yazlm kitaplar da yoktur denilemez. Bilkis, rann Glistan gibi, Mesnevi gibi binlerce eseri vardr ki, yalnz bir iki tanesi bizde bulunsa idi, Osmanl Edebiyatna sonsuza kadar iftihar vesilesi olurdu. Muradmz; Arap ve Bat tarzlarnn, lisanmzla uyumundan ibaret olan yeni ekli sulamakla, ran taklitiliini aklamak deildir. Yalnz, rann deerli eserlerinin bir ksmn tercme ederek dilimize aktarmakla bir ey kaybetmez, aksine bir ok ey kazanrz, demek istiyoruz. (Ggn, 1987: 64). ntibah Mukaddimesi (1876): Trk edebiyatnn ilk romanlarndan birisi olan ntibah adl eserin nszdr. Namk Kemal burada, Avrupa edebiyatna uymak ve onu taklit etmek zorunda olduumuza vurgu yapar. Yazda ayrca romantik kelimesi zerinde de duran Kemal, daha sonra ana hatlaryla Shakespeare, Walter Scott, Schiller, Lord Bayron, Victor Hugo ve Alfred de Musset gibi Batnn nde gelen yazarlar hakknda ksa bilgiler verir. Mes-Prison Muhezenmesi (1884): Namk Kemalin yine Magosada iken yazd yazlardandr. Mes-Prison (Le Mie Prigiono) talyan airi Silvio Pelliconun (1788-1857) i sava srasndaki hapishane hatralarndan oluur. Kemal, Trkeye evirisini rencilerinden biri olan Recaizde Mahmut Ekremin yapt bu eserle kendi hayat arasnda baz benzerlikler bulur. Kemal de o srada vatan iin Magosada hapisteydi. Eletirileri iki ynlyd: Birinci ksm, rencisi Recaizde Mahmut Ekremin tercme ederken kulland dilin tenkidine ayrlmtr. kinci ksmda air Silvio Pelliconun hapisteki duygular ile kendisinin srgn duygular karlatrlr. Renan Mdfaanmesi (1883): Midillide yazlan bu eser, Ernest Renann (1823-1892), 29 Mart 1883te Sorbonda verdii LIslamisme et la Science balkl konferansnda, slm dininin ilerleme, gelime ve medeniyete engel olduu iddiasna cevap nitelii tar. Kemal, tarihten ve sosyal hayattan bulduu akl (akla dayanan) ve nakl (nakle dayanan/aktarlan) bilgilerle Renann grlerini rtmeye alr. nder Ggnden yola karak Kemalin grlerini u ekilde toparlayabiliriz: Avrupada slmiyeti inceleyenler, ya Hristiyanla inanmtr, ya da Hristiyan deildir. Dolaysiyle, slmiyeti tedkik eden Avrupallar, ilmin uyulmas gereken objektifliini, tarafszln gsteremezler. Hristiyanlk, hkm kaldrlm dinlerden olduundan; slm bilginlerinden birisi Hristiyanl incelese, aratr-
49
malarn pek tarafsz ve pek gereki bir izgide yapabilir. nansz olan Avrupal aratrclarn hepsi, sadece slamiyete deil, btn dinlere kardrlar ve dinlerin terakkiye, ilerlemeye engel en byk esaret zinciri olduunu kabul ederler. (Ggn, 1987: 71). Mukaddime-i Cell (1880/1881): nce isimsiz olarak Midilli Mutasarrf Kemal Bey Hazretlerinin Bir Makaleleridir balyla neredilmitir. mer Faruk Aknn ifadesiyle; Namk Kemalin; btn yazlar iinde edebiyata dair grlerini en geni lde aklayan eseridir. Victor Hugonun Cromwell nsznden esinlenerek yazld da iddia edilen ve dokuz alt blmden oluan bu edeb eletiri, edebiyatn o dnemdeki genel snrlarnn izildii u paragrafla balar: lkemizde ilerleme dncesinin ortaya kndan beri insanlk leminin olgunlama hazinelerinden ele geirebildiimiz hner mcevherlerinden biri de edebiyattr. Gerekten bizde kalemin gsterdii ilerleme; Batnn bilgi eserleriyle karlatrlrsa bir bilginin gcne oranla yeni konumaya balam bir ocuun syleyecei be kelime hkmnde kalr. Bununla birlikte azlk, yokluk demek olmadndan, edebiyatmzda ortaya kan dnm, yzyln tarihi iinde bir kk vnme sunuuna ss vermek yeterliliinden uzak deildir. (Sazyek H.Sazyek E., 2008: 186). Mukaddime-i Cell, ok genel bir yaklamla birka ana balk altnda ele alnabilir: a.) Eski Edebiyatn Hayal Dnyasna Yneltilen Eletiriler: Namk Kemal, bu yazsnda eski edebiyat deiik ynleriyle ele alr ve eletirir. Bu eletirilerin banda edebiyatn ana malzemelerinden biri olan hayal unsurlar ve dnyas gelir. Yaznn bu blmne; iirimiz ise -ounlukla mnacaat ve naatlar ve birka ufak mesnevi ile bir takm gzel mfredler dnda- gerek ve doa lemlerinden hari kuruntu dnyasndan alnm bir takm balantsz hayal kurmalardan ibaretti eklindeki grleriyle balayan Namk Kemal, eski iirimizin hayal unsurlarndaki eitlilik ve paralanml eine bugne kadar az rastlanm arpc bir ifade ile dile getirir: ou airlerimizin beyit ve belki dizeleri arasnda olan anlam eitlilii, para bohalarndaki renk eitliliinden oktur. (Sazyek H.- Sazyek E., 2008: 187). Giri olarak adlandrabileceimiz bu szlerden sonra Namk Kemal, daha sonra birok yazar ve aratrmac tarafndan sk sk tekrarlanacak cmle ve benzetmelerle Divan edebiyatnn hayal unsurlarn tenkit eder: Divanlarmzdan biri okunurken insan ierdii hayalleri zihninde canlandrsa evresini maden elli, deniz gnll, ayan Satrnn tepesine basm, hanerini Marsn gsne saplam vlenler; gkyzn tersine evirmi de da diye gsne yaptrm, bardka gn en yce kat sarslr, aladka dnya kan tufanlarna boulur klar; boyu serviden uzun, beli kldan ince, az zerreden ufak, kl kal, mzrak kirpikli, geyik gzl, ylan sal sevgililerle dopdolu greceinden kendini devler, hayaletler leminde sanr. (Sazyek H.- Sazyek E., 2008: 187). b.) Gazete ve Gazetecilik Faaliyetlerine Ynelik Deerlendirmeler: Bu yazda Namk Kemalin zerinde durduu bir dier konu gazete bahsidir. On be, yirmi yl nce kan bir gazeteyi iinde ne kadar ehemmiyetli bilgi/haber de olsa be yz kii okumazd diyerek Tercman- Ahvl ve Tasvir-i Efkra atfta bulunan Kemal, bu konudaki gze arpan deime ve gelimeyi yle dile getirir: Bugn nerolunan haber gazetelerinin her nshas evlerde, kraathanelerde, ehirlerde, kasabalarda en az be bin elden geiyor. Yeni yazlan kitaplar millet
50
Eletiri Tarihi
fertlerinin on er, on drder yanda gz nurlar lezzetli lezzetli okuyor. Elene elene yararlanyor. On be yldan beri kadnlarmzda, erkeklerimizde okuyucu bire yz artt. stanbulda dkknclar, uaklar gazete okuyor. Hi olmazsa dinliyor. Devletin haklarna, milletin bamszlna, vatan sevgisine, insanln bereketine, askerin nna, eitimin yararlarna ilikin -hatta ksa olsun- bilgi oluturuyor. Halkn bilgi ufuklarnda ortaya kan bu genilik yeni tarz sayesinde deil midir? (Sazyek H.- Sazyek E., 2008: 187-188). Namk Kemalin btn bu grlerini zetleyen anahtar ifade tarz- cedd (yeni tarz) kavramdr. Tarz- cedd kavramn, yeni bir zihniyet algs olarak okumak yanl olmaz. Namk Kemale gre btn yeniliklerin ve deiimlerin zemininde bu alg vardr. c.) Eitim: Namk Kemalin bu yazda zerinde durduu bir baka bahis eitimdir. Eitim yeni trleri okuyup anlamada ilk basamak olarak dnlmeli ve bu konudaki eksiklikler giderilmelidir: Milletimiz eitimce yle her mahallesinde bir niversite bulunacak, her sokanda bir bilgin yetiecek aamalardan pek uzak olduu iin aramzda gazeteden, hikyeden yararlanma ihtiyacn gidermi pek ok ve belki pek az insan var olduuna kolaylkla ihtimal verilemez. (Sazyek H.- Sazyek E., 2008: 188). d.) ml: Namk Kemalin zerinde srarla durduu konulardan biri iml meselesidir. Yazara gre Yeni edebiyatn ya da daha dorusu yeni ediplerin urad bir eletiri de edip nvanna erimekle birlikte hl iml bilmemektir. Kemalin btn bu eletirilere verdii cevabn znde; Trkenin mmkn olduu kadar sz sanatlarndan arnmas, yalnlamas ve uzun cmlelerin daha ksa yazlmas dncesi vardr. e.) Siyas Makale, Roman ve Tiyatro: Kendi iinde dokuz blmden oluan Mukaddime-i Cellin ikinci blmne Kemal; Tarz- cedd (yeni tarzn) ortaya kndan beri anahtar ifadesiyle giri yapar. Yukarda da belirtildii gibi bu ifade yeni bir zihniyet algsna iaret eder. Bu anahtar ifade ile toplum ve edebiyattaki deiime vurgu yapan yazar daha sonra; edebiyatta yeni dal meydana geldi ki biri siyas makaleler, biri roman, biri tiyatrodur der. Namk Kemalin Tanzimat sonras yenilik hareketleri balamnda verdii bu bilgi-hkm hem yerindedir hem de dorudur. Makale ile birlikte gazete ve gazetecilik faaliyetlerini de dndmzde yeni bir edebiyatn ortaya knn arkasndaki en nemli etkenler kendiliinden ortaya kar. Dolaysyla Tanzimat dnemi sanatlarnn hemen hepsi, kurucu olsun sradan yazar olsun, mutlaka bir ekilde gazetecidirler. Roman iin sylenenler de bilimsel balamda dorudur. Roman, Trk edebiyatna Batdan gemitir. Nesirdeki deiim ve geliimden sonra Trk aydnlar hikye-roman tryle de ilgilenmeye balamlardr. Bu trn ortaya kp gelimesinde d faktrlerle birlikte toplumdaki deiimin ve btn bunlarla beraber dzyaznn temelde insan-toplumu anlatabilecek zenginlie ulamasnn rol byktr. Tiyatro da tr olarak Tanzimattan sonra ortaya kmtr. Edebiyat, toplumu eitmenin ve dntrmenin bir arac olarak gren Tanzimat I. dnem sanatlar iin tiyatro trnn ok ayr bir yeri vardr. nk Tiyatro sadece anlatmaz, gsterir de. Btn bunlarla birlikte tiyatro eseri oynanmak iin yazldndan mmkn olduunca konuma diline yakn olmak zorundadr. Bu da tiyatro trnn Trkenin sadelemesine nemli bir katksnn olduunu akla getirir.
51
Namk Kemal, Mukaddime-i Cellde bu yeni tr iin arpc ifadeler kullanr. Bunlardan birer paragraf fikir vermesi asndan buraya alyoruz: Siyas Makaleler: ... Geri stanbulda yaynlar Takvim-i Vekyi ile balam ve sonra buna Cerde-i Havadis de eklenmiti. Ancak bunlarda makale denilebilecek bir ey var ise resm ilnlarn bir dier ekilde yazlndan ibaret olduu iin lkemizde resm makalelerin ortaya k tarihi, merhum inasinin eserleriyle yayn ortamn ssledii zamanlardr. (Sazyek H.- Sazyek E., 2008: 191). Roman: ... Roman ksmn da millete yeni km saydmz garipsenmesin. Eski eserlerde bret-nma gibi, Muhayyelt gibi, Asl ile Kerem gibi, Ferhad ile irin gibi bir takm hikyeler vard. Fakat kltr kitaplmzda var olan birka eviriden de anlalaca zere; romandan ama (bir insann bandan) gememise bile gemesi mmkn bir olaylar dizisini ahlka, detlere, duygulara ve ihtimallere ilikin her trl ayrntsyla birlikte anlatmaktr. (Sazyek H.- Sazyek E., 2008: 191). Tiyatro: ... Tiyatroya gelince, bu edebiyat tr olduka masrafl bir sahne ile mill ahlkmza gre pek g meydana gelir. Bu, oyuncu ekibine muhta olduu halde, dilimizde roman trnden birka kat fazla ilerleme gsterdii meydandadr. Bugn yaynlarmz iinde yerli olsun, eviri olsun en gzel romanlarmzdan daha gzel yirmi be, otuz oyun bulabiliriz. Sanrm tiyatroya ilikin yazlan eserlerde bu ilerlemeye, tiyatronun aslnda romana stnl ile birlikte stanbulda iyi kt bir salonun yapl neden olmutur. ... nk oyunun (Burada Vatan yahut Silistre kastediliyor) elde ettii sonuca sebep, dzenleni ekli deil, konusudur. Tiyatro sahnesinde SIRA SZDE kadar go zamana rlen eyler ounlukla baka milletlerin ahlk, alkanlk, klk ve ssleriyle rtlm birtakm gnl duygularndan ve felsef eletirilerden ibaretken, halkn zntlerinin balcas ve belki hayatnn amac olan vatan sevgisi, D N E L M Osmanl silhnn en anl eserlerinden bir vatan koruma sava tanmlar baklara yzn gsterince, S O U doal olarak tiyatroya vndmz gemiin bir yansma aynas, Rmill erdemlerimizin bir seyir tablosu gzyle bakld. O sebeple rabet, umulann bin kat stne kt. DKKAT ... Bir milletin konuan gc edebiyatsa, edebiyat varlnn canl szcs de tiyatrodur. Tiyatro dncenin hayallerine vicdan, vicdann yceliine can, cann SIRA duygularna dil verir. (Sazyek H.- Sazyek E., 2008: 193 ve 196). SZDE Namk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat ile ilgili grlerini, deerlendirmelerini ve eletiSIRA SZDE AMALARIMIZ rilerini bir btn olarak irdeleyiniz.
DNELM Namk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat hakkndaki grlerini, deerlendirmelerini ve K T A P eletirilerini Kzm Yetiin Namk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grleri ve Yazlar adl kitabnda (stanbul niversitesi Edb. Fak. Yaynlar, st. 1989) ayrntl olaS O R U rak bulabilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
D T EAL M K N P S O R U
TELEVZYON
Tanzimat sonras yazarlar arasnda edeb zevkK Kzihniyet D ve A T itibariyle eski anlaya daha yakn olan Ziya Paa, Namk Kemale gre, birok bakmdan SIRA RSZDE NTE NET yenilemeden ok eskinin iindedir. Baka bir ifadeyle sylersek, Ziya Paa, Tanzimat sonras Trk edebiyatnn balca zelliini oluturan AMALARIMIZ eski ve yeni deerler arasnda bocalayan fikir ve edebiyatlarn tipik rneidir. (Uman; 2003; 52).
ZYA PAA VE ELETRLER
DKKAT
Tanzimatn birinci neslinde tenkit konusunda dikkati eken bir dier ahsiyet de N T E SZDE SIRA R N T Ziya Paadr. iir ve n makalesinde divan edebiyatn reddedip Ebizim gerek edebiyatmzn halk edebiyat olduunu syleyerek edebiyatmzda deta ihtill yapan Ziya Paa, daha sonra Harbat Mukaddimesinde kaplarn eski edebiyata AMALARIMIZ tekrar aarak tezada der ve Namk Kemalin ok ciddi tenkitlerine muhatap olur. Nurullah etinin snflandrmasndan yola karak Ziya Paann sanat grlerini ve eletirilerini genel anlamda ana kategoride ele alabiliriz. Ayrca yaplan
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
52
Eletiri Tarihi
bu snflandrma ile Ziya Paann eski ile yeni deerler arasnda bocalayan kiilii de somut olarak ortaya kmaktadr: 1. Trk Halk iirini Yceltip Divan iirini Yermesi: iir ve n. 2. Halk Edebiyatn Reddedip Divan iirini Yceltmesi: Harabat Mukaddimesi. 3. Bat Dilleri ve Edebiyatlar Karsndaki Tutumu: Harabat Mukaddimesi. (etin, 2006: 156-163). ahs ve siyas eletirilerini darda tutarsak Ziya Paann edeb eletirilerini dile getirdii iki nemli yazs vardr: iir ve n Makalesi ile Harabat Mukaddimesi. iir ve n (1868): Londrada Hrriyet Gazetesinde yaymlanan bu yazy neminden dolay buraya hem orijinal hem de bugnk Trkeye evrilmi haliyle aynen almak istiyoruz (Metninin orijinal hali dz, bugnk Trkeye evrilmi ksm italik olarak iaret edilmitir.) : R ve N/R ve NESR nki mahsl-i tahsl bizim memlike gre yalnz iir ve in cihetindedir; bunlardan bir nebze bahs edilmek fideden hl deildir. Mademki bizim memleketimizde tahsilden, eitim-retimden elde edilen sonu, yalnz iir ve in, yani nazm ve nesir ynndedir; o hlde bunlardan bir para sz etmek, faydadan uzak deildir. iirin tarf-i ummsi kelm- mevzndur, yani iki satr szn her birindeki skn ve harektn msv olmasndan ibrettir. Hatt kfiye usl milel-i mteahhire beyninde det olmudur. Eski Yunanler yalnz vezne riyetle kfiye iltizm etmezler idi. iirin genel olarak tarifi, vezinli sz dr. Yani, iki satr (msra) szn her birindeki skn ve harekelerin birbirine denk olmasndan ibarettir. Hatt kfiye usulnn, sonradan ortaya kan milletler arasnda kullanlmas det olmutur. Yani iirde kfiye, eskiden gelen bir usul deildir; yenidir. Nitekim eski Yunanllar yalnz vezne uymular, onu kullanmlar; vezni gz nne alarak, kfiyeyi gerekli grmemilerdir. iir her kavimde tabdir. R-yi arzda ne kadar milel akvm gelmi ise, cmlesinin kendilerine mahss iirleri var idi. Osmanllarn iiri nedir? Nect ve Bk ve Nef Dvnlarnda grdmz bahr-i remel hezecden mahbn u mctess kasid gazelliyt ve ktat mesneviyyt mdr? Yoksa Hoca ve Itr gibi mskinsnn rabt- makmt eyledikleri Nedm ve Vsf arklar mdr? iir, her toplumda doal bir sanattr. Yeryzne ne kadar millet, kavim, toplum gelmi ise, hepsinin kendilerine ait zelliklerini gsteren iirleri vard. Osmanllarn iiri nedir? Necati, Bak ve Nef divnlarnda grdmz bahr-i remel, bahr-i hezec, mahbn ve mctess gibi aruz vezinleri; kasideler, gazeller, ktalar ve mesneviler midir? Yoksa, Hoca ve Itr gibi musk stadlarnn besteledikleri Nedim ve Vsf arklar mdr? Hayr! Bunlarn hi birisi Osmanl iiri deildir; zir grlr ki bu nazmlarda Osmanl irleri uar-y rana ve ranllar dahi Arablara takld ile melez birey yaplmdr. Ve bu takld yalnz slb- nazmda deil, belki efkr maanye bile siryet ederek, bizim uar-y eslf ed-y nazm ifdede ve haylt mande Arab ve Aceme mmkin mertebe taklde say etmei marifden addetmiler; ve acaba bizim mensb olduumuz milletin bir lisn ve iiri var mdr ve bunu slh kbil midir? Asl burasn mlhaza etmemilerdir.
53
Hayr! Bunlarn hi birisi Osmanl (Trk) iiri deildir. nki bu iirlerde, Osmanl irlerinin ran irlerini ve ran airlerinin de Araplar taklit etmeleriyle melez, kark birey yaplmtr. Ve bu taklit, yalnz iir slbuna deil, belki dnce ve anlamlara da gemitir. Bizim eski airler, gerek iirde ve gerekse onun ifade ediliinde, ayrca hayllerde ve anlatlmak istenen eylerde hem Arab, hem de ranly mmkn olduu kadar taklit etmeyi bir marifet saymlar ve acaba bizim milletimizin bir dili ve iiri var mdr ve bunu slah etmek, dzeltmek mmkn mdr? Burasn asla dikkatle, iyice dnmemilerdir. n yolunda da hl temmiyle byle olmudur. Mnet- Feridn ve asr- Veys ve Nergis ve sir mnet- mutebere ele alnsa, ilerinde de bir Trke kelime bulunmaz! Ve bir maslahat ifde ederken, bed beyn fenleri kardrlarak, ibrz- belgat in yle mevve ve mtetbil-izft ibreler yazmlar ki, Kamus ve Ferheng berber olmadka ve bir adam fenn-i man ve adb- Arabda keml-i mahreti oldukdan sonra, det bir ders mtlaa eder gibi, birok zemnlar sarf- zihn etmedike, mansn istihrca muktedir olamaz! n, yani nesir yolunda da durum tamamen ayn ekildedir. Feridun Bey Mneat ve Veysnin, Nergsnin eserleri ile dier hatr saylr Mneat (Nesir) kitaplar ele alnsa, ilerinde te bir Trke kelime bulunmaz! Ve bir maksad anlatrken, btn bed ve beyn, yani estetik bilimi ve sz sanatlar iin iine kartrlp, przsz kalem hneri gstermek zere yle karmakark ve arka arkaya sralanm isim tamlamalar yazmlardr ki; Kamus ve Ferheng gibi Arapa ve Farsa kelimeleri gsteren iki byk Trke szlk bulunmadka; bir adam, anlam bilimi olan gramerde, dilbilgisinde ve Arap edebiyatnda derin bilgi sahibi olduktan sonra bile, sanki ders alr gibi ou zaman zihin yormadka, iyice stnde dnmedike, o nesir yazlarnn anlamn karamaz. Hl Bb- l ve devirden yazlan muharrert- resmiyye geri eski zemnlarda gelen erbb- marif iktidrnda ktibler olmadndan, evvelki mnet derecesinde muakkad deilse de, bunlar da ol babann veled-i zins olduklarndan: yine seci rabt ve mans mevhm u mekk ibrt ile memldur. Hl, Bblden, yani Hkmetten ve Devlet dairelerinden yazlan resm yazlar, geri eskiden gelen bilgili kimseler derecesinde ktipler, yazclar olmadndan- ncekiler kadar kark, kapal, anlalmas g deilse de; -bunlar da o babann nikhsz ocuu; pii olduklarndan- bu yeni ktiplerin yazlar da, seci ve rabt gibi anlam bilinmez ve pheli cmlelerle, ifadelerle doludur. Eski inlarda lgat- Arabiyye ve ibrt- muhayyele var ise de, bri zmnnda iyi kt bir man dahi kard. imdi ise, asr nziklemi ve efkr politika incelmi olduundan, baz fermnlar ve mektb- Smler ve takrrlerde yle ibreler grlyor ki, lgatler herkesin bildii eyler iken, man-y sahhi ne olduu anlalmak kbil olmuyor! Eski nesirlerde Arapa kelimeler, szler ve hayl cmleler var ise de, hi olmazsa iinden iyi-kt bir anlam kard. imdi ise, devir naziklemi, fikirler ve politika incelmi olduundan, baz Padiah fermanlarnda ve Sadrazamlkdan yazlan resm mektuplar ile dier resm makamlardan Hkmete gnderilen yazlarda yle cmleler, ifadeler grlyor ki; szlkler herkesin bildii eyler iken, yani herkes szlk kullanmay bildii hlde, -btn bu yazlardan- doru anlam karmak mmkn olmuyor. Garbi uras ki, byle anlalamayacak ibre yazabilmek hsn-i kitbetden addolunuyor.
54
Eletiri Tarihi
Garibi uras ki, byle anlalamayacak cmleler yazabilmek, ifadeler kullanabilmek; hsn-i kitbetden, yani gzel yaz yazma sanatndan, baarl kompozisyondan saylyor. Vk iir ve innn bu hle girmesi bu asrn yapmas deildir. Acemler kabli slmiyetden sonra, ulm- eriyyeyi tahsil in lisn- Arabn tahsiline ddkleri srada kendi lisnlarnn iir ve insn dahi ana takld etdikleri gibi, biz de bidyet-i teesss-i Devlet-i Osmniyyede ran ulemsn celbe muhtc olduumuzdan, anlarn terbiyesi zere kendi lisnmz brakup, Acem vesine takld hatsna dmzdr ki, ulem-y Rmun bu hususda etdikleri ihml kusr afv olunmaz bir hatdr. Zir ben-dem arasnda medr- tet-i efkr lisndr. Geri iir ve nesirin bu hle gelmi olmas bu asrn (19. yzyln) ii deildir. Nitekim, ranllar slmiyeti kabul ettikten sonra, din ilimleri kavramak iin Arapay renmeye baladklar srada, kendi iir ve nesirlerinde de Arapay taklid etmeye yneldikleri gibi, biz de Osmanl Devletinin kuruluunda ranl bilginleri kendimize ekmeye ihtiya duyduumuzdan, onlarn eitimi, etkisi zerine kendi dilimizi brakp Farsay taklid hatasna dmzdr. Bu bakmdan, Anadoluda yetien bilginlerin dil konusundaki ihmal ve kusurlar, balanmaz bir hatadr. nki, insanlar arasndaki karlkl olarak fikirleri bildirmeye yarayan vasta-ara dildir. Bir milletin lisn kavid-i mazbta altnda olmayup da her eline kalem alan kimsenin keyfine mtbaat eder ve hl-i tabsinden karsa, ol millet beyninde vsta-i mumelt bozulmu demek olur. Bir milletin dili, derli-toplu tesbit edilmi kurallar halinde olmayp da, her eline kalem alan kimsenin keyfine bal olur ve bylece normal durumundan karsa, o milletin ferdleri, bireyleri arasnda anlama arac zellii bozulmu demek olur. Taaccbe yn deil midir ki, bizde yaz bilmek baka, ktib olmak yine bakadr! Hayret edilecek bir ey deil midir ki, bizde yaz bilmek baka; ktip, yazc olmak yine bakadr. Halbki sir lisnlarda yaz ve iml bilen ktib olur. Vk her lisnda edb olmak hayli malmta tevakkuf ederse de; deta murdn kd zerinde ifde etmek in yaz yazmak kifayet eyler. Bizde ise yaz rendikten mad bir ok eyler daha bilmek lzm gelir: Halbuki dier dillerde yaz ve iml bilen ktip, yazc olur. Geri her dilde edb, edebiyat; yani iyi, gzel, doru ifadeye sahip olmak hayli bilgiye bal ise de, maksadn kt zerinde ifade etmek, anlatmak iin yaz yazmak yeterlidir. Bizde ise, yaz yazmay rendikten sonra, birok eyleri daha bilmek gerekir: Evvel: Trke iml bilinmelidir. Hlbuki en g ey budur; zr vaktiyle Trkeye mahss lgat kitab yaplmam ve Osmanllar milel-i sireyi dire-i hkmetlerine aldka her birinde grdkleri yeni eylerin isimlerini o milletin lisnndan alup, az ok bozarak kullanm ve her ktib bir lgati skn ve harektnn zihnince uyan bir ekli ile yazup, sirleri dahi dier sretle zabt etmi olduklarndan, iml renecek kimse, evvel-emirde bunlarn hangisine tbi olacanda mtehayyir olur. nce, Trke iml bilinmelidir. Halbuki, en g ey budur. nki, vaktiyle Trkeye ait bir szlk hazrlanmam ve Osmanllar, dier milletleri kendi idareleri altna aldka, onlarda grdkleri yeni eylerin isimlerini alp, az ok bozarak kullanmtr. Her ktip de kendine gre bir szlk dzenlediinden, yani kendi dncesine uygun decek ekilde yazdndan, iml renecek bir kimse, ite her eyden nce bunlarn hangisine uyacana aar kalr.
55
Hele yirmi seneden beri Bb- lde teferrd eden memrlarn her biri bir canl lgat olmak hevesine derek, kimisi (y) ile (bildirir) ve kimisi (y)sz (bldrr) yazmaa balayal kk ktibler ne yapacaklarn ardlar. Hele yirmi seneden beri, Bablinin, yani Hkmetin nde gelen memurlarnn her birinin, bir canl szlk olmak; dil bakmndan hereyi bildiini sanmak hevesine dm olmalar ve sonuta, kelimelerdeki sesli harfleri yazp yazmama konusunda tereddde, kararszla derek kimisinin, sesli harfleri kullanarak, mesel (bildirir); kimisinin de sesli harfleri kullanmakszn (bldrr) tarznda yazmalar, kk ktipleri akna evirmitir. Sniyen: Arab ve Fris iml bilmek lzmdr. Bu iki lisnn imlsn bilmek kavidini tahsile mevkf olduundan, en az sarf nahvi grmeyince, doru terkb yazmak kbil olamaz. kinci olarak, Arapa ve Farsa imly bilmek gerekir. Bu iki dilin imlsn bilmek de, kurallarn renmeye bal olduundan, en az gramer ve sentaks, yani dil bilgisini grmeden, doru bir tamlama yazmak mmkn deildir. Slisen: Bunlardan sonra bir de aklm- devletden birinde birka seneler istihdm olunmak ister. Bu olmadka (idgine)yi (olduuna)ya rabt etmenin yolu bilinemez ve bu nkte Kemn-ke Srr gibi ktiblerin ders-i ahri olduundan, her ne zemn bu melekeyi hsl ederse, Bb- lnin kulland ktibler srasna geer ve gy bir yaz makinesi olur. nc olarak, bunlardan sonra, ayrca bir de memurlarn altklar kalemlerin, yani devlet dairelerinin birinde birka yl hizmet etmek, tecrbe sahibi olmak gerekir. Bu yaplmadka, (idgine)yi (olduu)na balamann yolu bilinemez ve bu incelik, Keman-ke Srr gibi ktiplerin son dersi olduundan, her ne zaman bu tecrbeyi kazanrsa, Bblideki ktiplerden birisi ve sanki -durmadan yazan- bir yaz makinesi olur. (Ksacas, Ona gre; iml konusunda yeterli bilgi ve tecrbesi, deneyimi olmayan bir ktibin, istenilen dzeyde doru bir yaz kaleme almas mmkn deildir.) Lkin bu kadar zahmetlerle u melekeyi ele getrmi olan zt, eshb- karha ve kbiliyetden ise bu tahslinden mtelezziz olacak, yerde mteessif olmaldr; nki melf olduu revbt- terkbt, kendini ve dire-i mahdde iine sokmudur ki zihnine tebdr eden menden yalnz melekesine uyabilenleri yazup, siri ki gayet nzik ve gayr-i mens dekykdr; emsli rddesinden ileri gitmekden mahrum u mazr olur. Ne var ki, bu kadar zahmetlerin sonunda o bilgiyi, tecrbeyi kazanm olan kimse, eer zeki ve anlayl birisi ise, bu rendiklerinden holanaca yerde, zlmelidir. nki, alm bulunduu gramerdeki birletirme metodlar, kendini snrl bir ember iine sokmutur. Bylece o, aklna birdenbire gelen anlamlardan yalnz becerisine, bilgi ve tecrbesine uyabilenleri yazp, dier ok nzik ve allmn dnda ince, anlalmas g eyleri brakmaya, feda etmeye mecbur kalacaktr. Mademki bu zincirle baldr, kendisi gibi olanlarn derecesinden ileri gitmekten mahrum kalacak ve zrl olacaktr. Bu sebeble gerek iirimiz ve gerek inmz ne derece ger kalmdr. O yere geecek usl-i kalem seyyitndandr ki teliflerde, matbutda sr- marifetlerini ibrz ile edebiytda bir inklb- azm husulne sebeb olan zevtn ekseri (olmala, bulunmala, eclden, hasebiyle, mebni; dolay, derkr, aikr.) dire-i fsidesinde inhisra tenezzl edemedikleriyn kalemlerinde lykiyle msdahdem deillerdi. l gibi, Mfik gibi birok girn-kymet cevher-i fetnet, kadrlerine lyk olan riyeti gremeyerek, kimi cnn getrdi, kimi iretle telef-i nefs eyledi.
56
Eletiri Tarihi
Gerek iirimizin ve gerekse nesrimizin geri kalmasnn sebebi ite budur. O, yere batas yaz kurallarnn ktlklerinden dolay; kitaplarda, basnda hnerli, sanat ykl eserlerini ortaya koyarak edebiyatta byk bir deiikliin domasna sebep olan kimseler; ou zaman (olmala, bulunmala, eclden, hasebiyle, mebn; dolay, derkr, aikr) ksr emberinde tek kalmay ilerine sindiremedikleri iin, yazdklar ile kendilerine yaraan hizmeti verememilerdi. l ve Mfik gibi birok deerli zek cevheri, lyk olduklar saygy, itibar grememiler ve neticede kimi cinnet getirmi, deli olmu; kimi de kendini ikiye vererek, hayatn bo yere telef etmi, bouna harcamtr. Vh bize! Yazk bize! Bu hle gre bizim milletde tab hl zere ne iir ve ne de in var demek olur. Vah bize, yazk bize! Bu duruma gre bizim milletimizde, normal artlarda ne iir ve ne de nesir var demektir. Hayr! Bizim tab olan iir ve inmz tara halk ile stanbul ehlisinin avm beyninde hl durmaktadr. Bizim iirimiz, hani irlerin nmevzn diye beenmedikleri avm arklar ve taralarda ve r irleri arasnda (deyi) ve (leme), (kayaba) tabr olunan nazmlardr. Hayr! Bizim normal olan iir ve nesrimiz, stanbul dnda oturan halkmzla, stanbul halknn arasnda hl yaamaktadr. Bizim iirimiz, airlerin vezinsiz diye beenmedikleri halk arklar ile stanbul dnda ve (ksa sapl bir eit tambura olan) r airleri arasnda deyi, leme ve kayaba diye isimlendirilen manzumelerdir. (Ziya Paa, burada asl iirimizin Halk iiri olduu tezini srarla savunmaktadr.) Ve bizim tab inmz Mtercim-i Kmusun ittihz etdii ve-i kitbetdir. Vk bu nazm ve bu kitbet matlb olan derecede bel ve tumturakl grnmez ise de mmet-i Osmniyye ilerledii srada bunlara rabet edilmediinden, olduklar hlde kalmlar; bymemilerdir. Hele bir kerre rabet o cihete dnsn; az vakit iinde ne irler, ne ktibler yetir ki, akllara hayret verir. Bizim tabi, normal nesrimiz; (Mtercim sm Efendinin cildlik byk Arapa-Trke Szlk kitab olan) Mtercim-i Kmusun kabul edip, kulland ifade tarzdr; sde ve akc dildir. Geri bu iir ve nesir, yani usulne uygun tarzda kaleme alnm yaz ekilleri; ifade, anlatm bakmndan istenilen dzeyde dzgn ve parlak grnmez ise de, milletimizin ilerledii srada bunlara deer verilmediinden olduklar gibi kalmlar, bymemiler, geliememilerdir. (Eer vaktiyle, Mtercim sm Efendinin yapt gibi, Trkeye gereken nem ve deer verilseydi; dilimizin geliip, ykselmesi daha abuk ve kolay olurdu.) Hele bir kere o yne deer verilsin, dnlsn; az zaman iinde ne irler, ne yazarlar yetiecektir ki, bu durum akllara hayret verir. Velhsl ir-i tab odur ki, ir cz bir mlhaza zerine kalemi eline alup, irticlen krk elli beyit nazm edebilmeli. Kitbet-i milliyye odur ki eli kalem tutan, zihnindeki murdn eyi, kt kd stne koymal. Ksacas tabi, normal iir; irin biraz dndkten sonra kalemini eline alp, iinden geldii ekilde krk elli beyit yazabilmesidir. Mill yaz yazma usul; eli kalem tutan herkesin, aklndan geenleri iyi kt kda dkebilmesi, yazl olarak ifade edebilmesidir. imdiki iir ve inmzda ise tertib-i mani ile berber, bir de tekil terkb-i elfz derdi zihni igal etmekle, ne iirde ve ne de nesirde usl-i irticl mmkindir. imdiki iir ve nesrimizde ise; anlamlarn dzenlenmesi ile birlikte, bir de kelimelerin, szlerin nasl oluaca, dzenlenecei derdi zihni megul ettii iin; i-
57
irde de, nesirde de insann iine doduu, iinden geldii gibi sylemek, yazmak mmkn deildir. Her milletin irleri ve hatt bizim r irlerimiz bedheten bir ok iir sylerler. Biz ise, be beyit bir gazeli dokuz ayda dourur gibi syleriz! Sir milletlerde kber ve hatt musannifler bizzat eline kalem alup, mektb ve telft yazmazlar. Belki yanlarndaki ktiblerine azdan sylerler; anlar dahi yazarlar. Nitekim bizde dahi ky aalar imamlara syleyp, yazdrrlar. Bu sebebden gerek muhbert ve gerek telft anlarda sratli ve shletli olur. Her milletin irleri ve hatt bizim r irlerimiz, herhangi bir konuda fazla dnmeden, birdenbire birok iir sylerler. Biz ise, be beyitlik bir gazeli dokuz ayda -ocuk- dourur gibi -glkle- syleriz! Dier milletlerde byk kimseler, bilginler ve hatt eitli bilgileri derleyip, kitap hazrlayanlar bizzat ellerine kalem alp mektup ve eser yazmazlar. Belki, yanlarndaki ktiplerine syleyip, yazdrrlar. Nitekim, bizde de ky aalar, imamlara syleyip yazdrrlar. Btn bunlardan dolay, onlardaki gerek haberleme ve gerekse yazma sratli ve kolay olur. Amma biz bir mektb yazdmzda bir iki kerre tesvd tebyz etmedike istediimiz gibi olamadndan, hem muhberelerimizde teenn ve batet ve hem de ifdelerimizde noksan ve rekket bulunur. Ama biz -aydnlar- bir mektup yazdmzda, bir iki kere msvedde, karalama hazrlayp temize ekmedike; istediimiz gibi olamadndan, hem haberlemelerimizde yavalk ve arlk, hem de ifadelerimizde, szlerimizde eksiklik ve anlalmazlk bulunur. Bu fenal def in tabiate ittib etmeli. Bu fenal, kt durumu ortadan kaldrmak iin tabiata uymaldr. (Eski iir ve nesri brakp, tamamiyle Halk Edebiyatna), yani normal, iinden geldii gibi syleyie, yazmaya ynelmelidir.) (Ggn, 2001: 327-335). iir ve n Makalesini, temel zellikleri balamnda ana maddede zetleyebiliriz: a.) Gerek/asl Trk iiri divan iiri deil, Halk iirimizdir. b.) Necati ve Bknin gazelleri, Nedim ve Vsfn arklar ran iirini taklit yoluyla yazldndan Osmanl iirine dahil edilemez, melez iir kategorisine girer. c.) Gerek/asl iirimiz tara halk ile stanbul ahalisi arasnda bulunan airlerin n-mevzn diye beenmedikleri avm arklar, yine taralarda ve r airleri arasnda deyi, leme ve kayaba denilen nazmlardr. Gerek/asl inmz (nesrimiz) ise Kamus mtercimi ve Muhbir Gazetesi tarafndan kullanlan ive-i kitabettir. Harabt Mukaddimesi (1874): Ziya Paan 1874 ylnda stanbulda bastrd bu eserin Mukaddeme (nsz) ksmnn Tanzimat dnemi eletiri metinleri iinde ayr bir nemi vardr. Bu mukaddime ayrca modern anlamda ilk Trk edebiyat tarihi olarak kabul edilmesi bakmndan da mhimdir. Harabt Mukaddimesi yukarda da belirtildii gibi iki ana balk altnda incelenebilir: a.) Halk Edebiyatnn Reddedilip Divan iirinin Yceltilmesi: Ziya Paann Divan edebiyatna yaklam Avrupadan dnne kadar (1871) olumsuzdur. Fakat Avrupa dnnden sonra bu grleri Divan edebiyat lehine deiir. Halk iiri artk onun gznde nehk/eek anrmas gibidir. Ziya Paann Emile tercmesinin nsznde anlatt ocukluk hatralarnda (Defter-i ml/Yaplan lerin Yazld Defter) onun balangta lalas smail Aann da etkisiyle Halk iiriyle ilgilendiini Ak Kerem ve Ak mer gibi Halk
58
Eletiri Tarihi
ozanlarn okuduunu biliyoruz. Fakat hayatnn daha sonraki dnemlerinde bu Halk edebiyat ilgisi Divan edebiyatyla yer deitirmeye balar. Daha sonra, Vehb ve Vsf gibi airleri ne karan Ziya Paa, zamanla bizim asl iirimizin Divan iiri olduu fikrini benimser: On bete deildi sinn slim Kim nazm ile vard itigalim (On bete deildi henz yam/Ki iir ile vard uram) Mevzn sze cn verirdi gum Er okusam giderdi hum (Kulam vezinli sze can verirdi/iir okusam aklm giderdi) Verdi bana evvel merk Meydn uarsnn nehk (Verdi bana ilknce merak/Meydan airlerinin anrmas) Ghce Garbyi okurdum k Kereme yanar dururdum (Bazen Garibyi okurdum/k Kereme yanar dururdum) k meri ki gh alurdum Ukur szne aar kalurdum (k meri bazen alrdm/Ukur szne aar kalrdm) Tahsnle de etmeyip kanat Yamaya da geh gelrdi cret (Beenmekle de yetinmeyip/Yamaya da bazen cret ederdim) Her defter-i iri kim tanurdum Yok nsha-i har sanurdum (Her iir defterini ki tanrdm/Baka nshas yok sanrdm) Kendim de nazre der idim gh Amm ne sz el-yzu bil-lh (Kendim de nazire yazardm bazen/Ama ne sz Allah korusun ondan) G etmesn yle sz kulaklar ldesi olmasun dudaklar (yle sz iitmesin kulaklar/Bula olmasn dudaklar) Dvneme anlar yazardm Mmkin olsa taa kazrdm (Divanma onlar yazardm/Mmkn olsa taa kazrdm) Kim irime atsa tane ta Urard benimle derde ba (Kim iirime atsa tenkit ta/Benimle derde girerdi ba) Hicv idi murza cevbm emr-i zebn idi kitbm (Hiciv idi kar gelene cevabm/Bir dil klc idi kitabm) Ol hl ile rzgr gedi Bir iki hazn bahr gedi (ylece zaman geti/Bir iki gz bahar geti) Geti elime nsha-i cn Matb bir iki khne dvn (Geti elime sanki cankurtaran/Baslm bir iki eski divan) Bir kerre bu kenze nil oldum Bir baka cihna vsl oldum
59
(Bir kere bu hazineye kavutum/Sanki bir baka dnyaya ulatm) Bir preye bini fernin Pbu atld Gevhernin (Aferinin bini bir paraya/Gevhernin pabucu dama atld) Vehb ile Vsf beendim Takld in anlara zendim (Vehbi ile Vsf beendim/Onlar taklide zendim) Derdim edp anlar kret Yrab bu ne sihr ne kermet (Onlar okuyup derdim ki/Yarab bu ne sihir ne keramet) Bundan dahi sz olur mu al rn lafz huceste mn (Bir sz olur mu bundan daha byk/Bundan tatl sz, bundan uurlu mana) (Ercilasun, 2007: 239-241; etin, 2006: 158-159 ). b.) Bat Dilleri ve Edebiyatlar Karsndaki Tutumu: Ziya Paa dnyay ve dnyadaki gelimeleri doru anlamak iin Bat dillerini renmek gerektiini dnr. Bu bahse olumsuz bakanlar tutuculukla sular. Ayrca btn bu grlerine, her anlamda Batdan yararlanmann bir yolunun da bu dillerden tercme yapmaktan getiini ekler: ster isen anlamak cihn renmeli Avrupa lisn (Cihan, dnyay anlamak istersen/Avrupa dili renmelisin) Etmi orada fnn terakk Tahslden eyleme tevakk (Orada ilim ok gelimi/Fenleri renmekten ekinme, al) Bilmek gerek andaki fnnu Terk eyle taassub u cnnu (Onlardaki fenleri bilmek gerek/Taassubu ve delilii terk etmek gerek) Ansz kii tam ir olmaz Bir kimse lisnla kfir olmaz (Onsuz insan tam air olmaz/Bir kimse dil renerek dinden kmaz) Sende var ise eer hamiyyet Tahsline eyle sarf- himmet (Sende eer mill onur varsa/Tahsilin iin uramaktan vaz geme) Kl terceme anlar ziyde T milletin ide istifde (Onlardan birok eviri yap/Ki onlardan milletin yararlansn) Erna hem de eyle dikkat Anlardan da bakadr feshat (Hem de iirlerine dikkat et/Onlarda fesahat bakadr) (Ercilasun, 2007: 269270; etin, 2006: 160 ). Bat kltr ve edebiyatnn nemine ve onlardan yararlanmaya bu kadar scak bakan Ziya Paa, Terkib-i Bendinde de belirttii gibi bunu yaparken kendi zmzden asla kopmamamz gerektiini syler. Ziya Paaya gre her milletin kendine mahsus zellikleri vardr, bu temel nitelikleri olumsuz etkileyecek taklitten ise srarla kanmak gerekir. Racine ile Lamartine Nef gibi kaside yazamayaca gibi Sen ile Ferezdak da Moliere gibi tiyatro yazamaz:
60
Eletiri Tarihi
Takld ile asln unutma Milliyetini hakr tutma (Taklit ile asln unutma/Milliyetini hakir tutma) Sir akvma meyli akmaz Kpt Kptliin brakmaz (Baka kavimlere meyli akmaz/Kpt Kptliini brakmaz) Andan alak gerek mye Milliyetin etmeye vikye (Ondan alak gerek maya/Milliyetini insan glendirmeye) Bilmem ki neden her ide mutlak Avrupalya mukallid olmak (Bilmem ki neden her ite mutlak/Avrupalya mukallit olmak) Anlarda bu fikr-i fsid olmaz Yekderine mukallid olmaz (Onlarda bu bozuk fikir olmaz/Birbirlerini taklit etmeye yer olmaz) Fikr etmeli kim Cenb- b-n Ettike beerle arz meskn (Dnmeli ki esiz Tanr/nsanla iskn edince yeri) Her iklme havss vermi Her kavme mizc- hs vermi (Her iklime bir zellik vermi/Her kavme zel huy vermi) Mmkin midir etme bir Frenki Afrikada hem-mizc- Zengi (Mmkn mdr etmek bir Frenki/Ayn mizata bir Afrikal zenci?) Kbil mi ede Rasin Lamartin Nef gibi bir kaside tezyn (Kabil mi Racine veya Lamartine/Nef gibi bir kaside bezesin) Mmkin mi Sen v Ferezdak Molyer gibi bir tiyatro yazmak (Mmkn m Sen ve Ferezdak/Moliere gibi bir tiyatro yazmak?) klmde hkm yok mu farkn Vaziyyeti bir mi Garb u arkn (klimde hkm yok mu farkn/Vaziyeti bir mi arkn, Garbn?) Olmaz m tehlf-i cibill Yek-ve midir tb- mill (Olmaz m yaradltan farkllklar?/Birbiriyle ayn mdr mill seciyeler?) (Ercilasun, 2007: 270-271; etin, 2006: 161-162). Ziya Paa ayrca Batdaki tiyatrolar da eletirir. nsanlk hallerini ayrntl olarak tasvir eden tiyatrolarn genel ahlka hizmet ettikleri dncesine yzde doksan dokuz orannda katlmaz: Anlarda ehl-i nazm u tabr Ahvli eder suhanla tasvr (Onlardaki air ve yorumcular/Durumu szlerle tasvir eder) Bir gleni vasfa etse z Eklini evvel eyler ibrz (Nitelemeye balasa gl bahesini/nce belirtir eklini emalini) Eyler tafsl-i tl u arzn
61
Syler ahvl-i tab- arzn (Aklar enlemini boylamn/Sonra syler topran durumunu) Etrf u civarn unutmaz Hatt has u hrn unutmaz (Etraf ve civarn unutmaz/Hatta pn erini unutmaz) airleri Mzlere taparlar Sanatl tiyatrolar yaparlar (airleri Mzlere taparlar/Sanatl tiyatrolar yaparlar) Bir vakay anda derc ederler Mahsl-i kuvy harc ederler (Bir olay orada sahneye koyarlar/Kabiliyetlerinin rnlerini harcarlar) Eylerken o hleti tasavvur Elbette eder kii teessr (O durumu tasavvur ederken/Elbette etkisinde kalr insan) SZDE SIRA cr etse an husus std oyuncular ne al DNELM (cra etse onu zellikle/Usta oyuncular ne ala) Lkin byle eserlerin hep Ahlk- umm sanma mektep S O R U (Lakin byle eserlerin hep/Genel ahlaka sanma mektep) Yzde biri maksada msdif DKKAT Doksan dokuzu ana muhalif (Yzde biri maksada uygundur/Doksan dokuzu ona zt olur) (Ercilasun, 2007: SIRA SZDE 272-273; etin, 2006: 162-163). Tanzimat Dnemi Edebiyat I. Nesil Eletiri Tarihini bir btn olarak okuyup deerlendiSIRA SZDE AMALARIMIZ riniz.
DNELM Tanzimat Dnemi Edebiyat I. Nesil Eletiri Tarihini btn ynleriyle deerlendirebilmek K T A P iin Olcay nertoyun, Edebiyatmzda Eletiri Tanzimat ve Servet-i Fnn Dnemleri (Ankara niv. Dil ve Tarih-Corafya Fak. Yaynlar, Ankara 1980) adl kitabna baknz. S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
TELEVZYON
DKKAT
TELEVZYON
DKKAT
SIRARSZDE NTE NET
N T E R SZDE SIRA N E T
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
62
Eletiri Tarihi
zet
AM A
Tanzimat Dnemi Edebiyatnn I. Nesilinde eletiri trnn ortaya k ile ilgili bilgi edinebilmek. Tanzimat Dnemi Edebiyatnn I. Nesilinde eletiri tr somut olarak 1864 ylnda Rznme-i Ceride-i Havadis ile Tasvr-i Efkr gazeteleri arasnda grlr. Bu tartmann Rznme-i Ceridei Havadis tarafn Said Bey, Tasvr-i Efkr tarafn ise bu dnem edebiyatnn yol ac en nemli ahsiyetlerinden biri olan inasi temsil eder. Bu tartmann zn ifade eden cmleyi inasi kurmutur: Her bir lisn elsine-i sireden (dier diller) ald kelimt lafzen ve manen ivesinin iktizsna gre tadil ve tahvil etmek (dorultma ve deitirme) tabidir. inasiye gre baka dillerden alnan kelimeleri geldikleri dillerin dil bilgisi kurallarn dikkate almadan istediimiz gibi kullanabilir ve onlara istediimiz anlam ykleyebiliriz. Bu tamamen bizim tasarrurufumuz altndadr. Bu yaklam, kendi dnemi iin orijinal olduu kadar bugn iin de deerini kaybetmemitir. Tanzimat Dnemi Edebiyatnn I. Nesiline ait yazarlarn edebiyat eletirisi ile ilgili almalarn ana hatlaryla tanyabilmek. Tanzimat Dnemi Edebiyatnn I. Nesiline ait yazarlarn edebiyat eletirisi ile ilgili almalar u ekilde ksaca zetlenebilir: a.) inasi; Rznme-i Ceride-i Havadis Gazetesinden Said Bey ile Tasvr-i Efkr Gazetesiden inasi arasndaki dil tartmas. b.) Namk Kemal; Tahrib-i Harbt (1874), Takb (1875), rfan Paa Mektubu (1874), Bahr- Dni Mukaddimesi (1885), ntibah Mukaddimesi (1876), Mes-Prison Muhezenmesi (1884), Renan Mdfaanmesi (1883), Mukaddime-i Cell (1880/1881) adlarn tayan eletiri yazlarnda; Trk kltr ve edebiyatn deiik alardan ele alp eletirmitir. Abdullah Umann bak asyla toparlarsak bu eletiri yazlarnda u ana eletiri damar ortaya kar: Divan edebiyatnn eletirisi, eskiden tamamen farkl yeni bir edebiyat kurma arzusu, yeni edeb trlerin mdafaas. c.) Ziya Paa; iir ve n(1868) ile Harabt Mukaddimesi (1874) Ziya Paann edebiyatla ilgili
grlerinin derli toplu olarak ele alnd iki yazdr. Ziya Paa, iir ve nada; nce, asl Trk iirinin divan iiri deil, Halk iiri olduunu syler. Daha sonra, Necat ve Bknin gazelleri ile Nedim ve Vsfn arklarnn ran iirini taklit yoluyla yazldndan Osmanl iirine dahil edilemeyeceini ve bunlarn melez iir kategorisine gireceini belirtir. Btn bu sylediklerinden sonra, yine asl iirimizin tara halk ile stanbul ahalisi arasnda bulunan, airlerin n-mevzn diye beenmedikleri avm arklar ile yine taralarda ve r airleri arasnda deyi, leme ve kayaba denilen nazmlar olduunu vurgular. Ayrca, Ziya Paaya gre asl inmz (nesrimiz) Kamus mtercimi ve Muhbir Gazetesi tarafndan kullanlan ive-i kitabettir. Harabt Mukaddimesinde ise Ziya Paa, Halk edebiyatn reddedip divan iirini yceltir. Bununla birlikte Paann, Bat dilleri ve edebiyatlar karsndaki tutumu da eletiri balamnda mhimdir. Tanzimat Dnemi Edebiyatnn I. Nesiline ait yazarlarn eletiri trndeki yazlarndan en nemli birka tanesini okuyup anlayabilmek. Trk iiriyle ilgili o zamana kadar (1868) yazlm eletiri yazlar ierisinde en farkl ve en radikal yaklamlardan birisine sahip olan Ziya Paann iir ve n adl makalesinin hem orijinal hem de bugnk Trkeye evrilmi tam metnini okuyup anlamak, devrin slubu ile edebiyata bakn kavramay da kolaylatracandan nemlidir. Yine Ziya Paann Harabat Mukaddimesi ile Namk Kemalin Mukaddime-i Cellinden yaplan alntlar Tanzimat devri yazarlarnn hayata ve dnyaya baklarn bize somut olarak gstereceinden mhim edeb metinlerdir.
A M A
A M A
63
Kendimizi Snayalm
1. Tanzimat Dnemi Edebiyatnda rastlanan ilk tartmann tarihi katr? a. 1862 b. 1863 c. 1864 d. 1865 e. 1866 2. Tanzimat Dnemi Edebiyatnda rastlanan ilk tartma hangi iki gazete ve yazar arasnda yaplmtr? a. Rznme-i Ceride-i Havadis/Said Bey ile Tasvr-i Efkr/inasi b. Rznme-i Ceride-i Havadis/inasi ile Tasvr-i Efkr/ Said Bey c. Rznme-i Ceride-i Havadis/Namk Kemal ile Tasvr-i Efkr/inasi d. Rznme-i Ceride-i Havadis/Ziya Paa ile Tasvr-i Efkr/inasi e. Rznme-i Ceride-i Havadis/Namk Kemal ile Tasvr-i Efkr/Ziya Paa 3. Fenn-i edeb bir marifettir ki insana haslet-mz- edeb olduu iin edeb ve ehli edb tesmiye olunmutur eklindeki tanm Tanzimat dnemi yazarlarndan hangisi yapmtr? a. Ziya Paa b. Namk Kemal c. Muallim Naci d. Recaizade Mahmut Ekrem e. inasi 4. inasi, yakn dostu Fatin Efendi Fatin Tezkiresiini yeniden yaymlamay dnnce onu be konuda uyarr. Aadakilerden hangisi bu be konudan biri deildir? a. Tezkireye eitli edeb konularla ilgili baz aklamalar konulmal b. Yksek rtbeli kimselerin biyografilerine yer verilirken abartl hkm ve ifadelerden kanlmal c. Tezkirenin yaym ve datm geciktirilmemeli d. Eer intihal (arma) tespit edilmise hangi air olursa olsun bu durum aklanmal e. Tezkire ifade ve anlam yanllklar ynnden de dzeltilmeli 5. Mehmet Akif Ersoya gre, edebiyat tarihimizin ilk mnekkidi (eletirmeni) kimdir? a. inasi b. Muallim Naci c. Ziya Paa d. Namk Kemal e. Ahmet Midhat Efendi 6. Trk edebiyat ve fikir hayatnda dil ve edebiyatn problemlerini ilk olarak ve en geni biimde ele alan yazar kimdir? a. inasi b. Namk Kemal c. Ziya Paa d. Muallim Naci e. Ahmet Midhat Efendi 7. Namk Kemalin 1866 ylnda Tasvir-i Efkrda yaymlad eletiri yazsnn ad nedir? a. Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir b. Tahrib-i Harbt c. Takb d. ntibh Mukaddimesi e. Renan Mdafaanmesi 8. Avrupada slmiyeti inceleyenler, ya Hristiyanla inanmtr, ya da Hristiyan deildir. Dolaysiyle, slmiyeti tedkik eden Avrupallar, ilmin uyulmas gereken objektifliini, tarafszln gremezler. Hristiyanlk, hkm kaldrlm dinlerden olduundan; slm bilginlerinden birisi Hristiyanl incelese, aratrmalarn pek tarafsz ve pek gereki bir izgide yapabilir. nansz olan Avrupal aratrclarn hepsi, sadece slmiyete deil, btn dinlere kardrlar ve dinlerin terakkiye, ilerlemeye engel en byk esaret zinciri olduunu kabul ederler. Namk Kemal yukardaki grlerini hangi eletiri yazsnda dile getirmitir? a. Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir b. Tahrib-i Harbt c. Takb d. ntibh Mukaddimesi e. Renan Mdafaanmesi
64
Eletiri Tarihi

9. Ziya Paann Trk halk iirini yceltip divan iirini eletirdii eser aadakilerden hangisidir? a. Harbt b. iir ve n c. Terkib-i Bend d. Defter-i Amal e. Tartf 10. Ziya Paann Trk halk iirini kmseyip divan iirini ycelttii eser aadakilerden hangisidir? a. Harbt b. iir ve n c. Terkib-i Bend d. Defter-i Amal e. Tartf 1. c 2. a 3. e 4. c 5. d 6. b 7. a 8. e Yantnz yanlsa inasi ve Eletirileri blmnn ilk paragrafn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa inasi ve Eletirileri blmnn ilk paragrafn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa inasi ve Eletirileri blmnn ikinci paragrafn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa inasi ve Eletirileri blmnn nc paragrafn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Namk Kemal ve Eletirileri blmnn ilk paragrafn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Namk Kemal ve Eletirileri blmnn altnc paragrafn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Namk Kemal ve Eletirileri blmnn altnc paragrafn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Namk Kemal ve Eletirileri blmnn Renan Mdafaanmesi adl alt baln gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ziya Paa ve Eletirileri blmnn nc paragrafn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ziya Paa ve Eletirileri blmnn Halk Edebiyatn Reddedip Divan iirini Yceltmesi adl alt baln gzden geiriniz.
9. b 10. a

Sra Sizde 1 Namk Kemalin eletirileri ana balk altnda bir araya toplanabilir. Namk Kemal sadece eski edebiyat eletirmekle kalmaz, yeni bir edebiyat oluturmann yollarn da aratrr. Yine ona gre bu yeni edebiyatn olumas ve gelimesinde yeni edeb trlerin savunulmas kanlmazdr. Sra Sizde 2 Tanzimat Dnemi Edebiyatnn I. Nesiline dikkatle bakldnda ilk gze arpan ahsiyet bu trn o dnemdeki balatcs olan inasidir. inasiden sonra Avrupa anlamda ilk eletirmen olarak Namk Kemal karmza kar. Yine bu dnemdeki bir baka ahsiyet Ziya Paadr. Ziya Paa ise eletiri trne giren yazlarnda, yeni ile eski arasnda bocalayan bir Tanzimat aydn portresi izer.
65
Akn, . F. (2006). Namk Kemal, TDV slm Ansiklopedisi (Cilt:32). stanbul: TDV Yaynlar. Akyz, K. (1995). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri. stanbul: nklp Kitabevi. Bilgegil, K. (1972). Harbt Karsnda Nmk Keml. stanbul: rfan Yaynlar. Bilgegil, K. (1979). Ziya Paa zerinde Bir Aratrma. Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar. Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923). stanbul: Dergh Yaynlar. Ercilasun, B. (2006). Eletiri (1860-1923), Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Ercilasun, B. (2007). Ziya Paa. Ankara: Aka Yaynlar. Ggn, . (2007). Belgelerle Yeni Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Nisan Yaynlar. Ggn, . (1987). Nmk Keml. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Ggn, . (2001). Ziya Paann Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii, Btn iirleri ve Eserlerinden Aklamal Semeler. Ankara: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar. Karata. T. (2004). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Szl. Ankara: Aka Yaynlar. Korkmaz, R.(ed) (2009). Yeni Trk Edebiyat El Kitab 1839-2000. Ankara: Grafiker Yaynlar. Okay, O. (2005). Batllama Devri Trk Edebiyat. stanbul: Dergh Yaynlar. nertoy, O. (1980). Edebiyatmzda Eletiri Tanzimat ve Servet-i Fnn Dnemleri. Ankara: Ankara niv. Dil ve Tarih-Corafya Fak. Yaynlar. zn, M.N. (1954). Edebiyat ve Tenkid Szl. stanbul: nklap Kitabevi. zn, M.N. (1997). Namk Kemal ve bret Gazetesi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Parlatr, .-etin, N. (2005). inasi Btn Eserleri. Ankara: Ekin Kitabevi. Parlatr, .-Enginn, .-Ercilasun, A.B.-Kerman, Z.-Uman, A.-etin, N. (2006). Tanzimat Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Sazyek, H.-Sazyek, E. (2008). Yeni Trk Edebiyatnda nszler. Ankara: Aka Yaynlar. Tanpnar, A.H. (1956). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Tekin, A. (1999). Edebiyatmzda simler ve Terimler Szl. stanbul: tken Yaynlar. Uman, A. (2003). Tanzimat ve Servet-i Fnn Dnemi Trk Edebiyatnda Eletiri, Hece Dergisi Eletiri zel Says. Ankara: Hece Yaynlar. Yeti, K. (1989). Nmk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grleri ve Yazlar. stanbul: .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Yeti, K. (2007). Dnemler ve Problemler Aynasnda Trk Edebiyat. stanbul: Kitabevi Yaynlar. Yldz, S. (2006). Tanzimat Dnemi Edebiyat. Ankara: Nobel Yaynlar. Ziyad Ebzziya, (1997). inasi. stanbul: letiim Yaynlar
4
Amalarmz indekiler
Eletiri Tarihi
ELETR TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tanzimat Dnemi Edebiyatnn II. Neslinde eletiri trnn genel geliimi ile ilgili aklama yapabilecek, Tanzimat Dnemi Edebiyatnn II. Nesline ait yazarlarn edebiyat eletirisi ile ilgili almalarn ana hatlaryla aklayabilecek, Tanzimat Dnemi Edebiyatnn II. Nesline ait yazarlarn eletiri trndeki yazlarndan en nemli birka tanesi hakknda deerlendirme yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tanzimat Dnemi II. Nesil Abdlhak Hamit Tarhan ve Eletirileri Recaizade Mahmut Ekrem ve Eletirileri Muallim Naci ve Eletirileri Beir Fuat ve Eletirileri Mizanc Murat ve Eletirileri Bir Edeb Tartma rnei: Hayliyyn-Hakikiyyn
Tanzimat Dneminde Eletiri II (II. Nesil)
GR ABDLHAK HAMT TARHAN VE ELETRLER RECAZADE MAHMUT EKREM VE ELETRLER III. ZEMZEME MUKADDMES MUALLM NAC VE ELETRLER BER FUAD VE ELETRLER MZANCI MURAT VE ELETRLER
Tanzimat Dneminde Eletiri II (II. Nesil)

GR
Tanzimatn I. Nesli sosyal ve politik fikirleri edebiyatn merkezine yerletirip, eserlerinde genellikle sosyal fayda anlayn gzetmilerdir. Tanzimatn II. Nesli ise bireycilii, byk ihtiras ve straplar n plana kararak, eserlerinde daha ok estetik yaklam ncelerler. Bu toplumdan bireye, sosyal faydadan estetik yaklama gei, edebiyatn birok alann olduu kadar eletiri trn de hatr saylr derecede etkilemitir. Bylece edebiyatmzda sanat iin sanat eilimleri ortaya kar.
ABDLHAK HAMT TARHAN VE ELETRLER

Ad daha ok iir ve tiyatro trleriyle zdeleen Abdlhak Hamit tenkiti olarak deil sanat kiilii ile n plana kar. Onun eletiri tr ierisinde deerlendirilebilecek birok yazs arasnda drt tanesi daha belirgin olarak kendisini hissettirir: Bir airin Hezeyn ile Nkfi iirleri, Makber Mukaddimesi ve Duhter-i Hindnun Htime Blm. Bir airin Hezeyn (1883): Tercmn- Hakikat gazetesinde yaymlanan bu iir Hamitin iir anlayn ak olarak ortaya koyduu ilk edeb metinlerdendir. Tarhan, bu iirde daha sonra Makber Mukaddimesinde de tekrarlayaca gibi romantik iir anlayna bal olduunu ve kendisini tabiatn bir rencisi olarak grdn vurgular: Fikrimi smn eder terf irimi ahtern eder tars Her kim eylerse eylesin ten Bana lzm deil beyn bedi Kydeki emesr pek severim. Dilemem eyh u bdan ird, Encmenden hi istemem imdd, Bana std- sundur std, Bunu cehlimden eyle istihd, Cehl ile iftihr pek severim. Yetiir smn nmde kitab, Bana mektep gelir u penbe sehb. Encmen cninidir girdb, Ne ho urmu bu merkade mehtb u gelen ihtiyr pek severim.
68
Eletiri Tarihi
Hamitin yukardaki ifadelerde ok belirgin olan romantik iir anlay ile birlikte tabiat bir retmen gibi alglamas da dikkati eker. Dikkati eken bir baka unsur; Bana lzm deil beyn bedi msrasdr. air bu msrada, eski iir ve sanat anlayn reddeder. Ayrca iirde, daha sonra N-kf iirinde de ortaya koyaca bu tavr destekleyen, mstakil bir blm vardr. Hamit bu blmde, klasik anlamda dil bilgisi kurallarnn hibirini bilmediini ve bu cehaletinden dolay da utanmadn syler: Olmadm sarf u nahve ben gh, Gramerden de anlamam billh, Ulem benden etsin istikrh, Hi vazifem de olmaz, ey hemrh, nk Perverdigr pek severim. N-kf (1886): Gayret Dergisinde yaymlanan bu iirin yazl nedeni Hamitin iirin altna koyduu dipnottan anlalr: Dipnotta N edatnn Farsa, kf kelimesinin Arapa olmas itibariyle Makberdeki n-kf tbirini yanl zanneden birinin trizt- n-becsna kar... denilmi, yani bu iir, Makber Mukaddimesinde geen n-kf kelimesinin sarf u nahve (dil bilgisi kurallarna) uymadn dnen bir insana, bu insann ahsnda da bir zihniyete kar yazlmtr. iire, eletiri anlaynn yanllna iaret edilerek giri yaplr. Daha sonra, Makber gibi bir feryat iirinde, apak lm gereini / trajedisini grmeyip sadece bir kelimeye taklarak yaplan eletirinin yetersizlii, acmaszl belirtilir. iirin drdnc blmnde yer alan; Acep hn- dil-i mecrhumu sen mey mi zannettin? Sad-y makberi bir nara-y heyhey mi zannettin? eklindeki msralarndaki mey ve nara-y heyhey ifadeleri, Muallim Naci ve evresinde olumakta olan eski tarz meyhane iirlerine yneltilmi bir eletiridir. iirin beinci blmnde inasi ve Namk Kemalden itibaren oluturulmaya allan yeni anlay ve algnn geldii nokta zetlenir. Burada Hamit, balangta kendi beninden yola kar, fakat daha sonra konuyu belli bir kesime mal etmek iin biz zamirini kullanr. En nihayetinde de yeniliki anlaya sahip insanlarn o gne kadar iir sahasnda yapmaya altklar zihniyet deiikliini deta itiraf eder: Evet, tarz- kadm -i iri bozduk, herc merc ettik, Nedir ir-i hakki safha-i irfna dercettik. Bu yolda nakd-i vakti cem-i kuvvet birle harcettik, Bize gelmiti zir meslek-i ecdd, n-kf. Yine Hamitin iirinde kulland Bugn ben yazdm, elbette yazar ahfd, n-kf msras, dncelerindeki inatl ve gelecekle ilgili ngrsn gstermesi bakmndan nemlidir. Samipaazade Sezainin Sergzet (1888) adl romannda kulland n-kabil-i nfuz tamlamas nedeniyle urad eletirilerden sonra, bu romann dipnotuna n-kf bahsine de atfta bulunarak not dmesi, konunun o dnemdeki etkisini gstermesi bakmndan nemlidir. Makber Mukaddimesi (1885): Hamitin Bir airin Hezeyn adl iirinden sonra iir hakkndaki grlerine yer verdii ikinci yaz Makber Mukaddimesidir. Bu yaz ayrca, N-kf iirinin ortaya kna zemin hazrlamas bakmndan da mhimdir: Tasvr-i fezile taalluk eden cihetlerine gelince, pek nks, yahut pek n-kfdir.
Abdlhak Hamitin, eletiriyi dil eletirisi, filolojik eletiri ile snrlandrmamas doru bir eletiri anlaydr, ancak dile kar gsterdii kaytszlk yanl bir tutumdur.
4. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri II (II. Nesil)
69
Hamit, Makberi fena bulmu bir vcudun beks iin yazdn belirterek mukaddimeye giri yapar. Romantik edebiyatn btn zelliklerinin grld bu eserde en ok dikkati eken unsurlar tezat ve lm gerei karsnda beerin aczidir. Hamit, yine bu mukaddimede iiri, En gzel, en byk, en doru iir, bir hakkat-i mdhienin tazyki altnda hibir ey syleyememektir diye tarif eder ve hemen peinden mukaddime boyunca derinden hissettiimiz tezat sanatna ba vurur: Makber ise, hitabet ediyor. diyerek konumaya balad an, sessizliin ve aresizliin iinde oluturduu bynn bozulduunu sylemeye alr. Hamitin yazlarnn tematik ana damarn oluturan tezat sanatnn arka plann biraz da bu eliki oluturur. te tam da bu yzden yazar, kalemini ayann altna alp ezmek ister, nk konutuka by btn tlsmn kaybetmektedir: nsan, baz kere, hatrna gelen bir hayli tanyamaz, o kadar gzeldir. Zihninden uan bir fikre yetiemez, o kadar yksektir. Kalbinde doan bir hissi bulamaz, o kadar derindir. Bu acz ile bir feryat koparr, yahut pek karanlk bir ey syler, yahut hibir ey sylemez de, kalemini ayann altna alp ezer. Bunlar iirdir. Makber Mukaddimesinde dikkati eken bir baka nokta romantik tabiat algsdr ki bu alg Bir airin Hezeyn adl iirin de zeminini oluturur: Hangi air bir gzel kza onu grmeyenlerin nazarnda tecsm edecek kadar cismaniyyet vermi?... Hangi kalem mehsin-i tabiyyeyi hakkyla taklid etmi?... Bizim yazp da en gzel bulduumuz iirleri bize ilhm eden tabiattr. O iirler, suda grlen akse benzer ki, mutlaka harite bir msebbibi vardr. Baz ekbir-i edeb, bir airin meziyyt kendi beyninde tevelld ettiini iddia ederler. Ben bu fikirde deilim. Benim, eer varsa, mehasinim dalarn, bayrlarn, gzel yzlerin, ieklerindir. Seyyiatm benimdir. Hamit, bu fikirleriyle sanatn kaynann tabiatta olduu grn savunur, iirlerindeki hatalarn ise kendisine ait olduunu syler. Bu, gzelliin kaynann tabiat, dolaysyla ilh olduunun kabuldr. Byle bir gzellik anlay, Platonun estetik anlayna baldr. Duhter-i Hindnun Htime Blm (1876): Hamit, smren (ngiltere) ile smrlen (Hindistan) tezad zerine kurduu bu eseri, Hindistan grmeden yazar. Eserinde, Hindistanl gzel bir kz olan Suruciye(tabiatn kz)yi ve onun ahsnda Hintlilerin nasl smrldklerini anlatr. Bilge Ercilasun, Abdlhak Hamitin tarih ve egzotik tiyatroyu mill tiyatro olarak kabul ettii grndedir. Hamite gre; Halkn rabet ettii, mill ahlk ve detlerimizi gsteren mill tiyatro eserleri, herkesin bildiini tekrarlamaktan baka bir ey yapmayan birer ahlk risalesidir. Birok rnekleri gibi li Kz da bu cinsten bir eserdir. Asl mill tiyatro eserleri ise; seyircilere herkesin iyi bildii kendi hayatlarn deil, tanmadklar cemiyetlerin veya aznlklarn hayatlarn, slm veya Osmanl tarihinin muhteem olaylarn anlatan eserlerdir. Batda pek ok rnekleri bulunan bu tr eserler bizde henz yoktur. Hamit bu dnceye uyarak Recaizade Mahmut Ekremin Atalasn, Vuslat ve li Kzdan stn bulur ve Duhter-i Hindyu bu gre rnek olarak yazdn belirtir. (Ercilasun, 2006: 294-295).
70
Eletiri Tarihi
RECAZADE MAHMUT EKREM VE ELETRLER

Tanzimat dnemi Trk edebiyatnn bir dier nemli eletirmeni hi kukusuz Recaizade Mahmut Ekremdir. Bat retoriine ynelmi ilk edebiyat kuramclarndan olan Ekrem, bu dnemde nitelii ile ne kar: Tanzimat dnemi edebiyatnn estetiini yapmas, Muallim Naci ve arkadalarna kar yeni edebiyat ve zihniyeti savunmas, Servet-i Fnn topluluunun oluumuna ciddi anlamda katk salamas. Ekrem, eletiri konusuyla ilgili dncelerini drt temel edeb metinde bir araya getirmitir: Talm-i Edebiyat, III. Zemzeme Mukaddimesi, Takdr-i Elhn ve Takrizat. Talm-i Edebiyat (1879): Recaizade Mahmut Ekremin Mekteb-i Mlkiyede Edebiyat- Osmaniye dersi iin iki blm hlinde yazmay dnd fakat ilk ksmn dahi eksik nerebildii bir belgat ve edebiyat kuramlar kitabdr. Balangta ta bask usulyle birka defa baslan -ilki 1879dur- bu kitap, hurufat basksyla ilk defa 1882 ylnda yaymlanr. Talim-i Edebiyatn hurufat basks I. Fasl, II. Fasl, III. Fasl ve IV. Fasl alt balklarn tayan drt ana blmden oluur. Ekrem, bu kitab olutururken, kendisinden nce Sleyman Paann da Mebanil-n adl eserini yazarken bir hayli istifade ettii, Emile Lefrancn Trait Thorique et Pratique de Littrature Style et Composition isimli eserinin Style blmn rnek almtr. Eserin en nemli yenilii, belgat biliminin edeb sanat sflandrmalar yerine Bat retoriindeki edeb sanat snflandrmalarnn esas alnmasdr. Bu olgu, ok zaman iddia edildii gibi eskinin toptan reddedilmesi deildir, yeni bir senteze ulama denemesidir. Eserin birinci blm edebiyatn ruh melekeler ynnden psikolojik izahna ayrlmtr. Bu blmde Kuv-y Zihniyenin Edebiyatta Fiili balkl genel bir giriten sonra yazara gre bir eserde bulunmas gereken fikir, his, tabi gzellik, hayal gc, zerafet, nkte ve hafza kuvveti gibi hususlar zerinde durulmutur. Yine bu blmn sonuna, sanki ayr bir fasl gibi duran fakat herhangi bir numara yahut fasl bal verilmeksizin oluturulmu deha ve hnerle sanatta gzelliin neden ibaret olduunu ileyen iki ayr konu daha ilve edilmitir. kinci blm slp konusuna ayrlmtr. Fesahat (ifadenin doru olmas ve lfzlarn birbirine uygun dmesi), vuzuh (kapal ve mphem lfzlar kullanmamak / bulank ve karmak ifadelere yer vermemek), tabiiyet veya tabilik, munakkahiyet (slupta orta yolu bulmak / lfz manasndan ok olmamak zere syleme ve yazma), heng-i selset (bir ibare iinde kelimelerin kulaa ho gelecek ekilde yanyana getirilmesi), muvafakat (slbun konusuna uygun olmas veya ifadenin fikir ve hislerle rtmesi) alt balklarndan oluan bu blm, kitap iinde en fazla yer kaplayan blmdr. Bu durum, yazarn slp bahsine ayr bir ehemmiyet verdiinin delili olsa gerektir. Tezyint- slp, Env-i Mecz baln tayan nc blmde sadece mecazlar, edeb sanatlar zerinde durulmutur. Bu bahis; mecz- tahyil (hayl mecazlar), mecz- tebli (ifade, anlat mecazlar) ve marifet-i mecz (mecazl anlatmda bulunmas gereken nitelikler) balklar altnda rneklerle izah edilmitir. Eserin Sanayi-i Lafziyye adl son blmnn herhangi bir alt bala ayrlmadan bir btn olarak lafz (sz) sanatlarna ayrldn grrz. Burada Talim-i Edebiyatn neriyle birlikte artk eskimi olduu anlalan mevcut belgatn lafz sanatlar bahis konusu edilmitir. Bu drt ana blmnden sonra esere srasyla, edebiyatn kurallarnn nasl tespit edilip gelitirilebilecei konularnn tartld bir sonu Htime, devrin Marif Nazr Mustafa Nuri Paann iml karklklaryla ilgili bir Lhikas, Namk Kemalin bir Takrizi eklenmitir. (Yeti, 1996)
Talm-i Edebiyatn yaymlanmas, zellikle edebiyatta yenilik yaplmasn isteyen evrelerde byk bir memnuniyete neden olurken, eski edebiyat taraftarlarnca pek ho karlanmaz. Eseri takdir edenlerin banda gelen Namk Kemal; Ekrem, millete hepimizin gpta edeceimiz bir kitap ihd etti. Talm-i Edebiyat, Ekremin kendisi kadar byktr, h u mecaz bahsini biraz kartrmam olsayd, bu kitab nmne-i keml olurdu der. (Uman, 2003: 54).
71
Talm-i Edebiyat yaymlannca dnemin edebiyatlar bu esere olumlu ve olumsuz bakanlar eklinde ikiye ayrlr. Ban Namk Kemal ve Mizanc Muratn ektii bir grup esere olumlu bakarken; bata Hac brahim Efendi olmak zere eski edebiyat taraftarlar da Talm-i Edebiyata ciddi eletiriler yneltirler. Abdullah Umann ifadesine gre bu tartmalar sonucunda u iki nokta biraz daha aklk kazanr: a.) Yeni yetien airlerin, artk sz sanatlaryla uramay bir kenera brakp, iirde fikir ve anlama nem vermeleri gerektii btn aklyla ortaya konulur; b.) zellikle eski belagat anlayn savunanlarn zerinde durduklar Arapa anlatm yollarnn Trkeye uygulanmas istei de yersiz bulunarak, tek kar yol olarak dilin dzeltilmesi gerei kendini gsterir. III. Zemzeme Mukaddimesi (1885): Ekrem bu yazda sanat, edebiyat ve iirle ilgili grlerini dile getirir. Yazara gre, en gzel eserler onlardr ki okunduktan sonra da insan bir mddet dnmeye mecbur eder. Bir edeb eserde fikir his ve hayal ile onlar anlatan kelime ve ifadeler arasnda uygunluk varsa o edeb eser manzum da olsa mensur da olsa daima gzel ve bazen hem gzel hem de ulv (yce) olur. Yani fikir, his, hayal ve zevk gzel bir eserin temel dayanaklardr. Bu drt unsura Bat retoriinde edeb nitelikler (facults litteraire) deniliyordu. Recaizade, bu ayrmyla Bat retoriinin gzel sz ile ilgili ltlerini benimsemi oluyor. Recaizade, retoriin ulv (yce) kuramn da benimser, hakik ulviyetten nasibi olmad hlde ulviyet hissi veren kelimelerin, yazlarn balon gibi olduunu, bu tr yazlar yazanlarn bir aralk hret bulsalar bile daha sonra unutulacaklarn, hakik histen mahrum iken ateten kvlcmdan bahseden manzumelerin atebceine benzediini ve kendi kendine snp yok olacan syler.(Yeti, 2007: 86-87). Yukarda geen atebcei ifadesi anahtar kelime grevi stlenmitir. nk bu ifadede, Muallim Nacinin ayn anlama gelen eserleri erre ile Atepareye telmih vardr. Yaznn devamnda Ekrem; gazel iin temel kavram ne karr: Rikkat-i his (his incelii), letfet-i hayal (hayal gzellii), nezaket-i elfaz (sz incelii ve gzellii). Ayrca yazar, bu niteliklerin en gzel rneklerinin Fuzulnin eserlerinde grldn belirtir. Ekrem edeb eserlerde eit gzellik bulunduunu, bunlarn nem srasna gre; snht- kalbiyye (kalbe doan ilhamlar), bedayi-i hayliyye (hayal gzellii), mehsin-i fikriyye (fikir gzellii) olduunu syler. Ekrem, btn bu gzelliklerin organik bir yapya brnmesinden sonra, bunlar ifade edecek en uygun kelimelere, kafiye sistemine ve vezne ihtiya bulunduunu vurgular. Yani, bir iirin gzel olmas iin hem ierik hem biim ynnden mkemmel olmas gerektiine inanr. Bu grlerin ilk somut meyvesini Servet-i Fnn edebiyatyla verdiini syleyebiliriz. Bu eletiri metnini neminden dolay tam metin olarak buraya alyoruz:
III. ZEMZEME MUKADDMES

Edebiyat ve bilhassa iir hakkndaki fikr-i mahssuma dir birka lakrd ki erbb- mtlaaya arz olunur: Bedyi-i fikriyyeye bir sfat- kife tayn etmek isteyen dekyk-pervern- edebden birisi en gzel eserler insan alatanlardr demi. Ben olsam sadece: (En gzel eserler onlardr ki okunduktan sonra da insan bir mddet dnmee mecbur eder) derdim. FiI-hakka mtlaas gnlde rikkat, gzde rutbet husulne sebeb olan sr mutlak gzel addolunsa bile her gzel eser mcib-i girye deildir. Kilin o szden maksad ne olduunu taharr ve tahkk ile uramak istemem. Fakat ben kendi maksadm ve bundaki ml-i hkm bir misl ile zh ve isbt edebilirim:
72
Eletiri Tarihi
Mesel krda gezerken bir iek msdif-i nazarnz olur ki dilberliiyle tarvetiyle nezketiyle sizi yanna celb eder. Yakndan baknca daha ziyde holanrsnz. yet koparmaa kyamazsanz kendinden ayrlrken gnlnzde det bir hiss-i tahassr peyd olduunu anlarsnz. Koparrsanz nihyet elinizden braktnz zaman o his daha ikr bir srette yreinizi mteellim eder. ki halde dahi dnrsnz! Dndnz nedir? Bunu hatta siz tayn edemezsiniz ki ben bileyim! (Hikmet-i bedyi)e dir taharr-i hakykla itigl edenler bu bbda birtakm esbb- mteselsile rd ederlerse de gayeti mcib-i tefekkr olan o iein rha nfiz bir letfeti hiz olmasna varr fakat bu letfetin mhiyyeti bilinemez. Akam garipliinde dereden doru akseden bir kaval sesi veya gece mehtbda denizden doru gelen bir (hey hey) namesi de sizce o tahassr ve tefekkr mcib olduu gibi: Akam olur gne batar imdi buradan Garb garb kaval alar oban dereden Pek krpesin esirgesin seni Yaradan Gir koyuna kurt kapmasn gel kuzucam! trksn veyhud: Doldur kadehe arb- nb Mezceyle safakla mhtb Bilmem ki cihn bitip dururken Bitmez mi cihnn ztrb Bir bde getir amn amn gel! arksn bil-terennm okumak veya iitmek de ve hatta bir gzel resim levhasn veya elvh- z-hayat- tabattan bir manzaray tem eylemek de kalbinizde aynyla o teessrt husle getirir! Kudem-y ble iinde en ok takdr etmek istediim ir-i l-nazar Nefnin mesel: Hred allme-i idrkimin bir khne kirdi Felek ehnme-i endemin bir cild-i zerkr Suhen bir tti-i muciz-beyndr hmem std Kalem bir kahramn- t-zendir dil silahdr Cem-i endemin hrd bir cm- zer-enddu Ars- tabmn nhd bir engi perestr yolunda azametli aaal birok szlerini -vk yine her okuyuta zevk-yb- belgat olmak zere- okuyup geiverdiim halde yine mrn ileyhin: Zhid ol rind ol hemn sretde kalma arif ol lem-i manda hkm-i pdih byledir Gark eder bir noktada nr- siyaha lemi rifin sermye-i kilk-i siyh byledir veya: Ayra nigh etmediin nz sanrdm ok lutf imi ol ka ben az sanrdm veyhud: Aramazsn hi var m dilde dn yarasn Byle mi gzler gzeller k- b-resin h ile derdi bilinmez k- b-renin k k etsin meer h dil-i sad-presin gibi tekellften ber rh-perverne iirlerini her ne zaman okusam elbette az ok dnrm! Zannederim ki bu herkese de byledir. Sebebi ise bu yolda dil-
73
pezr hikmetleri bu trl hakk ve tabi hisleri hv szlerin rha messir birer gzellii hiz olmalardr. Asrmzn yetitirdii irler iinde Abdlhak Hmid Beyefendinin er beni ekseriya dndrd iin maka-i vicdnmdr! Baz zevt Hmid Beyefendinin ekser iirleri muakkad (kapal / kark) olduundan bahsederler. Bu iddia msellem deildir. Msellem addolunsa bile o trl zalm- mbhemiyyet iinde aaa-z olan hakyk- ulviyye ecrm- mnre-i semviyyeye benzer ki mhiyetleri anlalamamakla berber yine hayrn- tems olmaktan insan kendini alamaz!. Bu da marnileyh gibi zek-y hrikulde ashbna mahsus nekys- ulviyyeden bir fazilettir ki yn- gbtadr! Szde letfet ve ulviyyet nasl tahakkuk eder?.. Bunu katiyen tayn etmek nkbildir. Fakat rhun ml-i aslnesine muvfakatla mert olan efkr ve haylt ve hissiyt ile bunlar tebl iin istiml olunan elfz ve tabrt arasnda tensb bulunduka sz -gerek mensr olsun gerek manzm- hemen dima gzel ve bazan hem gzel hem de ulv dyor. Efkr ve haylt ve hissiyttaki aslet ise rhun germ-i evk ve garm ile mnbast veya nire-i hissiyt ve ihtirst ile mltemi ve mltehib olduu zamanda lyih ve vki olduu muhakkaktr. yle bir halde nefsi ntkann izhr ettii nagamt- ikne veya nevht- muztaribneyi en muvfk kelimt- leyyine ve latfe en mnsib tabrt- edde ve ceyyide ile tercme ve teble muvaffakiyet her ir ve mn iin mnferid vsta-i temyz olan zevk-i manevye ve tabr-i harla hsn-i tabata mftekrdr. Ulviyyet-i hakkiyyeden b-nasb olduu halde yalnz lafzan ulviyyeti mir szler balon gibidir: Hev-y itihrda bir aralk itil-nm olsa bile bilhare bir zemn-i mechliyyet ve mensiyyete der kalr! Hakkat- hissiyyeden mahrm iken ateten kvlcmdan bahseden manzmeler ebtba benzer: Zalm- evhm iinde frzn grnse bile hibir kalp zerinde bir eser-i ihtirk husle getiremeksizin kendi kendilerine sner mahvolur! Filhakka Nefden evvel sonra o kadar kasde-perdz gelmi iken bizim iirlerin env- malmesi iinde azamet-i tasavvur-semhat- hayl-servet-i elfz-halvet-i henk ile temeyyz eden kasdeden bahsolunduka neden dierleri kle bile alnmak istenilmiyor da yalnz Nef syleniyor?.. Fuzlden evvel ve sonra o kadar gazel-seryn ve tabr-i esahhyla musavvirn- vicdn evk u lm- muhabbetle gy dem-sz olmu iken meziyyeti rikkat-i hiss-letfet-i hayl-nezket-i elfz ile tahakkuk eden gazelden sz aldka neden fazletin en by yine Fuzlye irca olunuyor?.. sr- edebiyyede ve bilhassa iirde nevi gzellik takdr olunur ki birincisi mehsin-i fikriyyeye ikincisi bedyi-i hayliyyeye ncs de snht- kalbiyyeye mahsustur. Bu gzelliklerden rha nfiz olan snht- kalbiyyeye mahsus gzellik olduu iin dierlerine takaddm eder. Bundan sonra gelen bedyi-i hayliyyedir. Mehsin-i fikriyye nc derecede gzel addolunurlar. Mehsin-i fikriyye, letif-i hissiyye ile karrsa tabidir ki eserin gzellii bir kat daha artaca gibi kendilerinde letif-i hissiyye ile bedyi-i hayliyyenin heng-i imtizc bulunan sr letfete bir mertebe-i l1-la vsl olur! Mesel insi merhmun: Ziy-y akl ile tefrk-i hsn kubh olunur Ki nr- mihrdir elvn eyleyen tehr sz yalnz fikren gzel olan srdan madddur ki bunu fikir takdr eder. Nedmin bir shilhne vasfndaki nedesinden: Kh dery iki cnibden der-g eylemi
74
Eletiri Tarihi
Sanki dery dyesi kuhsr ise lalasdr Kh saknmakta ruhsrn doar gnden anun Bahr ise ynedr- talat- zbsdr beyitleri haylen gzel olan srdandr ki bunu da zevk takdr eder. Nbizde Nzm Beyin: Zevk- sevda duymadn k perestr olmadn Ol kadar sevdim de akmdan haberdr olmadn! Bahtiyr olmakt sevddan merm tabmn Bahtma dmen kesildin tabma yr olmadn! beyitleri snhat- kalbiyyedendir ki bunlar da hiss ile anlalr. Halbuki Mehmet Bey Merhumun: Ey yd bana ens gam-hr! Ey yd bana rakbsiz yr! Ydn gibi dil bulur mu dil-dr? Ydnda vefaszm vef var! ktasnda zerfet-i fikr ile rikkat-i his iki yr- muvfk gibi mmtezic grndnden kta hakkaten pek dil-nin iken Hmid Beyin: Severim baz ben eb-i tr Veririm subh- nev-bahr ona D- nznda zlf-i zertr Grnr yrimin hayli bana Yetiip hl-i ztrbmda Yzme nr- hsnn serper Sanrm bir per-i zerrn-per Dolar klbe-i harbmda! manzme-i mntehabesi en latf bir his ile en nzik bir haylin haclegh- visli addolunmaa lyk olduu iin fikr-i hakrneme gre yukariki szlerin cmlesinden daha dilber cmlesinden daha rh-istnstr! Ve okunduktan sonra insan bir mddet tefekkre drmek de bu yoldaki nefyis-i ndireye mahsus bir meziyettir. Demek olur ki sr- edebiyye ve hussan iir gzel addolunabilmek iin kendisinde fikir ve hayl ve hisse mteallik bir iyi ey bulunmak lzmdr. Maamfh yalnz fikir ve hayl ve his cihetiyle gzel olmas v-hayf ki bir eserin makbliyyetine kifyet edemiyor! iirde elfz hatta kavfyi ve hatta evzn- malme iinde mevzun tabatna en ok muvfakat eden vezni hsn-i intihbda muvaffakiyyet artndan mad his ve tasavvurdaki hzn veya dye rikkat veya iddete -kasvet veya aaaya ve daha bin trl hle gre ifdeye etvr- beyn iinde en yakr olan tavr ve rengi iktisb ettirmek dahi iktiz eder ki bu eriti fda erbbna rehberlik edecek yine hsn-i tabattr. Bazan pek gzel bir fikir sret-i ifdesindeki bir ufak kusur iin kymetinden dyor. Bazan pek latf bir his tavr- tebliindeki cz bir fenlktan dolay bayalayor. Bazan en canl bir hayl tarz- tasvrindeki bir kk noksan sebebiyle ruhsuz grnyor! te hsn-i beyn- tasvr-i vicdan byle ufak tefek bin trl mevniin tesrt altnda bulunmasndan dolaydr ki gerekten ir olanlar gzel iir sylemei mkilt- azmeden addederler! Hal byle olunca bendeniz gibi acezenin iir nmyla meydana koyacaklar srn iriyete ne derece deeri olmas lzm geleceini tarfe hcet gremem.
75
Bu mtlat eser-i hakrnem olan bir mecma-i era mukaddeme makamnda rddan maksadm ben iiri nasl anladm anlatmaktan ibaret olarak baz zevtn diyebilecekleri gibi emelim Zemzemenin mnderictn bu mtlata gre takdr ettirmek deildir ki bu hakkat erbb- mtlaa iinde mereb ve meslek-i ahkarnemi bilenlerce zten malmdur zannederim. Zemzemeye gelince mnderict iinde yle aaas -tumturk- ulviyyeti ile mkil-pesendn- zamnn karn-i istihsn olacak hibir ey yoktur. Evvelkiler gibi bu czn de klliyeti itibryla mhiyetini ise u beyit tarif eder: Bir zemzemedir bu b-hnerdir zde-i sanat ha benzer Perverde-i girye-i seherdir Hayrn- sem nigha benzer Bir nak- hevi-yi kederdir Kim nru bile siyha benzer! (Zemzeme) bu ksm ile de tamam olmuyor. Fakat tevfk Allahtandr. (Parlatr, .-etin, N.- Sazyek, H., 1997-2. Cilt-: 279-288). Takdr-i Elhn (1885): Bu eser, Menemenlizade Mehmet Tahirin Elhn iiri zerine yazlmtr. Menemenlizade, Ekremin Mlkiyeden rencisidir. ok ilgintir ki, Ekremin rencisinin istei zerine yazd bu takriz (tenkit) asl kitabn (Elhn) yaymlanmasndan nce kar. Ekrem bu eserde, Elhn zerinden devrin tenkit anlayn eletirir. Yeni tarz iirin nasl olmas gerektii zerinde durur. Mesela; kafiye konusunda, ayn Arap harflerinin pe pee gelmesiyle yaplan gz iin kafiye anlayna kar kar. Kafiyenin temelde ses benzerliine dayanmas gerektiini, yani kafiye oluturulurken farkl harfler de kullanlsa asl olann kulaa ayn sesin gelmesi olduunu vurgular. Bu da edeb dilde kulak iin kafiye demektir. Ekrem bu eserde, tabiata hiss (santimantal) bir ekilde bakar ve bir edeb eserin ruhu fikirdir der. Takrizt (1898): Ekremin deiik air ve yazarlar zerine yazd takrizlerden (tenkit) oluur. Bu eserde, zerinde eletiri yazlan yazarlardan bir ka; Beir Fuad, Halit Ziya ve Mustafa Reit Beydir.
MUALLM NAC VE ELETRLER

Tanzimat dneminde hem eletirileri hem de eletiri trnde yazd kitaplarla dikkati eken bir baka ahsiyet Muallim Nacidir. Onun bu trde oluturduu eserler / yazlar unlardr: Muallim; Mektuplar: [a.) Muhabert ve Muhavert, b.) Mektuplarm, c.) ntikad]; Demdeme; Istlahat- Edebiyye. Muallim (1886): Muallim Nacinin Tercmn-i Hakkatin edeb stununda yaymlad makalelerin bir ksmnn bir araya getirilmesiyle oluturulmutur. Kaynpederi Ahmet Midhat Efendinin kard bu gazete, Muallim Naciyi edebiyat lemine tantmas bakmndan da nemlidir. Muallim Nacinin bu kitapta bir araya toplad yazlarda ne kan eletirel yaklamlar Kzm Yeti yle zetler: 1. Dil ve ifade ile ilgili tenkitler 2. Vezin ve kafiye hatalarna iaret eden tenkitler 3. Edeb sanatlar ve zellikle mbalaa sanat ile ilgili tenkitler 4. Mana, fikir ve hayal ile ilgili tenkitler (Yeti, 2007: 92-96). Mektuplar: [a.) Muhbert ve Muhvert (1894), b.) Mektuplarm (1886), c.) ntikad (1887)] a.) Muhbert ve Muhvert (1894): Muallim Nacinin Ahmet Midhat Efendi ile mektuplamalarndan oluan bu eserde, o dnemin devlet daireleri olan ka-
76
Eletiri Tarihi
lemlerde alan memurlarn arz-i ubdiyet (balln bildirme) gibi tavrlar eletirilir. Toplam on iki mektuptan oluan bu haberlemede; Muallim Nacinin memuriyet hayat, kiilii, Naci mahlasn al, nesri nazma tercih edii, hattatl, gazetecilik ve gazetelerle ilgili grleri, hzn veren iirlerden holanmas ve btn bunlarla birlikte her iki tarafn birbirine bakyla ilgili bahisler de ayrca dikkati eker. b.) Mektuplarm (1886): Kime yazld belli olmayan bu mektuplarnda Naci, Arap ve Fars edebiyatlarndan ald metinleri deerlendirir. c.) ntikad (1887): Muallim Nacinin, Beir Fuatn Victor Hugo isimli eserini yaymlamasndan sonra realizm, natralizm ve tercme konular hakknda karlkl yazlm yedi mektuptan oluur. Bu eserde Nacinin en nemli tespitlerinden birisi; bir eser srf yeni veya eski olduu iin ne peinen kabul edilmeli, ne de reddedilmelidir, esas olan gzelliktir. fikridir. Demdeme (1886): Recaizade Mahmut Ekremin III. Zemzeme Mukaddimesi ile Takdr-i Elhn adl eserinde kendisine yaplan eletirilere kar Muallim Nacinin Saadet Gazetesinde yaymlanan cevaplarndan oluur. Tamamlanmam bir eserdir ve u bilgi notuyla neredilir: Recazde sadetl Mahmut Ekrem Efendi Hazretleri tarafndan tahrr ve nerolunan (Takdr-i Elhn)a kar yazlm bir risledir ki lzm grndke eczs teksr olunacaktr. Istlahat- Edebiyye (1891): Yaz yazma kurallar ile edebiyat terimlerini devrinde en iyi ekilde ele alp inceleyen ve etkisi hl devam eden rehber kitaplardan birisidir.
BER FUAD VE ELETRLER

Tanzimat dnemi Trk edebiyatnda Batya alan en nemli kaplardan birisi Beir Fuaddr. Abdullah Umann ifadesiyle o, Tanzimattan sonraki eletiri anlayna yeni bir yn vermeye ve yeni edebiyatn Batdaki gereki edebiyat (realizm ve natralizm) karsndaki durumunu belirlemeye alr. (Uman, 2003: 56). Bat dilini (Almanca, ngilizce ve Franszca) bu dilleri retmek iin kitaplar yazacak derecede iyi bilen Beir Fuad, bilim ve felsefede de nemli bir birikime sahipti. Ayn zamanda pozitivist bir dnya grne sahip olan yazar, Trk edebiyatnda ilk defa realizm ve natralizmden bahsetmi ve bu akmlarla ilgili bilgiler aktarmtr. Emile Zola, Alphonse Daudet, Gustave Flaubert, Auguste Comte, Ludvig Bchner, Herbert Spencer, DAlembert, Chambers, Diderot, Ribaut, Tarde ve Claude Bernard gibi Batl yazar ve filozoflardan ilk defa bahseden de Beir Fuaddr. Beir Fuad, her trl kuralc, skolastik dnceye kardr. Sadece hayalle beslenen, gerek hayattan kopuk eski ve yeni edebiyat anlaylarna da yz vermez. Sanat ve edebiyatn deneysel bilimlere ters dmemesi gerektiini dnr. Tanzimat sonras Trk edebiyatnn daha ok duyulara dayal romantizmini ve heyecan ykl iirini gereklikle badatramaz. (Uman, 2003: 56). Victor Hugo (1885): Devrinin popler edebiyat anlay olan romantizmi eletiren bu eser, ayn zamanda Trk edebiyat tarihinin ilk tenkitli monografisidir. Romantizme kar Emile Zolann natralizmini ne kararak, edebiyat tarihimizde Hayliyyn-Hakikiyyn tartmasn balatan da bu eserdir. Beir Fuad, eserinde, Emile Zolann sanat anlayn u ekilde zetler: Hayattan baka elimizde nmne yoktur. nk havassmzn (be duyu) haricinde bir ey idrk edemeyiz. Binbern (bundan dolay), hayat tayr etmek, sehv ve hataya mahal brakmak olacandan, bu yolda vcuda getirilen eser fena
77
SIRA SZDE
SIRA SZDE olur. Binbern Zolann kavlince yalnz hakkat sr- sanyia husle getirebilir. Demek oluyor ki tahayyl etmemeli; bakmal, tedkk etmeli ve grdn bihakkn tavsf ve tarf etmeli DNELM Beir Fuad, sanatkrn ilim adam gibi geree objektif bir gzle bakmasn ister ve edebiyatn da topluma belli llerde hizmet etmesi gerektiini dnr. S O R U zetlemek gerekirse Beir Fuadn Victor Hugo kitabyla yapmak istedii ey; Tanzimat devri air ve yazarlarnn byk lde romantizme dayanan edeb temayllerini eletirmektir. (Uman, 2003: 57). DKKAT Muallim Naci ve Selanikli Fazl Necip ile mektuplaan Beir Fuadn bu mektuplar lmnden sonra, daha nce de belirttiimiz gibi Muallim Naci ile olan ntikad SIRA SZDE (1887); Selanikli Fazl Necip ile olan da Mektubat (1888) isimleriyle yaymlanmtr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Beir Fuatn Trk edebiyat tarihinin ilk tenkitli monografisi olan AMALARIMIZ adl eseriVictorSZDE SIRA Hugo ni okuyup deerlendiriniz.
DNE Bu konuda Handan nci tarafndan hazrlanan Beir Fuad iir ve Hakikat L PM K T A Yazlar ve Tartmalar adl kitab (Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999) okuyunuz. S O R U
MZANCI MURAT VE ELETRLER
TELEVZYON
TELEVZYON
DKKAT
Tanzimat dneminde yazd eletiri yazlaryla dikkati eken bir baka ahsiyet DKKAT Mizanc Murattr. O, edebiyat bir milletin tercme-i ahvli ve hayat- maneviyyesi olarak grr. Mizanc Murat Bey tenkitle ilgili grlerini, 1888 ylndan itiba N T SZDE SIRAE R N E T ren Mzan Gazetesinde yaymlanarak 18 makaleden oluan debmzn Nmne-i mtisalleri adl seri yazs ile yine ayn gazetede kan birka edeb musahabe ve Turfanda m Yoksa Turfa m (1891) adl romannn fade-i Mahssa blAMALARIMIZ mnde ortaya koymutur. Bu dnem eletiri metinlerine rnek olmas balamnda Mizanc Muratn bu romandaki fade-i Mahssa balkl nszn tam metin olarak buraya alyoruz: K T A P fde-i Mahssa Bizde roman nm pek ucuz olarak alnp verilmektedir. Be, on seneden beridir, ele alnmas caiz olmayan kaba bir muaaka tasvirleri millL E V Z Y O N nvan alT E roman tnda itibar bularak keml- i itin ile okunmaktadr. B-husus bir taraftan ayara kar hsn-i tabiatmzn derecesini tayin edecek olan bu gibi srn mazarratn izhar ve isbat etmek, dier taraftan dahi eline bir N ERNET kalem alp Leyl ve Mecnn nmlarn ndiren iitilir dier Tisimlere tebdil ile mukaff ve msecc ibare zere muhavere yahut muhbere-i kaneyi tertib etmeye muktedir olanlara edip denilemeyeceini anlatmak fikir ve maksadyla Mzan Gazetesinin stunlarnda debmzn Nmne-i mtisalleri unvanyla bir tenkid bahsi amtk. Bahis, mesuliyeti Mzana rci olmayan esbabdan ni devam edemedi. Fakat esn-y mebhiste olduka muteber azlardan Tenkid ve itirazda bulunmak kolaydr. Hner yle bir eseri meydana koymaktr. gibi manta gayr- muvfk szler kmt. Maazada satlmakta olan bir kuma beenmemek iin mutlaka daha l bir fabrikac olmak lzm gelecei kabilinden olan bu iddia, hi de makbul iddialardan deilse de, kabul edip itirak edenler ok bulundu. te bu gibi muterizlere, bir hikye tertip etmek iin mutlaka Alexandre Dumas olmak lzm gelmeyeceini gstermek zere Mizann tatl-i hirinden bi1-istifde u roman kaleme aldm.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
78
Eletiri Tarihi
Tenkdt- edebiyyenin iptidasnda beyn ve izah ettiim zere mnilik ve ediblik iddiasnda deilim. Fakat kitabet noksann sr- mebhsede mefkd olan efkr ve tasvr ttrdyla tazmin etmek ve kavid-i asliyye itibaryla gerekten mill roman tavsifine lyk bir eseri krin-i kirmn enzr- temyzine koymak fikriyle kalemin hokkaya batrldn ketm edemem. inde yaamakla mftehir olduumuz asr- terakkiyt-hasr- mlknede her ey kesb-i keml ettii halde fezil-i ahlkiyyeye tesr-i kllisi musaddak ve mertebe-i edebiyye-i milliyyeyi musavvir olan roman ksmnn erbb- kalemin itinas haricinde kalmas nazar- dikkate arpacak ahvlden bulunduu cihetle, karnca kaderince fehvasna binaen vaz ve iktidar dahilinde f-y vazife ediyorum. Romann unvanna gelince, o da muhsusan intihab olunmutur. Hikyenin iinde tasvir olunan ehastan Mansur, Zehra, Fatma. Mehmet, Ahmet unud zamann yeni mahsulleridir. leride teksir edecek emslinin ilk nceleri, yani turfandalar mdr, yoksa kimsenin beenmeyecei cemiyet dknleri, yani turfalar mdr diyerek krilere sual vaz ediyoruz ki, kalplerinden inikas edecek sr- teessrden, isabet ve adem-i isabetimizin derecesini anlayacaz. (Sazyek, 2008: 55-56). Mizanc Muratn edebiyata yaklam, temelde Namk Kemalin yaklam ile birok ynden rtr. Mizanc Murat da Namk Kemal gibi divan edebiyatn sun ve hatta bir ksm eserler gz nnde bulundurulursa, ahlka aykr bulur. Murat Bey, bu noktada edebiyat- ahlkiyye adn verdii bir yolu takip eder. Ona gre Trk edebiyatnda, mill zellikler tayan, toplumun rf ve det, ahlk ve din yarglarna bal tipler oluturulmaldr. Bir edeb eserin gzel ve mkemmel olabilmesi iin, slp ve ifadesinin sade ve dzgn olmas, bir dram entrikasna sahip bulunmas ve mutlaka okuyucuya ibret dersi vermesi gerekir.(Uman, 2003: 59). Mizanc Murata gre, bir toplumun gelimesinde eletirinin ok nemli bir yeri vardr. nk gemiten bugne edebiyatmzn en byk eksiklerinden biri eletirinin olmamasdr. Medeniyetlerin gelimesinde, taklitten kurtulmasnda, mill ve edeb deerlerin yaatlmasnda eletiri ok mhim bir yere sahiptir. Btn bu bilgiler nda Mizanc Muratn grlerini u drt maddede bir araya toplayabiliriz: 1. Bir dilin gelime safhalar, en gzel ekilde tenkit eserlerinde grlebilir. 2. Bir edebiyatn gelimesi, zenginlemesi ve gzellemesi ancak ciddi eletiri faaliyetleriyle olabilir. 3. Bizim lkemizde eletiri teden beri yanl anlalmakta; saldr ile eletiri birbirine kartrlmakta, deta e anlaml saylmaktadr. 4. Avrupada ise eletiri mstakil bir tr kabul edilmi, Sainte-Beuve, Bouleau ve Voltaire gibi byk tenkitiler sayesinde edeb seviye ykselmitir. (Uman, 2003: 59). Yine Mizanc Murata gre Trk edebiyatnda eletiri bahsiyle ilgili olarak eyh Galipe kadar ciddi hibir faaliyet grlmemitir. eyh Galipin Hsn Aknn manzum mukaddimesinde Nbnin Hayrbd ile ilgili olarak ortaya att fikirler bizde eletiri almalarnn balangc olarak dnlebilir. eyh Galipten Namk Kemale kadar Trk edebiyatnda Batl anlamda bir eletiriye ve eletirmene rastlanmaz. Dolaysyla yenileme dnemi Trk edebiyat iinde ciddi ilk tenkiti Namk Kemaldir. Kemal, adalar ve rencileri tarafndan alamamtr. Mizanc Murat, nitelikli bir eletirmende u zellikleri arar: Geni bir kltr birikimi, fesahat ve belagat bilgisi, objektif davranabilme, merak ve tecesss sahibi olma ve seme kabiliyeti.
79
Mizanc Murat ayrca Trk edebiyatnda uygulamal eletirinin de ilk rneklerini veren insandr. Savunduu ahlk edebiyat ad verilen edeb eletiri yntemini, Namk Kemalin Vatan yahut Silistre, Recaizade Mahmut Ekremin Vuslat ve Smipaazde Sezainin Srgzet adl eserlerinde uygulamtr. BR EDEB TARTIMA RNE: Hayliyyn-Hakikiyyn Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnn son eyreinde (1885li yllar) ortaya kan bu tartma, Beir Fuadn Victor Hugo adl eseri etrafnda geliir. Bilim mistii nvann hak edecek derecede bilimsel yntem ve uygulamalara bal olan Beir Fuada gre, realizm ve natralizm; hayalden ve mbalaadan kanp hakikati olduu gibi anlatmaktr. Natralizm denince akla gelen ilk insan olan Emile Zolaya gre de bu dncenin iki temel esas vardr: Gzlem ve tecrbe. Bu anlaya gre roman da d dnyada grlenlerin olduu gibi tespit edilerek metne aktarlmasndan ibarettir. Beir Fuad, romantizm ile natralizm/realizmi karlatrrken gzel ile hakikati de mukayese eder. Ona gre, gzel olan izaf ve geici, hakikat ise ebed ve deimez zelliklere sahiptir. Dolaysyla sanat, doal olmak artyla hem gzeli hem de irkini gstermek zorundadr. Beir Fuad, roman ve hikye ile birlikte iirde de natralizm/realizmi savunur. O, natralist romanlarn ahlk bozucu bir zellie sahip olduklar iddiasn kabul etmez. Hatta bu romanlar ifsad deil, belki ird ederler. Onlar sayesinde, sosyal yaralarla birlikte gerek de ortaya kar. Hatta btn bu yaplanlarn bir baka faydas da, bu tr eserlerin gelecek nesillerin yapaca sosyolojik almalara kaynaklk edecek olmasdr. Daha nce de belirttiimiz gibi Beir Fuadn Victor Hugo kitabyla yapmak istedii ey; Tanzimat Dnemi yazarlarnn (Namk Kemal-Hamit-Ekrem) byk lde romantizme dayanan edeb anlaylarn tenkit etmektir. Bu tartma esnasnda, Beir Fuadn kar karya geldii ilk insan dnemin gen airlerinden Menemenlizade Mehmet Tahirdir. Tahirle uzun bir iir ve Hakikat tartmasna giren Beir Fuadn karsna bu sefer yakn dostlarndan birisi olan Ahmet Midhat Efendi kar. Ahmet Midhat, bilgisine ve kltrne hayranlk duymakla birlikte Beir Fuadn maddeci dnya grn tasvip etmez. Daha sonra tartmaya Ebzziya Tevfike gnderdii bir mektupla Namk Kemal de katlr. Kemal, doru drst Trke beyit okumaya bile gc olmad halde devrin nde gelen edebiyatlarn eletirmeye kalkan Beir Fuad aka tahkir eder. Beir Fuad ise Namk Kemale verdii cevapta bu duruma zldn belirtir. Mustafa Reidin Gz Yalar (1887) adl iir kitab dolaysyla, Beir Fuad bu kez de Recaizde Mahmut Ekremle kar karya gelir. Beir Fuad, bu kitab eletirdii yazda; ... gzyalarnn, airlerin zannettii gibi ac ve kederden deil, vcudun tabi seyri iinde gz mikroplardan temizleyen bir ifrazat yine buna benzer ekilde kalbin de btn ac ve straplarn menei deil, sadece kann devr-i dimini salayan bir tulumba olduunu syler. iirde hayalperestlie kar bu olumsuz tavr nedeniyle bata Namk Kemal olmak zere, Recaizade Mahmut Ekrem ve Menemenlizade Mehmet Tahir gibi bir ok edebiyat Beir Fuada kar cephe alr. Daha sonra, Ahmet Midhat Efendinin, Trk edebiyatna Beir Fuadn tantt natralist grle Mhedt adl romann kaleme aldn gryoruz. Midhat Efendi, bu romann Krin ile Hasbihal balkl nsznde natralist anlayla ilgili olarak unlar syler:
80
Eletiri Tarihi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Zamanmz tabiiyyn hikye-nvisn ise fezil-i beeriyyeyi esfilin de efzln da kalplerinden bil-klliye silinmi gstermeyi ayn- tabiat ve mahz- hakikat addediyorlar ki ite en byk hatalar da bundandr Zamanmzn natralist roman yazarlar ise insan erdemleri sefillerin de, erdemlilerin de kalplerinden btnyle silinmi gstermeyi yalnln kendisi ve doann kendisi sayyorlar ki, ite en byk hatalar bundandr. (Sazyek, 2008: 39). Ahmet Midhat, yukardaki ifadelerde, natralist romanclar roman trn ciddiye aldklar, mahedeye nem verdikleri ve gerei aynen yanstmak istedikleri iin beenir. Hayatn sadece kt yanlarn, toplumdaki ahlkszlklar, ktlkleri sergileyip iyi, gzel ve deerli olan eylerden sz etmedikleri iin de eletirir. Ahmet Midhat, bu eletirilerine Fransay rnek olarak gsterir. Natralist romanclara baklrsa Fransada faziletli insan kalmam, herkes fuhu ve sefaletin kucana dmtr. Halbuki btn bu olumsuzluklarn yannda bir toplumda mutlaka olumlu hadiseler de cereyan etmektedir. Dolaysyla yazar, doal olan yanstacaksa ktlklerin yannda iyiliklere de yer vermelidir. Mahedat hem iyinin hem de ktnn birlikte yer ald tabi bir romandr. Ahmet Midhat, Batl yazarlarn romanlarnn Trkeye aynen evrilmesine de kardr. nk bu eserler Osmanl insannn yaay tarzna ve zihniyetine aykr eserlerdir. Bu durum, Ahmet Midhatn Batllamaya olumlu bakmakla birlikte kendi z deerlerimizi kaybetme korkusunu da yaadn gsterir. Abdullah Umandan yola karak, Ahmet Midhat Efendinin gerek Emile Zolaya gerekse realist/natralist romanclara itirazlarn u ekilde zetleyebiliriz: SIRA SZDE 1. Realistler, romancnn nce geni bir hazrlk yapmas gerektiini sylerler; ancak onlarn syledii bu renme sreci insann btn hayatn kaplamakta ve ona roman yazabilecek vakti brakmamaktadr. DNELM 2. Roman ve romanc iin gzlem ok nemlidir, fakat bunun iin mutlaka seyahat etmek art deildir. O R U 3. EmileSZolann romanlarnda gzellikleri bir tarafa brakp sadece ktlk ve irkinliklerden bahsetmesi sakncal ve ahlk d bir davrantr. Zola, felketleri abartarak tasvir Ketmekte ve btn felketlerden lke yneticilerini sorumlu tutmakDK AT tadr. Ayrca zengin ve kibar snfa kar da olumsuz tavr taknmaktadr. Btn bunlarn dnda, Zolann eletirdii konularn hemen hibiri lkemizde yoktur, bunSIRA SZDE dan dolay da onun romanlarn okumaya gerek yoktur.(Uman, 2003: 58).
Tanzimat Dnemi Edebiyatnn II. Neslinde eletiri trnn genel anlamda geliimini bir SIRA SZDE AMALARIMIZ btn olarak irdeleyiz.
D Ercilasunun, Eletiri (1860-1923) adl yazs ile (Trk Edebiyat TariM Bu konuda BilgeTN E L P K A hi, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 2006); Abdullah Umann Tanzimat ve Servet-i FnnRDnemi Trk Edebiyatnda Eletiri adl makalesini (Hece Dergisi EleS O U tiri zel Says, V Z Y O Yaynlar, Ankara 2003) okuyunuz. T E L E Hece N DKKAT
TELEVZYON
DKKAT
SIRARSZDE NTE NET
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
81
zet
A M A
Tanzimat Dnemi Edebiyatnn II. Nesilinde eletiri trnn genel geliimi ile ilgili bilgi edinebilmek. Tanzimat Dnemi Edebiyatnn II. Nesilinde edebiyat eletirisinin I. Nesile gre edeb anlamda daha geni bir alana yayld sylenebilir. Abdlhak Hamit, yazd iirlerle, hem iir tryle hem de genel anlamda edebiyatla ilgili grlerini dile getirir (Bir airin Hezeyn ve Nkfi). Dier eletirileri ise, iir mukaddimesi (Makber Mukaddimesi) ve tiyatro htime blmnde (Duhter-i Hind) ortaya kar. Recaizade Mahmut Ekrem, ilk edebiyat kuramcsdr ve yazd Talim-i Edebiyat adl eseriyle deta bir r amtr. Mukaddime trndeki eseri yannda (III. Zemzeme Mukaddimesi), bir iirden yola karak yazd eletiri eseri (Takdr-i Elhn) ve bu alanda ayrca bir tane de mstakil tenkit kitab vardr (Takrizat). Muallim Naci, eletiri ile ilgili yazlarn bir araya toplar (Muallim). Eletiri bahsinde mektup trn kullanmas da devri iin ok yenidir (Muhabert ve Muhavert, Mektuplarm, ntikad). Ayrca o da mukaddime (Demdeme) ile grlerini dile getirmekle birlikte; edebiyat sanat ve terimleriyle ilgili yazd kitapla da dikkatleri zerine ekmitir (Istlahat- Edebiyye). Beir Fuad, ilk tenkitli monografiyi yazmtr (Victor Hugo). Bu monografi o dnemin en nemli tartmalarndan birisi olan HayaliyynHakikiyyn mnakaasnn ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Mizanc Murat, tenkit bahsinde seri yazlar yazarak bu tr Namk Kemalden sonra en iten benimseyen insan olarak karmza kar (debmzn Nmne-i mtisalleri). Roman nsznde edeb grlerini dile getirmesi de nemlidir (Turfanda m Yoksa Turfa m adl romannn fade-i Mahssa blm). Bu dnemde kaleme alnan eletiri trndeki yaz ve eserlere dikkatle baktmzda dier tr ve aralarn yannda hemen hemen btn sanatlarn edeb eser mukaddimeleriyle edebiyata ve sanata dair grlerini dile getirdikleri grlr. Bu durum o devrin ortak bir nitelii olarak dikkati eker.
A M A
Tanzimat Dnemi Edebiyatnn II. Nesiline ait yazarlarn edebiyat eletirisi ile ilgili almalarn ana hatlaryla tanyabilmek. Tanzimat Dnemi Edebiyatnn II. Nesiline ait yazarlarn edebiyat eletirisi ile ilgili almalarnn balcalarn u ekilde sralayabiliriz: Adlhak Hamit Tarhan; Bir airin Hezeyn ve Nkfi iirleri, Makber Mukaddimesi ve Duhter-i Hindnun Htime Blm. Recaizade Mahmut Ekrem; Talm-i Edebiyat, III. Zemzeme Mukaddimesi, Takdr-i Elhn ve Takrizat. Muallim Naci; Muallim; Mektuplar: [a.)Muhabert ve Muhavert, b.) Mektuplarm, c.) ntikad]; Demdeme; Istalahat- Edebiyye. Beir Fuad; Victor Hugo. Mizanc Murat; 1888 ylndan itibaren Mzan Gazetesinde yaymlanarak 18 makaleden oluan debmzn Nmne-i mtisalleri adl seri yazs, yine ayn gazetede kan birka edeb musahabe, Turfanda m Yoksa Turfa m adl romannn fade-i Mahssa blm. Tanzimat Dnemi Edebiyatnn II. Nesiline ait yazarlarn eletiri trndeki yazlarndan en nemli birka tanesini okuyup anlayabilmek. Bu nitede; Recaizade Mahmut Ekremin III. Zemzeme Mukaddimesi ile Mizanc Muratn Turfanda m Yoksa Turfa m adl romannn fade-i Mahssa blmnn tam metinleri rnek olarak sunulmutur. Bu edeb metinleri dikkatli bir ekilde okumak, hem o dnemin dilini ve slubunu tanmanz kolaylatracak, hem de bu yazarlarn edebiyata ve kltre bak hakknda size nemli fikirler verecektir.
AM A
82
Eletiri Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Abdlhak Hamit Tarhan hangi edeb ynyle n plana kar? a. air, tiyatrocu ve sanat kiilii ile b. air, romanc ve eletirmen kiilii ile c. air, tiyatrocu ve romanc kiilii ile d. air, tiyatrocu ve eletirmen kiilii ile e. air, denemeci ve evirmen kiilii ile 2. Bir airin Hezeyn adl iirde Hamitin bal olduu iir anlay aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. Realist iir anlay b. Natralist iir anlay c. Romantik iir anlay d. Parnas iir anlay e. Klasik iir anlay 3. Olmadm sarf u nahve ben gh, Gramerden de anlamam billh, Ulem benden etsin istikrh, Hi vazifemde olmaz, ey hemrh, nk Perverdigr pek severim. Yukardaki iir paras kime aittir ve ana temas nedir? a. inasi, kltre kar kaytszlk b. Namk Kemal, tarihe kar kaytszlk c. Recaizade Mahmut Ekrem, teoriye kar kaytszlk d. Mizanc Murat, topluma kar kaytszlk e. Abdlhak Hamit, dile kar kaytszlk 4. Emile Lefrancn Trait Thorique et Pratique de Littrature Style et Composition isimli eserinin Style blm rnek alnarak yazlan kitabn ad ve yazar hangi seenekte doru olarak verilmitir? a. Duhter-i Hind, Abdlhak Hamit Tarhan b. Turfanda m Yoksa Turfa m?, Mzanc Murat c. Takrizat, Recaizade Mahmut Ekrem d. Talim-i Edebiyat, Recaizade Mahmut Ekrem e. Takdir-i Elhan, Recaizade Mahmut Ekrem 5. III. mtr? a. b. c. d. e. Zemzeme kim tarafndan hangi tarihte yazlAbdlhak Hamit, 1884 Recaizade Mahmut Ekrem, 1885 Mizanc Murat, 1886 Beir Fuad, 1887 Muallim Naci, 1888 6. Aadakilerin hangisinde Ekremin, Takrizat adl eserinde zerinde eletiri yazlan yazarlardan doru olarak verilmitir? a. Beir Fuad, Halit Ziya, Mustafa Reit Bey b. Beir Fuad, Halit Ziya, Muallim Naci c. Beir Fuad, Halit Ziya, Mizanc Murat d. Beir Fuad, Halit Ziya, Samipaazade Sezai e. Beir Fuad, Halit Ziya, Ahmet Midhat Efendi 7. Muallim Nacinin Muhabert ve Muhavert ile ntikad adl eserleri hangi edeb trle oluturulmulardr? a. iir b. Nesir c. Mektup d. Manzum Hikye e. eviri 8. Emile Zola, Alphonse Daudet, Gustave Flaubert, Auguste Comte, Ludvig Bchner, Herbert Spencer, DAlembert, Chambers, Diderot, Ribaut, Tarde ve Claude Bernard gibi batl yazar ve filozoflardan da ilk defa bahseden yazar kimdir? a. Halit Ziya b. Ahmet Midhat Efendi c. Muallim Naci d. Abdlhak Hamit e. Beir Fuad 9. Devrinin geerli/popler edebiyat anlay olan romantizmi eletiren bu eser, ayn zamanda Trk edebiyat tarihinin ilk tenkitli monografisidir. Romantizme kar Emile Zolann natralizmini ne kararak edebiyat tarihimizde Hayliyyn-Hakikiyyn tartmasn balatan da bu eserdir. Yukarda bahsedilen eserin ad nedir? a. Talim-i Edebiyat b. III. Zemzeme Mukaddimesi c. Demdeme d. Victor Hugo e. Voltaire 10. debmzn Nmne-i mtisalleri adl yaz serisi hangi gazetede, kim tarafndan ka say olarak yaymlanmtr? a. bret, Namk Kemal, 17 say b. Mzan, Mizanc Murat, 18 say c. Saadet, Muallim Naci, 19 say d. Tercman- Hakikat, Ahmet Midhat Efendi, 20 say e. Abdlhak Hamit, Hrriyet, 21 say
83

1. a 2. c Yantnz yanl ise Abdlhak Hamit Tarhan ve Eletirileri adl blmn ilk paragrafna baknz. Yantnz yanl ise Abdlhak Hamit Tarhan ve Eletirileri adl blmn ikinci paragrafna baknz. Yantnz yanl ise Abdlhak Hamit Tarhan ve Eletirileri adl ksmn Bir airin Hezeyn adl alt blmnn son paragrafna baknz. Yantnz yanl ise Recaizade Mahmut Ekrem ve Eletirileri adl blmn nc paragrafna Talim-i Edebiyat alt balna baknz. Yantnz yanl ise Recaizade Mahmut Ekrem ve Eletirileri adl blmn III. Zemzeme Mukaddimesi adl alt balna baknz. Yantnz yanl ise Recaizade Mahmut Ekrem ve Eletirileri adl blmn nc paragrafna Takrizat alt balna baknz. Yantnz yanl ise Muallim Naci ve Eletirileri adl blmn Mektuplar adl alt blmne baknz. Yantnz yanl ise Beir Fuad ve Eletirileri adl blmn ikinci paragrafna baknz. Yantnz yanl ise Beir Fuad ve Eletirileri adl blmn Victor Hugo adl alt blmne baknz. Yantnz yanl ise Mizanc Murat ve Eletirileri adl blmn ilk paragrafna baknz.
Ahmet Midhat Efendi-Muallim Naci. (2011). Muhbert ve Muhvert Mektuplamalar. (Haz. mer Hakan zalp) stanbul: zg Yaynlar. Aknc, G. (1954). Abdlhak Hmit Tarhan Hayat, Eserleri ve Sanat. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. Akyz, K. (1995). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri. stanbul: nklp Kitabevi. Beir Fuad. (1999). iir ve Hakikat Yazlar ve Tartmalar. (Haz. Handan nci). stanbul: YKY. Emil, B. (2009). Son Dnem Osmanl Aydn Mizanc Murat Bey. stanbul: Kitabevi Yaynlar. Enginn, . (1986). Abdhlak Hmid Tarhan. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Enginn, . (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923). stanbul: Dergh Yaynlar. Ercilasun, B. (2006). Eletiri (1860-1923), Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Ggn, . (2007). Belgelerle Yeni Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Nisan Yaynlar. Karata. T. (2004). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Szl. Ankara: Aka Yaynlar. Korkmaz, R.(ed) (2009). Yeni Trk Edebiyat El Kitab 1839-2000. Ankara: Grafiker Yaynlar. Mizanc Murat. (1890-1891). Turfanda m Yoksa Turfa m. stanbul: Mahmut Bey Matbaas. Okay, O. (2005). Batllama Devri Trk Edebiyat. stanbul: Dergh Yaynlar. Okay, O. (2008). Beir Fuad lk Trk Pozitivist ve Natralisti. stanbul: Dergh Yaynlar. nertoy, O. (1980). Edebiyatmzda Eletiri Tanzimat ve Servet-i Fnn Dnemleri. Ankara: Ankara niv. Dil ve Tarih-Corafya Fak. Yaynlar. zn, M.N. (1954). Edebiyat ve Tenkid Szl. stanbul: nklap Kitabevi. zn, M.N. (1997). Namk Kemal ve bret Gazetesi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Parlatr, . (1983). Recaizade Mahmut Ekrem HayatEsereleri-Sanat. Ankara: Ankara niv. Dil ve Tarih-Corafya Fak. Yaynlar. Parlatr, .-etin, N.- Sazyek, H. (1997). Recaizade Mahmut Ekrem Btn Eserleri I-II-III. Ankara: Mill Eitim Bakanl Yaynlar.
3. e
4. d
5. b
6. a
7. c
8. e 9. d
10. b

Sra Sizde 1 Beir Fuatn Victor Hugo adl eseri Trk edebiyat ve eletiri tarihinin ilk tenkitli monografisi olmas bakmndan nemlidir. Temelde romantizmi eletirerek Emile Zolann natralist anlayn ne karan bu eser, ayrca Hayliyyn-Hakikiyyn tartmasn balatmas asndan da mhimdir. Sra Sizde 2 Tanzimat Dnemi Edebiyatnn II. Nesilinde eletiri tr toplumdan bireye, sosyal faydadan estetik anlaya geiin somut olarak gzlemlendii bir seyir takip eder. Bununla birlikte eletiri trnn hem ahs hem de konular balamnda genilemeye balamas bu dnemin dikkati eken bir baka zelliidir.
84
Eletiri Tarihi
Parlatr, .-Enginn, .-Ercilasun, A.B.-Kerman, Z.-Uman, A.-etin, N. (2006). Tanzimat Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Sfi, . (2006). Altn Suyuna Batrlm Bir Hayat Abdlhak Hmid Tarhan. stanbul: Dergh Yaynlar. Sazyek, H.-Sazyek, E. (2008). Yeni Trk Edebiyatnda nszler. Ankara: Aka Yaynlar. Tanpnar, A.H. (1956). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Tarak, C. (1994). Muallim Nc Efendi Hayat ve Eserlerinin Tedkki. Samsun: Snmez Ofset Matbaas. Tarhan, A. H. (1982). Btn iirleri 3 Hep yahut Hi. (Haz. nci Enginn). stanbul: Dergh Yaynlar. Tarhan, A. H. (1998). Tiyatrolar 3 Duhter-i Hind/Finten. (Haz. nci Enginn). stanbul: Dergh Yaynlar. Tekin, A. (1999). Edebiyatmzda simler ve Terimler Szl. stanbul: tken Yaynlar. Uman, A. (1998). Muallim Nci, stanbul: Tima Yaynlar. Uman, A. (2003). Tanzimat ve Servet-i Fnn Dnemi Trk Edebiyatnda Eletiri, Hece Dergisi Eletiri zel Says. Ankara: Hece Yaynlar. Yeti, K. (2007). Dnemler ve Problemler Aynasnda Trk Edebiyat. stanbul: Kitabevi Yaynlar. Yeti, K. (1996). Talm-i Edebiyatn Retorik ve Edebiyat Nazariyt Sahasnda Getirdii Yenilikler. Ankara: AKM Yaynlar. Yldz, S. (2006). Tanzimat Dnemi Edebiyat. Ankara: Nobel Yaynlar. Ylmaz, D. (1990). Roman Kavram ve Trk Romannn Douu. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
5
Amalarmz indekiler
Eletiri Tarihi
ELETR TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ara Nesil kavramnn ne olduunu, Ara Nesil sanatlarnn kimler olduunu ve bu sanatlarn hangi tarihi dnemde eser verdiklerini aklayabilecek, Ara Nesil topluluunun ortak zelliklerini sralayabilecek, Servet-i Fnn sanatlarn ve bunlarn eletiri trne katklarn ana hatlaryla deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ara Nesil fade-mana uyumu Kk hassasiyetler Toplumsal edebiyat Bireysel edebiyat Servet-i Fnn edeb topluluu
Ara Nesilde ve Servet-i Fnnda Eletiri
GR ARA NESL VE ARA NESLDE ELETR SERVET- FNNDA ELETR
Ara Nesilde ve Servet-i Fnnda Eletiri

GR
Bizde Batl anlamda edebiyat eletiricilii Tanzimatla birlikte balamtr. Tanzimattan nce de zellikle divanlarn nszlerinde ve iir mecmualarnda yer alan ve edebiyat eletirisi saylabilecek nitelikte baz deerlendirmeler vardr. Fakat bunlar modern anlamda edebiyat eletiricilii saylmazlar. inasi, Namk Keml, Ziya Paa ve Recaizade Mahmut Ekrem gibi isimler edebiyatn ne olduu, edeb trlerin nitelikleri ve yaadklar dnemlerde yaymlanan edeb eserlere dair grlerini mstakil olarak veya eitli eserlere yazdklar n szlerde ifade etmilerdir. Edebiyat tarihimizde Tanzimat nesli olarak kabul edilen bu neslin gelitirdii eletiri anlay daha nceki nitede ele alnmt. Bu nitede Tanzimatla Servet-i Fnn nesli arasnda yaam ve eserlerini genellikle bu dnemde vermi olan Ara Nesil topluluunun eletiri anlay ile 1896-1901 yllar arasnda Servet-i Fnn dergisi etrafnda toplanan ve eserlerini arlkl olarak bu dergide yaymlayan sanatlarn eletiri anlay ele alnacaktr.
ARA NESL VE ARA NESLDE ELETR Edebiyatmzda Ara Nesil Kavram ve Ara Nesil Sanatlar
Tanzimattan sonra gelien Trk edebiyat tarihi iinde Tanzimatn ikinci nesli olan Ekrem-Hamit-Sezai nesli ile 1896da kurulan Servet-i Fnn edeb topluluu arasnda yetimi bir nesil vardr. Eserlerini arlkl olarak 1880-1895 yllar arasnda yaymlayan bu nesli Prof. Dr. Mehmet Kaplan Ara Nesil olarak adlandrmtr. Ara Nesile mensup sanatlarn ortak duyu tarz, bu sanatlarn kimler olduklar, eserlerini tam olarak hangi dnemde ve hangi yayn organlarnda yaymladklar ve edebiyat anlaylarnn ortak ynleri konusunda edebiyat tarihileri tam anlamyla fikir birliine varamamlardr. Bununla beraber ara nesle mensup 25-30 kiilik yazar ve airler grubunun eser yazd 1880-1895 yllar edebiyatmzn geliimini deitirecek baz etkinliklere sahne olur. Yukarda belirtildii gibi Ara Nesil sanatlarnn kimler olduu ve bu grubun eletiri anlay konusunda henz fikir birliine varlamamtr. Mehmet Kaplan, Necat Birinci, Fatih And, Hasan Akay ve Mahmut Babacan gibi edebiyat aratrmaclar edebiyatmzda Ara Nesil kavramnn ne olduu, Ara Nesil sanatlarnn kimler olduu konusunda grler ileri srmlerdir. Sz konusu aratrmaclarn deAra Nesil sanatlarnn ortaya koyduklar edeb eserler ve bu sanatlarn gelitirdikleri eletiri anlay Tanzimat devri Trk edebiyat ile Servet-i Fnn edeb topluluu arasndaki gei srecinin aydnla kavumas asndan nemlidir. Bu bakmdan Ara Nesil sanatlar edebiyat tarihimizde dikkat ekici bir yer edinmilerdir.
88
Eletiri Tarihi
indii sanatlar, harf srasyla, u isimlerden olumaktadr: Abdlhalim Memduh, A. Nazm, Abdlkerim Hadi, Abdlkerim Sabit, Adanal Ziya, Ahmet Rasim, Alaybeyzde Naci, Ali Ferruh, Ali Feyzi, Ali Kemal, Ali Nizam, Ali Nusret, Ali Ulvi, Andelip Fik Esat, Beir Fuad, Fatma Aliye Hanm, Fazl Necip, Halil Edip, Hasan Asaf, Hayret Efendi, Hseyin Dani, smail Safa, Makbule Leman, Manastrl Rfat, Mehmet Cell, Mehmet Ziver, Menemenlizde Mehmet Tahir, Muallim Feyzi, Muhyiddin, Mustafa Reit, Mstecabizade smet, Nbizde Nzm, Nigar Binti Osman, Recep Vahy, Selnikli Tevfik, Tepedelenlizde Kmil. Grld gibi Beir Fuad, Mstecabizade smet, Recep Vahy gibi birbirinden olduka farkl edeb anlaya ve dnya grne sahip pek ok isim Ara Nesil sanatlar arasnda saylmaktadr. Bu bakmdan Ara Nesil sanatlarnn ortak bir edebiyat ve eletiri anlayndan sz etmek epeyce zordur. Fakat sz konusu yazar ve airler, ortak bir anlay gelitiremese de edeb ve estetik anlay bakmndan baz konularda fikir birlii iindedirler. Ayrca Ara Nesil sanatlarnn gelitirdikleri anlay, bir yandan Tanzimattan sonra gelien Trk edebiyatnn ynn deitirirken, te yandan bata Servet-i Fnn edeb topluluu olmak zere kendilerinden sonra gelen nesiller zerinde etkili olmutur. Ara Nesil sanatlarn edebiyat ve eletiri tarihi iindeki yerini anlayabilmek iin onlarn ortak zelliklerini bilmek gerekir.
SIRA SZDE
Sizce Ara Nesil ne demektir? Bu nesil eserlerini arlkl olarak ne zaman vermitir? Bu SIRA SZDE neslin edebiyat tarihimizde nemi nedir? Ara Nesil topluluu sanatlarnn ortak zelliklerini be maddede toplamak mmkndr. S O U 1. Ara NesilRyazar ve airleri genellikle 1860l yllardan sonra alm olan yeni tarz eitim kurumlarnda yetimilerdir. Bu sanatlar, Tanzimat nesline gre, D K K A dzenli ve modern bir eitim sisteminden gemilerdir. daha T 2. Ara Nesil sanatlar yabanc dili bizzat okuduklar okullarda renmilerdir. Buna bal olarak Bat edebiyatn, zellikle de Fransz edebiyatn, birinci SIRA SZDE elden tanma imkn elde etmilerdir. 3. Ara Nesil sanatlar ayn zamanda roman, hikye, iir ve dier edeb trlerAMALARIMIZ de yazlm pek ok eseri Franszcadan Trkeye evirmilerdir. Bylece, onlarn tercmeleri sayesinde Trk edebiyatna yeni temler girmitir. 4. Bu devrede gazeteciliin yerini dergicilik aldndan dolay, Ara Nesil sanat T A P larK eserlerini arlkl olarak dergilerde yaymlamlardr. Bu durum, ayn dergide yazan yazar ve airlerin mterek bir edeb anlay gelitirmelerine zemin hazrlanmtr. TELEVZYON 5. Ara Nesil sanatlar, anlatm tarzndan ok kavrama nem veren ve edebiyata ynelik yararc bir anlayla bakan Tanzimat sanatlarnn aksine, ifadeye nem veren, belirli lde sz ve mana uyumunu esas alan bir edebiyat anlayEbenimsemilerdir. NTERN T Sizce Ara Nesil sanatlarnn aldklar eitim ile bu sanatlarn benimsedikleri edeb anSIRA SZDE lay arasnda bir iliki var mdr?
DNELM S O R U DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
5. nite - Ara Nesilde ve Servet-i Fnnda Eletiri
89
Ara Nesil Topluluuna Gre Edebiyat

Ara Nesle mensup yazar ve airler edebiyat kendilerinden nceki nesillerden farkl bir ekilde alglamlar ve edebiyat estetik bir nesne olarak kabul etmilerdir. Onlarn edebiyat estetik nesne olarak kabul etme anlay daha nceki neslin zellikle de Tanzimatn birinci neslinin edebiyat anlayna zt bir tutumdur. nk Namk Keml, Ziya Paa ve inasi bata olmak zere Tanzimat sanatlarnn ou edebiyatn sosyal fayda ynn ne karmlar, kavram ve kavram hakimiyetini benimsemiler, edebiyat belirli ideolojik, siyasal ve sosyal meseleleri aktarmak iin bir vasta olarak grmlerdi. Birinci Tanzimat neslinin edebiyata ynelik faydac yaklamn Hamit-Ekrem nesli ksmen krmtr. Ekrem-Hamit nesli, yaratllarnn ve kiisel hayatlarnn da etkisiyle toplumsal meselelerden ziyade bireysel meselelere ynelmiler, muhteva dzeyinden (ng. contend plane) ok ifade dzeyine (ng. Expression plane) nem vermitir. Ara Nesil sanatlar ise edebiyatta ifade ile muhtevann uyumlu btnl, baka bir deyile lafz ile manann uyumu zerinde durmutur. Onlarn bu yaklam Tanzimattan beri sre gelen yaklamn krlmasna ynelik ilk cidd teebbstr. Ara Nesil sanatlar edebiyatla ilgili bazen ortak bazen bireysel grlerini dile getirmilerdir. Ara Nesilde eletiri zerinde Dr. Mahmut Babacan bir doktora almas hazrlam ve Ara Nesil sanatlarnn edebiyat, eletiri, dil, iir, air, hikye vb. konulardaki grlerini ortaya koymutur. Dr. Babacandan zetle belirtmek gerekirse, Ara Nesil sanatlar edebiyatn szlk anlamndan yola kmlar, edebiyatla ahlk ilikilendirmilerdir. Ara Nesle gre edebiyat insann manevi ynn etkiler ve eitir. Edebiyat insandaki kt ahlki eilimleri tasfiye eder. nsanda fikr, hiss ve vicdan gzelliklerin ortaya kmasn salar. Bir milletin kalknmasnda edebiyatn nemli grevleri vardr. Hatta edebiyat bir milletin kalknmasnda felsefe, sosyoloji, fen bilimleri gibi bilimlerden nce gelir. Milleti oluturan fertler arasnda ortak bir duygu ve inancn gelimesi iin edebiyata ve olgun bir dile ihtiya vardr. Bu bakmdan ilimde ve fende ilerlemek iin edebiyatn da gelimesi gerekir. Ksaca Ara Nesil sanatlar edebiyata milletin kalknmasn salayacak bir ara olarak bakmlar ve bylece edebiyata tam olarak ne olduu belirli olmayan yeni bir fonksiyon yklemilerdir.
Ara Nesil sanatlar edebiyata bakta esasnda tek bir anlaya sahip deildirler. Bununla beraber Ara Nesil sanatlarnn ou edebiyat bir estetik nesne olarak kabul etmektedir.
Ara Nesil Topluluuna Gre Eletiri

Ara Nesil yazar ve airleri Franszcadan dilimize giren critique kelimesine karlk olarak eletiri, intikat, muaheze gibi farkl terimler kullanmlardr. Fakat bu terimlerin hemen hepsi birbirine yakn anlama gelecek ekilde kullanlmtr. Ara Nesil temsilcileri eletiri meseleleri zerinde teorik olarak durduklar gibi ayn zamanda belirli yazar ve airlerin eserlerine dair dnce ve eletirilerini de yazmlardr. Hatta Beir Fuad bata olmak zere Ali Keml, Mstecabizade smet, Mehmet Ziver, Menemenlizade Mehmet Tahir, Mehmet Refet gibi ara neslin nde gelen mensuplarnn eletiri sahasnda sadece devirleri asndan deil genel Trk edebiyat tarihi asndan da nemli saylabilecek eserleri vardr. Ara Nesil eletirmenleri edebiyat tenkidi ile ilgili yazlarn Hazine-i Fnn, Mektep, Glen, Gayret, Muhit, Tercman- Hakikat, Saadet gibi gazete ve dergilerde yaymlamlardr.
90
Resim 5.1 Ara Nesil topluluunun nde gelen eletirmenlerinden Beir Fuad Bey
Eletiri Tarihi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
Ara Nesil temsilcileri hem teorik hem de uygulamal eletiri sahasnda gerek kitap gerek DKKAT makale dzeyinde epeyce yaz kaleme almlardr.
SIRA SZDE
Ara Nesil Topluluuna Gre iir ve air

Ara Nesil eletirmenleri iirin ne olduu ve airin nasl bir kiilik olduuna dair dikkat ekici AMALARIMIZ srmlerdir. Menemenlizde Mehmet Tahir, Nbizade grler ileri Nazm ve Mehmet Cell gibi isimler Ara Nesilde iir ve aire dair grlerini aklayan nemli isimler arasnda yer alrlar. Aada Ara Neslin nde gelen isimlerinin iir K air hakkndaki grleri ksaca anlatlmtr. ve T A P lk olarak Ara Nesil eletirmenlerinin iir hakkndaki grlerine ve bu grlerin felsef ve estetik kaynaklarna bakalm: Menenemlizade Mehmet Tahir, GT E L E V Z Y yaymlad bir yazsnda (1301, nr.6253) , iirin kafiyeli ve vene mecmuasnda O N zinli iki sz sylemekten ibaret olmadn, bir sze iir diyebilmek iin vezinden ve kafiyeden ziyade manann gzel etkiler brakacak ekilde dzenlenmesi gereini vurgulamtr. Burada Mehmet Tahir Beyin iirde vezin ve kafiye konusunda NTERNET Recaizade ile fikir birlii iinde olduu grlr. Fakat Mehmet Tahir Bey, manann gzel etkiler brakmas gerektii dncesini ileri srerek iirde muhteva dzeyine nem vermitir. Bu bakmdan Mehmet Tahir Beyin iir gr, Tanzimatn birinci neslinin iir grne daha yakn gibi grnmektedir. Zaten kendisi de yaznn devamnda Namk Kemlden vgyle sz etmektedir. iir konusunda Nabizde Nzm da Mehmet Tahir ile benzer fikirlere sahiptir. Nabizde Nazm, iirin zevk verdii kadar ayn zamanda faydal olmas gerektii inancndadr (airiyet, Manzara, nr.5,15 Nisan 303, s.45-46). Bu durumda Nabizade Nazm, edebiyatn zevkli ve yararl olmas gerektiini ileri sren Aristocu gr benimsemitir. Baka bir ifadeyle Nabizde Nazm, iirde hem ifade dzeyine hem de muhteva dzeyine vurgu yapmtr. Ara Nesil sanatlarnn eser yazdklar dnem Prof. Dr. Mehmet Kaplan tarafndan gnlk kk hassasiyetler devri olarak nitelendirilmitir. Kaplann bu yerinde tespiti esasnda Ara Nesil dnemi airinin hassasiyetini ve bu dnemin aire bakn da zetler niteliktedir. Nitekim Ara Nesil sanatlarnn ve eletirmenlerinin air ile ilgili dnceleri deerlendirilirken genellikle Mehmet Cellin Mrv-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
91
vet dergisinin 4 Temmuz 1888 tarihli saysnda kan air-iir balkl makalesindeki grleri esas alnmtr. Mehmet Cellin sz konusu yazs devrin aire bakn tipik olarak ortaya koyduundan dolay, Mehmet Cellin makalesindeki air ile ilgili ksmlar aaya aynen aktarlmtr: air mahzn, ehresi solmu, nr- zek nereden gzlerine sirik-i teessr dolmu, ara sra iini eker, hazn hazn dolar, ekseriy zulmette, frtnal gecelerde bir mezarn mermerine dayanm, elini bana koymu, gh bir necme bakar, dnr, gh bir yaprak sads duyar, alar bir insan. Tabat tarafndan bedbahtla mahkm olarak dnyaya gelmi, handesi ibirr- girye iinde, giryesi tebessm-i mkedderne arasnda mehn bir talisiz; ba dnmesine, helecn- kalbe, mtemdiyen alamaya, bazen dnrken anszn titremeye mptela olmu bir mahlk- garb, gzyalarnn iri damlalarn bir ta stne serperek mehl bir hisse tebaiyet ettiini lisn- hli ile gsteren bir adam grdnz m, ite o airdir. Fatih Andnn Ara Nesil airi: Mehmet Celal balkl eserinden alnan bu yazda da grld gibi Ara Nesil airi Tanzimatn ilk dneminde olduu gibi bir kahramanlk bidesi, bir hrriyet ncs deildir. Tanzimatn ikinci neslinin tipik temsilcisi olan Hmid gibi bazen krlarda, ormanlarda ve llerde gezen bir filozof, bazen de Avrupa bakentlerinin renkli balo salonlarnda gezinen bir salon adam da deildir. Esasnda Mehmet Cellin yukarda tarif ettii air ayn zamanda Servet-i Fnn edeb topluluunun zihnindeki airdir. Nitekim Tevfik Fikretin Rubb- ikeste isimli iir kitabnn banda yer alan Sh ile Pervin balkl iirindeki Sh karakteri ile Halit Ziyann Mi ve Siyah balkl romanndaki bakahraman olan Ahmet Cemil karakteri, Mehmet Cellin tasvir ettii air tipiyle byk lde rtmektedir. Bu bakmdan Ara Nesil dneminin air alay Servet-i Fnn edeb topluluunun aire bakn da hazrlam olmaktadr.
Ara Neslin airi artk kahramanlktan vaz gemitir; iine kapanmtr; devrin siyasal ve sosyal artlarnn zorluu altnda ezilmitir; pasiftir.
Ara Nesil Topluluuna Gre Roman ve Hikye

Edebiyatmzda Ara Nesil dneminin roman ve hikye asndan tam bir gei dnemi olduu grlr. Bu gei romantizmden (hayaliyyun) realizme ve natralizme (hakikiyyun) bir geitir. Hikye ve romanda Ara Nesil yazarlar ile birlikte, Tanzimat devrinin romantik anlay sona ermi, bu anlayn yerine realist hatta natralist bir anlay getirilmitir. Sz konusu geiin ortaya kard problemler Ara Nesil eletirmenlerinin roman ve hikyeye dair grlerini belirlemitir. Aka belirtmek gerekirse Ara Nesil romanc ve hikyecileri roman ve hikyede pozitivist grn de etkisiyle byk lde realizmi ve natralizmi yani hakikiyyn mesleini benimsemilerdir. Menemenlizde Mehmet Tahir, Beir Fuat, Nabizde Nzm, Mehmet Mnci ve Mehmet Cell gibi isimler bu dnemde roman ve hikyeye dair grler ileri sren ve roman ve hikye sahasnda tartmalara katlan balca isimlerdir. Yukardaki isimlerden Mehmet Mnc roman bir takm hayallerin anlatld bir tr olarak deil, deney ve gzleme dayal olarak elde edilen bilgiler yardmyla yazlabilecek bir tr olarak grmektedir. Burada Mehmet Mncnin Fransz realist ve natralist romancs Emile Zolann deneysel roman anlayna yakn bir roman anlay benimsedii ortaya kmaktadr. Mehmet Cell, ise roman belirli bir seviyenin zerindeki okuyucular tarafndan okunmas gereken bir tr olarak dnr. nk Mehmet Celle gre roman ocuklara, encilere ve cahil yetikinlere zararl olabilecek baz unsurlar iermektedir. Yazar romana ahlk endielerle bakmaktadr.
92
Eletiri Tarihi
Nabizde Nazm realist ve natralist romann fuhiyat ile dolu olmadn, ayrca yalnz ahlakszlklar anlatmadn vurgulad. Karabibik adl hikyesini realist ve natralist romana rnek olarak yazdn belirtti:
Ara Nesil sanatlarndan Menemenlizde Mehmet Tahir ve Beir Fuad edebiyatn belirli konularnda cidd tartmalara girdiler. Onlarn tarttklar konulardan birisi de romantik ve realist anlayt. Menemenlizde romantik anlay savunurken, Beir Fuat realist anlay savundu. Bu iki isim savunduklar anlaya uygun eserler kaleme aldlar. Bu arada Nabizde Nzm da tartmalara dardan katld. Nabizde Nzm, hakikiyyn (realist) edebiyat anlayn benimsedi. Bu edebiyat anlayna uygun hikyeler yazmaya balad. Yazarn Yadigrlarm, Hasba ve Karabibik adl hikye ve romanlar hakikiyyn mesleinde yazd eserlerin balcalaryd. Hatta Nabizde Nzm bu hikye ve romanlarnn balarna Karilerime bal altnda birer Mukaddime yazs yazd. Bu yazlarnda Nabizde kendi anlayna gre realist ve naturalist hikye ve romann nasl olmas gerektii konusunda bilgiler verdi. zellikle Karabibik adl uzun hikyesine yazd nszde realist ve naturalist romana ynelik yaplan eletirilere cevap verdi. ...Emile Zola gibi, Alphonse Daudet gibi realistlerin yani hakikiynun romanlar hep fuhiyt ile mldir zannnda bulunanlar u Karabibiki okuduklar zaman zanlarn tashh edeceklerdir sanrm... Vukta kendi hissiyat ve mtlatn katmamak hakk romancnn vezif-i essiyesinden olmala hikye hep o srette yrtlmtr; bulacanz hkmler ve mtlaalar hep ehs- vakann kendi mallardr; benimle hibir irtibatlar yoktur. Emile Zola (1840-1902), natralizmin en yetkin romancsdr. Alphonse Daudet (1840-1897) ise hem realist hem natralist eserler yazmtr. Nabizde Nzm, realizmi ve natralizmi hakikiyyn yani gerekiler terimiyle karlamakta, aralarnda nemli bir fark grmemektedir. Aslnda natralizm, ar bir realizmden baka bir ey de deildir. Bu adan bakldnda Nabizde Nzm, Karabibikte hem realist hem natralist bir edebiyatn rneini sunduunu sylemektedir. Nabizde Nazmn yazd mukaddimeyi ve Karabibik adl hikyesini bir btn olarak dndmzde, aslnda yazarn edebiyata yararc bir bak asndan bakt anlalmaktadr. nk bilhassa Karabibikte Anadolu kylsnn fakirlii ve tefecilerin eline dmesi esnasnda verdii mcadele gzler nne serilmitir. Yazarn bu probleme bir zm arad veya arama gayreti iinde olduu muhakkaktr. Bu bakmdan bata Nabizde Nzm olmak zere dier Ara Nesil sanatlarnn edebiyatn ve bilhassa romann toplum yarar iin olmas gerektii anlaynda olduklar anlalmaktadr. Nabizde Nazm, roman yle tanmlyordu: ... bir vakann alet-tafsl hikyesidir ki, z-y vaka ile ehs- vukut zerine kariinin tevecch ve hissiytn celb ve ceme her eyden ziyde dikkat olunur (Hikyeler, s.133). Bu tanma gre romann iki temel unsuru, vaka ve ahslardr. Yani hareket aksiyon, romann en temel unsurudur. Bu tanmn ikinci dikkate deer yn, roman okuyucunun bak asndan da deerlendirmesidir. Karabibik mukaddimesinde realist ve natralist romann nitelikleri u ekilde belirlenmitir: ... Bu gibi romanclarn maksatlar vukut- beeryeyi srf nokta-i beerden tedkk ve hikye etmektir. Bunlar iin bir insan ne gibi hissiyt ve harekta kabil ise ona o hissiyt ve harekt isnd edip ii hadd-i tabisinden karmamak, yni mstaid olmad havass insana isnd eylememek isterler. Vukta renkli gzlkle bakmazlar, kendi asl gzleriyle bakarlar. Bu nazarla peyd edecekleri hkmler srf zt, yni kendilerine mahsus olaca ne kadar tabi ise, detin, tabatn fevkinde olmayacandan makl ve makbl bulunmas dahi o kadar tabidir... (enler, 1992: 204).
93
Ara Nesil Topluluuna Gre Tiyatro

Batl anlamda tiyatro, Trk edebiyatna Tanzimatla birlikte girmitir. Modern Trk Tiyatrosunun Ara Nesil dnemine gelindiinde henz yirmi yllk bir gemii vardr. Tanzimat devrinin nde gelen isimlerinden birisi olan Namk Keml tiyatroyu bir eitim ve elence arac olarak grmtr. Yazar tiyatrolarn bu ilevleri dikkate alarak kaleme almtr. Ara Nesil dnemi tiyatro eletirmenleri de tiyatronun ilevini Namk Kemle benzer bir bak asyla deerlendirmilerdir. Mahmut Babacann Ara Nesilde Eletiri balkl eserinden zet olarak vermek gerekirse, Ara Nesil eletirmenlerine gre, tiyatro toplumun ilerlemesi asndan yararl bir aratr. Bireyin ahlk ve fikr olgunlua erimesi iin de tiyatroya nemli grevler dmektedir. Tiyatro yaanmas muhtemel olan olaylar eitli karakterler yardmyla canlandrr ve yanstma yoluyla izleyenlerin bu olaylardan ibret dersi almalarn salar. Tiyatro ayn zamanda bir eitim aracdr. nk tiyatro insann bilim, sanat ve ahlk alarndan gelimesine katkda bulunur. Bireyin ahlknn gzellemesini salar. Dolaysyla tiyatronun toplumsal bir ilevi de vardr. Tiyatro bireyin ve toplumun eitilmesini salayan bir aratr. Btn bunlar Ara Nesil sanatlarnn tiyatroya bakta, zgn bir anlaytan ziyade Namk Kemlin bakn devam ettirdiklerini yeni ve orijinal bir tiyatro anlay ve tiyatro eletirisi gelitiremediklerini ortaya koymaktadr. Aadaki metin Ara Nesil dnemi sanatlarnn air anlayn yanstmas asndan dikSIRA SZDE kate deer bir metindir. Metni dikkatle okuyunuz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
BR SANDAL ALEMinden S O R iir ile itiglimden midir, nedir, grdm ryalarn ekseri irnedir.U Zaten irler, hl-i bdarde bile rya grmekten hli deildirler. yle ya! Tahayyl de bir nevi ryadr. DKKAT Geen gece operaya gitmitim. Tema ettiim oyunun iinde bahe, orman, deniz gibi birtakm ferah-baha eyler ire ve gayet irne bir muaaka tasvir olundu. SIRA SZDE Operadan ktktan sonra, hsl olan net tenks edecek hibir eye tesdf etmeksizin hneme gittim. Ktphnemden bir kitap alarak habghma girdim. Her geceki gibi okurken uyumuum. O tatl uyku arasnda u ryay grdm: AMALARIMIZ Limon, portakal, turun gibi aalardan mteekkil bir ormann bittii, denizin balad bir noktada oturmuum. Gece idi. Kamer, keml-i ikdam ile zulmet-i leyli tdile alyordu. K T A P Semaya baktka bulutlarn yekdierini kovaladklarn, deryaya atf- nigh ettike dalgalarn birbiri zerinden atladklarn grp mstarak- net oldum. Hele kamerin deryadaki aksi o kadar nazar-firib idi ki, temsyla Z Y O N olduT E L E V megul um esnada kendimi kaybedip deryaya sema, semaya derya zannyla bakmaya baladm! Nihayet kendimi toplayp ayaa kalktm. Kenarnda bulunduum ormann iine N T E R N bir girdim. Haylice gezdikten sonra, beni nereye gtreceini bilemediim E T yol zerinde yrmeye baladm. Gide gide yine evvelce grdm sahile ktm. Biraz yorulmu olduumdan emenler stne yattm. Manzara-y tabiat temya daldm. Bir aralk yzmeye benzer bir aprt iittim. Dikkat ettim; filhakika denizde ve yirmi otuz adm kadar uzakta bir kz, arkas stne yatm olduu hlde yzerek sahile yanayordu.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
94
Eletiri Tarihi
Ne yalan syleyeyim? Deniz perisi zannederek korktum; fakat sahile knca tandm: ayan- peresti olan sevdiim idi! Beyazlkta fildiine rekabet eden vcudundaki tenasb Phydias grm olsayd Vens iin yapt heykeli krp atard. Lepiska salarnn arasnda kalm su katreleri, ziya- kamer iinde yle bir manzara-y irne tekil ediyordu ki, bunu kemliyle tasvirene kalem ne de fra kdir olabilir. Kz denizden ktktan sonra bir iki dakikadan ziyade ayakta durmayp emenler stne yatt. Ban sa koluna dayad. Sol kolunu da sol memesinin alndan gbeine doru uzatt. Ben ise bu manzara- ahaneyi doya doya tema edebilmek iin nefes bile almyordum! Nihayet dayanamadm, kalktm, yava yava ayaklarna kapandm. Mustafa Reit
BYK HKYELER: En evel Romann ne demek olduunu anlayalm: Roman yazmaktan, roman okumaktan maksad nedir? Acab roman yazmaktan merm, gzel bir kadn, sonra yine gzel bir delikanl tasvr etmek, kadn delikanlya, delikanly kadna bir rite-i ak ile rabt eylemek, sonra ortaya bir de rakb kararak, bir iki di entrika ile rakbi zim-i semt-i adem edip, iki zavallnn da hemen ekser hikyelerimizde grld gibi kurbn ederek ii bitirivermekten mi ibretdir?... Zan edersek hakkat byle olmamal. Roman yazmak demek bir lem tasvr etmek demekdir. Roman yazmak, vuku ihtiml dhilinde olan vekyii, muvfk- akl ve hikmet-i haylt ve nazar-firb-i elvn ile ire eylemekten ibrettir. Bizim gibi cizlerin deil, roman yazmaa muktedir olan ezm- erbb- edebin, bir vakay db- ummiyye tatbken yazmakta uradklar mkilt, ektikleri zahmet nazar- dikkate alnacak olursa hergn gzmzn nnde grp durduumuz u lemin hakykna vkf olmann ve binen-aleyh o hakyk btarafne tasvr etmenin ne kadar mkil olduu teslm edilir. Hatta hakyk- lemi tedkk ile krilerine yeni bir cihn kef etmek isteyen baz muharrirlerin, bir ok meakkati ihtiyr ederek, hayvnlarn bile barnamayaca meyhnelerde yatmalar, gnlerce a kalmalar, haydudlarla, sefllerle hembezm olmalar, fakrlerin yediklerini, itiklerini, oturduklar yerleri kefe kadar vardklar grlmtr ki iki yz sahfelik bir kitabn neri iin bu kadar zahmet hakkaten yn- hayrettir. te bu tedkk ve tecesss syesindedir ki roman yazan baz muharrirler -hussiyle u son asrda- ahlk ve dt- ummiyyeyi tavrde byk bir iktidr gsteriyorlar... Mesel bir fakrin kulbesinde bir porselen tabak yhd bir demir kak aramyorlar. Romanclarn bu iktidr yalnz takld-i etvr ve elfz cihetine mnhasr deildir. Hissiyt- beeriyyeyi, ahvl-i lemi, ihtisst- kalbiyyeyi ortaya koymakla berber, bir takm kk kk vakalardan byk byk ibretler karmak ve mesel bir iyi adamn mehsin- etvrn bit-tasvr- bir katilin tehzb-i ahlkna almak btn o iktidr dhilindedir (Mehmet Cell, Osmanl Edebiyat Numneleri).
95
SERVET- FNNDA ELETR (1896-1901)

Servet-i Fnn dergisi 27 Mart 1891de D. Nikolaidinin sahibi olduu Servet gazetesinin eki olarak kmaya balam bir yayn organdr. Ahmet hsan Beyin (Tokgz) abalaryla kan dergi daha sonra Servet-i Fnn edeb topluluunun yayn organ olmutur. 1896 ylndan itibaren Halit Ziya (Uaklgil), Mehmet Rauf, Tevfik Fikret, Cenap ahabettin, Sleyman Nazif, Ali Ekrem gibi air ve yazarlar Recaizade Mahmut Ekremin tevikiyle Servet-i Fnn dergisi etrafnda toplanmlardr. 1896-1901 tarihleri arasnda toplulua katlan isimler edeb eserlerin yan sra edebiyat, eletiri, sanat, estetik, iir, hikye, roman gibi konulara dair grlerini makale biiminde yazarak Servet-i Fnn dergisinde yaymlamlardr. Aada ilk olarak Servet-i Fnncularn edebiyata dair grleri ele alnmtr:
Estetik, Gzellik ve Edebiyat

Servet-i Fnncular estetik ve sanat zerinde olduka ayrntl bir ekilde durmulardr. zellikle Hseyin Cahit estetik ve sanat konusunda Servet-i Fnn dergisinde en ok yaz yazan isimlerden birisidir. Hseyin Cahit estetik ve sanat ile ilgili yazlarn Hikmet-i Bedayi genel bal altnda uzun makaleler eklinde yaymlamtr. Bu yazlarnda Hseyin Cahit estetie ilm-i ihtisst (duygulanmalar ilmi) demenin daha uygun olduu grn ileri srmtr. Yazar estetiin konusunun sanat ve sanat eserleri olduu dncesindedir. Bu durumda Hseyin Cahite gre, estetik sr- nefsenin felsefesi yani nefis eserlerin felsefesi demektir (Ercilasun, 2006: 509). Hseyin Cahit, yine ayn yazlarnda estetiin yan sra gzellik kavram zerinde de durmutur. Yazar nce gzelliin tarih boyunca ne anlama geldii sorusunun cevabn aratrmtr. Bazlar gzellii ho kelimesiyle karlamlardr. Hseyin Cahit gzelliin ho kavramyla ifade edilmesinin doru olmad dncesindedir. nk her gzel ey ho deildir. Bir frtnay, bir boray bir yangn, bir sava anlatan resim gzeldir; fakat ho deildir. Bazlar gzellikten yarar umarak gzellie faydac bir bak asndan yaklamlardr. Buna karlk Hseyin Cahit gzel ile faydalnn ayr eyler olduunu dnr. Her gzel ey faydaldr ama her faydal ey gzel deildir. rnein sanayi iin aletler faydaldr ama gzel deildir. (Ercilasun, 2006: 510). Servet-i Fnn sanatlar, gzellie ve estetie bakta olduu gibi edebiyatta da sanata ynelik faydac yaklamlar benimsemezler. Servet-i Fnncular edebiyatta estetik bir gaye ararlar. Edebiyatn fayda peinde komamas gerektiini vurgularlar. Onlara gre ahlk, edebiyatn ulamak zorunda olduu bir ama deildir. Servet-i Fnn edebiyatnn iirde en gl isimlerinden birisi olan Cenap ahabettin edebiyatta sosyal fayda arayanlara da kar kar ve edebiyatn gayesinin sadece gzellik olduunu vurgular. Tevfik Fikret, Ahmet Hikmet ve Sleyman Nazif gibi dier Servet-i Fnn yazar ve airleri de estetik, gzellik ve edebiyat ile ilgili fikirlerinde Hseyin Chit ve Cenap ile benzer fikirlere sahiptir (Ercilasun, 173-179). Servet-i Fnncularn Bilge Ercilasundan zetle verdiimiz gzellik anlaylar felsef ve estetik bakmdan Kant bir anlaytr. nk nl Alman Filozofu Immanuel Kant, Hkm Eletirisi (Critique of Judgement) adl eserinden gzellie ynelik faydac grlerin tamamn reddetmitir. Kant gzellii kendi doasyla birletirmitir. Gzellik bir nesne kavram deildir, bir zevk hkmdr. Zevk hkmnn de bilisel bir taraf olamaz. Gzellik dnceyi kkrtr fakat belirli bir bilisel dnceye, belirli bir kavrama dayanmaz. Gzellikle neyin ifade edildii nem-
Servet-i Fnn edeb topluluunun eletiri anlayn en kapsaml bir ekilde Bilge Erculascnun Servet-i Fnnda Edeb Tenkit balkl eserinde bulabilirsiniz. Ercilasun, Servet-i Fnn dergisinde kan eletiri ile ilgili yazlar konularna gre edebiyat, sanat ve estetik ile ilgili meseleleri ele alan yazlar ile yazar ve eser tenkitleri olmak zere iki balk altnda deerlendirmitir.
96
Eletiri Tarihi
li deildir. Gzelliin neyle ilikili olduu nemlidir. Bu bakmdan gzellikte ekonomik, ahlk, siyasal ya da pedagojik bir yarar aranmamaldr. Kant gzellie ynelik bu bakyla sanat eserinin konusunu siyasal ve retici konulara ekmeye alan aydnlanma a estetikilerinin sanat eseri ve gzellie ynelik yararc grlerinin tamamn reddetmitir (Zima, 2006: 23). Ksaca ifade etmek gerekirse Hseyin Cahitin gzellie ynelik yaklamyla Kantn yaklam birbirine benzemektedir. Servet-i Fnncularn estetie ve gzellie bakta Kant ile fikir birlii iinde olmalar dikkati ekmektedir. Ksaca Servet-i Fnncular estetie, gzellie ve edebiyata bak Tanzimatn birinci dnem sanatlar olan Namk Kemal-inasi-Ziya Paa mektebinin sanata ve gzellie bakyla tamamen zttr. Tanzimat aydnlar sanata ve gzellie faydac bir bak asndan yaklarken, Servet-i Fnn sanatlar en azndan kuramsal dzeyde gzellie ynelik faydac bak kabul etmezler. Estetik dzlemde ortaya kan bu fark ayn zamanda Tanzimat edebiyat ile Servet-i Fnn edebiyat arasndaki temel farktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Aaya Sleyman Nesipin gzellik zerine yazlm bir yazs alnmtr. Metni dikkatle SIRA SZDE okuyunuz. Sizce Sleyman Nesip gzellikten yarar uman bir bak asna m sahiptir? Yoksa gzellie ynelik faydac bak alarn red mi eder? Bunu tespit ediniz.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Btn sanyi-i nefsenin mevzu, gzellik dediimiz eyi zapt ve tasvrdir. Gzellik nedir? SGzelliin hricde bir vcdu var mdr? Houmuza giden eye gzel O R U diyoruz. Fakat gzellik dediimiz ey sertlik, yumuaklk gibi bir hassa deildir, eer yle olsayd, o cisim herkese gzel grnrd. Geri gzel sanatlara ait baz DK AT art ve kaideler Kvardr. Fakat bunlar yalnz mevdda, hudda ekle dirdir. Bir eser o mevdda mrekkep olmak ve o ekl ve hudd dhilinde bulunmakla gzel olmak lzm gelmez. Gzellik bir hassa deildir. Hricde vcdu da yoktur. SretSIRA SZDE i ummiyede eydan birine baklsa birok czden mrekkep olduu grlr. Bu czler daima birtakm kuv-y messirenin taht- tesrinde ittihd ve terekkb ettikAMALARIMIZ lerinden mnferiden hiz olmadklar baz ekl ve havss iktisb ettikleri gibi heyet-i ummiyelerinden o ittihd ve terekkbe mahss bir mana dahi teyern eder ki buna mana denir... (Ercilasun, 2006: 148).
K T A P
Servet-i Fnnda Eletiri Anlay

TELEVZYON
NTERNET
Servet-i Fnn dnemi yazarlar Bat edebiyatn ve orada gelimi bulunan eletiT E E V Z Y bir ri geleneiniL cidd O N ekilde inceleme frsat buldular, Batl anlamda bir edebiyatn ve eletirinin ilk baarl rneklerini ortaya koydular. Bylece lkemizde btn nitelikleriyle Bat ltlerine uygun bir eletiri domu oldu. Batda olduu gibi eletiriyi hem Ebir E T bilim, hem edeb bir tr olarak kabul ettiler, eletiri yazlarn NT RN edeb bir eser dzeyine getirdiler. Tanzimattan gnmze kadar uzanan eletiri srecinin en kuvvetli dnemlerinden birisi Servet-i Fnn dnemi eletirisidir. Tanzimat devri yazarlar klasik ve romantik sanatlarn etkisindeydiler. Serveti Fnn dnemi sanatlar ise daha ok realizm, natralizm, parnassizm, sembolizm akmlarna yneldiler. Servet-i Fnn edeb topluluu 1896 ylnda kurulduunda Fransada btn bu edeb hareketler en sekin temsilcilerini yetitirmi, en nemli eserlerini ortaya koymutu. Batda birbirbirine reaksiyon olarak doan ve XIX. yzyln ikinci yarsnda art arda gelen dolaysyla kendi iinde az ok tutarl bir biimde kronolojik olarak gelien bu akmlar Servet-i Fnn sanatlar, be alt yl gibi ok ksa bir sre iinde ve e zamanl olarak rendiler ve uygulamaya altlar. Tanzimat Dnemi sanatlarndan farkl olarak Fransz edebiyat dnda
97
ayrca Alman, ngiliz, spanyol, talyan, Rus, sve edebiyatlar hakknda da bilgi edindiler. Bu deiimi Cenap ahabettin yle dile getirir: Bizim iin Edebiyat- Osmaniye, mretteb divanlardan, edebiyat- garbiyye romantiklerle klsiklerden ibaret deildi; biz Goncourt Biraderlerin, Rosnylerin, Bourgetlerin srn gzden geirdik. Felsefe iin Jean Jacques Rousseaunun makalt- merdm-giriznesinden Voltairein nazariyt- mtehekkimnesinden, Pascaln efkr- muzlmesinden baka eyler oldu; Alman, ngiliz, spanyol, talyan, Rus, sve edebiyatlar hakknda cz kll bir fikrimiz vardr. (Tarak, 1986: 125). Servet-i Fnn mensuplar, Tanzimat sanatlar araclyla tandklar Klasik ve Romantik yazarlarla yetinmeyip realizm, natralizm, parnassizm, sembolizm akmlarn incelediler. Yarattklar edeb eserler ve edebiyat grleri, eletiri anlaylar, bundan dolay btn bu akmlarn izlerini tar. Onlarn edeb fikirlerindeki zenginliin de uygulamalarndaki baz tutarszlklarn da sebebi budur. Batda parnasizm, realizm ve natralizm akmlar, pozitivizmin edebiyata yansyan ayr grn olmutur. Parnas iir, romantizme bir tepki olarak domutur. Bu ise ferdi, benlii, kiiye has olan duygular reddetmek anlamna geliyordu. Bylece parnas airler, klasisizmin zeli reddeden anlayna tekrar geri dnm oluyorlar, genele yneliyorlard. Romantizmin ortadan kaldrmaya alt Yunan ve Roma sanatn tekrar model almlar, biim mkemmelliine ynelmilerdi. Bunun sonucunda duyguya nem vermiyorlar, duygusuzluk ve nesnellii, biim mkemmelliini Parnas iirinin temeli olarak gryorlard. Ahenge ynelen sembolistlerin aksine, ritmi benimsiyorlar, iirlerinde musikiden ok plastik sanatlar, resmi rnek alyorlard. Resmin ilkelerini edebiyata uyguluyorlard. Th. Gautier, bu anlaytan yola karak sanat iin sanat yaplmaldr grn benimsedi. Ayn anlay paylaan Thodore de Banville, vezin ve kafiyeyi iirin en nemli unsurlar sayyordu. Kafiyeyi, airlerin hlyalarn ssleyen altn bir ivi gibi gryordu. Leconte de Lisle, iirlerinde klasik gzellie bal kalan bir Parnas air oldu. Jos Maria de Hrdia, iirde teknik olgunluu mkemmellie ulatrd. (Yetkin, 1967: 65). Sembolizm, Baudlairein etkisinde natralizme tepki olarak domutu. Sembolist airler, ar bir lirizm ile kat bir realizmi birletirdiler. Romantikler, eserlerini yazarken kendilerini duygusal bir cokunlua brakyorlard. Buna karlk sembolistler, kelimelerin musikisine ve sembollere yneldiler. Bu akmn ncs olan Charles Baudelaire, Correspondances iiriyle sembolistlere model oldu. Baudlairei rnek alan Verlaine, Rimbaud, Mallarm gibi airler sembolizmin temellerini attlar. Yeni bir sanat anlayyla Verlaine ve Mallarmnin etrafnda toplanan genlere -kmsemek amacyla- nceleri dekadan denildi, sonralar sembolistler diye anldlar. Sembolizm akmnn felsef arka plannda Schopenhauern ktmser hayat anlay vardr. Sembolist airler, znel hayaller iinde melankolik iirler yazdlar. Hznl manzaralar, esrarl, rya dolu hayller peinde kotular. Bylece pozitivizmin hayattan uzaklaklatrmak istedii rya ve esrar iire girdi. (Yetkin, 1967: 76). Servet-i Fnn sanatlar, Batdan gelen bu iki kat akm iinde kararsz kalmlardr. Bazlar pozitivizmin peindedir, bazlar sembolizmi benimser. ok zaman ise hepsi, zaman zaman birini yahut dierini savunur. Servet-i Fnn sanatlar, nesirde daha ok pozitivist, iirde parnas ve sembolist anlayn etkisinde kaldlar. Felsef bir yaklam olan pozitivizmin etkisinde doan realizm akm, edebiyatta gerei ve gerekilii n plana kard. Realist sanatlar, hereyden nce gerekleri grmek ve gstermek amacna yneldiler. Madame Bovary romannn yazar Gustave Flaubert bu gereklik tutkusunu George Sanda yazd bir mektupta yle dile getiriyordu: Olaylar bana grndkleri gibi ortaya koymakla, bana
98
Eletiri Tarihi
doru grneni ifade etmekle yetiniyorum... Doruluu sanata sokmann zaman gelmedi mi? Tasvirin tarafszl o zaman kanunun yksekliine ve bilimin belginliine ulaacaktr. (Yetkin, 1967: 46). Realizm, gereklerin nesnel gzlemine dayanan bir edebiyat anlayn yanstyordu. Tolstoy ve Balzac insan karakterlerini gzlemiti, Flaubert ve Goncourt Kardeler ise toplumu, rf ve adetleri gzlyorlard. Tasvire nem veriyorlar, insanlarn yaad evre ile ruh halleri arasnda sk bir iliki bulunduuna inandklarndan ayrntl tasvirler yapyorlard. Bu, d ve i gerekliin ayn olduu grn benimsemeleri demekti. nsan belirleyen evreyi, o evrede bulunan insanlarn bak asyla anlatyorlard. Yazarn bir ahlak deil, bir gzlemci olduunu dnyorlard. Natralizm, realizmin ar bir biimi olarak ortaya kt. Sosyal ve biyolojik determinizmin fert zerindeki etkilerini sergilemeye yneldi. Zola, romancnn gzlem yapmasnn yeterli olmadn, bilim adamlar gibi deneyimden de yararlanmas gerektii grn savundu. Gzlemci, tabiat sadece gzleyen birisidir; deneyimci (exprimentation) ise olgulara ve tabiata sorular soran ve bu sorularn cevaplarn arayan birisidir. Bu akmn karamsar havas pozitivizm felsefesinin izlerini tar. Servet-i Fnn sanatlar gerek yarattklar eserlerde gerek eletirel fikirlerinde ite bu drt akmn etkisinde kaldlar. Onlarn karamsar bir edebiyat yaratmalarnn sebeplerini sadece dnemin istibdat ynetimine balamak doru deildir. rnek aldklar edeb akmlar da Servet-i Fnn sanatlarn karamsar bir hayat felsefesine ve ferdiyetilie yneltmiti. Servet-i Fnncularn kuramsal planda benimsedikleri eletiri anlay genel olarak Fransz dnr, eletirmeni ve tarihisi olan Hippolyte Tainenin (18281893) eletiri anlayna dayanr. Sosyolojik eletirinin tarih geliiminde nemli bir yeri olan Taine, hayat boyunca bilginin deneye ve gzleme dayandn savunan bir isimdir. Pariste 1864-1883 yllar arasnda Ecole des Beaux-Artsta verdii derslerde XIX. yzylda gelien pozitivist anlayn en nemli dnr olarak ne kmtr (http//www.answers.com). Taine, gelitirdii eletiri anlaynda kategorinin edeb esere etkisini belirlemeye almtr. Bunlar Irk, dnem ve evredir. Tainen bu kategorileri onun edeb esere yaklamnn sosyolojik ve tarihsel bir yaklam olduunu ortaya koymaktadr. Servet-i Fnn dneminde Mehmet Rauf, Hseyin Cahit ve Ahmet uayb, Tainein grlerini Trk okuyucusuna tantan kapsaml yazlar yazmlardr. Taine zerinde en ok srar eden dneminin en kuvvetli eletirmenlerinden birisi olan Ahmet uaybdr. O, Sadece eletiri trnde yazlar yazm, bu yazlarn Hayat ve Kitaplar adl eserinde bir araya getirmitir. Mehmet Rauf ve Hseyin Cahit gibi o da Tainei an en byk eletirmeni olarak olarak kabul etmi, onun hayat, ahsiyeti ve fikirleri zerinde geni ekilde durmutur. Ahmet uayba gre Taine, Sainte-Beuven eletiri anlayn gelitirmi ve eletiriye bilimsel bir nitelik kazandrmtr. Tainee gre eletirmenin grevi bir eserin okuyucu zerinde uyandrd zel ve estetik heyecann niteliklerini tespit etmek ve bu heyecan uyandrmak iin kullanlan yntemleri aratrmaktr. Ahmet uayb, Tainein eletiriye bilimsel bir nitelik verdiini kabul eder, fakat rk, muhit ve an olarak belirledii aratrma yntemlerinin her zaman edeb olgulara tamamen uygun dmediinin de farkndadr. Bu yzden Tainenin eletiri yntemindeki katl olduka geerli delillere dayanarak eletirir. uayb, bu dnceleriyle artk sadece Batl aydnlarn grlerini nakleden birisi deildir, Bat eletirisine kar yeni dnceler gelitiren bir aydndr. Servet-i Fnncularn eletiriye dair teorik grlerini Prof. Dr. Abdullah Uman madde altnda toplamtr. Bunlar, zetle yle ifade edilebilir:
99
1, Servet-i Fnnculara gre eletiri yeni ve bamsz bir edeb trdr. Bizde eletiri tr ok yenidir. Eletiri terimleri henz kesinlik kazanmamtr. Buna bal olarak cidd eletiri rnekleri ortaya kmamtr. 2. Servet-i Fnn yazarlar eletirinin deimez, mutlak kurallara balanmasna kar kmlardr. Servet-i Fnnculara gre eletiri hkm vermek iin deil kiisel duygu ve zevkleri ortaya koymak iin yaplan bir faaliyettir. Bu bakmdan eletiri, samim, kiisel ve znel (subjektif) olmaldr. 3. Servet-i Fnncular Bat edebiyatn tanyabilmek iin Batda gelien eletirinin geliim izgisinin mutlaka bilinmesi gerektii grn ileri srmlerdir. nk Servet-i Fnnculara gre her edeb dnem bir ncekinin eletirisiyle hazrlanr (Uman, 2003: 60-61). Servet-i Fnn hikye ve romannn nde gelen isimlerinden Mehmet Rauf, Batda gelien eletiri faaliyetini kronolojik olarak ele alan ilk aratrmacdr.
Servet-i Fnnda Hikye ve Roman

Servet-i Fnn edeb topluluu sanatlar hikye ve romanda nemli eserler yazmlardr. zellikle Halit Ziya (Uaklgil) ve Mehmet Raufun bu alann en tannm isimleridir. Halit Ziyann Mavi ve Siyah ile Ak- Memn adl romanlar ile Mehmet Raufun Eyll balkl roman bu dnemde yaymlanmtr. Bu iki sanatya ilve olarak Servet-i Fnn topluluunun bir dier roman ve hikyecisi Hseyin Cahittir (Yaln). Servet-i Fnn devri hikye ve romannn bu nemli ismi ayn zamanda hikye ve romann ne olduuna ve nasl olmas gerektiine dair grlerini ortaya koyan makaleler yazmlardr. Hlit Ziyann Hikye (1307), adl kitab ile Mehmet Raufun Romanlara Dair (Servet-i Fnn, 2 Terinievvel 1313, nr.344) ve Bizde Roman (Servet-i Fnn, 9 Eyll 1325, nr.445) ve Hseyin Cahitin Romanlara Dair (Servet-i Fnn, 23 Terinievvel 1313, nr.347) balkl makalelerinde Servet-i Fnn sanatlarnn roman ve hikyeye dair kuramsal grlerini bulmak mmkndr. Aada ilk olarak Halit Ziyann hikye ve romana dair grleri Bilge Ercilasunun Servet-i Fnnda Edeb Tenkit balkl eserinden hareketle zetlenmi, ardndan dier Servet-i Fnn sanatlarnn hikye ve romana dair grleri hakknda ksa bilgi verilmitir. Halit Ziya Hikye adl eserinde Trk ve Bat edebiyatlarnda hikyenin ne olduunu anlatm ve benimsedii hikye anlayn etraflca ortaya koymutur. Yazar, hikye terimiyle sadece kk hikye veya ksa hikyeyi kastetmemitir. O ayn zamanda, bu terimle masal, roman ve kk hikye gibi edeb trleri anlatmak istemitir. Eser, u blmlerden olumaktadr: Mukaddime, Tarih-i Hikye, Hakikiyyun, Meslek-i Hakikiyyun, Hayaliyyun, Meslek-i Hayaliyyun, Masalclar, Netice. Eserin Mukaddime ksmnda Halit Ziya, hikyenin nemi zerinde durur ve bu trn edebiyatmzda ihmal edildiini syler. Meden milletlerde hikyeye daha ok nem verildiini vurgular. Hikyecinin bir fenci ya da bir bilgin kadar deerli olduunu ifade eder. Yazar, hikyenin ve hikyecinin insan btnyle gsterdiini, insanlar baka insanlara tanttn belirtir. Halit Ziyaya gre hikyeler insan kalbinin en sekin hislerini ve insan topluluklarnn en mhim hallerini dile getirir. Hikyede olaydan ok ruh tahlillerinin nemli olduunu vurgulayan yazar, hikyeyi bir hayat levhas olarak kabul eder. Ardndan bu trn tarihini anlatan Halit Ziya, hikyenin 17. yzyldan sonra byk nem kazand grndedir. Romantik ve realist akmn hikyedeki temsilcileri hakknda bilgi veren yazar ayn zamanda romantik (hayaliyyn) ve realist (hakikiyyn) hikye anlayn karlatrr. Son olarak kendisinin realist anlay benimsediini sebepleriyle birlikte
100
Eletiri Tarihi
Mehmet Raufa gre iyi bir romann en nemli art fayda fikrinden uzak olmasdr.
aklar. Halit Ziya burada hikye terimini anlatma esasna dayal eserler ve zellikle roman anlamnda kullanmtr. Halit Ziya gibi Servet-i Fnn edebiyatnn bir dier nemli romancs olan Mehmet Rauf da zellikle romana dair grlerini Servet-i Fnn dergisinde yaymlamtr. Mehmet Rauf romanlar mill ve asl ahlk, tabiat dile getiren eserler olarak tanmlar. Ona gre romanda yazar hayat, tabiat ve cemiyet hakkndaki duygu ve dncelerini ifade etmelidir. Hayal ve sembolik olaylarn hikyede kullanlabilecei grndedir. Bu durumun hikyenin gerekliini bozmayacan dnr. Mehmet Raufa gre eletirmenin grevi, yazarn gayesini aratrmak ve bu gayeye ulamada onun baar derecesini tespit etmektir. Mehmet Rauf bir yazarn baarl olmas iin herhangi bir edeb akma bal olmas gerektii dncesinde deildir (Ercilasun, 1981: 251-252). Hseyin Cahit roman konusunda grlerini olutururken byk lde XIX. Yzyl Fransz edebiyat eletirmeni Tainenn grlerinden yararlanmtr. Hseyin Cahite gre roman yazar fikir ve nazarn bir ideale doru evirmise o roman edebdir; eer yazar byle bir gayeye ynelmemise, romanda edebiyat d bir ey olur. Hseyin Cahit ayn zamanda romann yaps zerinde durmaktadr. Romann yapsn ise ahslar, ahvl ve vakalar ile slup oluturur. Bunlar iinde asl nemli olan unsur sluptur. Ksaca Hseyin Cahite gre bir eserin iyi bir roman olmas iin, tipler, vaka ve slubun yan sra, yazarn fikir ve nazarn bir ideale yneltmesi gerekir.
Servet-i Fnnda iir

Sevet-i Fnn edeb topluluunda roman ve hikye kadar iir de nemli bir yer tutar. Hatta bu topluluk iirde kafiye meselesi ile ilgili bir tartma neticesinde bir araya gelmitir. Edebiyatmzda abes-muktebes tartmas diye bilinen bu polemik, edebiyat anlay asndan geleneksel iir anlayn devam ettirenlerle, Avrupa Trk edebiyatnn gelimesinin savunanlar arasnda gemitir. Taraflar arasnda gr ayrlklarnn iyice keskinlemesi zerine Servet-i Fnn edeb topluluu sanatlar, Recaizde Ekrem Beyin tevik ve desteiyle Servet-i Fnn dergisi etrafnda bir araya gelmiler ve bylece Servet-i Fnn edeb topluluu kurulmutur. Servet-i Fnn edeb topluluunun iir anlaynn gelimesinde Recaizde Ekrem Beyin iire bak tarznn nemli bir yeri vardr. nk Servet-i Fnnda sanatlarnn hemen hepsi Recaizade Ekremi stad olarak kabul etmektedirler. Recaizadenin 1886da Takdir-i Elhan balkl bir yazs yaymlanmtr. Sz konusu yazda Ekrem Bey, her gzel ey iirdir. Ormanlarda kularn hazin hazin t, derelerde sularn latif latif alay, hatta dalarda kavallarn garip garip aksedii iir olduu gibi, bir shan-verin, bir musik-perverin akvl ve nagamt- mevzesi iinde tabiata muvafk... Ervha nfiz ve messir olanlar da iirdir (Yeni Trk Edebiyat Antolojisi, 1982: 37) cmleleriyle iirin konusunu alabildiince geniletmitir. Ekrem Bey, kafiye ve vezin konusunda da olduka geni bir dnceye sahiptir. Nitekim her mevzun ve mukaffa lakrd iir olmak lzm gelmez... Her iir mevzun ve mukaffa bulunmak iktiz etmedii gibi ifadeleriyle Recaizde, iirde vezin ve kafiye konusunda arpc grler ileri srmtr. Yine Ekrem Bey iir resim gibidir cmlesiyle de iiri mziin yan sra resme yaklatrmtr. Ksaca Ekrem Beyin iire dair gelitirdii bu geni grlerin Servet-i Fnn sanatlarnn iir anlaynn erevesinin belirlenmesinde dikkat ekici katklar olmutur.
Recaizdenin grleri Servet-i Fnn airlerinin iire dair gelitirdikleri kuramsal ve eletirel grlerde etkili olmutur. Servet-i Fnncular Ekrem Beyden aldklar bu iir anlayn, Parnassizm ve Sembolizm akmlarndan aldklar unsurlarla zenginletirmilerdir. Bylece Servet-i Fnncular yeni bir iir estetii yaratmlardr.
101
zet
A M A
Ara Nesil kavramnn ne olduunu, Ara Nesil sanatlarnn kimler olduunu ve bu sanatlarn hangi tarihi dnemde eser verdiklerini aklayabilmek. Yeni Trk Edebiyatnda 1880-1895 yllar arasnda yaklak 25-30 kiilik bir yazar ve air kadrosundan oluan yeni bir nesil yetimitir. Bu nesil Tanzimatn birinci neslinin edebiyat anlayyla Servet-i Fnn edeb topluluunun edebiyat anlay arasnda kalan bir nesildir. Servet-i Fnn edeb topluluunun hazrlaycs niteliinde olan bu nesil edebiyat tarihimizda Ara Nesil olarak bilinir. Ara Nesil topluluunun ortak zelliklerini sralayabilmek. Ara nesle mensup sanatlarn pekok ortak noktalar vardr. lk olarak bu sanatlar modern okullarda yetimi ve dzenli bir eitim grmlerdir. kinci olarak yabanc dili bizzat rgn eitim kurumlarnda renmilerdir. nc olarak onlar edebiyat bir estetik nesne eklinde kabul etmilerdir. Son olarak ara nesil sanatlar edebiyatta ifade-muhteva uyumu, deiik bir ifadeyle lafzmana uyumu anlayn benimsemilerdir. Btn bunlar Ara Nesil sanatlarn Tanzimat devri sanatlarnn edebiyat anlayndan ayran temel farklardr.
A M A
A M A
Servet-i Fnn sanatlarn ve bunlarn eletiri trne katklarn ana hatlaryla deerlendirebilmek. Servet-i Fnn edeb topluluu ise eserlerini arlkl olarak 1896-1901 yllar arasnda yaymlanm bir edeb topluluktur. Servet-i Fnn topluluuna mensup sanatlarn eserleri, Ahmet hsan (Tokgz) Beyin karmakta bulunduu Servet-i Fnn dergisinde yaymlanmtr. Servet-i Fnn edeb topluluu airleri iir ile ilgili grlerini gelitirirken byk lde Recaizde Ekrem Beyin iire dair grlerini esas almlardr. Buna bal olarak iirin konusunu alabildiince geniletmilerdir. Servet-i Fnn edeb topluluu sanatlar iire ek olarak estetik, gzellik, edebiyat, hikye ve roman gibi edeb trlerin yan sra genel anlamda eletirinin ne olduu ve nasl olmas gerektii gibi konularda nemli deerlendirmelerde bulunmulardr. Harf srasyla, Ahmet uayb, Ali Ekrem, Cenap ehabettin, Halit Ziya, Hseyin Cahit, Hseyin Suad, Mehmet Rauf ve Tevfik Fikret gibi isimler Servet-i Fnn dneminde eletiri sahasnda dikkat ekici yazlar yazp yaymlamlardr. Servet-i Fnnda edeb eletiri konusunda derli toplu bir aratrma Bilge Ercilasun tarafndan yaplmtr.
102
Eletiri Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Ara Nesil sanatlar eserlerini arlk olarak hangi tarihi dnemde vermilerdir? a. 1880-1895 b. 1870-1878 c. 1862-1868 d. 1896-1901 e. 1908-1923 2. Aadakilarden hangisi Ara Nesil topluluu sanatlarndan biri deildir? a. Beir Fuat b. Menemenlizde Mehmet Tahir c. Mehmet Cell d. Tevfik Fikret e. Fazl Necip 3. Aadakilerden hangisi Ara Nesil topluluu sanatlarnn ortak zelliklerinden biridir? a. Ara Nesil sanatlar ifade ile manann uyumu zerinde durmulardr. b. Ara Nesil sanatlar eserlerini II.Merutiyet dneminde yazmlardr. c. Ara Nesil sanatlar eitimlerini medreselerden almlardr. d. Ara Nesil sanatlar byk lde Dou klasiklerine ynelmilerdir. e. Ara Nesil, klasiklerin etkisinde eser vermitir. 4. Aadakilerden hangisi Ara Nesile gre edebiyatn niteliklerinden biri deildir? a. Edebiyat ahlkla ilikilidir. b. Edebiyat insann manevi ynn etkiler ve eitir. c. Edebiyat insanda kt ahlki eilimleri ortadan kaldrr. d. Edebiyat felsefenin alt alandr ve zerinde durmaya demez bir eydir. e. limde ve fende ilerlemek iin edebiyatn da gelimesi gerekir. 5. Kelimelerin ahengine ve musikisine ynelen ve bu niteliiyle Servet-i Fnn airlerini etkileyen akm aadakilerden hangisidir? a. Romantizm b. Srrealizm c. Sembolizm d. Natralizm e. Parnassizm 6. Aadakilerden hangisi Ara Nesil mensubu eletirmenlerinin iir hakkndaki genel grlerini ieren bir hkmdr? a. iir, sadece vezinli ve kafiyeli sz sylemek deildir. iirde manann da gzel etkiler brakmas gerekir. b. Her gzel ey iirdir. c. iir, sadece iirdir. iirde iirden baka bir ey aramamak gerekir. d. iir, szle musiki arasnda szden ziyade musikiye yakn bir eydir. Bundan dolay iir, resimden ok musikiye yakn bir sanattr. e. iir, sz syleme sanatdr. 7. iirlerinde musikiden ok plastik sanatlar, resmi rnek alan ve bu niteliiyle Servet-i Fnn airlerini etkileyen sanat akm aadakilerden hangisidir? a. Realizm b. Klasisim c. Romantizm d. Parnassizm e. Sembolizm 8. Aadakilerden hangisi Ara Nesil dnemi eletirmenlerinin roman anlay ile iligili zelliklerden biri deildir? a. Ara Nesil dnemi eletirmenleri realist ve naturalist bir anlay benimsemilerdir. b. Roman belirli bir seviyenin zerindeki okuyucularn okumas gereine inanmlardr. c. Romann deney ve gzleme dayal bilgiler yardmyla yazlabileceini dnmlerdir. d. Beir Fuad, Nabizade Nazm, Mehmet Mnci ve Mehmet Cell roman sahasnda grler ileri sren balca Ara Nesil temsilcileridir. e. Romanda yazarn araya girerek okuyucuya faydal bilgiler vermesi gereine inanmlardr. 9. Aadakilerden hangisi Servet-i Fnn sanatlarnn eletiri tanmn en iyi ekilde aklar? a. Bir bilimdir. b. Bir sanattr. c. Hem bir bilim, hem bir sanattr. d. Teknik bir alandr. e. Pratik bir alandr. 10. Servet-i Fnn edeb topluluunun iir anlaynn biimlenmesinde en etkili Trk airi aadakilerden hangisidir? a. Mstecabizde smet b. Recaizde Ekrem c. inasi d. Abdlhak Hamit e. Rza Tevfik
103

1. a Yantnz doru deilse Edebiyatmzda Ara Nesil Kavram ve Ara Nesil Sanatlar blmne yeniden baknz. Yantnz doru deilse Edebiyatmzda Ara Nesil Kavram ve Ara Nesil Sanatlar blmne yeniden baknz. Yantnz doru deilse Edebiyatmzda Ara Nesil Kavram ve Ara Nesil Sanatlar blmne yeniden baknz. Yantnz doru deilse Edebiyatmzda Ara Nesil Kavram ve Ara Nesil Sanatlar blmne yeniden baknz. Yantnz doru deilse Servet-i Fnnda iir blmne yeniden baknz. Yantnz doru deilse Edebiyatmzda Ara Nesil Kavram ve Ara Nesil Sanatlar blmne yeniden baknz. Yantnz doru deilse Servet-i Fnnda iir blmne yeniden baknz. Yantnz doru deilse Ara Nesil Topluluuna Gre Roman ve Hikaye blmne yeniden baknz. Yantnz doru deilse Servet-i Fnnda iir blmne yeniden baknz. Yantnz doru deilse Servet-i Fnnda iir blmne yeniden baknz. Yeni Trk edebiyatnda 1880-1895 yllar arasnda Tanzimatn birinci neslinin edebiyat ve sanat anlayyla, Servet-i Fnn edeb topluluunun sanat anlay arasnda kalan ve Servet-i Fnn edeb topluluunun hazrlaycs niteliinde olan 25-30 kiilik sanat topluluu edebiyatmzda Ara Nesil olarak tannr. Sra Sizde 4 Yaplan bu alntda Sleyman Nesip gzellikten yarar uman bir bak asna sahip deildir ve bu anlay reddeder.
2. d
3. e
4. d
5. c 6. a
Akta, . (2011). Edebiyatmzda Geen Asrn Sonlarnda Mutavasstn Grubun Edeb Dncesi Hakknda. Ankara: Kurgan Yaynlar. Akyz, K. (1990). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri. stanbul: nklp Yaynevi. And, M. F. (1995). Ara Nesil airi Mehmet Cell. stanbul: Alfa Yaynlar. Babacan, M. (2003). Ara Nesilde Eletiri, Hece, Eletiri zel Says. Ankara: Hece Yaynlar. Ercilasun, B. (1981). Servet-i Fnnda Edeb Tenkit. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Ercilasun, B. (2006). Servet-i Fnn Edebiyatnda Tenkit. Ankara: Aka Yaynlar. Kahraman, A. (2006). Tanzimattan Cumhuriyete Trk Edebiyatnda Eletiri, Literatr Dergisi. nr.7, stanbul: Bilim ve Sanat Vakf Yaynlar. Kaplan, M. (1982). Yeni Trk Edebiyat Antolojisi III-IV. sanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Kaplan, M. (1993). Tevfik Fikret: Devir-ahsiyet-Eser. stanbul: Dergh Yaynlar. Okay, M. O. (2008). lk Pozitivist ve Naturalist Beir Fuad. stanbul: Dergh Yaynlar. nertoy, O. (1980). Edebiyatmzda Eletiri, Tanzimat ve Servet-i Fnn Dnemleri. Ankara: DTCF Yaynlar. zsar, M. (2007). Mstecabizde smet: Hayat ve Eserleri. stanbul: 3F Yaynlar. Tarak, C. (1986) Cenb ehabettinde Tenkid. Samsun. Uman, A. (2003). Tanzimat ve Servet-i Fnn Trk Edebiyatnda Eletiri, Hece. nr. 77-79), Ankara: Hece Yaynlar. Yetkin , S. K. (1967). Edebiyatta Akmlar. Remzi Kitabevi, stanbul. Zima, Peter V. (2006). Modern Edebiyat Teorilerinin Felsefesi. Ankara: Hece Yaynlar.
7. d 8. e
9. c 10. b

Sra Sizde 1 Ara Nesil edebiyatmzda eserlerini arlkl olarak 18801895 yllar arasnda yaymlam ve edeb anlay bakmndan Tanzimat nesli ile Servet-i fnn edeb topluluunun edebiyat anlay arasnda yer alan ve daha daha ok Servet-i Fnn edeb topluluunun hazrlaycs niteliinde olan 25-30 kiilik sanat topluluuna Ara Nesil denir. Sra Sizde 2 Ara Nesil sanatlar Tanzimatn ilnndan sonra Trkiyede alan ve Batl tarzda eitim veren modern okullarda eitim almlardr. Bu okullarda sistematik bir yabanc dil renmilerdir. Bu dil genellikle Franszcadr. Bu bakmdan Ara Nesil sanatlar genelde Bat zelde Fransz edebiyatn, rendikleri yabanc dil sayesinde dorudan tanma imkn elde etmilerdir. Bu onlarn benimsdikleri edeb anlayta etkili olmutur. Sra Sizde 3 Ara Nesil kavramnn ne olduunu ve bu sanatlarn hangi tarihi dnemde eser verdiklerini aklayabilme
6
Amalarmz

ELETR TARH
Bu niteyi tamamladnzda; II Merutiyet Dneminin eletiri anlayn zmleyebilecek, Yeni Lisan ve Mill Edebiyat balamnda ortaya kan tartmalar aklayabilmek, Tiyatro, Hikaye ve Roman ile Hece-Aruz tartmalarn sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
II. Merutiyet Dnemi Eletiri Yeni Lisan Mill Edebiyat Tiyatro Eletirisi Hikye ve Roman Eletirisi Hece-Aruz Tartmalar
indekiler
Eletiri Tarihi
II. Merutiyet Dneminde Eletiri
GR: MERUTYET DNEMNDE ELETR II. MERUTYET DNEMNN ELETR ANLAYII II. MERUTYET DNEMNDE TEMEL ELETR KONULARI
II. Merutiyet Dneminde Eletiri

GR: MERUTYET DNEMNDE ELETR
II. Merutiyet Dnemi, Osmanl mparatorluunun son yllarndaki nemli siyasal gelimeleri ifade eden bir dnem olduu gibi, edebiyat hayat bakmndan da ayn eitlilii temsil eder. II. Merutiyetin ilanyla gazete ve dergilerin, kitap basmnn artmas; edebiyat, fikir, siyaset alanlarnda da pek ok konunun konuulup tartld bir ortam oluturur. Buna bal olarak olduka renkli bir eletiri hayatndan da bahsedebiliriz. Bir taraftan edeb etkilenmelere dayal Bat merkezli bir grnm, dier taraftan sosyal ve siyasal gerekliin ortaya karmaya balad mill dnceye bal bir anlay, eitliliin yan sra kutupluluun da edebiyatta aksettii bir manzara olur. Dolaysyla bu dnemdeki ok ynl edebiyat faaliyetinin temelde bu iki dnce merkezinde gerekletiini sylemek mmkndr. Akas, Servet-i Fnn anlayna bal bir Fecr-i Ati zihniyeti, sosyal deimelere ve savalara bal olarak kanlmaz bir gereklik halinde kendini gstermeye balayan mill edebiyat arasndaki gerilim, bu dnemdeki temel edeb manzaray belirler. Sz konusu etmek istediimiz Merutiyet Dneminde eletiride de durum bundan farkl deildir. uras kesindir ki eletirinin edebiyatmzda Batl dillerdeki kritik anlamnda oturup yerlemesi bir disiplin halinde tekml tam olarak gereklemi ve metodik bir zenginlie sahip olmu deildir. Fakat yine de zellikle Servet-i Fnn Dneminde bu yolda nemli admlar atld da bir gerektir. Ahmet uayp bata olmak zere Hseyin Cahit, Halit Ziya, Tevfik Fikret, Cenap ahabettin, Sleyman Nazif, Ahmet Hikmet, smail Safa gibi pek ok Servet-i Fnn mensubu bilhassa Hippolyte Tainein sosyal evre, rk ve zamana dayal eletiri anlayna bal bir edebiyat eletirisini yerletirmeye alrlar. Merutiyet Dnemine geldiimizde ite bir taraftan ksmen Servet-i Fnnun brakt noktadan devam eden kritik merkezli bir eletiri anlay sz konusu iken, dier taraftan tam olarak bu ereveye oturtamayacamz, kiisel tutum ve davranlarn, siyasi tavrlarn n plana kt, bir eletiriden ziyade bir tartma anlay da karmza kar. Bireysel ve sanatsal merkezli bir edebiyat grn Servet-i Fnn rnekliinde devam ettirmek isteyen Fecr-i Ati mensuplar, ksa bir zaman sonra dil ve edebiyat anlaylar bakmndan deiik eletirilere muhatap olmak durumunda kalrlar. Bata Gen Kalemlerin dil anlayyla bu grup mensuplarnn dili kullanma tarzlar arasndaki ayrlklar bu tartmalarn merkezini oluturur. Sadeleme dncesine
106
Eletiri Tarihi
Fecr-i Ati yelerinin kar km olmas, dil ve edebiyat konularnda ok ynl bir tartma ortamn da dikkatlere sunar.
II. MERUTYET DNEMNN ELETR ANLAYII

II. Merutiyet Dneminde eletiri teorisi ve uygulamas zerinde pek ok yaznn bulunduu grlmektedir. Bunlardan bilhassa teori konusunda zengin ve mstakil bir kanal bulunmamakla birlikte, zellikle eser eletirisi balamnda gerek uygulamal eletirinin ve gerek teorik eletirinin bir ortam oluturduu grlr. Bu noktada ilk dikkati eken isimlerden birisi Ali Caniptir. Sanat ve estetik konularnda pek ok eseri ve mstakil yazs bulunan Ali Canip, 1917de Yeni Mecmuada kan Hazzn Bedi Hayatta Mevki isimli yazsnda hazzn iki noktadan ele alnabileceini belirtirken bunlardan birinin de eletiri olduunu syler ve eletiri konusuna olduka nemli bir yer ayrr. Eletiride sanat eseri karsndaki duygulanmay duymak ve sanatn sahip olduu vukufa (derinlie) eletirmenin de sahip olmas gerektiini belirten Ali Canip, iyi bir eletirmenin zor yetitiini; nk eletirinin zekdan ok doruyu fark etmeye, yetenekten ok almaya, dehadan ok alkanla ihtiya duyduunu belirtir. Eletirmenin, eletiri konusu eser karsnda sadece hazza dayanmamas gerektiini, eseri sosyal ve tarihsel gereklikler erevesinde de ele almas gerektiini ifade eder (Ercilasun, 1995: 266). Ali Canipin bunlar haricinde devir ve eser eletirisi balamnda yazlar da bulunmaktadr. 1911de Gen Kalemlerde kan Mill Edebiyat Meselesi yazsnda hlihazrdaki edebiyat ve zellikle airleri mill iir yazma konusundaki baarszlklar dolaysyla eletirir ve iirlerinde gerek bir yaratclnn bulunmadn belirtir. Yine ayn yl ayn dergide km olan Halukun Defteri ve Bugnk Fikret yazsnda sadece Tevfik Fikret ve iirini eletirmekle kalmaz, Servet-i Fnun anlayn da hastalkl bulur, fakat yine de bir iir kalitesi bulunduunu inkr etmez. 1913teki Aka Gndzn Trkn Kitab isimli eserini deerlendirdii Tedkik-i Edeb-Trkn Kitab in yazsnda eseri orijinal bulmakta fakat sanat ve dil ynnden zayf bulmaktadr. 1917de Yeni Mecmuada kan Zbeyde Ftnat Hanm isimli yazsnda 18. Yzyl sonlarnda yaam bir kadn divan airinin iirlerinden rnekler vererek bunlar dil, slup imaj ve ierik bakmndan deerlendirir. 1918de yine Yeni Mecmuada kan Tercman- Hakikat Edebiyat yazsnda ise Muallim Naci ve onu takip eden yazar ve airler ile Recaizade arasndaki tartmalar ele almaktadr. Edebiyat ortamnn genel bir deerlendirmesi yapan Ali Canip bu tartmalarda Muallim Nacinin gerekte yeniliki tavrn ve zamanla nasl eski edebiyat anlay iinde kaldn objektif ve eletirel bir bak asyla ortaya koymaya alr. 1919da air Nedim dergisinde kan Edebiyat Merakls Bir Gence Mektup yazsnda bu kez Yahya Kemali sk bir eletiri szgecinden geirir. zellikle onun Viranba iirini ele alarak burada anlam ve vezin bulunmadn Yahya Kemalin sadece ritme bal kaldn syler. Dier taraftan Ali Canipin Taine tarz bir yaklamla mer Seyfetini deerlendirdii kinci Sene-i Devriye-i Vefat Mnasebetiyle mer Seyfettin yazs da bulunmaktadr (Ercilasun, 1995: 266). Bu dnemdeki eser tantm ve eletiri balamnda dikkat eken isimlerden birisi de Fuat Kprldr. Kprl, 1917 tarihinde Yeni Mecmua dergisinde kan Harabat, Ozan ve Harname isimli yazlarnda eser ve dnem eletirisine yer verir. Harabat yazsnda btn bir eski edebiyat rnekler erevesinde ele alr. Ozan yazsnda slamiyet ncesi edebiyatmz ve zelliklerini sz konusu eder. eyhinin Harnamesini ise bir hiciv eseri olmas bakmndan deerlendirerek Tanzimat Dneminde yazlan hicivlerin onun kadar baarl olmadklarn belirtir (Ercilasun, 1995: 243).
6. nite - II. Merutiyet Dneminde Eletiri
107
Bu dnemde eletirinin balca niteliklerini belirlemeye alan isim ise mer Seyfettindir. Bir rneini aaya aldmz, 1918 tarihli ve Akam Gazetesinde kan Tenkidin Faydas, 1919 tarihli ve Byk Mecmuada kan Tenkit ve Terbiye yazlarnda eletirinin ne olduu, nasl yapld, kimler tarafndan yaplabilecei ve eletiri-edebiyat ilikisi, eletiririn snrlar hakknda nemli tespitlerde bulunur. Ayrca Edebiyatta Artta Kal, Mill iirler, Ali Canip Bey ve Sanat, Ey Trk Uyan, Harp Edebiyat, Edebiyatta Arz ve Talep gibi yazlarnda da yer yer eser eletirisi ile dnem edebiyatnn da bir deerlendirmesini yapar (Ercilasun, 1995: 246). Bu dnemde yazlaryla devrin edebiyat zerinde etkili olan nemli bir isim de Yahya Kemaldir. 1922de Tevhd-i Efkrda kan Tenkit Tecrbesi ve Bir Hasbhal Mnasebetiyle yazlarnda milleti en iyi edebiyatn tanttn; edebiyatn ak ve ihtiras ile zeka ve zerafet gibi iki temel deerinin bulunduunu ve Trklerin her ikisini de kendinde toplayan yegane millet olduunu ama fikir ve tahlil konusunda ise zayf olduunu syler ki burada bir edebiyatn geliimi iin eletiri ihtiyacnn ne kadar nemli olduunu da belirtmi olur. 1921de Derghta kan Aclarn Tad, Sade Bir Gr ve Kalple Dil yazlar ile 1922de Tevhid-i Efkrda kan yiler yazsnda ise Trk edebiyatnn o gnk durumunu deerlendirirken Rus ve Fransz edebiyatlarn rnek verir, ada edebiyatmzn yetersizliinden, iyi bir iir yaratacak zevke sahip olmadmzdan bahseder. Eser tantm ve deerlendirmesi balamnda ise Hamidin Makber, l ve Ruhlar isimli eserlerini deerlendirir. Ayrca Halide Edipin Yeni Turan, Cenap ahabettinin Evrak- Eyyam eserleri zerinde de deerlendirmelerde bulunan Yahya Kemal, ocuk Dnyas, tihad, Sebilrreat, Trk Yurdu, Safahat- iir ve Fikir, Takip ve Tenkit, Terbiye Mecmuas gibi dergilerin de tantmn yapar (Ercilasun, 1995: 250-251). Bu nemli isimlerin yan sra gen yazar ve airlerin de eser tantm ve eletirisi balamnda baz yazlar sz konusudur. Btn bunlardan anladmz kadaryla aslnda II. Merutiyet Dneminde eletiri konusunda geni bir faaliyet alan bulunmakla birlikte, eletiriyi bir sisteme oturtmaya alan, metodik bir ereve kurmaya alan yazlarn says olduka azdr. Dil ve edebiyat alanlarndaki sistemletirme abalarna karlk eletiri, daha ziyade eser tantm ve eser ve dnem eletirisi seviyesinde kalmtr. Fakat bu dnemde bir eletiri geleneinin iyi bir edebiyat iin gerekli olduunu kavrayan yazarlarn says bir hayli fazladr.
Okuma Paras TENKDN FAYDASI mer Seyfettin Edebiyat yksek milletlerde tenkidin mevkii pek mhimdir. Tenkit edeb cereyanlara sahih istikametler verdii gibi muhtelif sebeplerin muhtelif tesirleriyle sanat sahasnda ba gsterecek bozukluklar, hastalklar da tedavi eder, gizli, sakin, grltsz kymetleri meydana karr. arlatanlar susturur, manev muhtekirleri iflas ettirir. Tenkit olmad m sanatn inzibat gever, zevki bozan marazi inhiraflar, irticalar ortal kaplar. Edebiyat sahas o vakit, tpk zabtas daa kam bir ehre benzer. timai nizam krlnca anari nasl balarsa sanatn inzibatn muhafaza eden tenkit de mevkiinden dt m edeb anari olanca savletiyle zevklere
108
Eletiri Tarihi
musallat olur. Marazi iddialar o kadar kuvvetlenir ki... deta bir hakikat gibi cemiyete kendilerini ibrama kalkarlar. Btn bu manevi Boleviklii terbiye edip normal muhiti husule getirebilecek yegne el ilm tenkidin bitaraf elidir. Memleketimizde tenkidin tarihi pek ksa, hem de hi iftihara ayan deildir. Bizde her tenkit karlkl bir mcadeleye kalb olmu, nihayet irkin svmelerle nihayet bulmutur. Bunun sebebi ise pek aikrdr. Bizden evvelki nesil tenkidin ne olduunu, kimin tarafndan, nasl yaplacan bilmiyordu. lm endieler, ilm umdeler zihinlerde esasl amiller deildi. Tenkit diye yaplan eyler de -hatta gayr-i ilm- bir fikir bile deil, dmdz bir his hkmn icra ediyordu. Kemal Beyin, Muallim Nacinin, daha sonrakilerin yazdklar buna ahittir. Biz, bu his girivesine dmemek iin, edeb vazifemizi yaparken, takip edeceimiz mspet istikametin ksa bir programn izeceiz. te bu program u sualciklerin cevaplar iindedir: 1- Tenkit nedir? 2- Nasl yaplr? 3- Kimin tarafndan yaplr? * ** 1- Tenkit, hibir vakit bir hkm-i karakui deildir. - Enfes efendim, enfes... - Berbat bir ey! - Okunmaz! - Sama. - Zrva... gibi, iyi kt, ispatsz iknasz, verilen her hkmn kymeti birdir: Sfr! ndi hkmlerin tesiri nihayet bir his meselesi olabilir. Bir mellif yllarca alarak bir piyes yapsn! Onu sahneye koydursun, sonra kalksn biri hi tahlil etmek eziyetine girmeden, ilim, sanat gzyle bakmadan, hibir mebad terazisinden olsun geirmeden fena diye mahkm etsin. te bu olamaz. Bu tenkit deil, suikasttr. - yle ise tenkit nedir? - Tenkit, amel, ey etrafl bir tahlilin zarur, gayr-i ihtiyar bir neticesidir. Elimizde ilim aleti dururken zevk gibi mudil bir ey hi bir vakit tenkidin esasn tekil edemez. Aldmz terbiye, bydmz muhit, grdmz tahsil bizde hep ayr ayr zevkler husule getirmitir. Zevklerimiz de yzlerimiz gibidir. Hi birbirine benzemez. Hepimizin zevkleri fevkinde bir de umumi, mill bir zevk vardr ki tenkitte ilmin, mantn yannda bulunmaa ancak o layktr. Fakat bu umumi, mill mevkide kullanmak mutlaka ilim vastasna mracaatla kabildir. Evvela mill zevki duymak, anlamak, grmek iin birok ilm tahliller, tecrbeler lazmdr. Yoksa kimse kendi zevkine: - te bu mill zevktir! diyemez. Tekrar ediyorum: Mill zevk, bizim ahsi zevklerimizin fevkinde bir eniyettir! Bu eniyeti tenkit gibi zihni bir ameliyede de kullanacak olan, mevzuuna ilim gzyle bakmaa mecburdur. 2- Tenkit nasl yaplr? Maupassant mnekkitlerin hkmlerini kabul etmezdi. Ben yeni bir ey ibda ediyorum. Hlbuki onlar daima eski modalar hatrlayarak, eski modalarla karlatrarak hkmlerini veriyorlar. derdi. htimal bu hiss tenkitiler iindi. Hlbuki sanatn messes bir inzibat dururken tenkitin lzumsuzluunu iddia etmek botur. Sanatn gayelerinden biri de tabiiyettir. Tabiiyet adeta
109
sanat eserlerinden bir disiplin husule getirmitir. Bir misalle izah edelim: Romanla hikye nevinde tabiiyet endiesiyle kahramanlar hep kendi leheleriyle konuturulur. Bu artk roman, hikye sanatnn bir kaidesidir. Dnyann en byk mhendisi nasl hendesedeki eek davasn bozamazsa, dnyann en byk edibi de bu kaideyi bozamaz. Meerki yazd bir fantezi ola... te mnekkit bir eserde bu gibi esaslara muhalif yanllar grrse meydana kor. Sonra tenkidin ilk vazifesi Doru ile yanl ayrt etmektir! yi ile fena, gzelle irkinin muhakemesi ikinci itir. Vaka her doru gzel deildir. Her vcudu noksansz insan gzel deildir. Fakat her yanl da bir gzellik deildir. Her kambur, her olak, her topal gzel midir? Tenkit, gzelleri irkinleri ayrmadan kamburlar, olaklar, topallar arar. nk bu ameliye metindir. Kolaydr. nkra, mnakaaya tahamml yoktur. Bunun iin pek adildir. Kimsenin gnln, hatrn krmaz. Tenkit, eer kendine gvenebilirse gzel irkin, iyi fena muhakemesine de giriir, fakat hkmleri mutlaka ey tahlilin zarur neticeleri olmal. Bu en birinci arttr. 3- Tenkit kimin tarafndan yaplabilir? Hkm-i karaku vermeyen herkes tarafndan... Evet bir cebir muadelesini riyaziye bilen herkes nasl halledebilirse sanatn esaslarn bilen, mill zevki sezecek kadar hassas bulunan, ilimlerin mebadisine vakf olan her zat bir eseri tenkit edebilir. Bir eseri tenkit edemeyenler ancak hkm-i karakucilerdir. Onlar kendi ahs zevklerini mill zevk zannetmek gibi bir hataya dmlerdir. Hlbuki hepimizin ayr ayr zevklerinin mecmuudur ki mill zevkin nvesini tekil eder. Bu umum zevkin mahiyetini anlamak iin evvela kendi zevkimizin nihayet bir cz olduunu, byk klle nispeten hibir ehemmiyeti haiz olmadn teslim etmemiz lzmdr! Tenkidin dier bir vazifesi de eserleri tenkide hi haklar olmayan hkm-i karakucileri susturmaktr te biz bu vazifeyi -zaten bir edebiyat muallimi gibi her kan eseri okumak mecburiyetinde bulunduumuz iin- bugnden itibaren memnuniyetle uhdemize alyoruz. Kalam, 25 Eyll 1918 Akam, S. 8, 27 Eyll 1334/27 Ey111918, s. 3. Btn Eserler, Makaleler 2, Tercmelerden, s. 60-63.
SIRA SZDE Yukardaki metinde mer Seyfettin, eletirinin esasn ne olarak belirlemektedir?
II. MERUTYET DNEMNDE TEMEL ELETR DNELM KONULARI Yeni Lisan ve Mill Edebiyat Eletirisi
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Dil konularndaki eletiriler daha ok Yeni Lisan hareketi etrafnda gereklemitir. mer Seyfettin, Ali Canip, Ziya Gkalp, Hamdullah Suphi, D K K A T Kadri, Halit Yakup Ziya, Cenap ahabettin, Mehmet Fuad, Raif Necdet, ahabettin Sleyman gibi isimlerin n plana kt bu tartmalar ok deiik edebiyat dergilerinde gerekletiSIRA SZDE rilir ki bunlarn iinde en dikkate deer olan Gen Kalemlerdir. Bilge Ercilasun, Yeni Lisan hareketine bal eletiri faaliyetini Gen Kalemler ncesi (1908-1911), Gen Kalemler Devresi (1911-1912) ve Gen Kalemler SonraAMALARIMIZ s (1913-1923) olmak zere dnemde incelenebileceini belirtmektedir. Gen Kalemler ncesindeki dilin sadelemesi ve Trkelemesi konusu etrafndaki eleK T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
110
Eletiri Tarihi
tiriler Servet-i Fnun, Srat- Mstakim ve dnemin dier baz dergilerinde yaymlanmtr. Yeni Lisan hareketine kar kanlardan birisi olan Halit Ziya, Yeni Lisan, Servet-i Lehe ve Kelimatta Hayal isimli yazlarnda, yeni iirlerin Trkeye benzemeyen bir dille kaleme alndn, Arapa ve Farsa kelimeleri atmakla Trkelemenin salanamayacan, byle bir tutumun zengin ve nansl bir sanat dilini zayflatacan, sanatta ve hayatta deime ve tekmln esas olduunu ve dolaysyla doal bir ileyiin dikkate alnmas gerektiini syler (Ercilasun, 1995: 78-82). Gen Kalemler hareketi, dilde sadelemeyi savunuyordu, ama onlar da dilde ar sadelemeyi savunan ve adna Tasfiyecilik denilen hareketi eletiriyordu. Bu konuda en ok fikir beyan edenlerden birisi Trklk hareketinin de nemli isimlerinden birisi olan Ali Caniptir. Bilhassa Gen Kalemler ve Trk Yurdundaki yazlarnda Halit Ziyann sanat ve edebiyattaki deime ve tekml(olgunlama) grlerine katlan Ali Canip bu hareketin bir tasfiyecilik hareketi olmadn bir milletin iki dili olamayacan, eski dilin samalnn artk kabul edildiini, buhranl devirlerde sanatn arya kaabildiini belirtir. Celal Sahir ise Servet-i Fnunda kan Lisanmz isimli makalesinde dilin birka kiinin isteine gre bir ekle sokulamayacan, dilimize Osmanl Trkesi demenin uygun olacan, Arapa ve Farsa kelimelerin dilimizin kurallarn bozmadn, ileri seviyedeki btn dillerin baka dillerden kelimeler aldn, aldklar bu kelimeleri de kendilerine gre deiikliklere urattklarn ifade eder ve dilin sadelemesi fikrine katlr. Nitekim Yeni Lisan hareketini benimseyen Celal Sahir ksa bir zaman sonra Trklk hareketi iinde de yer alacaktr (Ercilasun, 1995: 82-87). Bunlarn yan sra Servet-i Fnun dergisinde baz ikinci dereceden yazarlarn da dil meselesine katldklarn grmekteyiz. Hakk Behi, smail Suphi, Haim Nahit gibi isimler merutiyetin sonrasndaki bu dil tartmalarna katlmlardr. II. Merutiyet sonrasnda Trk Dernei, Trk Yurdu, Trk Oca, Trk Bilgi Dernei gibi Trk derneklerde ve bunlarn yayn organ durumundaki Trk Yurdu, Byk Emel, Halka Doru, Bilgi Mecmuas, Trk Duygusu, Yeni Hayat, Trk Sz gibi yayn organlarnda sz konusu edilen temel problem olarak grlen konu dil konusu olmutur (etili, 2007: 158). Yeni Lisan hareketinin en nemli eletirel yazlar 1911de kmaya balayan Gen Kalemler dergisinde Ali Canip, mer Seyfettin ve Ziya Gkalp tarafndan yazlrlar. mer Seyfettinin balangta imzasz yazm olduu Yeni Lisan balkl makaleler serisi bir anlamda bu ismin ortak dncesinin rn olmakla kalmaz, yzyln banda nemli bir siyasal ve sosyal hareketin de sembol olur. Gen kalemlerin bir beyanname nitelii tayan bu ilk yazs, hareketi etraflca anlatmak, tenkitlere cevap vermek ve giderek sistemlemek arzusuyla dier saylardaki makalelerle de srdrlr. Bu yazlar, mer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gkalp tarafndan yazlyordu, baz yazlar ise birlikte yazyorlard. 5. saydan itibaren de bayazlarn altnda Gen Kalemler Tahrir Heyeti imzasn vardr. Yazlarda dilde sadelemenin benimsenmesine, sadelemenin prensipleri belirlenmesine ve Trkenin yeterliliiyle gzellii ispatlanmaya, bu dilin etrafnda bir edebiyat oluturulmaya allmtr. Mill dil ve mill edebiyat eklinde iki ana balkta toplanabilecek olan btn bu fikirler Yeni Lisan makalesinin esasn oluturur. (Argunah, 2005: 195). Bu yazlarda mer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gkalp, millete ilerlemenin merkezinde mill dili grrler. Ciddi ve yeterli bir ilerlemenin mill varln devamll iin nemli olduunu; bunun da bilim, fen ve edebiyatn toplumda yaygnlamasyla mmkn olacan ve bu yaygnlamay da mill ve genel bir dilin salaya-
111
bileceini ifade ederler. Dilimiz bir zamanlar Arapa Farsann ve bugn de Franszcann etkisinde kalm olmakla tabiliini kaybetmitir. Bilhassa ss kaygs dilimizin suni bir hal almasna yol amtr. Btn bunlardan dilde ve edebiyatta doalla dnmekle kurtulabiliriz. Eski dilimiz hastadr, iinde gereksiz ve yabanc kaideler yer almaktadr. Bunlarn banda Trkeye uymayan okluk ekilleri ve tamlamalar gelmektedir; bunlar dilimizde yer aldka dilimiz saf ve mill saylamaz. Yaz diliyle konuma dilinin stanbul Trkesi erevesinde birletirilmesi aydnlarla halk arasndaki dil ikiliini ortadan kaldracak ve edebiyatmz salkl bir anlatma ulaacaktr. Trkenin gramer zelliklerini renmeli ve yaymalyz; bu zellikleri bozan yabanc kaideleri atmalyz. Arapa, Farsa edatlar ve tamlamalar kullanmamalyz. Tamlamalar Trkenin manta gre yapmalyz (Argunah, 2005: 196). Tanzimattan beri dil zerine yaplan tartmalarn bir zeti durumundaki bu eletirel makaleler zellikle dil konusunda bir sistematii kurmaya alyordu. Dilin sadelemesi konusunda, pek ok desteki bulduklar gibi ayn zamanda deiik eletirilere de maruz kalmlardr. Bu eletiriler daha ok tamlamalarn dilden atlmasyla dilimizin yoksullaaca, dildeki sadelemenin ancak doal bir ilerleyiin sonunda mmkn olabilecei, belli bir grubun hareketi gibi grnen bu dil hareketinin siyasal bir etkiyle yapld iin istenilen sonuca varamayaca ve dile siyasi dnceleri bulatrmann uygun olmayaca; Yeni lisanclarn dil anlaylarnn bir sanat dili deil de belki bir bilim dili olabilecei, dilde avam ve havas dili olmak zere her zaman bir ikiliin bulunduu grleri etrafnda dner (ksz, 1995: 131). Gen Kalemler mensuplarnn btn bu eletirilere verdikleri cevaplar, kendi cmleleriyle ylece zetlenebilir: 1) Biz dnkleri tezyif etmiyoruz. Onlarn tarihe karm kymetlerini koparp atmaya almyoruz. Yalnz onlarn bu gnk kalemlere rneklik edemeyeceini sylyoruz. nk genler, kendilerine bunlar rnek aldklar takdirde, yaratcln yerini taklit alr: yeniliin arklar durur. 2) Dilde dne ait vasf- terkiblerin yer alm olmas, Trk ruhuna seslenen bir iirde, Acem diline yakacak kelimelerin yer almas demektir. Ancak biz pekiyi biliriz ki, asl ile ekil, fikir ile slp asla birbirinden ayrlamaz. Eer biz asl olarak dne benzememek istiyorsak, ekil itibaryla da dne benzememeliyiz. zellikle edebiyatta, eski bir ey yklmakszn yeni bir ey yaplamaz. 3) Yeni Lisan Trkler iin, yalnz bir edebiyat meselesi deildir. O her eyden nce bir dil ve hayat meselesidir. ok zor artlar altnda bulunan Trk milletini, dnkler kurtaramaz. nk onlar yenilere yabancdr ve yabanc kalacaklardr. Mill ktphanelerimiz bombo duruyor. ki khne telifle, tercme otuz milyon halk tatmin edemez. te bu gerei gren, Selanik Genleri derhal birletiler, 4) Osmanl muhitinde halkla temas ederseniz grrsnz ki, hemen hepsi yeni dille konumaktadr. Hatta, Yeni Lisana ak bir ballk gstermeyen gen ediplerimizden bazlarn okuyunuz. Greceksiniz ki bunlarn yazdklar, Yeni Lisann istedii ekilden pek farkl deildir. Gazeteler gittike Yeni Lisana yaklayor. Bunlar hep evredeki gze grnmez hareketlerin sonular deil midir? O hlde, Yeni Lisan taraftarlarnn muhite nfuz etmemi olduklarn nasl syleyebiliriz? 5) Yeni Lisan, Trklere kazandrmak isteyen be-on gen icat etmemitir. Bizim nazarmzda Yeni Lisann mucidi, itima tekellmmzdr. Yeni Lisanclar, milletin ruhundan doan bir yenilii benimseyenlerdir. O genler, Yeni Lisann
112
Eletiri Tarihi
esasen var olduunu gstermek istemilerdir. Gen Kalemlerin asl vazifesi buna salam bir yn ve ekil vermekten ibarettir. 6) Yeni Lisan, aatay Trkesini ve Anadolu lehelerini de yerletirmeye almyor. Geriye, gemie dnmyor. stanbulda konuulan en gelimi Trkeyi btn incelikleriyle ortaya koyarak, btn Trkler arasnda yaygnlatrmak istiyor. Durum bu kadar ak ve tabii iken, onu yoktan var olacak sanmak ve bu yolu benimseyenleri, garip bir oyunun esiri olarak tanmak bir zavalllk, bir gaflet ve hibir ey bilmezliktir. Aslnda dilimizi, aatayca yapacaklar diyerek, yeni bir savunma silah kazandn sananlar; Yeni Lisann dilde yapmak istedii yenilii kavramayanlar, onu tasfiyecilerin yapmak istedikleriyle kartranlardr. 7) Yeni Lisan, bir milletin dilde arad her eye sahiptir. O hem bir ilim, hem de bir sanat dilidir. Yeni Lisan iin, bir ilim dili olabilir; ama bir sanat dili olamaz diyenler, bir hayal, bir hata, hatta kocaman bir samalk ierisinde bulunuyorlar. Her eyden nce yeryznde hibir kavim gsterilmez ki, iki dile sahip olsun. lim kitaplarn birincisiyle, edeb kitaplarn ikincisiyle yazsn. 8) Dilde ikilik olmaz. Ayn kelimeyi limler baka, avam baka trl kullanamaz. nk o zaman halk, limler tarafndan yazlan kitaplar asla anlamaz ve bu defa kendi yazclarna, yani k Gariplere, Krolulara koar. 9) Yeni Lisanclar, kendi kaidelerine, kendilerinin ileyi ve zevk anlayna uydurularak ortaya konulan dile sahip kmlardr. (ksz, 1995: 132). Yeni Lisan hareketini eletirenlerle en ok polemie giren Ali Canip olmutur. Denebilir ki hareketin sosyolojiye dayanan fikri tarafn Ziya Gkalp, sanat tarafn mer Seyfettin idare ederken; Kprlzade Mehmet Fuat, Mehmed Rauf, Yakup Kadri, Mahmut Talat, Cenap ahabettin ve Sleyman Nazif gibi bu hareketi eletirenlere kar polemikleri Ali Canip yrtmtr. Polemiki Ali Canip muhaliflere kar heyecanl, malumat-fru mdafaa serileri hazrlar. Ancak polemikleri meselenin diri kalmasna, taraftar toplanmasna yol aar. (Uurcan, 2006: 279-280). Bu tartmalarda Cenap ahabettinle girmi olduklar mnakaalar devrin aydn evrelerinde, edebiyat ortamlarnda etkili olmu; II. Merutiyet Dnemi eletiri edebiyatnda da nemli bir nokta olarak kabul edilmitir. Ali Canip Trk Yurdundaki Mill Edebiyat Meselesi adl seri makalede Sleyman Nazifin Yeni Lisan hareketini Cengiz Hastal, Gasprinski Efendinin Dili olarak eletirmesine karlk verdii cevaplarda milliyet ile dil arasndaki ilikiyi ispatlamaya alr, dou ve bat edebiyatndan seilmi rneklerle bu fikrini destekler. Ayrca Osmanl edebiyatndan rnekler verir. Yeni Hayat dergisinde ki Mnakaacya Bir Cevap ismiyle yazm olduu yazsnda ise meselenin sadece Trkeyi Arapa ve Farsann boyunduruundan kurtarmak olmadn, konunun daha sistemli ve uurlu bir hareket olduunu belirtir (Ercilasun, 1995: 113). Btn bu tartma ortamna bakldnda konunun ciddi bir eletiri perspektifinden ele alndn sylemek pek mmkn deildir. Fikirlerin metodlu ve sistemli bir ekilde ele alnd sylenemez. Daha ok kiisel duygu ve dncelere bal, ait olunan grup veya geleneksel balantlara dayal bir tavr al sz konusudur. Bununla birlikte mer Seyfettin ve Ziya Gkalpin yazlar sistemli ve metodlu oluuyla dikkati eker. Yusuf Ziya ksz, mer Seyfettinin Yeni Lisan ve dil konularndaki grlerini u ekilde zetlemektedir: 1) Trk dilini, bu edebiyat zalimlerinin ellerinden kurtararak, halka kendi diliyle faydasna yarayacak eyler yazacak, memleketimizde okumak muhabbetini uyandrmaya alacaz.
113
2) Bir millet ancak lisanda yaayabilir; buna deer vermeyenler, yeterince Trkln duyamayanlardr. 3) Mterek bir lisan olmayan millet, rabtasz srler saylr. Lisan en kavi bir badr. 4) Trke, bizim manevi ve mukaddes vatanmzdr. Bu manevi vatann istiklali, kuvveti, resm ve mill vatanmzn istiklalinden daha mhimdir. nk vatann kaybeden bir millet, eer lisanna ve edebiyatna hkim olursa mahvolmaz, yaar ve yine bir gn gelir siyas istiklalini kazanr; dmanlardan intikam alr. Fakat bir millet lisann bozar, kaybederse hatta siyas hkimiyeti kalsa bile, tarihten silinir. Esirleri onu yutar. 5) Kendi dndklerimizi halkn, yani milletin lisanyla yazalm ve stanbul Trkesini btn Trkln edeb lisan yapalm. 6) stanbul Trkesi: Ne softalarn ve ulemann konutuu gibi ok Arapal lisan; ne hala divanlardaki eski edebiyat lisann kullanarak birok Arapa, Acemce terkipler yapan muharrirlerin hususi leheleri; ne ihtiyar ve muhafazakr memurlarn konutuklar basmakalp tabirli Babli Lisan; ne Tanzimat maarifiyle tahsil grm kadnlarn lisan; ne gayri Trkler (yabanclar)in konutuklar lisan, stanbul Trkesi deildir. stanbul Trkesi, stanbulda yerli Trk hanmlarnn konutuu tabii ve sade Trkedir. 7) Her lisann kendine mahsus bir bnyesi vardr. imdiye kadar Trk sarf yazanlar, Arapann yahut Franszcann sarflarn numune ittihaz ederek, Trkeyi bu iki lisann kalplarna sokmaya almlardr. 8) Lisanmzn kendi kendine Trkelemesini beklemek botur. Biz cehdedip Trkeletirmeli; kendimizi eski edebiyat lisannn intibalarndan, selikamzdan olmayan klie terkiplerden kurtarmalyz. (ksz, 1995: 143). Yeni Lisan eletirilerine cevap veren, eletirileri karlayan Ali Canip, konuyu daha ziyade dil-edebiyat, dil-millet, dil-tekml ve slup problemleri etrafnda ekillendirir. Ali Canip, dilin edebiyatn temeli olduunu belirtir. Dil kelimelerden ibaret deildir; milletlerin oluumunda dilin ve edebiyatn nemli bir yeri vardr. Milletleri birbirinden farkl klan dilin felsefesidir (Ercilasun, 1995, 114-116). Mill dil konusu kadar zerinde nemle durulan dier bir mesele mill edebiyat olmutur. Her ne kadar Yeni Lisan hareketinin oturmu prensipleri gibi bir zemini bulunmamakla birlikte Gen Kalemler, Trk Yurdu, Edebiyat- Umumiye Mecmuas, Yeni Mecmua gibi dergilerde mer Seyfettin, Ziya Gkalp ve Ali Canip bu konudaki grlerini ortaya koymular ve gelen eletirileri cevaplamlardr. Mill edebiyat meselesini ilk ortaya atan Ali Canip, 1908den itibaren Gen Kalemler ve Trk Yurdu dergilerinde hlihazrdaki edebiyat eletirmi ve tam bir sistem dhilinde olmasa da yeni bir edebiyatn gereklilii zerinde durmutur. 1913ten sonraki yazlarnda ise daha sistemli bir metot takip ettiini grdmz Ali Canip, bu yazlarnda bir polemik ve eletirilere cevap havasndan ziyade tam bir sistem aray ierisinde grlr. Bilhassa Trk Yurdunda kan Garp Mektebinin Amilleri ve Mill Lisan ve Mill Edebiyat yazsnda Bilhassa Servet-i Fnuncularn olduka nemsedikleri Tainein rk, muhit, an anlaynn artk rm olduunu, bilhassa bir edebiyattaki deiiklii aklamak iin bunlarn artk yetmediini belirtir. Mill edebiyat meselesine gelince; bu o kadar yanl anlalyor ki yine anlatamayacamdan korkuyorum. Edebiyat deyince yalnz iir hatrlamamal. O esasen kalbi ve vicdanidir. Bu meselenin idraki iin onun hikye ksmna bakmal. Ak- Memnuda yaar gibi grnen eyler bu muhitin adamlar deildir. Hele Bravo Ma-
114
Eletiri Tarihi
estro ve Msy Kanguru gibi mevzularn Trk edebiyatyla hibir mnasebeti yoktur. Bunlar kozmopolit bir edebiyatn maldr. Teesss edecek mill edebiyat derk edebilmek iin mesela Refik Halidin Hakk- Sktunu, Nebban okumaldr. Bunlarn kahramanlar iimizde yayor. Trktr, hlis Trktr. Biraz Fransz. Biraz ngiliz, biraz bilmem ne deildir. Eer mill bir edebiyat bizce yalnz eklen teceddtte olsayd, Trke iirler sahibi Emin Beyin eserlerini kozmopolit deil, en byk Trk iiri diye iddia ederdik!.. Fakat bunlar anlamak zevkin faydal olabileceini dnmek garabetinden her halde mkldr. (Ercilasun, 1995: 122-123). Ali Canip, Halit Ziyann alafranga tiplerinin yerine daha ziyade Refik Halitin eserlerinde olduu gibi Trk hayatndan alnm yerli tiplerin yer ald ve sanat endiesiyle yazlm eserlerin mill bir edebiyat iin faydal olacana inanmaktadr. 1911 ylnda henz mill edebiyat anlayna katlmam olduu anlalan Fuat Kprl, Servet-i Fnunda kan Edebiyat- Milliye ve Halk ve Edebiyat yazlarnda tam olarak katlmasa da, yer yer eksik bulsa da Taineden hareket ederek Servet-i Fnun anlayna bal bir yaklamla mill edebiyat fikrini bo akislerle srklenen yeni bir fikir olarak grr ve edebiyat rktan ziyade tekmle ve evreye balar. Bu karlkl eletiriler farkl yazlarla devam eder. Bu yazlarda yer yer eletirinin sistematik, metodik erevelerde gtrlmeye alld olsa da sk sk bunun dna klp kiisel boyutun sz konusu edilmeye baland grlr: Korkmayn Fuat Bey, Yeni Lisanclar sizi Karakuruma gtrp size bir Ouzhan hayat yaatmayacaktr. Fakat her taraf Bizanslanm olan memleketimizin garba bakan, iyi kt her eyin mukallidi olan kozmopolit halkn, itimai tekmlnn hedefine, o mphem temayllerinin gayelerine davet edecek ve siz genlere yle diyecek: Sizin yeni kymetlere ve bunlarn muhassalas olan bir yeni hayata itiyaknz var. Bunlar araynz, bulunuz, kuvvet-fikirler haline getiriniz. stikbalin banisi olmak iin bu yolda almanz lazmdr. Genliin vazifesi budur. Genlik, yenilikler yaratmak, itimai hayatn mteharrik bniyesinden yeni kymetler karmak, yeni hayatn temellerini kurmaktr. (Ercilasun, 1995: 128). Grlyor ki gerek Fuat Kprlnn ve gerek Ali Canipin mill edebiyat konusundaki eletirileri Batl anlamdaki kritik bak tam olarak yanstmamaktadr. Fakat bu yer yer karlkl konuma tarzn andran sohbet, fkra, deneme slubunun ierisinde nemli eletirel grlere de yer verilmektedir. Bilhassa 1913ten sonra Trk Yurdunda kan yazlarnda mill edebiyat, yeni hayat konularn daha sistemli olarak ele aldn grmekteyiz. Ali Canip bu yazlarnda zetle konuyu Edebiyat ve Halk, edebiyat ve sezgi, edebiyat ve milliyet erevesinde deerlendirir. Burada dikkat ekilmesi gereken bir nokta da Fuat Kprlnn de bu tarihten itibaren Osmanllk dncesinin iflas ettiini kabul ederek Trk Yurdunda yazmaya balamas ve mill hassasiyete uygun yazlara imza atmasdr. Bu arada Reat Nuri, mill edebiyat tartmalarna Edebiyat- Umumiye Mecmuasnda Edebiyat- Milliye Meselesi balkl makaleyle katlarak bu hareketi destekler (Ercilasun, 1995: 137). Bu dnemde felsefe, sosyoloji, estetik ve dilbilimin verilerinden yararlanlarak eletiri anlay geniletilmitir. Edebiyat ve eletiri anlay gelitirilirken fikirlerinden yararlanlan balca Batl dnrler Taine, Durheim, Bergson, Hffding, Charles Lalo, Gustave Le Bon, Eugne Vron, Antoine Albalat ve Gustave Lanson olmutur. Gen Kalemler hareketinin en dikkate deer yn, dili, sadece dilbilimsel asndan ele almamalar, dile ayrca slp, sosyoloji ve estetik gibi deiik alarndan da bakm olmalardr. Bu meseleleri drt ayr disiplin erevesinde ele almalar kltr tarihimizde ilk defa grlyordu ve Cenap ehabeddin, Sleyman Nazif, Yakup Kadri gibi ok gl kalemlerin eski dilin savunmasnda etkisiz kal-
115
malarnn asl sebebi bu idi. Gen Kalemler hareketiyle edebiyat ve eletiri, daha geni bir erevede ele alnm ve disiplinler aras bir nitelik kazanmtr. Gen Kalemler hareketinin ikinci nemli yn dil ve edebiyatn en esasl meselelerinden birisini gndeme getirmi olmalar ve buna bir zm yolu nermeleriydi: mer Seyfettin, Ziya Gkalp ve Ali Canipin cevabn aradklar nemli soru uydu: Trk edebiyatnn istiare zemini ne olacakt yani sanatlar, konularn, hayallerini alaca malzeme deposunu nerede bulacakt? Batllar sanatta ve edebiyatta konularn ve hayallerini eski mitolojilerinden ekip karyorlard. Biz ne yapmalydk? Gen Kalemler mensuplar, o zamana kadar hi gndeme getirilmemi bu konuyu gndeme tadlar ve zm yolu olarak da u dnceleri ileri srdler: Bizim istiare zeminimiz halk kltrmzdr. Edebiyatmz, halk kltrne, halkn duyu ve hissedi tarzna ynelirse, sanatlarmz halk kltrn, folklorunu, menkbelerini istiare zemini olarak kabul ederse biz de Batllar gibi orijinal bir edebiyat yaratlabiliriz. Mill edebiyat mensuplar bu gr savunmakla yetinmediler ayrca onlara uygun edeb eserler de yazdlar. Yeni Lisan hareketi hangi dergide balamtr? Bu hareketin nemliSIRA SZDE isimleri kimlerdir?
DNELM
SIRA SZDE
Okuma Paras HECE VEZNNE DAR
DNELM S O R U
S O Fuat Kprl R U Bu vezin meselesi, uzun dedikodular arasnda deta anlalmaz, anlatlmaz bir ekil ald. Hece vezni taraftar genlerle aruz vezninin fedakr mdafileri arasnda DKKAT birka seneden beri srklenip giden mnakaalar, hi bir mspet netice verememekle beraber hl devam ediyor. Bence bunun sebebi gayet basit: her iki taraf da SIRA SZDE kendi iddialarnn doruluundan henz pheli grnyorlar. Onun iin aruz veznine taraftar gen ve milliyetperver airlere tesadf edildii gibi hece veznini kullanmakta mahzur grmeyen mfrit aruz taraftarlarna da rast geliniyor. Yalnz uAMALARIMIZ rasn ayrca belirtmeli ki Trk milliyetperverliinin ileri gelen nazariyecileri yalnz hece veznini mill vezin telakki etmekte hemen hemen mttefik olduklar halde Fikret gibi aruzun belki en byk stad hece veznini kullanmaktan ekinmiyordu. K T A P stikbalde Trkenin vezni aruz vezni mi olacak yoksa hece vezni mi? Bu iki iddiann da ayr ayr taraftarlar var. Hatt bunlarn ortasnda, nc bir snf daha var ki her iki veznin de mtereken kullanlacan kabul etmek suretiyle fikri bir TELEVZYON itidal gstermek istiyorlar fakat bu muhtelif iddiadan hi biri imdiye kadar sabit ve vazh olarak ortaya konamad ki onlar hakknda mnakaa kabil olabilsin. te biz, gittike karan bu mesele hakkndaki grmz meydana koymakla ona muhalif dier fikirlerin erh ve mdafaasna da serbest bir saha amakNistiyoruz. NTER ET *** Hece vezni, leh ve aleyhinde ka senedir yrtlen mtalalar arasnda, dima yrmekten, kendi tabii yolunu daima takip etmekten hi geri durmuyor. Bundan drt sene evvel yazlan manzum eserlerle bugnk eserler ekil itibariyle tetkik ve mukayese edilecek olunsa mill veznin aruz veznine kar daha fazla tahakkm ettii, mevkiini daha ok salamlatrd derhal anlalr. Mill vezni ortadan kaldrmak isteyecek kadar aruz taraftarl gsterenlerin bile inkr edemedikleri bu mspet hadise tarafsz bir tetiki gzyle uzun uzun tetkike deer. Filhakika bugn hece vezninin aruza tamamyla stnlk gsterdii iddia edilemez; yalnz, itimaiyatta bu gibi hadiseleri lmeye yarayan basit bir mikyas bu mesele hakknda da
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
116
Eletiri Tarihi
kullanrsak az ok mspet bir netice elde edebiliriz. Baknz nasl: iki aksi cereyandan hangisinin dierine stnlk salayacan anlamak iin ikisinin hadiselerinden de ayr ayr birer silsile tekil edilir; bu silsilelerin uzun bir zaman zarfnda ne derecede ve ne nispette birbirine stnlk salad zapt ve tespit olununca istikbalin vaziyeti de takribi bir vuzuh ve katiyetle anlalm olur. Edebiyat tarihimizin muhtelif devirlerinde hece ve aruz vezinlerinin karlkl vaziyetleri, bunlarn hangi devirler yadigr olduu, her devirdeki mtekabil vaziyetlerinin itimai sebepleri tarafsz bir gzle anlalacak olursa, maziden hale ve halden istikbale doru vazh bir fikir edinebilmek kabil olur. Sz fazla uzatmadan yalnz unu izah ile iktifa edelim ki Trkenin en eski ve tabii vezni hece veznidir: Iran vastas ile gelen slamiyet tesirleri altnda aruz vezni yksek snflarn edebiyatna girdikten hatta szlp basitleerek bir ksm halk arasna, halk edebiyatna sirayet ettikten sonra bile hece vezni asrlarca yaam, halkn bedii ihtiyalarn tatmin etmi, tekkelerde, kahvelerde hatta devlet byklerinin konaklarnda bir kabul mevkii bulmutur. Yabanc tesirler altnda kaldmz uzun asrlar esnasnda aruz vezninin yksek snflar arasnda hece veznine kar ok stnlk saladn, byk sanatkrlarn elinde asrlarca ilendiini inkr edemeyiz; hicri beinci asrdan balayarak Tevfik Fikrete gelinceye kadar birok nesillerin elinde en yksek bir ahenk alan bu vezne nazaran hece vezninin imdiki hali, hatta k Paa zamann hatrlatabilir. Fakat ne kadar iptida bir halde kalm olursa olsun hece vezni bizim ruhumuzdan kopmu, samimi, mill bir mahsuldr; Marmara kylarndan Tibet hudutlarna kadar milyonlarca Trk nee ve kederini bu vezin ile terennm ediyor. Artk buna kar Acem airlerinin eski ahenklerini yaatmak istersek Trkn ruhuna tamamen yabanc kalmaktan ilelebet kurtulamayz. Lisan sadeletiren, Trkeyi yabanc akidelerin hkm altndan kararak mstakil bir dil haline getiren mill cereyan pek tabii olarak, yeni kymetler yaratyor, yani mill vicdann neye kymet verdiini arayp bularak yabanc tesislerden her gn daha fazla kuvvetle kurtuluyor. Her eyin mill bir renk ve mahiyet ald u zamanda, iraz ve Isfahan namelerini tekrar etmek iin zaman ve mekndan syrlarak yrmeyen bir maziye sarlmak icap eder. Mill cereyann u drt senelik hayat, aruzun statlarn susturdu, aruzu byk bir kudretle kullanan genlerin kalemlerini krd, yeni yetienleri bu vezin ile terennme mecbur etti. Mill hayatn bu pek zaruri ve ani sadmesi neticesinde, bugn eski edebiyattan tamamen ayrlm ve ok uzaklam bulunuyoruz. Artk aruzun eski muayyen kalplar yklm, Fikret-Halit Ziya neslinin ssl ve yapmackl lisan braklm, Fransz edebiyatndan alnan rnekler kymetini kaybetmitir. tiraf edelim ki henz sanatkrlk itibariyle onlar kadar zarif ve kymetli eserler yazlmad. Mill veznimiz henz ilenmemi, hain sesli bir lettir; ona yeni hayatn musikisini nefh edecek nesilleri istikbalin fecirlerinden bekliyoruz. Sonra lisanmz byk bir sanatkrn, stat bir nesir yazarnn elinde yumuam deildir; mill hikyecilerimizde, slupularmzda daha zaruri bir kabalk var. Biz bunlarn hepsini itiraf ediyoruz. Fakat ne beis var? Mill hayatn yaratc kuvveti yarn edebiyat sahasnda da abideler kurmaya balayacak, mill airler mill mevzular yaratrken hece veznini en nefis bir musiki aleti gibi maharetle kullanacaklardr. Yeni ihtiyalarn nasl ve niin doduunu, onlardan ne gibi neticeler kacan anlayamayarak gzlerini lm asrlara dikenler her halde zamanlarnn adam saylamazlar. 1 Terinievvel 1331 (1915) (Kprlden Semelerden, stanbul 1972, s.12-15)
117
Mill lisan ve mill edebiyat konularn gerek anlamda bir sistematie kavuturan gerek makaleleriyle ve gerek kitaplaryla Ziya Gkalp olmutur. Onun mill dil konusundaki grleri u ekilde zetlenebilir: 1) Ziya Gkalpin dil anlay, Lisn Trkln Umdeleri bal altnda toplad, esas dncelerden hareketle incelendiinde, mzmin bir hastalk olarak yzyllardr sregelmi bulunan dil konusunun karmakl metotlu, gereki, mill kalmak kaygsn tayan bir grnn altnda bir kltr davas olarak ele alnmtr. 2) Ziya Gkalp, dilin mill hayat ve mill uyan iin zel nemini grm ve onu Trklk hareketinde almas gereken bir merhale olarak kabul etmitir. 3) Ziya Gkalp, halkn kulland dilin yannda bir Osmanlca fikrine kar koymu ve herkes tarafndan anlalabilen bir ortak mill dil ihtiyacna iaret etmitir. 4) Tamamen, saf bir sadelemeyi savunan tasfiyecilerin aksine, dilin sadeletirilmesi meselesinde lml bir yol tutan Ziya Gkalp, Trkeye girmi btn yabanc gramer ekillerini reddederken, dilin ayrlmaz bir paras haline gelmi bulunan kelimelerin korunmasndan yanadr. 5) Siyasi birlie hazrlk olarak, nce bir kltr birlii salama ihtiyac zerinde duran Ziya Gkalp, Trkiye dndaki Trkler iin stanbul Trkesinin kabul edilmesini istemitir. 6) Yeni kavramlar an, ilim kelimeleri mmetin, konuma dili kelimeleri milletin konumasdr. Trke itimai vicdanmzn bu safhasna btnyle uygun hassas bir ayna olmadka kuruluunu tamamlam ve mkemmellemi bir dil saylamaz. formln Trkeye uygulamaya alan Ziya Gkalp, Trkeye Trk halknn bildii ve tand her kelime milldir, temel dncesini getirmitir. (ksz, 1995: 153).
Tiyatro Eletirisi
Merutiyetin sanat edebiyat hayatna getirdii genilemenin yansma alanlarndan birisi de tiyatro olur. 1914te Darlbedayinin kurulmasndan nce ve sonrasnda Cumhuriyete kadar devam eden bir srete geni bir tiyatro faaliyetinin gerek sahneleme anlamnda ve gerek ebedi eser balamnda dikkat ektii grlr. Dolaysyla bu geni faaliyet alan ierisinde gerek oynanan oyunlarn ve gerek yazlan tiyatro eserlerinin tantm ve eletirisi erevesinde bir tiyatro eletirisi zemini oluur. Bu yazlarda mill edebiyata bal olarak mill tiyatro anlay, byle bir tiyatroya ada anlamda duyulan ihtiya, toplumsal yap zerindeki etkisi sz konusu edilir. Bilhassa Mehmet Rauf, Celal Sahir, Ali Canip, Mfit Ratip, Ali Kemal, zzet Melih, Halide Salih (Halide Edip) gibi isimler, Servet-i Fnun, Rbap, Temaa, Resimli Kitap, Kalem, Musavver Muhit gibi devrin nemli dergilerinde bu anlamda geni bir faaliyet alan olutururlar. Bu dnemde tiyatrodan bahseden nemli isimlerden birisi Ali Kemaldir. Resimli Kitap dergisinde 1908de baslan Mill Tiyatro isimli konferans metninde Batllama srecindeki eksiklerimizin banda uyuukluumuzun geldiini sylemekte ve bunun stesinden gelmek iin fikr abaya gerek olduunu ve bunu da salayacak olann her yere bir tiyatro amak olduunu sylemektedir. zzet Melih ise Musavver Muhitteki Tiyatro Hakknda isimli yazsnda bir tiyatro edebiyat tarihinden bahsettikten sonra, o zaman kadar yazlm olan piyesleri sluplarnn sade ve doal olmamas noktasnda eletirir. Yine ayn tarihlerde Ali Canip, Bahe dergisinde kan Yine Sanat Hakknda yazsnda edebiyatta olduu gibi tiyatronun
118
Eletiri Tarihi
da bamszl hakikati arayna bal olduunu syler ve bizdeki tiyatroyu Batl tiyatroyla karlatrarak zellikle Tanzimat tiyatrosu erevesinde gelimesinin salkl olmadn belirtir. Halide Salih (Edip) yine Resimli Kitapta 1909da kan Tiyatro Edebiyat yazsnda tiyatronun nemine iaret eder ve bizde henz bunun gelime aamasnda olduunu syler. Celal Sahir ise Servet-i Fnunda kan Temaaya Dair, Efkar- Mnekkidin ve Efkr- Umumiye, Bizde Temaagiran ve Mnekkitler, Yine Tezer Hakknda, Tezerin Tekrar ve Fintenden Bir Muhavere isimli yazlarnda tiyatro metninin edeb boyutundan teknik zelliklerine, sahnede temsil edilmesine, yerli oyuncu yokluuna ve edebiyatmzdaki nemli baz tiyatro eserlerine dair tespitlerde ve eletirilerde bulunur. Mfit Ratip, Hseyin Suatn Kirli amarlar isimli piyesi, Tahsin Nahit, ahabettin Sleymann Krk Mahfaza isimli piyesi zerine eser eletirisi tarznda yazlar yazarlar. Ayrca Refik Halit, Bria ve Bir Feth-i Meyyit-i Edeb isimli yazsnda Baria isimli eseri ar bir dille eletirir ve tiyatro yazarl meselesini ele alr. ahabettin Sleyman da Hayat- Temaa ve Bizde Temaa isimli yazlarnda hlihazrda bizde bir tiyatro hayatnn bulunmadn belirtir (Ercilasun, 1995: 179-186). 1914te Darlbedayinin kurulmas ve bilhassa 1919da Temaa dergisinin kmas II. Merutiyet sonrasnda tiyatro konusundaki en nemli aamalardr. Denilebilir ki II. Merutiyet sonrasnda tiyatro konusundaki en etkili yazlar, tantmalar, eletiriler bu dergide yaplmtr. Buradaki eletirileri Ercilasun, Tiyatro hakknda Umumi Grler, Trk Tiyatrosu Hakkndaki Gr Ve Teklifler ile Piyes Tantma ve Tenkitleri olmak zere balk altnda ele almaktadr. Mehmet Raufun, Ahmet Hikmetin, Yusuf Ziyann, Reat Nurinin, Hseyin Kazmn Nail Kemalin, Erturul Muhsinin, Kemal Eminin, Halit Fahrinin, smail Galipin, Yusuf Ziyann, Ahmet Bediinin tiyatro ve Trk tiyatrosu hakkndaki genel grleri ile deiik eser tantmlar ve eletirileri sz konusu edilmektedir (Ercilasun, 1995: 186-203). Bu dnemde tiyatro konusunda en ok yaz yazanlardan birisi Reat Nuridir. Reat Nuri bu dnemdeki yazlarnda tiyatronun nemi, eitimde ve sosyal hayattaki rol, tiyatro estetii, mill piyes, tercme tiyatro ve adaptasyonlar, piyes ve sahne eletirileri konularn ele alr ve Darlbedayi hakkndaki grlerine yer verir. Aada bu yazlardan biri yer almaktadr.
Okuma Paras LSAN MESELES VE TYATRO Reat Nuri Son yarm asrda, hayat ve fikrin btn sahalarnda olduu gibi, edebiyat sahasnda da Avrupadan pek ok eyler aldk. Eski edebiyatmz lafzn ziynet ve sanatlarndan vcuda getirilmi cmid bir nuk ve mozaik mecmuas hkmnde idi. Eskiler edebiyat sanatta dizilmi kelimelerin musikisi, zengin kafiyeler, muhteem vezinler, mselsel terkiplerin ve secilerin ahenginden ibaret telakki ediyorlar: airin kudretini yapt kelime oyunlar lafz sanatlaryla lyorlar ve ruha nc beinci derecede ehemmiyet veriyorlard. Tabiatn gzelliklerine, kalplerin gizledii hazz ve ihtisas hazinelerine gz yumuyorlar, mcerret hkmler, ahlki hikmetler, hazr mazmunlar, basmakalp tebihler nazmediyorlard. yle ki beyitler ve msralardan bir mntehabt mecmuas yapacak zat bir rind ve mtevekkiller ahlk risalesinden baka bilmem ne meydana koyabilir?
119
Yalnz bu mcerret hikmetlere tabiattan alnm paralar tebih ve temsil eklinde refakat ediyor, onlara hissedilen tabiat, yaanan hayattan biraz hayat (image) ve heyecan (emotion) getiriyor, kuru iirleri biraz iirler glgeliyor... Eski iirlerimiz hatta tamamyla tefekkr ve muhakeme eserleri de olamyordu. nk air hikmet ve hakikati de serbest bir surette arayamyor, edebiyatn malzemesini tekil eden muayyen modeller ve hazr hkmlerin iinde dolamaya mecbur bulunuyordu. Bir merak sahibinin divanlar dolduran hkmleri iyice taradktan sonra tasnif ederek o kadar muhtelif ekillerde sylenen eyleri krk elli cmleye irca eylemesinden korkulur. Fuzuli gibi melal ve sevdas ile; Nedim gibi tatl bir yaamak zevki ile doanlar bile mevzuatn mahdut ve muayyen bentlerinden ok glkle taabildiler. Edebiyatn tasvir ksmna gelince, eslafmzn tabiat iinden gzleri kapal getiklerini tasdike mecburuz. Eski bir masal, mahzende bytlm bir padiah kzndan bahs eder ki dads ona harici eyadan yalnz stne kan damlam bir kar paras gsterebilmitir. Gen sultann bir gn bilmem hangi bir ehzadenin harikulade gzelliinden bahs edildiini iittii vakit gznn nne kara benzeyen beyaz bir ten ile kan gibi krmz yanak ve dudaklardan baka bir ey getiremiyor. Eslafmz bir cihetten bu mahzende bym masal sultanna benzerler. Onlar iin gzel bir boyu servden, gzleri nerkisten, sa smblden ayr olarak tasavvur etmeye imkn yok gibidir. u halde hastalk bazen bize nasl muayyen fikir musallat ediyorsa, iir ananesi de onlar byle bir ka muayyen bir hayale esir ediyormu.., bylece eski edebiyatmz ekle mfrit bir ehemmiyet veriyor, ruh itibariyle pek az ey ibda ediyordu. Avrupa edebiyatnn en kymetli tesisi eklin bu istibdadna nihayet vermek oldu. Filhakika inasi ve Kemal ile beraber lisan, mstakil bir ziynet, bal bana bir gaye olmaktan kt, yava yava bir vasta mevkiine inmeye balad. Besmeleden mine kadar devam eden yekpare ibareler krld. Haivler, itnablar eskisi kadar rabet grmemeye ve Arab, Faris kaideleri zerine yaplm mselsel terkipler zlmeye balad. Daha fazla vuzuh ve sadelik arayan, daha abuk maksada varmakta sabrszlanan zihinler artk dolambal ifadeler, mevzuun tabiatndan gelmeyen lafz sanatlarndan kayordu. Lisann sadelemesi kelimeleriyle hlasa ettiimiz bu cereyanda u seciyeyi mahede edebiliriz. 1- Arab ve Faris kaidelerine gre yaplm terkipler tedricen zlyor. Kemal eskilerden daha az miktarda kelimelerle terkip yapyor, Edebiyat- Cedide bunlar daha hafifletiriyor. Nihayet bugnn en iyi yaz yazanlar arasnda hemen hi terkip yapmayanlar grlyor. 2- Arab ve Faris kaideleri de, yava yava rabetten dm. Trke hemen hemen kendi sarf ve nahv kanunlaryla idare edilmeye balanmt. 3- Mteradif kelimeler arasnda bugnk yaayan Trkeden olanlar tercih ve istimal ediliyor. Her inklp gibi bunun da mrtecileri ve mfrit teceddt perverleri bulunmas tabiidir. Mamafih ne birincilerin maziye sarlmaktaki taanntleri, ne ikincilerin istikbale takaddm etmek, artk yaamayan nahivler ve kelimelere tasfiye yapmak isteyenlerin gayreti cereyan yolundan ala koyamyor. Lisandaki bu umumi temayl inkr edilmedii halde bu sadeleme iinin devam edeceini ve ileride mrekkep isim mahiyetinde olanlardan gayr Farisi, Arab terkiplere, mana veya ahenk zarureti olmadka yabanc kelimelere yer vermeyen ve sade kendi sarf ve nahvinin kanunlarn tanyan bir lisana malik olacamz iddia etmek pek cretkr bir faraziye olamaz.
120
Eletiri Tarihi
Mamafih, bunda da fazla ileriye gitmek, Trk lisan istikbalde u ekli alacak, cmlelerinin mantk tertibi (forme logique) u yolda olacak gibi bir istidlalde bulunmak da doru olamaz. nk lisann hareket ve tebeddllerini idare eden amiller tamamyla ihata ve tasarrufumuz haricindedir. Bu bir mlahaza, hatta nazariye olarak kaldka zararl olmayabilir. Fakat tasfiyecilerin nazariyelerini tatbike alm olan bazlarnn yaptklar gibi bunlar sluba rehber edilirse hafazallah berbat bir ey olur. Sadeleme cereyannda nazar dikkate alnmas icap eden bir nokta yaz lisanmzn konuma lisanmza yaklamas ve nahv structureunda onu model ittihaz etmesidir. Mevzuumuza yabanc olduu iin saymaya lzum grmediimiz hizmetleri arasnda temaa edebiyatndan, bilhassa bu noktada byk yardm bekleyebiliriz, tiyatro konuma lisanmz sanat sahasna geirmek, onun bedi kymetini meydana koymakla yaz lisanmza bir delil olabilir. Bugn konutuumuz temiz ve tatl Trke ile piyes yazmaya muvaffak olacak sanatkr, bir ilm eser, bir roman, bir tarih yazan muharrirden daha emniyetle lisan istikbaline bakabilir. Tiyatroyu mkleme ekline konmu edeb cmlelerden ibaret kyas edenler onunla faraza roman arasndaki fark gremezler. Tiyatronun bizde bir tarihe bile denemeyecek olan elim maceras da zahiren kendilerine hak verir. Filhakika mesel, Namk Kemal tiyatrosundaki lisan, roman, tarihi ve makalesindeki lisandan pek baka bir ey deildir. Nasl ki ondan ok sonra yazanlar iin de bu byledir. Bu eserlerdeki ahslar kendi kendilerini anlatrken aralarnda yaadmz glen, aran, kzan, acyan, maskaralk eden ilh... insanlardan ok romancnn sergzetini terbiyesini, huyunu, suyunu uzun uzadya tahlil ettii hikaye kahramanlar hissini verirler. Tasvirler vardr ki tablolar gibi tekellfle boyanmtr, hlbuki tiyatroda tasvir btn tafsilatyla mahede ve zapt edilmi bir tablo deil, bir manzarann bir ahs zerindeki izi, intibadr ki bir ka canl kelime ile iziliverir. Nasl ki tahlil de kalpten geeni sadece sylemektir. Bu hayattan bir parann vehm(illusion)ini uyandrmakla mkellef sanatn lisan da o hayattaki lisann ayn olmak lazm gelir. Sanat ile hayat arasndaki fark sanatn suni bir lisan olmasnda aramak doru deildir. Tiyatro lisan ile konuulan lisan arasnda sarf, nahv, mantk bir fark yoktur. Konuurken sarf ettiimiz kelimeler fikirlerimizin tedailerine, infiallerimizin cinsine gre ne ekilde gelir ve dizilirlerse tiyatroda da aynen yle olmak icap eder. Btn heyecan ve ihtiraslaryla mevzuun hayatna karan sanatkr ahslarnn infiallerini duyacak; hareketlerini grr, szlerini iitir gibi olacak ve zihn tahliller, edeb hatralardan ziyade bu muhayyel hayattan gelecek szlerde tekellm-i lisanmzn nizamlar cari bulunacaktr. Mtalaann bu noktasn, tiyatro lisan tekellm lisannn ayn olduu halde sanattaki (bedii unsur) nerede kalr? diye itiraz eden arkadam haksz buluyorum. nk piyesteki gzelin lisandaki fevkaladelikte deil, onun tebli ettii fikir ve heyecandaki bakalktadr. Mamafih piyesteki daha yksek haz unsurlar bahsimiz haricinde olduu iin lisan sade musikisi, szn anlatt manadan mstakil olarak kulaa verecei ahenk itibariyle alyorum. Konumay sadece bir anlatmak vastasndan ibaret kyas etmek doru deildir. Onda ayrca bir de bedii unsur vardr ki bunu meydana karmaya tiyatro ok yardm eder. Tabiatta kendiliimizden fark etmediimiz renk ve ekil gzelliklerini bir tablo nasl gsterirse, temaa eseri de konuma lisanndaki gizli iir ve ahengi yle duyulabilir bir hale getirir. Bunu sahne lisan adi lisann sanatsz bir kopyasdr: konuurken lakayt kaldmz bir sz sahneye gemekle kymet alr yolunda anlamamal, sanatkr bilakis en byk kuvvetini szlerine o gizli ahengi temine sarf edecek ve bu alma her halde:
121
S-be-s berk- k--k erer-nk-i syf ahengini bulmak iin sarf edilen gayretten aa olmayacaktr. Matlub, konuma lisannn nahv ve mantk, canl ve samimi edasnn kaybolmamasndan ibarettir. Bir portre bir ahsa benzer, romancnn bir tipi, bir snf insanlarn mterek evsafn gsterir, ressam ve romanc mahede ettikleri evsaf yn iinde bir seme ve toplama ii yapmlardr. Fakat modellerinin tabii nizamn deitirmi deillerdir. Tiyatro mellifi iin de aynen byledir. Tiyatro yalnz tekellm lisanmz edebiyat sahasna geirerek gizli gzelliklerini meydana karmak ve yaz lisanmza bir model ve rehber olmakla kalmayacak edeb zevkimiz zerinde de iyi tesirler vcuda getirecektir. Hakiki tiyatro iiri bizim baz mehur piyeslerimizde olduu gibi gzellii kaba bir tantana ile tafsil ve tehir etmez, onu bilakis vakann iine datr, gmer ve iir hafif bir rzgr, geldii yer belli olmayan rakik bir koku gibi dolar. iiri daha derinlerde dorudan doruya hayatn iinde arayan, ekle daha mtevaz, mnis ve iddiasz bir mevki veren bu sanat, edebiyatmzda gzellii manifaturac cameknlar gibi eit eit elvan ve eyann tehirinde arayan ekilperest, maddi zevke kar da en iyi bir aksl-amel yapar. Terakki etmi bir tiyatromuz olsayd, avam lisan baka has lisan bakadr efsanesinin rkl de meydana kard. Nasl ki bugn kitap lisan konuulan lisandan bakadr telakkisi, taraftarlarndan pek ounu kaybetti. Filhakika Avrupa tiyatrosunda ocuk kuklalar piyesi, avam melodramlarndan en yksek sanat eserlerine kadar hepsinin ayn lisan ile yazld grlyor. Halkn yksek sanat eserlerinden anlamamas sebeplerini hangi cihetle aramak lazm geldiini bu da pek iyi gsterebilir. Trk Yurdu, C.14, nr161, 1918, s.4312-4316dan
Hikaye ve Roman Eletirisi

Bu dnemde kurguya dayal eserler zerinde teorik anlamda ok fazla sayda eletiri yoktur. Bunun nedenini Ercilasun, Servet-i Fnun Dneminde bu alanda geni bir tartma ortamnn bulunmasna ve Halit Ziyann konuyu ciddi bir teori erevesinde tartm olmasna balar (Ercilasun, 1995: 216). Fakat bu dnemde kurguyla ilgili yeni yaklamlarn, Avrupa romannda yeni gelimelerin tartlmamas nemli bir eksikliktir. Baz yazlarda Rus ve Fransz romanlarna gndermelerde bulunulsa da bunlar teorik erevede ele alnp yeni bir roman ve hikye teorisi karma yoluna gidilmi deildir. Bir istisna olarak Ziya Gkalpn Roman isimli yazs sz konusu edilebilir. Fakat bu yazsnda Gkalp bir teoriye yer vermekle birlikte romann eitici tarafn n plana karr. Roman etrafnda olmasa da bu trden kurgusal eserlerin ilk rnei balamnda Epope (destan) zerinde karlkl tartmalara varan bir eletiri ortam sz konusu olur. Ali Canip 1918de Yeni Mecmuada Epope Nedir? ve 1919da Byk Mecmuada Epope Asr Bir Nevi Midir? ve Yine Epopeye Dair yazlarnda destanlarn milletle olan balantsna temas eder ve modern zamanlarda artk epope yazlamayacan nk destanlarn inan konusu olmaktan ktn syler, Ziya Gkalpn yeni destanlar yazlabilecei grnn doru olmadn belirtir, Fuat Kprlnn itirazlarna da cevap verir. Kprl de 1919da Byk Mecmuada yaymlad Epope Meselesi yazsyla Ali Caniple bilhassa epopenin bugn yazlamayaca konularnda ayn fikirde olmadn ifade eder (Ercilasun, 1995: 216).
122
Eletiri Tarihi
Hece-Aruz Tartmalar
II. Merutiyet Dneminde bilhassa mill edebiyat meseleleri ierisinde iir konusunda daha ok hece-aruz tartmalar yaplm ve iirin dier problemleri de bu vezin meselesine bal olarak tartlmtr. Daha 1905 ylnda Bahe dergisinde Mehmet Eminin iirleri etrafnda iddetli hece aruz tartmalar balamt. Bir anlamda II. Merutiyet sonrasndaki tartmalar byle bir hazr zeminin zerine ina edilir. 1908de Musavver Emelde Mcdd Feridun, Musahabe-yi Edebiye yazsnda vezin meselesini ele alr ve her iki vezinle de gzel iirler yazlabildiini belirtir ve hatta kendisi de heceyle iir denemeleri yapar (Kolcu, 1993, 114-115). Ayn konu 1909da Trk Dernei Dergisinde ele alnr ve bir mill edebiyat programnn ierisinde vezin konusuna da yer verilir. Vezin ve dil ile millet arasndaki balantya dikkat ekilir. Yine 1908de konuyu bilimsel bir zeminde inceleyip bu konudaki fikirlerini Journal Asiatique ve Bosphore dergilerinde yaymlayan Necip Asm daha sonra bunlar 1913 ylnda bir kitap halinde de bastrr (Kolcu, 1993: 112). Fuad Kprl de 1911de Servet-i Fnunda kan Mill Aruz Meselesi yazsnda hece ve aruz vezninin tarihesini verdikten sonra, aruzun artk Trkeletiini belirtir. Hece aruz konusu gittike daha geni bir erevede ele alnp tartlr. Trk Yurdu Dergisinde Ahmet Hikmet, Yusuf Ziya, Nzhet Haim gibi isimler de fikir beyan ederler. Bu tartmalarda Sleyman Nazif, 1912de ehbal dergisinde kan Bir Mesele-i Mebbede yazsnda ve Cenap ehabettin ise yine 1912de ehbal dergisinde kan Ak Mektuplar isimli yazlarnda hece veznine kar olduklarn ifade ederler ve hatta Sleyman Nazif, vezni hec diyerek kmseyici bir tavr da sergiler. Ziya Gkalpn 1912de Trk yurdunda kan Anane ve Kaide yazsnda mill veznimizin hece vezni olduunu sylemesi zerine bu grten etkilenen Halit Fahri, Yusuf Ziya ve Orhan Seyfi gibi gen airler hece vezniyle yazlm birer iirle Bilgi Derneine gelmilerdir. Yahya Kemal de 1922de Dergah dergisinde kan Vezinler-I, Vezinler-II ve Kafiye isimli yazlaryla konuya katlm ve hece ile aruzun iki karde nehir gibi olduunu, vezinlerin iir sanatnda nihyet birer alet olduunu, iin srrnn ise kalpte olduunu belirtir. Yine bu konuda ayrca Enis Behi, mer Seyfettin, Reat Nuri, Yusuf Ziya da nemli yazlar yazmlardr (Ercilasun, 1995: 224-231).
123
zet
A M A
II. Merutiyet Dneminin eletiri anlayn zmleyebilmek. II. Merutiyet Dneminde teori balamnda ok fazla yaz olmamakla birlikte uygulama alannda pek ok eser eletirisinin bulunduu grlmektedir. Bu dnemde her iki anlamda n plana kan ilk isim Ali Caniptir. Ali Canip eletiri ve haz ilikisinden eletirmenin sanat eseri karsndaki tavrna kadar teorik noktalara ve devrindeki ve kendisindeki nceki edebiyat anlaylarna ve edeb eserlere kadar pek ok konuda eletirel yazlar yazmtr. Ayrca Fuat Kprl, mer Seyfettin ve Yahya Kemal de eletiri teorisi ve eser eletirisi erevesinde pek ok yaz yazmlardr. Fakat bu dnemde zengin bir eletiri ortam bulunmasna ramen bir eletiri sistemi, bir eletiri teorisi kurmann pek mmkn olmad grlr. Bu dnemde felsefe, sosyoloji, estetik ve dilbilimin verilerinden yararlanlarak eletiri anlay geniletilmitir. Fikirlerinden yararlanlan balca Batl dnrler Taine, Durheim, Bergson, Hffding, Charles Lalo, Gustave Le Bon, Eugne Vron, Gustave Lanson ve Antoine Albalatdr. Yeni Lisan ve Mill Edebiyat balamnda ortaya kan tartmalar aklayabilmek. II. Merutiyet Dneminin zerinde en ok tartlan konusu mill edebiyat erevesinde ortaya kan Yeni Lisan hareketidir. mer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gkalpn nderliini yapm olduu bu hareket Trkenin ve Trk edebiyatnn da sadeleme, Arapa ve Farsann etkisinden kurtulma noktasnda nemli bir aamas olmutur. Bu hareketin ortaya knda sosyal ve siyasal artlarn yan sra Trk Dernei, Trk Yurdu, Trk Oca, Trk Bilgi Dernei gibi Trk derneklerin ve bunlarn yayn organ durumundaki Trk Yurdu, Byk Emel, Halka Doru, Bilgi Mecmuas, Trk Duygusu, Yeni Hayat, Trk Sz gibi gazete ve dergilerin etkisi byktr. Yeni Lisan hareketi bilhassa 1911de kmaya balayan Gen Kalemler dergisindeki Yeni Lisan balkl seri makalelerde ifadesini bulmutur. Temelde Arapa, Farsa unsurlara kar dilde bir millleme, sadeleme hareketi olarak grlebilir. Bilhassa stanbul Trkesinin yaz ve edebiyat dili
olarak hayata geirilmesi teklif edilir. Bu harekete kar pek ok eletiri yaplm ve genellikle de polemikler seviyesinde geen bu tartmalar karlayan Ali Canip olmutur. Tiyatro, Hikaye ve Roman ile Hece-Aruz tartmalarn sralayabilmek. Bu dnemde tiyatro eserlerine de eletiriler ierisinde bir hayli yer verilmitir. Milli edebiyat erevesinde milli bir tiyatronun tesis edilmesinin gerekliliine bal olarak pek ok tiyatro eserinin tantld ve yer yer eletirilerin yapld grlr. Bu eletirilerde oynanan piyeslerin ierik ve sahneleme teknii zerinde de durulmutur. Fakat bu dnemde tiyatro konusundaki en nemli faaliyet 1914te Darlbedayinin kurulmas ve 1919da da sadece tiyatrodan bahseden Temaa dergisinin kmasdr. Bu dnemde zellikle Reat Nuri, tiyatronun nemi, eitimde ve sosyal hayattaki rol, tiyatro estetii, milli piyes, tercme tiyatro ve adaptasyonlar, piyes ve sahne eletirileri ve Darlbedayi hakkndaki grleriyle n plana kar. II. Merutiyet Dneminde ok gl hikye, roman teorisi veya eletirisi yoktur. Daha ok romann balangc mahiyetinde olan epope (destan) zerinde durulmu; yeniden bir destan yazlp yazlamayaca tartlm ve destan-millet balantsna dikkat ekilmitir. Bu dnemin en nemli tartmalarndan biri de iir etrafnda sz konusu edilen hece ve aruz vezni tartmalardr. Bu tartmalarn II. Merutiyet ncesine de uzanan bir boyutu bulunmaktadr. Necip Asm bilimsel bir erevede bu konuyu birka makalede ele alm; Trk Dernei Dergisi 1909da milli edebiyat program ierisinde sistemletirmeye almtr. Sleyman Nazif ve Cenap ehabettin hece vezninin kullanmn eletirirken, Fuat Kprl, Ahmet Hikmet, Yusuf Ziya, Nzhet Haim, Ziya Gkalp, Halit Fahri, Yusuf Ziya ve Orhan Seyfi, Enis Behi, mer Seyfettin, Reat Nuri, Yusuf Ziya gibi isimler olumlu bir yaklam sergilemilerdir.
A M A
AM A
124
Eletiri Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. II. Merutiyet Dneminde, Servet-i Fnunun benimsedii hangi eletiri anlay ksmen de olsa devam ettirilmitir? a. Polemik tarz eletiri b. znel eletiri c. Hippolyte Tainein evre, zaman ve rk gr d. Tematik eletiri e. Yazar eletirisi 2. Ali dir? a. b. c. d. Canipe gre iyi bir eletirmenin ilk zellii ne6. Yeni Lisan tartmalar etrafnda Ali Canip, Halit Ziyann edebiyat konusundaki hangi grlerine katlr? a. Eski edebiyata taraftar olma fikrine b. Edebiyatmzn duraklama dneminde olduu fikrine c. Edebiyatn deitii ve olgunlat fikrine d. Edebiyatmzn Fransz edebiyatndan etkilendii fikrine e. Edebiyatmzn Arap ve Fars edebiyat etkisinde kald fikrine 7. Aadakilerden hangisi Yeni Lisan hareketinin amalar arasnda yer almaz? a. Arapa ve Farsa tamlama mantn korumak b. Dilde sadelemeyi zendirmek c. Trkenin yeterliliiyle gzelliini ispatlanmaya almak d. Sade Trke etrafnda bir edebiyat oluturmak e. stanbul Trkesini hkim klmak 8. Ali Canip, yeni lisan eletirilerine cevap verirken, konuyu hangi boyutlaryla ele almtr? a. Dil-edebiyat b. Dil-millet c. Dil-tekml d. slup problemleri e. Dil-batllama 9. Tiyatro konusundaki eletiriler hangi derginin yayn hayatna balamasyla artmtr? a. Yeni Mecmua b. Gen Kalemler c. Trk Yurdu d. Temaa e. Servet-i Fnun 10. Mill Edebiyat dneminde daha ok aadakilerden hangisi eletiri konusu yaplmtr? a. Roman-kahraman b. Epope (destan) c. Roman ve toplum ilikisi d. Zaman-mekan eletirisi e. Romann teknii
Dikkatli olmal Kltrl olmal znel olmal Nesnel olmal, her trl kiisel deerlendirmelerden uzak durmal e. Sanatn sahip olduu derinlie sahip olmal
3. Ali Canip 1911de kan Mill Edebiyat Meselesi yazsnda ada airleri hangi bakmndan baarsz bulur? a. Mill iir yazabilme b. Yeni konu bulamama c. Eski ekilleri kullanma d. Hece vezni kullanma e. Aruz vezni kullanma 4. Fuat Kprl, Tanzimat Dnemi yazarlarn hiciv yazma konusunda baarsz bulurken hangi eseri rnek olarak kullanr? a. Namk Kemalin Takib-i Harabatn b. Ziya Paann Harabatn c. Recaizadenin Talim-i Edebiyatn d. eyhinin Harnamesini e. Muallim Nacinin Demdemesini 5. II. Merutiyet eletirisinde hangi tipteki eletiri eserleri ounluktadr? a. Eletiri teorisi b. Devir ve eser eletirisi c. Karakter eletirisi d. ekil eletirisi e. iir eletirisi
125

1. c 2. e Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Giri blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise II. Merutiyet Dneminin Eletiri Anlay blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise II. Merutiyet Dneminin Eletiri Anlay blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise II. Merutiyet Dneminin Eletiri Anlay blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise II. Merutiyet Dneminin Eletiri Anlay blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Yeni Lisan ve Milli Edebiyat Eletirisi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Yeni Lisan ve Milli Edebiyat Eletirisi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Yeni Lisan ve Milli Edebiyat Eletirisi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Tiyatro Eletirisi blmn okuyunuz. Bu soruya verdiiniz yant yanl ise Hikaye ve Roman Eletirisi blmn okuyunuz.
Argunah, H. (2005). Milli Edebiyat, Yeni Trk Edebiyat El Kitab 1839-2000. Ankara: Grafiker Yaynlar. etili, . (2007). kinci Merutiyet Dneminde Ortaya kan Fikr, Siyas Hareketler ve Trk Edebiyatna Yansmalar, II. Merutiyet Dnemi Trk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. Ercilasun, B. (1995). kinci Merutiyet Devrinde Tenkit 1-Trk Tenkit. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits. Kolcu, H. (1993). Trk Edebiyatnda Hece-Aruz tartmalar. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Nurullah . vd. (2007). II. Merutiyet Dnemi Trk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar. ksz, Y. Z. (1995). Trkenin Sadeleme Tarihi Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. mer Seyfettin (2001). Btn Eserleri Makaleler 2, Tercmeler. (Hazrlayan: Hlya Argunah), stanbul: Dergh Yaynlar. Uurcan, S. (2006). ki Dost: mer Seyfettin-Ali Canip, mer Seyfettini Yeniden Okumak-lmnn 85. Ylnda mer Seyfettini Anma Toplants, Kayseri.
3. a
4. d
5. b
6. c
7. a
8. e
9. d 10. b

Sra Sizde 1 mer Seyfettin, yukarya aldmz metinden eletirinin birinci zelliinin doallk olmas gerektii dncesindedir. Bunun ardndan bir eletiri, ele ald konuyu doru-yanl, iyi-kt, gzel-irkin kavramalar asndan muhakeme etmelidir. Sra Sizde 2 Yeni Lisan hareketi, 1911de Gen Kalemler dergisinde balamtr. Bu hareketin nde gelen isimleri Ali Canip, mer Seyfettin ve Ziya Gkalptr.
7
Amalarmz

ELETR TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; 1923-1938, 1939-1960 aras edebiyatmzda eletirinin doup gelitii ortam zmleyebilecek, 1923-1938, 1939-1960 aras edebiyatmzda eletirinin zelliklerini kavrayabilecek ve belli bal yazarlarn sralayabilecek, 1923-1938, 1939-1960 aras edebiyatmzda hangi konularda eletiriler yazldn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
1923-1960 Arasnda Eletiri Eletiri ve Eletirmen Anlay Dnem Eletirisi Yazar Eletirisi Eser Eletirisi znel Eletiri Nesnel Eletiri
indekiler
Eletiri Tarihi
Cumhuriyet Dneminde Eletiri (1923-1938, 1939-1960)
1923-1938 ARASI TRK EDEBYATINDA ELETR 1939-1960 ARASI TRK EDEBYATINDA ELETR
Cumhuriyet Dneminde Eletiri (1923-1938, 1939-1960)

1923-1938 ARASI TRK EDEBYATINDA ELETR
Cumhuriyet dnemi edebiyat, bilhassa 1923-1938 arasnda ok gl olarak Kurtulu Savayla sona eren savalar silsilesinin, Anadoluya yneliin, Cumhuriyet ilke ve inklplarnn etkisinde gelitii gibi, Milli Edebiyattan beri devam ede gelen milli duyarlln Anadolu insan, corafyas ve tarihi erevesinde yeniden ekillendirildii; yeni toplum ve yeni insan ideallerinin cumhuriyet dncesi erevesinde yeniden ina edilmeye alld bir edebiyat zellii de gstermektedir. Dolaysyla bu dnem edebiyatn milli edebiyat dneminden ayrmak ok zordur. nk milli edebiyat iinde yer alan pek ok yazar ve air Cumhuriyet dneminde de yazmaya devam etmilerdir. Fakat Cumhuriyet Dnemi Edebiyatnn oluumunda, Cumhuriyetin ilanndan sonra gerekletirilen siyasi, toplumsal ve kltrel deimelerin byk etkisi sz konusudur. Bu dnemdeki eletirinin de bu erevelerde gelimi olmas doaldr.
Eletiri ve Eletirmen Anlay

ncelikle bu dnemde eletiri anlay esasnda Milli Edebiyatn bir devam zellii gstermektedir. ok gl bir eletiri teorisi sz konusu olmamakla birlikte en azndan eletiriyi dorudan meslek edinen yazarlarn varl bir aama olarak grlebilir. Teori zelliindeki yazlarn varlna ramen bu dnemde eletiri daha ok eser, dnem ve yazar eletirisi eklinde varln srdrmeye devam etmitir. Bu dnem edebiyatnn temel ilkelerinden birisi kklere dn olduu iin edebiyat dnyasnda da bu erevede antolojilere ve edebiyat tarihlerine ok rastlanmaktadr. Dolaysyla edebi eletiri de zaman zaman bir bakma bu eserlerle birlikte sz konusu edilmitir. Bu dnemde edebiyat tarihini bilimsel bir perspektife oturtmaya alan Fuat Kprl bu konuyu derinlemesine ele alrken eletiriden ayrlan noktalarna da deinir: Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi adl eserinin giriinde edebiyat tarihi kavramn ve yntemini aklarken edebiyat tarihi ve edebi eletiri arasndaki ilikiye de deinir. Ona gre edebiyat tarihi nesnel, edebi eletiri znel gr esas alr ve bylece eser farkl alardan deerlendirilir.(...) Yazara gre bu iki alan arasndaki bir dier fark da zamanda aranmaldr. Edebiyat tarihi zamanmzn eserleri hakknda deil, zerinden yllar geen eserler hakknda verdii yargy belgelerle sonulandrrken, eletiri, gncelin peindedir. Bu nedenle, edebiyat tarihisi gncel eserleri eletirirken ne kadar nesnel olmaya alrsa alsn eletirmen konumundadr. zetle Fuat Kprl, eletirinin nesnel olmad ve olamayaca kansndadr. (zelebi, B.M., 2003: 113-114).
128
Eletiri Tarihi
Bu dnemde eletirmenliiyle n plana kan ve Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatnda znel eletiri anlayyla dikkat eken ilk isim olan Nurullah Ata, eletiri zerine grleriyle de eletirinin bamsz bir alan olmas konusunda nemli katklarda bulunmutur. Asm Bezirci, Nurullah Ata Eletiri Anlay ve Yazlar adl almasnda onun eletiri anlayn iki blmde ele alr. Atan birinci dnemi 1921-1951 arasn kapsamaktadr ki Asm Bezirci, bu dnemde Nurullah Atan znel bir eletiri anlayna sahip olduunu belirtmektedir. 1952-1957 dneminde ise Nurullah Ata eletirilerinde genellikle nesnel bir yol takip etmitir (Bezirci, 1968: 16). Ahmet Haimin Gl Saatleri iir kitab zerine yazm olduu yazsyla eletiri alanna giren Ata, eser eletirilerinin yannda bu ilk dnemde eletiri zerine grler de ileri srer. Bu dnemde znel bir eletiri anlayn benimsemesi, eletiriyi bir sanat, bir yaratma ii olarak kabul etmesinden ileri gelmektedir. Eletiriyi bir sanat olarak gren Ata, buna bal olarak eletirmeni de bir sanat olarak grr. Eletirmen, ... okuduu kitaplar dolaysyla kendi zevkini kendi dncelerini, kendi duygularn syleyen bir sanat adamdr. Nasl ki sanatta nemli olan tabiat deil de sanatnn kimlii ise, tenkitte de asl olan kitaplar, sz edilen eserler deil, onlar anlatan tenkitinin yaradldr, bu yaradln ortaya konduu sanatsal rnlerdir. Mnekkit bir sanatkrdr. Bir airi, bir romancy ne iin okuyorsak, onu da yle okuruz. Tenkit yazs bir ey renelim diye, hangi kitap deerliymi, hangisi deilmi bize onu bildirsin diye okunmaz; tenkit yazs da herhangi bir sanat yazs gibi, zevk almak iin okunur. Neden derseniz eletirmen de bir yaratc, bir sanatdr da ondan. Bundan tr, eletirmenden yazarla evresi arasnda bir kpr kurmasn beklemek yersizdir. (Bezirci, 1968: 24-25). Btn bunlar Atan bir taraftan eletiriyi bir sanat olarak kabul ettiini, dier bir taraftan da znel-izlenimci bir eletiri anlayn benimsediini gstermektedir. Yan sra Ata, bizde nitelikli eletirmen bulunmamasnn nedenini bilgisizlik ve kltrszle balar. Ona gre, kurallar koymak ve hkm vermek eletirmenin grevi deildir. Yazar okuyucuyla buluturmak, dolaysyla eserin reklamn yapmak, onun amalar arsnda bulunmaz. Eletirmenin eitli edebi akmlar arasnda tarafsz kalasn istemek de onun edebiyatla ilgili olamamasn istemek demektir. Bunun gibi eletirmenin dmanlarn ktlemesi ve arkadalarn vmesi insani bir zayflk olarak deerlendirilmelidir. Eletirmen gerei kefetmek ve retmek zorunda da deildir. nk bir ahlak hocas deildir. (zelebi, B.M., 2003: 115). Aadaki okuma parasnda Atan bu dnemindeki eletirmen grn ayrntl bir ekilde bulmak mmkndr.
Okuma Paras Mnekkit Hakknda Nurullah Ata VOLTARE, Kamus- felsefisinde baz mnekkitlerin -misaller serdederek- hakszlklarn gsterdikten sonra: Ancak ok ilim ve zevke malik, efkr- batla ve hasetten azade olan bir sanatkr mkemmel bir mnekkit olabilir. Bunu bulmak da mkildir diyor. Tenkidin gayesi mevzuubahis olan eserler hakknda kati hkmler vermek ise, mnekkidi zevkimize rehber ittihaz ediyorsak bu tarif dorudur. Fakat tenkitten beklediimiz bu vazife olmad gibi mnekkidin zevkine tamamyla riayetle de
7. nite - Cumhuriyet Dneminde Eletiri (1923-1938, 1939-1960)
129
serbestimizi gaib etmek istemeyiz. Bir eser hakknda evvelce verilmi hkmleri muayene etmei, kimsenin tavsiyesine muhta olmakszn yeni veya gzellikleri evvelce dikkati celbetmemi eski eserleri kefetmei arzu etmeyen kari -sanat muhitinde ahsiyet sahibi olmad iin- ancak ticari bir ehemmiyeti haizdir; yani o sanatkr deil, belki nairin alakasn celbeder. Sanatkrn arad kari esasen ilim ve zevke malik bulunan kimsedir; yle ki Voltairein tarifi, mnekkitten ziyade, karii tavsif eder; fakat byle tarif edilmee layk olan insan Voltairein de iaret ettii vehile bir sanatkrdr. tiraf edelim ki sanat yalnz sanatkrlara hitap eder ve yalnz onlarca anlalr. Dier karilere gelince, onlar da anladklarn zannederler ve bu tatl hlyaya kaplarak eserin tabndaki maddi ihtiyalar temin ederler: Bu hizmetleri her halde ayan kran ve hrmettir. phesiz bu iddia birok itiraz celbeder: Gerek Trk, gerek ecnebi muharrirlerden ekserisinin daha ziyade rabet-i umumiyeye mazhar olmaa heves ettikleri sylenebilecei gibi sanatkr beenilmek iin deil, kendini tatmin iin alr diyenler bulunur. Birinci ksm muterizlerimizle bu hususta mnakaa etmektense mesail-i hevaiye hakknda sohbet etmei daha hayrl bulduumuzu itiraf ettikten sonra, ikinci ksmn pek necib, fakat hayalperest olan kanaatine u cevab veririz: Evet, sanatkr hibir hasis endieye kaplmadan ancak kendi vaz ettii veya doruluklarna kendisi de kani olduu kanunlara tebaiyetle eserlerini halk eder; fakat onu derhal mahvetmezse, birka kiiye, hatta yalnz sevgiliye gsterirse onlardan iltifat celbediyor, demektir. Esasen bunda hibir kklk yoktur: Bir insann, ahsiyetini ve serbestsini muhafaza etmek artyla beenilmek arzu etmesi pek merudur; hatta asildir: nk gzel eserlerin, vcuda gelmesine deilse bile, hfzedilmesine bu hrs sebep olmutur. ... Edebiyat muhitine hkim bir mnekkit tahayyl etmek korkun bir eydir; bir adamn verdii hkmleri kabul veya vaz ettii kanunlara riayet etmek sanatkr da, hakiki karii de (ikisi arasnda fark olmadn syledik) memnun edemez, zaten mnekkidin vazifesi de bu deildir. Bazlar, mnekkidin yeni eserleri takip ederek iyilerini tanttrmasn, yani muharrirler ile halk arasnda bir hatt- vasl olmasn arzu ederler. Bu hizmeti de mnekkit kabul edemez; onun emeli reklamclk deildir. Bu vazifeyi gazetelerin ilan sahifesi pekl ifa eder, houna gidenleri kari kendi intihab etsin. Mnekkidin gayesi sevdii muharrirlerin servetini temin etmek, dierlerinin krna mani olmak deildir. Mnekkidin muhtelif edebi cereyanlar arasnda bitaraf kalmas lazm geldiini iddia edenler vardr; bu mstebit ve hayalperest bir temennidir. Mnekkit bitarafl da serbestsine muhalif olduu iin kabul edemez. Ancak anlamadmz meseleler hakknda bitaraf olabiliriz; bizi alakadar edenlerde ise bir taraf tercih etmee bizi tabiatmz icbar eder. Demek mevcut cereyanlar arasnda mnekkidin bitaraf kalmasn arzu etmek, onun edebiyat ile alakadar olmamasn temenni demektir. Bazan mnekkit kendisi bir bedi (estetik) vaz eder ve btn kitaplar bu bedie tesbitle tedkik eder; yine tarafgirdir, ok defalar hakszlk eder; bu hususta da kendisine sitem edemeyiz. Mnekkit, edebi samimiyetini muhafaza ederek bile, dmanlarn zem ve arkadalarn metheder, bu da insani bir zaaftr. Sevmediimiz bir adamn en necib hareketinde bile -gayr- uuri olarak- bir kusur arar, bulur ve onu izam ederiz. Sev-
130
Eletiri Tarihi
diimiz bir adamn efali ise bize daima sevimli gelir. Mnekkit de insan olduu iin, bu illete duardr. Bu hususta da kendisine sitem etmek hakkmz deildir. Mnekkit hakikati kef ve talim ile muvazzaf deildir. Esasen sanatta hakikat yoktur, kabiliyet, deha vardr. Bu fezaile malik olanlar da rnee muhta deildirler; hatta rnek onlar artr. Mesela Voltaire ayarnda bir tilmiz her stada nasib olmaz; Voltaire trajedilerinde Fransann en mkemmel haile nvisi Racinein asarn rnek ittihaz etmitir; fakat bu tarzda yazd eserler sve kral olan On kinci arl mverrihinin erefini hibir suretle tezyid etmez. Mnekkit iyilii, fenal retmez; o bir ahlak hocas deildir. Mnekkit, iln- ak edecek delikanllara hangi airlerden istifade edebileceklerini gstermez. Mnekkit lzumsuzdur. Mnekkit bir sanatkrdr; bir airi, bir romancy ne iin okursak onu da yle okuruz. Mnekkit kendi hislerini, kendi fikirlerini, kendi ihtiraslarn syler ve yazlar arasndan, zem veya methettii muharriri deil, kendisini grrz. Byk mnekkit tabi olduu cereyan- edebinin gurubundan sonra bakidir: Byk airler gibi Fransada bugn (1830) mekteb-i edebisinin nazariyelerine ancak birka zayf air tabidir; mamafih o cereyann byk airleri gibi Sainte - Beuve de hl okunur. Saint - Beuven beendii muharrirlerin bazlar tamamyla unutulmu olduu gibi, bugn sevdiimiz birok muharrirler iin de hakszlk etmitir. Ne Beaudelairee, ne Balzaca, ne de Stendhale layk olduktan ehemmiyeti atfetmitir. iirde muvaffak olamad iin air arkadalarn kskanm; hatta onlar hakkndaki hakszlklar bazen pek adidir, buna ramen Sainte Beuve severek okuruz, nk byk bir sanatkrdr. Voltaire de Rousseauya arlatan, sefil demi. Bu garip hkm Rousseaunun kymetini tenzil etmedii gibi Voltairein de zek prenslerinden addedilmesine mani olmamtr. Sanat, tabiatn bir miza arasndan grndr, derler. Tenkit de eserlerin ve muharrirlerin bir miza arasndan grndr. Mnekkit de, air gibi, ne kadar ihtirasl olursa o kadar alakamz celbeder. Kuvvetli bir ahsiyete malik olmas artyla itima, siyasi, ahlki, velhasl her trl efkr- batlas, kinleri, hasetleri mnekkidi daha cazip klar. Edebi hakszlk, ancak zaiflerde bir kusurdur. Akam, 10.8.1922
Bu dnemde edebiyat tarihi ve eletiri arasndaki iliki balamnda balayan tartmada edebiyat tarihini nesnel bir yntem kullanan alan olarak kabul eden Ata, buna karlk eletiriyi znel taraf n planda bir sanat olarak kabul eder ve eletirmenin de objektif olamayaca dncesini benimser. Sabahattin Eybolu ise, edebiyat tarihi, edebi eletiri ve estetiin snrlarnn birbiriyle kart ve her alan birer disipline dntnde bu karkln ortadan kalkaca fikrindedir: Edebiyat tarihi, edebi kiilikleri ve eserleri, gerek kiisel ve gerek sosyal bakmdan neden ve sonu ilikisi iinde birletirirken, estetik ise bunun tam tersine edebiyat zaman ve mekndan ayrarak yalnz edebi gerek nndeki bilimsel merakmz doyurmaya alr. Edebi eletiri de ikisinin ortasnda yer alr. (zelebi, B.M., 2003: 114). Bu dnemde eletiri ve eletirmen zerinde bir hayli tartma olmu ve yazlar yazlm; bu yazlarda genellikle ideal bir eletirmen profili izilmeye allmtr. rnein Agh Srr Levent 1930da Servet-i Fnunda kan stediimiz Mnekkit
131
yazsnda bizde eletirmenin istenilen llerde olamamasn, kendi kafalarnn ve duygularnn rn kelime oyunlaryla, tuhaf szlerle yazmay yeterli sanmalarna; akl, l, duygu, hogr gibi gereklilikleri gruplandrp bir l erevesinde eletiri yapmay renemediklerine balar. Sadri Ertem, 1931de Resimli arkta kan Bizde Niin Mnekkit kmyor? isimli yazsnda sanatkrn belli bir toplumun rn olmas gibi, eletirmen de ayn belirli ortak zellikler etrafnda kmelenmi toplumun rndr grndedir ve okuyucunun seviye bakmndan yetersizliini de bunda etkili grr. nk zevklerin durulup gelimesi ve belli zellikler etrafnda derinlemesi sz konusu olmadan, o toplumda iyi bir eletirmenin kmas da mmkn deildir. Dier taraftan, gly vmek ya da bir arkada grubuna gvenerek geliigzel yazmak da bizde iyi eletirmenin ortaya kmasnn nndeki engellerdendir ve byle bir ortamda iyi bir eletiri de domaz. stenilen seviyede bir eletirinin sadece edebiyatta deil, btn bir dnce hayatmzda yer etmedii fikrine brahim Alaattin de katlmaktadr. 1935te Perembe dergisinde kan Tenkit Yokluu, Edebiyatta Tenkit, Tenkit Ne Demektir adl yazlarnda eletiri yokluunu bilim anlaynn yeterince oturmam olmasna, felsefi terbiyenin yokluuna ve en nemlisi de dnce zgrlne alkn olmaymza balamaktadr. Ona gre eletiri, inceleme, aratrma, yorumlama, tarif ve hkm verme iidir; her trl dncenin terazisi, lsdr. Buna uygun olarak eletirmen de e dost eserlerine vgler dzen, okumadan kararlar veren, karlarna uygun hareket eden bir kimse olmamal; eletirinin sanat ve edebiyattaki roln hazmetmi, tarafsz, drst ve gerekleri gren bir eletirmen olmaldr. M. Behet Yazar da Edebiyatlarmz ve Trk Edebiyat kitabnda ayn konulara temas eder. Orta yollu bir eletiri anlayndan yana olan Mehmet Behet, kesin prensipleri bulunan dogmatik eletiriyi de bilimsel bir katlkla sanata ve edebiyata yaklaan pozitivist eletiriyi de skc bularak benimsemez. Dier taraftan ok fazla izlenimlere bal kalm olan eletirinin de doru sonular vermeyecei dncesindedir. Ona gre eletiri, vmek ve yermek iin deil de bir eseri tahlil etmek iin kullanlmal ve bu noktada bir eseri takdir etmek kadar, mahkm etmek de eletirmenin hakkdr, fikrindedir. Konuya katlan Munis Faik Ozansoy, 1936da Marmara dergisinde yazm olduu Tenkit ve Mnekkit yazsnda iyi bir eletirinin, katlan olmasa dahi her trl dnceye saygnn gsterildii, ahlaki sorumluluun gz ard edilmedii bir ortamda geliebileceini dnmektedir. Ona gre eletiri tpk bir iir gibi ince bir sanattr. Bundan dolay da bireyseldir ve nesnel olamaz. Buna bal olarak eletirmen, yargda bulunmak yerine izlenimlerini anlatmal; irkinlikleri sergilemek yerine ince gzellikleri ekip karmal ve okuyucunun bakn gzele yneltmelidir (zelebi, B., 1998: 32-35). Edebiyatmzda eletiri, deneme ve makaleleriyle tannan Orhan Burian ise 1936da Ycel dergisinde kan Edebi Eser ve Edebi Tenkit isimli iki yazsnda ve Edebiyatmzn Asl Noksan isimli bir dier yazsnda eletiriyi edebiyatmzn nemli bir eksiklii olarak grr ve bu trden yazlara uzaklmz kltrmzn en balanmaz bir kusuru kabul eder. Eletirinin yeni kan eserler hakknda bilgi veren yazlar olmayp herhangi bir sanat, her hangi bir edebi eser, herhangi bir deer yargs zerinde sistemli bir dnce sonucunda yazlm eletirel tarzdaki btn yazlar olduunu belirtir ve Hamit, Akif, Halit Ziya, Halide Edip gibi yazar ve airlerimiz hakknda genel geer baz hkmlerin haricinde eletirel anlamda bilimsel bir almann yaplmam olmasna esef eder. Eletirmen balamnda ise edebi eser ile yazar ve airi hareket noktas alarak bunlarn kendilerine has duygu dnyalar, duyarllklar bulunduundan hareketle eletirmenin bunlar anlamas,
132
Eletiri Tarihi
kendisininkiyle benzer olup olmad noktasnda kalmamas gerektii fikrindedir. Ona gre, edebi eletiri edebi eserdeki edebilik ltn iyi kavramal; bunu grmeli ve gstermelidir. yi bir eletirmen de ncelikle tarafsz olmal, geni bir edebi gre sahip olmal ve eletirilerinde ykc olmak yerine yapc olmaldr (Burian, 1993: 26-27, 32-35).
Okuma Paras Edebiyatmzn Asl Eksii Orhan Burian Trk basn ile ilgili olan her kimse derhal onun zc bir eksiini fark edecektir: Bu eksik (bundan nce ok tekrarland ve bundan sonra da tekrarlanacak grnd gibi) eletiridir. Batnn birok kitaplarn, pek ok dergi yazlarn dolduran bu eit yazya uzaklmz, kltrmzn en balanmaz bir gszlk belirtisini yanstyor. Buradaki eletiri kelimesinden anladmz, sadece yeni kan eserler stne fikir veren, onlara deer bien yazlar deildir; okurlarn kestirecei gibi, herhangi bir edebi eser, herhangi bir sanat, herhangi bir deer yargs zerine sistemli bir dnme sonucu yazlm-eletirel eitten btn yazlardr. Bu bakmdan hl acnacak kadar doulu bulunuyoruz: Daha ne bir ozanmz, ne bir nesircimizi, ne bir romancmz... bilimsel bir yoldan inceleme iine girimiizdir. Hamit seksen yl yaad, nihayet ld. Keke, ancak ara sra birka dizesini almak iin okuduumuz adam Dhimizdir! diye ilan etmekten utansak da Eserleri de lmtr! diyebilsek. Yine, u srada ad etrafnda grlt karlan Mehmet Akifi dnelim: Ka bakmdan incelenebilecek iiri stne tek bir bakmdan olsun, yirmi sayfalk olsun dnce rn bir yaz yazan bulunuyor mu? Bu, H. Z. Uaklgil iin byle, Halide Edib iin byle, yaayan ve yaam btn sanat ve dnce adamlarmz iin byle. Aka syleyelim ki, on yedi milyon nfuslu Trkiye, okuduu zerinde dndn, yani, uygar dnyann anlad anlamda okuduunu henz gstermi deildir. Baka memleketlerin sanat dergilerine bakarsak, phesiz ki, onlarda da birka iir, birka hikye buluruz. Ama ounda sayfalarn byk bir ksm u ya da bu yazarn kiiliinin, eserlerinin ya da dncelerinin incelenmesine ayrlmtr; mziin filan ya da falan alanna yeni bir gr getirir; resim anlaymz kolaylatran yeni bir ey retir. Btn bu incelemeler, sanat eserini anlamak iin gsterdikleri aba lsnde deerlidirler. Oysa biz sanatlarmzn yarattklar eserlerin hibirine byle bir cevap vermiyoruz. Bu, sanatya Eserinin varl ile yokluu bizim iin birdir demekten baka nedir? Zengin ya da yoksul olsun bir ozanmz, elimsiz ya da gl olsun bir romancmz var; hl da iir, roman yazanmz bulunuyor. Zavalllmz o yandan deil. Asl hazin olan, toplumumuzun bunlara (varlklarna sebep gsteremeyecek kadar) ilgisiz olmasdr. Buna karlk, dergilerimizde Avrupa yazarlar stne -nereden derleme olduklar bilinmeyecei iin rahata kendimizindir diyebileceimiz dncelerle- incelemeler yazmaktayz. Eclectique bir felsefeye Trk dncesi ssn vermekteyiz. Biraz da cesaretsiz olanlarmz yaz evirmeyi meslek ediniyorlar.
133
Oysa bugn memleketimizin ihtiyac olan eviri, metin evirisidir. Bu bakmdan dergilerimizin yapabilecei ey, yaplmas gereken eye oranla ok azdr. Yabanc dillerin klasiklerini Trkeye evirtmek, er ge Kltr Bakanlmzn stne alaca bir grevdir. Bunun iindir ki, dergilerimiz -eer Trk kltr kaygusuyla kyorlarsa- abalarna, memleket rn eserler zerinde dnmeye balamak iini bailke olarak ele almak zorundadrlar. Ycel, nr. 36, 1938, s. 257. Sadeletiren: Vedat Gnyol, 1993, s. 26-27.
Bu eletiri ve eletirmen konusundaki farkl grler en nihayet 1938 ylnda Nurullah Ata, Yaar Nabi arasnda karlkl bir tartmaya dnr ve bu tartmaya Peyami Safa ile Hasan Ali Ycel de yazlaryla katlrlar. Bizde arzu edildii lde bir eletirinin ve eletirmenin var olup olmad etrafndaki bu tartmalar Ulus, Haber, Cumhuriyet, Varlk gibi gazete ve dergilerinde devam eder. Yaar Nabi Ulusta kan Mnekkitsizlik, Gene Tenkide Dair, Yaratc Tenkit isimli yazlarnda sanat hayatmzda gerek eletirmenin bulunmad fikrini ileri srerek hayatn bu ie vermi otoriter bir eletirmenin sanat ve edebiyat hayatmza hareket getirebileceini syler. Toplum ve sanat hayatmzn iyi eletirmen karmaya elverili olmad konusunda Ataa katlr. Edebiyat hayatmzn lden ve hkmden mahrumiyetini giderecek, gerek eletirmendir. Nurullah Ata ise yine 1938de Haberde yazd Tenkit Meselesi, Daima Tenkit yazlarnda Yaar Nabinin Bizde eletirmen yoktur. grne katldn ancak bunun nedeninin onun henz toplumumuzda sosyal bir fonksiyonunun olmamasndan ileri geldiini; bunun olabilmesi iin sosyal yapnn bir evrim geirmesi gerektiini belirtir; fakat otoriter eletirmen fikrine katlmaz. nk byle bir eletirmen istedii eserin satlmasna yardm ederken bir bakasnn batmasna yol aabilir. Byle bir eletirmenin olmasndansa olmamas daha hayrldr. Eletirmenin hummal bir edebiyat hayat bulunan evrelerde ok nemli olabileceini belirtir. Konuya 1938de Cumhuriyette yazd Tenkide Dair Bir Mnakaa isimli yazsyla katlan Peyami Safa, bu tartmalarda Yaar Nabinin yannda gibidir. yi bir eseri savunmak adna be kt eseri yermenin yanl olmayacan; iyi eseri iyi rnekleme yapmak adna savunmann iyi bir eletirmen iin gerekli olduunu belirtir. Eletirmen adi ve deersiz bir okluu deil, aksine yksek kaliteyi seen ve koruyan insandr. Peyami Safa Ataa gndermede bulunarak bu alanda iyi bir eletirmen bulunmad iin roman ve hikye yazanlarn da bu sahada kalem oynattn belirtir. Hasan Ali Ycel ise 1938de Akam gazetesinde kan Edebiyatmzda Tenkit isimli yazsnda eletirinin erevesinin bizde tam olarak belirlenmemi olmasnn byle tartmalara yol atn syler. Edebi eletiri ncelikle memleketteki edebi dncenin bir genel fikrini yanstmal ve iyi bir eletirmen ncelikle iyi bir okuyucu olmaldr. ok saydaki ve deiik gr ve bak alarna sahip eletirmenlerin bir kontrol mekanizmasn kendiliinden oluturacan; byk sanatlarmz ve sanat eserlerimizi tanmak iin tarihsel, sosyolojik, psikolojik, estetik vs pek ok metodun gerekli olduunu; bir roman okuyup iki satr yaz iziktirmekle oluturulan eletiri anlayndan syrlmak gerektiini belirtir (zelebi, B., 1998: 38-43). Bu tartmalar haricinde de eletiri konusunun pek ok yazar tarafndan ele alnmaya devam ettiini grmekteyiz. rnein, Nahit Srr rik, 1937 ve 1938de lkde kan Tenkit Krsleri ve z iir Hakknda Bir Yaz ve O Yaz Dolaysyla isimli yazlarnda batdaki gazetelerin eletiri krslerini rnek gstererek bizim edebiyatmzda da Nurullah Ata, Peyami Safa, Suut Kemal gibi isimlere bu tarzda krs vermenin daha faydal olacan belirtir. Ancak bu ekilde ... bu durgun,
134
Eletiri Tarihi
uyumu ve uykuya dalm edebiyat hayatmzda insan artacak kadar canl ve hareketli bir devrim balayacana, btn kalemlere can ve ate geleceine.. inanmaktadr. Halide Edip ise 1938de Yedignde kan Tenkit ve Mnekkit isimli yazsnda eletirmenin grevinin sadece bir eserin iyi ve kt taraflarn ortaya koymak olmadn iyi bir eletirmenin okuduu eserin btn paralarn grmesi ve bunlar okuyucusuna da gstermesi gerekir. Bizde imdiye kadar eletiri hep kar tarafa hcum etmek olarak alglanmtr. Buna bal olarak bizde iyi eletirmen yetiememesinin nedenlerini Halide Edip, herkesin sanatkr olamamasna karlk, herkesin eletirmen olabilecei gibi bir yanl dncenin yaygnlna; eletirmenin dar bir evrenin gryle veya moda anlaylarla hareket etmesine balar. Yine bu yllarda Nurullah Atan eletirilerini beenmeyen, elikili eletiri anlayn yeren Nahit Srrnn ve Hseyin Cahidin yazlar da bulunmaktadr (zelebi, B., 1998: 45-48).
Edebi Dnemler zerine Yaplan Eletiriler

Bu tarihler arasndaki, dnem merkezli edebiyat eletirileri daha ok nklp Edebiyat, Milli Edebiyat ve Eski Edebiyat ile Yeni Edebiyat anlay etrafnda dner. nklp edebiyat konusuna 1934te Kadro dergisinde kan nklp Edebiyat yazsnda deinen Yakup Kadri, bu edebiyatn yeni bir ruh ve yeni bir insan anlay demek olduunu; tpk Rnesans hareketinin batda yapt dinamik atlm gibi bir atlm gerekletirecek bir edebiyat olmas gerektiini syler. 1936da Yeni Adamda kan Tekilatsz Edebiyat yazsnda smail Hakk da konuya yeni insan anlay asndan yaklar. nklp edebiyatnn bu yeni insan her nerde olursa olsun, btnyle kavrayp anlatmas gerektiini ve bu konuda devletin sanatya el uzatmas gerektiini belirtir. Buradan sanat ve inklp edebiyat konusuna geen Behet Kemal, 1935te lkdeki Gnll Saat yazsnda sanatkrn inklp edebiyatnn emrinde olmas gerektiini; bunu bir gnl, bir vicdan borcu gibi grmesi gerektiini; nk ancak bu ekilde bu hareketin halkn ruhuna sinebileceini; yeni fikir ve yeni grleri halkn nne ancak sanatn koyabileceini dile getirir. Bu konuda Behet Kemal sanatnn gnlllne vurguda bulunurken, smail Hakk yukarda ad geen yazsnda bunun zorunluluk olmas gerektiini ifade eder. Yakup Kadri ve Yaar Nabi buna kar karlar. Yakup Kadri zorla inklbn emrine giren sanatnn baarl olamayacan; Yaar Nabi ise sanaty snrlamann doru olmayaca; bunun demagojik bir edebiyata ve konformizme yol aabilecei, kalitesiz bir sanat ortaya karabilecei grndedir. Burhan Asaf ise daha lml bir tutumla sanaty inklbn emrinde grmek isterken, kalitenin de unutulmamas gerektii fikrindedir. Bunlara karlk Ahmet Muhip ise inklap edebiyatn iddetle savunanlar demagog ve frsat olarak niteler. nklp edebiyat konusunda gr belirtenlerin bunun anlam, kapsam ve uygulama alanndaki problemleri konusunda fikir birlii iinde olmadklar grlr (zelebi, B., 1998: 51-56). Cumhuriyet edebiyatnn bu ilk dneminde dnem eletirisi kapsamnda zerinde durulan, tartmas yaplan bir baka konu da milli ve milliyeti edebiyat konusudur. Kzm Nami, Hasan Ali, Yaar Nabi, Behet Kemal, Halit Fahri, Halit Ziya, Yahya Kemal ve Fuat Kprl gibi gerek edebiyatmzn ve gerek o dnemin nemli isimleri konuyla alakal grlerini ileri srmler ve eletirel tartmalara girmilerdir.
135
Kzm Nami, lk dergisindeki Trk Edebiyatna Bir Bak yazsnda Trk edebiyatnn btnyle milli bir edebiyat olduunu, kaynann ise halk edebiyat olduunu syler; milli edebiyatn bir paras olmakla birlikte milliyeti edebiyatn ise farkl olduunu; milli duygular terbiye eden ve btn bir insanlk iinde yer edinmeye alan bir edebiyat olduunu syler. Benzer bir yaklamla Hasan Ali de Varlktaki Milli Edebiyat, Milliyeti Edebiyat yazsnda milliyeti edebiyat milli edebiyatn mutlak bir aamas kabul eder ve bundan sonra hangi trde olursa olsun bir eser iinden kt sosyal yapnn ruhunu yanstaca iin mutlaka milli olacaktr. Fakat erif Hulusi, Hasan Alinin bu grlerine Aa dergisinde yazd Milli Edebiyat ve Milliyeti Edebiyat yazsnda ksmen katldn ve zellikle milli edebiyatn milliyeti edebiyattan hareket etmesi gerektii ksmna katlmadn belirtir. smail Hakk ise Yeni Adamdaki Milli Bir Edebiyat Yaratabilir miyiz? isimli yazsnda konunun sadece dil seviyesinde alglanmasna kar kar ve milli mahalli deerleri ycelterek iyilii ve doruluu millet hayatna yaymaya alan bir milli edebiyat tanm yapar. Btn bu tartmalar anlamsz bulan Yaar Nabi ise 1937de baslan Edebiyatmzn Bugnk Meseleleri kitabnda her milletin kendi diliyle meydana getirilmi her eser millidir, milliyeti edebiyat ise buna gre dar kapsamldr ve edebi rnleri milli, gayri milli diye ayrmak zihinleri bulandrmaktan baka bir ey yapmayacaktr. Behet Kemal ise Varlktaki Edebi Bir Tasfiye yazsnda bu kavramlar tartmak yerine milli edebiyat yanl anlayp uygulamaya kalkanlar eletirir. Ona gre yazarlarmz grntde Trk olan fakat ruhen hala Avrupal ya da Fars olan tipler anlatmaya devam etmektedirler ya da bir iki tane halk airinin iirini taklit etmeyi veya Baudelaire ile Yunusu birletirmeyi milli edebiyat yapmak sandklarn syleyerek bu tarz uygulamalara katlmadn belirtir. Gerek milli edebiyat iin aydnlar zmresinin tremesi, halk evlerinin derin aratrmalar yapmas, basn yayn organlarnn sk sk Anadoludan bahsetmesi gerektiini syler. Halit Fahri ise Serveti Fnundaki Edebiyatmz Nasld? Nasldr? Nasl Olmaldr? yazsnda bunun bir moda gibi alglanp amatr yazarlar elinde harcanmasna kar kar ve milli edebiyatn snrlandrlmasnn uygun olmayaca grn ileri srer. Halit Ziya da Her Aydaki Milli Edebiyat yazsnda bu kavram tartmalarna anlam veremediini belirterek yazarn u veya bu millete mensup olmas dolaysyla eserinde bunun zaten aa ktn, bunun teknik bir ey olmadn, millii eserin orijinalliinde aramak gerektiini belirtir. Yahya Kemal ise Kltr Haftas dergisindeki Memleketten Bahseden Edebiyat yazsnda istenilen seviyede bir milli edebiyatn olumamasn mektepten memlekete anlaynn yerlememesine balar, konunun teoride kaldn pratie dnmediini syler: 1870ten sonra edebiyatta, arktan kmak zarureti vard, ktk, bu k iyi oldu. Avrupa kltrnn mektebine girdik, orada okumaya koyulduk, yetmi seneden beri de okuyoruz; yazk ki mektepten henz kmadk; hl bocalyoruz (...) Trklerin mektepten memlekete gelmeleri ve memleketi Trk edebiyatnn erevesi haline getirmeleri lazmdr. (zelebi, B., 1998: 59-65). Fuat Kprl ise milli edebiyatn modern anlamda bir millet bilincinin varlna bal olduunu syler. Divan edebiyat ve Tanzimat sonrasndaki edebi dnemlerle ilgili eletiriler de bu dnemde eletiri balamnda dikkat ekmektedir. Yakup Kadri, Kzm Nami, smail Habip, Sabahattin Eybolu, Peyami Safa, Nurullah Ata gibi isimler bu erevede dikkat eken eletiriler yazmlardr. rnein Yakup Kadri, Divan edebiyatna Klasik edebiyat demenin doru olmadn belirtir ve bunun Halk edebiyat iin uygun olacan syler; Kzm Nami de Divan edebiyatnn milli olmann ok uzanda olduunu ifade eder; smail
136
Eletiri Tarihi
Habip ise divan edebiyatn bir dalkavuk edebiyat olarak grr; Behet Kemal taklit bir edebiyat olarak tanmlar. Sabahattin Eybolu ise 1938de yaymlad Yeni Trk Sanatkr Yahut Frenkten Trke Dn yazsnda bu eletirileri doru bulmad gibi edebiyatmz Tanzimattan balamann da doru olmadn Fuzulinin de Trk olduunu ve Trke yazdn syler. Ata ise Divan edebiyatnn bir ekil ve dil edebiyat olduunu, ierikte ise insan ve hayat yakalayamadn ve kendisini tekrar ettiini syler. Benzer olumsuz eletirilerin Tanzimat ve Servet-i Fnun edebiyatna da yneltildiini grmekteyiz. rnein Kzm Nami, Tanzimat edebiyatnn dil konusunda biraz Trkeletiini fakat milli edebiyat konusunda soyut bir vatanperverlikte kaldn, Servet-i Fnunun yeniliinin ise sadece teknikte kaldn; Yakup Kadri Tanzimattan Cumhuriyete kadar gelen yenileme edebiyatnn hayatmzdaki kozmopolit akmlarla birlikte yrdn ve zihinlerimizin bu srete pasifletiini ve hatta Servet-i Fnun dneminde tam bir mstemleke anlay dourduunu sylerler. Sadri Ertem ve Hikmet Kvlcml da Servet-i Fnunu olumsuz ynde eletirenlerdendir. Fakat Ali Canip, Hayat dergisindeki Servet-i Fnunun Rol yazsnda bu edebi grubun dil konusunda baarsz olmakla beraber Trk edebiyatna getirdikleri teknik yeniliklerin inkr edilmemesi gerektiini, yaptklarnn sadece edebiyat hayat asndan deerlendirilmemesi gerektiini, nk modernleme yolundaki ilk bilinli admn onlar tarafndan atldn syler. Bu erevedeki ayn sosyal role smail Habip de temas eder ve Servet-i Fnncularn hayatmza laik dnceyi getirdiklerini belirtir. Grld zere edebi dnemlerle alakal eletirilerde bir fikir birlii olmad gibi, bu eletirilerde sistemli bir yaklam da sz konusu deildir. Ele alnan edebi dnemle ilgili eletirilerin genellikle bak asndan kaynaklanan bir mantkla olumlu ya da olumsuz ynde olmalar sz konusudur.
Edebi Trlerin Teorisi zerine Yaplan Eletiriler

Bu dnemde ok gelikin bir teorik zemin bulunmamakla birlikte iir, roman, yk ve tiyatroyla ilgili bir takm teorik saylabilecek eletirel yazlara rastlamaktayz. Edebiyatmzn bitmez gibi grnen tartmalarnn banda eskilik ve yenilik problemi gelmektedir. Doulu dnce sisteminden batl modern anlaya geiin ortaya kard bu zihniyet farkllamasnn yaratt problem, edebiyatmzda da nemli tartmalara kaynaklk eder. Hemen her edebi grup ve ekol kendisinin yeni olduu iddiasyla ortaya kar ve eskinin kendi devrini kapattn gndeme getirir. iirin bizde kkl bir gemiinin bulunmas bu anlamdaki tartmalara da uygun bir zemin hazrlar. Cumhuriyet dnemine gelinceye kadar karmza kan btn edebi gruplarn bu yenilik iddialarna karlk, Cumhuriyetin ilk iir grubu saylan Yedi Mealeciler de ayn iddiayla kendilerini duyururlar. 1928 yaymladklar Yedi Meale ortak kitabnda iiri sunilikten ve soluk duygulardan kurtarmak, yeni, canl, samimi olmak niyetinde olduklarn belirterek edebiyat dnyasna kendilerini tantrlar. iirimizin Be Hececilerin elinde ufkunun daraldn, canlln kaybettiini belirtirler. Bu yllarda eski-yeni problemi etrafnda balatlan bir baka tartma da 1929da Resimli Ay dergisinde Nazm Hikmetin imzasz balatt Putlar Kryoruz yazs erevesinde oluur ve birtakm sokak olaylarna da yol aar. Bu yazlarn ilkinde Nazm Hikmet, Abdlhak Hamidin ve ikincisinde ise Mehmet Emin Yurdakulun putlatrlan birer air olduklarn ama gerekte bu n hak etmediklerini; suni bir iir yaptklarn nedenleriyle aklamaya alr. Bunun zerine Yakup Kadri ve
137
Hamdullah Suphi, Akam ve kdam gazetesinde ok iddetli eletirilerle Nazm Hikmet ve etrafndakilere karlk verirler. Bu karlkl tartmalar gittike konuyu siyasi bir alana gtrmeye balar. Kzm Nami ve Yaar Nabi bu tartmalarn aslnda yeni domakta olan iirin ve airin habercisi olduunu sylerler. iirin dnyas etrafnda sz konusu edilen bir baka konu iirin erevesiyle ilgilidir. zellikle ideoloji ve iir ilikisinin bu tartmalarda nemli bir yer tuttuu grlr. Bu erevede Ahmet Hamdi Tanpnar, 1930da Gr dergisinde kan iir Hakknda yazsnda iirin amacnn kendisi olduunu; kendisinde balayp kendisinde bittiini ve iirden baka grevler beklemenin doru olmayacan syler. Benzer grlere Yaar Nabi de Edebiyatmzn Bugnk Meseleleri kitabnda temas ederek iirin herhangi bir akma, anlaya, ideolojiye gre snrlandrlamayacan belirtir. iirin teorik erevesi ierisinde ele alabileceimiz bir baka nokta da Halk edebiyatnn bir kaynak olarak kullanlmas etrafndadr. zelikle kinci Hececiler denilen gen airler zerinde hece lsnn yeniden etkili olmasn Peyami Safa yzyllarca devam eden Divan edebiyatna bir tepki olarak yorumlar, fakat bunu beceriksizce taklit edenleri de yermekten geri durmaz. Benzer grlere Ahmet Kutsi de yazlarnda yer vererek Halk iirinden yararlanmann beceriksizce olmamas gerektiine katlr. Bu balamdaki bir tartma da sz konusu halk edebiyat olunca ister istemez hece- aruz tartmas olmaktadr. Aruz lsne yneltilen eletiriler baskn kmakla birlikte hece lsnn de Be Hececilerin elinde tkandna dair gr bildiren nemli sayda yaz dikkati eker (zelebi, B., 1998: 98-112). Teorik ierikli eletirel yazlarn bir ksmnn roman ve yknn ileviyle ilgili olduunu grmekteyiz. 1923-1938 aras romanmzn bu ynyle alakal eletirel yazlarda yazarlarn Anadoluyu yeterince tanmadklar ve dolaysyla tantmakta da zorluk ektikleri iddialar n plana kmaktadr. rnein Fuat Kprl, 1926da Hayatta kan nklp ve Edebiyat yazsnda roman kahramanlarnn hep hastalkl tipler olduunu ve milli karakterden uzak olduklarn; bunlarn hep gemiin dkntleri veya yabanc hayranlnn uzantlar olduunu syler. Ayn grlere Tanpnar da 1930da Grte kan Dokuzuncu Hariciye Kouu ve 1936da Kltr Haftasnda kan Bizde Roman isimli iki yazsnda katlarak, bir Trk romannn saysal olarak var olduunu ama nitelik bakmndan bundan bahsedilemeyeceini belirtir. Romanclarmzn insan denen realiteyi gerek anlamyla yakalayamadklarn ve bundan dolay da genellikle tek ynl kuklalar yarattklarn, vakadan teye geemediklerini, insan psikolojisini iyi anlayamadklarn, insanmz kendilerinde duyamadklarn, da tepe Anadolu gezmenin yeterli olacan sandklarn syler. Tanpnara gre dier nemli bir neden de sosyal hayatmzda byk romanc karacak elektrikli bir edebiyat hayatnn olmamasdr (Tanpnar, 1992: 45-52; 361-366). Peyami Safa da 1936da Kltr Haftasnda kan Roman ve Biyografi yazsnda romanmz daha ok tip yaratmakla, karaktere geememekle eletirir ve romanclarmzn insan ruhunun eiinden ieri giremediklerini, insan gremediklerini belirtir (Safa, 1990: 200). Yaar Nabi ve Burhan Toprak da benzer grlerle hayatmz btnyle kavrayan ve insanmz gereklii iinde anlatan bir romanmzn henz ortada bulunmad grne katlrlar.
138
Eletiri Tarihi
Sadri Ethem, konuya daha ok snf problemi asndan yaklaarak romanclarmzn II. Merutiyete kadar sahte bir aristokrasi hayranl ierisinde bulunduklarn, bundan sonra ise kk burjuva memurlarnn akn, karamsarln anlattklarn dile getirir. Bu dnemdeki tek kuramsal alma Nahit Srrnn Roman ve Hikye adl eseridir. Burada Nahid Srr, romann, byk ve kk yknn snrlarn belirlemeye alm ve baz Trk romanlar zerine de deerlendirmelerde bulunmutur (zelebi, B., 1998: 162-163). Dnemde romanla alakal bir dier tartma konusu ise romanda bir tezin bulunup bulunmamas olmutur. Nurullah Atan romann bir bak asna sahip yazarnn tezini yanstmasnn doal olduu dncesine karlk Peyami Safa ve Yahya Kemal, bu gre katlmazlar. Tiyatro eletirisine geldiimizde ise ciddi anlamda bir eletirmen bulunmaynn yaknlan birinci problem olduu grlr. Buna bal olarak eletirilerin de salkl olmad dile getirilir. Nahit Srr 1929da Hayat dergisinde kan Tiyatro Tenkidi Edebiyat yazsnda bizde tiyatro eletirisinin uzun bir gemii bulunmadn dolaysyla bugnk eletirilerin de Servet-i Fnn dneminde yazlanlardan farkl olmadn syler: Mnekkit karie ve sahneye kar ar mesuliyetleri yklenmi adamdr. Ve memleketimizde Avrupai bir matbuat hayat artk balarken, btn gazete ve mecmualardan, sade tatl ve temiz yazan deil fakat tiyatronun mazisine de bugnk vaziyetine de bihakkn vkf kimselere ve ancak onlara temaa tenkidi yazmak hakkn vermeleri talep olunmaldr. (zelebi, B., 1998: 197). Hikmet evki de Hayat dergisinde 1927de kan Temaada Mnekkidin Vazifesi yazsnda tiyatro eletirisinin oyun ve temsil olmak zere iki yn bulunduunu ve eletirmenin bir eseri eletirmek isterken ncelikle eserin tezine, sonra da diline dikkat etmesi gerektiini ve ardndan toplumun ruhunu yanstp yanstmadna bakmas gerektiini dile getirir (Sevinli, 1994: 37-39). Muhsin Erturul da 1928de Vakit gazetesinde kan Tenkit Niin mi? yazsnda bilgisizce eletiri yazan eletirmenlerden ikayetidir:
Okuma Paras Tenkit Niin mi? Muhsin Erturul Bir gen; kymeti ve hreti diyarlardan diyarlara gemi, hudutlardan hudutlara am bir garp eserini senelerce gz nuru dke dke Trkeye eviriyor. Memleketin tiyatro namna var you demek olan on be yirmi kiilik bir zmre bu eseri haftalarca ehrin en gzel (!) tiyatrosunun kf kokulu, rutubetli, gn ve havas girmeyen sahnesinde bir maden amelesi gibi, her cmlesinde, her kelimesinde ala ala tekrar ediyorlar, kelimelere gre renkler, izgilere gre vaziyetler, hareketlere gre ziyalar, cmlelere gre elbiseler, satrlara gre dekorlar yaplyor, sizden gayri herhangi bir memlekette olsa mnevver matbuat tarafndan sanat inklb diye yaygara koparlacak, memleketin umumi sanat anlayn harice yksek gsterecek yeni bir tarz ortaya konuyor. Sonra btn bunlar; tiyatroya ait btn grgleri Halep arsndaki Fransz tiyatrosunda teye uzamayan, btn bilgileri Bataille ile Bernsteinn bacaklar arasna skanlar tarafndan taarruza urar, bir satrn tercme deil, hatta anlamadklar, hatta stn, esre ile bile okuyamadklar bir eser: Ne fena eser, ne kt tercme, ne berbat temsil, ne gln dekor! derler de dnyay kendilerine gldrrler! Yalnz tercmeye, temsile, dekora itiraz etseler memnun
139
olurduk, hi olmazsa bizden bir yaldzlnn kymetini, cihana tasdik ettirmi bir eser mnasebetiyle mrekkep cehli mihenge vurulmam, tenekesi srtmam olurdu. ... Fakat efendiler, gz nuru, el emei, kalp titremesi bahasna yzlerce kii tarafndan, yzlerce gnde meydana konan bu eserler sizin beyniniz musil deildir. Bu memlekette sanatkr zengin olmaz ki mntesipleri paraya haris olsunlar, bu memlekette hret drt duvar gemez ki nama haris olsunlar, burada sanatla uraanlar heyecan duyan ve her nefeste gslerindeki mukaddes atein alevini krkleyen idealistlerdir. Bu bareler sanat zevki her eyden ve her yerden geri bir toprak stnde parasz v hretsiz ala ala leceklerdir, ta ki bu gbrelerden bir sanatkr kp hudutlar ancaya kadar! Nasl blbln fena tyleri, tavus kuunun irkin ayaklar, kzl gln dikenleri, aslann pis kokular varsa her sanat eserinin bir kusuru olduunu da biz biliyoruz. Binaenaleyh sanatla uraanlar ne alk, ne takdir istiyorlar. Yalnz grmemi ve bilmemi bir takm adamlarn bilir ve anlar grnmesini istemiyorlar. Halkla sanatkr arasnda bezirgn, tellal vazifesini gren muhtekir tufeylilerin ortadan kalkmasn istiyorlar, bir kelime ile gl bahesine lahana tarlas zannedip girenleri ksteklemek istiyorlar. Vakit, 12 Kasm 1928
Yazar ve Eser zerine Yazlan Eletirel Deerlendirmeler

Bu dnemde pek ok yazar ve eser zerine yaplan eletirel deerlendirmelerin bulunduunu grmekteyiz. Hatta eletiri anlaymzda eletiri teorisinden ziyade bu tarz incelemelerin daha ok yapldn sylemek mmkndr. Abdlhak Hamit, Tevfik Fikret, Ahmet Haim, Yahya Kemal, Nazm Hikmet, Necip Fazl airler arasnda en ok zerinde deerlendirme yaplan isimler olmulardr. Eserler ierisinde de Sinekli Bakkal, Yaban, Dokuzuncu Hariciye Kouu, Kuyucakl Yusuf, Gkyz, Sait Faikin ve Sabahattin Alinin ykleri ile Muharrir, Tohum-Bir Adam Yaratmak, Saanak, Unutulan Adam gibi tiyatro eserleri eletirel yazlarda ele alnmlardr. Daha nce sz konusu ettiimiz Nazm Hikmetin Putlar Ykyoruz yaz serisinin birincisinde eletirdii Abdlhak Hamiti benzer ekilde eletirenler bulunmakla birlikte, edebiyatmzn ve iirimizin nemli bir yol acs olarak da grenler bulunmaktadr. smail Habip, 1935te baslan Edebi Yeniliimiz kitabnda Abdlhak Hamidi eski edebiyatn etkisini tmyle kran ve Milli Edebiyata kadar btn edebi dnemlerimizi etkileyen bir air olarak kabul eder. Cahit Stk da 1937de Servet-i Fnnda yazd Hamidin iiri yazsnda Abdlhak Hamidi iirimize baty getiren air olarak grr fakat dili kullannda doallk ve samimiliin pek az yer aldn belirtir (zelebi, B., 1998: 114-115). Tanpnar ise Abdlhak Hmidin biraz abartld grndedir. zellikle dnce ve ekil itibariyle bahsi edildii gibi ok da baarl olmadn syler (Tanpnar, 1992: 253-257). Edebiyatmzda kendi dneminden balayarak bugnk edebiyata kadar zerinde en ok eletiri yaplan airlerden birisi de Tevfik Fikrettir. Servet-i Fnun iirinin nemli bir tarafn oluturmasnn yan sra zamannn siyasal ve sosyal hayatna gndermeler ieren iirleri de hl tartma konusu olmaktadr. Mehmet Ali Ayni, 1927de baslan Reyblik, Bedbinlik, Lilhilik Nedir? (Tevfik Fikretin Tarih-i Kadmine Bir Cevap) kitabnda Fikretin bu eseriyle genleri ruhen etkilemesini engellemek amacyla byle bir kitab rica zerine yaz-
140
Eletiri Tarihi
dn belirtir ve Fikretin bu dncelere gitmesini yeterince beenilmemesine, Galatasaray mdrlnden karlmasna ve eker hastalna balar. smail Habip ise Edebi Yeniliimiz kitabnda Fikretin bu iirinin mmeti anlaya bal btn inan ve deerleri ykmak niyetini tayan bir saldr olduunu syler ve bunun yan sra nemli bir hizmeti olarak iirimize laiklii getirmi olmasn gsterir. Nazm Hikmet ise 1930da Resimli Ayda yazd Tevfik Fikret yazsnda Fikreti dnemi iin yol ac fakat sonras iin kalc olmayan kk burjuva aydn olarak tanmlar ve sanatnn ok tezatl olduunu belirtir (zelebi, B., 1998: 118-119). Tanpnar ise 1936da Tan gazetesinde kan Son Yirmibe Senenin Msralar yaz dizisinde ve yine 1937de baslan monografik Tevfik Fikret, Hayat, ahsiyeti, iirleri ve Eserlerinden Seme Paralar kitabnda Fikrete nemli bir yer ayrr. Bunlarda Tanpnar, Fikreti nemli bir air olarak kabul etmekle birlikte, iiri yeterince kavrayamad; genellikle statik ve biraz duygusallk karm doa manzaralarnda kald dncesini de ileri srer. Tanpnara gre Fikret, orta halli bir air iken dneminin sosyal koullar onu bir kahraman haline getirmitir (Tanpnar, 1992: 382-385). zerinde eletirel yazlarn yazld bir dier nemli isim Ahmet Haimdir. Fuat Kprl 1928de Hayat dergisinde Piyaleyi deerlendirdii yazsnda Haimin iir sanatnn bandan sonuna kadar deimediini, hayattaki byk akmlara ilgisiz kaldn, sadece kendi ruhunun sesini dinlediini yazar. Hasan Ali Ycel, 1933te Yeni Trk Mecmuasndaki Ahmet Haimin Yaratl Nasld; Yaratt Nedir? yazsnda iirlerindeki kapallk ile dz yazlarndaki gereki slubun tezatlna iaret eder. Muammer Ltfi ise 1934te Servet-i Fnunda kan Ahmet Haime Dair isimli yazsnda Ahmet Haimi Sevenler Cemiyeti isminde bir dernein kurulaca haberleri zerine Haimin o kadar byk bir air olmadn; Arapa ve Farsadan szcklerle bir dil ve ahenk kurduu iin onda milli bir benliin bulunmadn dolaysyla byle bir dernei ondan nce hak edenler bulunduunu ifade eder. Yakup Kadri ise 1934te yazd Ahmet Haim kitabnda onu muhayyilesi geni ifade gc yksek olmakla birlikte duygu bakmndan zayf bulur (zelebi, B., 1998: 123-124). Tanpnar ise, 1933de Mlkiye Mecmuasnda yazd Ahmet Haime Dair yazsnda onu iirinde sanat n planda tutan tavr bakmndan ele alr ve anlalmad, kapal olduu ynndeki eletirilere kar kar (Tanpnar, 1992: 284-288). zerinde eletirel balamda konuulan bir dier isim ise Yahya Kemaldir. Nurullah Ata, 1933te Milliyette kan Yahya Kemal isimli iki serilik yazsnda ncelikle onun bir air olmayp iiri iyi anlam bir adam olduunu, byk bir air olmayp byk bir usta olduunu, bir devir amayp Divan iiri ile Servet-i Fnun arasnda bir balant noktas olduunu belirtmesine ramen, devamnda ismini verdii baz iirlerinin birer harika olduunu syler. Sabahattin Eybolu ise Yahya Kemali Trk sanatsnn Frenk bilinci ile kendi deerlerini alglamasnn tipik bir rnei olarak gsterir ve onu z iir anlayna gre deerlendirmek gerektiini belirtir (zelebi, B., 1998: 131-132). Yahya Kemal zerinde en detayl yorumlamalar ise hem rencisi ve hem de arkada olan Ahmet Hamdi Tanpnardan gelir. 1934te Anayurtta kan Yahya Kemale Hrmet, Tan gazetesinde kan Son Yirmi Be Senenin Msralar seri yazsnda ve 1938de Cumhuriyet gazetesinde kan Yahya Kemale Dair yazsnda bir anlamda kendi iirinin de yol gstericisi durumundaki stadn modern Trk iirinin balatcs olarak grr. Yahya Kemal ncesinde Trk iirinin durumunu gstererek Yahya Kemalin btn bunlarn zerinde nasl bir iir yarattn gstermeye alr ve onun Baki ve Nefiden sonra Trk
141
iirinin hkim airi olduunu belirtir. Bazlarnn bir eletiri olarak Yahya Kemale ynelttii gibi ksr bir air olmadn, tknefes bir air olmad, aksine her iirinde apayr bir gzellik yaratan airlerin retkenlii gibi retken olduunu, ele ald konunun ruhuna uygun bir gr sesle; cokunluk ve dolulukla konutuunu; felsefi bir huzursuzluun bulunmad eletirilerine ise Yahya Kemal iirinin bir klasik iir olduunu, bir eklin iiri olduunu ve huzursuzluun bittii yerde baladn syler. Tanpnara gre eletirilerin aksine Yahya Kemal iiri Trk iirinin nemli bir olgunluk noktasdr (Tanpnar, 1992: 299-305; 372-374). Mehmet Akif de bu dnemde eletirel yazlarda ele alnan yazar ve airlerden birisidir. Faruk Nafiz, 1936da Yedignde yazm olduu Mehmet Akif yazsnda onun iirini bireyin deil de toplumun emrine vermesini ver ve eserlerinin nitelik ve nicelik bakmndan edebiyatmz atn syler. Halit Fahri de Mehmet Akifin lm zerine 1936da Servet-i Fnunda yazd Mehmet Akif yazsnda Akifin aruz veznini kullanndaki beceriye dikkat eker; onun byk bir ustalkla mahalle kahvesindeki konumalar dahi bu lyle byk bir ustalk gstererek realist bir erevede aktardn yazar. 1937de Yeni Adam dergisinin Akif hakknda am olduu soruturmaya verdikleri yantlarda Sabiha Zekeriya, Akifin ne yksek snfn ne de ii snfnn bir airi olduunu, onun sadece kk esnafn, orta snfn dertlerini yazan kk bir burjuva airi olduunu; kufe Nihal, Akifin iirlerinin dn ve estetik olarak zayf olduunu; Sadri Ertem, onun zaman gemi bir Mslman Dante olduunu; Tanpnar ise Trk iirinde deitirici bir rol oynamadn sylerler (zelebi, B., 1998: 136-138). Dnemin tartmal bir dier ismi ise Nazm Hikmettir. Ahmet Haim onun 835 Satrn bir orkestraya benzetip ok beenmekle birlikte bu orkestrann sadece mar aldn syleyerek iirin ideolojik balamna eletirel bir gndermede bulunur. Kendisiyle yaplan bir rportajda ise onun tamamen Mayakovskiyi taklit ettiini; Fecr-i Atiye yaplan eletirilerin bu balam da ona da yaplmas gerektiini syler. Halit Fahri ise ayn eseri sadece maddi bir amaca hizmet eden bir dnceyi merkeze almas bakmndan eletirir. Halit Fahriye gre her trle iirsellikten syrlm dnce tek bana iiri kuramaz. Bu eletiriye benzer bir eletiri de Ahmet Kutsiden gelir. O da Nazm Hikmetin Varan 3 adl eserini sanat gzellikten baka herhangi bir emelin hadimi yapan sanatkr yaratclk kudretini kaybeder diyerek, bu eserdeki ideolojik merkezlilie iaret eder. evket Sreyya ise Nazm Hikmetin Benerci Kendini Niin ldrd? eserini ele alarak Benercinin gerekliinin tartmal olduu zerinde durur. Ona gre Benerci, Hindistan toplumu ierisinde Hindistan kurtulu mcadelesine yabanc olan ve sadece ihtille bal bir toplum d kimsedir. smail Habip de Nazm Hikmetin abartld grndedir. 835 Satr sadece tarz olarak farkl olduu iin; aruzu, heceyi atp ahenk ve ritimden bir iir kurduu iin beenilmektedir. Peyami Safa ise Nazm Hikmetin Jokond ile Si-Ya-U eseri balamnda yazd eletirisinde, Nazmn sadece ekil ve dil bakmndan yeni bulunmasn kabul etmez; Peyami Safaya gre Nazm Hikmeti ayn zamanda Trk airinin sanatta gzellik iddialarndan uzaklat yerde aramak lazmdr; nk gerek insan ordadr. Sadri Ethem de Nazm eletirenlerin sadece kendilerini anlattklarn syleyerek Nazmn iirini teknik zelliklerinden, dil zeliklerine ve sanatnn materyalizmle birleen taraflarna dikkat ekmeye alr (zelebi, B., 1998: 138-147). iirde kendi dnemi iinde farkl bir ses ve duyarllkla ortaya kan ve eletirel yazlara konu olan bir dier isim Necip Fazl olmutur. Ziya Osman, Necip Fazl ve Baudelaire arasndaki balantya dikkat ektikten sonra Kaldrmlar ve Ben ve
142
Eletiri Tarihi
tesi eserlerini telkin kuvveti olduka gl iirler olarak grr. Sadece Necip Fazln ksa iirlerinde ahengi salayamad ynnde olumsuz eletirileri vardr. Hseyin Cahid ise Ziya Osmann aksine Necip Fazln iirini pek beenmez ve zellikle szckleri keyfi anlamlarda kullanmasn eletirir ve ayrca iirindeki dnceler ve hayaller arasnda da bir dzensizlik, balantszlk bulunduunu belirtir (zelebi, B., 1998: 147-149). Bu dnemde eser eletirisi balamnda Halide Edipin Sinekli Bakkal, Yakup Kadrinin Yaban, Peyami Safann Dokuzuncu Hariciye Kouu, Sabahattin Alinin Kuyucakl Yusuf, Reat Nurinin alkuu ve Gkyz romanlar ile Sabahattin Alinin ve Sait Faikin ykleri; Nahit Srrnn Muharrir, Necip Fazln Tohum ve Bir Adam Yaratmak, Yakup Kadrinin Saanak, Nazm Hikmetin Unutulan Adam gibi tiyatro eserlerinin eletiri yazlarna konu olduunu grmekteyiz. Sinekli Bakkal zerine bu dnemde yazlan eletiri yazlar arasndaki en ilgin olan Orhan Buriana aittir. Burian, 1937de Ycel dergisinde kan Yeni Halide Edip yazsnda Sinekli Bakkaln ngilizce ve Trke basklarn karlatrarak ngilizce olannn daha baarl olduunu, Trkesinin bunun tam evirisi olmayp yeni bir roman olduunu, zellikle Trkesindeki dil hatalarnn ngilizce Sinekli Bakkalda bulunmadn belirtir ve romann ngiliz okurlarnda uyandrm olduu ilgiye dikkat eker (Burian, 1993: 140-146). Yaban zerine yazlan eletirel yazlarda ise Trk romannda nemli bir dnm noktas olduu kabul edilir. Vedat Nedim, Yaban inklbn hedefini gsteren bir roman, Kzm Nami, Yaban ilk orijinal Trk roman kabul eder. evket Sreyya ise aydn ve kyl ikilemine dikkat eker ve Yaban Trk aydnnn bekledii ve zledii roman olarak grr. Bunlarn yan sra Yabandaki roman tekniinin zayf olduu ve roman kiilerinin gerei yanstmad konusunda da eletiriler yaplmtr. rnein Nahit Srr, yazarn kahraman Ahmet Celalin kiiliini tam olarak veremediini dnmektedir (zelebi, B., 1998: 174-175). Peyami Safann Dokuzuncu Hariciye Kouu roman zerinde 1930da Gr dergisinde Dokuzuncu Hariciye Kouu adnda bir yaz yazan Tanpnar, onu Trk romannda nemli bir aama olarak kabul eder. Son yllarda yazlm romanlar ierisinde gerek acnn ve merhametin tek roman olarak grr. Kahramannn kendisinden byk gibi grlen slubunun aslnda bu aclardan beslendii ve bir kusur olarak grlmemesi gerektii dncesindedir (Tanpnar, 1992: 361-366). Bu dnemde pek ok oyun eletirisi bulunmakla birlikte zellikle Darlbedaiye ve Muhsin Erturula yneltilen eletiriler dikkat eker. Muhsin Erturulun sahneledii Deyyus oyunu yznden sanatta ahlak konusu tartmalarn odana oturur ve bu erevedeki tartmalar kfrlemelere kadar varr.
Dil zerine Yaplan Eletiriler

Bu dnemdeki dil zerine eletirel yazlar daha ok yaz devrimi, dil devrimi, dilde zleme, konuma dili-yaz dili ve gramer konular etrafnda yazlmtr. 1928deki yaz devrimi, lehte ve aleyhte pek ok tartmay da beraberinde getirir. Kzm Karabekir, Latin harflerinin kabulnn Hristiyanlamayla edeer olduunu sylemesi zerine Klzade Hakk, Trklkle slamiyeti birbirinden ayrmak gerektiini ve Trklerin bir milli kltre ihtiyac olduunu ve bunun da dille balamas gerektiini belirtir. Ayn ekilde Hseyin Cahit de Kzm Karabekirin grlerine katlmaz. Memleketin her tarafnn cehalet iinde olmasnn bir nedeni olarak Arap harflerini gsterir. brahim Alaattin ise her iki tarafn hakl ve haksz olduu noktalar gstererek son dnceyi okuyucuya brakr. Konuyla ilgili tart-
143
malara Ahmet Hikmet, Fuat Kprl, Ali Seydi, Peyami Safa gibi isimler de katlmtr (zelebi, 1998: 221-228). Dille ilgili bir dier eletiri konusu dilde zleme abalarna dair eletirilerdir. Bu erevede Halit Fahri, Servet-i Fnunda 1932de kan Gzel Trke Seferberlii yazsnda dilde kirlenmeye ve yabanclamaya kar karak Trke dnp Trke yazmak iin Yeni Lisan hareketinin n grd prensiplerin bir benzeri kabul edebileceimiz alt maddelik bir teklif sunar. Yakup Kadri de 1932de Kadro dergisindeki Trke adl yazsnda dilimizi nce Arapa, Farsa merakllarnn ve sonra da Franszca merakllarnn melezletirdii grndedir. Bunlara, zleme abalarnn uydurma bir Osmanlcadan uydurma bir Trkeye gei eklinde olmamas gerektiini de ekler. Reat Feyzi, dil devriminin bir manevi devrim olduunu; Hasan li, z Trkenin Trke dnmek demek olduunu; Yaar Nabi, modern bir toplum olmak iin dilimizin de gelimeye muhta olduunu; Sadri Ertem, dildeki yeniliin bir anlamda Ortaa zihniyetinden kurtulu olduunu; smail Hakk, dil devriminin evrensel Trk devriminin bir paras olduunu; Nurullah Ata, bunun ancak ilerdeki gelimi dil iin bir hazrlk devresi olduunu sylerler (zelebi, B., 1998: 229-240). Ayrca bu dnemde konuma dili ile yaz dili arasndaki farkllk ile gramer problemi de tartma konusu yaplmtr. Eletiri teorisi ile eser eletirisi kavramlarndan ne anlyorsunuz? SIRA SZDE
DNE M Atatrk sonras dnem olarak da isimlendirebileceimiz 1939-1960L aras sadece Trkiyenin deil, btn dnyann nemli sosyal, siyasal skntlar yaad yllarS O R U dr. Girmemi olsa da zellikle II. Dnya Savann btn dnyada uyandrd buhran, Trkiyede de etkili olmu, sosyal, siyasal, ekonomik skntlar edebiyatta da yansma bulmutur. Yan sra tek parti iktidarnn bir takm uygulamalar ve arDKKAT kasndan gelen Demokrat Parti iktidar, Ky Enstitleri, Tercme Brosunun eviri faaliyetleri de edebiyatn ekillenmesinde etkili olmutur. Tm bunlar eletiri koSIRA SZDE nusu yaplan edebi faaliyetleri de ksmen deitirmitir.
1939-1960 ARASI TRK EDEBYATINDA ELETR
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Eletiri ve Eletirmen Anlay
Bu dnemde eletiri teorisi mahiyetinde yaz yazanlarn says bir nceki dneme gre artm olsa da yine arzu edilen nicelikte deildir. Bir nceki dnemden hatrladmz Nurullah Ata, 1939 sonrasnda da eletirmen kimliiyle T A deiik konuK ve P lar zerine yazd eletirileriyle dikkatimizi ekmektedir. Yan sra eletiri zerine dnen ve akademik anlamda nesnel-bilimsel eletirinin gelimesinde nemli bir katks da olan isim Mehmet Kaplandr. Ayrca artk eletiriyi Ebal Zbana meslek T LEV YON edinen ya da bu tarafyla da kabul gren Suut Kemal, Memet Fuat, Muzaffer Erdost, Asm Bezirci, Fethi Naci, Hseyin Cntrk gibi isimler de dikkat ekmeye balarlar. NT RNET Bir nceki blmde Asm Bezircinin, Nurullah Ata EletiriEAnlay ve Yazlar isimli eserine dayanarak sylediimiz gibi Nurullah Ata 1951 ylna kadar olan dneminde znel-izlenimci bir eletiri anlayn benimsemitir ve yazdklarnda da bunun izleri kuvvetle grlr. Bu ilk dnemine bal olarak 1939-1951 aras eletirilerinde de Ata, eletirdii eseri zevk almak iin okur ve bunu bakalarna da gstermek ister. Hatta baz yazlarnda kendisinin empresyonist-izlenimci bir eletirmen olduunu aka belirtir. 1952den sonra ise Atan lmne kadar yazd eletirel yazlarnda znel bir anlay tmyle ortadan kalkmam olsa
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
144
Eletiri Tarihi
da bir nesnel eletiri anlayndan yana olduunu anlamaktayz. Bu dnemdeki eletiri anlaynda eletirmenin kendisini bir tarafa brakp ele ald eserle ilgilenmesi gerektiini dnr. Daha nceki dneminin aksine bu dneminde eletirme iinin bir yaratclk ii olmadn, eletirmenin de bu tarafn deil, ele ald eserin iini bize gstermesi gerektiini syler. Ata, 1953te Son Havadiste kan Gene Eletirme yazsnda byle bir anlayn peinde olduunu bize gstermektedir: Eletirme kendi iimizi dinlemekle olmaz, bir nesneye balanacaz, onun niteliini kavramaya, kavrayp da gstermeye alacaz. Onda ne varsa onu syleyeceiz, yalnz onu syleyeceiz. zmlemek, tahlil etmek, biz ite onu beceremiyoruz, iimize eilince birtakm eyler bulup karyoruz, aralarnda parlaklar da bulunuyor, onlar kandrc bir deyile sylediimiz de oluyor. Belki yaratclktr bu, eletirmecilik deildir. Eletirmecinin balca devi belki de yaratc olmamaktr. Kendi iinde olanlar, kendi dncelerini deil, detii, zmledii nesnenin iinde ne varsa onu syleyecek. Eletirmecinin kendinden silkinmesi, kendini bir yana brakp inceledii eserle uramas gerekir. Eletirme, yaratlm olanlar, bakalarnn yarattklarn incelemektir. (Bezirci, 1968: 183-186). Hatta Bezirci, bu deiimde 1950 ncesinde Mehmet Kaplan, Fahir Onger, Vedat Gnyol ve 1950 sonrasnda da Metin And, Adnan Benk, Attila lhan, Hseyin Cntrk, Fethi Naci gibi isimlerin nesnel eletiriye yaklaan anlaylarnn etkili olduunu syler (Bezirci, 1968: 52-53). Bu dnemde n plana kan ve kendisinden sonra da akademik evrelerin eletiri anlaynda etkili olan ve sistematik eletiri anlayn bir anlamda Trk edebiyatnda kuran isim Mehmet Kaplandr. zellikle esere dnk eletirinin teorikten ziyade uygulama alanndaki rnekleriyle nemli bir yol ac olan Mehmet Kaplan, ...Yeni Trk edebiyat sahasnda eser veren air, romanc ve hikyecilerle eserlerini birbiriyle karlatrarak ele ald... ve deiik inceleme yaklamlarn kulland kitaplarnda objektif-bilimsel, nesnel bir eletiri anlaynn rneklerini verir. Dier taraftan izlenimci, znel bir eletiri anlaynn rn olan eletiri yazlar da bulunmaktadr. Zeynep Kerman, Kaplann eletiri anlayndan bahsettii bir yazsnda onun eletiri konusundaki grlerini yle anlatmaktadr: Mehmet Kaplana gre tenkit, her alanda iyi ile kty, doru ile yanl, gzel ile irkini birbirinden ayrt etmek demektir. Tenkit, iyi, doru ve gzel adna kt, yalan ve irkin ile yaplan fikr bir mcadeledir. Ancak iyi, doru ve gzelin ne olduu, ne olmas gerektii seilebilirse, bu mcadele bir mana kazanr. Bundan dolay da tenkit, aratrmay, dnmeyi ve mnakaay gerektirir. nsanlar zellikle genleri zararl faaliyetlere srkleyen en nemli amil, tenkit duygusunun gelimemi olmasdr. Her insann d tesirlere kar kendisini savunmas ancak doru dnmesi yani tenkit sayesinde mmkndr. Dardan bize tesir eden bir fikir, dnce kanaatlerimizi deitirir, kalplerimizde heyecanlar uyandrr. u halde fikir-heyecan-hareket arasnda sk bir iliki vardr. nsan hareket ettiren amiller fikirler ve heyecanlardr. Bu bakmdan onlara kar uyank olmak gerekir. Bu alanda yaplacak ilk ey duygularla fikirleri birbirinden ayrmaktr. Bunlar dil, dolaysyla edebi eserler vastasyla insanlar arasnda yaylr. Tenkit, ite bu noktada ok nemli bir grev yklenir. (Kerman, 2003: 628-629). Kaplan, 1946da stanbul dergisinde kan Tenkide Dair yazsnda ve 1948de Hareket te kan Tenkit yazsnda da eletiriyi, yoklama ve aratrma endiesinin, mehul duygusunun, daima harekette bir dnn.. rn olarak grr. Kaplan, ada eletiri iin yalnzca vg ve yerginin yeterli olmadn, onun
145
baka niteliklerinin de olmas gerektiini ileri srer. Kaplan, olaylar ve eserleri bilmeyen, bunlar deerlendirmeyi bir grev olarak kabul etmeyen, aratrmadan yoksun, grlerini zgrce ortaya koyacak cesarete sahip olmayan bir eletirmenin Avrupa anlamda eletiri yapabileceine inanmaz. Ona gre salam bilgiye dayanmayan eletiri gerek eletiri deildir. Gerek eletiri iin sabrl ve dikkatli aratrmalar yapmak, olaylar saptamak, belge toplamak, kitaplara bakmak, biriktirilen malzemeleri doru biimde zmlemek; tm bunlar iin de emek ve zaman harcamak gerekir. (zelebi, H., 2006: 106). Kaplan, 1947de Sanat ve Edebiyat Gazeteside kan Edebi Eser Karsnda isimli birka seri devam eden yazlarnda izlenimci eletirinin, dogmatik eletirinin, sosyolojik veya psikoloji merkezli eletirinin tek balarna eseri anlama ve anlatmada yeterli olmayacan; bunlarn sadece eserin etrafnda dolatn ve asl sanat eserini unuttuunu syler. Oysaki sanat eserini aklayacak veriler yine kendi ierisindedir. Edebi eser, bal bana mstakil, blnmez ve paralanmaz bir varlk tekil eder. O, yegne srf kendine has bir ekildir. Edebi aratrmann da evvela bu gerei kabul etmesi ve metodunu bu temele dayamas gerekir. Psikolojik ve sosyolojik edebiyat tetkikleri daha balangta bu hakikati inkr ederler ve daima sanat eserini kendi dndaki varlklara ircaa alrlar. demektedir. Kaplana gre yazarn zgnl, anlatm biiminde ortaya kmaktadr; dolaysyla ayn ortak, evrensel temi ilemi bile olsa buna kendi zel ifade biimini verir. te eseri anlamak iin bu zgnl, eserin stilistik zelliini incelemek gerekir (zelebi, H., 1998: 25). Fuat Kprl de bilimsel eletirinin gereklilii zerinde durur. Kprl, sanat alannda olduu gibi bilim alannda da gerek bir eletirinin bulunmad dncesindedir. Kprlye gre sanat eletirisinde znellik nemli olabilir fakat bilim eletirisinde birinci art nesnel olmaktr. Eletirmenin de nesnel bir eletiri gerekletirebilmesi iin ok geni bilgisi ve eletiriyle ilgili incelemelerinin olmas gerekir (zelebi, H., 1998: 14). Ahmet Hamdi Tanpnar da 1941de Tasvir-i Efkrda kan Tenkit htiyac yazsnda batdan edebiyatmza giren roman, yk, tiyatro gibi trlerin kendi yazarlaryla birlikte geldiini fakat eletirinin ise eletirmensiz geldiini ve bizim eletirimizin de en byk zaafnn bu olduunu belirtir. Tanpnara gre Nurullah Ata, iyi bir eletirmen olmakla birlikte o, sanatlara zg bir eletirmendir. Tanzimattan beri edebiyatmzda bir yn eser verilmektedir. Bunlar iinde beenilenler, beenilmeyenler var; bunlarn sz konusu ettii bir yn problem var. Fakat btn bunlara btncl bir bakla bakan, hayatla, edebiyatla, devirle, tarihle, yabanc geleneklerle, yerli geleneklerle gizli veya ak ilikileri zerinde duran; btn bunlardaki devam, deimeyi sabrla arayan eser ve eletirmen yoktur (Tanpnar, 1992: 71-73). Tanpnar, makalelerinde pek ok yazar, air ve eseri ele almakla birlikte genellikle bunlarla ilgili hep olumlu tarafndan konuya bakar, olumsuzluklar bunlarn etrafna kurar. Bu tutum, eletiri asndan yapc bir rneklik yaratr (Erdoan, 2009: 65-66). Suut Kemal Yetkin, 1944te Ulusta kan Tenkide ve Tenkitiye Dair yazsnda eletirmeni, sahte deerlerin sahte klarn sndrp gerek deerleri bulunduklar karanlklardan ekip karan kii olarak tanmlar. Ona gre eletirmen, ahlaki zelliklerinin yan sra, salam felsefi bir temele dayanan; geni bir sanat kltrne, derin bir sezi ve alma kabiliyetine sahip bir kimse olmaldr (zelebi, H., 1998: 22). Ayrca 1959da Yelken dergisinde yaymlanan Eletirmeci Yokluu yazsnda ise Trk edebiyatnda beklentilerini karlayan; grevini ve sorumluluunu
146
Eletiri Tarihi
kavram, yaratma gcne sahip, dncelerinde hr, yarglarnda samimi, sabrl ve salam karakterli nitelikli bir eletirmen olmadn syler.(Baycanlar, 2007, 67) Bir eletiri anlaymzn bulunmadn dnen smail Hakk Baltacolu da1943te lk dergisinde kan Kitaplar Arasnda-Bir Tenkide Cevap yazsnda nesnel eletirinin, esere kar geici de olsa zorunlu sempati, eserdeki bilimsel kavramlar doru anlama ve eseri para para deil de bir btn olarak grp kavrama eklinde prensibinin bulunduu grndedir (zelebi, H., 1998: 15). Dier taraftan 1955ten sonra eletiri sahasnda rn vermeye balayan Asm Bezirci ve Hseyin Cntrk, edebiyatmzda nesnel eletiri anlayn savunup yerletirmeye alan eletirmenler olmulardr. Hseyin Cntrk, edebiyatmzda zellikle Yeni Eletiri anlayn bir takm sapmalara ramen yerletirmeye almtr. Cntrk, 1958de baslan Eletirmeden nce isimli eserinde henz eletirinin banda olduumuzu, bir aama kaydettikten sonra ancak ortak bir eletiri dilini kurabileceimizi belirtir. Bu sre ierisinde eletirmenlerin yapmas gereken eletiri kavramlarn iyi bilmek ve bunlara uygun terimler bulmaktr. nk oturmu bir eletiri dili, olgunlam bir eletiri anlay demek olacaktr. Cntrk, Eletirmeden nce eserinde eletirmenin bir edebiyat anlayna sahip olmas gerektii dncesindedir. Bir eletiride ncelikle yaplmas gereken incelenen eserin zelliklerini ortaya koymaktr ve daha sonra bu zelliklerin beenilir olup olmadn tartmak ve deerini bimektir. Birincisi yaplmadan ikincisini yapmak zayf bir eletiri yazsn ortaya karabilecei gibi; sorumluluk duygusu zayf bir eletirmen anlayna da yol amaktadr (zelebi, H., 2006: 59). Eletirmenin grevinin znelcilerde olduu gibi yaratcla zenmek deil, yaratlm olan, yani eseri zmlemek ve deerlendirmek/yarglamak olduunun altn izen Bezirciye gre artk eletiri denemeden, deneme de eletiriden ayrlmaldr. Ksa tantma yazlarnn yerini incelemeler almaldr; nk gerekesiz yarglar, kolay dnceler, tutarszlk, lszlk, kaynakszlk bu ksa yazlarn temel zelliidir. Eletirmen aratrmalara girimeli; nyarglar, kalplam dnceleri amal; kklere, kaynaklara, ayrntlara inip derinlemelidir. Bunlarla birlikte duygulara, izlenimlere yaslanmakla kalan eski eletirinin karsnda zmlemelere, ltlemelere dayanan yeni bir eletiri kurmal; znel eletirinin yannda nesnel/bilimsel bir eletirinin de yer almasna almaldr. Bunun iin eitli yntemlerden, hatta mantk, estetik, tarih, felsefe gibi bilim ve bilgi dallarndan da yararlanmal, eserin z ve biimce evre ve tarih iindeki yerini, durumunu, nemini, ayrcaln bulup gstermek iin ura vermelidir. Bezirci, yapt eletirilerde tarihsel ve toplumsal boyutu ortaya koymaya alr. Eseri aydnlatmak iin belgelere, tanklara bavurur. O, bir sanaty deerlendirirken yalnzca estetik zmlemeyle yetinmez, bunu toplumbilimsel zmlemeyle tamamlamaya, sanaty tarihsel ve kltrel evrim iindeki yerine oturtmaya alr. Bezirci, eletirilerinde anlambilim, biembilim, dilbilim; felsefe, mantk ve istatistikten de yararlanr. (zelebi, H., 2006: 55). Ayrca, Muzaffer Tayyip Uslu, Nurullah Berk, Resai Eri, Agah Srr Levend, Naki Tezel, Burhan Batman, Sadri Ertem, Ziya Yama, Edip Ayel, Yaar Nabi, Mustafa Nihat zn gibi isimlerin de bu dnemde eletiri ve eletirmen zerine ufak apl yazlar bulunmaktadr.
SIRA SZDE
znel eletiri ve nesnel eletiri anlaylar arasndaki fark anlatnz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
147
Okuma Paras Tenkiti Beklerken Peyami Safa Dnk ve bugnk edebiyatmz bilenler vardr. Yalnz dnkn bilip bugnkn bilmeyenler vardr. Yalnz bugnkn bilip dnkn bilmeyenler vardr. Edebiyatmz hakknda toplu bir hkm verebilmek iin, dnk ve bugnk edebiyatmz dikkatle incelemenin art olduunu sylemee lzum yoktur. Dnk edebiyatmz aleyhinde hkm verenler arasnda Arap harflerini ve Osmanlcay iyice bilmedikleri iin onu incelememi olanlar ounluktadr. Bugnk edebiyatmz aleyhinde hkm verenler arasnda da, genliin edebi kltrne gvenleri olmad iin onu incelememi olanlar az deildir. Genliin edebi kltr mirasndan mahrum brakld dorudur. Edebiyatnn mazisiyle alakas kesilmi nesillerin kksz ve soysuz bir yenilik peinde komalar zaruridir. Bunun dnda, tarihi bir sezgi ile kendilerini edebi tekmln cereyanna balam geici modalardan korunmasn bilen ve soylu yenilikler kefeden gen istidatlara da ahidiz. Bunlar tekilerden ayrmak iin btn gen nesil edebi mahsullerinin dikkatle incelenmesine ihtiya vardr. Fakat bu eleme, ancak dnk ve bugnk edebiyatmz hakkiyle bilenlerin iidir. Bu da kfi deil, Trk edebiyatn btn tarihi ve aktel deerleriyle tanyan bir tenkitinin Bat kltr ve edebiyat hakknda da esasl bilgi sahibi olmas lazmdr. Ancak bu artla milli edebiyatmzn milletleraras deerini tayin edecek ller elde edebilir. Yalnz dnk ve yalnz bugnk edebiyatmz hakknda bilgi sahibi olanlarn umumiyetle Trk edebiyat hakknda fikir sylemeye haklar olmad gibi, dnk ve bugnk edebiyatmz bildikleri halde Bat edebiyat hakknda bilgi sahibi olmayanlarn da herhangi bir edebi eserimize ait deer hkm vermee salahiyetleri yoktur. Bu bilgi artlar bizde tenkiti ktlnn sebeplerini aydnla karmaktadr. Edebiyat Fakltelerimizi bitirenler arasnda da henz bu artlara sahip bir tenkiti yetimedi. Fakat eikte bekleyen kabiliyetler gzmze arpmyor deil. Sabrsz, fakat mitsiz deiliz. Milliyet, 16 Ekim 1958
Edebi Dnemler zerine Yaplan Eletiriler

1939-1960 arasndaki eletiri yazlarnda bir nceki dnemde de tartlan edebiyatta eskilik-yenilik problemi ve milli edebiyat konusunun yan sra edebiyatn amac ve konusu, edebiyatta ierik ve slup problemleri zerine de konuulduunu grmekteyiz. Edebiyatn mutlaka halka hizmet etmesi gerektiini dnen smail Hakk aksi takdirde edebiyatn soysuzlaacan syler. Edebiyatn bireysel olduunda melankolik, karamsar ve zayf, hlbuki toplumsal ve iyimser karakterli olduu zaman daha gl olacana inanmaktadr. Hlihazrdaki edebiyatn mutlaka halka gitmesi gerektiini aksi takdirde devinimsizlikten kurtulamayaca dncesindedir. lhan Berk ise edebiyatn ve sanatn tek konusunun insan olduunu, oysaki edebiyatmzn bunu hi tanmadn ve sevmediini sylemektedir. Tanzimata kadar edebiyatmzn hayattan ve gerekten uzak bir soyut iirden ibaret olduunu, Tanzimat dneminin edebiyat anlamnda bir aba gsterdiini fakat yeterli olmadn, Servet-i Fnnun edebiyat sadece aydnlarn problemi olarak alglandn, Fecri tinin en nemli temsilcisi Haimin ise bireysellikte kaldn, Be Hececilerin
148
Eletiri Tarihi
sadece heceyi kullanmay bir maharet saydn dile getirir. Avrupai anlamda on yllk bir edebiyatmzn bulunduu dncesindedir. Edebiyatn ve sanatn ilevinin ne olmas gerektii konusunda daha kapsaml grler ileri sren eletirmen Mehmet Kaplandr. Mehmet Kaplan, sanat eserinin d etkilerden bamsz olmas gerektii, aksi takdirde kendi amacndan uzaklam olacan dnr. D etkilere ynelmi ya da d etkilerin arac haline gelmi bir sanat eseri, yetkin bin rn de olamayaca iin insanla faydal da olamaz. Bir bilgin, nasl ki btn varlyla nndeki olaya kendisi verip bir prensibi meydana karmaya alrsa, bir sanat da btn iradesini, eserinde bir gzellik meydana getirmek iin kullanmal. Kaplan, Valeryden hareketle, sanat eserinin darda bir amaca ynelmi bir rn olmayp sanatnn kendi zek ve iradesiyle bir yaratm olduu dncesindedir (zelebi, H., 1998: 31-32). Mehmet Kaplan, edebiyatn ierik bakmndan II. Dnya Sava ncesinden farkllatn belirtir. Bu farkllamann tek partili hayat ile sava sonrasnn ok partili hayatnn edebiyata yansmasndan kaynakland dncesindedir. Cumhuriyet dnemi edebiyatnda din duygusunun zayflayp onun yerini dnya duygusu almtr; yan sra yakn gemi ile ilgili canl tarih dncesinin yerine uydurma, olmayan bir tarih tezi ilenmeye allmtr. Milliyetilik dncesi gerek dayanaklarla ilenmedii iin sava sonrasnda zayflam ve bu kez de onun yerini insaniyetilik, dnya vatandal gibi nesnel dayanaklar olmayan kavramlar, genlii komnizme srklemeye balamtr. Btn bunlar edebiyatmzn da ehresini deitirmeye balam; dier taraftan dine, tarihe ve aileye kar da bir ilgisizlik sz konusu olmutur. eriin, dili ve slubu da belirlediini dnen Kaplan, Tanzimat edebiyatmz bu bakmdan da deerlendirir (zelebi, H., 1998: 31-32). Suut Kemal ise bir sanat ve edebiyat anlaynn memleketin kendi bnyesinden beslenmiyorsa kalc olma olaslnn dk olduunu, birka hevesli rnekten teye geemeyeceini belirtmektedir. Suut Kemal, Divan edebiyatnn da bu memleket ruhundan beslenmedii ve uydurma bir lem iinde kald, Tanzimat edebiyatnn ise bir ikilemi getirdii, Servet-i Fnnun tmyle bu memleket ruhundan koptuu, nitekim hlihazrdaki srrealist akmn da bylesine kksz olduu fikrindedir. Dolaysyla bir edebiyat ncelikle milli benliine, milli ruhuna; bizim edebiyatmz balamnda sylemek gerekirse halk iirine ve halk trklerine dnmelidir. Suut Kemalin bu grlerine kar kan Melih Cevdet, Boaziinde kalp Anadoluya gitmeyen edebiyatmzn kabahatinin dardan getirilen dnce hareketleri olmadn syler. nk milli snrlara benzer bir snr, dnce dnyasnda yoktur. Yabanc bir iirdeki bir insan anlatm evrensel insan boyutuyla bizi de anlatmaktadr. Sadece dnce boyutunda deil, edebi ekiller boyutunda da baz etkilenmelerin doal olduunu, dier taraftan Garip hareketi erevesinde kendilerine yneltilen srrealist olduklar iddiasnn da doru olmadn syler. Bu dnemde mer Bedrettin Uakl da Suut Kemalin grlerine katlmadn, konusu tmyle yabanc lkelerde geen ve kahramanlar da btnyle yabanc olan Trke bir eserin de z malmz olabileceini belirtir (zelebi, H., 1998: 64-66). Edebiyatn ieriiyle ilgili problemlerin gelip dayand nokta dolaysyla milli edebiyat konusu ve edebiyatn yenilii veya eskilii tartmalar olmaktadr. Tanpnar, Cumhuriyet kurulduundan beri bu yolda pek ok yazarmzn nemli eyler yaptklarn fakat hl bir eylerin eksik olduunu dile getirir. Pek ok rnekleme ve tarihsel perspektif iziminden sonra Tanpnar, sorunun, edebiyatlarmzn asl
149
problemlere inmeyip sadece kabukta kalmasna, gemile balarn yava yava koparmasna ve gndelik olann peinde komasna balar. Milli bir edebiyatn ise kendimize, hayatmza, gemiimize dnmekle mmkn olabileceine inanr. Halit Fahri ise, mahalli ve milli karakterini kaybetmemek kaydyla, edebiyatmzn yabanc edebiyatlar dnce ve ekil bakmndan rnek alabileceini dile getirir (zelebi, H., 1998: 49-51). Bu dnemde hlihazrdaki edebiyat zerine de bir hayli eletiriler yazlmtr. zelikle I. Yeni ve II. Yeni iir hareketleri eski ve yeni tartmalarn yeniden gndeme getirir. 1940 ylnda Tasfiye Lazm isimli yazsyla eski yazar ve airlerin artk yerlerini gen airlere brakmalar gerektiini yazan Gavsi Halit Ozansoy, Kemalist devrimin eski olann yerine yeni ve gelimi olan koyduunu; dolaysyla bunu rnek almak gerektiini de ekler. Gavsi Halitin bu yazsndan sonra eski airlere kar tepki veren pek ok yaz yaymlanr. Eski nesilden bunlara kar kanlar, yazlanlar ocuka bulanlar olsa da hatta Nurullah Ata, bunlarn ne yaptklarn bilmediklerini; Mehmet Kaplan, yeni iirlerinin ounun hatra defterinden veya mektuptan koparlma benzediini sylemi olsa da eski kuaa kar bu hareket gen airler arasnda byk rabet grr. Orhan Veli, 1949da Yaprakta yaymlanan Gen airden Beklenen balkl yazsnda kendi hareketlerinin 1930lardan sonra beylik kalplar iinde skp kalm olan iir iin yeni olanaklar aramak; iire yeni dnyalar, yeni insanlar, yeni hayatlar sokup iirin konusunu geniletmek olduunu syler. iirlerinin yadrganm olmasn da allm kalplarn dna kmalarna balar. Sylenildii gibi iirlerinin basit ve alelade olmadn, aksine bu tarz iiri yazmann dnld gibi hi de kolay olmadn syler (zelebi, H., 1998: 72-83). 1950 sonrasnda ise bu kez eletiriler II. Yeni etrafnda odaklanmaya balar. Garip Hareketinden sonra, Oktay Rfat, Peremli Sokak adl iir kitabn yaymlam ve bu eser, II. Yeni Hareketinin belirmesine ve bu hareket etrafnda yeni tartmalara da yol amtr. zellikle 1950li yllarn ikinci yars, Trk iir iin olduka hareketli bir dnemdir. Cumhuriyet sonrasnda Garip ya da I. Yeni olarak bilinen iir hareketinin yan sna Hisar ve Mavi dergilerinin adlaryla anlan iir hareketleri ve bunlardan sonra byk tartmalara yol aan kinci Yeni Hareketi ortaya kar. Garip anlayyla Trk iiri ciddi bir sarsnt geirmise de, bu deiimin Trk iirine yansmalar zerindeki tartmalar daha da artarak devam eder. 1956da Cemal Sreya Folklor iire Dman yazsnda kendi zamanlarnn iirin artk gelip szce dayandn belirtir ve modern iirinin folklorik elerden beslenemeyeceini, iirde hikye edilecek bir unsur bulunmamas gerektiini syleyerek dneminde ciddi bir tartmann da balamasna yol aar. Bu tartmalar gittike II. Yeni Hareketi zerinde younlar. Dnemin dergi ve gazetelerinde II. Yeninin Trk iirine getirdiklerini tartan veya bu anlaya kar kan eletirel yazlarn okluu dikkat eker. Edip Cansever ve Turgut Uyar, kendi iirlerini soyut bir iir, anlamsz bir iir olarak eletirenleri haksz bulur. Her ikisi de bu deiimin gerekliinin ardndan kendilerinin eletirilmesini, bu deiim ihtiyacnn anlalmamas olarak yorumlarlar ve iire ve aire yklenen klasik grevin devam eden anlay olarak grrler. Bu dnemde en dikkat eken iir grubu kinci Yeni olmakla birlikte, dnem ierisinde farkl iir topluluklar da ortaya kmtr. Bunlardan birisi eski ve yeni arasnda bir kpr kurabilmek amacyla Hisar dergisi etrafnda oluan Hisar topluluudur. lhan Geer, bu gelenee bal anlaylar dolaysyla kendilerinin eski ve gerici olarak eletirilmesine kar kar ve niyetlerini gelenekten kopmam bir yenilik olduunu syler. Mehdi Halc, Mehmet narl ve A.Rdvan Blbl
150
Eletiri Tarihi
ise yazlarnda, son yllarda ok fazla iir yaymlanmasna ramen, gerek iire ulaamayan airleri ve edebiyat dnyasn eletirirler. Halc, bu durumun nedenini Orhan Veli ve arkadalarnn ok kestirme baarsna; Mehmet narl, airlerin kaidesiz, zahmetsiz, iirle ilgili bir ey renmeksizin yazmalarna balar. Rdvan Blbl ise Trk iirinin gariplik uruna harcandn syler. Dnemin sreli yaynlarndan Hisar ve ar gelenekten yana, Yeditepe, Pazar Postas, A gibi dergiler ise yaymladklar eletirel yazlarda kinci Yeni Hareketinden yana tavr almlardr (Baycanlar, 2007: 191-199). Dier taraftan bu yllarda Mavi dergisinde, sosyal realizm merkezli eletiriler dikkat eker.
Edebi Trlerin Teorisi zerine Yaplan Eletiriler

Bu dnemde iirin ve airin amacndan, iirde eski-yeni konusuna, iirde ideoloji, hece-aruz problemi, iirin ekli gibi iir zerine teorik tartmalarn yan sra yk ve romann ilevi, milli bir romann nasl olmas gerektii, ayn ekilde tiyatronun ilevi gibi edebi trler etrafnda olduka geni erevede bir literatrn bulunduunu grmekteyiz. iirin grevi konusundaki tartmalar genellikle toplum iin iir ve sanat iin iir tartmalar etrafnda toplanmaktadr. rnein Yaar Nabi, iirde gzellikten yanadr, nk gemite de denendii gibi mutlaka iirle bir eyler vermek isteyen air, kalc olamamtr. Turgut Uyar ise memleketin kalknmas iin sanatn da iirin de fedakrlk etmesi gerektii dncesindedir. Ceyhun Atuf Kansu ise Anadolu iirinin n plana karlmas gerektii dncesindedir. Nurullah Ata da iirin toplum sorunlaryla ilgilenmesi gerektiini syler ve byle bir ilgisi olmayan sanatya toplumun da ilgi gstermeyeceini dnr. Tanpnar ise bu iki zt anlayn Tanzimattan beri tartma iinde olduuna, ancak bir iir dilinin hibir zaman toplumu tam olarak veremeyeceine, dolaysyla iiri toplum sorunlarnn emrine vermenin gereksizliine vurguda bulunur. Atilla lhan ise sanatn insan mutluluunun emrinde olduuna inanmaktadr (zelebi, H., 1998: 69-72). Dier taraftan yukarda ksmen bahsettiimiz I. Yeni ve II. Yeni bsbtn yeni bir iir teorisiyle ortaya karlar. Orhan Veli ve arkadalarnn iirin eklinde ve konusunda yapm olduklar yenilik; basitin, sadenin, sradan olann iire sokulmas anlay, bu dnemde iirin teorik olarak yeniden ele alnmasna yol aar. Fakat bu durum 1950lerin ortalarndan sonra bu kez II. Yeni hareketi iin sz konusu olur. Bu defa iirin tmyle basitten, sradan olandan da kamas, btnyle bilinaltna ynelmesi, I. ve II. Dnya Savalarnn btn dnyada yaratt buhrann ve krlmann bir yansmas olarak grld gibi, zaman zaman gelenekten kopmalar noktasnda birer ykc, bozguncu hareket olarak kabul edildikleri de dikkatlerden kamaz. Roman ve yknn teorisine geldiimizde ise bu alanda teorik konuan ok fazla ismin bulunmadn grmekteyiz. Samet Aaolu, iyi bir roman iin iyi bir slubu ve gzel bir dili gerekli grr. Suat Dervi, roman ve yknn toplum sorunlarna deinmesi gerektiini belirtir. Abdlhak inasi Hisar, roman ve yknn insan ve hayatnn grnmlerini anlatmas gerektiini dnr. Nafi Atuf Kansu, romann insann hayatnn her ynnn didik didik etmesini ister. Tanpnar ise yky de kastederek romanda insann merkez alnmas gerektiini ve romancnn insana inanmas gerektiini belirtir. Halikarnas Balksna gre roman, otobsteki insanlar kadar gerek insanlar anlatmaldr. Melih Cevdete gre ise roman, insann kefedilmemi taraflarn, belki de btnyle insan yeni batan kefe kmaldr. smail Hakk, romann i insan yakalayp karmas gerektiini dnr (z-
151
elebi, H., 1998: 151-155). Ata ise romanda nemli olann gerekleri anlatmas deil, anlatlanlara okurun inanmas olduunu belirtir. Orhan Hanerliolu da yaanan hayat olduu gibi romana geirmenin gerekleri anlatmak olmadn syler. Kemal Tahire gre ise roman iin asl nemli olan evre deil, insann dramdr; romanda evre, romancnn dnya gr ve kltr nemli olsa da asl nemli olan romann kendisidir. Yaar Kemale gre ise roman bir rak ii deil, bir alma ve disiplin iidir. Fethi Naci de okuduu romanlardan hareketle romann, insansz bir toplumun gereklerini deil, bir toplumun paras olan insann realitesini, olaylar karsndaki tepkileriyle, duygu ve dnceleriyle verdii dncesindedir. Asm Bezirci ise yeni Trk romannn sadece ii kyl romannn yazlmasndan deil, bunlarla birlikte dier toplum katmanlarna ait kimselerin romanlarnn da yazlmasyla doaca dncesindedir. Peyami Safa ise modernist roman anlayna bal bir roman grnn hkim klnmas gerektiini belirtir. Peyami Safann bu konudaki grleri yle maddeletirilebilir: 1. Romanlar, insann eyaya ve mekna bakn, tpk gerek hayatta olduu gibi yanstmaldr. Bunu, yazar kendi deil, roman kiisinin bak asyla yapmaldr. nk yazar romann bir kahraman deildir. Bundan dolay onun evreyi gr okuru ilgilendirmez. Bu tr bir yaklam romana dardan bir mdahale olur ki, bu doru bir tutum deildir. 2. Romandaki bir yerin ad, orada geecek konumalardan anlalmaldr. Romancnn bunu okuyucuya nceden duyurmas, okuyucuyu romann dna eker. 3. Romanc, betimleme ve zmlemeden nce olay ve davranlar vermelidir; nk eyaya kar dikkatler ve ruh tepkileri bunlar uyandran olaylardan ve hareketlerden doar. 4. Kahramann huyunu bize romanc deil, bu kahramann olaylar karsndaki davranlar bildirmelidir; nk dnce, yaantlardan sonra gelir. 5. Kahramanlarn yaamyksn romancdan deil, romandaki kahramanlarn konumalarndan ve gemilerini anmsamalarndan, para para ve sras geldike renmeliyiz. Bu anlar dnyann hemen tm romanlarnda olduu gibi dzenli ve biimli olmamaldr. nk hibir insan anlarn dzgn ve sral olarak anmsayamaz. Virginia Woolf ve Proust dndaki yazarlarn hemen hepsi bu yanla dmlerdir. 6. eitli karakterleri olan kiilerin dnce yaplar romancnnkinin ayndr. Bu durum, roman iindeki tartmalarda olduka belirgindir. Kahramanlar ayn zihin dzeneine uygun bir biimde tartrlar. 7. Romanlarda kahramanlara mal edilemeyen betimleme, zmleme ve aklamalar romancya aittir. Bunlar romann hayatna yazarn gerekesiz bir biimde kartnn bir gstergesidir. 8. Romann yaps, hayatn zamandizinsel deil, ruhsal yapsna ayak uydurmaldr. Bir baka deyile roman, tarih deil, hayatn iinden bir seme ve ona gre bir dzendir. (zelebi, H., 2006: 376-379). Cevdet Kudret, romann tanm erevesinde belli kurallar koymann, birtakm eksiklikleri ve yanllklar beraberinde getireceini dnr. nk klasik bir roman tanm, her zaman iin yeterli ve geerli bir tanm olmayabilir. Edebiyattaki farkl ynelimler, yeni ve farkl roman trleri yaratr ve bunlar klasik roman tanm iine girmeyebilir grndedir. Tevfik avdara gre roman, konusunu toplumdan ve toplum iindeki bireylerden almaldr ve ele ald konuyu da bir roman estetii erevesinde ilemelidir. Cahid Okurer ise roman; insan kendisi olarak, top-
152
Eletiri Tarihi
lum iinde bir birey olarak, doa iinde bir insan olarak ve en son da evren iinde bir varlk olarak u veya bu ynyle ele alan sanat eseri eklinde tanmlar (Baycanlar, 2007: 83-90). 1950li yllarn sonuna gelindiinde roman zerine tartmalar tamamen bitmemitir. 60l yllarda da benzer konular tartlmaya devam edecektir. Realist roman anlaynn yava yava terk edilmesi karsnda bu durumun okuyucu ve yazar asndan alglan Adnan Benk tarafndan irdelenmeye allr. Adnan Benk Geleneki Romana Kar: Nathalie Sarraute: Kuku a yazsnda dnya ve Trk edebiyatnda belli llere -yazar bunu Balzac anlayna uygun romanlar olarak dile getirir- uyan romanlarn baarl sayldna dikkat eker. Yazar romanda bu kalplarn dnya edebiyatnda nasl krlmaya alldn Kuku a adl romandan rnekler vererek anlatr. Bu yazda geleneki romanclarn kiilerini nasl ele aldklar ve yarattklar zerinde duran Benk, klasik anlayyla yaratlmayan roman kiilerinin, Balzac andaki zenginliklerini yitirdikleri dncesindedir. Bu durumda yazarlar ve okuyucular sradan alkanlklarndan kurtulmu roman kiileriyle kar karyadr ve roman yazarlarnn bu anlaytan kurtulmalar gerekmektedir (Baycanlar, 2007: 91). Btn bunlarn yan sra roman konusunda bu dnem ierisinde roman kiileri, romanda olaylar aras balantlar, dnem karsnda romann durumu, yazar ve kahraman ilikisi, kahraman ve evre ilikisi, tip ve karakter yaratma, romanda dili kullanma becerisi, yazarn romandaki bak as gibi konular da eletirel yazlara konu edilmitir. Dier taraftan bu dnemde edebiyat faaliyeti asndan dikkat eken bir nokta da yknn romann nne gemi olmasdr. zellikle Sait Faik, Sabahattin Ali, Memduh evket, Samim Kocagz, Haldun Taner, Oktay Akbal, Aziz Nesin, Rfat Ilgaz, Orhan Kemalin ykleri dikkat ekmeye balar. Buna karlk teorik balamda yk eletirisi hemen hemen yok denecek kadar azdr. Roman ve yk konusunda bir btn eletirel teorinin bulunmamas gibi bu dnemde tiyatro ile ilgili de ok sayda teorik yaklam yoktur. Mstakil baz yazlarn yan sra baz eser ve temsil eletirilerine bal olarak tiyatronun ilevinin ne olmas gerektiinin sz konusu edildii grlr. rnein smail Hakk, tiyatroyu nutukla ifade sanat olarak grr, Sabahattin Eybolu, ruhlar ve fikirleri uyandrmak iin tiyatronun da grev yklenmesi gerektii dncesindedir. Muhsin Erturul, tiyatronun sahnede gizlinin perdesini ap onu seyirciye gstermesi gerektiini syler. Nurullah Ata ise tiyatronun en nemli unsurunun aktr deil, edebi eser olduu grn ileri srer. Ata, smail Hakknn Karagz gnn koullarna uydurmak dncesine kar kar ve artk karagz tarz oyunlarn kendi devirlerini kapadklarn ileri srer. Halit Fahri de bu grlere katlmakla birlikte karagz ve ortaoyunu tarz oyunlarn ancak sosyal hicivler iin ve glmece iin geerli olabileceini, sosyal ve psikolojik tahlillere uygun olmadklarn belirtir (zelebi, H., 1998: 225-230).
Yazar ve Eser zerine Yazlan Eletirel Deerlendirmeler

1939-1960 arasnda yazar ve eser eletirisi balamnda ounluk olarak ele alnan isimlerin bazlarnn bir nceki dnemde de sz konusu edildiini grrz. Tevfik Fikret, Yahya Kemal, Ahmet Haim gibi isimlerin modernleme dnemi edebiyatmz zerindeki kurucu zellikleri ister istemez anlay farkllamalarnn sz konusu olduu dnemde gelenei takip edenlerle yenilikiler arasnda tartmalara malzeme olmutur. Dolaysyla bu dnemde de ad geen airlerin yan sra yenilikiler safndan da Orhan Veli, Fazl Hsn ve II. Yeninin baz airleri bu eletirilerde
153
en ok zerine konuulan isimler olmulardr. Bu yzden bahsini ettiimiz eletirilerde nesnel yaklamn genellikle gz ard edildii dikkatlerden kamaz; buna karlk kiisel ve ideolojik tavr ve tutumlar n plana kar. Fikreti, topluma bak ve iirindeki felsefesi bakmndan deerlendiren Suat Dervi, onun ierik ve ekil bakmndan iirimizde yeniyi yerletiren adam olduu grndedir. Dier taraftan gericilie ve banazla kar olduunu ve millet sevgisini rk bir anlaytan kurtardn ve Fikretin devrin aydnlar ierisinde inklplkta en fazla ileri giden bir kii olduunu da ekler. Abidin Dino da Fikreti bir kavga airi olarak grr. Ona gre Fikretin dmanlar dn olduu gibi bugn de yenilmeye mahkmdurlar. Behet Kemal ise Fikreti millet ve memleket ryalarmz zaman zaman yarm yamalak grm ve ok iyi sayklam ve hibir zaman bir imann adam olamam biri olarak grr. Nurullah Ata, Fikreti Franszca dnen ve fakat Trke yazdn sanan bir air olarak grr. Buna karlk onun gelenei krmak yolundaki ilk nemli adm attn, Avrupal bir edebiyat yapmak yolunda ise nedense isteksiz davranp kendini gelitirmediini yazar. Cahit Tanyol, Fikretin bireyci ve toplumcu ynlerine iaret eder. Tanpnar ise Fikretin yeniyi bulamadn syler; nk Tanpnara gre Fikret, Yahya Kemalin yapt gibi yeni iirimizi devam edip gelen gelenekte deil, darda aramtr (zelebi, H., 1998: 100-106). Yahya Kemalin durumu da Fikretten farkl deildir. Pek ok olumlu yaklaan eletiri sz konusu olduu gibi, onun Trk iirinde yaptn olumsuz gren yazlara da rastlanmaktadr. rnein Nurullah Ata, Yahya Kemalin yeniliki bir air olduu grnde deildir. Sadece yitirdiimiz, zlemini ektiimiz bir gzellii getirdii iin beenildiini syler. yi bir air olmasna ramen Yahya Kemal, bir balang deil, aksine bir sondur; nk bize yeni bir iir kayna gstermemitir. Doan Ruenay, Yahya Kemali Tagorla karlatrarak onun Hint iirinde yaptn Yahya Kemalin Trk iirinde yaptn syler ve Yahya Kemalin iir estetiini Nedimden stn bulur. Tanpnar da Yahya Kemale olumlu yaklaanlardandr. Tanpnar, Yahya Kemal iirinin zamann ve yerini tam olarak bulmu bir iir olduunu belirtir. nk onunla iirimizde var olan kriz sona ermitir. Fakat Yahya Kemalin iirlerinin Nediminkilerle karlatrlmasna kar kar. 1943te Yahya Kemal Hayat ve Eseri isimli bir kitap yaymlayan Zahir Gvemli, onu iir tarihimiz ierisinde ele almaya, yapt yenilii bu erevede ortaya koymaya alr. Cahit Tanyol da Yahya Kemal iirine olumlu yaklaarak onun iirin bir iirde bulunmas gereken her zellii barndrdn syler. Dier taraftan Behet Kemal, Yahya Kemalin iirlerinin uygunsuzlua dikkat eker ve onun rubailerindeki tasavvufu Osmanlcaya kt bir dn olarak grr ve buna karlk Trk iir dilini kendilerinin oluturduunu belirtir. Attila lhan ise Yahya Kemali gemie ar bal kalmakla eletirir (zelebi, H., 1998: 107-114). Eski airler ierisinde eletiri malzemesi yaplan bir dier nemli isim Ahmet Haimdir. Bu dnemdeki kimi yazlarda Haim, bir taraftan iirimizde Yahya Kemalden sonraki en kudretli air; Rimbaud, Verlaine ayarnda bir air olarak grlrken, kimi eletirmenler ise Trkeyi yanl kullanan, temleri snrl olan bir air olarak deerlendirirler. rnein Cahit Tanyol, Ahmet Haimin iire yepyeni bir dil heyecan, bir i ahenk ve iire zel bir beste havas getirdiini sylemektedir. Fakat Tanyol 1940l yllardan sonra Haim zerine yazd yazlarnda onun dil yanllar zerinde de durmutur. Halid Fahri ise, her eyden nce iirde lirizmi yeniletirdii iin Haimi
154
Eletiri Tarihi
byk bir air olarak grr. Salih Zeki Aktay, Haimin yanl yolda olmas dolaysyla gerek iire varamadn belirtir (zelebi, H., 1998: 115-124). Dnemin nemli airlerinden bir dieri ise Fazl Hsn Dalarcadr. Onun iiriyle ilgili deerlendirmeler genellikle imge ykl bir iir olduu; iirini anlamak iin zerinde dnmek gerektii ynndedir. Peyami Safa, onun iirini Avrupa iirini temsil eden bir yetenek olarak grr. Haluk ehsuvarolu, onun iirini kendisini anlam bakmndan yava yava aan bir gzellik olarak yorumlar. Orhan Burian, onun Trk iirinde herkesten farkl garip bir dille konutuunu ve zor bir iir olduunu belirtir. Mustafa Necati Karaer, onun iirinin gerek anlamdaki serbest iirin gzel bir rnei olduunu syler. Attila lhan ise, onu iirde yeni bir soluk, yeni bir ses olarak grr ve halk edebiyatndan yararlandna dikkat eker. Ata da onu bizim en zengin airimiz olarak kabul eder (zelebi, H., 1998: 124-133). Trk iirinde nemli bir yeniliin veya krlmann ncs kabul edilen Orhan Veli ve onun etrafndaki dier Garip hareketi yeleri de bu eletirilere konu olurlar. rnein, Oktay Akbal, Orhan Veli ve arkadalarn bu tarz bir yeniliin yol acs kabul eder; onlar modern iirimizin triosu olarak grr. Fakat Akbal, daha sonraki yazlarnda Orhan Velinin gelenekten beslenmeye baladn ve bu bakmdan nc olma pozisyonunu kaybettiini de syler. Ata da Akbal gibi, Orhan Veliyi gelenekten beslendii iirleri dolaysyla eletirir. Niyazi Berkes ise, Orhan Veliyi sadece bir air olarak grmez onun bir dnr olduunu da ekler. Fahir Onger, Orhan Velinin orijinal tarzyla bir moda yarattn fakat iirinde baz paradokslarn bulunduunu syler. Ziya Osman Saba, Orhan Velinin iirlerinin dikkatli okunduunda lsz, uyaksz denilen iirlerin ne kadar incelikli bir alma rn olduklarnn grlebileceini belirtir. Bir baka yazsnda Ata, Orhan Veli iirinin Cervantesin Donkiotuna benzediini; tpk Donkiotun valye edebiyatna bir tokat olmas gibi, Orhan Veli iirinin de edebiyatmzda k edebiyatna bir tokat olduunu yazar. Eybolu, Orhan Veliyi dnya airleri arasna en kolay katlabilecek bir airimiz olarak grr. Onun irinde tek bir insan halinden btn bir insanla gidi vardr. Oktay Rifat ise Orhan Velinin, Fransz iirinin birka kuakta gerekletirdii iir servenini ksack mrnde yaam ve Trk iirini Avrupa iiriyle eitlemitir. Orhan Velinin lmnden sonra bir yaz daha yazan Ata, onu Yahya Kemal ve Nazm Hikmetle birlikte Trk iirinin r acs olarak grr. Cahit Stk ise, Orhan Velinin neden sz ederse etsin, hibirinde airliini unutmayan birisi olduunu; iirin ufkunu genilettiini; Trkeye katksz prp prl iirler braktn yazar (zelebi, H., 1998: 138-143). 1939-1960 arasnda eser eletirisi balamnda ok sayda yaz bulunduu grlmektedir. Bunlarn nemli bir ksm eser tantm zellii tamakla birlikte, nemli bir ksm ise eletirel deerlendirmedir. Bu trden yazlar ierisinde n plana kanlar Yaban, Sinekli Bakkal, Fahim Bey ve Biz, imizdeki eytan, Matmazel Noralyann Koltuu gibi edebiyatmzn belli bal romanlar ile bu dnemde n plana kan yklerdir. Bir nceki 1923-1938 dneminde de nemli tartmalara konu olan Yakup Kadrinin Yaban roman bu dnemde de olumlu ve olumsuz eletirilerin odanda yer alr. rnein Rt arda, Yaban Trk aydn ile kyls arasndaki uurumu anlatan tezli bir roman olarak grr. Fakat bu tez baarl bir ekilde aktarlamamtr; nk yazar romannda srekli bir empoze halindedir. Nasuhi Baydar da Yabann tezli roman olduu dncesindedir fakat teknik birtakm yetersizliklerinin bulunduunu da belirtir. Suat Dervi de Yakup Kadrinin bu romanyla artk topraa indiini, eski romantizmini braktn, natralizme kadar giden bir gerek-
155
lii yakaladn fakat bu gereklik ierisinde ky ve kyly iyi yakalayamadn, hep olumsuz baktn syler. Vedat Gnyol ise, Yabann bizi kye sokmaya balayan ilk eser olduunu sylemesine ramen tezi noktasnda yar baarl bir deneme olarak kabul eder. smail Habip de Yakup Kadrinin ky ve kyly anlatmadaki olumsuz tavrn eletirir ve bu tavrn gerei yanstmasna engel olduunu syler (zelebi, H., 1998: 158-165). Dier taraftan Yakup Kadrinin Panorama roman da dnemi ele alan bir eser olmas dolaysyla dikkat eker. Eletirmenler bu roman, lkemizin Cumhuriyetten sonraki ilk 25 ylda geirdii deiimi ortaya koyan, Trk devriminin salam temeller zerine oturup oturmadn sorgulayan, bir fikir roman olmas nedeniyle bu alandaki boluu dolduran bir kitap olarak grrler. Panorama, bir fikir roman olduu iin eserdeki aksaklklar zerinde hemen hi durulmaz. (zelebi, H., 2006: 414). Bir nceki dnemde de dikkat eken bir dier eser Halide Edibin Sinekli Bakkal romandr. Ayrca bununla balantl olmas ve dnem roman olmas dolaysyla Tatarck da eletirel yazlarda ele alnr. rnein Samet Aaolu, Sinekli Bakkaldaki kiilerin tam bir kiilie sahip olmadklar zerinde durur. Bu eseriyle Halide Edibin yeni bir dneme girdiini dnen Cahit Okurer, romanda Trk toplumunun sadece d grn ve yaay olarak deil, ruhi zellikleriyle de ele alndna deinir. Vecdi Brn ise eseri slup bakmndan da ele ald tez bakmndan da zayf bulur. smail Habip ise romanda birtakm aksaklklar olsa da kurulu ve al ayrca roman boyunca yazarn kendisini gizlemesini ustaca bulur. Tatarck ise konu, kiiler, tezi ve slubu bakmndan eletirilere konu olur. Kimi eletirilerde, yazarn kahramanlarnn dnyasna yeterince girmedii iin dncelerine de hkim olamad, olay rgsnn basitlii zerinde durulurken; kimi eletirilerde ise yazarn bu eseriyle dil ve slup bakmndan kendisini yeniledii belirtilir (zelebi, H., 1998: 172). Abdlhak inasi Hisarn Fahim Bey ve Biz roman da bu dnem olumlu ve olumsuz eletiriler alan bir baka eserdir. Bu roman genellikle felsefi dncelerde tekrara dmesi, ok uzun cmleleri, duyulan gemi zaman ekini ok fazla kullanmas, toplum sorunlarna deinmemi olmas bakmlarndan eletiri alr (zelebi, H., 1998: 176). Dnemin ciddi tartmalara yol aan bir baka roman Sabahattin Alinin imizdeki eytandr. Bu eser Nihal Atsz ve Sabahattin Ali arasnda mahkemelik olunacak derecede kiisel tartmalara konu olur. Bunlarn haricindeki eletirilerde ise baz eletirmenler, yazarn olaylarn temelini rastlantlara dayandrd veya bohem aydnlar ele ald, insandaki ezeli ikileme; iyi ve ktye deindii tarzndadr. Peyami Safann sava sonras aydnlar ve inan buhranlarn ele ald Matmazel Noralyann Koltuu roman da eletirilen eserler arasndadr. Kimi eletirmenler bu roman sava sonras btn dnyada yaygnlaan inan buhrannn ve bilinsiz emeklemelerin roman olarak deerlendirirken, kimileri de Peyami Safann bu romanda btn felsefi sistemlerin iflas ettiini sylemek istediini ve klasik aydn buhrann konu ettiini yazar (zelebi, H., 1998: 186). Bunlarn haricinde Reat Nurinin Miskinler Tekkesi, Kzlck Dallar, Eski Hastalk, Deirmen isimli eserleri; Abdlhak inasi Hisarn Ali Nizami Beyin Alafrangal ve eyhlii, Sabahattin Alinin Yeni Dnyas, Sait Faikin ykleri; Memduh evket Esendaln ykleri, Yusuf Atlgann Aylak Adam, Attil lhann Sokaktaki Adam, Kemal Tahirin Esir ehrin nsanlar, Orhan Kemalin Murtaza, Yaar Kemalin nce Memed, Oktay Akbaln Suumuz nsan Olmak, Talip Apaydnn Sar Traktr, Fakir Baykurtun Ylanlarn c, Samim Kocagzn Onbinlerin Dn, Sait Faik Abasyankin Son Kular, lemdanda Var Bir Ylan, Ahmet Hamdi Tan-
156
Eletiri Tarihi
pnarn Yaz Yamuru, Memduh evket Esendaln Hikyeler, Orhan Kemalin Grev, Tark Burann Yarn Diye Bir ey Yoktur, Haldun Tanerin ihaneye Yamur Yayordu, Oktay Akbaln Bizans Definesi, Yaar Kemalin Sar Scak ve Teneke, Demir zlnn Bunalt, Aziz Nesinin ykleri de bu dnemde eser eletirisi erevesinde ele alnan rnlerdir. 1939-1960 arasnda tiyatro eletirisi balamnda ok sayda yaz yazldn grmekteyiz. Muhsin Erturul, Selami zzet, Selim Nzhet, Ekrem Reit Rey, evket Rado, Ltfi Ay, Adnan Benk, Reat Nuri, Nurullah Ata, Burhan Arpad, Suat Taer, Yaar Nabi, Sabri Esat, Sabahattin Kudret, Fikret Adil, Oktay Akbal, Metin And gibi isimler, gerek dorudan eser tantm ve gerek eserin oynanmas zerine temsil eletirisi erevesinde eletirel yazlar yazmlardr. Bu eletirilerde zaman zaman eser eletirisi ap kiilere ynelen polemik arlkl yazlarn da bulunduunu grmekteyiz (Sevinli, 1994: 141-143).
Dil zerine Yaplan Eletiriler

Bu dnemde dil zerine yaplan eletirilerde genellikle dilde zleme sorunu ile Trkedeki yabanc szckler sorunu, konuma dili ve yaz dili sorunu ile imla klavuzu zerine tartmalar ele alnmtr. zellikle dilde zleme abalar, bu dnemde dil eletirilerinin merkez konusu haline gelmitir. rnein dil devrimi konusunda en istekli olan eletirmenlerin banda Nurullah Ata gelmektedir. Hatta dil konusundaki yenileme abalarnn ar ilerlediini; z Trke rndan yeterince yararlanlamadn syler ve Arapa Farsa szckleri atp Franszcalarn alanlar da iddetle eletirir. Yaar Nabi dildeki zleme abalaryla birlikte kltr alannda da ilerlemenin olacan syler. Fakat dil tartmalarnn bu konuda dnenleri bldn, muhafazakrlar, Trk yenilikiler, Batc yenilikiler ve lmllar olmak zere drde ayrdn; ilk nn yanl yolda olduunu, dil konusunda lml bir yol izlenmesi ve her ne ekilde olursa olsun arya kamamak gerektiini belirtir ve yeniliin dilde nasl olmas gerektiini madde madde sralar. Bu sralamaya baz dil eletirmenleri de katlrlar. rnein Besim Atalay, bu yeni hareketin Osmanlca gibi suni bir dil yaratabileceine inanr. Nihal Atsz ise Trkenin tarihsel erevedeki geirdii bunalmlarna dikkat eker ve zellikle din yoluyla Trkeye pek ok Farsa ve Arapa szcn girdiini fakat son dnemde ise kltr yoluyla Batdan szcklerin girmeye balamasnn daha tehlikeli olduunu syler. Agop Dilaar ise, eskilerin muhafazakr olmalar nedeniyle zlemeye kar ktklarn fakat zlemenin bir programa balanmasnn bir zorunluluk olduunu belirtir. Pertev Naili ise zleme yolunda zellikle modern kltr ve bilim terimlerinin yaayan halk dilinden nasl alnabileceini anlatmaya alr. Falih Rfk, Anadolu halkn topran ve kltrn yourduunu, dolaysyla bunun gibi dili de bir kan yoklamasna tabi tutmann doru olmayacan belirtir (zelebi, H., 1998: 249-260).
157
zet
A M A
1923-1960 aras edebiyatmzda eletirinin doup gelitii ortam zmleyebilmek. 1923-1960 arasnn ilk dnemi olarak blmlediimiz 1923-1938 dnemi, Atatrk devri olarak da tanmlanmaktadr. Yeni kurulmu olan Trkiye Cumhuriyetinin imparatorluktan milli devlete geme abalar, bu srete yaanan problemler, hemen her alanda kendisini hissettirir. Btn bu abalarn temeli, z, Batl anlamda yeni bir toplum, yeni bir insan, yeni bir hayat kurma idealine dayanr. Bu erevede uygulamaya koyulan devrimler ve ilkeler, 1928deki Harf inklb 1931 kurulan Trk Tarihi Tedkik Cemiyeti, 1932de kurulan Trk Dili Tedkik Cemiyeti, aydnlar arasnda yaygnlaan mektepten memlekete anlay ve benzer pek ok uygulama, btn bir ideoloji halinde toplumu kuatmaya balar ve bu durum ister istemez edebiyatta da yansma bulur. Hatta ou zaman edebiyatn bu amalar urunda bir ara olarak kullanld grlr. Bu erevede yayn yapmaya balayan gazete ve dergiler, bunlar etrafnda oluan yazar gruplar; Cumhuriyet ideolojisine uygun oyunlar, romanlar, ykler, iirler yazmaya balayan yazarlar; bu yeni anlaya bal oyunlar sergilemeye balayan tiyatrolar, tam bir nklp edebiyat havas yaratrlar. Bu gelimelerin paralelinde de edebiyatn grnmne bal olarak eletiri de kendisine den rol stlenir. Atatrk sonras dnem olarak isimlendirebileceimiz 1939-1960 aras ise Trkiye erevesinde ncelikle tek parti iktidarnn ve arkasndan gelen Demokrat Parti iktidarnn siyasal uygulamalarnn etkisini gsterdii, yan sra Ky Enstitlerinin ve Tercme Brosunun eviri faaliyetlerinin de edebiyatta etkili olduu bir dnemdir. Fakat bu dnemde Trk edebiyatnda ayn zamanda bir evrenselleme arzusu da ortaya kar. Btn dnyada hkim olmaya balayan II. Dnya Savana bal buhran, sosyal ve siyasal balamda kendisini hissettirdii gibi edebiyat da ister istemez bu buhran felsefesinden etkilenir. Bundan dolay da edebiyatmzda gelenekten kopma eilimi gsteren pek ok ynelime karlk, ok gl gelenek balantl hareketler de sz konusu olur. Doal olarak bu durum dnemin eletiri anlayna da yansr.
A M A
1923-1960 aras edebiyatmzda eletirinin zelliklerini kavrayabilmek ve belli bal yazarlarn sralayabilmek. 1923-1938 arasnda eletiri bir meslek olarak edinen eletirmenimiz yoktur. Eletiri zerine teorik konuan ok fazla yazya da rastlamamaktayz, fakat deiik edebiyat trleriyle ve daha ok da edebiyat tarihiyle balantl eletiri teorisinden sz edildiini grmekteyiz. Dolaysyla edebiyat tarihinin nesnellii karsnda bu dnemde, eletirinin nesnel olamayaca gr ar basar. Bu dnemde eletirileriyle n plana kan Nurullah Ata da bu dncededir. Ata eletiriyi de edebi eser gibi bir sanat olarak kabul eder. Bu dnemde eletiri zerine yaz yazanlar, eletirinin e dost ilikisinin dnda, tarafsz ve tutarl olmas gerektiini; okuyucuya eseri anlamak bakmndan yol gstermesi gerektiini dnrler. Beklenen zelliklere sahip bir eletirmenin henz ortaya kmad ise bu yazlarn ortak grdr. Bu dnemde eletirmenlerin bir ksm, tpk edebi rn gibi eletirinin de nklp hareketine hizmet etmesi gerektiini ileri srmlerdir, fakat buna kar kan; edebiyata da eletiriye de snr izmenin doru olmayacandan bahseden; sosyolojik, psikolojik ve estetik grlerin dikkate alnd eletirilerin yazlmas gerektiini syleyen grler de dikkat eker. Eletirinin teorik boyutuyla ilgili derinlemesine grlerin henz tam olarak oturtulamadn, hatta bu erevede Servet-i Fnun dneminde tartlp belirlenmi baz noktalarn yeniden yeniden tartma konusu yapldn grmekteyiz. Btn bunlara bal olarak 1923-1938 arasnda eletirinin znel deerlendirmeler ve baz politik kaynakl tartmalar merkezinde gelitiini ve tpk edebiyat gibi sosyal, siyasal, kltrel uygulamalardan etkilendiini; eletirilerin daha ok dnem, eser ve yazar eletirisi eklinde ilerlediini syleyebiliriz. 1939-1960 arasnda ise eletiri bakmndan durumun ok farkllk gsterdiini sylemek mmkn deildir. Nurullah Atatan sonra eletiri zerine teorik anlamda yaz yazan bir ikinci ismin Mehmet Kaplan olduunu grmekteyiz. 1950den sonra ise teorik eletiri yazlar yazan Asm Bezir-
158
Eletiri Tarihi
ci, Hseyin Cntrk, Fethi Naci gibi isimler de sz konusu olmaya balarlar. Bu dnemdeki eletiri anlay yine znel ve nesnellik etrafnda geliir. Ata 1952ye kadar znel letiri rnekleri vermeye devam eder; bu tarihten sonra ise nesnel eletiriye yaklar. Yan sra Suut Kemal ve Memet Fuat da nesnel zellikte eletiriler yazarlar. Bunlara karlk Mehmet Kaplan, Asm Bezirci, Hseyin Cntrk, Attila lhan, Adnan Benk nesnel bir eletiri anlayn yazlarnda uygulamaya alrlar. Bu dnemde bir ncekinin devam olarak eletirmeni eser ve okuyucu arsnda bir kpr olarak gren anlayn varlnn yan sra eletirmenin byle bir grevi olmadn syleyenler de grlr. 1950 sonrasnda ise okura olduu kadar sanatya da yol gstermesi gereken; z ve biim arasndaki balantlar, eserin yap talarn ortaya koymas beklenen bir eletiri anlay gelimeye balar. Bu deiimde nesnel eletiri anlaynn arlk kazanmaya balamasnn da etkisi vardr. Btn bunlara dayanarak 1939-1960 arasnda eletirinin karlkla atmalara, kiisellie dklen kavgalara ramen esere merkezli bir eletiri olmaya baladn sylemek mmkndr. Eletirinin ve eletirmenin gereklilii herkese kabul edilen bir dnce halindedir. Dier bir ortak nokta ise nesnel bilimsel merkezli eletirinin gittike kabul grmesidir. Bu dnemde eletirinin gelimesinde Nurullah Atan yan sra Mehmet Kaplan, Ahmet Hamdi Tanpnar, Orhan Burian, Fethi Naci, Asm Bezirci, Hseyin Cntrk, Ahmet Oktay, Adnan Benk, Mehmet Doan etkili olmulardr. 1923-1960 aras edebiyatmzda hangi konularda eletiriler yazldn kavrayabilmek. 1923-1939 arasnda ok fazla olmamakla birlikte eletiri ve eletirmen konusuna deinilmi; edebiyat tarihi ve edebiyat tarihisinden farkl olarak eletiri ve eletirmenin nesnel olamayaca baskn bir dnce olarak kabul edilmitir. Bu dnemdeki ortak bir dnce ise, iyi bir eletirmenin henz edebiyatmzda bulunmad konusundadr. Bir baka eletiri konusu ise edebi dnemler olmutur. zellikle yeni bir insan, hayat, toplum kurma abasna bal olarak yeni bir edebiyat dncesi ister istemez eskinin yanlln orta-
A M A
ya koyma abasn beraberinde getirir. Tanzimat sonras edebiyatmzn hangi noktalarda eksiklikleri bulunduu bu yazlarda sz konusu edilir ve Cumhuriyet devri edebiyatna bir anlamda bir yn gsterilmeye allr. Bu balamda nklp edebiyat, Milli Edebiyat ve eski-yeni atmas dnem eletirilerinin temel konusunu oluturur. Edebiyatmzda eser ve yazar eletiri en ok rnei grlen eletiri yazlardr. Bu dnemde Abdlhak Hamit, Tevfik Fikret, Ahmet Haim, Yahya Kemal, Nazm Hikmet, Necip Fazl gibi airler ve Sinekli Bakkal, Yaban, Dokuzuncu Hariciye Kouu, Kuyucakl Yusuf, Gkyz, Sait Faikin ve Sabahattin Alinin ykleri ile Muharrir, Tohum-Bir Adam Yaratmak, Saanak, Unutulan Adam gibi tiyatro eserleri zerinde en ok eletiri yaplan konular olmulardr. Edebi trlerin teorik eletirisi balamnda teknik bir takm noktalara deinen yazlar bulunmakla birlikte, edebiyatn nklbn emrinde olmas gerektiini syleyenlerle, bunlara kar kp edebiyata byle bir grev yklemenin doru olmayacana inananlar arasnda eletirel tartmalara rastlamaktayz. Dil konusundaki eletiriler ise harf devrimi ve dilde zleme abalar etrafnda geliir. 1939-1960 arasnda da hemen hemen ayn noktalar eletirilere konu olmakla beraber, btn dnyada hkim olmaya balayan buhrann ve ierdeki politik durumlarn etkisiyle edebiyatn ierik deitirmesine bal olarak edebi eletiride de bir farkllama sz konusu olur. Eletiri teorisi balamnda yazlan yazlarn says oalr ve znel eletiriden nesnel eletiri anlayna doru bir deime sz konusu olmaya balar. Nurullah Atan yan sra Mehmet Kaplan, Asm Bezirci, Suut Kemal, Hseyin Cntrk gibi isimler eletirileriyle n plana kmaya balar. Eletiri konularnda ise zellikle I. Yeni ve II. Yeni etrafndaki eletiriler dikkat eker. Bunlarn yenilikiliklerini savunanlarla gelenee bal olanlar veya Cumhuriyet ideolojisine uygun bir edebiyat bekleyenler arasnda tartmalar yaanr. Ayrca sa ve sol ideolojilere bal, kimi zaman sert denilebilecek tartmalar da olur. Yazar ve eser eletirisi erevesinde ise Tevfik Fikret, Yahya Kemal, Ahmet Haim, Orhan Veli, Fazl Hsn ve II. Yeninin baz airlerinin yan sra Yaban, Panorama, Sinekli Bakkal, Tatarck,
159
Fahim Bey ve Biz, imizdeki eytan, Matmazel Noralyann Koltuu, Reat Nurinin Miskinler Tekkesi, Kzlck Dallar, Eski Hastalk, Deirmen isimli eserleri; Abdlhak inasi Hisarn Ali Nizami Beyin Alafrangal ve eyhlii, Sabahattin Alinin Yeni Dnya isimli yk kitab, Sait Faikin ykleri; Memduh evket Esendaln ykleri, Yusuf Atlgann Aylak Adam roman, Attil lhann Sokaktaki Adam, Kemal Tahirin Esir ehrin nsanlar, Orhan Kemalin Murtaza, Yaar Kemalin nce Memed, Oktay Akbaln Suumuz nsan Olmak, Talip Apaydnn Sar Traktr, Fakir Baykurtun Ylanlarn c, Samim Kocagzn Onbinlerin Dn, Sait Faik Abasyankin Son Kular ve lemdanda Var Bir Ylan, Ahmet Hamdi Tanpnarn Yaz Yamuru, Memduh evket Esendaln Hikyeler, Orhan Kemalin Grev, Tark Burann Yarn Diye Bir ey Yoktur, Haldun Tanerin ihaneye Yamur Yayordu, Oktay Akbaln Bizans Definesi, Yaar Kemalin Sar Scak ve Teneke, Demir zlnn Bunalt ve Aziz Nesinin pek ok yks, eletiri yazlarnda konu edilirler. Dil konusundaki tartmalarda ise zleme abalar, Trkedeki yabanc szckler, konuma dili ve yaz dili, imla klavuzu konu edilmitir.
160
Eletiri Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. 1923-1938 dneminde Nurullah Atan eletiri anlay aadakilerden hangisinde doru verilmitir? a. Nesnel eletiri b. Toplumsal eletiri c. znel eletiri d. deolojik eletiri e. Bilimsel eletiri 2. 1923-1938 dneminde edebiyat eletirisi teorik anlamda daha ok edebiyatn hangi bilimsel alanyla karlatrlmtr? a. Makale b. Roman c. Deneme d. Edebiyat tarihi e. iir 3. brahim Alaattin 1935te Perembe dergisinde kan Tenkit Yokluu, Edebiyatta Tenkit, Tenkit Ne Demektir adl yazlarnda edebiyatmzda istenilen seviyede eletiri yokluunu ........................ yeterince oturmam olmasna, felsefi terbiyenin yokluuna ve en nemlisi de .............. alkn olmaymza balamaktadr. Yukardaki paragrafta bo braklan yerlere hangi szck veya szck beklerinin gelmesi uygundur? a. roman anlaynn- eletiri anlayna b. eletiri dncesinin- eletirilmeye c. sanat eserlerinin- vlmeye d. makale yazlarnn- yergiye e. bilim anlaynn- dnce zgrlne 4. Aadakilerden hangisi Cumhuriyetin ilk yllarnda dnem eletirisi balamnda en ok tartlan konulardan birisidir? a. nklp edebiyat b. Bat edebiyat c. Servet-i Fnn edebiyat d. Fecr-i ti edebiyat e. Divan edebiyat 5. Eski yeni problemi tartmalar kapsamnda Resimli Ay dergisinde imzasz olarak yaymlanan Putlar Kryoruz yazs kime aittir? a. Yahya Kemal b. Nazm Hikmet c. Nurullah Ata d. Falih Rfk e. Orhan Burian 6. Dokuzuncu Hariciye Kouu roman zerinde 1930da Gr dergisinde Dokuzuncu Hariciye Kouu adyla yazd yazda bu roman Trk romannda nemli bir aama olarak kabul eder. Son yllarda yazlm romanlar ierisinde gerek acnn ve merhametin tek roman olarak grr. Kahramannn kendisinden byk gibi grlen slubunun aslnda bu aclardan beslendiini ve bunun bir kusur olarak grlmemesi gerektiini belirtir. Bu eletirileri yapan eletirmen aadakilerden hangisidir? a. Ahmet Hamdi Tanpnar b. Peyami Safa c. Asm Bezirci d. Fuat Kprl e. brahim Alaattin 7. 1928 sonrasnda dil zerine yaplan eletirilerin odak konusu aadakilerden hangisidir? a. Dilde sadeleme b. Yabanc szckler konusu c. Harf devrimi d. Gramer problemi e. Szlk tartmalar
161

8. Eletirmecinin balca devi belki de yaratc olmamaktr. Kendi iinde olanlar, kendi dncelerini deil, detii, zmledii nesnenin iinde ne varsa onu syleyecek. Eletirmecinin kendinden silkinmesi, kendini bir yana brakp inceledii eserle uramas gerekir. Eletirme, yaratlm olanlar, bakalarnn yarattklarn incelemektir. Nurullah Ataa ait olan bu paragrafta nasl bir eletiri anlay sz konusudur? a. zmlemeci eletiri b. Yaratc eletiri c. Dnem eletirisi d. Nesnel eletiri e. Sosyal eletiri 9. ada eletiri iin yalnzca vg ve yerginin yeterli olmadn, onun baka niteliklerinin de olmas gerektiini ileri srer: Olaylar ve eserleri bilmeyen, bunlar deerlendirmeyi bir grev olarak kabul etmeyen, aratrmadan yoksun, grlerini zgrce ortaya koyacak cesarete sahip olmayan bir eletirmenin Avrupa anlamda eletiri yapabileceine inanmaz. Ona gre salam bilgiye dayanmayan eletiri gerek eletiri deildir. Gerek eletiri iin sabrl ve dikkatli aratrmalar yapmak, olaylar saptamak, belge toplamak, kitaplara bakmak, biriktirilen malzemeleri doru biimde zmlemek; tm bunlar iin de emek ve zaman harcamak gerekir. Yukardaki paragrafta yer alan grleri ileri sren eletirmen aadakilerden hangisidir? a. Memet Fuat b. Mehmet Kaplan c. Hseyin Crtrk d. Asm Bezirci e. Adnan Benk 10.Nurullah Ata, Yahya Kemalin yeniliki bir air olduu grnde deildir. Sadece yitirdiimiz, zlemini ektiimiz bir gzellii getirdii iin beenildiini syler. yi bir air olmasna ramen Yahya Kemal, bir balang deil, aksine bir sondur; nk bize yeni bir iir kayna gstermemitir. Yukardaki paragrafta konu bakmndan hangi eletiri yaplmtr? a. Eser eletirisi b. Dnem eletirisi c. Eletiri teorisi d. Dil eletirisi e. Yazar eletirisi 1. c Yantnz yanl ise, 1923-1938 Aras Edebiyatmzda Eletiri ve Eletirmen Anlay blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, 1923-1938 Aras Edebiyatmzda Eletiri ve Eletirmen Anlay blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, 1923-1938 Aras Edebiyatmzda Eletiri ve Eletirmen Anlay blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, 1923-1938 Aras Edebiyatmzda Edebi Dnemler zerine Yaplan Eletiri blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, 1923-1938 Aras Edebiyatmzda Edebi Trlerin Teorisi zerine Yaplan Eletiriler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, 1923-1938 Aras Edebiyatmzda Yazar ve Eser zerine Yazlan Eletirel Deerlendirmeler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, 1923-1938 Aras Edebiyatmzda Dil zerine Yaplan Eletiriler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, 1939-1960 Aras Edebiyatmzda Eletiri ve Eletirmen Anlay blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, 1939-1960 Aras Edebiyatmzda Eletiri ve Eletirmen Anlay blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, 1939-1960 Aras Edebiyatmzda Yazar ve Eser zerine Yazlan Eletirel Deerlendirmeler blmn yeniden okuyunuz.
2. d
3. e
4. a
5. b
6. a
7. c
8. d
9. b
10. e
162
Eletiri Tarihi

Sra Sizde 1 Bir eletiri teorisi, eletirinin zelliklerinden, nasl olmas gerektiine, eletirmenin eletirisinde nasl bir yntem izlemesi gerektiine kadar pek ok soruya yant vermeye alr. Eser eletirisi ise bir sanat, edebiyat rnn merkeze alp onun zerinden eletiri yapar. Burada eserin biim ve ierik zellikleri, dil zellikleri gibi noktalar zerinde durulur. Sra Sizde 2 znel eletiride eletirmenin ele ald konu ile ilgili kiisel duygu ve dnceleri, beenileri ve antipatileri ne kar; nesnel eletiride ise sz konusu edilen sanat eseri ile ilgili evrensel bir takm deerlendirme yntemleri, bilimsel baz gerekler, aklc gerekeler, belgeler, dayanaklar kullanlmaya allr. zelebi, H. (2006). Cumhuriyet Dneminde Edebi Eletiri 1951-1960. Doktora Tezi, Ankara: Ankara n. Sosyal Bilimler Enstits. Safa, P. (1990). Objektif: 2 Sanat Edebiyat Tenkit. stanbul: tken Yaynlar. Sevinli, E. (1994). 1923-1930, Eletirmen Gzyle Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu Eletiri Sekisi 1923-1990. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Tanpnar, A. H. (1992). Edebiyat zerine Makaleler. stanbul: Dergh Yaynlar.
Baycanlar, S. . (2007). Trk Edebiyatnda 1951-1961 Yllarnda Edeb Eletiri. Doktora Tezi, Adana: ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal. Bezirci, A. (1968). Nurullah Ata Eletiri Anlay ve Yazlar. stanbul: Akam Kitap Kulb. Burian, O. (1993). Denemeler Eletiriler. stanbul: Cem Yaynlar. Erdoan, M. (2009). Bir Eletirmen Olarak Ahmet Hamdi Tanpnar. stanbul: Dergh Yaynlar. Kerman, Z. (2003). Mehmet Kaplan ve Tenkit, Hece Eletiri zel Says. s. 628-629. zelebi, B. M. (2003). Cumhuriyet Dneminde Edebi Eletiri (1923-1938), Hece Eletiri zel Says. s. 102-123. zelebi, B. (1998). Cumhuriyet Dneminde Edebi Eletiri 1923-1938. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. zelebi, H. (1998). Cumhuriyet Dneminde Edebi Eletiri 1939-1950. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. zelebi, H. (2003). Cumhuriyet Dneminde Edebi Eletiri (1939-1960), Hece Eletiri zel Says. s.124-165.
8
Amalarmz indekiler
Eletiri Tarihi
ELETR TARH
Bu niteyi tamamladktan sonra; 1960 sonrasndaki eletirinin doup gelitii ortam zmleyebilecek, 1960 sonrasndaki eletirinin zelliklerini aklayabilecek, 1960 sonrasndaki eletirinin belli bal yazarlarn ve eserlerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
1960 Sonrasnda Eletiri Eletiri Anlay ve Eletirmenler znel Eletiri Nesnel Eletiri Akademik Eletiri Toplumcu Gereki-Marksist Eletiri
1960 Sonrasnda Trk Edebiyatnda Eletiri
1960 SONRASI TRK EDEBYATINDA ELETR
1960 Sonrasnda Trk Edebiyatnda Eletiri

1960 SONRASI TRK EDEBYATINDA ELETR
Trk edebiyatnn genellikle nemli sosyal ve siyasal hareketlere bal olarak deiime urad ve bu balamda bir ierik zellii kazand edebiyat tarihlerinden de takip edilebilir. Nitekim 1960 tarihi de bu adan edebiyatmzda bir yeni dnemin balangc kabul edilmektedir. Tek parti iktidar ve arkasndan gelen Demokrat Partili yllar, II. Dnya Savann btn dnyada yaratt skntlar, bunun Trkiye zerindeki basklar ve en nihayet 27 Mays 1960da gelen askeri darbe, bu dnemi tam bir deimeler ve krlmalar dnemi yapar. Fakat bu kez 1950 sonrasnda balayan ve 1960-70lerde hz kazanan sosyalist eilimlerin yansmalar edebiyatmzda da ok grnml bir manzara ortaya karr. En sonunda bu alkantl dnem, 12 Eyll 1980de bir baka askeri darbeyle bir kez daha yzleir. 1980 sonrasnda siyasal, ideolojik balamdan kaan bir edebiyat anlay karmza kar. Bu durum 1990dan sonra ise bambaka bir zellik kazanarak tmyle modern ierikten kaan bir anlay getirir. zetle 1960 sonras edebiyatmz 1980e kadar ayr; 1980-1990 arasn ayr ve 1990 sonrasn da ayr dnmek gerekir. 1960-1980 arasnn youn politik ve ideolojik grnmne karlk, 1980 sonras apolitik bir anlay sergiler. 1990 sonras ise tmyle yepyeni bir dnya grn; postmodern bir edebiyat ynelimini sergiler. Dolaysyla edebiyat eletirisi de bu deiim, dnm veya daha doru bir ifadeyle krlmalara gre ekil alr.
Eletirmenler ve Eletiri Anlaylar

Btn bu deiim ve dnmleri dikkate alarak 1960 sonrasnda edebiyatmzda edebi eletiriyi znel-zlenimci Eletiri, Nesnel Eletiri, Akademik Eletiri, Toplumcu Gereki-Marksist Eletiri; 1980 sonrasnda Yapsalc Eletiri, Gstergebilimsel Eletiri, Dilbilimsel Eletiri; 1990 sonrasnda ise Postmodern Eletiri eklinde gruplandrabiliriz. Fakat bu gruplandrmann da btn kuattn sylemek mmkn deildir. nk artk sz konusu olan nicelik bakmndan olduu gibi nitelik olarak da bir hayli deikenlik gstermeye balayan bir dnemdir. Bir ksm 1960 ncesinde de yazmakla birlikte Suut Kemal Yetkin, Memet Fuat, Yaar Nabi, Cemal Sreya, Muzaffer Erdost gibi isimler, znel-izlenimci bir anlayta bu dnemde eletiri yazmaya devam ederler. Asm Bezirci, Hseyin Cntrk, Tahir Alangu, Cevdet Kudret, Vedat Gnyol, Metin And, Nurullah Berk gibi isimler nesnel eletiriyi; Fethi Naci, Attila lhan, Ahmet Oktay gibi isimler ise Top-
166
Eletiri Tarihi
lumcu gereki-Marksist bir eletiriyi; Mehmet Kaplan, Adnan Benk, Berna Moran gibi isimler ise akademik kriterlere bal olarak bir eletiri anlayn oturtmaya almlardr. Fakat bunlarn birbirinden kesin snrlarla ayrldn sylemek doru deildir. nk rnein nesnel bir eletiriyi uygulamaya alan baz eletirmenlerin Marksist bir anlay kendilerine esas aldklar grlr. Ya da ayn ekilde akademik kriterleri Marksist bir anlayla yorumlayan ve eletirilerinin temeline oturtmaya alan yazarlar da bulunmaktadr. Bunda zellikle 1960 sonrasnda ideolojik bakn yaygnlamasnn etkisi byk olmutur. Dolaysyla eserlerin gerek deerini deerlendirmek yerine onu ya kabul eden ya da reddeden eletirilerin says artmtr. zellikle sol evrelerde Marksist temele oturtulmaya allan nesnel bir eletiri anlayna karlk bu kez akademik kimlii n plana kan eletirmenlerce objektif eletiri metotlar gelitirilmitir. Fakat yukarda belirttiimiz gibi zaman zaman bunun ierisine de Marksist grlerin yerletirildii grlr. 1980 sonrasnda ise yine akademik evrelere mensup olan Tahsin Ycel, Mehmet Rifat, Berke Vardar, Akit Gktrk, erif Akta, Doan Aksan gibi isimler metin merkezli bir anlaya dayanan yapsalc eletiriyi, gstergebilimsel eletiriyi ve dilbilimsel eletiriyi uygulamaya balamlardr. 1990 sonrasnda da yine byk bir ksm niversitelerde grev yapmakta olan Jale Parla, Yldz Ecevit, Orhan Koak, Nurdan Grbilek, Dilek Dolta, Grsel Ayta gibi akademisyen-aratrmac-eletirmenler pek ok eletiri anlaynn yannda postmodern metin eletirisini de uygularlar. 1960lardan sonra eletirinin nesnel bilimsel bir ierik kazanmasnda niversite evrelerinin gelimesinin ve zellikle de Trk Dili ve Edebiyat blmleri ile ngiliz, Amerikan, Alman ve Fransz edebiyatlar zerinde almalar yapan akademisyenlerin byk katks olmutur. Bu akademisyenler ounlukla batl yntem ve tekniklere dayal eletirel aratrma-inceleme yazlaryla karmza karlar. Son yllarda bu evrelerin nicelik bakmndan gelimi olmas eletiri tarzndaki rnlerin saysnda da olduka fazla bir arta yol amtr. Dier taraftan 1960 sonrasnda gazetelerin edebiyattan biraz uzaklamalarna karlk, edebiyat dergilerindeki art da eletirinin gelimesine katkda bulunmutur. Bunlara bal olarak bir akademik evrede bulunmamakla birlikte bir dergi veya yaynevi etrafnda toplanan yazarlar grubunun da zaman zaman belli bir eletiri anlayna bal yazlar yazdklar grlr. Son yllarda sadece eletiri zerine yazlan yazlara yer veren dergilerin varl da ayrca dikkat ekmektedir.
znel-zlenimci Eletiriyi Devam Ettirenler

znel-zlenimci eletiri, eletirmenin, eser karsnda beenisine, duygu ve dnce dnyasna gre tavr ald, genel eletiri ilkelerinin deil, kiisel zevklerin n plana kt eletiri anlaydr. Bu tarz eletirinin zaman zaman denemeyle kart da olur. Edebiyatmzda bu tarzn ncs Nurullah Atatr. Nurullah Ata sonrasnda edebiyatmzda nesnel eletiri gittike arlk kazanmasna ramen, znel eletiriyi devam ettiren baz eletirmenler bu erevede yazlar yazmaya devam etmilerdir. Bunlardan birisi olan Memet Fuat (1926-2002), eletirmenlie de Atan yazd tarzda bir eletirmen olma isteiyle girmi ve hayatnn sonuna kadar da bu alanda pek ok eser vermitir. Fakat Ataa gre eletirilerinde daha hogrl ve zaman zaman da denemeyle kark yazmtr. Kendi yazarl zerinde Nazm Hikmetin etkisinin bulunduunu syleyen Memet Fuat, eletirilerinde de daha ok iir zerinde durmutur. Yeni Dergi, Yazko Edebiyat, Adam Sanat gibi dergilerde-
8. nite - 1960 Sonrasnda Trk Edebiyatnda Eletiri
167
ki yayn ynetmenlikleri de eletiri anlaynn gelimesinde etkili olmutur. Eletirinin sanat eserini okuyucuya, dinleyiciye, izleyiciye yaknlatrmak, aklamak, daha kolay anlalr klmak; ve sanatya yol gstermek olduunu dnen (Fuat, 1986,13) Memet Fuat, Unutulmu Yazlar (1986)da bir araya getirdii Eletiri zerine Notlar, Eletirinin Lsi, Sanatnn Eletirmenlii, Kendini Eletirmek gibi yazlarnda ve zgnlk Av (1996) kitabnda da bir araya getirdii Bizde Eletiri Var m?, Yaznsal Eletiri, Gncel Eletiri, Neden air?, Neden Eletirmen Deil, Kitap Eletirisi, air Eletirmenler, Trk Eletiri Tarihi, Edebiyat Eletirisi gibi yazlarnda eletiri anlayn, eletiri teorisi ve eletiri tarihimizle ilgili grlerini aktarr. u cmleler eletiri anlayn dile getirir niteliktedir: Benim eletirideki temel yaklamm, anlamaya almak, ayrntlara dikkat etmek, beenmediimi batrmamaktr diyebilirim. Kolay beenmem ama emee sayg gsteririm.(...) Benim dnce dnyam Marks dnya gr zerinde ykselir. Temel yle atlm. Deneme yazarlnn sorulara kaplp gitme yntemiyle ne kadar uzaklara dsem de o temelden bsbtn kopamam. (Karata, 2003: 673). Edebiyatmzda 1960 sonrasnda znel eletiri yazlar yazan bir nemli eletirmen Doan Hzlan (1937- )dr. Sanat ve kltr alannda pek ok eletiri yazs bulunan Hzlan, aslnda nesnel denilen eletirinin de znel eletirinin bir kamuflaj olduu dncesini tar. Ona gre her eserin eletirel lt kendi tutarll iinde baka olabilir; kurumlaan estetik yarglar uygulamaktan kamak gerekir. Hzlan, eletirilerinde genellikle yazar unutmak istediini; bir eletirmen olarak grevinin irkinlikleri deil, gzellikleri oaltmak olduunu syler. Bundan dolay da Hzlan, ounlukla ele ald eserin gzel ve olumlu deerlerini ne karmaya alr (etin, 2003: 171). Hzlann Yazl likiler (1983), Gnlerde Kalan (1983), Sanat Gnah karyor (1992), Kitaplar Kitab (1996), Sakl Su (1996), Edebiyatmza Dipnotlar (2010), iir ilingiri (2010), Kitaplarla Kltr Turu (2010), Snm Kibritin zinde (2011) Aynadaki Baklar (2011) gibi eletiri kitaplar bulunmaktadr. Hzlann eletiri ile ilgili grlerinin yer ald baz yazlar ise unlardr: Eletiri zerine, Gncelin ars, YKY., stanbul 1997, s. 70-72. Eletiride znellik Nesnellik Sorunsal, Edebiyat Dnencesi, YKY., stanbul 2003, s. 11. Edebi Pusulamz, Edebiyat Dnencesi, YKY, stanbul 2003, s. 25. Eletiride Dayanaklar ve lkeler, Yazl likiler, Altn Kitaplar, stanbul 1983, s. 52-53. Eletirmenin Dnya Gr, Yazl likiler, Altn Kitaplar, stanbul 1983, s. 54-55. (Tural, 2006: 293). znel eletirinin nemli bir dier ismi Fsun Akatl (1944-2010) olmutur. 1983 ylna kadar niversitede dersler de veren Akatl, kurumlamann kliklemeyi getireceini dndnden eletirinin de kurumsal olmamasndan yanadr. Akatlya gre bir eletirmen kendi edebiyat anlayna yakn bulduu kimselerin eserlerini inceler ve olumlu ya da olumsuz grlerini kendi edebiyat anlay dorultusunda verir. nk bir eletirmenin de kendisine gre bir edebiyat anlay vardr. O bir memur deildir ve her kan kitaba eletiri yazmak zorunda deildir. yi edebiyat eserlerini okuyucuya ulatrmak iin, ktlerini de kt rnei gstermek iin ele alr. Eletirmen, okumadklar hakknda kesin hkm vermekten kanr (etin, 2003: 171-172). Pek ok kitab bulunmakla birlikte Tenha Yolun Ortasnda (1995) yklerde Dnyalar Eletiri Yazlar (1998) Zaman Yaatan Roman Zamana Direnen iir Roman ve iir zerine Eletirel Denemeler (1998),
168
Eletiri Tarihi
Krmz Gagal Pelikan-(Krk Yldan Krk Sesleni) (2010) gibi kitaplarnda eletirilerine yer veren Akatlnn ayn zamanda bir deneme yazar olmas dolaysyla eletirileri zaman zaman bir deneme zellii de kazanmaktadr. Akatlnn gazete, dergi ve kitaplarnda yer alan eletiri zerine yazd baz yazlar unlardr: Eletiri Kuramlar ve Eletirel Bilincin Temelleri, Trkiyede Eletiri ve Deneme, Ankara: Tmer Yaynlar, 2001, s. 17-20. Eletiri On Sekizini Bitirdi, Yaz Bana Neler Gelir, stanbul: Ada Yaynlar, 1980, s. 37-39. Eletirinin Nesebi zerine Birka Sz, Acyla, Sevgiyle, Kahramanca, stanbul: Boyut Yaynlar, 1998, s. 100-102. Eletirinin Sesi, Yaz Bana Neler Gelir, stanbul: Ada Yaynlar, s. 1980, s. 53-56. Eletirinin Soylusu, Acyla, Sevgiyle, Kahramanca, stanbul: Boyut Yaynlar, 1998, s. 125-128. Eletirinin Temeli yknn Ta Kendisidir, ykcnn Kitab, Feridun Anda (haz.), stanbul: Varlk Yaynlar, s. 333-335. Eletiri Denince, Hrriyet Gsteri, Mays 1985, s. 73-74. Eletiride Snr ve Seviye, Virgl, Mart 2001, nr. 39, s. 34-35. Felsefe Inda Sanat Yaptnn Deerlendirilmesi, Trk Dili, Eyll 1976, s. 388-396. Yaznmzda Deneme ve Eletirinin Gnmzdeki Durumu zerine, Trk Dili, Mart 1982, nr. 363, s. 142-146. Tiyatroda Eletirinin Kslan Sesi, Varlk, Nisan 2003, nr. 1147, s. 24-26. Trk Edebiyatnda Deneme ve Eletiri, Varlk, Ocak 2000, nr. 1108, s. 20-28. Yazn Eletirisi Yaznsal Olmak Zorunda, Hrriyet Gsteri, Ocak 1988, nr. 86, s. 8-9. (Tural, 2006: 289, 296). zlenimci-znel eletiriyi devam ettirenler arasna Marksist vurgular da dikkat eken II. Yeni ierisinde airliiyle n plana kan Cemal Sreya (1931-1990) ile Turgut Uyar (1927-1985) ve Adnan Binyazar (1934- )la Rauf Mutluay (19251995), Muzaffer Erdost (1932- )u da katabiliriz. Bir kez daha belirtmek gerekir ki znel-izlenimci veya nesnel eletiri anlayn benimsediklerini syleyen baz eletirmenler, sosyal gereki-Marksist eletirinin terminolojisiyle yazmaktadrlar. Ayn durum, akademik eletirmenler iin de geerlidir. Bilimsel bir takm yntem, teknik ve verileri eletirilerinde uygulayan eletirmenlerin bazlarnn Marksist bir terminoloji kullanmalar gibi, akademik verileri kullanarak eletiri yazanlarn zaman zaman znellik tayan eletiriler de yazdklar grlr. Dier taraftan birer eletirmen olarak tannmasalar da 1960larn ortalarndan itibaren glenmeye balayan Toplumcu Gereki-Marksist anlaya karlk milli-manevi deerleri n plana karmaya alan, geleneksel bir edebiyat anlayna bal olarak zaman zaman eletiriler de yazan yazarlar da anmak gerekir. Bunlardan, birer edebiyat tarihisi olarak tannm olsalar da Nihat Sami Banarl (1907-1974) ve Ahmet Kabakl (1924-2001); bir air ve edebiyat aratrmacs olarak tannan Orhan aik Gkyay (1902-1994); Hisar Grubu airleri olarak anlan Mehmet narl (1925-1999), Gltekin Samanolu (1927-2003), Mustafa Necati Karaer (19291995), lhan Geer (1917-2004) gibi isimleri de znel-izlenimci eletiri ierisinden saymak gerekir. Dier taraftan bugn ayn dncenin bir devam olarak grebileceimiz daha ok iirleriyle ve gazete yazlaryla tandmz Beir Ayvazolu (1953- ) ve ykcyle tandmz Rasim zdenren (1940- ) de zaman zaman nesnel eletiriye de yaklaan yazlaryla burada saylmas gereken isimlerdir.
169
Bu durumda 1960tan bugne kadar gelen srede eletiri rnei veren yazarlarmz kesin izgilerle gruplandrmak byk bir zorluk olarak karmza kmaktadr. Hatta baz aratrmaclarn gruplandrma konusunda birbiriyle elitii; birinin znel eletirmen grubunda sayd eletirmenin bir dierinde nesnel eletirmenler iinde ele alnd da grlmektedir. rnein Cevdet Kudretin benim bir eser zerine yazmam iin ya ok sevmem ya da ok kzmam gerekir sznden hareketle onu znel eletirmenler grubunda deerlendiren Nurullah etine karlk (etin, 2003: 171) 1951-1960 arasndaki eletiri faaliyeti ile ilgili bir doktora tezi hazrlayan Hseyin zelebi Daha ok kzd ya da sevdii bir eser zerine yazmas, onu znel bir eletirmen yapar; ama o, yapm olduu deerlendirmelerle, karlatrmalarla, alntlarla nesnelliin snrlarnda gezinir. Okuduu bir yaptla ilgili bilgileri hemen kabullenmez. Bilimsel bir kukuculukla verili olan/sylenileni sorgular, aratrr, yanl veya eksik bir ey varsa onu ortaya koyar. (zelebi, 2006, 71) diyerek onun aslnda bir nesnel eletiri anlayn uyguladn syler. Bu kark durum aslnda bizde eletiri anlaynn tam olarak oturmam olduunu gstermektedir. Ayrca bizde kltr, sanat, edebiyat, felsefeyle ilgilenen; iir, roman, yk, tiyatro yazan pek ok ismin ayn zamanda eletiri de yazdklar unutulmamaldr. Cemil Meri, Enis Batur, Murat Belge, Ahmet nam ve daha da arttrlabilecek pek ok akademisyen, yazar, air, felsefeci, tarihinin de eletiri yazlar bulunmaktadr.
Okuma Paras LMEYE YATMAK Fethi Naci lmeye Yatmak, Adalet Aaolunun ilk roman. nszde yle diyor Aaolu roman iin: Atatrk, ...1938de ld. Sonra ne oldu? Nasl yetiti o ld yl ilkokullarn bitirenler? (...) Tipik bir zaman parasndan (Aaoluna gre bu, 1938 yldr. -F.N.) gemie uzanmak ve yaamn tam ortasndan gelecee yol almak. Bunun iin anlara yaslanmay, belleime snmay yeterli bulmadm. Gemiin panoramasn pek ok eski gazete, kitap, fotoraf kartrarak, anlar dinleyerek ve bunlar iinde gerekli malzemeyi toplayp eleyerek, gn gn, ay ay, yl y1 vermeye altm. Bu nedenle lmeye Yatmak benim deil, ama bir dnemin yazd romandr. Roman iki izgide geliiyor: Bir yanda, lmeye yatan doent Aysel var, Ayselin bir otel odasndaki izlenimleri, eitli konulardaki dnceleri ve kendi kendisiyle hesaplamas var. Aaolu i roman diyor buna. roman, btn romann drtte biri kadar. Romann drtte , Atatrk ld yl ilkokullarn bitirenlerin nasl yetitiini, onlar yetiirken dnyann ve Trkiyenin durumunun ne olduunu gstermeye alyor. Bu arada, Ayselin btn gemii, ailesiyle, evreyle, arkadalaryla ilikileri anlatlyor. Adalet Aaolu, ok ilgin olabilecek bir roman, bir tankl yarna belgeleme tutkusu uruna, baarsz bir roman haline getirmi. ok ilgin olabilecek bir roman, dedim. Gerekten yle. nk Aysel, dncesiyle, yaamasyla, getirdii sorunlarla romanmzda yeni karlatmz bir tip. Bir esnaf kz. Dar kafal bir aileden, bir evreden gelme. Birtakm glkleri aarak okumu, niversite retim yesi olmu. Kocas da (mer) bir bilim adam. (...)
170
Eletiri Tarihi
Gemiinden tad deer yarglaryla kiisel davrannn atmas; yolunda bir evlilikle bir yasak ak yks; kocasna almak isteiyle bunu savsaklamak; kadnln, tkenmek zere olduunu sezdii kadnln yaamakla yce ve soylu eyler arasnda bocalamak... te asl roman olacak sorunlar bunlar! Ama Adalet Aaolu bunlara kysndan kesinden deinmekle yetiniyor, bu sorunlar derinlemesine kurcalamaktan kanyor, kendine zg bir tutum almaktan, kendi deer yarglarn getirmekten ekiniyor ve sonunda bir zre snarak sorunlardan kamay yeliyor: Her eyde hakl ve doru olmak iin her eyin hakl ve doru olmas gerek. (s.359). Roman, bu yargyla sona eriyor. Gerekte Adalet Aaolunun bu tutumu, 1938-68 arasn anlatmak iin bunca abalamasndan ok daha iyi anlatyor bu dnemin aydn kadnlar zerindeki etkisini! Kitabn drtte 1938-68 arasnn panoramasn veriyor. Daha dorusu, 1950lere kadar getiriyor romann Aaolu; sonra, yorulmu gibi, iki sayfalk bir zetle 60 devrimine geliyor. renci hareketlerini, sol hareketleri Aysel araclyla veriyor. Adalet Aaolunun Trkiyenin toplumsal deiimine bak, tipik bir kk burjuva bak. Oysa Atatrkn lmnden sonra yetien genliin sorunlar da, bu genlik yetiirken dnyann ve Trkiyenin ne durumda olduu da yle bir bakla zmlenemez; bu bak, ister istemez, gericilik diye ezan okuma zerinde durmaya, nemli sorun diye kadn-erkek ilikilerine (kadn-erkek ilikilerinin nemini yadsmyorum, ama bir btn iindeki yerine oturtmak gerekir bu ilikileri, btn iindeki nem payna gre deerlendirmek gerekir) saplanmaya gtrr. Bu bakmdan, Aaolunun lmeye Yatmak benim deil, ama bir dnemin yazd romandr, sz, kendine fazla gvenmeyi deilse, bir yanl anlay belirtiyor. nk Aaolu, anlatt dnemi, kendi kiisel grlerine gre deerlendirerek anlatyor; bir bakas, ayn dnemi, bsbtn baka bir adan ele alarak, Aaolunun yorumlarnn tam kartlarm ileri srerek anlatabilirdi. Romann drtte zerinde fazla durmak istemiyorum. Otuz yllk bir dnemi 359 sayfalk bir romanda anlatmak... Belki bir yolu vardr bunun, ama Aaolunun tuttuu yol o yol deil. Bir kere, romanc olarak k noktas bireyler deil; akln birtakm toplumsal gerekliklere takm, onlarn altn izmek istiyor. Romancnn anlatt toplumsal gereklikler, bu gereklikleri yaayan, bu gerekliklerin tarihi olan bireyler haline dntrlemezse, romann ematik olmas kanlmaz olur. Yaar Kemal de, nl ls iin, Bu l benim yaantm ve tanklmdr, diyordu; ama o, tankln belgelerken, bir romann ancak bireyleri anlatarak tanklk grevini yerine getirebileceini unutmuyordu. Sevgi Soysal, Yrmekte yrekli bir k yaparken, bildirisini okurlara iletirken, gzn yaayan bireylerden ayrmyor, birey olarak insan ile toplumsal varlk olarak insan arasnda somut bir bileim salyordu. Oysa Adalet Aaolunun bir dnemi anlatmak iin ortaya srd kiiler birer kukla olmaktan teye geemiyorlar; nk bunlar sadece d gerekliin mekanik bir biimde yansmasdrlar; d gereklikle kiilerin i gereklikleri arasnda bir atma gremezsiniz; olamaz da, bir i gereklikleri yok nk bu anlatlan kiilerin. Bunun iin birey olamyorlar. Byle olunca da sanatsal yarat, yerini kolay bir ematizme brakm oluyor. Gene bunun iin lmeye Yatmakta (daha dorusu lmeye Yatmakn drtte nde) tipik durumlar buluyoruz, ama yaayan insanlar bulamyoruz. nsanlarn kiisel durumlaryla tipik durumlar arasnda isel bir ballk olmaynca sonucu byle olmas kanlmaz bir ey. Szgelimi, bir blm okuyorsunuz: Ha, halktan kopuk bir idareci anlatlyor, diyorsunuz. Bir baka blm okuyorsunuz: DPyi oluturan gayri memnun tiplerden biri anlatlyor, diyorsunuz. Amerikallarla ilikiler gelimeye balaynca, Dndar retmenin, tozlu ile yollarnda, leblebi-zm yemeyi brakarak iklet inemeye balamas, Aaolunun ematik anlaynn, her eyi basite indirgeme eiliminin tipik bir rnei.
171
Ayrca, belirli bir dnemin eletirisinde ya da deerlendirilmesinde, bu eletirinin bu dnemi oluturan toplumsal koullara yneltilmesi gerekir; k noktasnn bu eletiri, gelime ynnn ise daha iyi bir dzen olmas gerekir. Oysa Aaolunda k noktas dzeni belirleyen koullarn eletirisi deil; ekonomik ve toplumsal gerekliklerin bilincine varm grnmyor Aaolu; otuz yln panoramas diye anlattklar toplumun yzeysel grnm; bunun iin de somut bir gelime yn bulamyor toplumda. Ksa bir dnemin gnlk olaylaryla, uygulamalaryla gelecee dnk bir perspektifi birbirine kartryor: Toplumcu eylemler karsnda kapal bir kapnn nnde umutla durmak biiminde bir gre varmasnn tabii bir sonucu olarak roman, toplumsal z bakmndan, bir aydn tedirginliinin dile getirilmesinden teye geemiyor. Adalet Aaolunun romanna umutla balamtm, iyi bir eyler bulacama gveniyordum. Sonu d krkl oldu. Tankla, belgelemeye akln fazla takmasayd, bilgiler zetlemekten baka bir ie yaramayan gereksiz kiilere yer vermeseydi, Ayselin kiisel dramn romann temel sorunu olarak ileseydi belki de anlatmak istedii dnemi daha iyi anlatrd. Aysel demek -bir bakma - o dnem demek deil mi? Austos 1973 Edebiyat Yazlar, s.17-22
Nesnel Eletiriyi Uygulamaya alanlar

1960 sonrasnda eletiri alanndaki nemli bir gelime znel-izlenimci eletiri anlayndan nesnel bir eletiri anlayna doru gei olmutur. Eletiride kiisel ve znel tutum ve dncelerin artk bir tarafa braklp genel, evrensel ve bilimsel prensiplerin gz nne alnmaya baland bir eletiri anlay yava yava kendisini gstermeye balar. 1960 sonrasnda bu tarz eletiri yazanlar gazete ve dergi veya belli bir yaynevi etrafnda bir araya gelenler ve akademik evrelerde bulunanlar eklinde ikiye ayrmak mmkndr. Akademik evreler dnda nesnel eletirinin bamsz bir alan olarak yerlemesi yolunda 1960 sonrasnda Hseyin Cntrk (1918-2003) nemli bir isim olarak karmza kmaktadr. Eletiri yaamna 1955-1957 yllar arasnda eitli edebiyat dergilerinde yazd yazlarla balayan Hseyin Cntrk, eletiri alannda Eletirmeden nce (1958), ann airi (1960), Turgut Uyar (1961-Asm Bezircinin Edip Cansever incelemesi ile birlikte), Gnlerin Getirdii Gtrd (1962-Asm Bezirci ile birlikte), Behet Necatigil ve Edip Cansever stne (1964) adl eserlerini yaymlamtr. Bunlarn yan sra dergilerde kalm baz yazlar kendisinin lmnden sonra ann Eletirisi adl iki ciltlik eserde bir araya getirilmitir. Cntrkn eletirmenlikteki nemli bir zellii, nce kuramn ortaya koymas ve sonra eletirisini yazmasdr. Cntrke gre eletiri ncelikle edeb metin zerine kurulan bir st dildir ve eletiri, metnin anlamnn dna kmamaldr. Ona gre etkili bir eletiri iin ncelikle sistemli bir eletiri dili kurmak gerekir. Cntrk, bu dil konusunu zellikle eletiriyi denemeden ayrabilmek iin olduka nemser. Edebiyatmzda Atatan beri devam eden izlenimci-znel eletirinin en gl kartlarndan biri olan Cntrk, Yeni Eletiri kuramn edebi metinlerimize uygulayarak edebiyatmzda nesnel eletirinin de nemli nclerinden birisi olmutur (Kadzade, 2011: 190). Ayrca nesnel eletirinin edebiyatmzda yer etmesinde karm olduu Dnem ve Yordam gibi dergilerin ve eletiri uygulamalarnn
172
Eletiri Tarihi
ok nemli katks vardr. Cntrk, modern Trk eletirisini kuracak gen eletirmenlerin, Fethi Naci ve Nurullah Atan birbirlerinden ok farkl tutumlarn deerlendirerek eletirilerinde bir senteze varmalar gerektiini dile getirir. Cntrke gre gerek eletiri ncelikle yntemini ve snrlarn belirlemi bir eletiri anlayyla ortaya kacaktr. (Baycanlar, 2007: 66). Edebi metni kendi btnl iinde kabul eden Cntrk, Bizce asl nemli olan metindir. Onun zmlenmesinde semantik, dilbilim ve gramerden, yaamakta olduumuz dilden, edebiyat yaptlarndan, kltr yapan her eyden yararlanrz. Yararlanabilirsek yazarn kiisel durumlarndan da yararlanrz, ama bunlar okluk metne dnk olmadklarndan bizi ilgilendirmez. (Cntrk, 2006: 66) grndedir. Eletiri hayatnn balangcnda Asm Bezirci ile birlikte bilimsel-nesnel eletiri alannda ilerlemek niyetiyle yola kan Cntrk, daha sonra Asm Bezircinin anlay deitirmesi zerine yola Eser Grson, Haluk Aker ve Gven Turan gibi isimlerle devam eder. Cntrk ve arkadalar 1960l yllardan sonra seviyeli bir edebiyat kua oluturmak iin kadrolamak ve eletiriyi ciddi bir kuruma dntrmek niyetinde olmulardr. Evrim, Devinim 60, Alan 67, Yordam gibi dergilerde bu amala yazan eletirmenler 60 Kua Eletirmenleri olarak da tannmaktadrlar. Cntrk, ngiltere ve Amerikada 1920-1970 arasnda etkili olan ve Eliot, Richards, Wellek, Warren, Beardsley, Wimsatt gibi yazarlarn temsilcisi olduu ngiliz-Amerikan Yeni Eletiri anlayn Trk edebiyatna uygulamaya almlardr. Bu anlaya sahip olan eletirmenler metne, ideolojik, etik ve sosyolojik yaklamlarla deil, sadece estetik adan bakmak istemilerdir (etin, 2003: 173-174). Bu eletiri anlayn Yeni Dergi, Papirs, Trk Dili, ada Eletiri gibi dergiler de tantm ve zaman zaman Amerikal Yeni Eletiri yazarlarnn eviri eletirilerine de yer vermilerdir. Bu anlay, edebi metni tarihsel ve sosyal balamdan kopard iin Marksist eletirmenlerce eletirilmitir. Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman (3 cilt, 1959-1965) isimli eseriyle edebiyatmzda tannan Tahir Alangu (1916-1973), incelemelerinde nesnel bir anlay uygulamaya alan bir baka edebiyat aratrmacs ve eletirmendir. Yeni ykclmzn yol aclarn, gereklik ekseninde zaman zaman kesin yarglar vermekten kanmadan eletirel bir perspektifle ele almtr. Eletirilerinde nce yazarla ilgili ksa bir giri yapp eserin konusunu zetleyen Alangu, daha sonra eserle ya da yazarla ilgili kimi saptamalarda bulunur; eserin eksik, zayf ya da gl ynlerini ortaya koyar. Eserdeki kiileri ana izgileriyle deerlendiren yazar, zamann ve meknn insana etkisi ve eserin/yazarn dili zerinde de durur. Alangu, eser veya yazarla ilgili genel bir deerlendirme yaparak bitirir yazsn. O, bunlar bir ablon olarak kullanmaz. Eserin trne gre deitirir eletiri yntemini. Eletirilerini yazarken Bu yazar dostumdur! diyerek, onun yaptlarn kayrmaz: Eletirme yazyor, sanat dostlarmz kaybediyoruz, iyi eserler yazarlar, bizim eletirmelerimiz de gllk glistanlk olur, barrz elbette. (...) Yaar Kemal, Orhan Kemal, Kemal Tahir, Samim Kocagz gibi sanatlar yakndan tanrm, hem sanat kiilikleri, hem de yaaylar ile, bana bu erefi vermilerdi; ama iimi onlarla olan dostluklarmdan ayr tutarm. (zelebi, 2006: 68) diyen Alangu, eletirilerinde olabildiince nesnel olmaya altn ifadeye eder. Nesnel eletiri yazma abas ierisinde olan bir baka eletirmen Vedat Gnyol (1911-2004)dur. Vedat Gnyol, daha ok yk ve roman eletirileriyle tannmtr. Yazd eletirilerde nesnel yntemler kullanmaya alan Gnyol, yazarn dnya grn ve bunun sanatna yansmasn, biimde ve ierikte yapt yenilikleri;
173
kurgudaki salamlk ve roman tekniini, ele ald konular ve kiileri, dili ve biemi, kaynaklar, kulland biimleri, etkilendii yazarlar da sz konusu eder. Gnyol, bir yazar yalnzca ele ald eser etrafnda deerlendirmez. Deerlendirme yaparken o yazarn dier eserlerini de dikkate alr; bunlarla deerlendirdii arasnda iliki kurar. Yan sra ele ald yazar baka yazarlarla karlatr. Bylece karlatrmal bir eletiriyi de uygular. Bunlar daha ok yazarn geliim izgisini gstermek iin yapan Gnyol, eletirilerinde zmleyici, yorumlayc olmaya alr (zelebi, 2006: 73). ok sayda deneme kitab bulunan Gnyolun eletirilerinde de zaman zaman denemeye kat, dolaysyla znel-izlenimci bir tarzda eletiri yazd ve Marksist eletirinin terminolojisini kulland da grlr. alakalem (1977) kitabnda da ayn zellikte deneme eletiri karm yazlar grmek mmkndr. Bu isimlerin haricinde nesnel eletiri yazan eletirmenlerin ierisine Ankara niversitesi Dil-Tarih-Corafya Fakltesi Tiyatro Blmnde 1994 ylndaki emekliliine kadar dersler de veren, daha ok Ulus gazetesi ve Forum Deiim, Dost, Trk Dili gibi dergilerde tiyatro zerine yazd nesnel-eletirel yazlarla tannan ve Trk tiyatro edebiyat zerine pek ok kitab da bulunan Metin And (19272008); daha ok sanat alannda yazd eletirileri bulunan ve ayn zamanda Trk resminde D Grubu ad verilen ve resimde izlenimcilie kar kan ressamlar grubunu kuran Nurullah Berk (1906-1982)i de katabiliriz. Okuma Paras olarak yukarya aldmz Fethi Nacinin lmeye SIRA SZDE Yatmak isimli yazs eletiri bakmndan nasl zellikler gstermektedir?
SIRA SZDE
Akademik Eletiri Yazanlar
DNELM
DNELM S O R U
Bu balkta ele aldmz eletirmenler aslnda bir eit nesnel eletiri yapmaktadrS O R U lar. Bunlar ayr bir grup olarak ele almamzn nedeni, bir ncekilerden farkl olarak akademik bir evrede yetimi olmalar ve eletirel almalarnda akademik kstaslar n plana karmalar olmutur. zellikle 1980 sonrasnda lkemizde niDKKAT versitelerin say bakmndan artmasna paralel olarak oalmaya balayan Trk Dili ve Edebiyat Blmleri ile ngiliz, Amerikan, Fransz, Alman gibi Batl edebiyatSIRA SZDE lar zerinde aratrma yapan blmlerin gelimesi ve buralarda zaman zaman batl modern bak alarn yakndan tanyp renen aratrmaclarn yetimesi, eletirel almalarda da akademik bir bakn zenginliini getirmitir. Batl filoloAMALARIMIZ jilerde yetienlerin eletiri anlaylarnda zaman zaman Marksist ve pozitivist bir estetiin izdmleri bulunsa da ve Trk Edebiyat blmlerinde yetienlerin ounda milli duyarlla bal tarihselci ve nedensellik ilkesi erevesindeAbir anlay n K T P planda gelse de 1980 sonras akademik eletiriler genelde metin merkezli-yapsalc bir eletiri olmutur. Bu yaklamlarn detaya inildiinde Marksist, Sosyolojik, Tarihsel, Psikanalist, Varoluu, Feminist, Yeni Eletirici, Yapsalc Z(Strktralist), TELEV YON Yanstma Kuramc, Metinler Aras likilere Dayanan, Rus Formalizmci, Anlatmc, Aretipi, Duygusal Etki Kuramna ve Almlama Estetiine bal eletiri anlaylar gibi isimlerle adlandrldklar grlr. Daha nce de belirttiimiz gibi bu kuramlaNTERNET ra 1990l yllardan sonra yine akademik evreler tarafndan postmodern bir eletiri anlay da eklenir. Bahsini ettiimiz bu akademik evrelerde yetiip de 1960 sonrasnda eletirimizin nesnel anlamda gelimesine nemli katklar bulunan birka isim zerinde durmak gerekir: Bir nceki blmn 1939-1960 arasnda eletiri bal altnda yer verdiimiz ve eletiri grlerini aktardmz Mehmet Kaplan (1915-1986), stanbul niversite-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
174
Eletiri Tarihi
si Trk Dili ve Edebiyat Blmnde yllarca edebiyat dersleri vermi bir akademisyendir. 1960 sonrasnda da Tanpnarn iir Dnyas (1963); iir Tahlilleri II (Cumhuriyet Devri Trk iiri) (1965); Hikye Tahlilleri (1979); Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I (1979); Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar II (1987); Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar III: Tip Tahlilleri (1985) gibi eserlerinde akademik teknik ve yntemlerin nda daha ok metin merkezli incelemeler, aratrmalar ve eletirel makaleler yazmtr. Yan sra Nesillerin Ruhu (1967); Byk Trkiye Ryas (1969); Edebiyatmzn inden (1976); Trk Milletinin Kltrel Deerleri (1977); Ouz Kaan Destan (1979) isimli eserlerinde de deneme, inceleme ve eletirel yazlarna yer verir. Dneminin ar, Yol, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, Trk Edebiyat, Trk Dili, Trk Yurdu, Hisar, Bayrak, Milliyet, Tercman, Orta Dou, Hareket, Trk Kltr, Boazii gibi gazete ve dergilerinde Trk kltr ve edebiyat ile ilgili grlerini, inceleme, eletiri ve makalelerini yaymlar. 1970li yllarda ykselmeye balayan Toplumcu gereki-Marksist anlaya kar, yine batl modern metin inceleme yntemleriyle milli ve manevi deerleri n plana karmaya alr. Kaplann eletiri anlay eklektik bir zellik gsterir. Bu anlay ...bata edeb eseri kendi ierisinde estetik ve organik bir yap olarak kabul eden Rus Formalizmi, Yapsalclk, Yeni Eletiri, Aretipi Eletiri, zlenimcilik, Duygusal Etki Kuram ile eseri devir-ahsiyetle birlikte tarafsz incelemeyi esas alan Tarihsel Eletiri, Sosyolojik Eletiri, Psikanalist Yntem, Yanstma Kuram ve Metinler Aras likiler Kuram olmak zere pek ok eletiri kuramnn zellikleriyle benzerlikler... gsterir (Canatak, 2007: 153). Dier taraftan Mehmet Kaplann bir rneini buraya da aldmz baz eletirilerinde znel-izlenimci zellikler tayan ve deneme tarz bir slup ieren yazlar da bulunmaktadr. Trk Dili ve Edebiyat Blmlerinde Tanpnardan devam edip gelen bir izginin nemli noktas olarak grebileceimiz Mehmet Kaplandan sonra bu blmlerde yetien ve modern eletiri anlaylarn Trk edebiyatnn metinlerine uygulayan pek ok akademisyen yetimitir. Mehmet Kaplann ardndan Orhan Okay, erif Akta, Necat Birinci, Kazm Yeti, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necmettin Turinay, Sema Uurcan, Nket Esen, mer Faruk Huyugzel, Ramazan Kaplan, Ramazan Korkmaz, smail Parlatr, Nurullah etin, Rza Filizok, Hlya Argunah, M.Fatih And, Bilge Ercilasun, Abdullah Uman, smail etili ve daha da sayabileceimiz pek ok isim akademik eletiri alannda nemli eserler vermilerdir ve vermeye devam etmektedirler. Bat Dilleri ve Edebiyatlar blmlerinde yetien akademisyen eletirmenlerin banda ise Berna Moran (1921-1993) gelmektedir. Moran, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi ngiliz Dili ve Edebiyat Blmnn nemli akademisyenlerinden birisidir. Trkiyede akademik edebiyat eletirisinin yerlemesinde nemli katklar olmutur. Moran, zellikle 1972de yaymlanan eletiri tarihini bir btn olarak ele alan Edebiyat Kuramlar ve Eletiri adl eseriyle akademik evrelerde byk ilgi grm ve bir yol ac saylmtr. Bu eserin ayrc bir baka zellii ise Morann, bu almasyla Bat edebiyatlarna deil, Trk edebiyatna seslenmi olmasdr. Moran, Birikim, ada Eletiri, Yeni Ufuklar, Yeni Dergi, Yeni Dn, Hrriyet Gsteri, Adam Sanat, ada Trk Dili gibi dergilerde eitli eletiriler ve incelemeler yazm ve bunlar daha sonra Trk Romanna Eletirel Bir Bak (1983) adl inceleme serisine de almtr. Trk romannn ortaya kndan kendi zamanna kadar olan servenini dnemin toplumsal koullarnn etrafnda ve Batllama olgusu iinde inceleyen bu kitaplar Trk edebiyatnda eletiri geleneinin en nemli eserleri olarak kabul edilmektedirler.
175
Berna Moran eletirilerinde sadece belli bir kuram uygulamamtr. Onun eletirel yazlarnda edebiyat eserinin hakkn vermek iin yntemler aras bir yntem olarak tanmlanabilecek bir yol izledii grlr (Aksoy, 1997: 16-17). Bu erevedeki bir dier isim stanbul niversitesi Fransz ve Roman Dilleri Blm akademisyenlerinden olan Adnan Benk (1922-1998)tir. Benk, modern Trk edebiyatnn da nde gelen eletirmenleri arasnda yer alr. Edebiyat almalarnda metin zmlemeleri ve eletiri yntemleri zerinde younlaan Benk, gazete ve dergilerde yaymlam, etkileyici slbu ve youn bilgi birikimiyle, edebiyat, gzel sanatlar, mzik, sinema ve tiyatro gibi farkl sanat dallar zerine eletirel inceleme ve denemeler de yazmtr. Baz yazlarnda Trk edebiyatnn nde gelen eletirmen ve yazarlar ile eitli tartmalara giren Benk, yazlarnn geni bir konu yelpazesine dayanmas ve canl bir slba sahip olmas nedeniyle hem dneminin hem de bugnn edebiyatlar tarafndan son derece zgn bir yazar olarak kabul edilmektedir. Nesnel eletiri yanls olan Benk, eserin bir btn olarak ele alnmas ve ncelikle edeblik asndan deerlendirilmesi gerektiini savunur. Adnan Benkin kendine zg bir mizah ve tartmac slbu yazlarnda baaryla kulland grlmektedir. Benkin, Atan esprili ve alayc slbuna yakn bir yaz tarznn olduu, ancak eletiri anlay bakmndan Berna Morann yazlarnda belirginleen nesnel bak savunduu grlmektedir. Fakat pek ok eletirmenizde grld zere Adnan Benk de nesnel eletiriyi savunsa da kiisel slp ve znel yarglar ile zaman zaman znel-izlenimci eletiriye yer verir (Aksu, 2003). Akit Gktrk (1934-1988) ise edebiyat eletirmeni, yazar ve dilbilimci olarak tannmtr. Edebiyatta Ada (1973), Okuma Ura (1979), eviri, Dillerin Dili (1986) gibi eserleri de bulunan Akit Gktrk, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi ngiliz Dili ve Edebiyat Blmnde akademisyen olarak bulunur. Gktrk, svein Uppsala niversitesinde ve Almanyann Bat Berlin niversitesinde eviri kuramlar ve yntemleri konulu seminerler ynetir. Varlk, Yeni Dergi, Trk Dili, Yeni Ufuklar, ada Eletiri gibi dergilerde inceleme eletiri yazlar ve D. H. Lawrence, T. S. Eliot. E. Kstner, F. Drrenmatt gibi yazarlardan evirileri yaymlanan Gktrk, eletirilerinde genellikle dil zmlemelerine ve slup problemlerine yer vermitir. Batl Filoloji blmlerinde yetien Berna Moran, Adnan Benk, Akit Gktrk gibi isimlere stanbul niversitesinde Fransz Dili ve Edebiyat zerine akademik almalaryla tannan Tahsin Ycel (1933- )i de eklemek gerekir. Bir ykc ve romanc olarak da tannan Ycel, eletiri alannda yapsalc ve gstergebilime dayanan almalaryla dikkat ekmitir. Dil Devrimi (1968), LImaginaire de Bernanos (1969), Figures et Messages dans la Comdie Humaine (1972), Anlat Yerlemleri (1980), Dil Devrimi ve Sonular (1982), Yapsalclk (1982), Eletirinin Abecesi (1991), nsanlk Gldrsnde Yzler ve Bildiriler (1997), Eletiri Kuramlar (2007) ve Yazn ve Yaam (1976), Yaznn Snrlar (1982), Tartmalar (1993), Yazn, Gene Yazn (1995), Alntlar (1997), Sylemlerin inden (1998), Salaklk stne Deneme (2000), Yz ve Sz (2003), Gstergeler (2006) isimli deneme ve eletirileri bulunmaktadr. Tahsin Ycel Eletirinin yisi, Alntlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1997, s.84-85. Eletiri ve dl, Alntlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1997, s.229-231. Yazn ve Yorum, Yazn ve Yaam, ada Yaynlar, stanbul 1976, s.40-47. Yapsal Eletiri, Yazn ve Yaam, ada Yaynlar, stanbul 1976, s.49-67. Eletirmen, Alntlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1997, s.16-17. gibi yazlarnda eletiri anlayn ve eletirmen konusundaki grlerini ortaya koymaya almtr.
176
Eletiri Tarihi
Fransz filolojisinde gstergebilim ve dilbilime dayanan eletirileriyle tannan bir dier dikkat eken isim Mehmet Rifat Gzelendir. Mehmet Rifatn bu balamda yazm olduu XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar, 1. Tarihe ve Eletirel Dnceler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1998, 224 s. XX. Yzylda Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar, 2. Temel Metinler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1998, 344 s. Gstergebilimin ABCsi, Simavi Yaynlar, stanbul 1992, 120 s. Genel Gstergebilim Sorunlar, Szce Yaynlar, stanbul 1986, 96 s. Eletiri Sekisi, Eletirel Bak Alar, Dnya Aktel, stanbul 2004, 325 s. isimli eserleri bulunmaktadr. Dier taraftan postmodern metinler zerine de eletirel almalar bulunan Jale Parla Dilek Dolta, Yldz Ecevit, Grsel Ayta gibi isimler Bat filolojilerine mensup olmalarna ramen Trk edebiyat zerine de dikkat ekici eletirel almalar yapmlardr ve yapmaya devam etmektedirler.
Okuma Paras GALLE DENZ Mehmet Kaplan Bundan 20 yl kadar nce, Orhan Veli ve arkadalarnn getirdikleri ak, aydnlk, yaama sevinci ile dolu, gn kadar sade iir tarz braklm bulunuyor. imdi, kark, karanlk, anlalmas g, i sknts ve huzursuzlukla dolu iir moda. Fazl Hsn Dalarca ile Asaf Halet elebi, daha balanglarndan beri, geceyi bilinmez ve esrarly anlatan iirler yazyorlar, fakat saylar gittike oalan gnmz airleri arasndan istisna tekil ediyorlard. Bugn Trk airleri belli ballar kapal ve anlalmas g iir slubunu benimsemi bulunuyorlar. in dikkate deer taraf, doktrinleri icab geni kitleye hitap etmeleri, bundan dolay da ak bir ifade tarz kullanmalar gereken toplumsal gerekilerin de bu akma katlmalar. Atilla lhan ve Behet Necatgilden sonra lhan Berk de son kan Galile Denizi isimli iir kitabnda bu yeni ifade tarzn deniyor. Bu deimenin sebebi, btn dnyay kaplayan srrealizm dalgasnn, bir hayli gecikmi olarak, Trkiyeye gelmesidir. Bilindii gibi bu akm eski realizm gibi dnyay ve insan, objektif ile sbjektifin birbirinden ayrlamayacan ortaya koydu. nsan, d ile iin, uur ile gayriuurun, ferdi ve itimainin tabii ile suninin bir karldr. Hayatta sistem diye bir ey yoktur. Her ey i ie ve karmakarktr. Buna gre insan ve hayat anlatmak isteyen air ve muharririn onu olduu gibi, yani btn karl ile vermesi lazmdr. Hayatta nasl abesin, anlalamazn, samann ve mantkszln yeri varsa, edebi eserde de bulunmaldr. yi ile kt, irkin ile gzel, ulvi ile sfli, ahlaki ile gayri birbirinden ayrlmamaldr. nk hayatta bunlar yan yana, i ie, kucak kucaadr. lhan Berk Galile Denizinde bu metodu ve gr tarzn stanbula tatbik ediyor. Batda srrealizm zaten bir ehir iiri olarak domutur. ehir insan karmakark bir dekor iinde hummal bir hayat srer. Sokaklar, caddeler, meydanlar, kahveler, barlar, istasyonlar, iskeleler, nakil vastalar, ehirde kydekinden ok baka bir hayat erevesi yaratr. ehirli, kyl gibi saf ve basit deil, kark bir insandr. timai farklar, sefalet, ahlakszlk ve anari, ehirde daha fazla kendisini hissettirir. Esas itibariyle bir ehir medeniyeti olan garp, (Srrealizm) de kendisine uygun bir ifade tarz bulmutur. Balayal bir hayli olduu halde bu akmn henz sona ermemesi de gsteriyor ki, onda modern hayata uygun bir taraf var.
177
lhan Berk, Galile Deniznde, stanbulun ba dndrc, korkun atmosferini duyurmaya alyor. Bizans ve Osmanl tarihinin kanl hatralar, kozmopolit evreler, karanlk sokaklar, bu sokaklarda kaynayan fakir ve sefil insanlar, kediler, kpekler, kiliseler, evliyalar, ayak satclar, ahlksz kadnlar.. Bunlar ayr ayr deil, hakikatte olduu gibi karmakark olarak veriliyor. Kim olduklarn bilmediimiz insanlar, bir eyler yapyorlar, bir eyler sylyorlar, bir eyler mit ediyorlar, fakat bunlarn ne olduunu vazh olarak anlayamyoruz. Duygular ve dnceler gibi cmleler ve cmle paralar da birbirine giriyor. Tam bir anarinin ifadesi olan modern iir, vezin ve kafiyeyi att gibi cmleyi atmtr. Yeni iirde Sentaks- bunu bizde herkesten nce Fazl Hzn denemitir, paralanmtr. Bunun sebebi, cmlenin de intibalar sabit bir ekle sokmasdr. Hlbuki modern anlaya gre, intibalar, armlar ve hatralar, btn kadrolar kran bir kudret ve zenginlie haizdirler. nsan, tabii olarak, cmle yapmaz; hayat karmakark olarak yaar. Cmle yapmak demek, duygulara bir ekidzen vermek demektir. Hiroima ya den atom bombas, XX. asrn duygu ve dnce dnyasnn iine de dm ve paralamtr. lhan Berk, stanbulda daha ziyade Rumlara, onlarn duyu ve dn tarzna ehemmiyet veriyor. Bu kitapta stanbul adeta bir Trk ehri deil, bir Rum ehri gibi gzkyor. Umumi havaya gre Trkler ekalliyette, Rumlar ekseriyettedir. Rumlarn iindeki kaynama sembolik expressioniste ifadeleriyle belirtiliyor. Mesela Galata Kulesi, bir sabah stanbulu yakyor. Bunun manas olduka aktr sanyorum. lhan Berk in daha nceki iir kitaplarn okuyanlar ve hayat grn bilenler bunu pek yadrgamazlar. Behet Necatigil ile Atilla lhann stanbula bak tarzlar da aa yukar ayndr. Daha nce Tevfik Fikret Sisde stanbul u melun bir ehir olarak tasvir etmitir. Daha sonra Yakup Kadri Sodom ve Gomore de onu ahlken sukt etmi bir ehir olarak anlatt. Bunlar Yahya Kemalinkinden tamamiyle farkl bir stanbul u tantyorlar: Gr meselesi. Trklk stanbula 500 seneden beri yerlemitir. Ve stanbul esas manzaras ve halk ile Trktr. Hele son yllarda o, Anadoludan gelen ticaret erbab ve iiler sayesinde tamamiyle Trklemitir. lhan Berk iten ie kaynayan Rum stanbul tasviri ile, byk bir gerei unutuyor. ehir bir kitapta gsterildii kadar anarik de deildir. air, bir hummaya kaplm ve stanbulu bu hummann arkasndan grm. Eseri sanat bakmndan orijinal olmakla beraber hakikat bakmndan bir hayli su gtrr. Ona, bu yanl gr veren Beyolu semti olmaldr. Fakat stanbul Beyolunda ibaret deildir ki. Fatih ve Aksaray semtinde, Boazn Anadolu kysnda, Kadky ve Haydarpaadan Pendike kadar olan yerlerde yz binlerce Trk, onun anlattndan ok baka hayat sryor ve bu ktlenin hayat gr lhan Berkin anlattndan ok farkldr. Fakat maalesef onu anlatan modern Trk airi yetimemitir. Tanzimattan beri stanbula - Yahya Kemal, Abdlhak inasi hisar ve Ahmet Hamdi Tanpnar hari hep Beyolu, Tatlsufrengi ve Avrupal turist gz ile baklyor. Kendisini ar sosyalizme kaydran son nesle mensup air ve muharrirler de onu, belki kozmopolit doktrinlere uyduu iin ekseriya bu zaviyeden tasvir ediyorlar. Edebiyatmzn inden
178
Eletiri Tarihi
Toplumcu Gereki-Marksist Eletirmenler

Toplumcu gereki-Marksist eletiri genellikle eletiriyi, toplumsal-tarihsel ilevi, snfsal zellii erevesinde deerlendirir. Marks ve Engels ile onlarn takipileri Plehanov, Troki, Lukacs gibi isimler sanat, tarihsel, toplumsal ve snfsal balamn bir yansma alan, bir ideoloji retme tarz olarak ele aldlar. Aziz allara gre toplumcu gereki eletiri ele ald eseri .. tm sistemsellii iinde ele alr; toplumsal praksisle bants iinde gereklii kendi (ierik-biim) btnnde nasl yansttna (gereklii zmleyip biimlendirdiine) bakt kadar, onun ayrlmaz bir bilekeni olarak sanatsal-toplumsal ilevini, yani ilettii sanatsal hakikat (bildirim) ile almlayc kitlenin sanatsal-toplumsal karlar arasndaki bantya... dikkat eder ve ..aydnlatc olumlayc ya da olumsuzlayc ynde yapc, eitici ve bilinlendirici, almlayc kitlenin tavr almasna yol ac bir ilevsellik gsterir. (allar, 1986: 7). Bizim edebiyatmzda zellikle 1970lerden sonra g kazanmaya balayan bu anlaya uygun yazlm edebi rnlerin sayca oalmasna bal olarak edebi eserleri tmyle toplumcu gereki-Marksist ideolojiye gre inceleyen eletiri yazarlar da artmtr. Bu erevede ilk akla gelenlerden birisi Asm Bezirci (1928-1993)dir. Nesnel bir eletiri yapmak niyetiyle Atan eletiri anlayna kar karak eletirmenlie balayan Bezirci, daha sonraki uygulamalarnda toplumcu-gereki bir eletiri anlayn uygulad iin Toplumcu Gereki-Marksist Eletirmenler bal altnda ele alnmtr. Bezirci, eletiri yaamnn balarnda Atan yolundan gitmek isteyen Memet Fuatn tam tersine, Atan eletirmenlikteki otoritesine kar kar ve nesnel bir eletiri anlayn oturtmaya alr. zellikle Hseyin Cntrkle birlikte Atan znel eletiri anlayn krma abas ierisinde nemli eletirel almalar yaparlar. Fakat ki eletirmen nesnel/bilimsel eletiriyi edebiyatmza yerletirmeye alsalar da gittikleri yol her zaman ayn olmaz. Cntrk, daha ok biime nem verirken, Bezirci biimin yannda tarihsel ve toplumsal ortama da yaknlk duyar. Bu ynyle Asm Bezirci, (...) Marksist eletiri kuramna, Hseyin Cntrk ise, yaratlm olan eserin, sanat ynnn bir yana braklarak zellikle toplumbilim, ruhbilim ve tarihin yardmyla incelenmesine bir tepki olarak doan; pek ok eletiri akmnn tersine, yazarn kiiliine ve yetitii evreye bakmakszn yalnzca eserin kendisini temel alan, bir baka deyile metnin dna kmayan; ondaki gizli anlam karmaya alan, yazarn dncelerini biim sorunu iinde inceleyen yeni eletiri kuramna daha yakndr. Cntrkn kaynaklarna baktmzda karmza metni n plana alan, metni kendi yaps ve sistemi iinde inceleyen, metin d elere yer vermeyen yeni eletiri kuram kar (zelebi, 2006: 54). Asm Bezirci ise zellikle Fethi Naci ile birlikte 1980lere kadar Marksist eletirinin nde gelen isimlerinden biri olur. Asm Bezirci, sosyalist dnceyi sanat ve edebiyat anlaynn temeli olarak kabul eder. Bezirci, sanatlarn dnyaya, olaylara materyalist bir diyalektikle bakmalarn, dolaysyla halk ve gereki olmalar, snf atmalarn eserlerine yanstmalar gerektiini dnr. (Tosun, 2003: 697). Asm Bezirci, 1961-1985 yllar arasnda eitli dergilerde yazm olduu eletiri zerine yazlarn ve baz yazarlarla yapt syleilerini ise Bilimden Yana (1989) isimli kitabnda bir araya getirir. Kitabnn balarnda ilk nce kuramsal erevedeki yazlara yer vermektedir. Bu blmde yazarn daha ok eletiri anlayn bilim-
179
sel-nesnel bir anlay zerine oturtma gayreti ile eletirilerde bulunduunu grmekteyiz. Zaten kitabn ilk yazs olan ve kitaba da ismini veren Bilimden Yanada Bezirci, eletirinin konusunun ne olduuna, edebiyat ve eletiri arasndaki ilikiye, izlenimci eletirinin yerini artk nesnel eletirinin aldna deinir ve Batdaki yeni eletiri kuram ve yntemleri hakknda bilgi verir. Bezircinin znellie kar ynelttii eletiriden en byk pay Nurullah Ata alr. zlenimci-znel eletirinin sonunda dogmacla, zetilie varacan dnr. Ayrca dilbilimden yola karak yapsalclk, biimcilik gibi eletiri kuram ve yntemleri zerinde de durur. Dier baz yazlarnda Bizde eletirmen var mdr, varsa bile eletirmenlerimiz grevini yapyor mu? ya da Bir eseri eletirmede yeterli donanma sahip midirler gibi eitli sorular deerlendirir. Kitabn Denemeciler le Eletirmenler balkla, bir dier blmnde Nurullah Ata, Sabahattin Eybolu, Yaar Nabi, Hseyin Cntrk, Memet Fuat, Fethi Naci gibi isimleri ele alr; bunlardan izlenimci eletirinin temsilcilerini yerer. Ele ald eletirmenler iinde Hseyin Cntrk kuram ve ynteme verdii nem nedeniyle ver, fakat onun sanat eserini politik ve ideolojik boyutundan koparmasn eksiklik olarak kabul eder (Tural, 2006: 272). Asm Bezircinin eletiri teorisi zerine baz yazlar unlardr: Eletiride Zaman, Ata, Temmuz 1962, nr.3, s. 8-9. Eletiride Konu, Ata, Eyll 1962, nr.5, s. 10-11. Kalt (Eletiri zerine), Yazko Edebiyat, Ocak 1981, nr.3, s. 68-71. Eletiride Yapsalclk, Yazko Edebiyat, Ekim 1981, nr.13, s. 99-104. Yok Denecek Bir ey Ama Var Var... (Eletiri zerine), Yazko Edebiyat, Aralk 1982, nr.26, s. 108-115. Eletiride Yarg ve zmleme, Hrriyet Gsteri, Mays 1985, nr. 54, s. 69-70. Eletirmenin Dili, ok Kapl Oda, stanbul, ada Yaynlar, 1990, s. 4247. (Tural, 2006: 298). Bu dnemde Marksist eletiri anlayyla yazan bir dier eletirmen Fethi Naci (1927-2008)dir. Eletiri yazlarna 1950li yllarda balayan Fethi Naci, ierik olarak Marksist estetii, yntem olarak Nurullah Ata takip eder. Bu yllarda toplumsal gerekilii eletiride de canlandrmaya alan Asm Bezerci, Oktay Akbal ve Attila lhanla birlikte zellikle eletirmen tarafyla n plana kan Fethi Nacidir. Sanat, gerekliin alelade kopyas deildir, bu gereklii amak, deitirmek abasndadr; bu bir. yle syleyen yazarlar olaylarn, insanlarn ardnda srkleniyor demektir; bu iki. Oysa yazar, halk yazar, nc olmak, halknn yrd yolun ilerisini bir projektr gibi aydnlatmak zorundadr (Naci, 1997, 29) diyen Fethi Naci, sanatn sosyal gereklii gren ve gelecei topluma gsteren bir fonksiyon tamas gerektiini belirtir. Fethi Nacinin Eletiride Krk Yl (1994) kitabnn arka kapana yazdklar bir anlamda onun topluma edebiyata ve eletiriye bakn zetler niteliktedir: Sosyalizmin insanolunun yaratabildii en gzel gerekleebilir d olduuna, dnyann genlii olduuna inanyorum. (...) Ne yazk ki Trkiyenin geleceini kendinde tayan ya da tamas gereken toplumsal gler, siyasal bilince, gerekli rgte ulamaktan ok uzak. Siyasal bilin toplumsal gelimeyi at diye darbe yaplabilen bir lkede bu siyasal bilin, bu rgt konusunda iyimser olmak zor. Edebiyata, eletiriye gelince... Bylesine batakta, bylesine rm bir toplumda br toplumsal etkinlikler ne durumdaysa edebiyat da o durumda... Kendi eletirmenliime gelince... Bir eletirmenin bir romanc gibi, bir air gibi hrsl olabileceini sanmyorum. Bunun iin onlarn iinden bazlarnn katlanmay gze alabildikleri kklklere, bayalklara katlanmaya da gerek yok. (Naci, 1994, arka kapak)
180
Eletiri Tarihi
Fethi Naci edebiyatmzda zellikle roman ve romanclar zerine yazd eletirilerle tannmtr. Fethi Nacinin On Trk Roman (1971); Edebiyat Yazlar (1976); 100 Soruda Trkiyede Roman ve Toplumsal Deime (1981); Eletiri Gnl (1986); Bir Hikyeci: Sait Faik-Bir Romanc: Yaar Kemal (1990); Gcn Yitiren Edebiyat (1990); Roman ve Yaam (1992); Eletiride 40 Yl (1994); 40 Ylda 40 Roman (1994); Reat Nurinin Romancl (1995); 50 Trk Roman (1997); iir Yazlar (1997); 60 Trk Roman (1998); Kskanmak (1998); Sait Faikin Hikyecilii (1998); Yaar Kemalin Romancl (1998); Yzyln 100 Trk Roman (1999); Dnp Baktmda (1999) gibi eserlerine baktmzda bunlarn byk ounluunun roman ve romanclarla ilgili olduu grlecektir. Yukarda sz konusu ettiklerimizin yan sra eletiri ile ilgili grlerine yer verdii birka yazs ise unlardr: Edebiyatmzda lt Sorunu, Kskanmak, stanbul: Olak Yaynlar, 1998, s. 65-67. Eletirmenin Bir Gen Adam Olarak Portresi, Kskanmak, stanbul: Olak Yaynlar, 1998, s. 107-112. Eletiriden Eletirmenden Yana, Kskanmak, stanbul: Olak Yaynlar, 1998, s. 115-121. Eletirmenlerin Piri, Kskanmak, stanbul: Olak Yaynlar, 1998, s. 183-185. iir enicisi Bir Eletirmen, Kskanmak, stanbul: Olak Yaynlar, 1998, s.194-196. Yazarlar, Eletirmenler, Eletiri, Kskanmak, stanbul: Olak Yaynlar, 1998, s. 262-264. znel Bir lt, Gcn Yitiren Edebiyat, Eletiri Gnl II, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s. 85. lt Sorunu, Gcn Yitiren Edebiyat, Eletiri Gnl II, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s. 136-137. lk Trk Eletirmeni, Roman ve Yaam, Eletiri Gnl III, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002, s. 186-197. (Tural, 2006, 294) Marksist eletiri alannda dikkat eken bir baka eletirmen Mehmet H. Doan (1931-2008)dr. Doann aada listesini verdiimiz bibliyografik alntda da grld gibi eletiri ve eletirmen zerine yazlar bulunmakla birlikte, eletiri yazlar genellikle iir zerine younlamaktadr. Tekrarn Tekrar, (1972), Birikime Dayanmak (1979), ann Tan Olmak, (1993) iir, Bugn (2001), Yaznn Bir a (2006), iirin Yalnzl (1986), Yazdan Bakmak (1993), iir ve Eletiri (1998) gibi eserlerinde ounlukla iir zerinden konuur. Deneme-eletiri karm bir teknik kullanr. Doann Hece dergisinin Eletiri zel Says iin yazd Bir Yazn Dal Olarak Eletiri yazsnda onun eletiri grn bir btn olarak bulabilmek mmkndr. Burada Doann eletiriyi okumann, okuduklarn deerlendirmenin, dndklerini yazya geirmenin doal bir sonucu olarak kabul ettiini grmekteyiz. Ona gre yazma, tek bana bir eylem deildir. Okurla, okuma ve deerlendirme ile btnlenen bir sretir. Dolaysyla bu noktada eletiri kendiliinden devreye girer. Doana gre Yaznsal eletirinin ana konusu bir sanattr, eletiri de elbette sanata giren bir eydir. Fakat ... sanattan bir lde bamsz, kendi bana var olan bir dnce ve bilgi yaps... (Doan, 2003: 456-457) vardr. Doan eletirilerinde zellikle iir zerine yazlarnda ncelikle iirin, iir olmas gerektiini sylemesine ramen, inceledii airlerde genellikle Marksist eletirinin kavramlarn kullanr ve ounlukla bu gre sahip veya yakn metinler seer (Metin, 2003: 701).
181
Mehmet H. Doann eletiri zerine baz yazlar unlardr: Bir Yazn Dal Olarak Eletiri, Hece, Eletiri zel Says, Mays-HaziranTemmuz 2003, nr. 77-78-79, s. 456-457. Dnce retiminde Deneme le Eletirinin levi, Yllarn Kp, stanbul: Dnya Kitaplar, 2004, s. 185. Eletirel Gerekilik, Estetik, 2. bask, zmir: Dokuz Eyll Yaynlar, 2001, s. 283-286. Eletiri Meydan Okuyor, ann Tan, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1993. Eletiride Abdurrahman Yaklam, ann Tan, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1993. Eletirmen: O Sefil Yaratk, iir ve Eletiri, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1998, s. 29-33. Yazar-Okur-Eletirmen likileri, Yllarn Kp, stanbul: Dnya Kitaplar, 2004, s. 157-164. (Tural, 2006: 291). Marksist eletirinin bir dier nemli ismi Ahmet Oktay (1933- )dr. Nesnel eletiriyi benimsediini syleyen yazar, tpk adalar Fethi Naci, Asm Bezirci ve Attil lhan gibi Plehanovun toplumsal gereki eletiri anlayndan yararlanr. Ahmet Oktay, eletiride nce incelenen eserin zn toplumbilim diline evirmeyi, bu zn tarih ve imdiki zaman iindeki yerini belirtip tartmay, sonra da z saran giysiyi, estetii incelemeyi amalar (zelebi, 2006: 101). Bir Arayn Yazlar Bir Yaznn Araylar (1981), Yazlanla Okunan (1983), Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar- (Sosyalist Realizm stne Eletirel Bir alma) (1986), Karanfil ve Pranga Ahmed Arifin iiri zerine Eletirel Bir alma (1990), Raffaellonun Direnii (1990), Kabul ve Red (1992), air ile Kurtarc (1992), nsan, Yazar, Kitap (1995), srafilin Sru (1997), eytan, Melek, Soytar (1998), airin Kan Yaznsal Eletiriler 1 1954-2000 (2001), Romanmza Ne Oldu? (2004), Emperyalizm, Roman ve Eletiri (2010), Entelektel Tereddt (2003), Kahramann lm (2005), Anlatlarn Aynas Yaznsal Eletiriler 2 1954-2000 (2001), mknsz Poetika (2008) gibi kitaplarnda sosyal gereki eletiriyi, deneme eletiri karm bir slupla ele ald metinlerde uygular. Fakat Ahmet Oktayn olduka zengin bir sanat ve estetik bak as bulunduu da grlr. Oktay, eletiride beenme ya da yerme; iyi ya da kt gibi llerin olamayacan, asl yaplmas gerekenin bir eserin nasl yapldnn ortaya karlmas olduunu; onun kltrel, sosyal ve zamansal balantl anlam katlarnn zmlenmesi olduunu dnmektedir. Ahmet Oktay, bir metnin yazarnn ve eletirmecinin dnceleri ve inanlar bir tarafa braklarak zmlenmesi gerektiini ileri srer. Fakat yine de yazar ve eletirmenin siyasal-ideolojik dncelerinin bir ekilde karlaacan da syler. En nemlisi, sz konusu metin eletirmen tarafndan bir ama iin dntrlmemelidir. Oktay, ele ald metinde siyasal ierii nemsemekle beraber, gstergebilimin bir metni kuatmada bir yetkinlie sahip olmas dolaysyla gstergebilime yaknlk duyduunu da syler (etin, 2003: 170). Oktayn eletiri zerine grlerinin yer ald birka yazs unlardr: Cumhuriyet Dneminde Eletiri, Yaasn Edebiyat, Ekim 1998, nr.12, s. 42-45. Eletirel Soykrma Bir tiraz, nsan, Yazar, Kitap, Ark Yaynevi, Ankara 1995, s. 408-415. Eletirel Sylem zerine, Yazko Edebiyat, 1981, nr. 3, s.72-88.
182
Eletiri Tarihi
Eletiri mi Reklam m?, Romanmza Ne Oldu?, Dnya Yaynlar, stanbul 2003, s. 197-200. Eletiride slup, nsan, Yazar, Kitap, Ark Yaynevi, stanbul 1995, s. 58-60. Eletirmecinin Reklamcya Dnm, Romanmza Ne Oldu?, Dnya Yaynlar, stanbul 2003, s. 193-196. Yaznmzda Toplumsal Eletiri ve Jakobenizm zerine Gzlemler, Argos, Ekim 1989, s. 54-59. (Tural, 2006: 294). Ayrca bu gruba gstergebilimin verilerinden faydalanan, bir sre akademisyenlik de yapan Feridun Anda (1954- ) da eklemek gerekir. Eletiri alannda Gerekilik Yolunda (1989), Yaznsal Gerekiliin Boyutlar (1995), Edebiyatmzn Yol Haritas/Yaznsal Oluumun Gstergeleri (2000) gibi eserleri ve eletiri teorisi zerine Eletirel Sylem, Edebiyatmzn Yol Haritas, Can Yaynlar, stanbul 2000, s. 319-325. Nasl Bir Edebiyat Eletirisi, Trkiyede Eletiri ve Deneme, Tmer Yaynlar, Ankara 2001, s. 175-182. Trkiye Yaznnda Eletiri: Atatan Gnmze Eletiri Ustalar, Trkiyede Eletiri ve Deneme, Tmer Yaynlar, Ankara 2001, s. 21-31. Eletirinin Edebiyat, E Dergisi, Eyll 2002, nr. 42, s. 33. Eletirmek, Varlk, Ocak 1989, nr. 988, s. 30-31. gibi yazlar da bulunmaktadr. 1980 sonrasnda Yazko Edebiyat, Yarn Dergisi, Adam yk, Notos yk gibi dergilerde yazd yazlarla kendisini tantan Semih Gm (1956- ) kendine has tarzyla edebiyatmzda Marksist eletirinin gnmzdeki nemli eletirmenlerinden birisi olmutur. Roman Kitab (1991), Adalet Aaolunun Romancl (2000), Yaznn Sarkac Roman (2006), Bakaldr ve Roman (2008), Eletirinin Sis an (2008), yknn Bahesi (2008), Yazarn Yalnzlk Burcu (2008), Kara Anlat Yazar Vsat O. Bener (2008), yknn Kedi Gz (2010), Modernizm ve Postmodernizm (2010), gibi zaman zaman denemeyle de karan eletiri kitaplar bulunan Gmn Eletirel Okuma, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul 1991, s. 153154. Eletiri Anlay, Puslu Ada, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2002, s. 72-78. Eletiri Tartmasn Anlamlandrmak, Puslu Ada, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2002, s. 79-82. zmleyici Eletiri Yolunda, Bakaldr ve Roman/Hayr... in Bir zmleme Denemesi, Olak Yaynlar, stanbul 1996, s. 125-132. Kimse Kimseyi Eletirmesin, Puslu Ada, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2002, s. 65-67. Yaznn Zoru ve Bir Eletiri Aray, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul 1991, s. 9-20. Eletiri: Kt Ruhlarn arab, Yazarn Yalnzlk Burcu, Doan Kitap, stanbul 2005, s. 33. gibi yazlarnda eletiri konusundaki grlerine de yer verdii grlmektedir. ounlukla roman ve yk zerine yazd eletirileriyle tandmz Gm, eletiriyi edebi rnn srda olarak kabul eder. Eletiri, sanat eserinin biimsel ve anlamsal katlarnda dolarken yazarn syleyemedii sessiz yanlarn seslendirir, grnmeyeni grnr klar. Gm, estetik ltleri gevek bir eletiri anlayn-
183
dan yana deildir; Ona gre eletiri, yazarnn istemleri ve tad ilkelerin katl karsna kendi zgl direniini.. karmaldr (Gm, 1991: nsz II). Marksist eletirinin temel ayrc zellii nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Okuma Paras DNELM ALAFRANGA ZPPEDEN ALAFRANGA HANE Berna Moran S O U Trk romanndan batllama sorunsal dolaysyla alafranga zppeRtipinin nemli bir yer tuttuunu ve eitli yazarlarn bu tipe ilgi duyduunu grdk. Ama Tanzimat romanndaki Feltun ve Bihruz beylerle, Peyami Safa ve Yakup Kadri KaDKKAT raosmanolunun 1920lerdeki romanlarnda sergilenen alafranga zppeler arasnda byk fark vardr. Bu tipin geirdii evreleri izlemek iin ad geen yazarlarmSIRA SZDE zn yaptklarna bir gz atmak, yeni alafranga tipin zelliklerini ve batllamann kazand yeni anlam aratrmak ilgin baz saptamalara yol amaktadr. Bu bakmdan Hseyin Rahmi Grpnarn psevdisi (1911)AMALARIMIZ ve ReAhmet Mithat caizade Ekrem ile Peyami Safa ve Yakup Kadri Karaosmanolu arasnda bir kpr saylabilir, nk Meftun Bey eski zppe tipinin bir devam olduu kadar1920lerdekilerin de ilk rneidir. psevdiyi incelerken Meftunu Feltun ve Bihruzdan farkl K T A P bir zppe oluunu grmtk. Feltun ve Bihruz alafrangal gsteri olarak uygulayan ve bu yzden servetlerini aptalca tketen zppelerdi. Meftunun ise tketecek serveti yoktur, o kar iin trl kurnazlklar dnen ve para V Z Y O N T E L E konusunda dolaplar eviren bir madrabazdr. te bu Meftun iki bakmdan Feltun ve Bihruzdan ayrlr: a) Ahlak asndan; b) Ekomonik dzen karsndaki tutumu ile c) Feltun ve Bihruz yerlemi ahlk kuralNTERNET larna kar kan kiiler deilken, Meftun modern zihniyeti benimseyerek ak, namus, hrszlk, gibi konularda yeni fikirler besler ve ahlakszl kar iin geerli bir yol saymak iin alafrangal bahane eder. Kz kardeinin namusunu kirletmesi kendi planlarna uygun dtnden iine gelir. Daha sonra evirdii dolaplara alet edilebilmek iin enitesinin baka bir kadn tarafndan batan karlmasn salar ve kadna k olup intihar eden kskan Mahirin bu hareketini geri kafallna ve aptallna verir. Meftuna gre insan sevdii kadnn bakasyla ilikisi olduunu duyarsa bo vermeli. Meftun Batllaaym derken ahlka yozlamtr. Ama onu Feltun ve Bihruz izgisinin dna karan daha ok ekonomik dzen karsndaki tutumudur, nk ticaret dnyasnda dnen dolaplar, smr dzenini kavramtr ve bakalarn aldatarak servete konmann yollarn arar. Giyim kuama verdii nemin yalnzca caka satmak iin olduunu sanmamal; alafrangal, ticaret evrelerinde i yapabilmek iin gerekli sayar. Trklerin yapabilecei ileri neden Frenklerin ellerine brakalm da faydalansnlar (s.252) diyerek kaynpederinden sermaye koparmak umudu ile dil dkerken unlar syler: Niin olursa olsun imdi bir insan bir sosyete (irket) ve makama (broya) gitse redingotunun hangi makastan ktna, yakaln biimine, boyunbann ekil ve rengine bakyorlar. te bu birka ey mahiyeti tayine miyar (l) addolunuyor. (..) geinmek iin lemin gidiine, uymaktan baka are yok. (1946 basks, s. 313) psevdide alafrangalk, ilk kez, para tketiminin nedeni deil, para kazanmann bir koulu halini alyor. Zppelerin ticaret burjuvazisiyle az ok zdeletirilmesi yolunda ilk admdr bu. Meftun kiiliinin bu ynleriyle eski zppelerden ayrlr ve 1920lerdeki romanlarn zppelerine yolu am olur.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
184
Eletiri Tarihi
Peyami Safa ve Yakup Kadri Karaosmanolunun 1920lerde yazdklar romanlardaki alafranga zppe artk toplumda az rastlanan alay konusu bir adam deildir, Batllam bir zmredir. Kurtulu Sava yllarnda geen Szde Kzlarda (gazetede tefrikas 1922) ilinin alafranga evresine rnek olarak sunulan roman kiileri, sefaret mstear merhum Nafi Beyin ailesi ve dostlardr. Zamanlarn ay davetlerinde, aniverserlerde, partidplezirlerde geiren bu insanlar kutsal bir ey tanmazlar. Anadoludaki savaa kar ilgisiz, yalnzca elenmek ve sevimek iin yaarlar. Bu ailenin olu, alafranga zppenin en korkun rnei, stanbulda Cerrahpaa diye bir yer olduunu bilmeyen, ama Viyanann btn sokaklarn tanyan Behi, Feltun ve Bihruza hi benzemez. Yazar onu Mebrurenin gzyle yle anlatr bize: Gazetelerde karikatr yaplan asr gen bu muydu? Hayr, geri kyafet o kyafet, tuvalet o tuvaletti, geri sz syleyii, yry, bak, btn halleri o hallerdi, fakat zppe ismi verilen gln Trk genci bu deildi; nk Behi, ne yaptn bilmeyen, budala, tecrbesiz bir insan olmak yle dursun, etrafnda herkesin zaaflarn ok iyi anlam, herkesi gln ve manasz grebilmi, kendi arzularna gre yaamann srrn kefetmi bir mahlktu. Kendi aklna gre yaamasn, iyi yaamasn biliyor, harikulade zeki. Bu gen adam, bir karikatr, gln bir insan deil, belki akn ve tehlikeli zeks ile korkun ve zararl bir mahlktu.(s.72) Anlatlan bu gen Tanzimat zppelerinden ne kadar farkl. O da halkna yabanclam bir zppedir ama Tanzimat zppeleri gibi gln, beceriksiz bir takliti olmak yle dursun zeki ve sevimli, ama bencil ve ahlksz karakteriyle, gayrimeru ocuunu boup gmecek kadar acmasz, tehlikeli bir adamdr, Peyami Safa da Ahmet Mithat gibi alafranga zppenin karsna olumlu bir tip koyar: Fahri. Behi, Feltuna ne kadar benzerse, Fahri de Rakma o kadar benzer. Rakmn hesapll ve lll yerine Fahride duygusallk hkimdir. Para ilerinden habersiz, utanga, yurtsever, temiz ve fakir bir Trk gencidir. Fahrinin bir zellii de slami deerlere balldr. Maherde (1924) yozlam zmrenin baka bir ynne parmak baslr. Bunlar hem ahlka rmlerdir hem de milleti slk gibi emip smren vurgunculardr. adam ve tccar Mahir Bey ile milletvekili Aleddin Bey (Muazzezin peinde olan kt adam) el ele vermiler levazmn ambarn iki byk fare gibi yutmakta, yolsuzluklarla byk paralar vurmaktadrlar. Tccarla brokratn ibirliine dayanan bu ilerde Almanlarn da yer ald olur. Mahir Bey ilerini yrtmek iin gzel karsn ona buna peke ekmekte saknca grmez, nk i ve para adamdr o. Tek deildir elbet, yaz mevsimini Bykadada, k Beyolunda ve geceleri (Sirkal Doryan)da geiren bu vurguncu snf iin Nihata unlar syletir yazar: Vatanlar yok, vicdanlar yok, Allaha da, gzellie de fazilete de inanmyorlar... anakkale de gzlerimin nnde kafalar futbol topu gibi koparak havaya frlayan Trk genleri bunlar iin mi can verdiler? Tevekkeli deil, ordu, ahali alktan, hastalktan krlyor. ki milyon kilometre murabba arazinin mahsullerini stanbulda be yz kii yiyor.. Biz mebus Aleddin Bey iin mi harp ettik (s. 97- 98).
185
ttihat ve Terakki, dayanabilecei bir taban oluturmak iin bir milli burjuvazi yaratmaya kalktktan sonradr ki ticaret alannda Trkler daha fazla faaliyet gstermeye balamlard. Birinci Dnya Sava yllarnda, ttihat ve Terakki hkmeti, gtt bu politika gerei, zellikle orduyla ilgili birok taahht ilerini Trklere vermek suretiyle burjuva bir zmreyi devlet eliyle zengin etmi oldu. Fakat sava srasnda vurgunculukla, karaborsaclkla el ele giden bu ticaret, zerine, halkn ve aydn yazarlarn nefretini eken, saray evresinin eski paalarndan farkl, bir sava zengini zmresi yaratt. Batllamann zamanla ok daha yaygnlat 20. yzyln balarnda apartmanlarda Avrupa tarz bir yaam srdren bu zmre Trk-slam geleneklerinden tmyle uzaklam, kklerinden kopmu bir zmreydi. te Peyami Safa ve Yakup Kadri Karaosmanolunun nefretle yerdikleri bu yeni tip alafranga, para iin her eyi yapabilen vurguncu veya ibirliki adamdr. Yakup Kadri Karaosmanolunun Kiralk Konakndaki Senihadan, Mslmanlktan ve Trklkten nefret eden babas Servet Beyden, anakkale Sava srasnda ykn tutan tccarlardan burada tekrar sz edecek deilim. Sodom ve Gomorede anlatlan mtareke dneminin stanbulunda ise Bat hayran Tkler, kadn ve erkeiyle alafranga zppe tipinin vard son aamay. sergilerler, Trk kzlar ve kadnlar dman subaylaryla ak servenleri yaamak iin rpnrlarken, karlarn emperyalist tilaf Devletlerinin zaferine balam erkekler de her tr rezillie hazrdrlar. lerinde ecinsel ngiliz subaylaryla yatp kalkan ve onlarn himayesinde kumarhane ileterek para yapanlar m ararsnz (Feltun ise parasn hileli kumarda yiyordu); bir ngiliz subayna pezevenklik edenini mi ararsnz hepsi var bu toplumda. Yazar btn toplumun irenliini yanstmak iin panoramik bir roman biimi kullanr. Kiralk Konakda olduu gibi bu yaptta da bir Trk kz (Leyl) romann kadn kahramandr. ngiliz terbiye ve kltr ile yetimi, zppe, mark, bilinsiz bir kzdr Leyla. ngiliz subay Jackson Read ile gezip tozar ve bu ilikisi yznden dile dmekle vnr. Kiralk Konaktaki Servet Beyi andran babas, karna uygun bulduu iin bu Jackson Readi evinin gediklisi haline sokan, her ii yabanclarla olan Dyunu Umumiyenin eski yksek memurlarndan Sami Bey adnda bir alafranga emekli tipidir. Yazar onu Tazimatn sonucu olarak grr. Sami Bey, Tanzimat devrinin meydana att o biim alafranga Trklerdendir ki Trkten baka her milletin gcne inanrlar ve Trkiyeye ait meselelerin mutlaka bakalar tarafndan halledilebilecei fikrindedirler. Kiralk Konaktaki Hakk Celisin yerini Sodom ve Gomorede Necdet alr. Necdetin yrei Anadoluda savaanlarla arpar ama Leylya tutkunluu ve iradesizlii yznden kendini Leylnn evresinden kurtarp bir trl Anadoluya geemez. Ancak romann sonlarna doru yurt sevgisi Necdetin silkinip kendisine gelmesini salar ve Leylnn bys bu sevgi karsnda bozulur, yenik der. Bu romanda da, yazar, emperyalizme kar savaarak doacak yeni bir ulusa balamtr umudunu. Bilir ki stanbuldaki bu irkefi temizleyecek olanlar, emperyalist glere kar kurtulu sava verenlerdir. Bu zafer Osmanl saltanatnn tarihine ait deildir. Anadolunun iinden yepyeni bir millet domutur. Bu milletin, saraynn kafesleri arkasnda titreyen aciz ve korku heyulasyla, bu milletin, Babli denilen viranede uluyan yllanm baykularla hibir ilgisi yoktur. (s. 326).
186
Eletiri Tarihi
Leylnn evresi iinde Anadoludaki zaferi heyecan ve cokuyla karlayan tek kiidir Necdet. brleri bu olaya dehet ve korkuyla bakarlar, inanmak bile istemezler. Sami Bey ngilizlerin buna msaade etmeyecekleri, yeni nlemler alacaklar umudundadr. Sodom ve Gomorede anlatlan Bat hayran zmre, irenliin son aamasna varmtr. Emperyalist devletlere gbeinden bal bu Trkler, alafrangala heveslenen komik insanlar deil, ahlaksz sava zenginleri de deil, dmanla ibirlii yapan, Trk ordusunun zaferine fkelenen vatan hainleridir. Ancak Yakup Kadri Karaosmanolunun Bat-Dou sorunu karsndaki tutumu Peyami Safannkinden farkl. Szn ettiimiz iki romannda da, sevdii kadn yznden, yozlam zmrenin bir paras olma yolundaki gen erkek de sonunda seimini yapar. Ama bu seimde Dounun manevi deerlerine, Trk-Osmanl kltrne ve geleneklerine ynelmez. Sevdii kadna srtn evirirken yepyeni bir eye gnl verdii iin yapar bunu. Seim, gzel ama manen rm bir kadnla yurt sevgisi arasndadr. Karaosmanolunun kahramanlar hep, bireyci, karc, yozlam insanlar arasnda yalnz kiilerdir. Ancak kendilerini bir btnn (ulusun) paras olarak grebildikleri zaman ak tutkularndan ve kiisel mutsuzluklarndan kurtulurlar. 1920lerin romannda yazarn alafranga zmre karsndaki tutumu da Tanzimat yazarlarnnkinden baka. Ahmet Mithat ve Recaizade Ekrem zppe tipini alaya alrken gerek Batlya ve Bat uygarlna kar saygldrlar. Batdan nefret yerine, u ya da bu ynlerine hayranlklar gzlemlenir. Oysa Birinci Dnya Sava, stanbulun igali ve Kurtulu Sava, sonraki yazarlarmzda milliyetilii bilemi ve onlar Bat hayran zmreye kar olduu kadar Batnn kendisine kar da kin ve nefretle doldurmutur. lk zppelerle 1920lerdekiler arasndaki fark toparlayacak olursak, diyebiliriz ki, Feltun ve Bihruz aptal, cahil ve glntrler; sonrakiler okumu, zeki ve tehlikeli. Birinciler alafrangalk uruna servetlerini batran mirasyedilerdir; tekiler alafrangal servet yapma yolunda kullanrlar. Birinciler alay konusudurlar nk olmak istedikleri ile olduklar arasndaki farktan gldr doar; ikinciler ise gln deillerdir, nk olmak istedikleri gibi olmulardr. Bundan tr Ahmet Mithat, Recaizade Ekrem ve Hseyin Rahmi Grpnarda anlatm yolu mizahtr ve kahramanlarna glerek bakar, onlara acrlar. Peyami Safa ve Yakup Kadri Karaosmanolunda mizah yerine ac bir yergi grrz; yansttklar smrc, alafranga kokumu zmreye tiksinti ve nefretle bakar, onlara deil savaan, smrlen millete acrlar. Btn zppeler arasnda ortak tek nokta Trkleri ve Trklerle ilgili her eyi hor grmeleridir. Baka bir deyile Osmanl mparatorluunun Bat kapitalizmine kaplarn at ve bir Trk ticaret burjuvazisinden yoksun olduu gnlere ait ilk zppe tipi etkin bir ekonomik ilev yklenmez; tketim ekonomisinin akntsna kaplm komik bir budala olarak, israf ve bor politikasyla kar karmza. l920lerin romanlarnda ise, ttihat ve Terakkinin bir Trk burjuvazisi yaratma abalaryla yeeren ve Birinci Dnya Savanda sava zengini olan vurguncu bir alafranga zmre buluruz. Sava sonunda ttihat ve Terakki hkmeti dalp gidince, karn, bu kere, emperyalist tilaf Devletlerinin ibirlikisi olmakta gren bu zmrede, Bat hayranl nihayet vatan hainliine dnr. Bylece, budala ve zavall Feltunlar ile Bihruzlar elli yl iinde, ahlakszlk, dolandrclk, vurgunculuk aamalarndan geerek ibirliki vatan hainliine dek vardrrlar ii. Trk Romanna Eletirel Bir Bak 1, s.196-202.
187
zet
AM A
1960 sonrasndaki eletirinin doup gelitii ortam zmleyebilmek. 1960 sonras, sk sk deien kltrel, sosyal ve siyasal ortama bal olarak edebiyatn da deikenlik gsterdii bir dnemdir. zellikle 27 Mays 1960 Askeri Darbesi ile 12 Eyll 1980 Askeri Darbesi arasndaki srete ideolojiler n plana kmaktadr ve edebiyatta da bunun yansmalar grlr. Bu bakmdan bu dnemde yaplan eletirilerde ideolojik vurgular dikkat ekmektedir. Bir tarafta Marksist anlaya bal eletiriler, dier tarafta bunlara kar ulusal-kutsal deerlere gndermede bulunan eletiriler n plandadr. Dier taraftan deiik gazete, dergi ve yaynevi evrelerinde ve niversite ortamlarnda bir nesnel ve akademik eletiri geliir ve bu, zellikle 1980 sonrasnda ideolojinin biraz geri plana itilmesiyle yapsalc bir zellik gstermeye balar. 1990 sonrasnda ise btn dnyadaki gelimelere paralel olarak bu kez postmodern edebiyat metinlerine kar, postmodern metin eletirisi ounluu yine akademide bulunan eletirmenlerce uygulanr. 1960 sonrasndaki eletirinin zelliklerini aklayabilmek. Bu dnemdeki eletiriyi izlenimci-znel eletiri, nesnel eletiri, akademik eletiri, Toplumcu gereki-Marksist eletiri eklinde gruplandrmak mmkndr. znel-izlenimci eletiriyi devam ettirenler genellikle ele aldklar metin konusunda kendi duygu ve dncelerini ifade etmekten, kiisel kesin yarglar vermekten kanmamlardr. Nesnel ya da akademik eletiriyi benimsedii syleyen baz eletirmenlerin de ideolojileri paralelinde znel-izlenimci eletiri yaptklar olur. Dergi-gazete ve yaynevi evresindeki baz yazarlarn ise nesnel eletiriyi uygulamaya altklar grlr. Bu eletirmenler znellikten uzak evrensel genel geer prensipler etrafnda, estetik deerlere bal olarak bir eletiri gayreti iinde olmulardr. Fakat dnemin baskn ideolojisi Marksist anlayn estetize edilmi tarafnn hem bu evrelerde hem de akademik evrelerde etkili olduu grlr. zellikle Trk Dili ve Edebiyat ve Bat Dilleri ve Edebiyatlarna mensup aka-
demik evreler ise akademik aratrmalarn ortaya kard yntem ve tekniklere bal eletiri yapmaya almlardr. 1980den sonra yine arlkl olarak akademik evrelerde yapsalc dilbilimsel, gstergebilimsel eletiri ve 1990dan sonra ise Postmodern metin eletiri geliir. zellikle 1960-1980 arasnn revata eletiri anlay ise Marksist estetie bal sosyal gereki-toplumcu eletiri olmutur. Bunlar ele aldklar metinlerde toplumsal-sosyal olgular, snfsal ve ideolojik balam sz konusu etmilerdir. 1960 sonrasndaki eletirinin belli bal yazarlarn ve eserlerini sralayabilmek. 1960 sonrasnda znel-izlenimci eletiriyi devam ettirenler arasnda dikkat ekenler, daha ok iir eletirileriyle tannan ve Unutulmu Yazlar (1986) ve zgnlk Av (1996) eletiri kitaplar bulunan Memet Fuat (1926-2002); Yazl likiler (1983), Gnlerde Kalan (1983), Sanat Gnah karyor (1992), Kitaplar Kitab (1996), Sakl Su (1996), Edebiyatmza Dipnotlar (2010), iir ilingiri (2010), Kitaplarla Kltr Turu (2010), Snm Kibritin zinde (2011) Aynadaki Baklar (2011) gibi eletiri kitaplar bulunan Doan Hzlan (1937- ); Tenha Yolun Ortasnda (1995) yklerde Dnyalar Eletiri Yazlar (1998) Zaman Yaatan Roman Zamana Direnen iir Roman ve iir zerine Eletirel Denemeler (1998), Krmz Gagal Pelikan-(Krk Yldan Krk Sesleni) (2010) gibi kitaplar bulunan Fsun Akatl (19442010)dr. Fakat bunlar haricinde Cemal Sreya (1931-1990), Turgut Uyar (1927-1985), Adnan Binyazar (1934- ), Rauf Mutluay (1925-1995), Muzaffer Erdost (1932- ), birer edebiyat tarihisi olarak tannan Nihat Sami Banarl (19071974) ve Ahmet Kabakl (1924-2001); bir air ve edebiyat aratrmacs olarak tannan Orhan aik Gkyay (1902-1994); Hisar Grubu airleri olarak anlan Mehmet narl (1925-1999), Gltekin Samanolu (1927-2003), Mustafa Necati Karaer (1929-1995), lhan Geer (1917-2004) gibi isimlerin de znel-izlenimci eletiri ierisinde saylabilecek yazlar bulunmaktadr.
AM A
AM A
188
Eletiri Tarihi
Nesnel eletiriyi uygulamaya alanlarn banda Hseyin Cntrk gelmektedir. Eletirmeden nce (1958), ann airi (1960), Gnlerin Getirdii Gtrd (1962) gibi eserleri bu anlamda nemlidir. Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman (3 cilt, 1959-1965) isimli eseriyle Tahir Alangu (1916-1973), alakalem (1977)le Vedat Gnyol (1911-2004) yine nesnel eletiri yapan dier eletirmenlerdir. Ayrca Metin And (1927-2008) ile Nurullah Berk (1906-1982)i de bu gruba dahil edebiliriz. Akademik eletiri yapanlarn banda Mehmet Kaplan (1915-1986) gelmektedir. Kaplann zelikle Tanpnarn iir Dnyas (1963); iir Tahlilleri II (Cumhuriyet Devri Trk iiri) (1965); Hikye Tahlilleri (1979); Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I (1979); Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar II (1987); Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar III: Tip Tahlilleri (1985) isimli kitaplarnda akademik nesnel eletirinin rneklerini ve Nesillerin Ruhu (1967); Byk Trkiye Ryas (1969); Edebiyatmzn inden (1976) gibi kitaplarnda ise yer yer denemeyle kark znel eletiri rneklerini grmek mmkndr. Bu alandaki dier nemli isimler Edebiyat Kuramlar Ve Eletiri (1972), Trk Romanna Eletirel Bir Bak (1983) kitaplaryla Berna Moran (19211993); Edebiyatta Ada (1973), Okuma Ura (1979), eviri, Dillerin Dili (1986) gibi kitaplaryla Akit Gktrk (1934-1988); Yapsalclk (1982), Eletirinin Abecesi (1991), Eletiri Kuramlar (2007) Yazn ve Yaam (1976), Yaznn Snrlar (1982), Tartmalar (1993), Yazn, Gene Yazn (1995), Alntlar (1997), Gstergeler (2006) gibi kitaplaryla Tahsin Ycel (1933- ) ve gazete ve dergilerdeki yazlaryla Adnan Benk (1922-1998) gelmektedir. Ayrca bu gruba Jale Parla Dilek Dolta, Yldz Ecevit, Grsel Ayta, Orhan Okay, erif Akta, Necat Birinci, Kazm Yeti, nci Enginn, Zeynep Kerman, Necmettin Turinay, Sema Uurcan, Nket Esen, mer Faruk Huyugzel, Ramazan Kaplan, Ramazan Korkmaz, smail Parlatr, Nurullah etin, Rza Filizok, Hlya Argunah, M.Fatih And, Bilge Ercilasun, Abdullah Uman, smail etili gibi isimleri de katmak gerekir.
Toplumcu gereki-Marksist eletiri yapanlarn banda Asm Bezirci (1928-1993) gelir. Bezirci, Bilimden Yana(1989) kitabnda eletiri grlerine yer verir. Bu grupta en ok eletirel eser verenlerin banda ise Fethi Naci (1927-2008) gelmektedir. Nacinin On Trk Roman (1971); Edebiyat Yazlar (1976); 100 Soruda Trkiyede Roman ve Toplumsal Deime (1981); Eletiri Gnl (1986); Bir Hikyeci: Sait Faik-Bir Romanc: Yaar Kemal (1990); Gcn Yitiren Edebiyat (1990); Roman ve Yaam (1992); Eletiride 40 Yl (1994); 40 Ylda 40 Roman (1994); Reat Nurinin Romancl (1995); 50 Trk Roman (1997); iir Yazlar (1997); 60 Trk Roman (1998); Kskanmak (1998); Sait Faikin Hikyecilii (1998); Yaar Kemalin Romancl (1998); Yzyln 100 Trk Roman (1999); Dnp Baktmda (1999) gibi kitaplarnda Marksist estetie bal eletirilerini grmek mmkndr. Ayrca Mehmet H. Doan (1931-2008), Tekrarn Tekrar, (1972), Birikime Dayanmak (1979), ann Tan Olmak, (1993) iir, Bugn (2001), Yaznn Bir a (2006), iirin Yalnzl (1986), Yazdan Bakmak (1993), iir ve Eletiri (1998) kitaplaryla; Ahmet Oktay (1933- ), Bir Arayn Yazlar Bir Yaznn Araylar (1981), Yazlanla Okunan (1983), Toplumcu Gerekiliin Kaynaklar- (Sosyalist Realizm stne Eletirel Bir alma) (1986), Karanfil ve Pranga Ahmed Arifin iiri zerine Eletirel Bir alma (1990), Raffaellonun Direnii (1990), Kabul ve Red (1992), air ile Kurtarc (1992), nsan, Yazar, Kitap (1995), srafilin Sru (1997), eytan, Melek, Soytar (1998), airin Kan Yaznsal Eletiriler 1 1954-2000 (2001), Romanmza Ne Oldu? (2004), Emperyalizm, Roman ve Eletiri (2010), Entelektel Tereddt (2003), Kahramann lm (2005), Anlatlarn Aynas Yaznsal Eletiriler 2 1954-2000 (2001), mknsz Poetika (2008) isimli eserleriyle; Semih Gm (1956- ), Roman Kitab (1991), Adalet Aaolunun Romancl (2000), Yaznn Sarkac Roman (2006), Bakaldr ve Roman (2008), Eletirinin Sis an (2008), yknn Bahesi (2008), Yazarn Yalnzlk Burcu (2008), Kara Anlat Yazar Vsat O. Bener (2008), yknn Kedi Gz (2010), Modernizm ve Postmodernizm (2010) almalaryla bu grupta hatrlanmas gereken isimlerdir.
189
Kendimizi Snayalm
1. Eletirmenlie Atan yazd tarzda bir eletirmen olma isteiyle giren ve Unutulmu Yazlar, zgnlk Av gibi kitaplar bulunan eletirmen kimdir? a. Nurullah Ata b. Fethi Naci c. Memet Fuat d. Doan Hzlan e. Berna Moran 2. Eletirmenin eletirdii metin karsnda kiisel duygu ve dncelerine yer veren, ele ald konu hakkndaki izlenimlerini n plana karan eletiri tr aadakilerden hangisidir? a. Nesnel eletiri b. znel-izlenimci eletiri c. Akademik eletiri d. Dilbilimsel eletiri e. Yapsalclk 3. Nesnel denilen eletirinin de znel eletirinin bir kamuflaj (kapal bir ekli) olduu dncesini tayan eletirmen aadakilerden hangisidir? a. Doan Hzlan b. Memet Fuat c. Yldz Ecevit d. Asm Bezirci e. Fsun Akatl 4. Eletirmeden nce, ann airi gibi eletirel kitaplar bulunan eletirmen ve savunduu eletiri anlay hangi seenekte doru olarak verilmitir? a. Hseyin Cntrk-znel eletiri b. Asm Bezirci-nesnel eletiri c. Mehmet Kaplan-akademik eletiri d. Grsel Ayta-dilbilimsel eletiri e. Hseyin Cntrk-nesnel eletiri 5. Eletirilerinde nce yazarla ilgili ksa bir giri yapp eserin konusunu zetleyen Alangu, daha sonra eserle ya da yazarla ilgili kimi saptamalarda bulunur; eserin eksik, zayf ya da gl ynlerini ortaya koyar. Eserdeki kiileri ana izgileriyle deerlendiren yazar, zamann ve meknn insana etkisi ve eserin/yazarn dili zerinde de durur. Paragrafta Tahir Alangunun hangi eletirel almas sz konusu edilmitir? a. Trk Edebiyat Tarihi b. Trk Edebiyatnda yk c. ann Eletirisi d. Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman e. alakalem 6. Tanpnarn iir Dnyas, iir Tahlilleri II, Hikye Tahlilleri gibi akademik eletirel almalar bulunan eletirmen kimdir? a. Mehmet Kaplan b. Berna Moran c. Tahsin Ycel d. Yldz Ecevit e. Grsel Ayta 7. Berna Morann edebiyat eletirisinin teorisi ve uygulamas zerine iki nemli almas aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir? a. Trk Romanna Eletirel Bir Bak- Trk Edebiyatnda Eletiri b. Edebiyat Kuramlar ve Eletiri - Trkede Roman c. Edebiyat Kuramlar ve Eletiri- Trk Romanna Eletirel Bir Bak d. Eletirinin Abecesi- Dilbilimsel Eletiri e. Eletirinin Dn Bugn- Gstergebilimsel Eletiri 8. Trk Edebiyatnda 1980-1990 arasnda akademik evrelerde daha ok hangi trde eletiriler yazlmtr? a. znel-izlenimci b. Postmodern c. Varoluu d. Yapsalc, dilbilimsel, gstergebilimsel e. Sosyolojik 9. Eletiride 40 Yl, 40 Ylda 40 Roman, 50 Trk Roman, Yzyln 100 Trk Roman gibi eletiri kitaplar bulunan eletirmen ve eletiri anlay hangi seenekte doru olarak verilmitir? a. Fethi Naci- Roman eletirisi b. Asm Bezirci- Toplumcu Gereki- Marksist eletiri c. Memet Fuat-znel-izlenimci eletiri d. Mehmet Kaplan- Akademik eletiri e. Fethi Naci-Toplumcu Gereki- Marksist eletiri 10. Eletiride nce incelenen eserin zn toplumbilim diline evirmeyi, bu zn tarih ve imdiki zaman iindeki yerini belirtip tartmay, sonra da z saran giysiyi, estetii incelemeyi amalayan eletirmen aadakilerden hangisidir? a. Hseyin Cntrk b. Ahmet Oktay c. Tahsin Ycel d. erif Akta e. Semih Gm
190
Eletiri Tarihi

1. c 2. b 3. a 4. e 5. d 6. a 7. c 8. d 9. e 10. b Yantnz yanl ise, znel-zlenimci Eletiriyi Devam Ettirenler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, znel-zlenimci Eletiriyi Devam Ettirenler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, znel-zlenimci Eletiriyi Devam Ettirenler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, Nesnel Eletiriyi Uygulamaya alanlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, Nesnel Eletiriyi Uygulamaya alanlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, Akademik Eletiri Yazanlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, Akademik Eletiri Yazanlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, Akademik Eletiri Yazanlar blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, Toplumcu Gereki-Marksist Eletirmenler blmn yeniden okuyunuz. Yantnz yanl ise, Toplumcu Gereki-Marksist Eletirmenler blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1 Bu yaz ncelikle bir kitap eletirisidir. Fethi Naci burada Adalet Aaolunun lmeye Yatmak isimli roman zerinde durmaktadr. Ancak slubundaki senli benli konuma bu eletiri yazsn hem denemeye yaklatrmakta ve hem de kiisel dncelere yer verdii iin de znel-izlenimci bir zellie sokmaktadr. Ayrca Fethi Naci, eletiri boyunca yazar bu romanda snfsal problemlere, sosyal gerekliklere yeterince yer vermemekle eletirirken Marksist terminolojinin szcklerini de kullanmaktadr. Sra Sizde 2 Bu eletiri anlay edeb metni, tarihsel, toplumsal ve snfsal balamn bir yansma alan, bir ideoloji retme tarz olarak ele alr ve bu grteki eletirmenler de genellikle eletirdikleri metne bu kavramlar asndan bakarlar.
191
Aksoy, B. (1997). Berna Morana Armaan -Trk Edebiyatna Eletirel Bir Bak iinde. stanbul: letiim Yaynlar. Aksoy, N. (1996). Eletiri ve Eletiri Kuramlar zerine Sylemler. stanbul: Dzlem Yaynlar. Aksu, N. (2003). Adnan Benk Ve Trkiyede Modern Edebiyat Eletirisi. Ankara: Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi. Ayta, G. (1995). Edebiyat Yazlar III. Ankara: Gndoan Yaynlar. Baycanlar, S. . (2007). Trk Edebiyatnda 1951-1961 Yllarnda Edeb Eletiri. Doktora Tezi, Adana: ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal. Canatak, A. M. (2007). Modern Eletiri Kuramlar ve Mehmet Kaplann iir Tahlil Metodu. nr. 34, Erzurum: A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi. Cntrk, H. (2006). ann Eletirisi. kinci Kitap stanbul: Y.K.Y. allar, A. (1986). Gerekilik Estetii. stanbul: De Yaynevi. etin, N. (2003). 1960-2000 Yllar Arasnda Trk Edebiyatnda Eletiri almalar, Hece-Eletiri zel Says. nr. 77-79. Doan, M. H. (2003). Bir Yazn Dal Olarak Eletiri, Hece-Eletiri zel Says. nr. 77-79. Fethi Naci. (1994). Eletiride Krk Yl. stanbul: Adam Yaynlar Fethi Naci. (1997). Edebiyat Yazlar. stanbul: Can Yaynlar, Fethi Naci. (1997). nsan Tkenmez. stanbul: Adam Yaynlar. Gm, S. (1991). Roman Kitab. stanbul: Adam Yaynlar. Kadzade, E. D. (2011). Hseyin Cntrk ve Yeni Eletiri, Tubar. Bahar. Kaplan, M. (1978). Edebiyatmzn inden. stanbul: Dergh Yaynlar. Karata, T. (2003). Eletirmen, Denemeci, Sekici Memet Fuat, Hece-Eletiri zel Says. nr. 77-79. Memet Fuat. (1986). Eletiri zerine Notlar, Unutulmu Yazlar. stanbul: Broy Yaynlar. Metin, A. K. (2003). Mehmet H. Doann Eletirel Bak, Hece-Eletiri zel Says. nr. 77-79. Moran, B. (2009). Edebiyat Kuramlar ve Eletiri. stanbul: letiim Yaynlar. Moran, B. (1991). Trk Romanna Eletirel Bir Bak 1. stanbul: letiim Yaynlar. zelebi, H. (2006). Cumhuriyet Dneminde Edebi Eletiri 1951-1960. Doktora Tezi, Ankara: Ankara n. Sosyal Bilimler Enstits. Tosun, N. (2003). Trk Edebiyat Eletirisi ve Asm Bezirci, Hece-Eletiri zel Says. nr. 77-79. Tural, S. (2006). Trk Edebiyatnda Eletiri: Cumhuriyet Devri. Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi. Cilt 4, nr. 8.
Szlk
193
Szlk A
Aklayc Eletiri: Bu tarz eletiri, eseri yarglamak amacn gtmez, onu aklamak, anlamak, yorumlamak amacna ynelir. Eseri aklayabilmek iin tarih ve psikolojik artlar aratrr, metin zerinde zmleme almalar yapar. Aklayc eletirilerinin de yar nesnel, nesnel ve znel olan tipleri vardr. Aklayc eletiri kendi iinde ayrca snfa ayrlabilir: a) Yorumlayc eletiri (hermneutique): Bu tip eletiri, yazarn niyetini dikkate almaz, eserin anlamn kavramaya ynelir. Mesela Freudn kuramlar erevesinde gelien Psikanalitik eletiri, bir yorumlayc eletiri trdr. b) Bilimsel eletiri: Metni aklamak iin daha ok metnin dndaki nesnel olgular aratrr, nesnellik kaygs byktr. Lansonun eserlerinde bu tip eletiri n plana kar. niversite eletirileri de bu gruba girer. c) Biimsel eletiri: Edeb eserin yapsna, slbuna ve trne ynelmi bir eletiri anlaydr. Yapsal eletiri yntemleri bu tip iinde yer alr (Hbert, Louis, 2011, s.28). Alglama Fonksiyonu: Kanal merkezli bir fonksiyondur, mesajn alglanmasn ve alc ile verici arasndaki temasn kurulmasn kolaylatrmak iin kullanlan btn unsurlar iine alr. Bir metinde sayfa dzeni, noktalama, yaz karakterlerinin ekli ve rengi, dzenlenmesi; emalar, snflandrma izelgeleri gibi anlamay kolaylatran unsurlar bu grevi yerine getirirler. Almlama Estetii: Metin zmleme, yorumlama ve eletirisinde okurun algsn esas alan dnce. Ameli: Uygulamal; pratie dayanan. Anlambirimcik (Sem): Kelimeler, sanld gibi, dilin en kk anlaml birimleri deildir. Kelimelerin iinde kelimelerden daha kk anlam birimleri bulunur. Bunlara anlambirimcik yahut Sem denir. Semler birleerek semem ad verilen birlikleri oluturur. Sememler, basite kelimelerin anlam ierii olarak tanmlanabilir. Semler kk anlam atomlarna benzer, ancak atomik, bamsz bir varlklar, kesin bir cevherleri yoktur, ancak iki kelimenin karlatrlmas srasnda kavranabilir ve sezilebilirler. Deerlerini ayn anlam alanna ait olan dier kelimelerle mukayese edildiinde ortaya koyarlar. Semler, ayn iliki a iinde yer alan en az bir baka terimle ilikisi iinde tannabilir, dolaysyla greceli bir varla sahiptir. Mesela kulbe kelimesinin sahip olduu sem ancak kulbe, ev, konak, saray kelime grubu iinde kavranabilir: Kulbenin evden, konaktan, saraydan fark basit ve fakirlere has barnak oluudur. te kavranan bu fark, basit ve fakirlere has fikri, bir semdir. Greimasa gre ayn alana ait iki kelime (szlk birim) bir ynden benzer, bir ynden farkldr: Mesela domates kelimesi ile yumurta kelimesinde yiyecek semi ortaktr ve yiyecek semi iki kelimeyi birletiren bir eksen grevi yklenir. Buna karlk domates kelimesi sebze semiyle yumurtadan ayrlr, yumurta kelimesi ise hayvansal gda semiyle domatesten ayrlr. Dier ynden sebze ve hayvansal gda semleri ise yiyecek trleri ekseninde birleir, yani onlar yiyecek trleri semi birletirir. Semler, iki kelime arasnda ortaya kt gibi, ayn alana ait kelime gruplar arasnda da ortaya kar: A.J. Greimasa gre iki tr sem vardr: 1) ekirdek Sem, 2) Snf Semi. Kelimeleri birbirinden ayran zel semler ve kelimeleri birbirine balayan genel semler vardr. Anlambirimcik Demeti semem: Anlambirimcikler birleerek bir anlam birimcik demeti oluturur. Mesela kelime bir anlambirimcik demetidir. Sememler, basite kelimenin anlam ierii olarak tanmlanabilir. Bir anlam birimcik demeti (semem), ekirdek semlerle snf semlerinin toplamndan oluur, yani bir kelimeye ait zel ve genel semlerin toplamna verilen addr. Ara Nesil: Edebiyatmzda 1880-1895 yllar arasnda eserlerini vermi, Tanzimat nesli ile Servet-i Fnn edeb topluluu arasnda gei grevi yapan 25-30 kiilik sanat topluluuna ara nesil denir. Aretip: lkrnek. Art Metinlilik* [hypertextualit]: Yeni bir metni eski bir metne balayan ilikiler toplamdr, baka bir deyile bir B art-metnini* (hypertexte) bir A n-metnine* (hypotexte) balayan ilikiler toplamdr. ki metin arasnda bir kaynaklk ilikisi bulunur. Mesela: tercme eserler, parodiler, nazireler, taklit eserler birer alt metindir. Bu ayrm, n metin / art metin ayrmn yanstmaktadr. Avam: Halk, herkes.
B
Bni: Bina eden, yapan. Bed: Belagat biliminin temel blmnden birisidir. Sz edeb sanatlar yardmyla ssleme sanatn reten bir bilimdir. Maksad ifade eden sze, anlam ve ahenk asndan gzellik verme yollarn gsterir. Belgat: Sz dzgn olmakla birlikte yerinde ve zamannda sylenme kurallarn reten bilimdir.
194
Eletiri Tarihi Eletiri (critique): Eletiri, bir eseri tanmlamak onun niteliklerini ortaya koymak, snflandrmak ve yntemli olarak incelemektir. Genel olarak gzel ve doru olan ortaya karma ve takdir etme sanat olarak tanmlanr. Eletiriyi holanma ltlerinin fikr eserlere uygulanmas olarak da tanmlayanlar vardr. Elhn: Nameler, ezgiler. Estetik (bedi) Fonksiyon: Bu fonksiyon, mesaj merkezlidir yani mesaja baldr. Ayn mesaj, dilin eitli imknlar kullanlarak verilebilir; bunlar arasndan birisi ok zaman estetik amalarla seilir. Bylece hem mesaj verilmi olur, hem de o mesaj verenin estetik tercihleri ifade edilmi olur. Bu fonksiyona slp fonksiyonu ad da verilebilir. Bu fonksiyonla edeb eserlerde dil, nesneye geililiini kaybeder, dikkati kendi zerine ekerek bizzat kendisi bir estetik nesne haline gelir, geisizleir. fadenin ok anlamll, ritmi, ahengi vb. dikkatimizi nesneden yani konudan uzaklatrarak bizzat ifadeye yani dile yneltir. Etkileme Fonksiyonu: Alc yahut okuyucu merkezli bir fonksiyondur. Verici, alcy ok zaman etkilemeye alr; ifadesinde kar taraf etkileyecek, ynlendirecek unsurlar bulunur. Etkileme fonksiyonu, slpta kendisini, ikinci ahsa hitap, soru ve emir cmleleriyle gsterir. tenkitler, aklamalar, tahliller ve yorumlarn hepsi birer d metindir. Bu ayrm, metin / d metin ayrmn yanstmaktadr.
Beyan: Belagat biliminin temel blmnden birisidir. Bir maksadn birbirinden farkl usullerle nasl dile getirileceini aklar. Mecaz, istiare, tebih gibi edeb sanatlarn ne olduunu ve nasl kullanlacan aklayan bir bilimdir.
C
Cmid: Donuk, donmu. Cihet-i Camia: Eski Belagatlarmz, kelimeleri birbirine balayan anlambirimcie cihet-i camia diyorlard. Szlerin anlalabilmesi iin birbiriyle bantl olmas gerekir diyorlard. Birbiriyle ilikili kelimelerin ortak ynlerinin oluturduu kmeye ttisal kmesi diyorlard. Bu ortak yn bir anlam birimcii yani cihet-i cmia idi.
D
D Metinlilik* [mtatextualit ]: Bir metin hakknda yazlan
Dibace: Divanlarn banda iir ve air kavramlarn aklayan, airin divan tertip etme gerekesini ifade eden mensur veya manzum/mensur kark olmak zere yazlm blmlere dibace denir. Tezkirelerin bandaki benzer nitelikli metinler ise mukaddime olarak adlandrlr. Divan: Belli bir dzene sahip iir kitaplarnn genel addr. airler, iirlerini divan denilen kitaplarda toplarlard. Ancak her air, dzenli bir divana (mrettep divan) sahip olacak kadar talihli olmayabilirdi.
F
Fahriye: Bir airin kendini vmek iin yazd iirlerdir. Kasidelerin iinde airin kendisini vd beyitlere de fahriye blm ad verilir. Fasl: Cmlelerin birbirine balanmasna vasl, balanmadan art arda getirilmelerine fasl denir. Fenn-i Edep: Edebiyat bilgisi, edebiyat bilimi. Formalizm: Biimcilik
E
Edimbilim (Pragmatique): Szleri szn kullanm anna bal artlar iinde yani ortaya k artlar iinde inceleyen bilim daldr. Sylenen bir sz, syleyene, dinleyene, syleme yerine, zamanna ve artlarna gre farkl anlamlar kazanr. Edimbilim szleri bu artlar iindeki grnmleriyle inceler. Ch. Morris, 1938 ylnda dil incelemelerinin temel alann belirlemitir. Bunlar, Sz dizimi (syntaxe), anlam bilimi(smantique) ve edimbilimdir (pragmatique). Morrise gre sz dizimi, dil iaretlerinin dier dil iaretleriyle ilikisini inceler, anlam bilimi, dil iaretinin nesnelerle ilikisini inceler, edimbilim, dil iaretleriyle onu kullananlarn ve kullanm artlarnn ilikisini inceler. Edimbilim, sz edimleri kuram, szceleme kuram, delillendirme aratrmalar, szel etkileim, bildiriim kuramlar gibi farkl aratrma dallarn iine alr. Ek Metinlilik* [paratextualit]: Bir metnin nnde, sonunda yer alan balklar, alt balklar, nsz, sonszler, notlar, der-kenrlar yani sayfa kys yazlar, yaync aklamalar birer ek metindir. Bu ayrm, metin ve ek metin ayrmn yanstmaktadr.
G
Genel Anlambirimcikler (Genel semler): Kelimenin bir de kullanmda dier kelimeler yannda kazand bir sem vardr, bu sem, yanndaki kelimeye gre deiir, bu ikinci tr seme snf semi denir. Bunlar yeni bir anlam yaratr. ekirdek semler, zel semlerdir, snf semleri genel semlerdir. ekirdek semler, kelime (lexmes) dzeyine aittir, buna karlk snf semleri en azndan iki kelimeden meydana gelen sz dizimi birimlerinde ortaya kar. Bir anlambirimcik demeti (semem), ekirdek semlerle snf semlerinin toplamndan oluur. Girive: kmaz yol, kmaz sokak Gstergebilim: letiim amacyla kullanlan her trl gsterge dizgesinin yapsn, ileyiini inceleyen bilim; semiyoloji, semiyotik.
Szlk
195
H
Hile-Nvis: Dram, trajedi yazar, olay yks veya roman yazan. Haslet-mz- Edeb: Edepli olma nitelii kazandran. Hayal (Fiction - fiksiyon): Sanat eserleri ve edeb eserler, ya hakikati (vrit) ve gerei (ralit) ya da hayalleri ifade ederler. Mitolojik hayller, airlerin haylleri, hayl unsurlar adn alr. Ancak, edebiyatta hayli, yaratma (cration) ile kartrmamak lzmdr. Klasik devirdeki trajedi ve komedilerdeki ahslarn hayl olduu sylenemez, nk bunlar gerek ve insan unsurlardan meydana gelmilerdir ve air bunlarn hakiki ve hakikate uygun olmalar iin byk gayret gstermitir. Onun iin bunlara -terimin esas anlamndan yani yoktan bir ey var etme anlamndan uzaklalmasna ramen- genellikle yaratma denilmitir. Hyal terimi ise sadece masal dnyasna has kiiler iin, rnein mitoloji Tanrlar, cinler, periler, hayaletler, vs. eyler veya eski destan kahramanlar gibi halkn hayal gcnden domu kahramanlar iin kullanlr. Bu ikinciler hayl olmalarna ramen bir yaratma (cration) deildir. Hezeyn: Sama sapan konuma. Hkm Eletirisi: Eserin deeri problemiyle ilgilenir, onun hakknda iyi yahut kt, gzel yahut irkin, faydal yahut zararl tarznda bir hkm verir. Dier eserlere gre deerli olup olmad konusunda bir yargya varr. Hkm eletirilerinin yar nesnel, nesnel ve znel olan tipleri vardr.
ndi: Kiisel, kiiye gre. nhraf: Sapmak, saptmak, doru yoldan kmak. ntihal: alma. Baka birisinin yazsn kendisine mal etme. ntikad: Tenkit, eletiri. nzibat: Emniyetin yolunda olmas, dzen. stikamet: Dorultu, yn. ttihaz etmek: kabul etme, sayma, tutma. zotopi (isotopie): Bir metinde snf semlerinin (anlambirimcik) yaratt tutarlla izotopi denir. Bir metinde tekrarlanan anlam birimler bir izotopi yaratr ve metin tekrarlanan semler yardmyla anlaml bir btn oluturur. Kelimelerin ve hatta cmlelerin ok zaman belirli bir anlam yoktur. Metinde tekrarlanan semler, bize o metni nasl anlamamz gerektii konusunda bir ipucu verirler. Btnl kavramamz salayan bu semler metinde bir izotopi yaratr. Mesela Mehmet, byktr. Cmlesine byktrn anlam nedir? Bunu ancak metinde yer alan dier kelimelerden anlarz. Eer metin Mehmet Ahmetten byktr, yetmi yandadr tarznda geliiyorsa sz konusu ya bykldr. Eer metin Ahmet ksa boylu ve zayftr, Mehmet daha byk ve imandr. tarznda geliiyorsa sz konusu olan boy bykldr: nk bu ikinci cmlede byk kelimesini ksa boyluluun kart olarak kavrarz. Byk ve Ksa boylu szlerinde fizik gelimilik semi ortaktr, dolaysyla bu cmleyi fizik gelimilik erevesinde kavrarz.
K
Kabil: Mmkn, olas. Kanal: Metni yahut mesaj tayan madd aratr. Konumada ses, yazda kat yaprak, Gktrk yaztlarnda talar, bilgisayarda ve televizyonda ekran bize mesaj ileten madd, fiziksel kanallardr. Kari: Okuyucu. Kod: Verici ile alcnn her ikisi tarafndan bilinen ortak dildir. Diller, birer kodlama, ifreleme sistemidir. Bu ifreleri bilenler, aralarnda anlaabilirler. Verici ve alcnn bir dili bilme dzeyleri arasnda daima fark vardr. Bildiriimi mmkn klan ey, her ikisinin dilsel birikimlerinin kesime alandr, bu alan ne kadar geni olursa bildiriim o kadar baarl olur. Dil bir koddur, ancak zamanla dil iinde alt kodlar ortaya kar. Mesajlar, kltrel, estetik kodlar da tayabilir. Klsik, romantik, natralist edebiyatlar, Divan Edebiyat, Halk Edebiyat, Servet-i Fnn edebiyat, dil iinde birer alt kodlama sistemi yaratr. Kudem-i Bleg: Eski belgat bilginleri
ctimai: Sosyal. Metinlilik* [ intertextualit ]: Bir metnin iinde baka bir metnin bulunmasdr. Bu ayrm, metin / i metin yarmn yanstmaktadr. fade Dzeyi (expression plane): Edeb metindeki seslerin fonetik dzeyine denir. fade Fonksiyonu: Verici merkezlidir, yazar zerinde younlaan bir fonksiyondur; yazarn kendisine ait duygularn, heyecanlarn, hkmlerini ifade etmesinden doar. fade fonksiyonuyla metin, znel bir karakter kazanr; bundan dolay znellik fonksiyonu olarak deerlendirilebilir. r.: Oh! Ne manzara! fade fonksiyonun ar bast metinlerin belirleyici yn birinci ahs zamirlerinin okluudur. Ayrca metin znel unsurlar tar. Hemen hemen btn sfatlar, nitelendirici zarf ve fiiller znellii ifade ederler. maj: mge; zihinde tasarlanan; izlenim; dtaki bir nesnenin bilince yansyan benzeri.
196
Eletiri Tarihi Mteharrik: Hareketli. Mtekabil: Karlk gelen, uygun gelen. Mtekellim (Konuan): Konuan kii, syleyen kii. Karlkl konuma annda karsndakine seslenen kii. Dilbilgisinde: Birinci ahs.
L
Lhika: Ek. Ekin eki. Rapor.
M
Makta: Gazelin son beytinin addr. ok defa gazel ve kaside iin kullanlr. Maktan stndeki beyte hsn-i makta denir. Marazi: Hastalkl. Meani: Szn duruma uygun bir ekilde nasl ifade edileceini aklar. Belagat biliminin temel blmnden birisidir. Szn duruma, zamana, bulunulan yere ve artlara uygun olarak nasl syleneceini reten bir bilimdir. Mesail-i Hevaiye: Havadan sudan konular. Mesaj: Verici tarafndan ifade edilen nermedir, metindir. Vericinin alcya gnderdii haberdir, bilgidir. Mesajda bir yahut birok kod kullanlabilir. Mesaj, her eyden nce trnn kurallarna uyar. Makale ise makalenin, romansa romann ltlerini tar. slbun aranaca yerlerden birisi mesajn niteliidir. Her mesajn alc ve verici tarafndan bilinen bir balama -yani kendisini evreleyen bir metne- ve ifade edildii artlara bal olduu farz edilir. Mesajn yazl yahut szl oluuna gre mesaj ile mesaj evreleyen hal ve artlarn ilikisi deiir. Mevzun: Vezinli sz. Muadele: Eitlik, denklem. Muheze: Azarlama. Eletiri. Muhatab (Dinleyen): Karlkl konuma annda konuan dinleyen kii. Dilbilgisinde: kinci ahs. Muhayyelt: (1796) 18. yzyl devlet adamlarndan Giritli Aziz Efendinin yazd masal-hikye-roman trnn zelliklerini gsteren eser. Muhtekir: Vurguncu. Muhtelif: eitli, deiik. Muhteva Dzeyi (ng. contend plane): edeb metinde geen kavramlarn ve fikirlerin anlambilimsel dzeyidir. Mukaddime: nsz, dbce. Mukaff: Kafiyeli. Muteriz: tiraz eden, kar kan. Mdafi: Mdafa eden, savunan. Mfrit: Arya kaan. Mlhazt: Mlahazalar, dnceler. Mnazara: Bir konu zerinde belli kural ve yntemlere uyularak yaplan tartma. Mnekkit: Tenkiti, eletirmen. Mntehabt: Seme, seki, antoloji. Mstebit: Despot; bask yapan, sz hakk tanmayan.
N
N-kabil-i nfuz: e ilemesi ve sz gemesi mmkn olmayan. Anlalmas mmkn olmayan. Nazire: Bir airin manzum bir eserine baka bir air tarafndan ayn vezin ve kafiyede olmak artyla yazlm benzer iirlere verilen ad. Nesneyi gsterme fonksiyonu yahut haber fonksiyonu: Bu fonksiyon nesne zerinde younlar. Okuyucuya d dnya yahut bir kavramla ile ilgili bir haber verilir. Nesnel bildiriimi mmkn klan bu fonksiyondur. lm eserlerde bildiriimin bu fonksiyonundan yararlanlr. r.: Su, yz derecede kaynar. Nesneyi ifade eden metinlerin belirgin baz slp zellikleri vardr: Yazda genellikle nc ahs kullanlr; belirli iaret sfatlarndan yararlanlr. Nk: Naklar, ssler .
zel anlambirimcikler (zel semler): Bir kelimenin (lexme) anlamnda deimeyen, ayn kalan bir anlam ekirdei vardr, bunlara ekirdek sem denir. Kelimenin bir de kullanmda dier kelimeler yannda kazand bir sem vardr, bu sem, yanndaki kelimeye gre deiir, bu ikinci tr seme snf semi denir. Bunlar yeni bir anlam etkisi yaratr. ekirdek semler, zel semlerdir, snf semleri genel semlerdir. ekirdek semler, kelime (lexmes) dzeyine aittir, buna karlk snf semleri en azndan iki kelimeden meydana gelen sz dizimi birimlerinde ortaya kar. Bir anlam birimcik demeti (Semem), ekirdek semlerle snf semlerinin toplamndan oluur.
P
Polemik: Siyasi, ilm yahut edeb konularda yaplan sert tartma. Postmodern: XX. Yzyl sonlarna doru ortaya kan ok ynl slup ve ynelilere verilen ad. Pozitivizm: Teoloji ve metafizik iermeyen sadece fiziksel ve maddi dnyann gereklerine dayanan anlay.
Szlk
197
R
Rekaket: Szn ahenksiz olmasdr. Selasetin zdddr. Retorik (Rhtorique): yi syleme, yani ikna edecek ve inandracak ekilde konuma ve yazma sanatdr. Quintiliene gre iyi syleme, akllca ve sanatl sylemedir; ieroya gre ders verir gibi, reterek, elendirerek ve etkileyerek konumadr; bazlarna gre ise sadece ikna edici tarzda sylemektir. Retorik blmden meydana gelir: 1) cat veya bulu (nvention) 2) Fikir veya dncelerin sralanmas, dzenlenmesi (disposition) 3) slup (locution) ve hareket (action). Riayet etmek: Uymak, saymak.
U-
Umde: lke, prensip. Uyumlu Btnlk: Edeb metinde muhteva dzeyi ile ifade dzeyi ya da lafz ile mana arasndaki ilikinin dorudan olmas. st-dil Fonksiyonu: Kod merkezli bir fonksiyondur. st-dil fonksiyonu, bir dil iaretinin yine o dil araclyla aklanmasdr. Bir dil, bir kelimenin baka bir kelimeyle aklanmasna imkn verir; Vericinin kulland bir kelime alc tarafndan anlalamyorsa, bu ifrenin zlmesi iin verici, iki tarafn dil bilgisinin kesiim kmesinde bulunan terimlerden yararlanr. Dilin bu ekilde yine dil vastasyla aklanmas, dilin st-dil fonksiyonudur. Bu adan bakldnda szlklerde bulunan kelime karlklarnn tamam st-dildir. Metinlerde yani tarznda balayan aklamalar bir st-dil yaratr. Eanlaml kelimeler de ok zaman bu fonksiyonu yklenir.
S-
Sahih: Gerek, doru. Sarf ve nahiv: Dilbilgisi. Savlet: Saldrma, hcum etme. Selset: Szn ahenkli olmasdr. Selika: Gzel syleme ve yazma becerisi. Selis: Ahenkli olan szlerin niteliidir. Sirayet etmek: Gemek, bulamak Snhat: e doan eyler. mil: ine alan. eniyet: Gereklik.
V
Vasl: Cmlelerin birbirine balanmasna vasl, balanmadan art arda getirilmelerine fasl denir. Verici: Konuan yahut yazan kiidir, mesaj yani haberi veren kiidir; alc, mesaj alan, dinleyen yahut okuyandr. Verici, anlalm olmak istiyorsa alcnn yana, bilgi dzeyine, dil dzeyine vb. uygun bir anlatm bulmak zorundadr. Bir gazeteci, ilm bir eser yazar seslendii kitlenin zelliklerini gz nnde bulundurmak zorundadr.
T
Taannt: nat etme, diretme. Tahlil: zmleme, analiz. Takrizt: Eletiriler. Trizt- Na-bec: Uygunsuz ve yersiz dokundurmalar, satamalar. Tarz- Kadm-i iir: iirin eski tarz, ekli Teceddt: Yenilik, tazelik. Tedkk: nceleme, aratrma. Tekml: Gelime, olgunlama. Tekellf: Klfetli, zahmetli i grme. Gsterili bir hale koymak. Tetebbu: Bir eyi derinlemesine inceleme, aratrma. Tevelld: Doma Tezyif: Zayf gsterme, elenme, alay etme. Tip Metinlilik* [architextualit ]: Eser ile ait olduu tr, tip, szceleme tipi arasnda bulunan benzerliklerdir. Belli bir edeb tre ait olan tematik ve biimsel zelliklerle bir metin arasndaki ilikidir. Tufeyli: Dalkavuk, asalak.
Z
Zem Etmek: Yerme, knama, ayplama.
Dizin
199
Dizin A
Abdlhak Hamit Tarhan 66, 67 Aklayc Eletiri 4, 5, 18 Adnan Benk 166, 175 Adnan Binyazar 168 Ahmet Hamdi Tanpnar 137, 140, 145, 155, 158, 159 Ahmet nam 169 Ahmet Kabakl 168 Ahmet Oktay 158, 165, 181 Ahmet uayb 98, 101 Akademik Eletiri 165, 173, 174, 187 Akit Gktrk 166, 175 Alc 9-14 Ali Canip 106, 107, 109, 110, 112-115, 117, 121, 123, Anlambirimcik 14, 15 Anlambirimcik Demeti 15 Asm Bezirci 128, 143, 146, 151, 157, 158 Atilla lhan 150 Edimbilim 9, 12-14 Eletiri 2-10, 12-18, 20, 22, 104-123, 126-128, 131-147, 149, 150, 152,-159 Eletirmen 3-5, 16, 18, 127, 128, 130-134, 138, 143-146, 148, 153, 155-158 Enis Batur 169 Eser Eletirisi 126, 142, 143, 152, 154, 156, 158
F
Feridun Anda 168, 182 Fethi Naci 143, 144, 151, 158, 165, 169, 172, 173, 178-181 Filolojik Eletiri 46 Fsun Akatl 167
G
Grsel Ayta 166, 176 Hakikiyyun 91, 92, 99 Halit Ziya 91, 95, 99-101 Harabat Mukaddimesi 52, 62 Hasba 92 Haiye 26, 38, 41 Hayliyyn-Hakikiyyn 66, 76, 79 Hece-Aruz Tartmalar 104, 122, 123 Hikaye ve Roman Eletirisi 121 Hkm Eletirisi 4, 18 Hseyin Cahit 95, 96, 98-101 Hseyin Cntrk 143, 144, 146, 158, 165, 171, 178, 179
B
Bahr-I Dni Mukaddimesi 48, 62 Bedi 39, 41 Behet Necatigil 171, 177 Belagat 2, 8, 9, 11, 13, 15, 16, 18, 24-27, 29, 32, 33, 35, 37-42 Berna Moran 166, 174, 175, 183 Beir Ayvazolu 168 Beir Fuat 66, 76, 77 Beyan 25, 26, 41
Yaklam 5 nci Enginn 174 zotopi 15
C
Cemal Sreya 165, 168 Cemil Meri 169 Cenap ahabettin 95, 97, 101
J
Jale Parla 166, 176
D
Demdeme 75, 76, 81 D Yaklam 5 Doan Hzlan 167 Dnem Eletirisi 126, 134
K
Kanal 9, 10, 18 Karabibik 92 Kod 9-11, 18
E
Edebiyat Kuramlar 2-4, 6, 9, 11, 15, 18 Edebiyat Tarihi 2-4, 18 Edebiyat-I Hakikiye 46 Edebiyat-I Sahha 46
M
Makber Mukaddimesi 67-69, 81 Meani 25, 26, 41 Mehmet Celal 91 Mehmet Doan 158
200
Dizin erif Akta 166, 174, 188 iir Ve n 52, 54, 56 inasi 44, 46, 51, 62-65
Mehmet Fuad 109 Mehmet H. Doan 180, 181 Mehmet Kaplan 143, 144, 148, 149, 157, 158, 166, 173, 174, 176 Mehmet Rauf 95, 98-101 Mehmet Rifat Gzelen 176 Memet Fuat 143, 158, 165-167, 179 Mesaj 9-11, 18 Mill Edebiyat 104-106, 109, 110, 112-115, 117, 122, 123 Mizanc Murat 66, 71, 77-79, 81 Muallim Naci 66, 68, 70, 71, 75-77, 81 Muhatab 11-13 Muhtasar 24, 26, 38, 40, 41 Mukaddime 24, 26-28, 31, 37, 40 Mukaddime- Cell 49-51, 62 Murat Belge 169 Mutavvel 24, 26, 38, 40, 41 Muzaffer Erdost 165, 168, 187 Mtekellim 11, 12
T
Tahir Alangu 165, 172, 188 Tahrb- Harbt 47 Tahsin Ycel 166, 175, 188 Takdr- Elhn 70, 75, 76, 81 Takib 47 Talm- Edebiyat 70, 71, 81 Telhis 24, 26, 27, 38, 40, 41 Tevfik Fikret 91, 95, 101 Tezkiret-uara 24 Tiyatro 46, 50, 51, 59-61 Tiyatro Eletirisi 104, 117 Toplumcu Gereki-Marksist Eletiri 165, 168, 174, 178, 187 Turgut Uyar 168, 171, 187
N
Nabizde Nzm 90-92 Namk Kemal 44, 46-51, 62-65 Naturalizm 92 Nesne 6, 9-12, 18 Nesnel Eletiri 46, 126, 144, 146, 158, 165-169, 171-173, 175, 179, 181, 187 Nihat Sami Banarl 168, 187 Nurullah Ata 128, 133-135, 138, 140, 143, 149, 150, 152, 153, 156-158
V
Vedat Gnyol 165, 172, 188 Verici 9-13 Victor Hugo 76, 77, 79, 81
Y
Yadigrlarm 92 Yazar Eletirisi 126, 127, 157 Yeni Lisan 104, 109-115, 123 Yldz Ecevit 166, 176, 188
O-
Orhan aik Gkyay 168, 187 Orhan Okay 174, 188 mer Seyfettin 106, 107, 109, 110, 112, 113, 115, 122, 123 znel Eletiri 126, 128, 146, 158, 164, 166-168, 171, 178, 179, 187
Z
Zemzeme Mukaddimesi 70, 71, 76, 81 Ziya Gkalp 109, 110, 112, 113, 115, 117, 121-123 Ziya Paa 44, 46, 47, 51, 52, 56-60, 62-65
R
Rauf Mutluay 168, 187 Realizm 91, 92, 96-98 Recaizade Mahmut Ekrem 66, 69, 70, 76, 79, 81 Retorik 2, 5, 8, 15, 16 Roman 46, 48, 50, 51
S-
Semih Gm 182, 188 Siyas Makale 50, 51 Suut Kemal 133, 143, 145, 148, 158

Eleştiri Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eleştiri Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Edeb Eletirinin Tanm, Kapsam ve Trk Edebiyatnda Eletirinin Tarih Kaynaklar...................................................

Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri............................. 24

Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I. Nesil) ............................. 44

Tanzimat Dneminde Eletiri II (II. Nesil) ........................... 66

Ara Nesilde ve Servet-i Fnnda Eletiri............................. 86

II.Merutiyet Dneminde Eletiri........................................... 104

Cumhuriyet Dneminde Eletiri (1923-1938, 1939-1960).................................... ....................... 126

1960 Sonrasnda Trk Edebiyatnda Eletiri......................... 164

Szlk ................................................................................... 193 Dizin ...................................................................................... 199

Editrler Prof.Dr. Rza FLZOK Do.Dr. Muharrem DAYAN

Edeb Eletirinin Tanm, Kapsam ve Trk Edebiyatnda Eletirinin Tarih Kaynaklar

Edeb Eletirinin Tanm, Kapsam ve Trk Edebiyatnda Eletirinin Tarih Kaynaklar

Edebiyat Kuramlar, Edeb Eletiri ve Edebiyat Tarihi Arasndaki Farklar

Eletiri Kuramlarnn Snflandrlmas

Edeb Analiz Modelleri

TRK-SLAM BELAGT GELENE VE ELETR

Bildiriim Kuram ve Belgat

Mtekellim: Konuan kii.

En Kk Anlaml Birim Kuram

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

BELAGAT KTAPLARINDA ELETR

2. nite - Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

SIRA SZDE AMALARIMIZ

2. nite - Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

2. nite - Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

SIRA SZDE AMALARIMIZ

DBACE VE SEBEB- TELFLERDE ELETRE V Z Y O N TEL

SIRA RSZDE NTE NET

2. nite - Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

Manzume-i Faris-ve ebyt Bil-cmle tetb- izft

SIRA SZDE AMALARIMIZ

NTERNET SIRA SZDE

2. nite - Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

2. nite - Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

2. nite - Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

2. nite - Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Eletiri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I. Nesil)

GR NAS VE ELETRLER NAMIK KEMAL VE ELETRLER ZYA PAA VE ELETRLER

Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I. Nesil)

NAMIK KEMAL VE ELETRLER

3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)

3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)

3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)

SIRA SZDE AMALARIMIZ

ZYA PAA VE ELETRLER

3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)

3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)

3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)

3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)

3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)

SIRA SZDE AMALARIMIZ

SIRARSZDE NTE NET

3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

3. nite - Tanzimat Dneminde Eletiri-I (I.Nesil)

Tanzimat Dneminde Eletiri II (II. Nesil)

Tanzimat Dneminde Eletiri II (II. Nesil)