Cumhuriyet Dönemi Türk Şiiri

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2445 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1417
CUMHURYET DNEM TRK R
Yazarlar Prof.Dr. Fatih ANDI (nite 6, 8) Do.Dr. Ylmaz DAIOLU (nite 1-5, 7) Do.Dr. Mehmet NARLI (nite 9, 10)
Editrler Prof.Dr. Hasan AKAY Do.Dr. Muharrem DAYAN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Ayfer olak Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Cumhuriyet Dnemi Trk iiri
ISBN 978-975-06-1114-8
1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 43.000 adet baslmtr. ESKEHR, Nisan 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Cumhuriyet Dnemi Trk iiri..............................................

GR .............................................................................................................. II. MERUTYET DNEMNDE TOPLUMSAL, POLTK VE EKONOMK DURUM .......................................................................................................... II.MERUTYETTEN TBAREN GELEN DEOLOJLER: TRKLK- SLMCILIK-BATICILIK ........................................................ SAVALAR, GLER, KAYIPLAR... .............................................................. II. MERUTYETTEN SONRA EDEBYATTAK DEMELER: BM VE DL SORUNLARI .......................................................................... II. MERUTYETTEN SONRA EDEBYATTAK DEMELER: TEMALARDAK DEMELER-BR TOPYA OLARAK ANADOLU VE TARH ................................................................................... CUMHURYET DNEMNDE EKONOMK, SYASAL, TOPLUMSAL DURUM .......................................................................................................... CUMHURYET DNEM BOYUNCA GELEN DEEN DNCE HAREKETLER ............................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 3 5 8 10
1. NTE
12 13 15 16 17 18 19 20 21
ncekiler ve Cumhuriyet Dnemindeki iirsel Etkinlikleri ve 1920-1940 Aras Trk iiri...................................................... 22

GR .............................................................................................................. NCEK DNEMDEN GELEN ARLERN ETKNLKLER VE MEHMET KF, YAHYA KEMAL VE AHMET HMN MODERN TRK RNDEK KURUCU ROLLER ........................................................................................ Mehmet kif Ersoy........................................................................................ Yahya Kemal Beyatl..................................................................................... Ahmet Him ................................................................................................. DERGH DERGS VE ETKS...................................................................... I. KUAK HECE ARLER ............................................................................ HECENN II. KUAI VE RTMN ZAFER.................................................. MEMLEKET EDEBYATI................................................................................ YEN OLUUMLAR: YED MEALE.............................................................. TRK RNDE KAYNAK ARAYILARI: MTOLOJ, FOLKLOR VE SEMBOLZM .................................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 23
2. NTE
24 25 27 28 29 30 31 33 35 36 38 39 40 40 41
iv
indekiler
3. NTE
Modern iire Doru-Garip Hareketi........................................ 42

GARP HAREKET YA DA BRNC YEN R............................................ GARP RNN ZELLKLER ..................................................................... GARP NSZ............................................................................................ EDEBYATTA MODERNZM VE ORHAN VEL KANIK .............................. GARP AKIMININ TRK EDEBYATI ERSNDEK YER........................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paralar............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 43 44 47 52 53 54 55 56 59 60 61
4. NTE
Nzm Hikmet ve Toplumcu Gereki iir .......................... 62

NZIM HKMET RAN: YAAMI VE ADI ETRAFINDAK TARTIMALAR .............................................................................................. NZIM HKMETN R VE TRK RNDEK YER ............................... TOPLUMCU GEREK EDEBYAT ANLAYII ........................................... TOPLUMCU GEREK ANLAYII TEMSL EDEN ARLER: 1940 KUAI................................................................................................. MAV HAREKET ........................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras 1 .......................................................................................... Okuma Paras 2 .......................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 63 65 69 70 72 75 76 77 77 78 78 79
5. NTE
Modern Trk iirinde Metafizik Eilimler ............................ 80

METAFZK, MSTSZM .............................................................................. 81 CUMHURYET DNEM TRK R: SANAT, METAFZK VE MSTSZM ..................................................................................................... 83 NECP FAZIL KISAKREK ............................................................................ 84 SAF HLET ELEB .................................................................................... 89 FAZIL HSN DALARCA........................................................................... 92 CUMHURYET DNEM TRK RNDE METAFZK ZELLKLER TAIYAN DER RLER VE ARLER TANIYABLMEK ......................... 94 zet ............................................................................................................... 95 Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 96 Okuma Paralar............................................................................................ 97 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 101 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 101 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 101
6. NTE
Modern Trk iirinde Gelenekten Yararlananlar ................ 102

GELENEK VE YEN TRK RNDE GELENEK SORUNU ......................... 103 YAHYA KEMAL: GELENEK VE GELECEK ARASINDA ............................... 105
indekiler
HSAR GRUBU ARLER .............................................................................. GELENEN ESTETK GC: BEHET NECATGL-HLM YAVUZ ZGS .......................................................................................................... GELENE YENDEN RETENLER: SEZA KARAKO ZGS ................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
106 108 111 114 116 117 117 118
kinci Yeni iiri ......................................................................... 120

1950L YILLARIN POETK ORTAMI VE KNC YENNN ORTAYA IKII............................................................................................. KNC YEN HAREKETNN TEMSLCLER VE RLERNN ORTAK ZELLKLER ................................................................................... KNC YEN RNN ZELLKLER........................................................... KNC YENNN NDE GELEN TEMSLCLER VE RLERNN ZELLKLER ........................................................................... KNC YENDEN DRL HAREKETNE: METAFZK GERLML R YA DA SEZA KARAKO .............................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 121 122 123 125 131 134 135 136 136 137
7. NTE
Toplumsal Atmosferin iire Hakim Olmas: 1960lardan 1970lere Trk iiri.................................................................. 138
GR .............................................................................................................. SMET ZEL .................................................................................................. TOPLUMSAL MCADELENN ARACI OLARAK R................................... RDE DN DUYARLILIIN MODERN GRNM: CAHT ZARFOLU ...................................................................................... ERDEM BAYAZIT .......................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 139 140 141 143 145 147 148 149 149 149
8. NTE
ada Trk iiri (1970-2000)................................................ 150

1970-1980 ARASI TRK R ....................................................................... 1970li Yllar: Trk iirinin Tkanma Dnemi.............................................. 1980-2000 ARASI TRK R ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 151 151 155 161 162 163 163 164
9. NTE
vi
indekiler
10. NTE
Ana izgileriyle Cumhuriyet Dnemi (1920-2000) Trk iiri: Kuramsal Sorunlar/ Temalar ve Temsilciler / Anlaylar Balamnda Genel Bir ereve ......................... 166
KURAMSAL SORUNLAR ................................................................................ Kaynaklanma Tartmalar: Gelenekle likiler ............................................ Kaynaklanma Tartmalar: Mitoloji .............................................................. iir Anlaylarnn lkeleri/ iir Tanmlar/ iirin Unsurlar ......................... TEMALAR ...................................................................................................... Kurulu Dnemi Temalar-Memleket Edebiyat .......................................... Toplumculuk ................................................................................................. Modern ehir ve nsan ................................................................................ Kk Adamn Hayat................................................................................... Ak ................................................................................................................. Din-Metafizik Duyarllk: Bireyden Evrene................................................. Mistisizm ........................................................................................................ zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yaralanlan Kaynaklar ................................................................................... 167 167 170 172 177 177 178 178 179 180 180 181 182 184 185 185 185
nsz
vii
nsz
Birbirinden farkl olmakla birlikte her biri bir biimde dierine alan farkl birim ve eilimlere sahip dnemleriyle byk bir btn oluturan Trk Edebiyat, en arpc ve karmak dnemlerinden birini Cumhuriyet ncesinde idrak etmitir. Cumhuriyetten sonraki edeb oluumlarn, dnsel almlarn ve iirin gelimesini bu srecin yeni bir aamas olarak deerlendirmek ve yeni yzylda devletin, toplumun ve bireyin deiim ve dnm faaliyetini bu erevede anlamlandrmak gerekir. 1839dan 1908e kadar geen dnem, hi kukusuz, toplumun ve devletin Batl deerler balamnda dnmesi iin nc rol oynamtr. Cumhuriyet dnemini bunun bir devam ve alm olarak, dnem iirini de bu almn sosyal, siyasal ve dnsel zeminde yaylm olarak grmek mmkndr. Bu nedenle, Cumhuriyet Dnemi Trk iiri (1920-2000) kitabmzn ilk nitesinde, Cumhuriyet dnemi iirinin tarihsel zeminini oluturan bu karmak sreci belirleyen etkenleri ele alarak buradan serpilen dnem iirinin muhtelif boyut ve nitelikleri zerinde durduk. (Doal olarak, daha nceki kitaplarmzda olduu gibi, bu kitapta da amalar, anahtar kelimeleri ve ierik haritasn tespit ettikten sonra asl nitelerin ilenmesine getik ve ardndan snama ve deerlendirme bahislerine yer verdik. nceki kitaplarda bir ekilde ilenen konulara da yer yer gndermeler yaparak birbirine yakn ve birbirini tamamlayan konular arasnda geii mmkn hale getirdik. Bunu hem niteler arasnda balant kurmak hem de Trk edebiyatnn btnlne vurgulamak iin yaptk). Cumhuriyet dnemini oluturan ok katmanl zeminin ilendii ilk nitede Cumhuriyetin kurulduu tarihe kadar geen 15 yllk sre iinde yaanan savalar, toprak ve insan kayplar, gler ve sefaletle ekilen kitlesel aclar, parlamenter rejime gemenin getirdii gerilimli cokular, tarihsel, siyasal, sosyal, ekonomik ve fikri krizler, Cumhuriyeti hazrlayan srete de sonrasnda da etkisini srdren ve aydnlarn kurtulu reetesi olarak grdkleri Trklk, slmclk, Osmanlclk ve Batclk gibi fikir akmlarndan sz edilmi, Trk ulusunun hayatiyetini salayan anakkale Sava ile Kurtulu Sava gibi diren noktalarna dikkat ekilmi ve topluma muasr medeniyetler seviyesine kma idealinin aland 1923-38 dneminde gerekletirilen projelere deinilmitir. kinci nitede, Cumhuriyetten nce tannm airlerin bu dnemdeki ve Cumhuriyet dnemindeki iirsel etkinlikleri, modern Trk iirinin kurucususu saylan Mehmet kif, Yahya Kemal ve Ahmet Himin iirlerinin zellikleri, Hecenin II. kuak airlerinin yetimesinde katks olan Dergh dergisi ve etkisi, edebiyat tarihlerinde Be Hececiler, On Hececiler gibi adlarla anlan airler kuann temsilcileri ve zellikleri, II. Hece kuann temsilcileri ve edebiyatmzdaki yerleri, Anadoluculuk dncesinin Cumhuriyet dneminde iire yansmas, Memleket Edebiyatnn temsilcileri ve ayrt edici nitelikleri, Cumhuriyet dneminin ilk edebiyat topluluu olarak kabul edilen Yedi Meale airleri ile bu ilk dnemdeki ynelimler ve kaynak araylar zerinde durulmaktadr. Modern Trk iirinin kurucu airi, Cumhuriyet dnemi iirinin temellerini oluturmutur. nc nite, Modern iire Doru-Garip Hareketi bal altnda, Orhan Veli ve arkadalarnn balatt iir hareketi, Garip veya Birinci Yeni adlandrmasnn sebepleri, Garip nsznde ileri srlen poetik grler, edebiyatta modernizm
viii
nsz
ve Trk iirine yansmas, Garip hareketine yneltilen eletiriler ve Garip iirinin edebiyatmzdaki yeri ve deeri zerinde durmakta, Garip airlerinin, 1945 ncesi (1937-1945) ve sonras dnemde verdikleri edebi rnler ele alnmaktadr. Bu balamda iir dilinin yalnlatrlmas, airnelikten kanma, iir lgatinin deitirilmesi, dizeyi geleneksel ilevinden koparma, yinelemelere bavurulmas, iirin btnne nem verilmesi, iir cmlelerinde devrikleme, vurgunun iirin son dizesine kaydrlmas, ironi ve parodi gibi anlatm tekniklerinden yararlanlmas, ykleme, alntlama ve duygusal syleme bavurma gibi zelliklere dikkat ekilmektedir. Drdnc nitede, Nzm Hikmet ve Toplumcu Gereki iir bal altnda Nzmn hayat, ideolojisi, tartlan ynleri, iirinin zellikleri, Trk iiri ierisindeki yeri ve etkisi, Toplumcu-gereki iir anlayn temsil eden airler ve iirlerinin zellikleri, Mavi hareketi, A.lhan ve A.Oktayn airlii konular ilenmektedir. Nzm, evde yksek sesle iir okuyan dedesinin ve hececilerin etkisiyle yazd ilk iirlerinden itibaren ritmik ve zengin ses yapsnn peinde olmu, Mayakovskinin iir biiminden etkilenmi, 1922de yazd Alarn Gzbebekleriyle Trk edebiyatnda bir yenilik ncs saylmtr. Onun baars Trk iirindeki deneyimler ile modernist yap anlaylarn birletirmesinde yatmaktadr. Garip iirine kar kan Mavi hareketi ise, zppe olarak nitelendirilen O.Veli ve arkadalarn ve 40 kua toplumcularn eletirmesi sayesinde edebiyatmzda bir yer edinebilmitir.. Beinci nitede Modern Trk iirinde Metafizik Eilimler bahsinde, sanatn felsefenin bir kolu veya blm olarak dnce mantk ve muhakeme yolu ile fiziktesi alana ynelen- metafizik ve daha zitade- ruhsal, sezgisel bir kavray tecrbesi nitelii tayan mistisizmle ilikisi, Cumhuriyet dnemi Trk iirinde metafizik eilimler tayan Necip Fazl, saf Hlet, Fazl Hsn gibi airlerin birbirinden ok farkl iir metinlerindeki metafizik ve mistik nitelikler, Cumhuriyet dnemi Trk iirinde metafizik/mistik zellikler tayan kif, Yahya Kemal, Him, A.Hamdi Tanpnar, A.Muhip Dranas, Necatigil, Sedat Umran, Hilmi Yavuz, Ali Gnvar gibi airlerin metinlerinde grlen motifler, fiziktesi lemi varln z olarak gren Sezai Karako, C. Zarifolu, E. Erolu gibi airlerin eya, tabiat, toplum algsn bu perspektife yerletiren syleyileri ele alnmaktadr. Modern Trk iirinde Gelenekten Yararlananlar bahsi, altnc nitenin konusudur. Burada, yeni Trk iirinin gelenek kavramyla ilikisi sorunu, Yahya Kemalin Cumhuriyet dnemi iirinde gelenekle iliki konusunda benimsedii tavr, Hisar grubu (M.Faik Ozansoy, Mehmet narl, M.Necati Karaer, lhan Geer, B.Stk Erdoan, Feyzi Halc, Y.Blent Bakiler, B.Karako gibi) airlerinin iirlerinin zellikleri, daha ok biimsel zelliklerle gemie duygusal ballk anlamnda gelenee yaklam biimleri, Necatigil ve Hilmi Yavuz izgisindeki airlerin (V.B.Bayrl, H.Erglen, O.Hakan A. vb) gelenee yaklam biimleri, gelenei yeniden retmek isteyen ve z modern yap ierisinde srdrmek isteyenlerin iirleri ele alnmakta, 1950den sonra gelenee -Yahya Kemal pratiinden hareketleyeniden ilgi gsterilmesi konular irdelenmektedir. kinci Yeni hareketinin tm ynleriyle zl biimde ilendii yedinci nite, kinci Yeni iir anlaynn 1950lerin ortalarnda ortaya k ve zuhur sebepleri, bu hareketin ncs saylan airlerin bu yllarda (1953-55) yeni tarz iirlerini yaymlamalar, 1956dan sonra bu hareketin Pazar Postasna demir atmas, hararetli tartmalar, iirlerin ortak zellikleri (dil zerinde deformasyonlara, allmam imajlara ve soyut insan anlayna bal olmak, srrealist armlara, imaj ve anlam bakmndan trl araylara yer vermek, yer yer nesir cmlesine yaklaan dizeler kurmak, bilinalt serpintilerin iirletirilmesi, dilin artc ve anlamszla varan bir kapallkla kullanlmas, Sezai Karako pratiinde modern Bat iirinin
nsz
ix
yapsal zellikleriyle geleneksel ifade ve imaj imknlarnn bir araya getirilmesi), 1960dan sonra sessizlie ekilen hareketin etki sreci irdelenmektedir. Sekizinci niteden itibaren, modern iir ve ideoloji ilikisinin irdelendii Toplumsal Atmosferin iire Hakim Olmas: 1960lardan 1970lere Trk iiri bahsi ilenmekte, poetik bir sylemden politik bir syleme doru gelien 60l yllarn airlerinden kapitalist sistem eletirisi ve uygarlk eletirisi balamnda temsil nitelii tayan (smet zel, Ataol Behramolu, Refik Durba, Gven Turan gibi airlerle) iirde din duyarlln modern grnm olarak kabul edilen ve modern Trk iirinin dili ve hayal gcn en ok zorlayan airlerinden birisi olan Cahit Zarifolunun ortaya koyduu iir dili, iirlerinde nce maddeci dnya grne kar bir lk iken giderek durgun bir syleyie ynelen Erdem Bayaztn iir izgisi ele alnmakta, metafiziksiz iir olamayacana inanan airlerin yapt atlm zerinde durulmaktadr. Dokuzuncu nitede, ada Trk iiri (1970-2000) bahsinde, 1970-1980 yllar arasnda oluan iir ortam, toplumsal ve ideolojik atmosferin iir dnyasn etkilemesi ve iirde mesaj kaygsnn ne kmas, dnem havasna ramen kendi iirini kurma yolundaki bireysel abalar, poetik tutumun saf iire ynelmesi, 1970 ve 1980 kua airleri ve iirlerinin zellikleri, iirde ideolojinin veya politik duygu ve dncenin bulunup bulunmamasnn nemi, iiri belirleyen enin poetik tavr olup olmamas; Trk iirinde slogana yaklaan bir syleyiin ne kmas, sosyalist airlerin iire Marksist, devrimci kavram ve ifadeleri sokmas, iirde ieriin biimin nne gemesi, iirin aralatrlmas, iirin siyasal mcadelenin bir arac olarak grlmesi, iirde ses ve imgenin yerini dorudan syleyiin almas gibi konular ilenmektedir. Onuncu nitede Ana izgileriyle Cumhuriyet Dnemi (1920-2000) Trk iiri: Kuramsal Sorunlar, Temalar ve Temsilciler, Anlaylar Balamnda Genel Bir ereve bal altnda, Cumhuriyet dnemi Trk iirinin belli bal sorunlar (Kaynaklanma Tartmalar: Gelenekle likiler ve Mitoloji; Kuramsal Sorunlar ve Modernist Yaklamlar, Ritim ve Szdizimi Sorunlar, Yayn Sorunlar), temalar (Kurulu Dnemi Temalar-Memleket Edebiyat; Toplumculuk, Modern ehir ve nsan, Kk Adamn Hayat, Ak, Din-Metafizik Duyarllk: Bireyden Evrene; Mistisizm) ve Cumhuriyet Dnemi Trk iirinin Ana izgileri, temsilcileri ve anlaylar zerinde durulmakta, Cumhuriyet dneminde hem kendi dnemlerinde hem de sonra gelen iirleri etkileyen eilimler, gruplar ve kiiler zl bir biimde tantlmaktadr. Son nite, Cumhuriyet dneminde Yahya Kemalin, Nazm Hikmetin, Yedi Meale iinde parldayan Ziya Osman Sabann, yeni bir dini duyarl iirin merkezi haline getiren Necip Fazln, folklorik malzemede halkn zevkini ycelten Bedri Rahminin, destans syleyii ve mill bilinci ne karan Arif Nihatn, nceki iir birikimine itiraz eden Garip Hareketi ile Orhan Velinin, mistisizme yaslanan sesiyle Asaf Haletin, bireyden topluma, yerelden evrensele, metafizik algdan lik algya uzanan iir retimiyle Dalarcann, gerekstcle yaslanan tavryla kinci Yeni iirin, Hisarclarn, ikinci kuak toplumcularn, milliyeti muhafazakar airlerin, gelitirdikleri iir yaplar ve sluplaryla adalarn ve sonrakileri etkileyen airlerin geit resmidir.. Cumhuriyet Dnemi Trk iiri (1920-2000) kitabnn, deerli okurlara yararl olacan umut ediyoruz. Editr Prof.Dr. Hasan AKAY
1
indekiler
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Cumhuriyetin kuruluunu hazrlayan tarihsel zemini, Merutiyetten Cumhuriyete kadarki sreteki olaylar ana hatlaryla aklayabilecek, Cumhuriyete geilen srete ve Cumhuriyet dneminde airlerimiz zerinde etkili olan dnce akmlarn tartabilecek, Cumhuriyete uzanan srete edebiyat etkileyen savalar, savalarn sonularn, toplumsal duyguyu oluturan olaylar tanmlayabilecek, Cumhuriyetin zellikle ilk on be-yirmi ylnda etkisini srdren biimsel ve ierikteki deimeleri tartabilecek, Cumhuriyetin kuruluu ve gelimesi ile iirin olutuu sosyal, ekonomik ve politik ortam tanmlayabilecek, Cumhuriyet dnemi boyunca edebiyatn ve iirin beslenme kaynaklarndan olan dnce akmlarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Merutiyet dnemi Dnce akmlar Mill Edebiyat Mtareke Cumhuriyet Anadolu
Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan TarihselToplumsal-Edeb artlar
GR II. MERUTYET DNEMNDE TOPLUMSAL, POLTK VE EKONOMK DURUM II.MERUTYETTEN TBAREN GELEN DEOLOJLER: TRKLK- SLMCILIKBATICILIK SAVALAR, GLER, KAYIPLAR... II. MERUTYETTEN SONRA EDEBYATTAK DEMELER: BM VE DL SORUNLARI II. MERUTYETTEN SONRA EDEBYATTAK DEMELER: TEMALARDAK DEMELER-BR TOPYA OLARAK ANADOLU VE TARH CUMHURYET DNEMNDE EKONOMK, SYASAL, TOPLUMSAL DURUM CUMHURYET DNEM BOYUNCA GELEN DEEN DNCE HAREKETLER
Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan TarihselToplumsal-Edeb artlar

GR
Tarihsel bir olgu olarak Cumhuriyetin kuruluunu, II. Mahmuddan beri devlet ve toplum dzenini Bat normlarna gre dzenlemeyi amalayan giriimlerin bir ileri adm gibi grmek, Cumhuriyetten sonraki edeb oluumlarn ve iirin gelimesini de bu srecin ulat yeni bir aama olarak deerlendirmek mmkndr. Bilindii gibi, 1800lerin bandan itibaren devlet sisteminde yaplagelen dzenlemeler, yzyln ikinci yarsndan sonra toplum ve yazarlar zerinde belirgin bir biimde etkisini gstermi ve giderek artan bir ivmeyle Avrupa ve zellikle Fransa edebiyat modelinde bir edebiyat olumaya balamtr. Ayn zamanda bu yzyl edebiyatlarnn gerek gncel politika, gerekse devletin ve toplumun dnm konusunda nc grler ileri srmeleri, edeb eserleri topluma mesaj vermenin bir arac olarak da grmeleri, edebiyatn snrlarn ve etki alanlarn geniletmitir. Bu yzden Tanzimattan sonraki Trk edebiyatnn, Trk toplumunun deimesinde en nemli etkenlerden biri saylmas doaldr. Siyasal bakmdan Tanzimat dnemi, 1839dan II. Merutiyet adyla anlan 1908 tarihine kadarki dnemi ifade eder. Edeb bakmdan ise inasinin eserlerinin yayn tarihi dikkate alnarak genellikle 1860 tarihinde balatlr. Tanzimatn 2. Kua, Ara Nesil ve Edebiyat- Cedide (Servet-i Fnn) oluumlar eski edebiyattan derece derece kopuun ve Bat tarz edebiyatn kklemesinin aamalarn oluturur. Bu srecin son otuz yl Sultan II. Abdlhamidin bir yandan Bat tarz okullar aarak yeni kuaklarn yetimesini salayan, te yandan da basn yayn zerindeki basks dolaysyla eletirilen tartmal ynetimi altnda gemitir. Bu ynetimin sona erii olarak da nitelendirilebilecek olan II. Merutiyetin ilanndan sonra yaanan btn gelimeler ve olaylar Cumhuriyetin douunu ve ilk yllardaki gelimesini dorudan etkileyen etkenlerdir. imdi Cumhuriyet dnemi Trk iirinin tarihsel zeminini oluturan bu karmak srecin belirleyicisi durumunda olan etkenleri belli bal balklar altnda ele alacaz.
Tanzimattan sonra gelien Trk edebiyat, toplumun ve devletin Batl deerler balamnda dnmesi iin nc rol oynamtr.
II. MERUTYET DNEMNDE TOPLUMSAL, POLTK VE EKONOMK DURUM

AM A
Cumhuriyetin kuruluunu hazrlayan tarihsel zemini, merutiyetten Cumhuriyete kadarki sreteki olaylar ana hatlaryla aklayabilmek.
Merutiyetin ilk yllarnda nicelik olarak fazla sayda olmasna karn, nitelik olarak deeri tartmal eserler dnemin sansasyonel ortamnda yayn alann doldurmutur.
23 Temmuz 1908 gn ilan edilen ve kimi aratrmaclar tarafndan I. Dnya Savan sonlandran Mondros Mtarekesine (1918) kadarki on yllk sreyi; kimi aratrmaclar tarafndan ise Cumhuriyetin kurulduu 1923 tarihine kadarki on be yllk sreyi belirtmek zere kullanlan II. Merutiyet dnemi ifadesi Trk tarihinin belki en ksa, fakat en karmak srelerinden birisini anlatr. Bu on be yllk sre ierisinde art arda yaanlan savalar, toprak kayplar, parlamenter bir ynetim biimine gemi olmann getirdii coku ve gerilimler, rgtl toplum olma abalar, aydnlarn kurtulu reetesi olmak zere savunduklar ideolojiler, tartmalar, sosyo-ekonomik krizler bu dnemin ierdii karmaay oluturur. 23 Temmuz 1908de merkezi Selanikte bulunan ttihat ve Terakki Cemiyetinin Balkanlardaki III. ordunun desteini alarak uygulad bask sonucu II. Abdlhamid, daha nce yrrlkten kaldrd (1878) Kann-i Ess denilen anayasay tekrar ilan etmek zorunda kald. II. Merutiyetin bu biimde, padiah ve hkmet tarafndan isteyerek deil de ordunun basksyla ilan edilmesinin Trk siyasal tarihi asndan en nemli sakncas, ordunun politikaya karmas ve bunun rnek oluturmas olmutur. Merutiyet dneminden daha sonra da iktidar sk sk basknlar, suikastlar yoluyla el deitirmitir. Bu dnemin balangtaki ilk dikkati eken zellii, toplumsal coku ve zgrlk duygusu olmutur. II.Merutiyet, gerek Tanzimatn ilan ile gerekse I.Merutiyet ile karlatrldnda onlardan daha byk bir sansasyon oluturmutur. Bunun nemli bir sebebi, II. Abdlhamidin zellikle 1901-1908 yllar arasnda ncekine gre daha sk bir biimde uygulad sansr ve bask ynetiminden kurtulmu olmaktr. II. Abdlhamid, birbirinden ok farkl, hatta zt dnya grlerine sahip aydnlarn ortak eletiri noktasn oluturan bir figr olduu iin, Merutiyetin bu ilk yllarnda eski dnemin simgesi olarak edebiyatn en ok ele ald konulardan birisi haline gelmitir. Bu, Trk edebiyat tarihinde younlukla ilenilen ilk eski-yeni dnem atmas olarak da grlebilir. Trk edebiyat ilk defa eski dnemin ktlenmesi ve yeni dnemin alklanmas konusunda bylesine bir coku gstermitir. Sanat ve estetik endiesi tamayan ok sayda iir, yk, piyes gemi dnemin eletirisini, yeni dnemin vgsn yapmak zere piyasaya sunulmutur. Merutiyetin ilk yllarnda nicelik olarak fazla sayda olmasna karn, nitelik olarak deeri tartmal eserler dnemin sansasyonel ortamnda yayn alann doldurmutur. Toplum, hrriyet, msavat, adalet, uhuvvet sloganlar ile bu cokuya ortak olmutur. Ne var ki bu durum, 31 Mart Vakas olarak da bilinen darbenin gereklemesi ve II. Abdlhamidin tahttan indirilmesiyle sonulanmtr (13 Nisan 1909). Bu tarihten sonra ttihat ve Terakki iktidarnn yeni bir bask dnemi balad. II. Merutiyet dnemi boyunca otuza yakn siyasal parti kurulmu, be defa seim yaplmtr. Ortalama alt aylk hkmet sreleri, skynetim, ararejim idareleri, iktidar-muhalefet ilikilerinin gerilim yaratan nitelii, suikastlar, ayaklanmalar bu dnemin ayn zamanda youn bir devlet krizinin yaand sre oluunu da gstermektedir.
1. nite - Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan Tarihsel-Toplumsal-Edeb artlar
II. Merutiyet dneminin toplumsal zellikleri arasnda en dikkat ekiciSZDE nedir? SIRA motif Buna karlk bu dnemde toplumda bir siyasallama eilimi, rgtl bir topD EL luma dnme giriimi dikkati eker. 1909da anayasada yaplan Nbir M deiiklikle her trl rgtlenme ve gsteri hakk teminat altna alnmtr. Bylece ksa sreS O R U de siyasal partilerden aznlk derneklerine, meslek rgtlerinden ticari cemiyetlere, fikir kulplerinden kadn haklar derneklerine kadar ok eitli yzlerce rgt kurulmutur. DKKAT II.Merutiyet yllarnn bir baka zellii de ekonomik canllktr. I.Dnya Savana kadarki yaklak on yl ierisinde dnyaya alma abas tayan bir ekonomik SIRA kurulan iki yhareketlilik grlr. Bu srede ou yerli sermayeye dayal olarakSZDE z akn irket, tarmda uzmanlama abalar, el zanaatlarna dayal retimin yerini makineye brakmas bu srecin dikkati eken gelimeleri arasndadr. Buna karAMALARIMIZ lk vergi gelirlerinde grlen arta ramen yz yln bandan itibaren d borcun giderek artmas, mali krizin derinlemesi dnemin ekonomik grntsnn olumsuz ve tahrip edici ynn oluturur. K T A P Ksacas Cumhuriyet, Osmanlnn bu son dneminden dinamik ama istikrarsz politika deneyimlerini, buna karlk rgtlenmeye ve siyasal gelimelere ilgi duyan bir kamuoyunu, da almaya alan ekonomik giriimleriL E V Z Y O N T E devralmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
II.MERUTYETTEN TBAREN GELEN DEOLOJLER: TRKLK- SLMCILIK-BATICILIK

NTERNET
A M A
NTERNET
Cumhuriyete geilen srete ve Cumhuriyet dneminde airlerimiz zerinde etkili olan dnce akmlarn tartabilmek.
Osmanlclk akmnn temel hedefi paralanmay nlemek iin Osmanl mparatorluundaki btn unsurlarn din, dil, rk ayrm gzetmeksizin eitliini salamaktr.
Cumhuriyeti hazrlayan srete Trk aydnlarnn en ok ilgilendikleri dnce akmlar ayn zamanda Cumhuriyetten sonra da etkisini srdren Trklk, slmclk ve Batclk akmlar olmutur. Bunlar Cumhuriyet dnemi Trk iirinde de deiik biimde etkileri grlecek kaynaklar arasnda saylabilir. Bunlara ayrca Tanzimat dneminde balayp II. Merutiyet dneminin ilk yllarnda da etkili olan Osmanlclk akmn eklemek gerekir. Aslna baklrsa Tanzimat Fermannn ilan, ardndan gelen Islahat Ferman ve zellikle I. Merutiyetin Kann-i Esssi, Osmanlclk dnce akmnn temel hedefi olan paralanmay nlemek iin, Osmanl mparatorluundaki btn unsurlarn din, dil, rk ayrm gzetmeksizin eitliini salama giriimleriydi. Bu gr hem Jn Trklerin hem de kar olduklar II. Abdlhamidin pragmatik bir biimde taraftar olduklar bir dncedir. II. Merutiyet de 1860tan itibaren aydnlar arasnda ve ynetimde temsilci bulan bu dncenin etkisini gsterdii siyasal sonulardan birisi saylmaktadr. 1877-78 Osmanl-Rus Sava srasnda Balkanlardaki Hristiyan unsurlarn milliyeti tutumlar ile sarsnt geiren bu gr 1912de balayan Balkan Savalarndan sonra tamamen etkinliini yitirmitir. Bununla birlikte btnyle Osmanl tarihi ve kavram, Trklerin tarih ierisinde geni lekli bir ynetim deneyimini gerekletirmi olmas, rettii kltrel ve meden deerlerin Osmanl dnemindeki grkemli hacmi, politik bir proje biiminde olmasa da duygusal bir hatra olarak Cumhuriyetten sonra da zaman zaman dnlecek bir kaynak olmaya devam etmi; zaman zaman da gncele alternatif olarak gsterilme giriim ve tartmalarnn konusunu oluturmutur.
6
Mslmanlarn birlemesi, glenmesi ve bylece Bat karsnda geri kaltan kurtulmak slmclk akmnn temel amacdr. Batnn bilim ve tekniinden yararlanmak; slm toplumlarndaki artk ilevini kaybetmi kurum ve davran tarzlarnn terk edilmesi bu amacn salanmas iin talep edilmitir.
Yine imparatorluk ierisindeki Mslman unsurlarn ayrlmasn nlemek, bunlar d politikada bir etken olarak kullanmak amacyla II. Abdlhamid tarafndan kullanlmak istenilen slmclk ideolojisi de zellikle 1908den sonra edebiyatta da temsil edilen sosyal, siyasal bir akm olarak gelime imkn bulmutur. Bu grn en nemli yayn organlar Srat- Mstakim ve Sebilr-Read adl dergiler olmutur. Bu grte olanlar iin din, birlikte yaamann en byk dayanadr. Mslmanlarn birlemesi, glenmesi ve bylece Bat karsnda geri kaltan kurtulmak, temel amatr. Bununla birlikte Cemaleddin Efgan ve Muhammed Abduh gibi dnrlerin etkisiyle Batnn ilim ve tekniinden yararlanmak; slm toplumlarndaki khnemi kurumlar ve davranlar terk etmek gerektiine inanan modernist slmclar bulunduu gibi, geleneki slmclar olarak nitelendirilen temsilcilerin varl da dikkati ekmektedir. Bu ayrmlarn yan sra Trk-slmc, Garp-slmc gibi nitelendirmelerle adlandrlabilecek ahsiyetler bulunduu da grlmektedir. Edebiyatta slmclk ideolojisinin en nemli temsilcisi olarak Mehmed kif Ersoy kabul edilir. Yukarda anlan dergilerin bayazarln da yapan kif, Kurana sarlmann Mslmanlarn kurtuluu iin tek yol olduunu dnyordu. Bununla birlikte zellikle ada ve medeni deerlere, insanln hayrna olan gelimelere srt evirmemek gerektiine inanyordu. Dorudan doruya Kurandan alp ilhm, Asrn idrkine syletmeliyiz slm ... Alnz ilmini Garbn, alnz sanatn, Veriniz mesainize hem de son sratini dizeleri onun dnce yapsnn dayanaklarn aklkla gsterir. Ayrca Mslmanlarn teknolojik adan geri kal nedenleri zerinde de dnen air, taassup, batl inanlar, cehalet, tembellik gibi birok konuda toplumsal eletirilerde bulunmaktan geri durmamtr. zellikle Balkan ve I.Dnya savalarndan sonra ortaya kan ykm karsnda verdii mcadele, stikll savana fiilen destek vermesi; Safahatn altnc kitab olan smn anakkale ehitleri ile ilgili ksm, Blbl iiri ve nihayet stikll Mar gibi pek ok manzumesi kifi Trk milletinin gnlnde zel bir yere oturtmutur. Bu dnemdeki slmclk akm, Arnavutlarn ve zellikle I. Dnya Sava srasnda Araplarn gsterdii ayrlk tutumlar yznden dnemsel etkinliini kaybetmi olmakla birlikte Cumhuriyetten sonra da dorudan doruya slmclk olarak adlandrlmasa bile benzer nitelikler tayan bir ok oluumun ierisinde varln srdrmtr. Dnemin en etkili hareketi Trklk akmdr. stelik Trklk ideolojisi, Osmanlclk ve slmclk akmlarnn tersine edebiyat alannda ortaya kp daha sonra siyasal bir nitelik kazanmtr. Tanzimatn ilk kuanda grlen edebiyatn dilinin sade Trke olmas gerektii yolundaki grler ve emseddin Sami, Ahmed Vefik Paa gibi edebiyatlarn Trk dili zerinde yapt almalar Trkln bireysel ve bilimsel nclleri arasnda saylr. II. Merutiyetten sonra gerek ttihat ve Terakki iktidarnn destei, gerekse tarihsel koullar Trkln bir ideoloji olarak gelimesini salamtr. Trklk dncesinin iki temel yn bulunmaktadr. Bir yandan btn Trkleri birletirmek amacn, te yandan da halka dn eilimini birlikte ieren bir nitelik tar.
Bu dnemdeki Trklk dncesinin iki temel siyasal yn bulunmaktadr: btn Trkleri birletirmek ve halka dn.
Trklk akmnn yetitirdii etkili pek ok isim bulunmasna karn Ziya Gkalp, zellikle Trklemek, slmlamak, Muasrlamak (1918) ve Trkln Esaslar (1923) adl kitaplaryla akmn dnce sistemini temellendiren kiidir. Yaad asrn uluslama dnemi olduunun farknda olan Gkalpin grleri ayn zamanda Cumhuriyetin kurucu dnceleri arasndadr. Trkln Esaslarnda sekiz balk altnda Trkln programn verir. Bu program Cumhuriyet dneminde byk lde uygulama alan bulaca iin burada ana balklar ile kaydetmek yerinde olacaktr: 1. Dilde Trklk: Konuma dili ile yaz dilini birletirmek. Dilde sadelemeyi salamak, ancak bunu yaparken yaayan dilde, konuma dilinde yer etmi szckleri korumak. 2. Estetik Trklk: Halkn sanat yeteneini Avrupai bir eitimden geirmek. (Ziya Gkalpe gre aydn halka ynelerek ondan hars, milli kltr alr ve ona medeni estetii gtrr.) 3. Ahlk Trklk: Trklerin tarihi ve medeni misyonu ahlkn en yksek erdemlerini gereklik sahasna karmaktr. 4. Hukuk Trklk: Ama demokrasi, halk hkmetini kurmaktr. 5. Din Trklk: Din eserler, hutbeler, vaazlar, ibadetler Trke olmaldr. 6. Ekonomik Trklk: Bireysel mlkiyet toplumsal dayanmay salad oranda kabul edilir. Ancak bireysel mlkiyet gibi toplumsal mlkiyet de olmaldr. ada bir millet olmak istiyorsak byk sanayiye sahip olmalyz. Milli ekonomi ve byk sanayi ise ancak himaye ynteminin uygulanmas ile mmkndr. 7. Siyas Trklk: Siyasette halklk, kltrde Trklk yolu tutulmaldr. 8. Felsef Trklk: Trklerde yksek felsefe ileri gitmemi olmakla beraber, halk felsefesi gayet yksektir. Felsef Trklk bu yksek felsefeyi arayp ortaya karmaktr. Byk lde bir sentez arayna dayanan bu program gerek Merutiyet dnemindeki dnce hayatn etkilemi olmas ve gerekse Cumhuriyetten sonra birok maddeleriyle uygulanmaya allmas bakmndan dikkat ekicidir. Trklk dncesi zellikle Balkan savalar srasnda ve sonrasnda edebiyatta etkili olan Mill Edebiyat akmnn biimsel ve tematik zelliklerini belirleyici bir akm olmutur. Bata edebiyat dilinin konuulan Trkeye dayandrlmas, hece vezninin Trklerin asl ls olduu biimindeki grler ile mill, tarih konularn ilenmesi Cumhuriyetten sonra da devam eden kkl deiimlerdir. III. Selim devrine kadar geri gtrlebilecek olan yenileme hareketleri, XIX. yzyln balarndan itibaren Bat tarz bir devlet yaps ve toplumsal deiimi salayacak biime dnmtr. Dnem dnem muasrlama, adalama, Avrupalik, Batllama, modernleme vb. adlaryla da anlan ve Tanzimattan bugne kadar uzanan srete en ok tartlan bu kavram, aslnda dier btn dnce akmlarnn da etkilendii bir kavramdr. Tartma konusu genellikle Bat karsnda geri kaln ortadan kaldrlmas ile Batdan neyin ne kadar alnmas gerektii ve buna karlk ulusal-dinsel kltr koruyup koruyamama noktalarnda toplanmtr. Bu yzden kimse tarafndan Batllama dncesi toptan reddedilebilecek bir dnce olarak grlmemi; zaman zaman ulusal bnyeye uygunluk tartmalar yaplsa bile Batnn zellikle teknik ve madd alandaki ileri seviyesi, ulalmas gereken bir hedef olarak grlmtr. stelik bunlarn yalnzca Batya, Avrupaya ait deerler olarak kabul edilmemesi gerektii, insanln rettii ortak medeniyetin deerleri olduu gr yaygnlk kazanmtr.
Bata edebiyat dilinin konuulan Trkeye dayandrlmas, hece vezninin iirin asl ls olmasnn salanmas ve mill, tarih konularn ilenmesinin oalmas Trklk akmnn edebiyattaki en nemli etkileridir.
Btn bu grlerin nda Batclk akmnn sistemli bir grler btn olmasndan ok hemen her akm ve dncede eitli boyutlarda grlebilecek tarihsel bir olgunun kavramsallatrlmas olduunu dnmek yanl olmaz. Bat karsndaki ikircikli tutumun nedeni de yine tarih ierisindeki pratikten kaynaklanr. Yzyllardr bir kartlk ve atma ilikisi ierisinde olunan Avrupal uluslarn getii yolu izleme dnemi Trk devletinin k sreciyle rtt ve bu srada Batllarn sk sk Trkler aleyhine izledii politikalara bir de Avrupada ortaya kan gelimelerin daha ok brokrat aydn kesim tarafndan halka kabul ettirilmek istenmesinin eklenmesi bu karmak ilikinin sorunsal niteliini gsterir. Buna karlk Bat szc ile ifade edilen uygarlk veya modernleme kavramlar son iki yzyldr btn dnya iin olduu gibi Trkler iin de grmezden gelinemeyecek bir cazibe merkezi olmutur.
SIRA SZDE
Cumhuriyetten nceki dnce akmlarnn ortak zellii nedir? SIRA SZDE II. Merutiyetten nce balayan ve etkisini giderek artran bu dnce akmlaD rnn ortaya N E Lve glenmesinin temel nedeni zlme sreci yaayan Osmank M l Devletinin kn durdurmakt. Bu yzden bu akmlar zaman zaman devlet S O U politikas halineRgelmi; bazen i ie, bazen birinden tekine geilerin, ortak zelliklerin sklkla grlebildii dnme tarzlardr. Bu grlerin en nemli zellii pragmatist bir K K A T tamas ve gittike artan biimde yaklat hissedilen yklnitelik D nlemek arzusudur. Bu grler ayn zamanda Cumhuriyetten sonraki dnce dnyasn da trl dnmlerden geerek etkileyecek, belirleyecek ana akm olSIRA ma zelliklerini SZDE srdrmlerdir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SAVALAR, GLER, KAYIPLAR... AMALARIMIZ

AM A
K T A P
Cumhuriyete uzanan srete edebiyat etkileyen savalar, savalarn sonularn, toplumsal duyguyu oluturan olaylar tanmlaK T A P yabilmek
TELEVZYON
NTERNET
1908-1923Tyllar Zarasndaki dnem sadece mutlakyetten merutiyete ve cumhuriELEV YON yete geiin yaand bir sre deildir; ayn zamanda, ard ardna karlalan byk savan sonrasnda vatan topraklarnn drtte nn kaybedildii bir lm kalm srecidir de. NTERNET Bir silsile halinde Osmanly ykla gtrecek savalarn ilki talyanlarla yaplr. Trablusgarp Sava ad ile anlan (1911-12) bu arpma Libyann talyanlara kaybedilmesiyle sonulanr. stelik bu sava srasnda talyanlar tarafndan igal edilen Ege adalar da elden kar. 1912de balayan Balkan Savalar ise Osmanl Devletinin sonunu getirecek kayg dolu bir dnemin balangc olmutur. 18 Ekim 1912de balayan ve yaklak 8 ay sren Balkan savalar Osmanl Devleti iin bir bakma sona giden sreteki ilk byk darbedir. Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan ve Karadan saldrsyla balayan I. Balkan savanda Osmanl ordusu beklenmedik biimde abuk ve diren gsteremeden yenilmitir. Resmen 30 Mays 1913te Londra antlamasyla sona eren bu sava aslnda ilk bir ay iinde, Kasm aynda bir bozgunla sonulanmt. Bulgarlarn Edirne ve atalcaya dayand srada ttihatlarn liderleri olan Enver, Talat ve Cemal Beylerin Bb- liyi basarak Kmil Paa kabinesini devirmesi; Bakomutan Vekili ve Harbiye Nzr Nzm Paay ldr-
meleri sonucunda Mahmut evket Paann Sadrazam ve Harbiye Nazr olmas (23 Ocak 1913), travma yaratan bir baka gelime olmutur. Londra antlamas ise Edirne dahil Rumelideki Trk topraklarnn tamamen kaybediliinin belgesi durumunda idi. Edirne, dier Balkan lkelerinin Bulgaristana saldrdklar II. Balkan Sava srasnda geri alnacaktr.
SIRA Balkan Savalar srasnda yaanan gler edebiyata nasl yansmtr? SZDE
SIRA SZDE
Bylece yars daha evvel, 93 Harbinde (1877-78) kaybedilen N E L M topraklaBalkan D r btnyle elden km olur. Ayrca yarm yzyldan fazla zamandr Kafkaslardan, Balkanlardan Anadoluya yaplan kitlesel glere bu savalar srasnda ve S O R U sonrasnda daha byk lekte yenilerinin eklendii grlr. Ulus kimliinin yeniden ins ve milliyeti duygularn ykselmesine zemin hazrlayan bu gler ve KKAT gler srasnda yaanan saldrlar, aclar edebiyatmzn tematikD niteliini de belirleyen eler arasndadr. te yandan Balkan savalarnn; Almanya, ngiltere, Fransa, Rusya gibi byk SIRA SZDE devletlerin de gelimelerden etkilenerek bloklamay ve silahlanmay artrmas ile I. Dnya Savann ncs olduu kabul edilir. 28 Haziran 1914te Avusturya -MaAMALARIMIZ caristan Veliahd Ferdinand ve karsnn Saraybosnada bir Srp tarafndan ldrlmesinin kvlcm ateledii I. Dnya Sava, Rusya ve Avusturya-Macaristan imparatorluklar gibi Osmanllarn da sonunu getiren sre olmutur. Bu byk kapK T A P mada, balangta Osmanl Devleti savan dnda idi. nce ngiltere, Fransa ve Rusya ile ayr ayr ittifak yapma giriimlerinde bulunan ttihatlar; bu tekliflerinin kabul edilmemesi zerine Almanyaya biraz da mecburen yanamlardr. OsmanTELEVZYON l Devletinin savaa girip girmemesi, hangi tarafta girecei sorunu tarihiler arasnda bir tartma konusudur. Asl amalarnn Osmanl mparatorluunu paralamak ve bundan pay almak olduu anlalan byk devletlerin her durumda Osmanl N deildir. topraklarna saldracaklar dncesi ise yabana atlacak trdenT E R N E T Bu yzden belki de istese bile savan dnda kalamayabilirdi. Daha Balkan savalar srasnda Osmanllara kar dosta olmayan tutumlar belirginlemi olan sz konusu devletlere kar nasl bir politika izlenmesi gerektii konusu da, bu bakmdan tartmaya ak bir konudur. Grnrdeki iki Alman zrhl gemisinin ngiliz gemilerinden kaarak Boazlardan stanbula girmesi Osmanl Devletinin savata taraf olmasna yol amtr. Kafkasyadan Galiya ve Romanyaya, Hicaz blgesinden anakkaleye Basra Krfezinden Msra kadar geni bir alanda savamak zorunda kalan Trkler iin bu sreten Cumhuriyet dnemi sonrasna devredilecek ekonomik, sosyal ve ruhsal bunalm yaratan pek ok tecrbe sz konusu olmutur. Her biri ayr ayr genie ele alnmay gerektiren bu cephelerden yalnzca yenilgilerle deil; sonradan deta genetik bir nitelik kazanacak derin hayal krklklaryla da dnlmtr. Mttefik Almanlardan gerekli ve dosta destek alnamamas, dinda Araplarn zellikle Yemen ve Hicaz blgesinde ngilizler lehine tutum taknmas, yzyllardr birlikte ayn lkeyi paylaan Ermenilerin Ruslardan ve Batllardan aldklar cesaretle kalkma giriimleri, sivil halka saldrmalar, bunun sonucunda uygulanan tehcir politikas ve iki taraftan pek ok kaybn verildii acl olaylar, I. Dnya Savann bugnlere dek uzanan kalntlar ve izleridir.
Balkan Savalar sonrasnda DNELM Osmanl Devletinin Avrupadaki topraklar Edirneye kadar geri S O R U ekilmitir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
SIRA SZDE
SIRA SZDE anakkale Savann Trkler asndan nemi nedir?
93 Harbinden beri artan bir DNELM eilimle edebiyatmza yansyan ulus ins kavram, kaynan S O R U yaanlan zamann ierisinde gzlemlenebilen bir destan, ilk defa anakkale A T dolaysyla D K K zaferi geni bir ekilde ileme imknna kavuur.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
I. Dnya Sava iindeki anakkale cephesi sava, bunlar arasnda pek ok aDNELM dan ilgi ekici bir nitelik tar. Bu sava, Trk ordusunun en parlak baarlarndan birisi oldu. tilaf devletlerinin kolay bir zafer kazanmalarn nleyerek savan uzaS olmas masna sebep O R U ve bu yzden (savan uzamasndan dolay alk sefaletin artt) Rusyada Ekim ihtillinin zeminini hazrlamas, dardaki belirgin sonulardr. Ancak en nemliAsonular Trkler asndan olmutur. Uzun zamandr kaybeden DKK T Trk ulusu bu savataki direnii ile kendisine gvenini yeniden kazanmtr. Bu savunma zaferi ayn zamanda anakkaledeki askeri stratejileriyle kendisini gsteren SIRA SZDE Yarbay Mustafa Kemalin tarih sahnesinde bundan sonra oynayaca byk rollerin ncs olmutur. Denilebilir ki Milli Mcadelede gsterilecek kolektif dayaAMALARIMIZ nkllk, kklerini anakkale Savandan alr. Ayrca 93 Harbinden beri derece derece artan bir eilimle edebiyatmza yansyan ulus ins kavram, kaynan tarihin uzak sayfalarndan ve mitlerden almayan, dorudan doruya yaanlan zamaK T A P nn ierisinde gzlemlenebilen bir destan ilk defa bu olayla geni bir ekilde ileme imknna kavuur. te yandan Amerikann itilaf devletleri tarafnda savaa girmesiyle sava AlTELEVZYON manya ve Osmanl Devleti aleyhine sonulanm oldu. Bunun zerine Osmanl hkmeti ngiltere ile anlama yollar arad ve ordunun terhis edilmesi, donanmann tutuklanmas, mttefiklere igal imkn gibi ar artlar tayan Mondros MtaNTE NET rekesi (30 EkimR1918) imzaland. Trakya ve Anadolunun birok blgesi igal edilmeye baland. Buna karlk bata Mustafa Kemal Paa olmak zere bir grup Trk subay, milli mcadeleyi balatmak zere harekete getiler. Bu srada lkenin birok ehrinde igale kar rgtlenmeler de balamt. Mustafa Kemal Paa, 19 Mays 1919da Samsuna kt ve hzl bir biimde Kurtulu Savan balatacak giriimlerde bulundu. Srasyla Amasya Tamimi yaynland, Erzurum ve Sivas Kongreleri topland. 23 Nisan 1920de Ankarada, TBMM ald. Bu sre 30 Austos 1922de zirveye ulaan ve 9 Eyll 1922de zmirin kurtuluu ile tamamlanan ve nihayet 24 Temmuz 1923te Lozan Bar Antlamasyla tescillenen bir yeniden dirili sreci oldu. Bylece yaklak iki yz yldan beri k srecinde bulunan Osmanl Devleti ile birlikte sancl bir zl sreci yaayan Trkler yeni bir dnemin balangcna gelmi bulunuyordu.
II. MERUTYETTEN SONRA EDEBYATTAK DEMELER: BM VE DL SORUNLARI

AM A
Cumhuriyetin zellikle ilk on be-yirmi ylnda etkisini srdren biimsel ve ierikteki deiimleri tartabilmek.
Merutiyet dneminin ilk yllarnda ortaya kan ve Trk edebiyatnda ilk defa bir bildiri ile ortaya kmas bakmndan dikkati eken Fecr-i t toplamas, genellikle ve yanl olmayan bir bakla Servet-i Fnnun devam olarak grlmtr. Fecr-i tciler, biim ve dil konusunda olduu kadar, ierik ve duyarllk noktasndaki tercihleriyle de, Edebiyat- Cedide zevk ve anlayndan ayrlmayan bir grnm sunmulardr.
11
Buna karlk 1910-1923 yllar arasndaki edebiyat faaliyetlerinin odak noktasn Mill Edebiyat Akm oluturmutur. lk defa Ali Canibin 1911deki yazlarnda kullanlan mill edebiyat ifadesi, kavram olarak dnem snr tayan bir akma ad olamayacak kadar geni olmakla birlikte, Trklk dncesinin ve uluslama srecinin ortaya kard bir edebiyat anlay olmas bakmndan dikkati eker. Bu yzden, mill edebiyat ifadesi aslnda milliyeti edebiyat kavramn tam olarak karlamad gibi, edebiyat tarihleri de mill edebiyatn zellikleri ve temsilcileri konusunda snrlar belirli, kesinlemi uzlama noktasnda buluamazlar. Bir ynyle Tanzimattan beri eski edebiyat anlayna tepkinin bir devam olarak grlebilirken bir baka ynyle ar Batllamaya bir tepki olarak deerlendirilir. ncln mer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gkalpn yapt Gen Kalemler dergisinde yaymlanan Yeni Lisan makale dizisine dayanlarak sylenen Yeni Lisan Hareketi, ayn zamanda mill edebiyat akmnn bu ilk dnemdeki zel ad gibidir. lerlemenin mill bir edebiyat oluturmakla, mill edebiyatn ise mill bir dil ile mmkn olabileceini savunan Yeni Lisan yazlar zellikle yaz dilinde sadelemenin, yaz ve konuma dilini birletirmenin abas ierisinde olmutur. Dilde sadeleme anlay Cumhuriyetten hemen nce hedefine ulam grnyor. iir dilinin kendine zg bir szvarl ve szdizimi zelliini gerekli klmas iirin bu dnemdeki ilk rneklerinde yeterli bir kvama ulamam olsa bile, zellikle dzyaz trlerinde, hikye ve romanda mer Seyfettin, Refik Halit, Yakup Kadri, Halide Edip, Reat Nuri gibi adlarn eserleriyle Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatna konuma diline yakn bir edebiyat dili ile girilmi oldu. iir dilinde de ayn eilim giderek yaygnlat. Mill edebiyat anlaynn bu dnemde gndeme getirdii bir baka konu aruzhece tartmas olmutur. Aslnda yenileme dneminin ilk kuaklarndan itibaren hece veznine bir dikkat yneltilmi idi. Ancak bu dikkat az saydaki uygulama ile daha ok dnce plannda kalmtr. Mehmed Emin Yurdakulun 1898de yaymlad Trke iirler adl kitab bu yoldaki ilk nemli giriim olmutur. Bylece halk edebiyatna mensup olmayan bir airin btn iirleri hece vezniyle yazlm kitab ortaya km; dilinin sadelii ve ieriinin duygusal-hamasi nitelii ile dnemin (Yunan isyan dolays ile) duygusal havas rtt iin ilgi kayna olmutur. Bununla birlikte ayn dnemin gl edebiyat anlay Servet-i Fnn olduu iin iir dili ve vezin anlay konusunda bu kitaptaki iirler istisnai bir deneme olarak kabul edilebilir. Hatta Yeni Lisan makalelerinin ilkinde bile Mehmed Emin Beyin hecai veznini hibir air kabul etmez denilerek hece veznine taraftar olunmad aklanmtr. Bu srada Rza Tevfikin zellikle tekke iirini model alarak gelitirdii hece iiri estetik adan da Yurdakulun manzumelerinden daha baarl grlmtr. Btn bunlara karn 1910-23 aras srete Trk iirinin genel eilimi aruzdan heceye doru olmutur. Dnemin byk airi, Mehmed kif, Yahya Kemal ve Ahmet Himin aruzla yazmaya devam etmesine, bir ok airin hem aruzu hem heceyi birlikte kullanmasna karn Cumhuriyete doru yaklatka edebiyat tarihlerinde be hececiler, on hececiler gibi adlarla anlan hecenin ilk kua diyebileceimiz kuan airleri hecenin Trk iirinin bu dnemindeki yaygn ls olmasn salamlardr. Cumhuriyetin ilk yllarnda artk ncekilerden daha baarl bir iir estetiine sahip yeni bir kuak yetimi ve hece veznini kullanarak yeni Trk edebiyatnda ritmin zaferini salayan rnekler vermilerdir.
Yeni Lisan Hareketinin en nemli baarlar yaz dili ile edebiyat dilinin birletirilmesi ve hece vezninin Trk iirinde genel kabul grr hale gelmesidir.
12
Bu dnem iirinin bir baka zellii ise Edebiyat- Cedide airlerinin serbest mstezada dntrdkleri, uzunlu-ksal dize uygulamalarnn Fecr-i ti airlerince de aruz vezinlerinde geniletilerek srdrlmesinin yan sra heceyle yazan Mehmed Emin, Rza Tevfik, Yusuf Ziya, Cell Sahir gibi airler tarafndan hece veznine de uygulanm olmasdr. Bu, Cumhuriyetten sonra yaygnlk kazanacak olan ve 1940tan sonra Trk iirinde tamamen egemen olacak olan serbest iire gidiin bir balangc olarak da deerlendirilebilir. Bu dnem iirinde ayrca manzum hikye formunun yaygnlk kazand da dikkati ekmektedir. Nazm biimleri konusunda ise bu dnem Trk iirinin ses araylarnn boyutlar Bat edebiyatndan alnma soneden, Divan iiri, halk ve tekke iiri nazm biimlerine kadar uzanan geniliktedir. Ayn zamanda dzensiz bir biimde, ktalarn deiik dizelerine datlan kafiye denemeleri dikkati eker. Btn bunlar dnemin airlerinin biim araylarnn boyutlarn gsterir.
II. MERUTYETTEN SONRA EDEBYATTAK DEMELER: TEMALARDAK DEMELERBR TOPYA OLARAK ANADOLU VE TARH
Merutiyet dnemi iirinin ilk dikkati eken yn, dnce arlkl bir ierik tamasdr. Yukarda szn ettiimiz savalar ve dnce akmlarnn etkisi airin topluma ynelmesine sebep olmutur. Fecr-i t iiri, Merutiyetin ilk gnlerinde gazete-dergi sayfalarn dolduran siyasal nitelikli ancak edeb deeri dk ok sayda iirin yaynlanmasna bir tepkidir ayn zamanda. Buna karlk mill edebiyat anlaynn ykselmesi dneme asl karakterini veren faktr olacaktr. Bu yzden bir yandan bireysel duyuun bir damar halinde varln srdrd, te yandan sosyal meselelerin n plana kt iki izginin, (ikincisinin daha arlkl olmak kaydyla) bu dnem iirlerinin ana istikametini gsterdiini sylemek mmkndr. Bu iki birbirine zt anlayn dnem iirinde kesin hatlarla birbirinden ayrldn iddia etmek de yanltc olur. Bireysel anlayn Cumhuriyetten sonra da en nemli temsilcisi Ahmet Himi ayr tutarsak genel olarak bireysel duygu ile toplumsal sylemin i ie geme zellii dikkati eker. Yani toplumsal ierik duygusal bir sylemle sunulur. erik deimesinde yukarda ele aldmz dnce akmlarnn etkili olduu grlyor. Mehmed Eminin Cenge Giderken iirinden beri edebiyatmzda yansmas grlen Trklk anlay, Ziya Gkalpin Turan (1911) manzumesiyle Trkiye dndaki Trkleri de kapsayan bir hedefe ynelir. Ayn zamanda Osmanlnn zlmesiyle doru orantl olarak tarihin masallatrlmas, mitolojik motiflerin iire girii, Anadolunun masals bir mekn algsyla ilenmeye balanmas yaygn olarak grlmeye balanr. Sleyman Nesibin Altn Ordu, mer Seyfeddinin Yeni Gn, Altn Destan, Emin Blendin Bir Destandan, Orhan Seyfinin Peri Kz ile oban balkl iirleri bu eilimin yalnzca birka rneidir. Bu gelime baka uluslarn uluslama srecinde de grlen, romantik duyarlln ulus ins iin tarihi mitletirmeye ve mitoloji elerini malzeme olarak kullanmaya ynelmesinin bizdeki karldr. Bu ayn zamanda, aktel koullarn ierisinde kuatlmlk hisseden toplumun moralini ykseltme ilevi grmesi asndan da dnemin ruhuna uygun dyordu.
Cumhuriyetten sonraki dnce dnyasnn temel kavramlarndan birisini oluturan halk kavram, Merutiyetten Cumhuriyete giden srete mill edebiyat anlaynn etkisiyle millet kavramnn kaynan oluturan deerlerin toplam biimine dnmtr.
13
te yandan bu dnemde kimi kavramlarn nitelik deitirmeye balad grlr. Tanzimat dneminin bandan itibaren edebiyat ve yaz hayatnda giderek artan bir sklkla grlmeye balanan ve daha ok memleket sorunlar konusunda sz syleme hakkna, seme (ve seilme) yeteneine sahip nitelikli kitle anlamlarnda kullanlan halk kavram, bu dnemde ierik deitirmeye balamtr. Milli edebiyat, halk yalnzca parlamenter ynetimin dayana olarak grmekle kalmyor, ayn zamanda aydnlarn ve devletin her trl faaliyetinin kayna olarak ynelinmesi gereken bir potansiyel deer biiminde alglyordu. Yani gncel politik ihtiyalar karlayan bir kavram olmaktan ulusu oluturan deerlerin kayna biimine dnmekte, bylece millet kavramnn olumasna zemin hazrlamaktayd. Cumhuriyetten sonra kavram hem ynetimin dayana olmak bakmndan hem de snfsz kaynam bir kitle anlamn da ieren millet kavram ile yakn bir anlam alan ierisinde sklkla kullanlacaktr. Cumhuriyete kadar hemen hemen srekli savalarla yaayan bir toplumun edebiyat ve iiri de bu olgunun derin izlerini doal olarak tar. Bu dnemde Abdlhak Hmidin lhm- Vatan, Fik linin Elhn- Vatan, Nigr Hanmn Elhn- Vatan, Ali Ekremin Ordunun Defteri, Mehmed Ali Tevfikin Turanlnn Defteri, Mehmed Eminin Ordunun Destan, Zafer Yolunda, Halid Fahrinin Cenk Duygular gibi kitap olarak yaymlananlarn dnda da byk bir toplam oluturan sava iirleri yazlmtr. Abdlhak Hmidin Girit in, lhm- Nusret, Cenab ahabeddinin Hill-i Giryn, Emin Blendin Kin, Mehmed kifin Asmdaki anakkale ehitlerine yazd ksm, Blbl, Midhat Cemalin Kuvvete, Orhan Seyfinin Ordu Kafkasyaya Girince, Yusuf Ziyann Kafkasta Kalanlara, Yahya Kemalin 1918 adl iirleri bunlar arasnda ilk hatrlananlardr. Mehmed kifin iirleriyle slmclk, Tevfik Fikret ve Abdullah Cevdetin iirleriyle Batclk dnceleri de bu dnem edebiyatnda yansmasn bulmutur. Bunlarn dnda slmclk dncesinin politik ynyle ilgisi olmayan metafizik konular ve din temalar ile snrl sayda din kart dnceler ieren iirlerin; Batnn medeni ve teknik dzeyini ven manzumeler ile Baty zellikle emperyalist oluu dolaysyla eletiren iirlerin bulunduunu da belirtmek gerekir. Merutiyetten sonraki Trk iirinde pek ok sosyal konunun ilendii de grlmektedir. Tanzimatla birlikte giderek gelien kadnn toplumsal bir figr olarak ele alnmas bu dnemde daha da hzlanmtr. Ayn ekilde ocuk iirlerinde de byk bir art olduu gzlenmektedir. Fakirlik temas ve merhamet duygusu bu dnem iirlerinde sk karlalan ierik eleri arasndadr. Son olarak bu dnemde tabiata ilikin temalarn hem znel hem de gereki tasvirlerle youn bir biimde ilendiini; zellikle Anadoluya nce romantik ve mitletiren bir bakla, giderek gereki ve duygusal bir yaklamla ynelmenin baladn da belirtmek gerekir.
Cumhuriyetin hemen ncesinde konu bakmndan zenginlemi olan Trk iirinin dikkatini ynelttii temalardan birisi de Anadoludur.
CUMHURYET DNEMNDE EKONOMK, SYASAL, TOPLUMSAL DURUM

A M A
Cumhuriyetin kuruluu ve gelimesi ile iirin olutuu sosyal, ekonomik ve politik ortam kavramak.
29 Ekim 1923te Cumhuriyetin kuruluu ile Trk tarihinde yeni bir dnem balamtr. III. Selim dnemine kadar geri gtrlebilen yenileme abalar, Tanzimatn ilan ile belirgin bir biim alan Bat tarz bir devlet ve toplum oluturma giriimleri, sre ierisindeki ikircikli ve tartmal uygulamalara karn II. Merutiyet
14
ile yeni bir merhaleye erimi; ok partili bir ynetim tarz deneyiminin youn ve ykc savalarla i ie yaand srecin sonunda Osmanl Devleti yklm -baz dnce adamlarna gre ise ilerlemesi durdurulmu veya terakki hz Batl devletlere nispetle son derece azalm olmakla birlikte, deiimle yeni bir devlete dnm- oldu. Bu yzden, Cumhuriyet hem yenileme abalar ierisindeki Trk toplumunun vard bir ileri aama; hem de zaman ierisinde ypranm ok uluslu, geni bir corafyaya yaylm, slm dinine dayal bir devlet olan Osmanl Devletinin yerine Trakya ve Anadolu topraklar zerinde kurulan laik bir ulus-devlet anlamna geliyordu.
SIRA SZDE
Osmanl Devleti ile Trkiye Cumhuriyeti arasndaki en nemli fark nedir? SIRA SZDE Bu yeniden yaplanma hzl ve youn bir biimde, bir dizi projeyi hayata geirDNELM di. Bu projelerin temel amac Batl bir devlet oluturmak, halkn modern yaama tarzn benimsemesini salamakt. Ekonomide devleti, zel sektrn himaye grO R U d karma Sekonomi anlaylar ile toparlanma abalarna giriilir. Sanayi ve ticarette gelimeler kaydedilir. Bu srete yaplan giriimlerin karakteristiini ulus bilinci oluturmakK amac belirler. Bu ama dil ve tarih almalarna hz vermeyi geDK AT rekli klar. 1 Kasm 1928de Latin alfabesinin kabul edilmesi ve 12 Nisan 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin, 12 Temmuz 1932de Trk Dili Tetkik Cemiyetinin SIRA SZDE kurulmas kltr ve edebiyatn karakterini belirleyecek trden giriimler olarak dikkati eker. Ankarann bakent olmasyla dikkatler Anadoluya ynelir. Anadolu corafyas ve Anadolu insan edebiyatn temel konular arasna girer. Halk, milAMALARIMIZ let, memleket, vatan, ada medeniyet kavramlar dnem edebiyatnn en ok ele alnan konular arasna girer. Yaplan Kpek ok yasal, toplumsal ve kurumsal dzenlemenin saylabilecei T A P 1923-1938 arasndaki dnem Trk toplumunun en dinamik srelerinden birisidir. Trk toplumunu muasr medeniyetler seviyesine karacak, hatt daha da ileriye gtrecek Tkolektif O N ideal yaratlmak istenmitir. Atatrkn lmne kadarki bu E L E V Z Y bir dnem Cumhuriyet Devri Trk edebiyatnn da ilk dnemini oluturur. Bu dnemde edebiyat ve elbette iir de yeni oluumun heyecanyla biimlenir. Mehmet Kaplann Atatrk devri edebiyat olarak adlandrd Cumhuriyetin bu ilk dnemi N T anlamyla destan ruh tar. edebiyat tam E R N E T 1938-1950 yllar smet nnnn sz sahibi olduu tek parti ynetimi yllardr. Bu dnemde 1940 ylndan itibaren Milli Eitim Bakanlnn Yunan, Latin ve slm klasiklerini tercme ettirip yaymlamaya balamas ve Tercme Dergisinin karlmas, dnce ve edebiyat yaamna etkisi bakmndan dikkate deer etkinlikler arasndadr. Bu dnem, ayn zamanda II. Dnya Savann (1939-1945) yaand ve Trkiyeyi de zellikle ekonomik bakmdan etkiledii yllardr. Sava sonras dnyada g dengeleri yeniden biimlenir. Trkiye de bu yeni dengeler arasnda kendi yolunu izmeye alr. 1945te ok partili hayata geilir, Demokrat Parti kurulur. 1950 seimlerinde Demokrat Parti iktidara gelir. 1952de NATOya girilir. Bundan sonraki yaklak 60 yl boyunca Trkiye oulculua dayal, dnyaya ak, demokratik bir sistemi kurumsallatrma sreci ierisinde sk sk askeri mdahalelerle kesilen, buna karlk ekonomik ve toplumsal bakmdan gelimesini srdren bir grnm sunar. Kltrel zenginlik geniler. Edebiyatta Fransz edebiyatnn dndaki edebiyat rnekleri ve giderek btn dnya edebiyat ile ilikiler kurulur.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Cumhuriyetin ilk dneminde K T A P Trk toplumunu muasr medeniyetler seviyesine karacak, hatt daha da ileriye gtrecek kolektif bir T E L yaratlmak ideal E V Z Y O N istenmitir.
NTERNET
15
CUMHURYET DNEM BOYUNCA GELEN DEEN DNCE HAREKETLER

A MA
Cumhuriyet dnemi boyunca edebiyatn ve iirin beslenme kaynaklarndan olan dnce akmlarn aklayabilmek.
Cumhuriyet dnemi Trk dncesi, Merutiyetten itibaren belirginlik kazanan ana izginin zerinde akmtr. Trklk, slmclk, Batclk akmlar balangta salt siyasal bir nitelik, devletin kn durdurmak gibi pragmatist bir ama tamakla birlikte, Cumhuriyet dneminde bir medeniyet gr, ahlk anlay, insan ve deer tasarm sunan bu akmlarn siyasal, felsef, sosyolojik, psikolojik, din izdmleri grlmektedir. Bu ana akmlarn ayn zamanda birbirine geii salayan arakesitlerinden sz etmek de mmkndr. Bunlarn yan sra Liberalizm, Sosyalizm, Kapitalizm, Devletilik, Adem-i Merkeziyetilik gibi ekonomik, siyasal; Materyalizm, Pozitivizm, Bergsonizm, dealizm, Enerjetizm gibi felsefi doktrinleri de Cumhuriyet dnemi dncesi ierisindeki mcadeleleriyle edebiyat zerinde belirleyici olgular arasnda gryoruz. Cumhuriyet dnemi Trk edebiyatnn ve zel olarak iirin zerine oturaca dnce zemininin karakteristiini yeni bir oluum ierisinde bulunan toplumun geleceini belirleyecek kimlik nerileri oluturur. Bu bakmdan dnem edebiyat bir yandan Memleketilik, Anadoluculuk, Halklk kavramlar ile var olan durumu kimi zaman romantik, kimi zaman gereki bir bakla ilemekle yetinirken; te yandan Batclk, Trklk ve slmclk akmlarndan beslenen ve trl dnmler geirmi olarak edebiyata yansyan Toplumculuk, Hmanizm, Turanclk, Yerlilik dncelerinin edebiyata younlukla yansd grlr. Gelecek nitelerde ayrntl ve rnekleriyle ele alacamz Cumhuriyet dnemi Trk iiri, 1900lerin bandan beri yaanlan tarihsel, toplumsal, siyasal ve dnsel oluumlarn bir sonucu olarak gelimitir.
16
zet
A M A
Cumhuriyetin kuruluunu hazrlayan tarihsel zemini, Merutiyetten Cumhuriyete kadarki sreteki olaylar ana hatlaryla aklayabilmek. 23 Temmuz 1908 gn ilan edilen Cumhuriyetin kurulduu 1923 tarihine kadarki on be yllk sreyi belirtmek zere kullanlan II. Merutiyet dnemi ifadesi Trk tarihinin belki de en ksa fakat en karmak srelerinden birisini anlatr. Bu on be yllk sre ierisinde ard arda yaanlan savalar, toprak kayplar, parlamenter bir ynetim biimine gemi olmann getirdii coku ve gerilimler, rgtl toplum olma abalar, aydnlarn kurtulu reetesi olmak zere savunduklar ideolojiler, tartmalar, sosyo-ekonomik krizler bu dnemin ierdii karmaay oluturur. Cumhuriyete geilen srete ve Cumhuriyet dneminde airlerimiz zerinde etkili olan dnce akmlarn tartabilmek. Cumhuriyeti hazrlayan srete Trk aydnlarnn en ok ilgilendikleri dnce akmlar ayn zamanda Cumhuriyetten sonra da etkisini srdren Trklk, slmclk ve Batclk akmlar olmutur. Bunlar Cumhuriyet dnemi Trk iirinde de deiik biimde etkileri grlecek kaynaklar arasnda saylabilir. Bunlara ayrca Tanzimat dneminde balayp II. Merutiyet dneminin ilk yllarnda da etkili olan Osmanlclk akmn eklemek gerekir. Cumhuriyete uzanan srete edebiyat etkileyen savalar, savalarn sonularn, toplumsal duyguyu oluturan olaylar tanmlayabilmek II. Merutiyetten Cumhuriyete uzanan on be yllk sre ierisinde Trkler 1911den 1923e kadar neredeyse srekli savamlardr. Bu savalar yalnzca elde bulunan topraklarn byk ounluunun kaybedilmesiyle deil, Osmanl Devletinin yklmasyla, trajik boyutlardaki insan kayplaryla, glerle, sefaletle ve kitlesel aclarla da hatralara kaznmtr. Bunlar arasndaki anakkale Sava ile Kurtulu Sava ise yeni bir ulus-devlet olarak Cumhuriyetin douunu hazrlayan, bu bakmdan Trk ulusunun hayatiyetini salayan diren noktalar olmutur.
A M A
Cumhuriyetin zellikle ilk on be-yirmi ylnda etkisini srdren biimsel ve ierikteki deimeleri tartabilmek. Mill edebiyat akmnn etkisiyle Cumhuriyetten nce yaz dili konuma diline yaknlam; iirde hece vezni yaygnlk kazanm durumda idi. Dinamik ve deiken dizeler, manzum hikye formu, Bat, Divan, halk ve tekke edebiyatlarndan gelen nazm biimleri bu dnem iirlerinin estetik araynn erevesini oluturur. erikte ise toplumsal konular, sava temas, tarih ve mit, politik-ideolojik kavramlar ve Anadolu corafyas bu dnem iirlerinin iledii motifler arasndadr. Cumhuriyetin kuruluu ve gelimesi ile iirin olutuu sosyal, ekonomik ve politik ortam tanmlayabilmek. Yaplan pek ok yasal, toplumsal ve kurumsal dzenlemenin saylabilecei 1923-1938 arasndaki dnem Trk toplumunun en dinamik srelerinden birisidir. Trk toplumunu muasr medeniyetler seviyesine karacak, hatta daha da ileriye gtrecek kolektif bir ideal yaratlmak istenmitir. Bu amala ve modern bir devlet ve toplum oluturmak zere bir dizi proje hayata geirilmitir. Cumhuriyet dnemi boyunca edebiyatn ve iirin beslenme kaynaklarndan olan dnce akmlarn aklayabilmek. Cumhuriyet dnemi Trk dncesi, Merutiyetten itibaren belirginlik kazanan ana izginin zerinde akmtr. Trklk, slmclk, Batclk akmlar balangta salt siyasal bir nitelik, devletin kn durdurmak gibi pragmatist bir ama tamakla birlikte, Cumhuriyet dneminde bir medeniyet gr, ahlk anlay, insan ve deer tasarm sunan bu akmlarn siyasal, felsef, sosyolojik, psikolojik, din izdmleri grlmektedir. Bu ana akmlarn ayn zamanda birbirine geii salayan arakesitlerinden sz etmek de mmkndr.
A M A
A M A
A M A
A M A
17
Kendimizi Snayalm
1. Kann-i Ess sz aadakilerden hangisinin karl olarak kullanlmtr? a. Esasl Kanun b. Ticaret Yasas c. Anayasa d. Franszlara verilen imtiyazlar e. Merutiyet 2. Aadakilerden hangisi II. Merutiyet dneminin siyasal bakmdan en dikkat ekici zellii saylabilir? a. Batan sona zgrlk bir ortamn varl b. ttihat ve Terakki Frkasnn muhalefete kar ho grl olmas c. Parlamentoda gayr-i mslim temsilcilerin bulunmamas d. ok partili ve rgtl bir dnem deneyimi olmas e. Padiahn ynetimi brakmamas 3. Hangi sebeple Tanzimat Ferman, Islahat Ferman,I. ve II. Merutiyetin ilan gibi olaylarn Osmanlclk akmnn hedefi olduu sylenebilir? a. Osmanl Devletinin paralanmasnn nlenmesi amac tamalar b. Padiahn yetkilerinin kstlanmas c. Mslman olmayan halklarn ikinci plana atlmas d. Trklerin ynetimde daha iyi temsil edilmesi e. stanbulun bakent olmas 4. Aadakilerden hangisi slmclk akmnn Cumhuriyetten nceki dnemde etkisini azaltan olaylar arasnda saylabilir? a. Ziya Gkalpn Trklemek slmlamak Muasrlamak adl eserini yazm olmas b. Mehmed kifin Berlini grdkten sonra fikir deitirmesi c. slmclarn milli mcadeleye destek vermemesi d. I.Dnya Savann Almanlar aleyhine sonulanmas e. nce Arnavutlarn, I. Dnya Sava srasnda da Araplarn ayrlk tutum taknmas 5. Aadaki eserlerden hangisi Trklk akmnn sistemini verdii kadar Cumhuriyetin kurulu sreci dncelerinin de etkili kaynaklar arasndadr? a. Trkn Atele mtihan b. Trkln Esaslar c. Tarz- Siyaset d. Trke iirler e. Gen Kalemler 6. Balkan Savalarndan Kurtulu Savana kadar geen srede yaanan gelimeler Trk aydnlarnda ve toplumda hangi eilimi glendirmitir? a. Ulusuluk b. Bat hayranl c. Emperyalizmle ba edilemeyecei duygusu d. Osmanl mparatorluunda yaayan btn uluslarn dayanma iinde olmas e. Bakentin tanmas ihtiyac 7. Aadakilerden hangisi anakkale Savann sonularndan birisi saylamaz? a. Rusyada Ekim Devriminin gereklemesi b. I. Dnya savann uzamas c. Almanyann savatan yenilgiyle kmas d. Trklerin kendisine gvenini tazelemesi e. Edebiyatlarn bizzat gzlemledikleri bir destan ileme imkn bulmas 8. Mill edebiyat terimi aadaki anlamlardan hangisini iermez? a. Milliyeti edebiyat b. Dilde sadelemeyi ve halka dn ilke edinen edebiyat akm c. 1911den itibaren Trk edebiyatnda etkinlik gsteren en etkili akm d. Trklk dncesinin edebiyattaki yansmas e. Edebiyatta toplumsal konularn yeri olmadna ileri sren anlay
18
9. Aadakilerden hangisi Yeni Lisan hareketinin Trk edebiyatna getirdii zelliklerden biri deildir? a. Yaz dili ile konuma dilini yaklatrmak b. Hece vezninin yaygnlamasn salamak c. Halka dn eilimini gelitirmek d. Aruzla yazmaya devam eden hibir air kalmamasn salamak e. Tarihsel konularn ilenmesini yaygnlatrmak 10. Mehmet Kaplana gre Atatrk devri Trk edebiyatnn zellii aadakilerden hangisidir? a. Osmanl dnemine dn zlemi b. Destan ruh tamas c. Btn Trkleri birletirme hedefi tamas d. Gerekilik e. Bat hayranl
Okuma Paras
Mehmed kifin Sleymaniye Krssnde iirinden, Merutiyetin ilk gnlerini anlatan blm: SLEYMANYE KRSSNDE iirinden Bir de stanbula geldim ki: Btn ar, pazar Naradan alkanyor! yle ya... Hrriyyet var! Galeyan geldi mi, mantk savuurmu... Doru: Vard aklndan o gn her kimi grdmse zoru. Kimse farknda deil, anlalan, yaptnn; Kafalar ttsl hly ile, gzler kzgn. Sanki zincirdekiler hep boanp zincirden, Ykvermi de tmarhneyi km birden! Zurnalar ehrin ahlisini takm peine; Yedisinden tutarak t dayann yetmiine! Eli bayrakl alaylar yryor drt keeli; En ar balsnn bir zili eksik belli! tyor her tan stnde birer dilli ddk. Dinliyor kaplam etrafn yzlerce hdk! Kim ne sylerse, hemen el vurup alklanacak... -Yaasn! -Kim yaasn? -mr olan. -ak! ak! ak! Ne devirde hkmet, ne ahlde bir i! Ne sanyi, ne marif, ne al var, ne veri. amlbel sanki ehir: Zabta yok, rbta yok; Aksa kan sel gibi, bir dindirecek vsta yok. Zevk-i hrriyeti onlar daha ok anlamal
Diye mekteblilerin mektebi tekmil kapal! lmi tazyk ile talm, o da bir istibdd... Haydi yleyse ocuklar, ebediyyen zd! Nutka gelmi te dursun hocalar bir yandan... Sahneden sahneye komakta btn kirdan. Kr ban neterin altnda nasl patlarsa, Hep azlar deilip, kimde ne cevher varsa, Sayor ortaya, ister temiz, ister kirli; Kalmyor kimseciin muzmeri artk gizli. Dalkavuk devri deil, eski kasid yerine, debnz ana avrat svyor birbirine! Trl adlarla kan n-mtenh gazete, Ayrlk tohumunu bol bol atyor memlekete. t yetitirmek iin topra gyet mnbit Bularak fuhu ekiyor salma gezen bir sr it! Yryor dne be on maskara, alklanyor, Nesl-i hzr bunu hrriyet-i vicdan sanyor! Kadn, erkek kouyor bor ederek Avrupaya Sapa dmekte sizin klara, zannm, Asya! Hakka tefvz ile tne yetimi kzn; Tayanlar bile varm buradan baldzn, Analk ilmi iin Parise, yksnmiyerek... Yk ar, ecri de nisbetle azm olsa gerek! Ziya Gkalpin, Lisan iiri: LSAN Gzel dil,Trke bize Baka dil, gece bize stanbul konumas En saf, en ince bize Lisanda saylr z Herkesin bildii sz Manas anlalan Lgate atmadan gz Uydurma sz yapmayz Yapma yola sapmayz; Trkcelemis, Trkedir; Eski kke tapmayz Ak szle kalmal Fikre k salmal Mteradif szlerden Trkesini almal Yeni szler gerekse Bunda da uy herkese; Halkn sz yaratmada Yollarn benimse
19
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yap yaayan Trkeden, Trkeyi incitmeden stanbulun Trkesi Zevkini, olsun yeden Arapcaya meyletme rana da hi gitme Tevcihi halktan ren Fasihlerden iitme Gaynl szler emmeyiz ocuk deil memeyiz Bir ka dil yok Turanda Tek dilli bir kmeyiz. Turann bir ili var Ve yalnz bir dili var Baka bir dili var... diyenin Baka bir emeli var Trkln vicdan bir Dini bir, vatan bir Fakat hepsi ayrlr Olmazsa lisan bir 1. c Yantnz yanl ise II. Merutiyet Dneminde Toplumsal, Politik ve Ekonomik Durum balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Merutiyet Dneminde Toplumsal, Politik ve Ekonomik Durum balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Merutiyetten tibaren Gelien deolojiler: Trklk-slamclk-Batclk balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Merutiyetten tibaren Gelien deolojiler: Trklk-slamclk-Batclk balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Merutiyetten tibaren Gelien deolojileri: Trklk-slamclk-Batclk balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Savalar, Gler, Kayplar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Savalar, Gler, Kayplar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Merutiyetten Sonra Edebiyattaki Deimeler: Biim ve Dil Sorunlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise II. Merutiyetten Sonra Edebiyattaki Deimeler: Biim ve Dil Sorunlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhuriyet Dneminde Ekonomik, Siyasal, Toplumsal Durum balkl blm yeniden gzden geiriniz.
2. d
3. a
4. e
5. b
6. a 7. c 8. e
9. d
10. b
20
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bu dnemde toplumda bir siyasallama eilimi, rgtl bir topluma dnme giriimi dikkati eker. 1909da anayasada yaplan bir deiiklikle her trl rgtlenme ve gsteri hakk teminat altna alnmtr. Bylece ksa srede siyasal partilerden, aznlk derneklerine, meslek rgtlerinden ticari cemiyetlere, fikir kulplerinden kadn haklar derneklerine kadar ok eitli yzlerce rgt kurulmutur. Sra Sizde 2 II. Merutiyetten nce balayan ve etkisini giderek artran bu dnce akmlarnn ortaya k ve glenmesinin temel nedeni zlme sreci yaayan Osmanl Devletinin kn durdurmakt. Bu yzden bu akmlar zaman zaman devlet politikas haline gelmi; bazen i ie, bazen birinden tekine geilerin, ortak zelliklerin sklkla grlebildii dnme tarzlardr. Bu grlerin en nemli zellii pragmatist bir nitelik tamas ve gittike artan biimde yaklat hissedilen ykl nlemek arzusudur. Sra Sizde 3 Ulus kimliinin yeniden ins ve milliyeti duygularn ykselmesine zemin hazrlayan bu gler ve gler srasnda yaanan saldrlar, aclar edebiyatmzn tematik niteliini de belirleyen eler arasndadr. Sra Sizde 4 Uzun zamandr kaybeden Trk ulusu bu savataki direnii ile kendisine gvenini yeniden kazanmtr. Bu savunma zaferi ayn zamanda anakkaledeki askeri stratejileriyle kendisini gsteren Yarbay Mustafa Kemalin tarih sahnesinde bundan sonra oynayaca byk rollerin ncs olmutur. Denilebilir ki Milli Mcadelede gsterilecek kolektif dayankllk, kklerini anakkale Savandan alr. Ayrca 93 Harbinden beri derece derece artan bir eilimle edebiyatmza yansyan ulus ins kavram, kaynan tarihin uzak sayfalarndan ve mitlerden almayan, dorudan doruya yaanlan zamann ierisinde gzlemlenebilen bir destan ilk defa bu olayla geni bir ekilde ileme imknna kavuur. Sra Sizde 5 Cumhuriyet zaman ierisinde ypranm ok uluslu, geni bir corafyaya yaylm, dine dayal bir devlet olan Osmanl Devletinin yerine Trakya ve Anadolu topraklar zerinde kurulan laik bir ulus-devletidir.
21
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akyz, K.(1979). Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, Ankara: Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar. Enginn . (2006). Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923), stanbul: Dergh yaynlar. Enginn, . (2006). Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, stanbul: Dergah Yaynlar. Erolu, E. (1993). Modern Trk iirinin Doas, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Gkalp, Z. (1970). Trkln Esaslar, Haz. Mehmet Kaplan, stanbul: MEB Yaynlar. Gr, . vd. (2007) II.Merutiyet Dnemi Trk Edebiyat, Ankara: Aka Yaynlar. Kaplan, M. (1982), Atatrk Devri Trk Edebiyat I, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Kaplan, M. (1994), Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 2, stanbul: Dergh Yaynlar. Korkmaz, R. (2004). Yeni Trk Edebiyat 1839-2000 El Kitab, Ankara: Grafiker Yaynlar. Mardin, . (1983). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 18951908, stanbul: letiim Yaynlar. Mutluay, R. (1973) 100 Soruda ada Trk Edebiyat (1908-1972), stanbul: Gerek Yaynevi. Mutluay, R. (1973). 50 Yln Trk Edebiyat, stanbul: Bankas Yaynlar. Okay, O. (2005). Batllama Devri Trk Edebiyat, stanbul: Dergh Yaynlar. Oktay, A. (1993). Cumhuriyet Dnemi Edebiyat 19231950, Ankara: Kltr Bk. Yaynlar. Osmanl Ansiklopedisi, c.6 (1993). stanbul: Aa Yaynclk. ztuna, Y. (1970). Resimlerle Trkiye Tarihi, stanbul: Hayat Yaynlar. Polat, N. H. (2007). Asrn afanda Trkiye, Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, c.8, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar. Trk Dili Dergisi, (Ocak-ubat 1992) ada Trk iiri zel Says, S.481-482, Ankara: TDK Yaynlar. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi 6.c. (1986). stanbul: Dergh Yaynlar. lken, H.Z. (1979). Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul: lken Yaynlar. Yeti, K. (2007). Dnemler ve Problemler Aynasnda Trk Edebiyat, stanbul: Kitabevi Yaynlar.
2
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Modern Trk iirinin kurucu airleri olan Mehmet Akif, Yahya Kemal ve Ahmet Haimin eserleri ve kiilikleri hakknda aklama yapabilecek, Dergh dergisi, Be Hececiler, On Hececiler ve II. Hece kua airlerini kyaslayabilecek, Memleket edebiyat, Yedi Meale ve Cumhuriyet sonras Trk iirinin ilk dnemindeki ana ynelimler ile kaynak araylarn tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Modern iir Dergh dergisi Hececiler ve ritim Mitoloji Folklor Memleket Edebiyat
ncekiler ve Cumhuriyet Cumhuriyet Dnemi Dnemindeki iirsel Etkinlikleri ve 1920-1940 Trk iiri Aras Trk iiri
GR NCEK DNEMDEN GELEN ARLERN ETKNLKLER VE MEHMET KF, YAHYA KEMAL VE AHMET HMN MODERN TRK RNDEK KURUCU ROLLER DERGH DERGS VE ETKS I. KUAK HECE ARLER HECENN II. KUAI VE RTMN ZAFER MEMLEKET EDEBYATI YEN OLUUMLAR: YED MEALE TRK RNDE KAYNAK ARAYILARI:MTOLOJ, FOLKLOR VE SEMBOLZM
ncekiler ve Cumhuriyet Dnemindeki iirsel Etkinlikleri ve 1920-1940 Aras Trk iiri

GR
Byk siyasal dnmler, rejim deimeleri kukusuz bir toplumun kkl deiimlerini, farkllamalarn da hazrlayan olaylardr. Buna karlk en kkl kopularda bile, deimeleri lebileceimiz, ilikilendirebileceimiz bir arka plan her zaman vardr. Deien ile deimeyen arasndaki gerilim, dnemlerin karakterini oluturur. Bu, yaamn ve doann iinde zaten mevcut bir durumdur. Tanzimattan beri olua gelen btn yeni edebiyat hareketleri gibi Cumhuriyetten sonraki Trk iirinin ilk zellii de, eskiyi reddederek yerine yeninin konulmas abalar olmutur. Bat iirinin getii yolun daha yakndan izlenmesi, modern estetik anlaylarnn eitlenerek yerlemesi, yeninin ierisinde eskinin klasiklemi elerinden nelerin alnp tekrar deerlendirilebilecei kayglar, halk edebiyatnn, folklorik elerin bu yeni zevk ve estetik ierisinde yeniden yorumlanmas bu srecin belirleyenleri olmutur. Aslna baklrsa bu durumun yalnzca iirle snrl olmad, tam tersine iiri de kuatan bir genel toplumsal-kltrel bir sorun olduu aktr. Bu bakmdan zellikle 1920-1940 yllar arasnda oluan Trk iiri, Kurtulu Savandan yeni km olmann ve Cumhuriyeti kurmann getirdii coku ile eskiye kar reddedici bir genel havay yanstrken; yeninin kaynaklar konusunda kimi zaman tereddtl, kimi zaman duygusal tutumlar ierisinde olmutur. Bu yzden bu dnem Trk iirinin bir yandan Tanzimat ve Merutiyet dnemlerine oranla gemiten daha keskin bir kopuu ierdiini, te yandan Divan, Bat ve Halk edebiyat kaynaklarndan yararlanma konusunda da daha gelimi bir bilince ulatn sylemek mmkndr. Bu dnem iirine genel bir bak, iir zevki Tanzimat dnemi veya Edebiyat- Cedide anlay erevesinde olumu airlerin, Merutiyet, Mtareke dnemlerinde iir dnyasna adm atm airlerin ve nihayet Mill Mcadele sreci ile Cumhuriyet dneminde iire balam airlerin oluturduu bir kadroyu karmza karr. Bu kadro estetik anlaylar bakmndan iirin tamamen kiisel duyarllklarn yansma alan olarak grlmesinden, toplumu dntrecek bir ara olarak kabul edilmesine; tpk felsefe ve dinde olduu gibi iirin de metafizik gereklerin kavranmas konusunda kendisine zg bir yol olarak kabul ediliinden, s ve yzeysel duygularn sanat gsterisi amacyla yanstlmasnn yolu olarak kullanlmasna kadar geni bir yelpazeye yaylm durumdadr. Btn bunlarn yan sra edebiyat dilinde ve biimde de eitlenmenin balangc olmutur.
24
NCEK DNEMDEN GELEN ARLERN ETKNLKLER VE MEHMET KF, YAHYA KEMAL VE AHMET HMN MODERN TRK RNDEK KURUCU ROLLER
AM A
Modern Trk iirinin kurucu airleri olan Mehmet Akif, Yahya Kemal ve Ahmet Haimin eserleri ve kiilikleri hakknda aklama yapabilmek.
Cumhuriyet dneminin ncesinde iire balayan airleri; iir zevki Tanzimat ve Edebiyat- Cedide topluluu srelerinde edinenler, II. Merutiyetten sonra ve zellikle Mill edebiyat anlay dorultusunda iir yazanlar ile Mehmet kif, Yahya Kemal ve Ahmet Himden oluan kurucu kiiliklerin oluturduu bekte toplamak mmkndr.
Edebiyat tarihlerinde yaplan gruplandrmalar tartmaya ak olmakla birlikte, belli bir lt esas alnarak yapldnda aklayc bir ama tar. Genellikle doum tarihleri, edebiyat tarihinde kabul gren ilk eserlerini yaymladklar dnem, iinde bulunduklar edeb akm, topluluk gibi etkenler bu ltlerden bazlardr. Burada tercih edilen lt ise airlerin edebiyat tarihinde yer edindikleri dnem ve anlay tarz ile iirlerinin genel zellikleridir. Buna gre Cumhuriyetten nce iir alannda yer edinmi olup da bu dnemde de iir yazmaya devam eden airleri grupta ele almak mmkndr. iir zevkini 1900den nce, yani Tanzimat ve Servet-i Fnn srelerinde edinen Abdlhak Hmid Tarhan (1852-1937), Ali Ekrem Bolayr (1867-1937), Cenap ahabettin (1870-1934), Hseyin Sret zsever (18721959), Smih Rifat (1874-1932), Faik li Ozansoy (1875-1950) gibi adlar ilk gruba; iir zevkini II. Merutiyetten sonra ve/veya zellikle Mill Edebiyat anlay erevesinde edinen Sleyman Nazif (1869-1927), Mehmet Emin Yurdakul (1869-1944), Rza Tevfik Blkba (1869-1949), Ziya Gkalp (1876-1924) ve Cell Shir Erozan (1883-1835) ise ikinci gruba dahil etmek mmkndr. nc grubu ise iir anlaylar, estetik tutumlar birbirinden tamamen farkl olmakla birlikte Trk iir izgisi zerinde oynadklar rol bakmndan Mehmet kif Ersoy (1873-1936), Yahya Kemal Beyatl (1884-1958) ve Ahmet Him (1887-1933) oluturur. Tanzimatn ikinci kuak airlerinden olan ve o dnemde yazd iirlerle yeniliki iir izgisine atlm yaptran Abdlhak Hmid, Servet-i Fnn, Merutiyet ve Cumhuriyet dnemlerinde de yaam ve btn bu srelerde yenilik yapma abas ierisinde olmutur. Bu dnemler ierisinde pek ok airi etkilemi ve yaarken ir-i azam nvanyla anlm olan air, iirlerindeki metafizik duyarllk bakmndan bata Necip Fazl olmak zere Cumhuriyet iirinin bu zellii tayan airleri zerinde belirgin etkisi olsa da dilinin savrukluu, disiplinsizlik gibi batan beri iirinde bulunan zaaflar, etkisinin olduka snrl kalmasna yol amtr. Buna karlk Halk, Dhi-i Teceddt vb., dnemin havasna uygun konular iledii iirleriyle gndemde kalmaya almtr. Edebiyat- Cedidenin en nemli iki airinden birisi olarak Servet-i Fnn estetiinin, daha doru bir ifadeyle Bat tarz iir anlaynn kklemesinde nemli bir ilev grm olan Cenap ahabettin Merutiyet dneminde mer Seyfettin ile girimi olduu dil tartmalar ve sulhperverlik bahanesiyle Mill Mcadele srasnda taknd kart tavr dolaysyla dneminin dnda kalm bir air idi. Cumhuriyet sonrasnda neredeyse hi iir yaymlamam olmakla birlikte, daha nceki iirlerindeki zgn imgeleri ve ince duyarllyla onu, Abdlhk Hmid ile Ahmet Him arasnda Trk iirinin kat ettii mesafenin salam halkalarndan birisi kabul etmek yanl olmaz. Servet-i Fnn airlerinden Ali Ekrem ise, daha nce yaymlanan Ordunun Defteri adl iir kitabn eklemelerle birlikte Vicdan Alevleri adyla yeniden yaymladktan (1925) baka, ocuklar iin yazd iir Demeti (1925) kitabn ka-
2. nite - ncekiler ve Cumhuriyet Dnemindeki iirsel Etkinlikleri ve 1920-1940 Aras Trk iiri
25
rr. Mehmet kifin zellikle iirde tasvir ve muhavere (konuma) teknii bakmndan kendisinden ok ey rendiini syledii Ali Ekremin bu son yaynlar, ne kendi iir birikimine ne de Cumhuriyet dnemi Trk iirine bir katkda bulunur. Yine bu dnemde Babozumu (1928) ve Kvlcml Kl (1937) adl kitaplarn yaymlayan Hseyin Sretin, nesirleri ile iirlerini ieren Malta Geceleri (1924) adl kitabn yaymlayan Sleyman Nazifin, Buhurdan (1925) adl kitab ile Mehmet Behet Yazarn, Krpnt (1924) adl hicviyesiyle Fazl Ahmet Aykan bu dnem etkinliklerinin hem kendi iirlerine hem de dnem edebiyatna pek bir ey kattklar sylenemez. Buna karlk birka defa baslan Azab- Mukaddes (1924, 1949, 1959) airi Neyzen Tevfik (1879-1953) ile yine-i Devran (1924), Mhitb (1924) ve Aa Kasidesi (1947) adl kitaplaryla Halil Nihat Boztepe (1882-1949)yi hiciv trnn bu dnemdeki dikkati eken airleri olarak anmak gerekir. Milli Mcadeleye kar olduu iin 1922de srgne gnderilen Rza Tevfik Serab- mrm (1934, 1943) adl kitabnda toplad iirlerindeki mistik syleyi ve tekke iiri zellikleri ile hece veznini tercih eden airler arasnda kendisine zg bir edaya ve kmsenmeyecek bir etkiye sahip olmutur. nceki dnemlerden gelen airler arasnda Samih Rifat ise iirlerini bir kitapta toplamam olmakla birlikte Mill Edebiyat anlay erevesinde yazd vatan, hamas iirleriyle Cumhuriyetin ilk yllarnda da dnemin ruhuna uygun bir syleyiin temsilcisidir. Trk edebiyat izgisinin iki nde gelen, daha dorusu kurucu airinden Mehmet Emin Cumhuriyetten sonra Mustafa Kemal (1928); Ziya Gkalp ise lmnden bir yl nce Altn Ik (1923) adl iir kitabn karm ise de dnemin iir ortamna bir etkileri olmamtr. Grld gibi buraya kadar deinilen airler, zaman bakmndan Cumhuriyetin ilk yllarnda iir alannda baz yaynlar yapmlardr; ancak bu dnem iiri ierisinde etkili olduklar sylenemez. Bunlarn Cumhuriyet dnemi iiri asndan en nemli ilevleri, hece-aruz, sade dil-edeb dil konusundaki tartmalarn 1920lerin banda birinciler lehine bir zme kavumu olmasdr. Ayrca edebiyatta uluslama amacnn gereklemesinde dnce ve tartmalaryla nemli bir rol oynadklar da grlmektedir. Oysa Mehmet kif, Yahya Kemal ve Ahmet Him, her ne kadar Merutiyet dneminde iirler yazmaya ve yaymlamaya balam olsalar da iirlerinin nitelii, kendisinden sonrakilere yaptklar etki bakmndan Cumhuriyet dnemi iirinin balangcnda, kurucu airler olarak ele alnmas gereken isimlerdir. Bu airin iirlerinin birbirinden farkl zellikler tad yukarda sylenmiti. Grnrdeki tek ortak noktalar (Yahya Kemalin Ok iirinde heceyi denemesi dnda) dnemin genel eiliminin tersine aruz veznindeki srarl tutumlardr, denilebilir. Etkileri ve modern Trk iirini kurucu ilevleri ise farkl alardan olmutur.
Serb- mrm airi Rza Tevfik, tekke iiri zelliklerini tayan iirlerindeki mistik syleyiiyle kendisinden sonra gelen airler zerinde etkili olmutur.
Mehmet kif Ersoy

iirlerinin ana zellii gereki ve toplumcu bir ierik tamas olan Mehmet kif, yeni Trk edebiyatnda Namk Kemalden beri gelen hamas, duygusal syleyiin en nemli temsilcisidir. Bu duygusal syleyi, baka airlerde karlatmz bir yapaylk tamaz. Onun gerek Merutiyet dneminde yazd merhamet duygusunu veren iir-hikyeleri, gerekse toplum eletirisi yapt metinleri gereki gzlem ve titiz anlatm teknikleriyle sunulduu iin etkili olmutur. Sonraki yllarda yazd Altnc Safahat sm (1924) kitabndaki anakkale ehitlerinin anlatld b-
26
lm, igal gnlerinde yazd Blbl ve nihayet yeni devletin milli mar olmak zere yazd stikll Mar gibi iirleri, iinden geilen dnemin destan niteliini tayan eserlerdir.
SIRA SZDE
Mehmet kifin iirlerinin etkili olmasn salayan faktrler nelerdir? SIRA SZDE Bunlar ve benzeri iirlerinde edeb tekniklerin ustaca kullanlmas kadar, airDNEL M znenin duygular ile kolektif ruhun kaynat grlr. Bu kaynama 1910lardan beri zellikle Mill Edebiyat anlayndaki airlerin ulamak istedii bir dzeyi yaS O R U kalamtr. Bylece Trk ulusu kendisinin hissettii duygular, dardan ve belirli bir mesafeden ifade etmeyen; dnemin kolektif ruhunu oluturan btn deerleri kiisel bir zmseyile dile getiren bir airle karlamtr. DKKAT lk kitab Safahatn (1911) (Mehmet kifin btn iirlerinin ortak ad halinde kullanlan Safahat yalnzca ilk kitabnda tek bana kullanlmtr. Dier kitaplar: SIRA SZDE Safahat kinci Kitap Sleymaniye Krssnde (1912), Safahat nc Kitap Hakkn Sesleri (1913), Safahat Drdnc Kitap Fatih Krssnde (1914), Safahat Beinci Kitap Htralar (1917), Safahat Altnc Kitap sm (1924), Safahat Yedinci AMALARIMIZ Kitap Glgeler (1933) adlarn tamaktadr. u bent onun iirinin en nemli zellii olan itenlik olgusunun ifadesidir: Bana sor sevgili kaari, sana ben syleyeyim, Ne hviyette u karnda duran erm; Bir yn sz ki, sammiyyeti ancak hneri; TELEV ZYON Ne tasannu bilirim nk ne sanatkrm. ir iin gz ya derler; onu bilmem, yalnz, Aczimin giryesidir bence btn srm! Alarm, alatamam; hissederim, syleyemem; NTERNET Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bzrm! Oku, yed sana hisli bir yrek lzmsa; Oku, zir onu yazdm, iki sz yazdmsa. Genel olarak da, topluma dnk olan bu itenlik duygusu, son kitab Glgelerdeki birok iirinde ie ve metafizik olana ynelmitir. Bu son dnem iirleri, zellikle Leyl, Gece gibi metinler kifi didaktik bir air olarak deerlendirmenin eksik olacan gstermektedir. Akas bu metinler toplumun ihtiyalar ve dnemin koullar gz nne alnarak askya alnm lirizminin gstergesi gibidir. Bylece kifin airliinin yalnzca teknik bir ustalktan kaynaklanmad ve yaamnn iinden getii dnemlere gre deien bir duyarlla sahip olduu grlr. Mehmet kifin iirinin poetik zelliklerini u ekilde belirleyebiliriz: 1. Duygunun iire katlmasndaki doallk, 2. Konuma dili edasnn, yaayan Trkenin, argodan deyim ve ataszlerine kadar geni bir sz varl ile ve btn zellikleriyle iirde kullanlmas, 3. Gereki gzleme dayal tasvirlerle arpc metaforlarn bir arada kullanlmasndan oluan imge dnyas, 4. Vezin ve kafiye uygulamalarnda kiisel bir tarza ulamas. (Bu konuda Servet-i Fnn airlerince yaygnlatrlm olan iirde diyalog teknii ve anjambement, yani cmlenin birka dizeye yaylmas konusunda, iiri konuma edasna yaklatran bir esneklie ulamas ile airin Trk iir izgisinde ileri bir hamle salad genel olarak kabul edilmitir). Ayrca onu Nazm Hikmetten nce bir kafiye virtz saymamak iin bir neden yoktur.
K T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mehmet kif, slbunun itenlii ve ahs duygularyla kolektif ruhu kaynatrmas bakmndan dneminin destann yazm, bu zellii ile toplumcugereki iir anlay izgisinde kendisine zg bir yer edinmitir. (kinci Merrutiyet Dnemi Trk Edebiyat kitabmzn 7. nitesinde Mstakil simler bal altnda Akifin eseri ve iirinin genel zelliine ksaca deinmitik. Burada zellikler bahsini tamamlamak istiyoruz).
27
5. reticilik. Onun iirlerinin baskn niteliklerinden birisi de topluma mesaj verme kaygsdr. Bu zellikler iindeki duygunun iire katlmas, konuma dili edasnn iirin asl yapsn oluturmas modern iirin dnya leindeki ana zellikleri arasndadr. Dolaysyla Mehmet kifin modern Trk iirinin kurucularndan birisi olduu aktr.
Yahya Kemal Beyatl

kinci Merrutiyet Dnemi Trk Edebiyat kitabmzn 7. nitesinde Yahya Kemalin hayat ve dnce dnyasna ok ksa deinmi, dnemin karakteri balamnda genel bir deerlendirme yapmtk. Yaarken iirlerini kitaplatrmam olan Yahya Kemal Beyatlnn iirlerinin byk bir blm Cumhuriyetten sonra dergilerde yaymlanmtr. Defterlere yazlp dillerde dolam bu iirler kendisinin lmnden sonra Kendi Gk Kubbemizden (1961), Eski iirin Rzgryla (1962), Rbaler ve Hayyam Rbalerini Trke Syleyi (1963), Bitmemi iirler (1976) adlaryla kitap olarak yaymlanmtr Yahya Kemalin iir estetii Bat iiri ile geleneksel iirin yeni bir sentezinden oluur. Yalnz bu, ne Bat iirinin bir taklidi ne de Divan iirini devam ettirme abas olarak anlalmaldr. air, Bat iirini incelerken de, Divan edebiyatna ynelirken de inasiden beri yeni Trk edebiyatnn yaad sanclar kiisel bir deneyimden geirerek zme ulatrmtr. 1903-1912 yllar arasnda yaad Paris hayat onun iin ufuk ac bir renim sreci olmu, hem dnya grnn hem de iir anlaynn biimlenmesinde burada edindii bilgiler ynlendirici bir ilev grmtr. Derslerini izledii Albert Sorelden tarih bilincini, Parnasyen air J. M. de Herediadan ve baka airlerin eserlerinden beyaz lisan kavramn, yani tpk Yunan ve Latin klasiklerindeki gibi temiz, sade ve salam iir dili bilincini almtr. Yurda dner dnmez Yakup Kadri ile birlikte balatmak istedikleri Nev-Yunanlik (Akdeniz medeniyet havzas) akm bu etkinin rndr. Bu erevede yazd Biblos Kadnlar, Sicilya Kzlar gibi birka iirinde, amlar Altnda Musahabe balkl yaz dizilerinde izleri grlen bu anlaytan ksa zamanda vazgeerek her milletin kendi klasiklerinde beyaz lisann bulunabilecei dncesiyle geleneksel iire ve kendi tarihimize ynelmitir. Bylece Bat modern iirindeki dil bilinci ile Divan edebiyatnn malzemesini yeniden yorumlamtr. Yahya Kemal, iirin her eyden nce duygunun lisan haline gelinceye kadar yorulmas olduunu dnr. Onun bu anlayn; Yrab ne msavt, ne hrriyeti ver Hatt ne o yoldan gelecek hreti ver Hep neve veren ak terennm dilerim Yrab bana bir ses yaratan kudreti ver biimindeki dizelerinde aka grmek mmkndr. Onun iirlerinin ayrc zellii de buradadr: Duyguyu dile, dili sese dntrecek dern henk ile ierikteki tarih bilinci. Tarih anlay devrinin genel havasnn dnda, deiim ile devamlln i ie getii imtidat kavramnda ifadesini bulur. air bu zelliiyle kendisinden sonra gelen kuaklar zerinde devamll olan bir etki salamtr. Bu etkiye ayrca aada Dergh dergisi evresinden sz edilirken de deinilecektir.
Yahya Kemal dncesinin anahtar kavram olan imtidat, Bergson felsefesindeki dure kavramna benzer; sreklilik, deierek devam etmek, devam ederken deimek anlamna gelir.
Yahya Kemalin iiri Bat iiri ile Divan edebiyat konusunda modern bir seme ve sentez yapma bilinci tad iin Trk edebiyatnda nceki dnemlerde rnei grlmeyen, Cumhuriyetten sonra ise model oluturan bir yap tar.
28
Ahmet Him
kinci Merrutiyet Dnemi Trk Edebiyat kitabmzn 3. nitesinde Fecr-i ti iirinin zellikleri bahsinde Ahmet Himden ve onun ir-i Kamerler, Yollar, O Belde ve Bir Gnn Sonunda Arzu gibi iirlerinden bahsetmi, iirde renk ve ahenk tutkusuna Geldin iiri balamnda ksaca deinmitik. Cumhuriyet dnemi iirinin zerinde ykselecei sacayann ncs Ahmet Himdir. Yaarken Gl Saatleri (1921) ve Piyale (1926) adlaryla iki iir kitab karan airin bunlarn dnda kalanlarla birlikte btn iirleri daha sonraki yllarda birok defa baslmtr. lk iirlerini 1901den itibaren yaymlam olmakla birlikte asl kn II. Merutiyetten sonra yazd ir-i Kamer iir dizisi, Yollar, Zulmet O Belde gibi iirleriyle yapmtr Himin sanat anlaynn temelinde iirin tamamen kiisel bir alan olduu gr yatar. yle ki anakkale savana bizzat katlm olmakla birlikte ne bu savala, ne de herhangi bir tarihsel, toplumsal olayla ilgili tek bir dize yazmtr. Orhan Okay, Ahmet Himin iirinin kaynaklarn 1. airin ferdi hayat ve ahsiyetinden gelen unsurlar, 2. Trk iir geleneinden gelen unsurlar, 3. Fransz sembolizminden gelen unsurlar olmak zere noktada toplamaktadr. Him iiri, bu kaynan zgn bir bireimi olarak yeni Trk edebiyatnda saf iirin ncs kabul edilmitir. Bir Gnn Sonunda Arzu balkl iirinin yaynlanmasndan sonra yaplan eletirileri cevaplamak zere yazd ve daha sonradan Piyale kitabnn bana iir Hakknda Baz Mlahazalar bal ile ald iirde Mana ve Vuzuh yazs Trk iirinin modernlemesindeki temel talardan birisidir. Ahmet Him ile Yahya Kemalin iir anlay arasnda benzerlik var mdr? SIRA SZDE air bu yazda iirin anlalmak iin yazlmadn, szle musik arasnda szD muskiye den ziyade N E L M yakn bir ara-dil olduunu belirtir. Onun bu grleriyle Yahya Kemalin dern henk kavram arasnda byk bir paralellik bulunur. te yandan R U S O Ahmet Himin Trk edebiyatnda kendine zg bir yer edinmesini salayan elerin banda imge dnyas gelir.
D K ekl-i hayt Seyreyledim K A T Ben havz- haylin sularnda Bir aks-i mlevvendir onunn SIRA SZDE Arzn bana ahcr u nebt
Yahya Kemal ve Ahmet Himin iir anlaylar, zellikle, iiri mzie yaklaan bir alan olarak grmeleri bakmndan ve saf iir noktasnda birleir.
SIRA SZDE
DNELM
Ahmet Himin iirleri, airin kiisel yaantlar ile S O geleneinin ve Trk iirR U sembolizmin kaynamasndan oluan zgn bir nitelik tar. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
diyen airin iirlerindeki imgeler sembolizm ile empresyonizm (izlenimcilik) AMALARIMIZ arasnda deien ve okurda zaman ve mekn-dlk duygusu veren hayallerdir. Onun hayal dnyas, zeknn eya zerindeki deitirme gcnn bir gstergesidir. Nasl istersen yle dinle bakn Dallarn zirvesindeyiz ancak Yar yoldan ziyade yerden uzak TELEVZYON Yar yoldan ziyade mha yakn dizelerinde de ifade ettii gibi iirleriyle yerden uzaklam, kendine zg bir dnya oluturmutur: Ancak bu dnyann, metafizik bir alm olduunu, eyann NTERNET tesine getiini sylemek zordur. Cumhuriyet dnemindeki pek ok air Ahmet Himin bu imge dnyasnn etkisi altnda kalmtr. Gerekten de son iirlerinde belirgin bir sadeleme grlse
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
29
bile, dilinin eskide kalm olmasna karn Himin iirlerinin hep gndemde kalm olmas onun zengin imge dnyasndan kaynaklanr. kif duyguyu doallkla iirletirmesini salayan itenlii ve iir dilini konuma dili esnekliine ulatrmas bakmndan, Yahya Kemal iirlerine bir ses genilii ve hengi salayan dil disiplini ile ve Him de zgn imgeleriyle modern Trk iirinin kurucu airi olarak, Cumhuriyet dnemi iirinin temellerini oluturur.
DERGH DERGS VE ETKS

A M A
Dergh dergisi, Be Hececiler, On Hececiler ve II. Hece kua airlerini karlatrabilmek.
1921-1923 yllar arasnda stanbulda on be gnde bir olmak zere 42 say olarak yaymlanan Dergh dergisi Cumhuriyet dnemi Trk iirinin ilk kuaklarn etkileyen bir yayn organdr. Derginin sorumlu yaz ileri mdr Yahya Kemalin rencilerinden Mustafa Nihattr (zn). deta bir okul nitelii tayan derginin yaz kadrosunda Yahya Kemal, Ahmet Him, Abdlhak inasi, Yakup Kadri, Falih Rfk, Mustafa ekip, smail Hakk (Baltacolu) gibi imzalar bulunmaktayd. Derginin yetitirdii genlerden birisi olan Ahmet Hamdi Tanpnar, derginin ad konusunda Ahmet Himin haha ismini nerdiini, buna karlk Yahya Kemalin thaf iirinin etkisiyle bu ad verildiini belirtir ve iki airin karlatrlmas iin bu iki szcn bir zemin oluturabileceine dikkati eker. Gerekten de haha, bir belirsizlii, hayal lemini, Baudelaire, Rimbaud gibi Fransz sembolist airlerini artrrken, dergh ve onun ilhm kayna olan thaf iiri eski kltrn, metafizik deerlerin simgesi olan bir kurumun addr. Bu szckler konusundaki tercihleri, iki airin sadece iire ve edebiyata deil, dnyaya baklarndaki fark da gsterir. Dergh dergisinin ilk gze arpan zellii Yahya Kemalin dncelerinin belirledii erevede yayn politikas izlemi olmasdr. stanbuldan Anadoludaki Mill mcadeleyi destekleyen dergi Batnn maddeciliine, pozitivizme ve mekanizme kar bir tavr sergiler. Dergiye gre Mslman Trk halk, Anadoluda dmana kar yrtt lm kalm savanda maddi bakmdan kendisinde ok stn olan bir dmanla arpyor. Byle bir durumda, ancak birer ara olarak deer tayan say, l, pozitif bilim ve teknolojiden sz edilemez. Baar ancak yeni bir hayat hamlesinden doabilir ve o da nicelie kar niteliin, mekanizme kar yaratc hamlenin zaferi demektir. zellikle Yahya Kemalin ilk sayda yaymlanan tepe adl yazs, rneklerini her ne kadar hikye tr zerinden verse de yeni edebiyatn ynn belirleyen, bildiri niteliinde bir metindir. Yazar bu yazsnda Tanzimat yazarlarnn dnyaya baktklar amlca tepesinin, Servet-i Fnncularn dnyaya baktklar Tepebann karsna Mill Mcadelenin simgesi olan Metristepeyi karr. Bu, Yahya Kemalin Sorelden duyduu Camille Julienin Fransa topra bin ylda Fransz milletini yaratt cmlesinin yeniden retilmesiyle oluan yeni bir milliyetilik dncesinin ifadesidir. Anadolu toprann 1071den beri Trk milletini yourduu, bir medeniyet yaratacak hamle gcne ulatrd esprisini benimseyen yeni bir kltr milliyetilii trdr. Cumhuriyetten sonra Anadoluya ynelecek dikkatler arasnda bu dnce kendine zg bir izgiyi oluturur.
Ahmet Him ile Yahya Kemalin iir anlaylar arasndaki fark, ilkinin belirsizlie, bireysellie ar eilimi olmasna karlk, ikincisinin eski kltrn metafizik ve kurumsal deerlerine olan tutkusunda grlr.
Dergh dergisi Cumhuriyet dnemi Trk iirinin oluumunda hem Anadoluya ynelen yeni bir kltr milliyetilii anlayn telkin etmesi bakmndan; hem Yahya Kemal ve Ahmet Himin saf iir noktasnda birleen anlaylar bakmndan, hem de modern-mistik duyu tarzn besleyen felsefe evirileri, tekke edebiyat rnekleri bakmndan mektep ilevi grm bir yayn organdr.
30
Dergh dergisinin ikinci etkisi zellikle Mustafa ekipin (Tun) makaleleri ile Bergsondan yapt eviriler ve bu filozof hakkndaki incelemeleri ile oluan modern-mistik niteliktir. smail Hakknn (Baltacolu) yazlar, tekke ve Divan airlerinden seilen rnekler ve bu konudaki incelemeler bu anlay destekleyen teki rnlerdir. Bylece mistik duyarlkl ve Yahya Kemalin iirde mkemmellik, Ahmet Himin saf iir anlaylar ile kurulan yeni bir iir estetii Cumhuriyetin ilk kuak airlerini etkisi altna alr. Ahmet Hamdi Tanpnar, Ahmet Kutsi Tecer, Ali Mmtaz Arolatn iirleri bu estetiin dergideki rnekleri arasndadr. Ayrca Yakup Kadrinin (Karaosmanolu) Erenlerin Bandan adl mensur iirleri de nce Dergh dergisinde yaymlanmtr. te yandan iirini Fransz sembolistleri ile tekke iiri duyarll arasnda kuran dnemin gen airlerinden Necip Fazl bata olmak zere pek ok gen airin de bu iir anlayndan dolayl olarak etkilendiini sylemek yanl olmayacaktr.
SIRA SZDE
Dergh dergisinin dnemindeki etkisini tartnz. SIRA SZDE Dergh dergisi Kurtulu Savan destekleyen yayn politikasnn yan sra dDNELM ncede Anadolu Trklnn tarih ierisindeki macerasn, kltrel ve manevi deerlerini arayan bir milliyetilik anlayn; edebiyatta yaayan dille, mistik-moS O tayan saf iir (z iir) anlayn savunmutur. dern duyarll R U
DNELM S O R U
DKKAT
I. KUAK KHECE ARLER D KAT

1890-1900 yllar arasnda veya XX. Yzyln ilk yllarnda doan ve Merutiyetten sonra edebiyat SZDE SIRA dnyasna adm atan airler kuann ortak zellii, hece veznini ve sade Trkeyi Cumhuriyetin hemen ncesinde Trk iirinin hakim vezni haline getirmi olmalardr. Bunlar AMALARIMIZ arasnda Orhan Seyfi Orhon (1890-1972), Halit Fahri Ozansoy (18911971), Enis Behi Koryrek (1892-1949), Yusuf Ziya Orta (1895-1967), Faruk Nafiz amlbel (1898-1973) Hecenin Be airi veya daha yaygn olarak Be HeceK T A P ciler adlaryla anlmaktadrlar. Bunlara ncekilerden Mehmet Emin ve Ziya Gkalp ile kufe Nihal Baarr (1896-1973), brahim Alettin Gvsa (1899-1949) ve Halide Nusret Zorlutuna (1901-1984) da eklenerek On Hececiler de denilmitir. TELEVZYON Balkan Savalar (1911-1912) srasndan itibaren iirler yaymlamaya ve ou, asl rnlerini Mtareke ve Cumhuriyet dneminde vermeye balayan bu airler iin Hecenin I.Kua demek daha uygun grnyor. N T E R Gen 1911 ylnda N E T Kalemler dergisinde balayan Mill Edebiyat grleri, Ziya Gkalpn etkisiyle 1914ten itibaren bir grup gen air tarafndan uygulamaya sokuldu. lk iirlerinde Servet-i Fnncularn etkisi bulunan ve aruzla yazan bu kuak airleri, 1917den sonra hece veznini dnemin Trk iirinin ana zellii haline getirdiler. Genellikle hecenin on birli ve on drtl kalplarn kullandlar. Bilinen hece uygulamalarnn dnda biim denemeleri yaparak bu veznin iirde uygulanma alann genilettiler. 6+5 olarak bilinen on birli hece duraklarn 7+4 olarak da kullandlar. zellikle Ahmet Himin baar ile uygulad serbest mstezat biimini hece ierisinde denediler. Servet-i Fnncularn bir iirde birden fazla aruz kalb uygulamasn hece veznine de uyguladlar. Drtlk gibi dize kmelenilerine bal kalmadlar. Hatta grsel iir denebilecek trden (Enis Behi, Gemiciler, Svariler) iirlerin yan sra, beyitler halinde hikye anlatan (Faruk Nafiz, Han
SIRA SZDE
AMALARIMIZ arasnda 1890-1900 yllar
doan ve hece veznini Cumhuriyetin hemen ncesinde Trk iirinin hkim T A haline getiren K vezni P kuan airlerini Be Hececiler, On Hececiler gibi gruplara ayrmann yerinde olmad pek ok TELEVZYON edebiyat tarihisi ve eletirmen tarafndan kabul edilmektedir. Bu yzden yaygn olarak kullanlan bu adlandrmalarn yerine, N T E R I. Kua Hecenin N E T ifadesini kullanmak daha dorudur.
31
Duvarlar) iirler yazdlar. Heceyi yalnz iirde deil, tiyatro oyunlarnda da kullandlar. Ancak hececilerin ilk iirlerinden son iirlerine kadar hece veznine bal kaldklarn dnmemek gerekir. Hece airlerinin Trk iiri bakmndan vezinden daha nemli zellikleri sade Trkenin edebiyat, iir dili haline gelmesini salam olmalardr. Gerekten de Mill edebiyatn en nemli davas olan yaz dili ile konuma dilinin birletirilmesi, iir alannda ve zellikle sz varl bakmndan bu airler tarafndan gerekletirilmitir. Bu airler grubunun stanbul Trkesinin edebiyat dili haline geliindeki rolleri onlarn edebiyatmza kazandrdklar en nemli olgudur. Hecenin bu ilk kuann konu daarc eitlilik gstermesine karn derinlik tamaz. Bu bakmdan ilk dikkat eken zellikleri, eski korsan hikyelerinden, Anadolu corafyasnn zelliklerinin izilmesine, ulusal sanat ve tarih grleriyle yerli hayatn motiflerine kadar deien konular ilediler. Bylece memleketi edebiyatn ncs oldular. Bunlarn yan sra Fecr-i t iirine benzer bireysel duyarllklar da ilemekten vazgemediler. Ancak dilin sadelemesi, nazm biimlerindeki genileme, temalardaki eitlilik onlarn gl bir akm veya grup oluturduklar anlamna gelmez. zellikle doumlar yakn tarihlerde olan ve Be Hececiler denilen airlerin etkisi biraz da birlikte anlmaktan, ortalama bir duyuu temsil eden ortaklktan gelir. Bunlar arasnda en baarls kabul edilen Faruk Nafize (amlbel) Memleket Edebiyat bal altnda aada deinilecektir.
HECENN II. KUAI VE RTMN ZAFER

1900-1910 yllar arasnda domu ve ou kitap hacminde eser de yaymlam pek ok air saylabilir. Fakat dnemlerinin karakterini oluturan ve temsil yetkisine sahip olan airler, dnemin ortalamasn pekitiren rneklerden ok, rnlerinin nitelii ile edebiyat ortamn belirleyen ve kendisinden sonrakileri etkileyen adlardr. Bu yzden Cumhuriyetin hemen ncesinden balayp 1930larn ortalarna kadar etkili olmu airler ierisinde birka ana bek belirlemek yerinde olur. Bunlardan ilki Hecenin II. Kua diye adlandrlmas gereken bektir. En nemli temsilcileri Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962), Ahmet Kutsi Tecer (1901-1967), Necip Fazl Ksakrek (1905-1983), Ahmet Muhip Dranas (1908-1980), Cahit Stk Tarancdr (1910-1956). kinci bek Memleket Edebiyat bal ad altnda ele alnacak olan airler, nc bek ise Ercment Behzat Lav (1903-1984) ve Nazm Hikmet gibi hem biim bakmndan yenilikler getiren hem de ierikte dneminin eilimlerinden ayrlan airlerden oluur. Bu gruptaki airleri ve izleyenlerini IV. nitede inceleyeceiz. Bu dnemde ayrca birlikte bir edebiyat olay gerekletirmek isteyen ve edebiyat tarihlerinde Yedi Mealeciler olarak adlandrlan airler toplamasn da aada ayr bir balk altnda ele alacaz. Adn ilk kez Altn Kitap dergisinde yaynlanan Musul Akamlar iiriyle duyuran Ahmet Hamdi Tanpnar, Dergh, Milli Mecmua, Hayat, Gr, lk, Varlk, Olu, Kltr Haftas ve Aile dergilerinde iirlerini yaymlad. Btn iirlerini mrnn sonlarnda iirler (1961) adyla kitaplatrd. lmnden sonra ise Btn iirleri (eklemelerle, 1976), iirler (1999) adlaryla yeni basklar yapld. Tanpnarn dncelerinde Yahya Kemalin, iirlerinde ise daha ok Ahmet Himin etkisi grlr. iirinin bir baka yn Bergson felsefesinden kaynaklanan zaman kavramdr. Onun eserlerinde zaman, basit bir sreklilik deil, ok katl ve karmak bir aktr. Ne indeyim Zamann, Bursada Zaman iirleri bu kavramn ilendii rneklerdir.
Bir rya estetii yaratmak istediini syleyen Tanpnarn saf iir aray ierisinde olduu, manzumelerinde titiz bir iilik gsterdii dikkati eker.
32
Bir gn cadiye`de veya Sultantepe`de, Bir beste kanatlanr, birden olduun yerde Bir kinat alr, geni, sonsuz, byl, Bu gnn rzgrnda ykanan mazi gl Dalr yaprak yaprak hayalindeki suya Bir baka gzle bakarsn mr denen uykuya (Bir Gn cdiyede) Bu kuan airlerinden Nerdesin airi Ahmet Kutsi Tecer de ilk iirlerini Derghta yaymlayanlardan. Yaarken iirler (1932) adl kitab yaymlanan airin btn iirleri Ahmet Kutsi Tecerin Kiilii, Sanat Anlay ve Tm iirleri (V.Timurolu, 1980) adyla yaymlanmtr. lk iirlerinde lm, yalnzlk, hzn gibi bireysel temalar ilerken, daha sonra dnemin genel havasna uygun den halk kltr motiflerine, lke gereklerine yneldi. zellikle lk dergisi evresinde yapt etkinlikler, saz iiri geleneinin son byk temsilcilerinden k Veyseli entelektel kltr ortamna tantmas ile 1930larn ortalarndan itibaren iirimizde halk kltr ve folklorik elerin alabildiine yaygnlamasna yol amtr. Kuann airleri arasnda folklorik elere en ok ilgi duyan isim olarak dikkati eker. Bu ynyle Memleket Edebiyat erevesi ierisine girer. Halk iirinin syleyi ve biim zellikleri onun iirindeki estetik deerin en nemli kaynadr. Ahmet Kutsinin iirleri canl bir Trke ve ritmik ses yaps ile rlmtr. Popler kltrde Fahriye Abla iiriyle tannp sevilmi olan Ahmet Muhip Dranas, Trk iirinde hecenin son halkas kabul edilir. 1926dan beri dergilerde yaymlanm rnlerini iirler (1974) adyla mrnn sonlarna doru kitaplatrd. Ahmet Muhip, Cumhuriyet dneminin dil ve duyarllk bakmndan en dikkati eken airlerinden birisidir. Vezin ve kafiyeyi brakmayan air, hece lsnn allm kalplarn krarak kendi sesini oluturmay baarmtr. iirlerinde ses ve ahenk ile zgn imgeler ve anlam kaynam durumdadr. Bireysel konular derinlikli bir duyula ilemitir. Buulandka yz her aynann Beyaz dokusunda bu saf ryann Ge uzanr -tek, tenha- bir kam Srf unutmak iin, unutmak ey k! Byk yalnzln dnyann. Kar Edebiyatmzda zellikle Otuz Be Ya iiriyle yer edinmi bulunan Cahit Stk Taranc, Hecenin II. Kuandan burada sz edilecek olan son airdir. iire heceyle balam, sonra serbest tarzda da yazm olan Taranc iirlerini mrmde Skt (1933), Otuz Be Ya (1946), Dten Gzel (1952) ve Sonras (1957) adl kitaplarnda toplamtr. Ziya Osman Sabaya yazd mektuplardan iir hakkndaki dncelerini rendiimiz Taranc da bu kuan teki airleri gibi birey olarak insann dnya zerindeki durumunu, lm karsndaki aresizliini ve yaama sevincini derinlemesine ele alan iirler yazmtr. iirlerinde sese, henge nem verii ile duygunun ritme dnmesi abasna tank olunur.
SIRA SZDE
Hecenin II. Kuan oluturan airler; Tanpnar, Ksakrek, Tecer, Dranas ve Taranc Trk edebiyatnda modern-lirizmin, duygu-ses ve imge rgsnn titizlikle ilendii iirleriyle yeni Trk edebiyatnda o gne kadarki en ileri ortak aamay temsil ederler.
SIRA SZDE Hecenin II. Kua denilen airlerin iirlerindeki ortak zellikler nelerdir?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
33
En baarl temsilcilerinden bir ksmn burada tanttmz, Necip Fazl, mer Bedrettin gibi baka adlar ise ilerde, baka balklar altnda ele alacamz Hecenin II. Kua airlerinin Mill Edebiyat akmnn balatt yaln Trke ve hece vezni mcadelesinin gerek bir zaferi olduu sylenebilir. lk kuan airlerinde grlen biim arzalar, duyu tarzndaki yzeysellik bunlarda grlmez. Bu kua oluturan airlerin u ortak zelliklerde birleebilecei grlyor: 1. iirlerinde halk iiri zellikleri ile birlikte zellikle Fransz sembolistlerinin belirgin bir etkisi vardr. 2. Biimde ve zde bir titizlik gze arpar. Ses ve ahenk eleriyle, zgn imge ve anlam eleri sk bir kaynama ierisindedir. 3. ster insann bireysel duygu ve durumlar konu edinilsin, ister baka temalar ilensin derinlikli ve incelmi bir duyarllk asl amatr. 4. nceki hececilerde sk grlen kavramn iire sokulmas yerini anlamn sezdirilmesine brakmtr. 5. lk kuan didaktik ve epik syleyiine karn bu kuak airleri byk lde lirizmin peindedir. 6. iirin amac yine iirin kendisidir. Yani saf iir anlayna sahiptirler.
MEMLEKET EDEBYATI
A M A
Memleket edebiyat, Yedi Meale ve Cumhuriyet sonras Trk iirinin ilk dnemindeki ana ynelimler ve kaynak araylarn tartabilmek.
Trk dncesinde ve edebiyatnda bir kavram olarak Anadolu, Osmanl corafyasnn klmesine paralel olarak nce romantik ve sylenmemi bir masal imgesi biiminde Merutiyet dneminden itibaren grlmeye balanmtr. Cumhuriyetin kuruluunun hemen ncesinden itibaren ise kimlik oluturucu bir olgu olarak, slamclk, Osmanlclk ve Turanclk anlaylarna tepki biimini almtr. Buna gre Anadoluculuk, din ve soy etkenlerinin dnda Anadolunun madd ve manevi gerekliini esas alan bir ulusuluk biimidir. I. Dnya Sava ve Mtareke dnemlerinde Hilmi Ziya lken tarafndan savunulan bu dnce az ok farkllklarla Ziyaettin Fahri, Remzi Ouz Ark ile srdrlr. Nurettin Topu ise Anadoluculuk dncesine felsefi ve mistik bir nitelik kazandrmtr. Bu dncenin temsilcilerinden Ark, Topu gibi dnrlerin din ve rk etkenlerinden birini veya ikisini birden Anadolu kavramnn ieriini oluturan faktrlerin dnda grmemilerdir. Bu grlerle ilgisi olmayan ve Anadoluyu Bat hmanizmasnn kayna olarak gren bir baka Anadoluculuk dncesi ise Mavi Anadoluculuk adyla anlan ve edebiyatta Halikarnas Balks, Azra Erhat, A. Kadir gibi isimlerle temsil edilen anlaytr. Bu dnce izgisi de din ve soy etkenlerinin dnda, fakat Bat uygarlnn kkenini oluturan bir Anadolu insan kimlii gelitirmek istemitir. Yahya Kemal ise yazlarnda ve iirlerinde, slm, -yani simgesel olarak 1071 ncesi Trk tarihini kablet-tarih (tarih ncesi) olarak nitelendirmi ve dikkatini bu tarihten sonra, Anadoluda slmiyetle yorulan Trklk- zerine younlatrmtr. Yahya Kemalin yukarda deindiimiz Tepe yazsnda belirtilen, edebiyatmza artk Metristepeden baklaca anlay Cumhuriyetten sonra kimi airler tarafndan Cumhuriyetin ideolojik yaplanmasna ve ulus-devlet anlayna uygun olarak Anadolunun ulus-in eden bir e olarak grlmesiyle sonulanm-
Memleket Edebiyat ifadesini bal bana bir akm olarak kabul etmek mmkn ise de Mill Edebiyat dneminde balam olan Anadoluya ynelimin yeni bir aamas olarak kabul etmek; Anadolu corafyasnn, gereklerinin daha yakndan gzlemlenmesi ve iire yanstlmas olarak da deerlendirmek mmkndr.
34
tr. Kurulu dneminin heyecann tayan bu airler, yine Yahya Kemalin mektepten memlekete esprisi ile ifade edilebilecek biimde ou resmi grevler ile olmak zere Anadolu corafyasn gezip grm ve tanmlardr. Bu heyecann ierisinde yalnzca grnt, peyzaj anlay yer almaz. Ayn zamanda Ziya Gkalpn halka ynelme ilkesi dorultusunda folklorik elerin, halkn yaamnda var olan iliki ve deerlerin de kurucu faktrler haline getirilmesi amac tar. Hece vezni ile yaayan dil kullanm konusundaki benzerliklerine bakarak Mill Edebiyatn devam, yeni bir aamas olarak grlmesi doru olan Memleket Edebiyatnn ncekilerden fark, politik kavramlarn yerini yaamn ierisinden gelen durum ve duygularn almasdr. Bunu sylerken bu anlaytaki airlerin tamamyla gereki bir iir anlayna sahip olduklar kastedilmiyor. Romantizmin, mitletirmenin Memleket Edebiyatlarnda da var olduu aktr. Buna karlk iirin biimsel sorunlarndan ie, ze, yaamn kendisine doru bir gidi olduu da grlmektedir. Memleket Edebiyat olarak Anadoluculuk dncesinin iirimizdeki balang noktasn Faruk Nafiz amlbelin oban emesi (1926) kitabnda bulmak mmkndr. Bu kitapta yer alan Sanat adl iiri hem Faruk Nafizin hem de edebiyatmzdaki memleketi iirin bir poetikas gibidir: Baka sanat bilmeyiz, karmzda dururken Sylenmemi bir masal gibi Anadolumuz. Arkada, biz bu yolda trkler tuttururken Sana uurlar olsun... Ayrlyor yolumuz. Sanat dizeleriyle sona eren iir Anadoluya yneliin dnm noktasn oluturur. air zellikle bu anlayla yazd Han Duvarlar iiri ile, Memleket Edebiyatnn en tannm rnlerinden birisini vermitir. Bu iirde bir yandan stanbullu bir aydnn Anadolunun sert yaam koullar ile karlamas hikye edilirken, te yandan da Maral eyholu tipi zerinden Anadolu insannn hzn ilenmitir. Faruk Nafizin en dikkat ekici zellii de burada ortaya konulur: Lirizm. airin dilinin yaln ve akc oluu eletirmenlerin zerinde birletikleri bir baka zelliidir. Buna karlk ok sayda iiri bulunan airin btn rnlerinin titiz bir disiplinden getii sylenemez. Memleket edebiyat balamnda Faruk Nafizi izleyen airlerden birisi Kemalettin Kamudur (1901-1948). Ben gurbette deilim Gurbet benim iimde (Gurbet)
Faruk Nafiz amlbelin Han Duvarlar adl iiri bir stanbul aydnn Anadolu corafyas ve insan ile karlamasnn lirik hikyesidir.
dizeleri dolaysyla gurbet airi olarak tannan Kamu, iirlerinde Mehmetik temas bata olmak zere genellikle yurt duygularn ileyen bir air olarak hatrlanr. Bingl obanlar airi Kemalettin Kamu, Trk halk edebiyatnn biim elerini baarl kullanmasyla, yaln iir diliyle Memleket Edebiyatnn nemli lirik airlerinden birisidir. Yine Faruk Nafiz yolundan giden mer Bedrettin Uaklnn (1904-1946), Deniz Sarholar (1926), Yayla Duman (1934 ve 1945), Sarkz Mermerleri (1940) adl ki-
35
taplarnda toplad iirlerin neredeyse biricik kaynan, grevi icab pek ok yerini gezip grd Anadolu peyzajlar oluturur. Gzleme dayal bir ilham vardr. Memleket Edebiyat anlay ierisinde deerlendirilmesi gereken bir baka air de Zeki mer Defnedir (1903-1992). Halk iiri gelenei ile modern dnyay kucaklamaya alan bir air olarak anlan Defne, Ilgaz, Bu Memleket Byle Alar, Gl Ey Ispartann Pembe Glleri gibi iirlerin yazardr. Onu, mer Bedrettin ile Ahmet Kutsi arasnda bir izgide grmek yerinde olur. Ayn zamanda ressam olan ve iirde zellikle Karadut adl manzumesiyle hatrlanan Bedri Rahmi Eybolu (1913-1975), folklor motiflerini renkli ve cokulu bir dille kullanmtr. nci Enginnn belirttii gibi hibir zaman stn bir sanat yeteneine ykselememi olmasna karn halk iiri geleneini biraz da mekanik biim uygulamalaryla srdren Behet Kemal alar (1908-1969) da Cumhuriyetin ilkelerini, kurulu dnemi cokusunu, Atatrke balln dile getiren iirleriyle Memleket Edebiyatnn temsilcileri arasnda saymak mmkndr. alar, belleklerde zellikle Faruk Nafiz ile birlikte yazd Onuncu Yl Mar ile yer bulmutur. Hamas syleyileriyle Memleket Edebiyatnn iinde yer alan iki airden ilki Bu Vatan Kimin iirini yazan Orhan aik Gkyay (1902-1944); ikincisi ise Bir Bayrak Rzgr Bekliyor airi Arif Nihat Asyadr (1904-1975). Burada anlanlarn dnda bu dnemde yazan daha baka airlerin iirlerinde de Anadolu corafyas, insan ve kltr yeni dnemin ilgi eken konular olmutur. Bu anlayla iir yazanlarn ok oluunun dnem ruhuyla ilgili olduu kadar, yeni devletin insan iin kimlik araylaryla da ilgili olduu sylenebilir. Memleket Edebiyat temsilcilerinin Trk edebiyat ierisindeki ilevlerini tartnz. SIRA SZDE Buna karlk iirin teknik zelliklerindeki kstlanma ile konularnn yerel olanD NELM la snrlanmas yznden Memleket Edebiyatnn, bu dnemden sonra geliecek olan modern Trk iiri zerinde etkili olduu sylenemez. nceki kuakta yaplan tartmalarn, vezin ve dil konusunun artk kesin olarak zmlenmi olmas; lirik S O R U syleyite belli bir aama kaydedilmi olmas bu edebiyat oluumunun kazandrd nemli deerler olarak kaydedilmelidir.
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
1928 ylnda Yedi Meale adl ortak bir kitap kararak yeni bir SIRA SZDEoluturmak topluluk isteyen Muammer Ltfi Bahi, (1907-1961), Sabri Esat Siyavugil (1907-1968), Yaar Nabi Nayr (1908-1981), Vasfi Mahir Kocatrk (1907-1961), Cevdet Kudret Solok AMALARIMIZ (1907-1991) ve Ziya Osman Saba (1910-1957) ile hikyeci Kenan Hulusi Koray (1906-1943), Cumhuriyet dneminin ilk edebiyat topluluu olarak kabul edilirler. Memleket edebiyat anlayna bir tepki olarak ve Aye, Fatma edebiyatndan K T A P bktklarn belirterek dikkatleri eken bu gen airlerin klarnn edebiyatmzda bir genlik hevesi olarak kaldn belirtmek yerinde olur. Tpk Fecr-i t toplamasndan geriye air olarak bir tek AhmetZHimin kalTELEV YON gibi Yedi Mealeden geriye de yalnzca Ziya Osman kalr. Bu ortak kitaptan baka Odalar ve Sofalar (1933) adl bir kitap yaymlayan Sabri Esat, almalarn eviriye ve bilimsel faaliyetlere; Yaar Nabi, Kahramanlar (1929) ve Onar Msra (1932) kitaplarndan sonra kendi adyla N T E R N E T zdeleen ve edebiyatmzn en uzun mrl sreli yayn olan Varlk dergisi ve yaynlarn ynet-
YEN OLUUMLAR: YED MEALE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Memleket edebiyat iir K T A P anlayna kar karak bir araya gelen gen airlerin oluturduu Yedi Meale toplamas ksa mrl TELEVZ edebiyat etkinliklerindenY O N birisi olarak kalmtr.
NTERNET
36
Yedi Mealeciler arasnda yer alan Ziya Osman Saba, konuma diliyle rten slubu ve huzur veren imgeleriyle topluluun, ada Trk iirinde kendisine zg yer edinebilen tek addr.
meye; Vasfi Mahir, Tun Sesleri (1935), Gemiten Geceler (1936), Bizim Trkler (1937), Ergenekon (1941) adl iir kitaplarndan sonra edebiyat tarihi almalarna; Cevdet Kudret, Birinci Perde (1929) adl kitabndan sonra edebiyat tarihi ve eletiri trlerine ynelmitir. Muammer Ltfi edebiyattan uzaklam; Ziya Osman Saba ise Sebil ve Gvercinler (1943), Geen Zaman (1947) ve Nefes Almak (1957) adl kitaplarnda toplad iirlerindeki dingin ruh hali ve iyimserlikle kendisine zg bir yer edinmitir. iirlerinde nce hece veznini sonra serbest tarz kullanan airin en nemli zelliklerinden birisi ev ve ev ii imgelerini sadelikle iirletirmi olmasdr. zellikle Sebil ve Gvercinler iiri, metafizik bir duyarllk ile hayranlk ve merhamet duygularnn etkileyici bir bireimini sergiler. Dil yalnl, imgelerin arpc sadelii ve biiminin kusursuzluu ile bu iir edebiyatmzn unutulmaz metinleri arasndadr: zlen bir demetten indiler birer birer Brak, yorgun balar bu talarda uyusun Tutumu ruhlarna bir damla gzya sun Bir sebile dkld bembeyaz gvercinler Fransz sembolist ve parnasyenleri ile Ahmet Himin ve Necip Fazln etkisi altnda kaldklar grlen bu gen airlerin dizelerinde ince bir duyarllk ve d dnyann bir ressam dikkatiyle yorumland grlr. Kullandklar imgeler onlara zel bir eda vermitir. 1930larn ortalarna kadar uzanan bu incelikli tavr, zaman iinde anonimleme duygusu uyandrm olan Memleketi iirin ypratlmasna ve II. Hece Kua duyu tarznn dnem duyarll haline geliine katkda bulunmutur.
TRK RNDE KAYNAK ARAYILARI: MTOLOJ, FOLKLOR VE SEMBOLZM

Cumhuriyet dneminin balangcnda Trk iiri trl ynelimler ve kaynak araylar ierisinde gzkmektedir. Gerek dnemin oluturduu atmosferin heyecan, gerekse oluturulmak istenilen yeni insana kimlik aray dnem iirinin karakterini de belirlemi; airleri birbirinden farkl birok kaynaa yneltmitir. ncelikle yaayan Trkenin ve halk kltrnn fark edilii noktasndan iire mal edilii noktasnda gelinmitir. Bu zellikle Ahmet Kutsi Tecerin etkinlikleriyle 1930-40 arasnda iir ortamnda yaygn bir eilim halini almtr. Anadolu insannn hikyesi, masal motifleri zellikle Memleket edebiyat anlayyla yazlan iirlerin malzemeleri arasndadr. Yine kimlik oluturma amac erevesinde Ziya Gkalptan beri grlen Trk mitolojisine ynelim bu dnemde de rneklerini vermeye devam etmitir. te yandan Yunan mitolojisine ynelen iki air Salih Zeki Aktay ile Mustafa Seyit Stvenin iirlerindeki bu eilimin Yahya Kemal ile Yakup Kadrinin Nev-Yunanlik deneyiminin Cumhuriyetten sonraki tekrar gibi deerlendirilmesi yanl saylmaz. Bu dnem iirinin zellikle Tanpnar, Dranas, Ksakrek, Taranc gibi temsilcilerinde Fransz sembolistlerinin yapc etkisi olduu grlyor. Bu airler zerindeki Baudelaire, Valery, Mallarme gibi sembolist airlerin etkisinin Ahmet Him kanalndan geldii, airlerin anlarnda ve yazlarnda da belirtilmektedir.
37
Ayrntlara inildiinde geni bir yelpazeye dalan bu dnem iirinin beslenme kaynaklar gruba balanabilir: Mitolojik anlatlar, halk kltrnden gelen motifler, sembolistler.
Ayrntlarla ok eitlenen farkl ynelim ve beslenme araylarnn temel ekseni bulunduu; iirlerde grlen mitolojik elerin ve halka ynelimin daha ok kimlik nerilerinin bir yansmas olarak deerlendirilmesi gerektii; buna karlk Fransz sembolistlerinin etkisinin modern Trk iirinin gelimesinde dntrc bir rol oynad dikkati ekiyor. Cumhuriyet dnemi Trk iirinin ilk devresini oluturan 1920-1940 aras eitliliin, bir air bolluunun grld bir sre olmutur. Bu dnem iiri, inasiden beri yaanan btn tecrbelerin ald ve modern Trk iirinin olumas iin hazrlk niteliindeki btn faaliyetlerin bir arada yaand bir zellik tar. Bu, kopuun ve yeni atlm potansiyelinin i ie yaand bir sretir. Bu dnem, iir dili ile yaayan dilin birbirine olduka yaklat, biim bakmndan belirgin bir disiplinin grld, zgn imge ve duyularn ortaya kt bir dnemdir.
38
zet
A M A
Modern Trk iirinin kurucu airleri olan Mehmet Akif, Yahya Kemal ve Ahmet Haimin eserleri ve kiilikleri hakknda aklama yapabilmek. Cumhuriyetten nce iir alannda yer edinmi olup da bu dnemde de iir yazmaya devam eden airleri grupta ele almak mmkndr. iir zevkini 1900den nce, yani Tanzimat ve Servet-i Fnn srelerinde edinen airlerin genel olarak Cumhuriyet dneminde etkileri ve etkinlikleri olduka azalmtr. Buna karlk iir zevkini II. Merutiyetten sonra ve/veya zellikle Mill Edebiyat anlay erevesinde edinen airler zellikle iirin aralarnn deimesi ve dilin yalnlamas bakmndan belirli bir etkiye sahip olmulardr. nc grubu ise iir anlaylar, estetik tutumlar birbirinden tamamen farkl olmakla birlikte Trk iir izgisi zerinde oynadklar rol bakmndan Mehmet kif Ersoy (1873-1936), Yahya Kemal Beyatl (1884-1958) ve Ahmet Him (1887-1933) oluturur. Mehmet kif duyguyu doallkla iirletirmesini salayan itenlii ve iir dilini konuma dili esnekliine ulatrmas bakmndan, Yahya Kemal iirlerine bir ses genilii ve hengi salayan dil disipliniyle, Him ise zgn imgeleriyle modern Trk iirinin kurucu airi olarak, Cumhuriyet dnemi iirinin temellerini oluturur. Dergh dergisi, Be Hececiler, On Hececiler ve II. Hece kua airlerini kyaslayabilmek. Dergh dergisi Kurtulu Savan destekleyen yayn politikasnn yan sra dncede Anadolu Trklnn tarih ierisindeki macerasn, kltrel ve manevi deerlerini arayan bir milliyetilik anlayn; edebiyatta yaayan dili ve mistik-modern duyarll tayan tayan saf iir (z iir) anlayn savunmutur. 1890-1900 yllar arasnda veya XX. yzyln balarnda doan ve Merutiyetten sonra edebiyat dnyasna adm atan airler kuann ortak zellii, hece veznini ve sade Trkeyi Cumhuriyetin hemen ncesinde Trk iirinin yap eleri haline getirmi olmalardr. En baarl temsilcileri Ksakrek, Tanpnar, Tecer, Dranas ve Taranc olan Hecenin II. Kua airlerinin, Mill Edebiyat akmnn balatt ya-
ln Trke ve hece vezni mcadelesinin gerek bir zaferi olduu sylenebilir. lk kuan airlerinde grlen biim arzalar, duyu tarzndaki yzeysellik bunlarda grlmez. Bu kua oluturan airlerin zellikleri Fransz sembolistlerinin de etkisiyle bireysel konu ve duygularn derinlemesine ve ince bir duyarllkla ilenmesi, biimde ve zde titizlik ile lirizmdir. Memleket edebiyat, Yedi Meale ve Cumhuriyet sonras Trk iirinin ilk dnemindeki ana ynelimler ile kaynak araylarn tartabilmek. Anadolu corafyas, insan ve kltr yeni dnemin ilgi eken konular olmutur. Bu anlayla iir yazanlarn ok oluunun dnem ruhuyla ilgili olduu kadar, yeni devletin insan iin kimlik araylaryla da ilgili olduu sylenebilir. Buna karlk iirin teknik zelliklerindeki kstlanma ile konularnn yerel olanla snrlanmas yznden Memleket Edebiyatnn, kendisini nceleyen Mill Edebiyata gre bir gelime gstermesine karn, kendilerinden sonra geliecek olan modern Trk iiri zerinde etkili olduu sylenemez. nceki kuakta yaplan tartmalarn, vezin ve dil konusunun artk kesin olarak zmlenmi olmas; lirik syleyite belli bir aama kaydedilmi olmas bu edebiyat oluumunun kazandrd deerler olarak kaydedilmelidir. Fransz sembolist ve parnasyenleri ile Ahmet Him ve Necip Fazln etkisi altnda kaldklar grlen bir grup gen air, Yedi Meale (1928) adn verdikleri ortak kitap ile olduu kadar Meale dergisindeki iirleriyle de dikkatleri zerlerine ekerler. Ksa sreli bir oluum olan bu toplama bir genlik hevesi gibi grnmektedir. Yedi Meale airlerinin dizelerinde ince bir duyarllk ve d dnyann bir ressam dikkatiyle yorumland grlr. Kullandklar imgeler onlara zel bir eda vermitir. Ayrntlara inildiinde geni bir yelpazeye dalan bu dnem iirinin beslenme kaynaklar gruba balanabilir: Mitolojik anlatlar, halk kltrnden gelen motifler, sembolistler.
A M A
A M A
39
Kendimizi Snayalm
1. Serb- mrm adl iir kitabnn yazar aadakilerden hangisidir? a. Mehmet Emin Yurdakul b. Necip Fazl Ksakrek c. Rza Tevfik Blkba d. Hseyin Sret e. Cenap ahabettin 2. Aadakilerden hangisi Mill edebiyat akmnn iirdeki zelliklerinden biri deildir? a. Hece vezninin yaygnlamasn salamas b. Konuma dili ile iir dilini yaknlatrmas c. Politik kavramlarn iir dilinden karlmas d. Halka ynelmesi e. Trk tarihine ve mitolojisine ynelmesi 3. Aadakilerden hangisi Mehmet kifin modern Trk iirinin kurucu airleri arasnda saylmasn gerekli klar? a. Mill mcadeleye destek vermesi b. Duygunun iire katlmas ve konuma dili edas c. Toplumun sorunlaryla ilgilenmesi d. Didaktik bir air oluu e. Gereki bir air oluu 4. Yahya Kemalin dern henk kavram aadakilerden hangisi ile benzerlik tamaktadr? a. Ziya Gkalpn hars kavram ile b. Hilmi Ziya lkenin Anadoluculuk konusundaki grleri ile c. Mustafa ekip Tunun modern-mistisizmi ile d. Mehmet kifin gerekilii ile e. Ahmet Himin iirin szle mzik arasnda bir ara-dil olduu gr ile 5. Aadakilerden hangisi Memleket Edebiyatnn zelliklerinden biri deildir? a. Anadoluculuk dncesinin iire yansmas b. Ziya Gkalpn halka doru dncesinden beslenmesi c. Yahya Kemalin mektepten memlekete esprisinden etkilenmesi d. Konuma dilinden uzaklamas e. Dnemin toplumsal-politik atmosferinden etkilenmesi 6. Aadakilerden hangisi Memleket Edebiyatn balatan eser kabul edilir? a. Bingl obanlar b. Bursada Zaman c. Bu Memleket Byle Alar d. Bir Bayrak Rzgr Bekliyor e. oban emesi 7. Hangi zellikleri Memleket Edebiyat rnlerinin sonraki dnemlerde etkili olmasn engelleyen etkenler arasnda saylabilir? a. Konularnn yerel olanla snrlanmas b. iir dilinin konuma diline yaklam olmas c. Lirik bir syleyie sahip oluu d. Dnem ruhunu yanstmamas e. mgelerinin gzleme dayanmas 8. Aadakilerden hangisi memleketi bir air deildir? a. Faruk Nafiz amlbel b. Ahmet Kutsi tecer c. mer Bedrettin Uakl d. Ahmet Him e. Arif Nihat Asya 9. Aadakilerden hangisi Yedi Meale toplamasnn zellikleri arasndan biri deildir? a. Memleket edebiyatna kar kmalar b. Ortak kitaptan baka iir kitab yaymlamam olmalar c. Ziya Osman Sabann Trk iirinde kendisine tek bana yer edinmesi d. Ksa sreli bir edebiyat etkinlii olmas e. Fransz sembolistlerinden etkilenmeleri 10. Aadakilerden hangisi Ziya Osman Sabann airliinin zelliklerinden deildir? a. iirlerinde ev temasn kullanmas b. mgelerinin sadelik ierisindeki etkileyicilii c. Toplumcu ve da dnk bir air oluu d. Metafizik duyarllk ve merhamet duygusunu ilemi olmas e. Hem heceyle yazmas hem de hem de serbest tarzda yazmas
40

1. c Yantnz yanl ise nceki Dnemden Gelen airlerin Etkinlikleri ve Mehmet Akif, Yahya Kemal ve Ahmet Haimin Modern Trk iirindeki Kurucu Rolleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise I. Kuak Hece airleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mehmet Akif Ersoy balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ahmet Haim balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Memleket Edebiyat balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Memleket Edebiyat balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Memleket Edebiyat balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Memleket Edebiyat balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Oluumlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Oluumlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Dergh dergisi Kurtulu Savan destekleyen yayn politikasnn yan sra dncede Anadolu Trklnn tarih ierisindeki macerasn, kltrel ve manevi deerlerini arayan bir milliyetilik anlayn; edebiyatta yaayan dille, mistik-modern duyarll tayan saf iir (z iir) anlayn savunmutur. Sra Sizde 4 Bu kua oluturan airlerin u ortak zelliklerde birleebilecei grlyor: 1. iirlerinde halk iiri zellikleri ile birlikte zellikle Fransz sembolistlerinin belirgin bir etkisi vardr. 2. Biimde ve zde bir titizlik gze arpar. Ses ve henk eleriyle, zgn imge ve anlam eleri sk bir kaynama ierisindedir. 3. ster insann bireysel duygu ve durumlar konu edinilsin, ister baka temalar ilensin derinlikli ve incelmi bir duyarllk asl amatr. 4. nceki hececilerde sk grlen kavramn iire sokulmas, yerini, anlamn sezdirilmesine brakmtr. 5. lk kuan didaktik ve epik syleyiine karn bu kuak airleri byk lde lirizmin peindedir. 6. iirin amac yine iirin kendisidir. Yani saf iir anlayna sahiptirler. Sra Sizde 5 iirin teknik zelliklerindeki kstlanma ile konularnn yerel olanla snrlanmas yznden Memleket Edebiyatnn, bu dnemden sonra geliecek olan modern Trk iiri zerinde etkili olduu sylenemez. nceki kuakta yaplan tartmalarn, vezin ve dil konusunun artk kesin olarak zmlenmi olmas; lirik syleyite belli bir aama kaydedilmi olmas, bu edebiyat oluumunun kazandrd nemli deerler olarak kaydedilmelidir.
2. c 3. b 4. e 5. d 6. e 7. a 8. d 9. b 10. c

Sra Sizde 1 iirlerinde edeb tekniklerin ustaca kullanlmas kadar, air-znenin duygular ile kolektif ruhun kaynat grlr. Bu kaynama sayesinde air, 1910lardan beri zellikle Mill Edebiyat anlayndaki airlerin ulamak istedii bir dzeyi yakalamtr. Bylece Trk ulusu kendisinin hissettii duygular, dardan ve belirli bir mesafeden ifade etmeyen; dnemin kolektif ruhunu oluturan btn deerleri kiisel bir zmseyile dile getiren bir airle karlamtr. Sra Sizde 2 Ahmet Him iirin anlalmak iin yazlmadn, szle musik arasnda szden ziyade muskye yakn bir ara-dil olduunu belirtir. Onun bu grleriyle Yahya Kemalin duygunun sese dnmesi dedii dern henk kavram arasnda byk bir paralellik bulunur.
41
Yararlanlan Kaynaklar
Akay, H. (2009). Dorandka Artan Ekmek, stanbul: Akademik Kitaplar Yaynevi. Akta, . (1998). Yenileme Dnemi Trk iiri ve Antolojisi 2 (1920-1940), Ankara: Aka Yaynlar. Akyz, K. (1994). Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi, stanbul: nklp Kitabevi. Ayvazolu, B. (2007). Yahya Kemalin Ansiklopedik Biyografisi, stanbul: Korpus Yaynlar. Bek, K. (2004). iirden Eletiriye, stanbul: Bordo Siyah Klasik Yaynlar. Doan, A. (1999). Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Yeni Oluumlar, Ankara: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar. Enginn, . (1991). Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar. stanbul: Dergh Yaynlar. Enginn, . (2007). Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, stanbul: Dergh Yaynlar. Erolu, E. (1993). Modern Trk iirinin Doas, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Kahraman, . (2008). Yahya Kemal Beyatl, stanbul: Kaynak Yaynlar. Kahraman, H.B. (2004), Trk iiri, Modernizm, iir, stanbul: Agora Kitapl. Kaplan, M. (1982). Tanpnarn iir Dnyas, stanbul: Dergh Yaynlar. Kaplan, M. (1994). iir Tahlilleri 2 Cumhuriyet Devri Trk iiri, stanbul: Dergh Yaynlar. Korkmaz, R. (2004). Yeni Trk Edebiyat 1839-2000 El Kitab, Ankara: Grafiker Yaynlar. Necatigil, B. (1977). Be Hececiler, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul: Dergh Yaynlar. Necdet, A. (1993). Modern Trk iiri Ynelimler Tanklklar rnekler, stanbul: Broy Yaynevi. Okay, O. (1990). Sanat ve Edebiyat Yazlar, stanbul: Dergh Yaynlar. Okay, O. (2010). Bir Hlya Adamnn Roman Ahmet Hamdi Tanpnar, stanbul: Dergh Yaynlar. Okay, M.O. (1987). Necip Fazl Ksakrek, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Tanpnar, A.H. (1977). Edebiyat zerine Makaleler, stanbul: Dergh Yaynlar. Tanpnar, A.H. (1982). Yahya Kemal, stanbul: Dergh Yaynlar. Tanpnar, A. H. (1981). Btn iirleri, stanbul: Dergh Yaynlar. Tanyol, C. (1985). Trk Edebiyatnda Yahya Kemal nceleme ve Anlar, stanbul: Kitabevi. Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, II c. (2003). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Taolu, Y. (1999). Abdlhak Hmit Tarhan, stanbul: le Yaynlar. Taolu, Y. (2008). Modern Trk iirinin Kurucu airleri Mehmet kif, Yahya Kemal ve Ahmet Himin iirlerinin Zaman Kavram Asndan Karlatrlmas, stanbul Yahya Kemal Enstits Mecmuas V, stanbul: Yahya Kemal Enstits Yaynlar. Timurolu, V. (1980). Ahmet Kutsi Tecerin Kiilii, Sanat Anlay ve Tm iirleri, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar. Tuncer, H. (1994). Be Hececiler, zmir: Akademi Kitabevi. Umran, S.-Akay, H. (2006). Cumhuriyet Dnemi iirimizin Altn Sayfalar. stanbul: 3F Yaynlar. Yeti, K. (1992). Mehmet kfin Sanat-Edebiyat ve Fikir Dnyasndan izgiler, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn. Yeti, K. (1998). Yahya Kemal 1 Hayat, stanbul: Fetih Cemiyeti Yaynlar.
3
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Garip Hareketi veya Birinci Yeni adlandrmasnn sebeplerini aklayabilecek, Orhan Veli ve arkadalarnn iir zelliklerini tanmlayabilecek, Garip nsznde belirtilen poetik grleri snflandrabilecek, Edebiyatta modernizm kavramn ve Trk iirine yansmasn tanmlayabilecek, Garip anlayna yaplan eletirileri ve Garip iirinin edebiyatmzdaki sonularn tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Garip Hareketi Birinci Yeni iirde modernizm Orhan Veli Melih Cevdet Oktay Rifat
Modern iire Doru-Garip Hareketi
GARP HAREKET YA DA BRNC YEN R GARP RNN ZELLKLER GARP NSZ EDEBYATTA MODERNZM VE ORHAN VEL KANIK GARP AKIMININ TRK EDEBYATI ERSNDEK YER
Modern iire Doru-Garip Hareketi

GARP HAREKET YA DA BRNC YEN R
A M A
Garip Hareketi veya Birinci Yeni adlandrmasnn sebeplerini aklayabilmek.
Garip Hareketi veya Birinci Yeni iiri, Orhan Veli Kank (1914-1950), Oktay Rifat Horozcu (1914-1989) ve Melih Cevdet Anday (1915-2002)n birlikte balattklar iir akmnn addr. Sklkla Orhan Veli ve arkadalar ifadesinin bu hareket iin kullanld da grlr ki, bu syleyiten Orhan Velinin bu yeni iir anlaynda dier iki arkadandan daha ok hareketin ncs olarak grld sonucu karlabilir. Ksacas, ayn yalarda ve okul arkadalyla balayan dostluklarndan ortak bir iir, edebiyat anlay ortaya koymu olan bu gen, Cumhuriyet dnemi Trk iirinde bir dnmn balang noktasn oluturmulardr. Onlarn Ankara Erkek Lisesindeki arkadalklar ksa zamanda edebiyat tutkusu ve iir sevgisi erevesinde younlaarak bir harekete dnr. Lisedeki edebiyat retmenleri Halil Vedat (Fratl), Rfk Mell (Meri), Yahya Saim (Ozanolu) ve Ahmet Hamdi (Tanpnar) gibi isimlerin de bu gelimede nemli rol oynad anlalyor. l, nce bu lisenin yayn organ olan Sesimiz dergisinde ilk rnlerini yaymlarlar, ardndan da 1936dan itibaren Varlk dergisinde grnrler. lk iirlerinde vezinli kafiyeli biimler kullanan bu gen airler, Tanpnar, Ksakrek, Dranas gibi dnemin ses ve duyu bakmndan etkili airlerinin izlerini tarlar. Bu etkilerin, onlar ayn zamanda Ahmet Him ile Baudelaire, Rimbaud, Verlaine gibi Fransz Sembolistlerine de ynelttiini sylemek mmkndr. Baz iirlerinde Mehmet Ali Sel takma adn kullanan Orhan Veli zellikle 1936-1937 yllarnda yazd ilk iirlerinde ekil, yap ve muhteva bakmndan baarl bir hece airi olarak grlmtr (Okay, 1992:29). Fakat bu, ksa ve geici bir devredir. Orhan Velinin 1938de yaymlad Kitabe-i Seng-i Mezar iiri alayla karlanan, eletirilen bir metin olmutur. Bu iirde sradan bir insan tipi olan Sleyman Efendinin ve zellikle onun nasrnn konu edinilmi olmas tuhaf karlanmtr. nk o gne kadar edebiyatn ve zellikle de iirin konusu yaplan insan tipi, kahramanlatrmaya, yceltilmeye uygun den zellikler tard. iirde ilenen duygular ve konular bu yceltilme ilemine uygun olmalyd. Orhan Veli ve arkadalarnn bu tutumu yalnzca ierikle snrl kalmad. iir zerine yazdklar yazlarda ve syleilerde eskiye ait olan her eye kar kmak ifadesiyle zetlenebilecek bir tavr takndlar.
44
Nitekim 1941 ylnda yaynladklar Garip adl ortak kitapla ve bu kitabn Orhan Veli tarafndan yazld bilinen nszyle iirde deiiklik yapmak konusundaki tutumlarn kesin bir biimde ortaya koydular. stanbulda Resimli Ay Matbaasnda baslan kitabn kapanda Orhan Veli, iinde ise Orhan Veli ile birlikte Oktay Rifat ve Melih Cevdetin de isimleri bulunmaktadr. Kitabn kapanda ayrca, Bu kitap sizi allm eylerden pheye davet edecektir. cmlesinin yazl olduu bir kuak taklmtr. Garip hareketinin ad da ite bu kitaptan kaynakland. Kitapta Melih Cevdet Andayn on alt, Oktay Rifatn yirmi bir ve Orhan Velinin yirmi drt iiri bulunmaktadr. Ayrca kitabn ilk iiri Ku ve Bulut ile son iiri Aa, Orhan Veli ile Oktay Rifat tarafndan ortaklaa yazlmtr (Sazyek, 1996:56). Bylece 1937 ylndan itibaren dergilerde rnekleri grlen yeni iir anlay bir akm haline dnm ve bu akm 1940lardan 1950lerin ortalarna kadar belirgin bir ekilde etkisini srdrmtr. Bu nc airin dnda bir ksm bugn unutulmu olan pek ok air Garip anlay ile iirler yazm, Garipilerden nce iir yaymlamaya balayp onlardan sonra da iirler yazan ve yaymlayan kimi airler de bu dnem ierisinde Garip etkisine kaplmaktan kurtulamamlardr. Buna karlk aada deinilecei zere Orhan Veli 1945ten sonra bu ilk klarndaki tavr yumuatmaya, halk iiri zelliklerini ve kafiye gibi geleneksel iir aralarn kullanmaya balayacak; Oktay Rifat ile Melih Cevdet ise zellikle Orhan Velinin lmnden sonra Garip anlayndan uzaklaarak kendi iirlerini yazmay srdrecekler, bu arada Oktay Rifat, kinci Yeni akm ierisinde de anlacaktr.
SIRA SZDE
Orhan Veli ve iki SZDE SIRA arkadann balatt iir hareketine Garip adnn verilmesinin sebepleri nelerdir?
DN LM Garip iirininETrk edebiyatndaki etkisine deinmeden nce bu anlayla yazlan iirlerin belli bal zelliklerini ve Garip kitabnn nsznde belirtilen iir grlerini ele Salmakta yarar vardr. O R U
DNELM S O R U
DKKAT
GARP RNN ZELLKLER DKKAT

AM A
SIRA SZDE
Orhan Veli ve arkadalarnn iir zelliklerini tanmlayabilmek.

SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Orhan Veli ve arkadalar, yukarda da belirtildii gibi, yeni tarzdaki iirlerini ilk AMALARIMIZ olarak 1937 Eyllnde yaymlamaya balarlar. Bu tarihten nce yazdklarnda genellikle dnemin iir ortamnn zelliklerini tayan rnler kaleme almlardr. 1937 sonrasnda zellikle konuma dilinin doalln iire tamak istedikleri gK T P rlr. Gerek sz Adizimi bakmndan, gerekse sz sanatlarnn tamamen terk edilmesinden dolay yaln bir dil ortaya kmtr. Kendilerine gelene kadarki iir anlaynda genel olarak, kendisinde nceden bir iirsel deer bulunduu dnlen E L E oluturmakta nemli bir rol oynamaktayd. Garipiler airne olakelimeler, Tiiri V Z Y O N rak niteledikleri bu trden kelimelerden zellikle kanmlar, iirsel bir deer tamayan, bu bakmdan da iir dili ierisinde ypranmam olduunu dndkleri kelimeleri iirin malzemesi yapmaya almlardr. Bunun ise birinci yolu olarak NTERNET gnlk konuma dilinin sz varlna bavurmak olmutur. Bylece Trk iirinde, iir dili ile gnlk hayatn olaan geleri birletirilmitir. Bu durum aada ayrntl incelemesi yaplacak olan Garip nsznde Mmkn olsa da ... lisan bile atMAKALE sak. ifadesiyle aklanan saflk, basitlik, doallk arzusunun bir sonucudur.
3. nite - Modern iire Doru-Garip Hareketi
45
Orhan Veli iiri, iki temel yapya kar kmtr: Geleneksel iirin sahip olduu estetik zellikler ve bu zelliklerin bal bulunduu sosyal deerler. Estetik zellikler bilindii gibi iirin yapsn oluturan btn geleri, sosyal deerler ise kendisinden nceki iirde mevcut insan anlaynn temsil ettii btn deerleri kapsamaktadr. Birinci Yeni airlerinin rnleri, 1945 yl dnm noktas alnarak ncesi ve sonras diye iki dnemde ele alnabilir. Buna gre ilk dnemleri diyebileceimiz 1937-1945 arasnda yazm olduklar iirlerinde yapy genellikle u tekniklerle kurmaktadrlar: a. Konuma dilinin szcklerini, gnlk dildeki anlam yaps ierisinde kullanmak. Bylece kendilerinden nceki iirde grlen ve airne olarak eletirdikleri szck seimlerinden uzak durmulardr. Garip airlerine gre airne sz ne anlam ifade etmektedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
b. Dizeyi geleneksel ilevinden koparmak. Bu uygulama ile Trk iirinde teNELM den beri bamsz bir deer olarak grlen, iir iinde Dkendisine zerk bir alan oluturmu bulunan dize nemini kaybetmi, szck ve/veya hece saS O R U ylar deiken dizeler bir dinamizm oluturduu gibi anlamn iirin btnne yaylmasn da salamtr. Bylece iirin btnne nem verilmi, iir belirli bir finale doru gidecek biimde dzenlenmitir. Bu amala iirlerDKKAT de sk sk cmle yapsnda devrikleme ve vurguyu iirin son dizesine kaydrma dikkati eker. SIRA SZDE c. Yinelemelere anlam vurgusunu oluturan temel bir ilev yklemek. Elbette geleneksel iirin dzenli, sistemli formlaryla deil, tamamen airin setii zel uygulamalar biimindeki yinelemeler ncelikle anlam belirginletirAMALARIMIZ mek, anlamn etkisini artrmak amacyla kullanlr. d. Anlam simetri ve kartlklar oluturmak. iirin biimi anlamn simetrik veya kart dzenlemelerle verilmesini amalar. K T A P e. roni, parodi gibi mizah gelerine iirde asli bir yer vermek. Garip iirinin en ok dikkati eken zellii mizah dili baaryla kullanmas olmutur. Bu konuda, aada deineceimiz gibi, zaman zaman eletirilmilerdir. TELEVZYON Eskiler alyorum Alp yldz yapyorum Muski ruhun gdasdr Muskiye baylyorum iir yazyorum iir yazp eskileri alyorum Eskiler verip muskiler alyorum Bir de rak iesinde balk olsam (Orhan Veli, Eskiler Alyorum) Bu iir Ahmet Himin iir anlaynn ve iirlerinin iini boaltarak ypratma amac tamaktadr. iiri, szle muski arasnda, szden ziyade muskiye yakn bir ara dil alarak gren Ahmet Himin iir grn alaya almakta, Bir Gnn Sonunda Arzu iirinin Gllerde bu dem bir kam olsam! biimindeki son dizesi parodi tekniiyle glnletirilmektedir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
46
(ronie Yunancada sylenenin tam tersini kastetmek, laf ters yz etmek, alaya almak anlamlarna gelmektedir. Edebiyatta dolayl ve alayl bir anlatm salamak amacyla, sylenenin tersini kastetme, neden-sonu ban kopararak olmas gerekenden farkl bir sonu yaratma, bilmezden gelme gibi ironi tanmna uygun uygulamalara ska bavurulmutur. Parodi ise, Eski Yunanca yannda, boyunca, hilafna, tarafndan anlamlarna gelen para edat ile trk, ark anlamna gelen aoid szcklerinden olumutur. Elenceli, alay eden, aka dolu arklara parodi denilmektedir. Sanat ve edebiyatta ise ciddi bir durum veya bir eseri taklit ederek alaya almak, gln duruma drmek anlamlarna gelir. Edebiyatta ciddi saylan bir eserin bir blmn veya btnn alaya alarak, biimini bozmadan ona bambaka bir z vererek biimle z arasndaki bu ayrlktan gln etki karan, bylece ilk eseri glnletirerek zayflatan ypratan anlatm yolu ve bu anlatm yolunu kullanan tr olarak tanmlanmtr.) f. ykleme tekniine bavurmak. ykleme (tahkiye, narration) iir ierisinde bir olay veya durumu anlatma demektir. Yeni Trk edebiyatnda hemen akla gelen iir ierisinde ykleme rnekleri olarak Tevfik Fikretin Balklar, Mehmet kifin Kfe, Seyfi Baba gibi manzumeleri gsterilebilir. iirde ykleme, anlatlan olay veya durumun gelerini iir dilinin gerekleri erevesinde titiz eksiltmelerle gerekletirilerek, yk trnden uzaklar. Bu konuya Orhan Velinin Kitabe-i Seng-i Mezar, Montr Sabri gibi iirleri rnek verilebilir. g. Duygusal sylem de Garip airlerinin bir baka zelliidir. Daha nceki maddelerde zetlediimiz ve daha ziyade zeknn ynlendirmeleri ile belirlenen syleyi zellikleri, onlarn iirde duygu gesine yer vermelerine engel olmamtr. Orhan Velinin Anlatamyorum balkl iiri bu konuyu en iyi veren rneklerden birisidir. te yandan airin Garip kitabnn ikinci basksnda ve ikinci iir kitab Vazgeemediimde kitaplarn bana koyduu er dizelik balksz iki metin, biim bakmndan dikkat ekici bir uygulama zellii tamaktadr. lki GEMLE DORU DENZ GRECEKSN SAKIN AIRMA ikincisi DEL EDER NSANI BU DNYA; BU GECE, BU YILDIZLAR, BU KOKU, BU TEPEDEN TIRNAA EK AMI AA biiminde yazlan bu iirlerin balksz olmas ve byk harfle dizilmesi, dikkati ekmitir. Bu iirleri balk-iir olarak adlandrmak da mmkndr. inasinin iirde zel balk kullanarak Trk iirinde bir yenilik yapmasnn ardndan, Fransz iirinin etkisiyle Orhan Velinin bu iirlerine balk koymamas da bir yenilik olarak deerlendirilmitir. (Bkz. Akay, 2003:61-82) Ksacas Garip veya Birinci Yeni diye adlandrlan airler ve zellikle onlarn lideri, szcs konumunda olan Orhan Veli 1937-1945 yllar arasnda yazd iirlerle, eski iir anlayn ypratm, hatta hececi iir anlayn dnerek sylersek bir daha geri dnlemeyecek biimde ykmtr. Bu giriimin yap geleri ise, iir dilinin yalnlatrlmas, iir lgatinin deitirilmesi, konuma dilinin szcklerinin
47
iire girmesi, dizenin iirdeki ilevinin deimesi, yinelemelere bavurulmas, iir btnnn simetri ve kartlk anlaylaryla kurulmas, ironi ve parodi gibi mizahl anlatm tekniklerinden yararlanlmas, ykleme, alntlama ve duygusal sylemden olumasdr. Bununla birlikte Orhan Velinin ubat 1945 ylnda yaymlad Vazgeemediim kitab, iinde bulunan stanbul Trks balkl iir dolaysyla Garip hareketinin dnm noktas kabul edilmitir. Bu iirden sonra Orhan Veli belirgin bir biimde halk iiri gelerini kullanmaya balamtr. Nitekim 1946da yaymlad Destan Gibi kitabnda bulunan Yol Trkleri balkl uzun iirde kullanlan halk trkleri, daha sonra yazd Pireli iir, Gelirli iir, Delikli iir gibi metinlerinde grlen halk iiri kafiye anlaylar ve syleyi zellikleri dikkati eker. Ksacas Garipin nc airleri 1945ten sonra halk iirinin trl form zelliklerinden yararlanma ynnde bir deime gstermeye balamlardr. Garipiler 1945ten itibaren baladklar lmllama eilimini, 1949da kardklar Yaprak dergisinde yaymladklar iirlerle srdrrler. Bu dergi sreci, ayrca, iirlerindeki toplumcu zelliklerin artmas bakmndan da dikkati eker. Garip iirinin Trk edebiyatnda yapt en nemli yenilik, iirin konu snrn ortadan kaldrmak olmutur. iiri biimiyle ve zyle basitletirmek isteyen Orhan Veli ve arkadalar, bu anlaya uygun olarak her eyin iirin konusu olabileceini gsterdiler. Bunun yolu olarak da, iirlerinin znesi olan insan, toplumun alt gelir gruplarnda bulunan sradan, alelde, gnlk geiminin, kk tasalarn peinde koan kk adamlardan semeyi grdler. Bylece bu insana bal olarak ilenecek dier konular da kendiliinden basitleti. Bu zelliin tam olarak ne anlama geldiini gstermek iin Trk iirindeki insan tipi konusunu hatrlamak gerekir: Divan iirindeki insan soyut, ideal bir akn araycs idi. Yeni Trk edebiyatnda ise daha dnyev olmakla birlikte Namk Kemalden Necip Fazla kadar birok airde rnei grlen bir dava adam, bir kahraman zellii tar. Bu izginin dnda ise romantik duyarlln temsilcisi, realitenin dnda yaayan k tipi dikkati eker. Eski iirin ulalmaz, yeni Trk edebiyatnn kusursuz sevgili imaj Orhan Velide sokaa dm, vesikal yre dnmtr. Ksacas, Garipe kadarki Trk iirinin insan, yceltilmi bir insan tipidir. Garip iiri ite bu insan tipini ykmtr. Garipilerin iirlerinde bata bu kk adam olmak zere, toplumsal eletiri, ak-cinsellik, ocukluk duygu ve bak as, yaama sevinci ve boluk duygusu gibi ierik geleri dikkati eker.
GARP NSZ
A M A
Garip nsznde belirtilen poetik grleri snflandrabilmek.
Bu konuya balamadan nce Okuma Paras olarak verilen Garip nsz metnini okuyunuz. Garip hareketi, Trk edebiyatnda pek ok nceki rnekleri gibi nce teori, ardndan bu teoriye uygun eser verme eklinde kendini gsterme yerine tersine bir yol izlemitir. nce Kitabe-i Seng-i Mezar (1938) gibi ok tartma yaratan iirler yaymlanm, ardndan bunlar etrafnda iir anlaylarnn meseleleri tartlmtr. Yeni tarzdaki ilk iirlerini 15 Eyll 1937de yaymlayan Orhan Veli, bundan birka ay sonra iir hakkndaki ilk grlerini ve bir bakma Garip hareketinin balang-
48
cn oluturan dncelerini ilk olarak iki arkada Melih Cevdet ve Oktay Rifatla birlikte Ulus gazetesinin dzenledii iir lyor mu? isimli ankete verdikleri cevapla aklamtr. Bu anketin banda gazete tarafndan Orhan Veli ve arkadalar iirimizde en yeni cereyan olan Srrealizmin mdafaasn zerine alm gen air olarak sunulur. Dnya leinde bir iir bunalm bulunduu iddiasna dayanarak iirin lmekte olup olmad eklinde belirlenmi olan ilk soruya, iirin toplumsal gelimelere bal olarak deitii ve her bunalmn yeni ve daha byk bir doua yer verecei biiminde diyalektik materyalizm anlayyla cevap verilir. Trk iirinin geleceine ilikin ikinci soru ise, Bugne kadar hibir ekilde iir yoktu. eklinde gelenein radikal bir biimde reddedilmesiyle karlanr. zellikle Sanat hibir zaman itikatlarn tellalln yapmak iiyle tavzif edilemez. Yahut yeni de olsa bir takm ideolojilerin sylediklerini bilinen kalplar arasna sktrmak yeni bir ey yapm olmak demek deildir. cmleleri ve ayrca Srrealizme atf yapan szleri dikkati ekmektedir. Bu konumada 1941 ylnda yaymlanacak olan -aada ele alacamz- Garip nsznn baz ipular da bulunmaktadr. Bununla birlikte Orhan Velinin iir anlayn asl, 29.10.1938 tarihli Resimli Hayatta Emin Karaku tarafndan yaplan Trk Edebiyatn nkr Eden Gen balkl rportajda verdii cevaplar ile Varlk dergisinin Aralk 1939-ubat 1940 tarihleri arasndaki Garip, henk ve Tasvir, Taklit, airane balkl seri yazlarnda yer alan, Garip bildirgesinde de tekrarlanacak dnceler temellendirmitir. Nitekim bu yazlar, air tarafndan tek bir metin haline getirilerek Garip isimli ortak kitabn nsz ve hareketin manifestosu olarak sunulmutur. Garip nsz olarak da bilinen bu poetik yaznn ierdii grleri u maddeler halinde ele almak mmkndr: 1. Gelenek, iiri (sz syleme sanatn) konuma dilinden ayrmtr ve bu durum kanksanm, buna allmtr. Doallama arzusu gsteren rnler bu yzden garip karlanmakta, artc bulunmaktadr. Garipilere gre iirin konuma dilinden ayr bir sz dizimi ve szck daar olmamaldr. iir dilinde var olan sz dizimi ve konuma dilindekinden farkl sz varl gelenein oluturduu, doal olmayan durumdur. nsanlarn Garipilerin iirlerindeki doallama eilimini yani konuma diliyle yazmalarn garip bulmalar bu alkanlktan kaynaklanmaktadr. 2. Gelenek, iiri, ana gelerini vezin ve kafiyenin oluturduu nazm olarak korumu ve bu durum, ikisinin birbirine kartrlmasna yol amtr. Oysa vezin ve kafiye sadece iirin ezberlenmesi iin yardmc olan gelerdir, estetik bir deer tamazlar. Ayn ekilde ahenk kavram da grnte bal olduu sanlan vezin ve kafiyenin dnda ve onlara ramen vardr. Vezin ve kafiye ile var olan ahenkten zevk duyabilmek safdillik, bunun dnda ahenge inanmaksa iir iin gereksiz ve zararldr. Yzyllar ierisinde vezin ve kafiyenin oluturduu biimsel yap, iir zannedilmitir. Oysa bunlar sadece kalptr ve iirin gzelliini salayan bunlar deildir. iirde ahenk vezin ve kafiye ile deil, tam tersine onlara ramen var olur. 3. Vezin ve kafiye bir yandan airin duygu ve dncelerine hkmediyor, bir yandan da dilin doal yapsnda deiiklikler yapyor. Dolaysyla dilin doal ak ierisinde yazlm iirler yadrganyor. Vezin ve kafiye airin duygu ve dncelerini serbeste ortaya koyabilmesine engel olduu gibi, iir dilinin doalln da bozuyor.
49
Orhan Veliye gre iirde vezin ve kafiye kullanmann ne zarar vardr? SZDE SIRA 1. Sz ve anlam sanatlar zeknn tabiat zerindeki deitirici, tahrip edici D NE M zelliklerinden yararlanyor. Bugne kadar yz binlerce air Lgelmi ve her biri binlerce tebih yapm, bunlara birka tane daha eklenmesi edebiyata S O R U bir ey kazandrmaz. 2. Edebiyat tarihindeki pek ok ekil deiiklii, kk garipsemelerden sonra kolayca kabul edilmitir. Asl zor kabul edilen deiiklik zevke, ze ait olanDKKAT dr. Bugne kadar burjuvazinin, dinin ve feodal zmrenin kleliini yapm olan iir toplumun egemen snflarna seslenmitir. Yeni iirin dayanaSIRA SZDE ca zevk, aznl tekil eden bu snfn deil, ounluu oluturan alan snfn zevki olacaktr. Bu konuda ama, bir snfn ihtiyalarnn savunmasn yapmak deil, sadece zevkini aramak, bulmak ve sanata hkim klAMALARIMIZ maktr. Yeni bir zevke ise ancak yeni yollarla ve yeni aralarla varlr. Bir takm ideolojilerin sylediklerini bilinen kalplar iine sktrmakta hibir yeni ve sanatsal atlm yoktur. Yapy temelinden deitirmelidir. Eski edebiK T A P yat anlaylarnn rettii her eyi atmak gerekir. Mmkn olsa da yaratc faaliyetlerimizi snrlandran dili bile atsak. Orhan Velinin Garip bildirgesindeki bir baka tezi de, bu maddede zetlediimiz Eiirin Y O N T L E V Z hedefi konusu oluturmaktadr. Bu konuda airin nce snf bir bak ortaya koymas ve bunu Marksizmin kavramlaryla (burjuvazi, feodalite) dillendirmesi dikkat ekicidir. Bununla birlikte amalarnn bir snfn savunmasn yapNTE NET mak deil, sadece zevkini aramak, bulmak ve sanata hkimRklmak olduunu belirterek Marksist air ve edebiyatlarla arasna bir mesafe koymutur. Aslna baklrsa Orhan Veli sradan, kk insann iirini yazmak peindedir. MA ALE Asl garip karlanan, kk adamn, kk ve gndelikKskntlarnn iirin konusu olmasdr. Ancak bu konuda ideolojik bir tavr ierisinde bulunmaya da kar kar. Bunun sanat feda etmek anlamna gelebileceini ima eder. Onun iirindeki bireyi, belki de gerekilik anlayyla badatrmak ve aklamak gerekir. Bylece edebiyatmzda ilk defa -en azndan bir ynyle idealize edilmemi- kk insan, onunla iirin konusu olmutur. 3. Her sanat dalnn kendine zg zellikleri ve ifade aralar vardr. iirde mzik, resim sanatlarna yknmek zayf sanatlarn iidir. iiri iir yapan yalnzca edasndaki zelliktir ve o da manaya aittir. Garipiler sanatlarn birbirinin iine girmesine kar karlar. Bylece iirde mzik dedikleri, ritim ve ahenk gelerini; resim dedikleri tasviri reddederler. Bu dnceler, Ahmet Himin iir Hakknda Baz Mlhazalar balkl yazsnda belirttii iir, szle muski arasnda, szden ziyade muskiye yakn, bir ara dildir eklindeki grlerine kar sylenmi gibidir. Orhan Veli, Ahmet Himin iir szle muski arasnda bir ara dildir. eklinde zetleneSIRA SZDE bilecek grne niin kar kyor?
DNE M 4. Akm, ekol gibi oluumlar iirin ilerleyii nnde bir engeldir.L Bu, her yeni akmn yeni snrlamalar getirmi olmasndandr. iiri snrlardan kurtarS O R U mak bize nasip oldu. Her trl kuraldan ve ilkeden kurtulacak iirin en byk kazanmlarndan birisi saflk ve basitliktir. Bunlarsa bilinalt ile yakndan temas gerektiriyor. iir edeb akm ve ekollerden de bamsz olmaDKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
50
ldr. nk her akm kendi ilkelerini dayatarak iiri snrlandryor. Her trl kuraldan bamsz iir ise ancak bilinaltnn serbeste aa kabilmesine baldr. 5. iiri en saf, en basit halde bulmak iin insan tahteuurunu kartrma ameliyesinin Sembolistlerin kabul ettii gibi iimizdeki bir takm gizli tellere dokunma ya da Valerynin yaratc faaliyeti aklad gayri uurda olma gr ile kartrlmamas gerekir. Bu konuda bizim arzumuza en ok yaklaan sanat akm Srrealizmdir. Otomatizm yntemi sadece bir k noktasdr. Sanatnn ustal bilinaltnn doalln, safln kendi yetenek ve abas ile taklit etmedeki baarsna baldr. Bilinaltna inerek saf ve basit iire ulamak ile Sembolistlerin bu konudaki grlerini kartrmamak gerekir. Bu konuda kendilerine en yakn grn Srrealistlerin dnceleri olduu belirtiliyor. Onlarn btn kltr, d dnya basklarndan kurtulmak iin nerdikleri otomatik yaz anlay bir k noktas olarak alglanyor. Bununla birlikte Garipilerin, Srrealizmin sadk bir izleyicisi olduunu ileri srmek mmkn deildir. ncelikle Srrealizm, imaja dayanan bir syleyi gelitirmiti, Garipiler, airne ile birlikte imaj da dlamlardr. Kimi iirlerinde ocuk bak asn, pek ok iirde ise mizah kullanmalarna karn, zellikle anlam zerinde srarl olmalar onlar Srrealistlerden ayrr.
Trkede gerekstclk olarak adlandrlan srrealizm, Fransada Andre Breton tarafndan 1924te yaymlanan Srrealist Manifesto ile ortaya km, 1930a kadar gl bir ekilde etkinlik gstermi sanat ve edebiyat akmdr. Akmn nde gelen temsilcileri arasnda Bretondan baka, Philippe Soupault, Aragon ve Eluard gibi airler bulunur. Akm ilkelerinin felsef temellerini Bergson, Freud ve Hegelin dncelerinden alr. Bretonun manifestosunda dikkati en ok eken neri, katksz ruh otomatizmi biiminde ifade edilen akln denetimi, hibir estetik ve ahlak kayg olmakszn dncenin kendini ortaya koymas ilkesidir. Buna gre Srrealistlerin gznde sanat, bilincin denetiminde yaplan bir retim deil, bilinaltnn aracsz ve engelsiz bir aktarmdr. Bu tpk ryalarda veya esrime anlarnda, sarholukta olduu gibi, bilinaltnn bilin dzeyine, gerein katksz olarak ortaya kmasdr. Gerekstcler bu amala ocuklua dn eilimi gsterirler. Onlara gre ocukluk insann en zgr, en gerek dnemidir. Ksacas akln, geleneklerin, ahlk, din, kltr gibi insan hayatn ve davranlarn belirleyen etkenlerin aleyhinde bulunurlar. Bunun iin d dnyaya, bilincin etkisine bal olmakszn zihinden geenlerin denetimsiz biimde yazya aktarlmas demek olan otomatik yaz veya birka kiinin birbirinden habersiz olarak ortaklaa yazdklar soru-cevap eklindeki metinler, gerekstclerin en ok hatrlanan sanat tutumudur. Trk edebiyatnda Garipiler ve daha sonraki nitelerde anlatlacak olan kinci Yeni akmnn kimi airleri, gerekstclerin anlayndan etkilenmilerdir (Konuyla ilgili olarak bk. etili, 2001:124-130 ve Kefeli, 2007:72-75).
SIRA SZDE
SIRA SZDE Orhan Veli ve arkadalarnn bir k noktas olarak grdkleri otomatizm nedir? Garip iiri Srrealizm arasndaki iliki hangi noktalarda birleir ve ayrlr?
DNELM S O R U
6. iir, kelime ve msralardan oluan bir btndr. Gerekte gzel olan kelime ya da msra deildir, szcklerin aralarnda kurduklar anlamsal balantlar
S O R U
DNELM
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
51
ve bylece oluan organik btnlktr. Fakat ne yazk ki iir geleneinde kelimeler syleni tarzlarn, kullanl ekillerini de beraberinde getirmektedir. Eski iirin bir zellii de kelimelerin belirli biimlerde sylenebilmesi, kendi edalarn kendilerinin belirlemi olmasdr. Bunun ad ise airnedir. Sz konusu eday getiren szcklerden oluan szlkten kurtulmadka airneden kurtulmaya da imkn yoktur. iire yeni bir dil getirme abas ite byle bir arzudan douyor. iirde, nasr, Sleyman Efendi kelimelerinin giriine katlanamayanlar airneyi arayanlardr. Oysa eskiye ait olan her eyin, her eyden evvel de airnenin aleyhinde bulunmak gerekir. iiri oluturan szckler ve dizeler kendi balarna gzel deildir; gzellik onlarn kendi aralarndaki anlamsal ba ve organik btnlktedir. Ancak iir gelenei baz szckleri ve syleni biimlerini iirin zel bir malzemesi haline getirmi bylece airne dediimiz bir syleyi tarz olumutur. Garipiler byle bir anlay douran szcklere ve airne syleyi biimine kar karlar (Taolu, 2004:40-42). Dilin sadelemesi konusunu yukardaki zetlememizin 2., 3., ve 9. maddelerinde deinilen vezin, kafiye, edeb sanatlar ve irane konusundaki grlerle birlikte deerlendirmek gerekir. nk airin de belirttii gibi, iir dilindeki yapaylk geleneksel iirin vezin, kafiye ve trl edeb sanatlarla birlikte kelimelerin kendilerine zg bir ed kazanarak iire bunu tamalarndan kaynaklanmaktadr. Bylece nazm kavramn iirden ve nesirden ayr bir alan olarak ne karan Orhan Velinin bu metinde getirdii en nemli neri, iir dilinin doal bir aka kavumasn salayacak olan airnenin braklmas teklifidir. Bu metin genel olarak deerlendirildiinde, her dnem iir iin sorun oluturan ve her airin iirini olutururken boumak zorunda olduu birok konuyu kendi bak asndan gndeme getirmitir. lkin iir dilinin doallamas arzusunun, iirin temel sorunlarndan birisini oluturduunu belirtmek gerekir. Hece airlerinin ierii zayf, vezin-kafiye zoruyla oluturulmu dilinin yapmack edas Trk iirinin gelimesi asndan Orhan Velinin bu eletirisini nemli klmaktadr. Dolaysyla Orhan Velinin eletirisinin genel geer bir nem tamasndan ok, o gnn iiri asndan bir deer tad sylenebilir. Bu yzden, iir dilinin yalnlamas, duyuta da syleyite de yalnl armas bakmndan kayda deer bir neridir. Orhan Velinin ve arkadalarnn balatt hareketin bildirgesi niteliindeki bu temel poetik metinde negatif bir sylem kullanlmaktadr. Metinde kendi nerilerinden ok, var olan eski anlaylarn eletirilmesi arlkl yer tutmaktadr. Melih Cevdet Andayn ayn yl yaymlanan bir yazsndaki u szler de, onlarn bu durumu bilinli olarak benimsediklerini gstermektedir: Halbuki mesele yeni telkkiler getirmek deil, telkkilere son vermek, sanat insanlkla ba baa brakmaktan ibarettir. Amalar ncelikle, allm anlaylar ykmaktr. Bu yzden kklemi, kanksanm sanat anlayn kesin bir dille eletirir ve reddederler. Nitekim onlarn bu eletirileri Trk edebiyatnda kendilerinden nce kklemi olan vezinli-kafiyeli, edeb sanatlara dayanan, airne syleyii benimsemi anlayn egemenliine son vermitir. Bu tarihten sonra Trk iirinde vezinsiz iir yaygn bir kullanm alan bulacaktr. Bu konudaki deerlendirmeyi bitirmeden nce Orhan Velinin Garip nszndeki bu grlerinin dier arkadalar tarafndan tam olarak paylalmadnn Melih Cevdet Andayn birka konumasyla ortaya ktn (Sazyek, 1996:60), ayrca Garip adl kitabn 1945te yaplan ikinci basksnda yalnzca Orhan Velinin iirlerinin bulunmasnn, bu baskya bir de Garip in balkl yeni bir nsz eklemesinin de bunu kantladn belirtmek gerekiyor. air bu nszde arkadalarna s-
52
t rtl biimde sitem ettikten baka, ilk baskdaki nsz iin imdi yazmaya kalksam, herhalde ayn eyleri yazmam. diyerek grlerinin deitiini belirtir. Buna karlk ilk Garip nszne yaplan eletiriler arasnda zerinde durmaya deer tek eletirinin cemiyete bal sanatn, ferdin ruh hayatyla ilgilenmeyeceini syleyen gr olduunu belirttikten sonra bu konudaki dncelerini aklar. lk nszdeki tutumunu ise, Garipi yazdm zaman, daha ziyade garipliin nereden geldiini dnm, iirin kymetleri zerinde o kadar fazla durmamtm. ifadeleriyle aklar. Genelde bir krgnln sezildii bu yaz, o ana kadar birlikte hareket etmeye ve grnmeye zen gsteren airin bamsz davranmaya baladklarnn da ilk somut gstergesidir.
EDEBYATTA MODERNZM VE ORHAN VEL KANIK

AM A
Edebiyatta modernizm kavramn ve Trk iirine yansmasn tanmlayabilmek.
Yirminci yzyl modernizmin adr. Kaynaklarda pek ok ve farkl zellikleri ile tanmlanan modernizmin sanat ve edebiyatta Sembolizm sonras akmlar karlamak iin kullanld grlyor. Dadaizm, Empresyonizm, Ekspresyonizm, Srrealizm, Ftrizm vd. Sembolizm sonras sanat akmlarnn ilk belirgin zellii ise genellikle iki dnya sava arasndaki bunalm dnemine ait olmann getirdii eletirel tutumdur. Bunlar arasnda yukarda ksaca tanttmz Srrealizm, Garipilerle ilikilendirilmitir. Ancak Garip airlerinin btn iirlerinde bu akmn btn zelliklerini izledikleri sylenemez. Bununla birlikte zellikle ilk klarndaki gelenee tmyle kar olan tavrlar onlar Trk edebiyatnda modernist atlmn ncs yapmaktadr. Olduka gen bir yata (36) len Orhan Veli ve Oktay Rifat ile Melih Cevdet, Trk iirinin akn deitirmilerdir. Bunu ncelikle Ahmet Him ve Hececi iir olmak zere kendilerinden nceki iir anlayn ypratarak gerekletirmilerdir. zellikle Orhan Veli gerek Garip nsznde gerekse iirlerinde, Him iirinin parodisini yaparak, Hececi airlerin szck seimi ve konuma dilinden ayr, kitab sz dizimini eletirerek Trk iirinin nne yeni bir yol am oldu. Hatta bir daha geri dnlemeyecek bir noktaya getirdi. iirin ayrlmaz geleri olarak kabul edilen btn sanatlar reddetmesi, iirin z, gerek iirin ne olduu konusu ile kar karya brakt iir ortamn. Btn bunlar dneminde yaratt tartmal ortamn dnda ve sonrasnda Trk iirinin akna yn verecek klard. Nitekim ne kendisinden nceki kuaa mensup Hececi airlerden Cahit Stk, Ziya Osman, Tanpnar gibi airlere yapt etki, ne de kendi kuandan birok air zerinde (zellikle 1940-1946 yllar arasnda yazdklarnda aka grlen) etki o kadar nemlidir. Asl 1950 sonras yaanacak alm iin meydan temizlemesi nemlidir. Gerekten de kinci Yeni diye adlandrlacak iir akm varln byk lde Orhan Veli ve arkadalarnn iirine borludur. Zaten onlara verilen isim de Garip iirini Birinci Yeni olarak kabul etmenin, yani onu bir referans noktas saymann gstergesidir. Yani Garipilere Birinci Yeni ad kinci Yeni airlerinin kndan sonra verilmitir.
53
GARP AKIMININ TRK EDEBYATI ERSNDEK YER

A M A
Garip anlayna yaplan eletirileri ve Garip iirinin edebiyatmzdaki sonularn snflandrp tartabilmek.
Orhan Veli ve arkadalar getirdikleri iir anlay ile kendilerinden nce iire balayan airleri etkiledikleri gibi, 1940-1950 arasnda yazan kendi kuaklarndan airler zerinde de etkili olmulardr. ncekilerden Garip etkisine girenler arasnda zellikle heceden serbest iire gei noktasnda Cahit Stk, Ziya Osman, Tanpnar gibi airler gsterilebilir. Kendi kuaklarndan Cahit Klebi, Sabahattin Kudret, Necati Cumal, Rt Onur, Muzaffer Tayyip Uslu; 40 Kua Toplumcu Gerekilerinden Rfat Ilgaz, Suat Taer, mer Faruk, Garip iir anlayndan deien oranlarda etkilenmi airlerdir. stelik bu etkinin dolayl biimde daha geni bir evreyi kuattn sylemek de ar bir iddia olmaz. Ayrca asl kalc ve olumlu etkisi, yukarda belirtildii gibi, kinci Yeni iir akmnn ortaya kna zemin hazrlam olmaktr. Garip akmnn ortaya k, yeni Trk edebiyatndan daha nce grdmz, eski-yeni, hece-aruz tartmalarna benzer bir tartma ortam oluturmutur. Bu srete akmn kimi zellikleri eletirilmitir. iirin btn edeb sanatlardan uzaklatrlmak istenmesi Garip esprinin ne kmasna yol am, zellikle nc ly izleyenlerde basit nktelerle iir yazlabilecei gibi bir san olumutur. Bu yeni bir airne olarak eletirilmitir. Ayrca kk adamn iirini yazmak isterken, iirin btn zamanlardaki ilgi merkezi olan genel insan trajedisini iirden karm olduklar sylenmitir. zellikle Attila lhann Mavi Hareketi erevesinde yapt eletiriler; Garipileri bobstil olmakla, meselesizlikle sulamas etkili olmutur. Nihayet 1950lerin ortalarnda onlarn at yoldan gelien kinci Yeni airleri, Garipin akla ok bal, dz anlatml iirinin yerine imaja dayal bir anlay gelitirerek akmn edebiyat zerindeki etkisini ortadan kaldrd.
54
zet
A M A
Garip Hareketi veya Birinci Yeni adlandrmasnn sebeplerini aklayabilmek. zellikle Orhan Velinin 1938de yaymlad Kitabe-i Seng-i Mezar iiri alayla karlanan, eletirilen bir metin olmutur. Bu iirde sradan bir insan tipi olan Sleyman Efendinin ve zellikle onun nasrnn konu edinilmi olmas tuhaf karlanmtr. nk o gne kadar edebiyatn ve zellikle de iirin konusu yaplan insan tipi kahramanlatrmaya ve yceltilmeye uygun den zellikler tamaktayd. Gerekten de kinci Yeni diye adlandrlacak iir akm varln byk lde Orhan Veli ve arkadalarnn iirine borludur. Zaten onlara verilen isim de Garip iirini Birinci Yeni olarak kabul etmenin, yani onu bir referans noktas saymann gstergesidir. Yani Garipilere Birinci Yeni ad kinci Yeni airlerinin kndan sonra verilmitir. Orhan Veli ve arkadalarnn iir zelliklerini tanmlayabilmek. Garip veya Birinci Yeni diye adlandrlan airler ve zellikle onlarn lideri, szcs konumunda olan Orhan Veli 1937-1945 yllar arasnda yazd iirlerle, eski iir anlayn ypratm, hatta Hececi iir anlayn dnerek sylersek bir daha geri dnlemeyecek biimde ykmtr. Bu giriimin yap geleri ise iir dilinin yalnlatrlmas, iir lgatinin deitirilmesi ve konuma dilinin szcklerinin iire girmesi, dizenin iirdeki ilevinin deimesi, yinelemeler, iir btnnn simetri ve kartlk anlaylaryla kurulmas, ironi ve parodi gibi mizahl anlatm tekniklerinden yararlanlmas, ykleme, alntlama ve duygusal sylemden olumaktadr. Garip iirinin Trk edebiyatnda yapt en nemli yenilik iirin konu snrn ortadan kaldrmak olmutur. iiri biimiyle ve zyle basitletirmek isteyen Orhan Veli ve arkadalar, bu anlaya uygun olarak her eyin iirin konusu olabileceini gsterdiler. Bunun yolu olarak da iirin konusu olan insan toplumun alt gelir gruplarnda bulunan sradan, alelde, gnlk geiminin, kk tasalarn peinde olan kk adamlardan semeyi grdler. Bylece bu insana bal olarak ilenecek dier konular da kendiliinden basitleti.
A M A
Garip nsznde belirtilen poetik grleri tanmlayp, snflandrabilmek. Garip nsz, iir dilinin doallamasn, bu sebeple geleneksel btn sanatlarn iirden karlmas gerektiini; iire zg kelime seimi ve sz dizimi olamayacan; iirin toplumsal sorunlarn ifade arac olduunu; iirle dier sanatlarn birbirine kartrlmamas gerektiini; iirde bilinaltn kltr, toplum, gelenek vb. her trl baskdan uzak bir biimde aktarmak gerektiini; iirde nemli olann kelime veya dize gibi para gzellii deil btnn gzellii olduunu; iirin zelliinin anlamda olduunu ileri srmektedir. Edebiyatta modernizm kavramn ve Trk iirine yansmasn tanmlayabilmek. Modernizm sanat ve edebiyatta genellikle sembolizm sonras akmlar karlamak iin kullanlr. Dadaizm, empresyonizm, ekspresyonizm, srrealizm, ftrizm vd. Sembolizm sonras sanat akmlarnn ilk belirgin zellii ise genellikle iki dnya sava arasndaki bunalm dnemine ait olmann getirdii eletirel tutumdur. Bunlar arasnda yukarda ksaca tanttmz Srrealizm, Garipilerle ilikilendirilmitir. Ancak Garip airlerinin btn iirlerinde bu akmn btn zelliklerini izledikleri sylenemez. Bununla birlikte zellikle ilk klarndaki gelenee tmyle kar olan tavrlar onlar Trk edebiyatnda modernist atlmn ncs yapmaktadr. Garip anlayna yaplan eletirileri ve Garip iirinin edebiyatmzdaki sonularn snflandrp tartabilmek. iirin btn edeb sanatlardan uzaklatrlmak istenmesi Garip esprinin ne kmasna yol am, zellikle nc ly izleyenlerde basit nktelerle iir yazlabilecei gibi bir san olumutur. Bu yeni bir airne olarak eletirilmitir. Ayrca kk adamn iirini yazmak isterken, iirin btn zamanlardaki ilgi merkezi olan genel insan trajedisini iirden karm olduklar sylenmitir. zellikle Attila lhann Mavi Hareketi erevesinde yapt eletiriler; Garipileri bobstil olmakla, meselesizlikle sulamas etkili olmutur. Nihayet 1950lerin ortalarnda onlarn at yoldan gelien kinci Yeni airleri, Garipin akla ok bal, dz anlatml iirinin yerine imaja dayal bir anlay gelitirerek akmn edebiyat zerindeki etkisini ortadan kaldrd.
A M A
A M A
A M A
55
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki airlerden hangisi Garip akm airlerinin imzalar arasnda saylamaz? a. Mehmet Ali Sel b. Melih Cevdet Anday c. Cemal Sreya d. Oktay Rifat e. Orhan Veli Kank 2. lk iirlerindeki zellikler bakmndan Orhan Veli iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Baarl bir hece airi b. Toplumcu gereki bir air c. Srrealist bir air d. Mistik bir air e. Ftrist bir air 3. Orhan Veli ve arkadalarnn yeniliki iirleri ilk olarak hangi tarihte yaymlanmtr? a. 1938 b. 1941 c. 1937 d. 1945 e. 1949 4. Kitabe-i Seng-i Mezar iirinin tepkiyle karlanmasnn nedeni nedir? a. Gen bir air tarafndan yazlmas b. Tannm bir kii olan Sleyman Efendiyi konu edinmesi c. airinin edeb sanatlar bilmeyii d. iirdeki ahsn ar yceltilmesi e. Sradan bir insan olmas 5. iire zg kelimeler bulunduu ve bunlarn kullanlmas gerektii anlay Garipiler tarafndan hangi kavramla ifade edilmi ve eletirilmitir? a. Yabanclatrma b. airane c. ztrkeletirme d. Alkanl krmak e. Vokabuleri 6. Orhan Veli ve arkadalarnn iirlerindeki insan tipi hangi ifadeyle eletirilmitir? a. Kk adam b. Sevgili c. Yceltilmi insan d. ehirli memur e. i kyl 7. Garip nszne gre iir iin en nemli ge aadakilerden hangisidir? a. Vezin ve kafiye b. maj c. Anlam d. Syleyi e. Konu 8. Orhan Velinin 1945 ylnda yaymlad Vazgeemediim adl iir kitabnda bulunan stanbul Trks iiri aadakilerden hangi zellii dolaysyla Garip hareketinin dnm noktas saylmasna neden olmutur? a. Halk iiri geleri tamas b. Tamamyla trk formunda yazlmas c. Orhan Velinin son iiri olmas d. airinin belli olmamas e. iirin eletirilmesi 9. Orhan Velinin Eskiler Alyorum adl iirinde Ahmet Himin Gllerde bu dem bir kam olsam dizesini Bir de rak iesinde balk olsam biimine dntrmesi aadakilerden hangi anlatm trne uygundur? a. Nazire b. ktibas c. Parodi d. roni e. Etkilenme 10. Garip hareketine yneltilen en nemli eletiri aadakilerden hangisidir? a. iiri espriye indirmek b. Gen airlerden olumak c. iirden anlamamak d. Toplum sorunlarn ilemek e. iirde devrim yapmak
56
Okuma Paralar
KTABE- SENG- MEZAR I Hi bir eyden ekmedi dnyada Nasrdan ektii kadar; Hatt irkin yaratldndan bile O kadar mteesir deildi; Kunduras vurmad zamanlarda Anmazd ama Allahn adn, Gnahkr da saylmazd. Yazk oldu Sleyman Efendiye. (1938) II Mesele falan deildi yle, To be or not to be kendisi iin; Bir akam uyudu; Uyanmayverdi. Aldlar, gtrdler. Ykand, namaz klnd, gmld. Duyarlarsa ldn alacakllar Haklarn hell ederler elbet. Alacana gelince... Alaca yoktu zaten rahmetlinin. (1940) III Tfeini depoya koydular, Esvabn bakasna verdiler. Artk ne torbasnda ekmek krnts, Ne matrasnda dudaklarnn izi; yle bir rzigr ki, Kendi gitti, smi bile kalmad yadigr. Yalnz u beyit kald, lm Allahn emri, Ayrlk olmasayd. (1943) GZEL HAVALAR Beni bu gzel havalar mahvetti, Byle havada istifa ettim Evkaftaki memuriyetimden. Ttne byle havada altm, Byle havada k oldum; Eve ekmekle tuz gtrmeyi Byle havalarda unuttum; iir yazma hastalm Hep byle havalarda nksetti; Beni bu gzel havalar mahvetti. (Orhan Veli, Gzel Havalar) ANLATAMIYORUM (moro romantico) Alasam sesimi duyar msnz, Msralarmda; Dokunabilir misiniz Gzyalarma, ellerinizle? Bilmezdim arklarn bu kadar gzel, Kelimelerinse kifayetsiz olduunu Bu derde dmeden nce. Bir yer var, biliyorum; Her eyi sylemek mmkn; Epeyce yaklamm, duyuyorum. Anlatamyorum. (Orhan Veli, Anlatamyorum) HAYRANLIK Ne gzel enseyi gememesi salarn Alnmzda bitmesi Tane tane olmas kirpiklerin Tel tel olmas kalarn Ne gzel insan yz Elmack kemii ve on parmak Ya dnyamz btn bu mevsimler Bulutlar telli kavak Ya stanbul (Oktay Rifat, Hayranlk) RAHATI KAAN AA Tandm bir aa var Etlik balarna yakn Saadetin adn bile duymam Tanrnn iine bakn Geceyi gndz biliyor Drt mevsimi, rzgr, kar Ay na baylyor Ama ktlemiyor karanl Ona bir kitap vereceim Rahatn karmak iin Bir renegrsn ak Aac o vakit seyredin. (Melih Cevdet, Rahat Kaan Aa)
57
GARP NSZ iir, yani sz syleme sanat, gemi asrlar iinde birok deiikliklere uram; sonunda da, bugnk noktaya gelmi. Bu noktadaki iirin doru drst konumadan bir hayli farkl olduunu kabul etmek lazm. Yani iir bugnk hliyle, tabii ve alelade konumaya nazaran bir ayrIk gstermekte, nisbi bir garabet arz etmektedir. Fakat iin ho taraf, bu iirin birok hamleler neticesinde kendini kabul ettirmi, bir anane kurmak suretiyle de mezkur acayiplii ortadan kaldrm olmas. Yeni doup bugnn mnevveri tarafndan terbiye edilen ocuk kendini dorudan doruya bu noktada idrak ediyor. iiri, kendine retilen artlar iinde aradndan, bir tabileme arzusunun mahsul olan eserleri hayretle karlyor. Garip telkkisi, rendiklerini tabi kabul ediinden gelmekte. Ona buradaki izafilii gstermeli ki, rendiklerinden phe edebilsin. * Anane, iiri nazm dediimiz bir ereve iinde muhafaza etmi. Nazmn belli bal unsurlar vezinle kafiyedir. Kafiyey ilk insanlar ikinci satrn kolay hatrlanmasn temin iin, yani sadece hafzaya yardmc olmak maksadyla kullanmlard. Fakat onda sonradan bir gzellik buldular. Onu, hikmeti vcudu aa yukar ayn olan vezinle birlikte kullanmay bir maharet saydlar. iirin de meneinde, dier sanatlarda olduu gibi, byle bir oyun arzusu vardr. Bu arzu iptidi insan iin nazar itibara alnabilecek bir ehemmiyetteydi. Halbuki insan o zamandan beri pek ok tekml etti. Bugnk insan yle zan ve temenni ediyorum ki, vezinle kafiyenin kullanlnda kendini hayrete dren bir glk, yahut da byk heyecanlar temin eden bir gzellik bulmayacaktr. Nitekim bu rahatsz edici hakikati grm olanlar, vezinle kafiyeye henk denilen yeni bir iir unsurunun ebeveyni nazariyle bakmlar, bu yeni nimete drt elle sarlmlar. Bir iirde eer takdir edilmesi lazm gelen bir henk varsa, onu temin eden ey, ne vezindir, ne de kafiye. 0 henk vezinle kafiyenin dnda da, vezinle kafiyeye ramen de mevcuttur. Fakat onu iirde uurlu hale getirip anlaylar en kt insanlara bile bir hengin mevcut olduunu haber veren ey vezinle kafiyedir. Bu suretle farkna varlan, yani vezinle, kafiye ile temin edilen bir henkten zevk duyabilmek yahut da lakrdy bu basit ller iinde sylemeyi maharet sayabilmek; safdilliklerin herhalde en muhteemi olmaldr. Bunun haricinde bir henge inanmaksa, onun iir iin ne kadar lzumsuz, hatt ne kadar zararl olduunu biraz sonra anlatacam. *
Vezinle kafiyenin her eye ramen birer kayt olduunu da kabul edelim. Bunlar airin dncesine, hassasiyetine hkmettikleri gibi lisann eklinde de deiiklikler yapyorlar. Nazm dilindeki nahiv acayiplikleri vezinle kafiye zaruretinden domu. Bu acayiplikler belki de, ifadeyi geniletmesi itibariyle, iir iin faydal olmutur. Hatt onlarn, nazm endielerinin dnda dahi ba tac edilmeleri ihtimali vardr. Fakat bu kurulu bazlarnn kafalarna iir dilinin kendine has yaps diye dar bir telkki getirmi. Bu eit insanlar birtakm iirleri reddederlerken Konuma diline benzemi diyorlar. Kklerini vezinle kafiyeden alan bu telkki, hakiki mecrasn arayan iirde hep ayn izafi garabeti bulacak, onu kabul etmek istemeyecektir. * Lafz ve mana sanatlar ok kere zeknn tabiat zerindeki deitirici, tahrip edici hassalarndan istifade eder. Bilgisini, terbiyesini gemi asrlara borlu olan insan iin bundan tabii bir ey yoktur. Tebih, eyay, olduundan baka trl grmek zorudur. Bunu yapan insan acayip karlanmaz, kendine hayrete hibir gayri tabiilik isnat edilmez. Halbuki tebihle istiareden kaan, grdn herkesin kulland kelimelerle anlatan adam bugnn mnevveri garip telkki etmektedir. Hatas, muhtelif saptmalarla gelinmi bir iir anlayn kendine k noktas yapmasdr. Yaznn peyda olduu gnden beri yzbinlerce air gelmi, her biri binlerce tebih yapm. Hayran olduumuz insanlar bunlara birka tane daha ilave etmekle acaba edebiyata ne kazandracaklar? Tebih, istiare, mbalaa ve bunlarn bir araya gelmesinden meydana kacak bir hayal zenginlii, mit ederim ki, tarihin a gzn artk doyurmutur. Edebiyat tarihinde pek ok ekil deiiklikleri olmu, ekil her defasnda, kk garipsemelerden sonra kolayca kabul edilmitir. G kabul edilecek deiiklik, zevke ait olandr. Byle deimelerin pek seyrek vukua geldiini; stelik, bu suretle meydana kan edebiyatlarda da her eye ramen deimeyen, yine devam eden, hepsinde mterek olan bir taraf bulunduunu gryoruz. Bugne kadar burjuvazinin mal olmaktan, yksek sanayi devrinin balamasndan evvel de dinin ve feodal zmrenin kleliini yapmaktan baka hibir ie yaramam olan iirde, bu deimeyen taraf; mreffeh snflarn zevkine hitap etmi olmak eklinde tecelli ediyor. Mreffeh snflar yaamak iin almaya ihtiyac olmayan insanlar tekil ederler. 0 snf temsil etmi olan iir layk olduundan daha byk bir mkemmeliyete erimitir. Ama yeni iirin istinat edecei zevk, artk
58
ekalliyeti tekil eden o snfn zevki deil. Bugnk dnyay dolduran insanlar yaamak hakkn mtemadi bir didimenin sonunda buluyorlar. Her ey gibi, iir de onlarn hakkdr, onlarn zevkine hitap edecektir. Bu, mevzuubahis kitlenin istediklerini eski edebiyatlarn aletleriyle anlatmaya almak demek de deildir. Mesele bir snfn ihtiyalarnn mdafaasn yapmak olmayp sadece zevkini aramak, bulmak, sanata onu hakim klmaktr. Yeni bir zevke ancak yeni yollarla, yeni vastalarla varlr. Birtakm nazariyelerin sylediklerini bilinen kalplar iine sktrmakta hibir yeni, hibir sanatkrane hamle yoktur. Yapy temelinden deitirmelidir. Biz senelerden beri zevkimize, irademize hkmetmi, onlar tayin etmi, onlara ekil vermi edebiyatlarn, o skc, o bunaltc tesirinden kurtulabilmek iin, o edebiyatlarn bize retmi olduu her eyi atmak mecburiyetindeyiz. Mmkn olsa da iir yazarken bu kelimelerle dnmek lazmdr diye yaratc faaliyetimizi tehdit eden lisan bile atsak. Ancak bu suretledir ki, kendimizi alkanlklarn srkledii gayri tabi inhiraftan kurtarm; safiyetimize hakikatimize irca etmi oluruz. * Tarihin beenerek and insanlar daima dnm noktalarnda bulunanlardr. Onlar bir ananeyi ykp yeni bir anane kurarlar. Daha dorusu kurduklar ey ilerinden gelen yeni bir kaytlar sistemidir. Ancak ileriki nesillere intikal ettikten sonra anane olur. Byk sanatkr namtenahi kaytlarn iindedir. Fakat bu kaytlar, hibir zaman, evvelkiler tarafndan vazedilmi deildir. O; kitaplarn rettiinden daha fazlasn arayan, sanata yeni kaytlar sokmaya alan adamdr. On yedinci asr Fransz klasisizmi kaideci olmu, fakat ananeperest olmamtr. Zira kaidelerini kendi getirmitir. On sekizinci asr yazclar daha ok ananeperest olduklar halde sanatkrlklar bakmndan ananeyi kuranlar seviyesine ykselmemilerdir. nk kaytlar hissetmemiler, renmilerdir. Bir eyin ya lzumunu, yahut ta lzumsuzluunu hissetmeli, fakat herhalde, hissetmelidir. Lzumu hissedenler kurucular, lzumsuzluu hissedenler ykcdrlar. Her ikisi de cemiyetlerin fikir hayat iin devam ettirici insanlardan daha faydaldrlar. Bu eit insanlar belki her zaman muvaffak olamazlar. Yaptklar iin tutunabilmesi, iin itima bnyedeki tebeddllerle olan mnasebetine ve bu tebeddllerin ehemmiyetine tbidir. Ademi muvaffakiyetin sebeplerinden biri de yapmann yaplmas lazm geleni bilmekten farkl oluudur. Bir insan kurdu-
unu mkemmelletiremeyebilir. Fakat kendisini hemen takip edecek olana kymetli bir temel tevdi eder. Ya bir yol gsterir, yahut bir yolun yanl olduunu syler. Bu insan bir davann bayraktar, sra neferi veya fedaisi demektir. Bir fikir urunda fedai olmay gze alm insan takdirle, minnetle karlanmaldr. Bununla beraber fedai olmay gze alm insann ne takdire ihtiyac vardr, ne de tevike. nk bunlar ondaki emniyet hissine hi bir ey ilave etmeyecektir. En koyu irtica hareketlerinin, cesaretinden hibir ey eksiltemeyecei gibi * Ben, sanatlarda tedahle taraftar deilim. iiri iir, resmi resim, musikiyi musiki olarak kabul etmeli. Her sanatn kendine ait hususiyetleri, kendine ait ifade vastalar var. Meram bu vastalarla anlatp bu hususiyetlerin iinde kapal kalmak hem sanatn hakiki kymetlerine hrmetkr olmak, hem de bir cehde, bir emee yer demek deil mi? Gzel olan temin edecek glk herhalde bu olmal. iirde musiki, musikide resim, resimde edebiyat bu gl yenemeyen insanlarn bavurduklar birer hileden baka bir ey deil. Ayrca bu sanatlar, teki sanatlarn iine girince hakik deerlerinden de birok eyler kaybediyorlar. Mesela bir iirde henktar birka kelimenin yan yana gelmesinden meydana km bir musikiyi, namelerindeki tenevv ve akorlarndaki zenginlikle muazzam bir sanat olan sahici musiki yannda kmsememeye imkn var m? Mahreleri ayn olan harflerin bir araya toplanmasyla vcuda gelen hengi taklidi de bu kadar basit, bu kadar adi bir hile. Ben bu gibi hilelerden zevk duymann, o hengi iirde hissetmekten gelen bir memnuniyet olduuna kaniim. nsan anlalmaz sand bir eyi anlad vakit memnun olur. Bu memnuniyeti, anlalmaz sanlan eserin muvaffakiyeti addetmek, insann kendini muharrirle bir tutmak, yani kendi kendini beenmek arzusundan baka bir ey deil. Bu itibarla halk tarafndan sevilen eserler en kolay anlalanlar oluyor. Mesela musiki zevkleri yeni teekkl etmeye balam insanlar Tchaikowskinin; mevzuu Napolonun Moskova seferinden alnm, vakalar, resim gibi, hikye gibi tasvir edilmi olan 1812 Uvertrn hayranlkla dinlerler. Yine onlar iin Saint-Saensn llerin gece saat on ikiden sonra mezarlarndan kalkp raks edilerini, sabahn oluunu, horozlarn tn, iskeletlerin tekrar mezarlarna giriini anlatan Danse Macabre ile Borodinin: bir kervann su ve ngrak sesleri arasnda ilerleyiini anlatan Asyann Steplerinde isimli eserleri en byk musiki eserleridir. Bence, musiki gi-
59

bi ifade vastas fevkalade geni bir sanatta tasvirle avlamak gibi basit bir hileye mracaat, bestekr iin gz yumulamayacak derecede byk bir kusur. Halkn, yukarda da anlattm cinsten bir infriorit kompleksine bal olan bu hissini, hi bir byk sanatkr istismar etmemeli. Sanatkr kendini verdii sanatn hususiyetlerini kefetmek, hnerini de bu hususiyetler zerinde gstermek mecburiyetindedir. iir btn hususiyeti edsnda olan bir sz sanatdr. Yani tamamyla manadan ibarettir. Mana insann be duygusuna deil, kafasna hitap eder. Binaenaleyh dorudan doruya insan ruhiyatna hitap eden ve btn kymeti manasnda olan hakiki iir unsurunu musiki gibi, bilmem ne gibi tl hokkabazlklar yznden dikkatimizden kaacan da hatrdan karmamal. Tiyatro iin ok daha lzumlu olan dekora itiraz ediyorlar da iirdeki musikiye itiraz etmiyorlar 1941 1. c Yantnz yanl ise Garip Hareketi ya da Birinci Yeni iir balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Garip Hareketi ya da Birinci Yeni iir balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Garip Hareketi ya da Birinci Yeni iir balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Garip Hareketi ya da Birinci Yeni iir balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Garip iirinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Garip iirinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Garip nsz balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Garip iirinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Garip iirinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Garip Akmnn Trk Edebiyat erisindeki Yeri balkl blm yeniden gzden geiriniz.
2. a
3. d
4. e
5. b 6. a 7. c 8. a 9. c 10. a
60

Sra Sizde 1 Eyll 1937 tarihinde Oktay Rifat, Orhan Veli, Mehmet Ali Sel imzalarn tayan on iir ile balayan yeni tarzda yazdklar iirler dikkati ekmitir. zellikle Orhan Velinin 1938de yaymlad Kitabe-i Seng-i Mezar iiri alayla karlanan, eletirilen bir metin olmutur. Bu iirde sradan bir insan tipi olan Sleyman Efendinin ve zellikle onun nasrnn konu edinilmi olmas tuhaf karlanmtr. nk o gne kadar edebiyatn ve zellikle de iirin konusu yaplan insan tipi kahramanlatrmaya ve yceltilmeye uygun den zellikler tard. iirde ilenen duygular ve konular bu yceltilme ilemine uygun olmalyd. Orhan Veli ve arkadalarnn bu tutumu yalnzca ierikle snrl kalmad. iir zerine yazdklar yazlarda ve syleilerinde eskiye ait olan her eye kar kmak ifadesiyle zetlenebilecek bir tavr takndlar. 1941 ylnda yaynladklar Garip adl ortak kitapla ve bu kitabn Orhan Veli tarafndan yazld bilinen nszyle iirde deiiklik yapmak konusundaki tutumlarn kesin bir biimde ortaya koydular. stanbul Resimli Ay Matbaasnda baslan kitabn kapanda Orhan Veli, iinde ise Orhan Veli ile birlikte Oktay Rifat ve Melih Cevdetin de isimleri bulunmaktadr. Kitabn kapanda ayrca bu kitap sizi allm eylerden pheye davet edecektir cmlesinin yazl olduu bir kuak taklmtr. Bylece, hareketin ad da bu kitaptan kaynaklanm oldu. Sra Sizde 2 Geleneksel iirde kendisinde nceden bir deer bulunduu dnlen szckler yapy oluturmakta nemli bir rol oynamaktayd. Garipiler airne olarak niteledikleri bu trden szcklerden zenle kandlar... Eski iirin bir zellii de kelimelerin belirli biimlerde sylenebilmesi, kendi edlarn kendilerinin belirlemi olmasdr. Bunun ad ise airnedir. Sra Sizde 3 Vezin ve kafiye airin duygu ve dncelerini serbeste ortaya koyabilmesine engel olduu gibi, iir dilinin doalln da bozmaktadr. Sra Sizde 4 Her sanat dalnn kendine zg zellikleri ve ifade aralar vardr. iirde mzik, resim sanatlarna yknmek zayf sanatlarn iidir. iiri iir yapan yalnzca edasndaki zelliktir ve o da manaya aittir. Sanatlarn birbirinin iine girmesine kar karlar. Bylece iirde mzik dedikleri, ritim ve ahenk gelerini; resim dedikleri tasviri reddederler. Bu dnceler Ahmet Himin iir Hakknda Baz Mlahazalar balkl yazsnda belirttii iir szle muski arasnda szden ziyade muskiye yakn bir ara dildir eklindeki grlerine kar sylenmi gibidir. Sra Sizde 5 iiri en saf, en basit halde bulmak iin insan tahteuurunu kartrma ameliyesinin sembolistlerin kabul ettii gibi iimizdeki bir takm gizli tellere dokunma ya da Valerynin yaratc faaliyeti aklad gayri uurda olma gr ile kartrlmamas gerekir. Bu konuda bizim arzumuza en ok yaklaan sanat akm srrealizmdir. Otomatizm yntemi sadece bir k noktasdr. Sanatnn ustal bilinaltnn doalln, safln kendi yetenek ve abas ile taklit etmedeki baarsna baldr. Bilinaltna inerek saf ve basit iire ulamak ile sembolistlerin bu konudaki grlerini kartrmamak gerekir. Bu konuda kendilerine en yakn grn srrealistlerin dnceleri olduunu belirtiyor. Onlarn btn kltr, d dnya basklarndan kurtulmak iin nerdikleri otomatik yaz anlayn bir k noktas olarak alglyor. Bununla birlikte Garipilerin srrealizmin sadk bir izleyicisi olduunu ileri srmek mmkn deildir. ncelikle srrealizm imaja dayanan bir syleyi gelitirmiti, Garipiler, airne ile birlikte imaj da dlamlard. Kimi iirlerinde ocuk bak asn, pek ok iirde ise mizah kullanmalarna karn, zellikle anlam zerinde srarl olmalar onlar srrealistlerden ayrmaktadr.
61

Akay, H. (2003) Orhan Velinin Dayanlmaz l: Deli Eder nsan Bu Dnya!, iiri Yeniden Okumak /Bir Yapzmleme Giriimi, stanbul: Kitabevi Yay., s.61-82. Anday, Melih Cevdet (1946). Rahat Kaan Aa, stanbul: lmez Eserler Yaynevi, 40 s. etili, smail (2001). Bat Edebiyatnda Edeb Akmlar, Ankara: Aka Yaynlar, 223 s. Kahraman, H.B. (2004). Trk iiri Modernizm iir, stanbul: Agora Kitapl, 538 s. [Kank], Orhan Veli (1945). Vazgeemediim, stanbul: Marmara Kitabevi. [Kank], Orhan Veli (1982). Btn iirleri, Derleyen Asm Bezirci, stanbul: Can Yaynlar, 194 s. [Kank], Orhan Veli (2003). airin i, Yazlar, ykler, Konumalar, stanbul: YKY, 405 s. Kank, Adnan Veli (1953). Orhan Veli in, stanbul: Yeditepe Yaynlar, 90 s. Kefeli, Emel (2007). Metinlerle Bat Edebiyat Akmlar. stanbul: 3F Yaynlar, 180 s. Okay, Orhan (1992). iir Sanat Dersleri -Cumhuriyet Devri Poetikas-, Erzurum: Atatrk niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Yayn, s. 1-30, Rifat, Oktay (1946). Yaayp lmek Ak ve Avarelik zerine iirler, stanbul: Marmara Basmevi, 79 s. Sazyek, Hakan (1996). Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Garip Hareketi, Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 384 s. Taolu, Ylmaz (2004). Trk iirinde Bir Garip Adam, stanbul: Beykoz Belediye Bakanl Yaynlar, 200 s.
4
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Cumhuriyet dnemi Trk iirinde ad en ok tartlan airlerin banda gelen Nzm Hikmet Rann yaamn, ideolojisini, tartlan ynlerini aklayabilecek, Nzm Hikmetin iirinin zelliklerini, Trk iiri ierisindeki yerini ve etkisini aklayabilecek, Toplumcu gereki edebiyat anlaynn Trk iirindeki yerini tartabilecek, Toplumcu-gereki iir anlayn temsil eden ve 1940 kua olarak adlandrlan airleri, iirlerinin zelliklerini tanmlayabilecek, Mavi hareketi olarak adlandrlan edebiyat etkinliinin iire yansmasn, Trk iirindeki yerini, Attil lhan ve Ahmet Oktayn airliini tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Nzm Hikmet Toplumcu-gerekilik Sosyalizm 40 Kua Mavi Hareketi
Nzm Hikmet ve Toplumcu Gereki iir
NZIM HKMET RAN: YAAMI VE ADI ETRAFINDAK TARTIMALAR NZIM HKMETN R VE TRK RNDEK YER TOPLUMCU GEREK EDEBYAT ANLAYII TOPLUMCU GEREK ANLAYII TEMSL EDEN ARLER: 1940 KUAI MAV HAREKET
Nzm Hikmet ve Toplumcu Gereki iir

NZIM HKMET RAN: YAAMI VE ADI ETRAFINDAK TARTIMALAR
A M A
Cumhuriyet dnemi Trk iirinde ad en ok tartlan airlerin banda gelen Nzm Hikmet Rann yaamn, ideolojisini, tartlan ynlerini aklayabilmek.
Nzm Hikmet Ran (1902-1963), ressam Celile Hanm ile hariciye memurlarndan Hikmet Nzm Beyin olu olarak Selanikte dodu. stanbulda Nianta Sultanisini ve Bahriye Mektebini bitirdi (1919). ocuk denecek yata yazmaya balad iirleri zerindeki ilk etki, ayn zamanda bir Mevlev ve air olan dedesi Nazm Paadan gelir. air, 17 yanda yazd Serviliklerde baln tayan yaymlanm ilk iirini Yahya Kemalin dzelttiini syler. 1918den itibaren Yeni Mecmua, Kitap, Alemdar, mit gibi gazete ve dergilerde yaymlanan ilk iirlerinde mtareke dnemi ve Mill Mcadele atmosferi ierisinde ulusal duygular ilenmitir. Bu iirlerde hece vezni, kafiye drme ve dilini olgunlatrma konusunda gelime kaydettii grlr. Nzm Hikmetin yaamn ve dnce dnyasn etkileyen nemli olaylardan birisi 1921 ylnda Mill Mcadeleye katlmak zere bir grup arkadayla birlikte getikleri neboluda gereklemitir. Burada Ankara hkmetinin iznini beklerken Almanyadan gelen Spartakistlerle tanr. Bu grup ierisindeki Sadk Ahinin (Mehmet Eti) anlatt Bolevik Devrimi, Marks, Engels, sosyalizm, snf atmasna dair grlerden etkilendii anlalan Nzm Hikmet, ksa srede bu dnceleri benimsemitir. Cepheye gitmek istemelerine ramen, arkada Vl Nureddin ile birlikte Ankara hkmeti tarafndan retmen olarak Boluya grevlendirilir. Bir sre retmenlik yapt Boluda Sovyetler Birliine gitmeye karar verir. nce Batuma oradan Moskovaya gider. Dou Emekileri Komnist niversitesine kaydolur. Burada iki yl ekonomi politika renimi grr. Nzm Hikmet, Rusyada Marksizme balanm, insana, topluma, insan ilikilerine bak Marksizmin diyalektik ve tarihsel materyalizm kuramna gre biimlenmitir. Bu yllarda Vladimir V. Mayakovski (1893-1930) bata olmak zere Rus ftristleri ile konstrktivistlerinin sanat grlerini tanr ve iir anlay
Spartakistler; adn M.. 73 ylnda Roma mparatorluuna kar ayaklanan klelerin lideri Spartaksten alan ve nderliini Rosa Luxemburg ile Karl Liebknechtin yapt Almanyada kurulan Bolevik bir rgttr. 1915te kurulan bu rgt 512 Ocak 1919 tarihleri arasnda Berlinde ayaklanm ve gvenlik kuvvetleriyle arpmlardr. i snfna dayanan Bolevik bir rejim getirmek isteyen Spartakistler, bu atmalarda yenilmi ve liderleri Liebknecht ile Luxemburg ldrlmlerdir.
64
Ftrizm, talyan air Filipo Tommasso Marinettinin 1909da Pariste Le Figaro gazetesinde yaymlad bir bildiri ile ortaya kan edebiyat, resim, heykel, mzik gibi birok sanat trnde etkili olan bu akm talyada Faizmle zdeleerek 1920lerin ortalarna doru etkisini yitirmi olmasna karn, Rusyada 1917 devrimi ile gelen rzgrla Mayakovski, Hliebinikov gibi sanatlar tarafndan kendi bildirilerini yaymlayarak izlenmitir. Rus ftrizmi de Mayakovskinin lmnden ve Sovyetlerde Toplumcu Gerekilik ad altnda zellikle sosyalist ideolojinin propagandasn amalayan dncenin resmi sanat anlay olarak kabul ediliinden sonra etkisini yitirmitir. Gelecekilik anlamna gelen Ftrizm, sanatta geleneksel deerleri reddeden, mantkl cmle kurulularna kar kan, iirde sokak dilinin kullanlmasn neren ve ykc olmakla kendisini niteleyen bir akmdr.
bu ynde deiir. Vezinsiz ve basamakl dizelerden oluan iir biimini ilk defa bu yllarda denemeye balar. 1924 sonlarnda gizlice Trkiyeye gelir. Aydnlk ve Orak-eki dergilerinde almaya balar. Yasad Trkiye Komnist Partisine ye olur. Parti yelerinin tutuklanmaya balamas zerine Haziran 1925te yeniden Moskovaya gider. stikll Mahkemesi tarafndan gizli rgt yesi olmak sulamasyla gyabnda yarglanp on be yl hapse mahkum edilir. 1926da Viyanada Komnist Parti Kongresine katlr. lk iir kitab Gnei enlerin Trks Bakde (1928) baslr. Ayn yl Cumhuriyetin beinci yl iin karlan aftan yararlanmak zere gizlice Trkiyeye giri yapar. Hopada tutuklanr ve stanbul zerinden Ankaraya gtrlr. ay hapse mahkum olur. Tahliye olduktan sonra Resimli Ay dergisinde almaya balar. 835 Satr ve Jokond ile Si-Ya-U adl kitaplarn yaymlad 1929 ylnda edebiyat evrelerinin dikkatini eker. Resimli Ay dergisinin Haziran ve Temmuz 1929 saylarnda Putlar Ykyoruz bal ile yaymlad iki yazda Abdlhak Hmid ve Mehmet Emin Yurdakulu ypratc bir biimde eletirir. 1929-1933 yllar onun sanatsal faaliyetleri asndan verimli bir dnem olur; bu srete Varan 3, 1+1=Bir (Nail V. le birlikte), Sesini Kaybeden ehir, Benerci Kendini Niin ldrd, Gece Gelen Telgraf adl iir kitaplar ile Kafatas, Bir l Evi adl oyunlar baslr. Bunlarn dnda Muhsin Erturul tarafndan filme ekilen eitli senaryolar; gazete ve dergilerde yaymlanan fkra ve denemeler yazar. Nzm Hikmetin SZDE deitiren olay neydi? SIRA hayatn 1933-38 yllar arasnda bir yandan Portreler, Taranta Babuya Mektuplar, SiD NELM mavne Kads Olu eyh Bedrettin Destan, Yolcu gibi kitaplarn yazp yaymlarken; te yandan kimisi eserlerindeki grlerden, kimisi de gizli rgt yelii yznden alanOdavalarla urar. Bunlarn sonuncular olan ve Ankarada alan orS R U duyu isyana tevik, stanbulda alan donanmay isyana tevik davalarndan toplam 28 yl hapse mahkum olarak 1950 ylna kadar stanbul, Ankara, ankr ve DKKAT Bursa cezaevlerinde yatar. Cezaevinde Kuvayi Milliye Destan, Memleketimden nsan Manzaralar, Saat 21-22 iirleri, Rubailer adl iir kitaplarn ve Ferhat ile iSIRA SZDE rin, Sabahat adl oyunlarn yazar. 1949 ylndan itibaren yurt iinde ve yurt dnda Nzma zgrlk kampanyalar balatlr. 1950 ylnn bahar aylarnda 8-23 Nisan ve 2-15 Mays tarihleri arasnda alk grevine gider. Bu alk grevleri darAMALARIMIZ da yank uyandrr, ona destek veren alk grevleri ve affedilmesi iin imza kampanyalar yaplr. 14 Mays seimlerinde iktidara gelen Demokrat Partinin kard af yasasndan yararlanarak serbest kalr. K T A P Buna karlk Varovada dzenlenen ve kendisine bir dln verilecei bar kongresine katlmak iin bavurduu pasaportun verilmemesi, daha nce re karlm Tolmasna N E L E V Z Y O karn askere arlmas zerine tedirgin olan Nzm Hikmet Haziran 1951de son defa olarak ve gizlice Trkiyeyi terk eder. Deniz yoluyla Romanyaya, oradan Moskovaya gider. Bunun zerine Bakanlar Kurulu kararyla Trk vatandalndan karlr. 1954te Polonya vatandalna geer ve kendisine N T E R dedelerinin soyad olan Borzenski soyad verilir. Yurt dnda buanne tarafndan N E T lunduu yllarda birok uluslararas toplantya katlmtr. Sovyetler Birliinde kald yllarda gerek Stalin ynetimi tarafndan zaman zaman uyarlmas, gerekse StaMAK LE lincilerin tasfiye Aedildii 1956 ylndan sonraki ynetim tarafndan van vanovi
SIRA SZDE
DNELM Konstrktivizm, yaplandrmaclk ya da kuruculuk anlamna gelen S O ok ve daha R Uplastik sanatlarda etkili olan bir akmdr. Teknik ve malzemenin yceltilmesi D KAT ilkesiniKbenimseyen bu akmn Ftrizmle ortak yan gemile tm balarn koparlmak istenmesidir. Bu SIRA SZDE akm da Sovyetler Birliinde 1934 Yazarlar Birlii Kongresinde Toplumcu Gerekiliin resmi AMALARIMIZ sanat anlay olarak belirlenmesinden sonra etkisini yitirmi, temsilcilerinin bir ksm Bat K T g lkelerine A Petmilerdir.
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
4. nite - Nzm Hikmet ve Toplumcu Gereki iir
65
Var myd, Yok muydu? oyununun sansrlenmesi rneinde grld gibi istedii zgrlk ortamn tam olarak bulamad anlalmaktadr. Bununla birlikte sosyalizm dncesinin propagandas amacn tayan pek ok etkinlie katlmak zere dnyann birok lkesine gitmi, eitli dller alm, ilgi grmtr. 1963te Moskovada bir kalp krizi sonucu len Nzm Hikmet, bu ehirdeki Novo Deviiy Mezarlna gmlmtr. 5 Ocak 2009da Bakanlar Kurulu kararyla aire, vatandal iade edilmitir. Bu ksa yaamyksnde de grld gibi Nazm Hikmet yaamn ve sanatn sosyalist dnceye adamtr. Bunun yansmas, mr boyunca hem eylem hem de dnce olarak Rusyadaki Bolevik devriminin bir benzerinin Trkiyede de gereklemesi ve proleter (ii-kyl) snfn iktidarn hedefleyen bir mcadele olmutur. Bu gnden geriye bakldnda Nzm Hikmet portresi ayr alg erevesinde izilmektedir. Birincisi sosyalist dncenin dnya apnda temsilini yapm baarl bir Trk airi, ikincisi vatanna ihanet etmi bir komnist, ncs ise aklar, evlilikleri, memleket zlemi gibi motiflerle izilen bir popler kltr imgesidir. ncs bir yana braklrsa Nzm Hikmetin iiri, birbirine kart ve iirinden ok eylem ve dncelerinin etkisiyle yaklaan iki ana deerlendirme beinin konusu olmutur. Genel olarak bakldnda her iki tarafn deerlendirmelerinde de poetik zelliklerden ok, duygusal-politik tavrlarn ne kt grlmektedir. Elbette ideolojisiyle yaamn ve sanatn bu denli i ie geirmi bir sanat iin bu doal, hatta kanlmaz bir sonutur. Bununla birlikte bu durum, onun eserine objektif bir yaklam engellememelidir. Her sanat u ya da bu dnya grne balanabilir ve bu uurda aba da harcayabilir. iir okuruna den air hakkndaki speklasyonlar bir yana brakarak iirin estetik deerleri zerinde younlamaktr.
NZIM HKMETN R VE TRK RNDEK YER

A M A
Nzm Hikmetin iirinin zelliklerini belirleyip snflandrabilmek ve Trk iirindeki yerini ve etkisini aklayabilmek.
nceki nitelerde anlatld gibi Nzm Hikmetin ilk iirlerini yazmaya balad yllarda Trk iirinde birka ayr izgide yeni syleyi, ses ve imge araylar srmekteydi. Bir yandan Edebiyat- Cedide anlayndan szlp gelen bireyci, saf iir anlaynn; bir yandan iir dili ile yaayan dili rttrme abalarnn, bir yandan iiri toplum sorunlarnn zm iin bir ara olarak gren anlaylarn bir arada grld, Divan, halk ve tekke iirlerinin estetik zelliklerinden, Bat sanat akmlarndan yararlanan poetik tutumlarn ortaya kard iirler ayn sre ierisinde iir ortamn oluturmakta idi. Nzm Hikmet, ev iinde yksek sesle iirler okuyan dedesinin ve hececi airlerin etkisi altnda yazd ilk iirlerinden itibaren iirde sesin nemini kavram grnr. phesiz yalnzca bu ilk iirlerinde deil, sonuna kadar onun iirinin en nemli zelliklerinin banda ritmik ve zengin ses yaps gelir. Etkili kafiyeler, duraklarn dinamik bir biimde kullanlmas bu ses yapsnn balca zelliidir. Kimilerinin Mayakovski etkisine balad, kimilerinin Trk iirindeki serbest mstezat biiminin gelimi bir rnei olarak grd basamakl dize biimi iirin dinamizmini salayan bir baka zelliktir. air, Mayakovskinin iirini ilk defa Batumda bir gazetede grdn, Rusa bilmedii iin anlamad halde bu iirin biiminden etkilendiini; yine bu ehirde grd a insanlarla ilgili bir iir yazmak istediin-
66
de hece vezninin kendisine yetersiz geldii iin, bu iirin biimini taklit ettiini syler. 1922de yazd Alarn Gzbebekleri adl bu iir, zellikle biimiyle Trk edebiyatnda bir yenilik ncs olarak karlanmtr: Deil birka deil be on otuz milyon a bizim. Nzm Hikmet, Mayakovski iiriyle ilikisini sonraki yllarda sadece biim bakmndan bir etkilenme olarak aklamtr. Eletirmen Asm Bezircinin, yukarda ilk blmn aldmz iirin ilk be dizesinde aruzun mefln (3)-filn kalbnn, 6.-9. dizelerinde ise hem aruzun mstefiln-mstefiln-feiln kalbnn, hem de hecenin 4+4 lsnn bulunduunu belirtmesi, Nzm Hikmetin iirinin biim yapsna ilikin bir zellii dikkate sunar. air elbette geleneksel lleri sistematik bir biimde kullanmamtr; fakat zellikle eyh Bedreddin Destanndan sonra iirinin ses esini dzenlerken, hem Divan hem de halk edebiyat mzikalitesinin kulanda bulunan ritmini iirine yanstmaktan kanmamtr.
SIRA SZDE
Nzm Hikmet ilk iirlerini hangi edeb anlayn etkisi altnda yazm ve sonra niin iir SIRA SZDE anlaynda deiiklik yapmtr?
D NELM airin ayn ekilde hem paray, hem btn bir arada gzeten bir yap titizliine sahip olduunu sylemek mmkndr. Hececilerden gelen konuma dili imknlarn iirinin ayrc bir zellii olarak geniletmesi; yer yer yklemenin ve koS O R U numa dili edsnn getirdii yzeysellemeye, szn kkrtmasna kaplarak szck tasarrufundaki aksamalara karn onun iirinin en ok dikkati eken yndr. DKKAT te yandan bir ok eletirmen tarafndan en baarl eserleri kabul edilen eyh Bedrettin Destan, Memleketimden nsan Manzaralar gibi epik iirlerinde, konu SIRA SZDE edindii dneme uygun bir biim ve dil kulland grlr. iirinin yap zellikleri, iinde bulunduu koullarn etkisine gre az ok deikenlik gsterir. 1938e kadarki iirlerinde hitabet esi ar basarken, hapiste bulunduu 1950ye kadarki AMALARIMIZ yllarda yazd iirlerden bir ksmnda ykleme tekniinin (Memleketimden nsan Manzaralar gibi rneklerde), kiminde ise lirizmin ar bast (Saat 21-22 iirleri) grlr. T A P K Nzm Hikmetin iirinin Trk edebiyatndaki en dikkat ekici yan, biim ve ierik arasndaki rtmedir. Onun 1929-1933 yllar arasnda ard arda yaymlad kitaplarndaki V Z Y O N dnemin nde gelen edebiyatlarnn, Ahmet Him, YaT E L E iirlerin kup Kadri, Nurullah Ata() gibi o yllarn otoritesi olan isimlerin ilgisini ekmesinin sebebi z ile biim arasndaki bu uyumda yatar. Kendi ifadesiyle ehrin iiri olan bu yeni iir, alan insann gereini yanstabilecek biimi aramtr ve bulN ERN T mutur. Ona TgreEnemli olan zdr ve bu z elbette politik bir nitelik tar. Yani dnyaya, topluma ve bireye retim tketim ilikileri, snf farklar erevesinde bakmak, realiteyi Marksizmin yorumlad biimiyle diyalektik maddecilikle ele alMAK LE maktr asl olan.ANzm Hikmetin Trk edebiyatndaki yeri byk lde bu ideolojik tutumu estetiinin temeline koymasdr. Sanat Telakkisi adl iirinde aklad u grler onun iir anlayn da ortaya koymaktadr:
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
67
... Benim iirime ilham veren perimin omuzlarnda alan kanat: asma kprlerimin demir putrellerindendir!. Dinlenir, dinlenmez deil blbln gle kar feryatlar.. Fakat asl benim anladm dil:Bakr, demir, tahta, kemik ve kirilerle alnan Bethovenin sonatlar.. Sen istediin kadar tozu dumana katar srebilirsin atn!. Ben deimem en halisddem arap atna; saatte 110 kilometrelik sratini demir raylarda koan demir beygirimin!. Maddeye ve teknolojiye vgler sunan bu iir, airin ftrist ve konstrktivist akmlarn ak etkisinde bulunduunu gstermektedir. Teknoloji, hz, doalln ve lirik duyarlln reddedilmesi, ehrin ve kalabalklarn vgs sz konusu akmlardan gelen modernist elerdir. Nzm Hikmetin iiri eyh Bedreddin Destanna kadarki srete Rus modernist akmlarnn ykclk zelliini; bu kitabndan itibaren ise Divan ve halk edebiyatnn geleneksel elerinden yararlanan bir zellik tar. Bu dnemde cihan gr, anlay bakmndan deil, bu cihan gr ve anlayn sanattaki tezahr bakmndan telakkilerim bir hayli deiti diyecektir. Bylece fazla haykran bir propaganda edas tadn dnd nceki iirlerinden farkl bir anlatma ynelir. Onun iirinin ana zelliklerini yle belirtebiliriz: 1. iirin grnn (basamakl dizeler, byk-kk harfleri geleneksel anlaytan farkl kullanma, ayn sayfa ve iirde farkl puntolardaki harfleri bir arada kullanma) zel bir dikkat ile rme, 2. erie uygun bir ses dzeni oluturma (Makinalamak iirindeki trrrrrum/trrrrrum/trrrrum/trak tiki tak gibi makine taklidi ses elerini kullanmas ve daha baka rnekler), 3. Sinemotografik bir anlatm benimseme (mesel, Salkmst iirinde yerde kalan askerin atllarn uzaklamasn izleyii; atllar atllar kzl atllar dizesinin, her bir satrda ksaltlarak at szcne kadar indirilmesi ile grnt ve ses gelerini birlikte kullanan bir sinema imgesi oluturur ve bu anlatm tarzn Memleketimden nsan Manzaralar kitabndaki iirlerde de kullanr.), 4. iir, roman, yk, tiyatro, senaryo gibi edebiyat trlerinin birbirine zt zellikler tayan elerini bir araya getirme; hem birimi (msra- bercesteyi), hem de btn gzeten, hem solo hem de orkestra oluturmay amalayan yap, 5. iirlerinin btn asndan bakldnda hem modernist, hem geleneksel eleri
68
kullanmaktan kanmama, 6. Btn bunlar birletiren bir zemin olarak biim ve ierikte Marksist dnya grn iir anlaynn temeline oturtmak. Btn bunlara karn Nzm Hikmetin iirini Trk iirinde tekil bir rn olarak grmek, zellikle yol ac, nc bir iir kabul etmek yarm asrdan beri sregelen yenileme dnemi abalarna ve bu abann ierisinde olan pek ok aire hakszlk olur. erikteki elerden makine ve teknoloji vgsnn, 77 katl betonarme dalara hayran olan, karnna bir trbin oturtup/makinalamak isteyen Nzm Hikmetten nce, Sadullah Paann Ondokuzuncu Asr iirine kadar geri gtrlebilecek, Tevfik Fikret bata olmak zere birok airde izleri grlr. Halkn sorunlarna ynelen ilgi de Nzm Hikmetteki ideolojik gdmllk bir yana braklrsa yine Fikret, Mehmet Emin, Mehmet kif gibi airlerin iirlerinde aka bulunabilir. Syleyi zellikleri bakmndan Nzm Hikmetin iirlerinin de en nemli niteliini oluturan hitabet slbu, konuma dili canlln iire yanstma, iirde ykleme teknii Tanzimat dnemi airlerinden beri gelen araylarn Fikret ve kifte belirgin bir kvama ulam eleridir. zellikle hececi airlerin eliyle yaayan dile ynelme, Trk iirini 1920lere gelindiinde dil bakmndan bir aamaya getirmi bulunuyordu. Edebiyat- Cedideden beri serbest mstezat, cmlenin ve anlamn dizeler arasnda akmas denemeleri iirde birim gzelliinden btnn gzelliine gidiin nemli aamalar olmutur. iirin yapsnda dizenin nemini yitirip btnn gzelliinin ne karlmas bir dikkat olarak yenileme sreci boyunca var olagelmitir. Nzm Hikmette, bunun uygulanmasndaki baar ve btn salayan faktr olarak dnya grnn konulmas yenidir. Bu balamda Nzm Hikmetin yapm olduu iin Trk iirinde hibir gemii bulunmad grnn tutarl olmayaca dikkatten uzak tutulmamaldr. Buna karlk onu, iirin yapsn kurarken gerekletirdii z ve biim ilikisi, ses esinin alabildiine genilemi olmas, grsel imgelerin canll gibi nitelikleriyle Trk iirinin doal deiiminin bir sonucu, evrilmenin kendiliinden gelen bir aamas olarak grmenin de yanl olacan belirtmek gerekir. Nzm Hikmetin baars Trk iirindeki bu deneyimler ile modernist yap anlaylarn birletiren becerisinde yatmaktadr.
SIRA SZDE
Nzm Hikmetin SZDE Trk iirindeki yeri konusunda nesnel bir deerlendirme iin ne SIRA iirinin sylenebilir?
D Nzm te yandan N E L M Hikmetin Trk iirinin kendisinden sonraki gelimesinde oynad rol de zaman zaman tartma konusu edilmektedir. Yaam yksnde grlecei gibi NzmUHikmet, dergilerde iir yaymlayabildii, kitaplarn bastrabildii S O R 1929-1938 yllar arasnda Trk edebiyatnn ortam ierisinde etkin olmutur. Bu srete politik mcadelesinin yan sra yeni yetien kuaklar zerinde iiriyle de etkili DKKAT olmutur. Bu etki aada ele alacamz 40 Kua da denilen bir grup toplumcu gereki airin yetimesine kaynaklk etmitir. Ancak 1930larn ortasndan balayaSIRA gelime izgisinde ana ekseni oluturan Garip Hareketi, kinci Yerak Trk iirininSZDE ni gibi oluumlarn ortaya kt srelerde nce hapiste, ardndan yurt dnda ve kitaplar yasakl olduu iin belirleyici bir etkisi bulunduunu sylemek abartl bir AMALARIMIZ iddia olur. Onun kitaplarnn tekrar yaymlanmaya balad 1960lardan sonraki ilk kuak, iir estetiini byk lde kinci Yeni akmndan almtr. 1960larn sonu ile 1970li yllarda yazlan iir zerinde etkisi olmusa da bu etki, poetik ltler ereK T A P vesinde yaklaldnda negatif bir etki olmu ve bu dnem iirinin sz sloganlatran, bireysel duyularn rn metinlerden ok, kitlelerin birlikte okuyaca marlar andranE rnlerin ortaya kmasna, iirin estetik dzeyinin aaya dmesine T LEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
69
yol amtr denilebilir. Nitekim Nzm Hikmetin kendi andaki airler stnde de sonra gelenler stnde de aktif realistler dnda fazla etkisi olmadn syleyen Cemal Sreya, Nzm Hikmeti tapnlacak bir air olarak grmeyi istemenin de ncelikle gerekilik asndan onun ansna ihanet etmek olacan belirtir. Ksacas, Cumhuriyet dnemi Trk iirinde Nzm Hikmet iirinin kalc ve verimli bir etkisi olduunu ileri srmek abartl bir iddia olaca gibi, onun yaayan Trkeyi iirinin ana malzemesi olarak ustaca kullanan, biim eleriyle ierii kaynatrm, hareketli bir syleyie ulam nemli bir air olduunu; buna karlk modern Trk iirinin aknda nc ya da yol gsterici bir etkiye sahip olmadn belirtmek yerinde olacaktr.
TOPLUMCU GEREK EDEBYAT ANLAYII

A M A
Toplumcu gereki edebiyat anlaynn Trk iirindeki yerini tartabilmek.
Edebiyatta gerekilik anlay; gzlemci gerekilik, eletirel gerekilik ve toplumcu gerekilik olarak ayr izgide gelimitir. Gzlemci gerekilik d gerein olduu gibi esere yanstlmasn, eletirel gerekilik gzlemin eletirel bir nitelik tamasn ierirken; toplumcu gerekilik tezli oluu, gereklii Marksizm dncesi erevesinde yorumlamasyla tekilerden ayrlr. Toplumcu gerekilik, Marksizmin sanat-edebiyat alanna yansmasdr. 1934te Moskovada toplanan Yazarlar Birlii Kongresi, Maksim Gorki tarafndan zetlenen drt ilkeyle toplumcu gerekiliin ltlerini ortaya koymutur. Buna gre: 1. Toplumcu gerekilik daha nceki eletirel gerekilikten farkl olarak pragmatik bir edebiyattr ve bir tezi savunur. 2. Sosyalist bireysellik ancak kolektif emek iinde geliebilir. Edebiyatta insan belirleyen en temel e kolektivizmdir. 3. Yaam eylemdir ve yaratmaktr. Yeryznde yaayan insann ulamak isteyecei en son ama yeryznde yaamak mutluluudur. Yani yaam, maddesel ve doal olanla snrldr. 4. Sosyalist bireyselliin gelitirilmesi bu edebiyatn ana amacdr. Toplumcu gerekilik didaktik bir ama tar. (Kahraman, 2004:57-58) imdi bu ilkeler erevesinde iirini kuran airlerin Cumhuriyet dnemi iiri ierisindeki yerini belirlemeye alalm. Toplumcu gereki anlayn ilk ve en nemli temsilcisi olan Nzm Hikmeti yukarda ayrntl olarak inceledik. 1940 Kua olarak adlandrlan ve dorudan doruya Nzm Hikmet etkisine balanacak airleri de aada ele alacaz. Burada ise onunla ayn dnemlerde yazan ve onun etkisi altnda kaldklar dnlebilecek airlerin, iirlerinin zelliklerine ve dnem iiri ierisindeki yerlerine deinmek istiyoruz. Toplumcu gerekilik nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Nzm Hikmet ile birlikte serbest iirin ncs kabul edilen Ercment Behzatn D edilip edilmemesi (Lav, 1903-1984) da toplumcu-gereki anlay ierisinde kabul N E L M eletirmenlerce tartmal grlse bile, iirinin biim ve ierik zellikleri bakmndan burada ele alnmas yerinde olacaktr. Lav, Rusyadaki modernistO akmlardan yola S R U km olan Nzmn aksine Almanyadaki renim yllarnda tand davurumcuDKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
70
luk, Dadaizm ve gerekstclk akmlarndan etkilenerek serbest iirin bizdeki ilk rneklerini vermi olduunu ileri srer. Ahmet Oktay, Ercment Behzatn iiri ile Nzm Hikmetin iiri arasndaki fark biim-ierik ilikisinde grmektedir. Ona gre Ercment Behzat, Nzm Hikmetin baard biim-ierik uyumunu baaramam; ya biimde ya ierikte ak dmtr. Gerekten de Lavn iirlerinde de toplumcu gerekilerin materyalist, ezen-ezilen, smren-smrlen temlerine benzer konular ilemi olsa da ierikte belirgin ve btncl bir ynelme gstermez. Aslnda belirli bir ideolojiye balanamayan bir air olan Lav, yerleik deerleri inkr eder ve daha ok bir bakaldr airi zellii tar. iir iilii zellikle biim zerinde younlar. Lav iirlerini S.O.S. (1931), Kaos (1934), Al Kilidim Al (1940), Mau Mau (1962), Anadolu (1964) adl kitaplarda toplamtr. Mehmet Can Doan, 1930lu yllarda Nzm Hikmetin etkisini inceledii yazsnda bugn ou hatrlanmayan birok airden, iirlerinden rneklerle sz eder. Bunlar arasnda ilk akla gelenlerden birisi lhami Bekirdir (Tez, 1906-1984). Tez, Nzm Hikmetin Rusyadan dndkten sonra yeni dnya grne ve edebiyat anlayna bal olarak oluturmak istedii iirin ilk izleyenlerinden olmutur. Bu bakmdan iirlerinde ustasnn etkisi belirgin bir biimde grlr. Bununla birlikte Nzm izleyen ilk kuak airler arasnda en baarlsdr. Birok iirinde Nzm Hikmetin szck, imge ve biim zelliklerini taklit etmi grnr. 24 Saat adl kitabndaki iirlerle Trk edebiyatnda iileri konu edinen ilk air kabul edilir. Kafamn ince plak zarn plak masama serdim, sonra gerdim telgraf teli gibi sinirlerimi. Ayn ekilde balangta hece vezniyle yazan ve daha sonra toplumsal ierikli serbest iire geen Hasan zzettin (Dinamo, 1909-1989), Nzm Hikmet etkisi altnda yazd toplumcu iirlerini Deniz Feneri (1937) adyla kitaplatrmtr. iirlerini 1+1=Bir (N.Hikmetle birlikte, 1930) ve Daha ok Onlar Yaamalyd (Btn iirleri, 1996) adl kitaplarda toplayan Nail V. (akrhan, 1910-2008) ise 1945ten sonra iir yaymlamay brakt ve asl dikkatini mimarla yneltti. Bunlara eklenebilecek baka airlerle birlikte bakldnda 1930larda Nzm Hikmetin zellikle biiminden, syleyi zelliklerinden kurtulup iirde kiilik kazanamam pek ok isim, ustalarnn getirdiine yeni bir ey ekleyecek, bu anlay bir akm haline getirecek varlk gsterebilmi deillerdir. Ayrca Ahmet Oktay, Hasan Blent Kahraman gibi eletirmenler bu dnemde yazan bu anlaytaki airlerin, toplumcu gereki anlayla Kemalist ideolojinin halklk, kyclk ilkeleri arasnda bir yaknlk bularak ideolojik bakmdan ara yerde bulunduklarn belirtmektedirler.
TOPLUMCU GEREK ANLAYII TEMSL EDEN ARLER: 1940 KUAI

AM A
Toplumcu-gereki iir anlayn temsil eden ve 1940 Kua olarak adlandrlan airlerin, iirlerinin zelliklerini tanmlayabilmek.
Nzm Hikmetin iirlerinden ve dncesinden etkilenerek yazan 1940 Kua toplumcu gerekileri olarak adlandrlan airlerin nde gelenleri Rfat Ilgaz (19111993), Cahit Irgat (1916-1971), A. Kadir (brahim Abdlkadir Meriboyu, 1917-
71
1985), M. Niyazi Akncolu (1919-1979), mer Faruk Toprak (1920-1979), Enver Gke (1920-1981), Mehmet Kemal (Kurunluolu, 1920), Arif Damar (1925), Ahmet Arif (1927-1991), kran Kurdakuldur (1927). Bunlara kimi kaynaklarda nceki kuaktan Hasan zzettin Dinamo ile aada Mavi Hareketi bal altnda ayrca anlatlacak olan Attila lhan (1925-2005) da katlr. Eserlerini genellikle 1938den sonra vermeye balayan bu kuak airlerinin ortak zellii Nzm Hikmetin izleyicisi olmalardr. Belirtilmesi gereken bir baka nokta da bunlarn rn vermeye baladklar yllarn siyasal-toplumsal atmosferidir. Bu yllar Avrupada II. Dnya Savann balad, Trkiyede ise Atatrkn lmnn ardndan smet nn ynetimindeki tek parti iktidarnn dnya koullarnn da etkisiyle bir bask uygulad dnemdir. Bu yalnzca, bu kuak airlerinin nc kabul ettii Nzm Hikmetin yol gstericiliinden yoksun kalmalarna deil, ayn zamanda kendilerinin de diledikleri gibi yayn yapmalarna engel olmutur. Bu kuan temsilcilerinin kard birok dergi sk sk kapatlm, kendileri de ya takibata uram ya da hapis yatmlardr. Bu koullar altnda yazlan sz konusu airlerin rnleri teknik adan Nzm Hikmetin iirinin zelliklerini yeniden retecek bir dzeye ulaamamtr. Onun baaryla uygulad basamakl dize anlay ve tonlamann yerini ykleme teknii almaya balam; Nzm Hikmette belirgin bir ynlendirici olan ideolojik tutum, kentli insann yoksulluu, kendi yaadklar aclarn duygusal bir biimde dile getirildii bireysellik, zgrlk, gelecek umudu, sava kartl gibi motifler arasnda etkisizlemitir. Bunlar arasnda hretini daha ok sonraki yllarda yazd Hababam Snf adl mizah romanyla yapan ve toplumcu tarzdaki iirlerini Yarenlik (1943), Snf (1944) ve Yaadka (1948) kitaplarnda toplayan Rfat Ilgaz, syleyi ve yap bakmndan Garip anlayna yakn bulunan bir airdir. iirlerinde ykleme ve ironi ile yer yer yaamdan gelen yoksul sahnelerin lirizmi dikkati eker. airin ad geen kitaplardan sonra kard iir kitaplarnda herhangi bir gelime kaydettii sylenemez. Hatta giderek dzyazya ve mizaha yaklaan bir eilim izler. Bu ehrin ocuklar (1945), Rzgrlarm Konuuyor (1947), Ortalk (1952) ve Irgadn Trks (1966) adl kitaplarnda toplad iirleriyle toplumcu gereki airler arasnda yer alan Cahit Irgat da, toplumcu dnya gr ile Garip iiri arasnda gidip gelen rnlere imza atmtr. iirlerinde yer yer Necip Fazln metafizik duyarlln andran imgeler de kullanmtr: kyor arap rengi bir bulut Yayor stmze llerin gzleri nsanlar birbirinin gzyan iiyor. (Son Perde) iirle ksa bir sre ilgilenen M. Niyazi Akncolu, ilk ve tek kitab Haykrlar (1943)dan sonra iirden uzaklat. rnlerinde Divan ve halk edebiyatndan gelen zellikler grlr. lk kitab Tebli (1943) ile Nzm Hikmet izgisinde bir k yapan A. Kadirin airlii neredeyse bu kitapla snrldr. Bu iirlerde kiisel yaamnn besledii hapishane atmosferi, toplumsal ile bireysel olan arasnda gidip gelen bir duygusalln ar bast grlr. Sonraki yllarda baka iir kitaplar da yaymlam olmakla birlikte zellikle evirmenlii ile dikkat ekmitir. Bu kitaptaki iirlerindeki Nzm Hikmet etkisinden sonraki yllarda syrlmaya almtr. lk iirlerini kuan dier birok airi gibi hece vezniyle ve bireyci duygusal bir syleyile yazan mer Faruk Toprak, zellikle II. Dnya Sava ile birlikte toplumcu edebiyat anlayna ynelmitir. Gereki gzlem ile didaktik eda, toplumcu tarzda yaz-
72
d iirlerinin belirgin zelliidir. Bu kuak airleri arasnda tek iir kitab Hasretinden Prangalar Eskittim (1968) ile byk bir ilgi gren Ahmet Arif, meydanlarda okunacak yksek sesli, fke, isyan, kavga gibi sert bir sylemi ieren rnlere imza atmtr.
SIRA SZDE
1940 Kua toplumcu gereki airlerinin ortak zellikleri olarak neler sylenebilir? SIRA SZDE 1940 toplumcu gereki airler kuann iirleri iin Nzm Hikmet etkisinde D ortak kalmak gibi birN E L M zellik tamalarna karn, onun iirlerindeki teknik nitelikleri yeterince tamayan, ierikte ise toplumcu dnceleri, iirden ok dzyaznn gerektirdii S O R bir syleyile yanstan, duyarllktan ziyade duygusallk zellii tadz U yan ve iirde dil, imge ve ses gibi temel elerin farknda olmadklarn gsteren rnlerdir, denilebilir. Bu kuak airlerinin 1960larn sonlarndan itibaren artan DKKAT toplumsal-siyasal gerilim ortamnn besledii ve 1970li yllarn edebiyatna egemen olan siyasal popler iire yanl nclk yaparak olumsuz bir rol oynadklaSIRA SZDE rn sylemek gerekir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
MAV HAREKET
AMALARIMIZ
AM A
K T A P
Mavi hareketi olarak adlandrlan edebiyat etkinliinin iire yansmasn, Trk iirindeki yerini, Atilla lhan ve Ahmet Oktayn K T A P airliini tartabilmek.
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
Adn Kasm 1952-Nisan 1956 tarihleri arasnda Ankarada 32 say kan Mavi adl TELEVZYON dergiden alan hareketin, asl 19. saydan itibaren Attil lhann dergiye katlmas ile olutuu sylenebilir. Aslnda edebiyatmzda daha ok Orhan Duru, Ferit Edg, Tark Dursun K., Tahsin Ycel, Demir zl gibi imzalarn ortaya kmasn salad iin yk trneT yapt katk bakmndan dikkati eken derginin toplumcu gerNTERNE eki bir yayn halini almas zellikle Attil lhan ile Ahmet Oktayn yazlar ile gereklemitir. Attil lhan Sosyal Realizm Mnasebetleri Yahut Balang adl yazsnda bir taraftan LGarip airleri Orhan Veli, Oktay Rifat ve Melih Cevdeti; bir tarafMAKA E tan aktif realizm tarafls diye niteledii toplumcu gereki airleri; bir taraftan da Fazl Hsn, Cahit Stk, Cahit Klebi ve Behet Necatigil gibi airleri eletirir. Genellikle lhann Garip iirine kar k ile anlan Mavi dergisindeki bu oluumun bir hareket olarak anlmaya deer olup olmamas tartmaldr. Dergide yazanlarn ilk dnemde amatr diye nitelenebilecek yazarlardan olumas, 19. saydan sonra ise Attil lhann nclk ettii sosyal realizm anlay erevesindeki tartmalarn dergideki btn yazarlar kuatan, etkisi sonraki yllarda da devam edecek bir akm veya hareket niteliine dnememesi bu kukulu yaklamda etkili olmutur. Buna karlk, hem bopstil (zppe) olarak nitelendirilen Orhan Veli ve arkadalarnn, hem 1940 kua toplumcularnn eletirilmesi Attil lhan ile birlikte derginin de edebiyatmzda bir yer edinmesini salamtr. Buna karlk ne derginin ne de bu oluumda nc rol oynayan Attil lhann kinci Yeni akmna nclk ettii iddias doru kabul edilebilir. Yalnz iirin poetik deerlerine vurgu yapmas toplumcu gerekileri, imgeyi ne karmas Garip iir anlayn ypratm oldu. Bu hareketin iir damarn oluturan airler arasnda Attil lhan, Ahmet Oktay, zdemir saf, Arif Damar, Hasan Hseyin Korkmazgil adlar saylabilir. Balangta toplumcu bir izgi izlemelerine karlk sonraki yllarda Trk iirinde kendilerine zg bir yer edinen lhan ve Oktay biraz daha yakndan tanmak yerinde olur.
73
Attil lhan 1946 ylnda CHP iir yarmasnda Cebbar Olu Mehemmed adl iiriyle ikincilik (birinci eser Cahit Stknn Otuzbe Ya, nc eser ise Fazl Hsnnn akrn Destan adl iirleri olmutur) kazanm olmakla edebiyat ortamna adeta nl bir air olarak giri yapar. Aslnda 1941den beri toplumcu kuak ierisinde ve o nitelii tayan iirler yazmakta idi. Onun iirinin ilk kaynaklarndan birisi Nzm Hikmettir. Bu yllarda yazd iirlerde folklordan gelen eleri sklkla kullanan, dizelerin ses zelliklerine dikkat eden ykleyici bir anlatm biimini benimsemitir. 1950den sonra Garipe -bobstil, alafranga nitelemeleriyle- kar karken, iirin dz ve yaln bir ifade arac olamayacan, zengin benzetmeli, ili, derin olmas, kendisine zg bir syleyi zellii tamas gerektiini ileri srmt. Ona gre 1940 kua toplumcular dnemin tek parti iktidar tarafndan etkisizletirilerek, Orhan Veli ve arkadalarnn ne kmalar salanmtr. Buna karlk 40 kua toplumcularn ise dar bir formalizmle ocuk realizmi arasnda kalmakla sular. Bylece kendisini sosyal realizm olarak adlandrd bir anlayla tekilerden ayrr. Hem genel olarak dnce dnyasnda hem de iirde bir sentez aray iindedir. smet nn Atatrklnden ayrmak iin Mustafa Kemal Atatrkl diye adlandrd Atatrklk ile Marksizm arasnda; adalamak zorunluluu diye adlandrd ulusu-ulusalc dnce ile Seluklu-Osmanl tarihsel deneyimi arasnda balantlar kurmak, kendi deyimi ile bileim oluturmak ister. Bu tutumu onun iirine de yansmtr. Solculuu Atatrk dncesi ile milli bir zemine oturtmak istedii gibi iirde de toplumcu gerekilik anlay ile Divan iiri estetiini birletirmek ister. Ayrca kentli insann yalnzlk, cinsellik gibi duygular ve iir dilinde argo, kfr vb. geni sz varl ve syleyi eleri, Divan iirinin mzikalitesinden yararlanma gibi zellikleri ile hem ses hem imge bakmndan giderek Nzm Hikmet etkisinden kurtulur. Bylece Bat iiri estetii ile gelenek arasnda sentez oluturmak isteyen, ehirli, entelektel ve ayn zamanda toplumcu znenin iirini yazar. emperyal otelinde bu sonbahar bu camlarn nokta nokta hzn bu bizim berhava olmuluumuz bir nokta bir hat kalmlmz bu rezil bu aramba gn intihar etmi ktmser yapraklar ksrkl aksrkl bu takvim ben hi bylesini grmemitim vurdun kanma girdin itirazm var (Emperyal Oteli) Attil lhan iirine genel olarak dnem halinde yaklamak mmkndr: Toplumcu gereki dnem (Duvar ve Sisler Bulvar kitaplar), bireyselliin varolu iinde alglanlmaya alld dnem (Yamur Kaa, Ben Sana Mecburum, Bela iei ve Yasak Sevimek kitaplar), Divan iiri birikimine yneldii dnem (Tutuklunun Gnl ve daha sonraki kitaplar). Btn bu iirler toplamyla Attil lhan, Cumhuriyet dnemi Trk iirinde ada kentli bireyin duygularn yanstan lirizmi ile ve gelenekten zellikle mzikal deerler bakmndan kendine zg yararlanma tarzyla zel bir yer edinmitir. lk dnem iirlerinde Ahmet Ariften etkilendiini belirten Ahmet Oktay, 1960tan sonraki iirlerinde kinci Yeni iir akm ile toplumcu gereki anlayn etkisi altnda grnr. Oktay, Dr. Kalligarinin Dn (1966) ve Yol stndeki Semender
74
(1987) adl kitaplarndaki iirleri onun iir izgisinde ne kan rnler olarak dikkati eker. Destans syleyiten imgeyi benimsemi toplumsal duyarlla uzanan tavr ve szck eitlilii iirlerinin belirgin zellikleri arasndadr. Mazi de hal de kalbimde yaradr, hl dlerimden geiyor tanklar; oullar gitti, kzlar gitti tehis ettim onlar morglarda. Unuttum kimleri ele verdiimi ve kimlerin beni ihbar ettiini(Sayklamalar) Ahmet Oktayn iirlerinin yan sra deneme-inceleme trnde yazd eserler ile de zellikle 1970lerden sonra dnce yaamnda nemli yer edindiini belirtmek gerekir. Ksacas, Mavi giriimi olarak adlandrlan edebiyat olay zellikle eletirel ynyle etkili olmu, dnemin genel kabul gren anlaylarnn ypranmasna yol amtr.
75
zet
A M A
Cumhuriyet dnemi Trk iirinde ad en ok tartlan airlerin banda gelen Nzm Hikmet Rann yaamn, ideolojisini, tartlan ynlerini aklayabilmek. Nzm Hikmet, hayatn ve sanatn Marksist ideolojiye ve bu ideolojinin Trkiyede ynetimi ele geirmesi mcadelesine adamtr. Bu yzden hapis yatm, yurtdna kam ve eserleri Trkiyede uzun zaman yasaklanmtr. Bu durum airin ideolojisini benimseyenler tarafndan alabildiine abartlmasna, onun dncesine kar olanlarca da yok saylmasna yol amtr. Nzm Hikmetin iirinin zelliklerini belirleyip snflandrabilmek ve Trk iirindeki yerini ve etkisini aklayabilmek. Nzm Hikmet, hem biim hem de ierik bakmndan Trk iirinde bir yeniliin temsilcisidir. Onun iirlerinde ses ve grnt elerinin aire zg kullanm, ierikle biimin ayrlmaz bir ekilde rtmesi baarsnn en nemli etkenidir. Buna karlk Trk iirinde sreklilii olan ve gelitirici bir etki oluturduu sylenemez. Toplumcu gereki edebiyat anlayn tanmlayabilmek, Trk iirindeki yerini tartabilmek. Toplumcu gerekilik 1934 ylnda Sovyetler Birliinde ortaya atlan Marksizmin sanat alannda uygulanmasn amalayan tezin addr. Tezli, kolektivizmi ama edinen, didaktik ve maddeci bir sanatn, toplumlar sosyalizme yneltecek biimde gelimesi taraftardr.
A M A
Toplumcu-gereki iir anlayn temsil eden ve 1940 kua olarak adlandrlan airlerin, iirlerinin zelliklerini tanmlayabilmek. 1940larda edebiyat alannda grlmeye balanlan ve toplumcu gereki anlay benimseyen airler kua Nzm Hikmetin at yoldan ilerlemek istemilerse de ncelikle hibirisi biim bakmndan ustalarnn ulat dzeyi tutturamamlardr. erikte ise yoksulluk, snf atmas gibi konular genellikle smarlama bir biimde ve iirden ok dzyazya yaklaan duygusal bir syleyile dile getirmilerdir. Mavi hareketi olarak adlandrlan edebiyat etkinliinin iire yansmasn, Trk iirindeki yerini, Atilla lhan ve Ahmet Oktayn airliini tartabilmek. 1952-56 yllar arasnda 32 say yaymlanan Mavi dergisi etrafnda toplanm olan isimlerin meydana getirdii toplama zellikle Attil lhann ve Ahmet Oktayn dnemin edebiyatlarna ve akmlarna ynelttii eletiriler ile dikkati ekmitir. Bu dergide adn duyuran airler ortak bir kuak, akm vb. oluumdan ok ierikte toplumcu gereki kuak ile biimde kinci Yeni akm arasnda zellikler tayan isimlerden oluur. Bunlar arasnda zellikle lhan ve Oktay kendilerine zg bir iir oluturabilmilerdir.
A M A
A M A
A M A
76
Kendimizi Snayalm
1. Nzm Hikmet yenilik tayan ilk iirlerini hangi sanat akmlarnn etkisi altnda yazmtr? a. Hece iiri b. Sembolizm ve srrealizm c. Ftrizm ve konstrktivizm d. Realizm ve strktralizm e. Halk edebiyat ve Divan edebiyat 2. Nzm Hikmetin yeni tarzdaki ilk iirinin ad nedir? a. Serviliklerde b. Alarn Gzbebekleri c. Salkm St d. Makinalamak e. eyh Bedrettin Destan 3. Aadakilerden hangisi Nzm Hikmetin iirlerinde etkili deildir? a. Yetitii evde dedesinin yksek sesle iir okumas b. Hece vezniyle yazan airlerin sese dikkat gstermesi c. Mayakovski d. Mevlevi olmas e. Marksizme balan 4. Aadakilerden hangisi Nzm Hikmetin iirinin zelliklerinden biri deildir? a. Deiken anlatm tekniklerini bir arada kullanmas b. Dinamik bir ses yapsna sahip olmas c. Toplumsal sorunlar dile getirmesi d. deolojik bir nitelik tamas e. Divan edebiyatndan hi yararlanmam olmas 5. Aadakilerden hangisi Nzm Hikmetin iir kitaplarndan deildir? a. Hasretinden Prangalar Eskittim b. Memleketimden nsan Manzaralar c. Saat 21-22 iirleri d. Kuvay Milliye Destan e. Gnei enlerin Trks 6. Aadakilerden hangisi toplumcu gereki airlerden deildir? a. A. Kadir b. mer Faruk Toprak c. Ahmet Hamdi Tanpnar d. Hasan zzettinDinamo e. Arif Damar 7. Aadakilerden hangisi toplumcu gereki iir anlaynn zelliklerinden deildir? a. Metafizik olana ilgi duymas b. Didaktik olmas c. Tezli olmas d. Kolektivizmi savunmas e. Snf mcadelesinin arac olmas 8. Aadakilerden hangisi 1940 kua airlerin iirlerinin zelliklerinden deildir? a. Basamakl iir biiminin ortak zellikleri oluu b. Nzm Hikmetten ideolojik olarak etkilenmeleri c. iirlerinde ykleme ve dzyaz zellikleri tamas d. Nzm Hikmet iirini gelitirerek srdrmeleri e. Kiisel dramlarndan sz etmeleri 9. Aadakilerden hangisi Mavi Hareketinin zelliklerinden deildir? a. Bir dergi etrafndaki toplamadan ortaya km olmas b. Attil lhann nclnde gelimesi c. Garipileri eletirmesi d. 1940 kua toplumcu gerekilerini eletirmesi e. Uzun mrl bir edebiyat hareketi olmas 10. Attil lhan iiri ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. Bireyin duygularna yer vermesi b. iirde anlam nemsememesi c. Lirizme nem vermesi d. Divan iiri ses zelliklerinden yararlanmas e. Sz varlnn geni olmas
77
Okuma Paras 1
YRMNC ASRA DAR -Uyumak imdi, uyanmak yz yl sonra, sevgilim... -Hayr, kendi asrm beni korkutmuyor ben kaak deilim. Asrm sefil, asrm yz kzartc, asrm cesur, byk ve kahraman. Dnyaya erken gelmiim diye kahretmedim hibir zaman. Ben yirminci asrlym ve bununla vnyorum. Bana yeter yirminci asrda olduum safta olmak bizim tarafta olmak ve dvmek yeni bir lem iin... -Yz yl sonra, sevgilim... -Hayr, her eye ramen daha evvel. Ve len ve doan ve son glenleri gzel glecek olan yirminci asr (benim afak lklaryla sabaha eren mthi gecem), senin gzlerin gibi, Hatem, gneli olacaktr... (Nzm Hikmet, Yirminci Asra Dair, Kuvyi Milliye)
Okuma Paras 2
BYLE BR SEVMEK ne kadnlar sevdim zaten yoktular yamur giyerlerdi sonbaharla bir azck okasam sanki ocuktular braksam korkudan gzleri sislenir ne kadnlar sevdim zaten yoktular byle bir sevmek grlmemitir hayr sanmayn ki beni unuttular hl ara sra mektuplar gelir gerek deildiler birer umuttular eski bir ark belki bir iir ne kadnlar sevdim zaten yoktular byle bir sevmek grlmemitir yalnzlklarmda elimden tuttular uzak fsltlar iimi rpertir sanki gkyznde bir buluttular nereye kayboldular imdi kim bilir ne kadnlar sevdim zaten yoktular byle bir sevmek grlmemitir (Attil lhan, Byle Bir Sevmek, Byle Bir Sevmek)
78

1. c Yantnz yanl ise Nzm Hikmet Ran: Yaam ve Ad Etrafndaki Tartmalar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nzm Hikmetin iiri ve Trk iirindeki Yeri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nzm Hikmetin iiri ve Trk iirindeki Yeri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nzm Hikmetin iiri ve Trk iirindeki Yeri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nzm Hikmetin iiri ve Trk iirindeki Yeri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumcu Gereki Anlay Temsil Eden airler: 1940 Kua balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumcu Gereki Anlay Temsil Eden airler: 1940 Kua balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumcu Gereki Anlay Temsil Eden airler: 1940 Kua balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mavi Hareketi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mavi Hareketi balkl blm yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Nzm Hikmetin yaamn ve dnce dnyasn etkileyen nemli olaylardan birisi 1921 ylnda Mill Mcadeleye katlmak zere bir grup arkadayla birlikte getikleri neboluda gereklemitir. Burada Ankara hkmetinin iznini beklerken Almanyadan gelen Spartakistlerle tanr. Almanyada Rusyada Leninin yapt devrime benzer bir devrim yapmak isteyen bu rgte mensup olan Sadk Ahiden (Mehmet Eti) dinledii Bolevik Devrimi, Marks, Engels, sosyalizm, snf atmas konularndaki grlerden etkilenmi ve ksa srede bu dnceleri benimsemitir. Sra Sizde 2 Nzm Hikmet, ev iinde yksek sesle iirler okuyan dedesinin ve hececi airlerin etkisi altnda yazd ilk iirlerinden itibaren iirde sesin nemini kavram grnr. air, Mayakovskinin iirini ilk defa Batumda bir gazetede grdn, Rusa bilmedii iin anlamad halde bu iirin biiminden etkilendiini; yine bu ehirde grd a insanlarla ilgili bir iir yazmak istediinde hece vezninin kendisine yetersiz geldii iin, bu iirin biimini taklit ettiini syler. Sra Sizde 3 Nzm Hikmetin Trk iirinde hibir gemii bulunmad gr doru deildir. Buna karlk onu, iirin yapsn kurarken gerekletirdii z ve biim ilikisi, ses esinin alabildiine genilemi olmas, grsel imgelerin canll gibi nitelikleriyle Trk iirinin doal deiiminin bir sonucu, evrilmenin kendiliinden gelen bir aamas olarak grmenin de yanl olacan belirtmek gerekir. Nzm Hikmetin baars Trk iirindeki bu deneyimler ile modernist yap anlaylarn birletiren becerisinde yatmaktadr. Ayrca Cumhuriyet dnemi Trk iirinde Nzm Hikmet iirinin kalc ve verimli bir etkisi olduunu ileri srmek abartl bir iddia olaca gibi, onun yaayan Trkeyi iirinin ana malzemesi olarak ustaca kullanan, biim eleriyle ierii kaynatrm, hareketli bir syleyie ulam nemli bir air olduunu; buna karlk modern Trk iirinin aknda nc ya da yol gsterici bir etkiye sahip olmadn belirtmek yerinde olacaktr.
2. b
3. d
4. e
5. a
6. c
7. a
8 .d
9. e 10. b
79

Sra Sizde 4 Edebiyatta gerekilik anlay; gzlemci gerekilik, eletirel gerekilik ve toplumcu gerekilik olarak ayr izgide gelimitir. Gzlemci gerekilik d gerein olduu gibi esere yanstlmasn, eletirel gerekilik gzlemin eletirel bir nitelik tamasn ierirken; toplumcu gerekilik tezli oluu, gereklii Marksizm dncesi erevesinde yorumlamasyla tekilerden ayrlr. Toplumcu gerekilik, Marksizmin sanat-edebiyat alanna yansmasdr. 1934te Moskovada toplanan Yazarlar Birlii Kongresi, Maksim Gorki tarafndan zetlenen drt ilkeyle toplumcu gerekiliin ltlerini ortaya koymutur. Sra Sizde 5 1940 toplumcu gereki airler kuann iirleri iin Nzm Hikmet etkisinde kalmak gibi bir ortak zellik tamalarna karn, onun iirlerindeki teknik nitelikleri yeterince tamayan, ierikte ise toplumcu dnceleri, iirden ok dzyaznn gerektirdii dz bir syleyile yanstan, duyarllktan ziyade duygusallk zellii tayan ve iirde dil, imge ve ses gibi temel elerin farknda olmadklarn gsteren rnlerdir, denilebilir. Akta, . (1998). Yenileme Dnemi Trk iiri ve Antolojisi (1920-1940), Ankara: Aka Yaynlar. Bayar, Z. (1973). Nzm Hikmet zerine, stanbul: Tel Yaynlar. Cokun, K. (Ed., 2010). stanbul airi Nzm Hikmet Ho Geldin, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. elik, Y. (1998). ubat Yolcusu Attil lhann iiri, Ankara: Aka Yaynlar. Doan, M. C. (2002). Serbest Nzm, Kitap-lk Dergisi, S.52, s.151-167, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Doan, M.H. (2002). Nzm Hikmet ve iiri, Kitap-lk Dergisi, S.52, s.141-150, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Fevralski, A. (1997). Nzmdan Anlar, (ev. Ataol Behramolu), stanbul: Milliyet Yaynlar. Kahraman, H.B. (2004). Trk iiri Modernizm iir, stanbul: Agora Kitapl. Kemal, O. (1996). Nzm Hikmetle Buuk Yl, stanbul: Milliyet Yaynlar. Kurdakul, . (1997). Nzmn Bilinmeyen Mektuplar, stanbul: Milliyet Yaynlar. Nureddin, V. (1965). Bu Dnyadan Nzm Geti, stanbul: Remzi Kitabevi. Oktay, A. (1993). Cumhuriyet Dnemi Edebiyat (19231950), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Oktay, A. (2004). mknsz Poetika. stanbul: Alkm Yaynlar. zel, -Kutlu, M. (1990). Ran, Nzm Hikmet, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul: Dergh Yaynlar. (Ran), Nzm Hikmet (1996). Kemal Tahire Mapusaneden Mektuplar, stanbul: Milliyet Yaynlar. (Ran), Nzm Hikmet (1995). 835 Satr iirler 1, stanbul: Adam Yaynlar. Sazyek, H. (2007). 1940 Toplumcu Gereki Kua, Trk Dnyas Edebiyat Tarihi c. VIII, s.468-472, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Sertel, Z. (1996). Nzmn Son Yllar, stanbul: Milliyet Yaynlar. Sreya, C. (1985). apkam Dolu iekle, stanbul: izgi Yaynclk. Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, (2003). stanbul: Yap ve Kredi Yaynlar.
5
Amalarmz
Metafizik Mistisizm
Bu niteyi tamamladktan sonra; Metafizik, mistisizm kavramlarn tanmlayabilecek, Sanatn metafizik ve mistisizmle ilikisini tarif edebilecek, Cumhuriyet dnemi Trk iirinde metafizik eilimler tayan airlerden Necip Fazl Ksakreki eserlerinden rneklerle aklayabilecek, saf Hlet elebinin iirlerinde mistik zellikleri snflandrp tanmlayabilecek, Fazl Hsn Dalarcann ilk iirlerindeki metafizik eleri belirleyip tanmlayabilecek, Cumhuriyet dnemi Trk iirinde metafizik zellikler tayan dier iirleri ve airleri aklayabileceksiniz.,
Anahtar Kavramlar
Sanat ve metafizik iir ve varlk
indekiler
METAFZK, MSTSZM CUMHURYET DNEM TRK R: SANAT, METAFZK VE MSTSZM NECP FAZIL KISAKREK SAF HLET ELEB FAZIL HSN DALARCA CUMHURYET DNEM TRK RNDE METAFZK ZELLKLER TAIYAN DER RLER VE ARLER TANIYABLMEK
Modern Trk iirinde Metafizik Eilimler
Modern Trk iirinde Metafizik Eilimler

METAFZK, MSTSZM
A M A
Metafizik, mistisizm kavramlarn tanmlayabilmek.
Trkede fiziktesi szcyle de karlanan metafizik, felsefe tarihinin en ok tartlan kavramlarndan birisidir. Btn bu tartmalar burada anmak konu dna kmamza sebep olur. Bu yzden konumuz erevesinde belirli bir snr izmekle yetineceiz. Metafizik terimi ilk defa Aristotelesin eserlerini derleyip tasnif ederek kitaplatran Andronikos tarafndan nl filozofun Prote Philosophia (lk Felsefe) adl eserine Meta ta Physika (fizikten sonra gelen anlamnda metafizik) adn vermesiyle kullanlmtr. Dar anlamyla, ontolojiyi veya Aristonun ilk felsefe dedii her eyin ilk ilkelerini aratran felsefenin blmdr (Bolay, 1999:161). Ancak bugn yaygn olarak kullanlan anlamn nemli lde ortaa felsefecilerinin dnceleriyle kazanmtr. Bu dnemden itibaren, akn (transandental, mteal) varla, tanrsal olana ilikin dnme metafizik olarak adlandrlm; bylece metafizik, teolojiyle ve mistisizmle ilikili bir kavram halini almtr (Kayran, 2007:114-117). Metafizik kavramnn pek ok tanm yaplmtr. Bu tanmlarn vurgulad u nitelikler ne kmaktadr: Metafizik, bir btn olarak varl; kendinde ve kendi iin var olan gereklii; her trl varoluun kayna ve nedeni olan akn bir gereklii; formlar ve idealar, kategoriler ve tmeller; Tanrnn varoluu, akl ve ruh, ruh-beden, zihin-beden ilikisi, maddi eylerin gereklii, zaman, mekn ve tin kavramlarn konu edinen disiplindir. (Cevizci, 2003:265-266) 19. yzylda ise pozitivist ve Marksist dnrler metafizii akl ve be duyu ile ispatlanamayan eylerin bilgisi olarak grm ve olumsuzlamlardr. Ksacas fizik alann dndaki varlk alanna dnk dnmenin konusu metafizik olarak deerlendirilmektedir. Metafizii, teoloji ve mistisizmle ilikili klan zellii nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Mistisizm Trkede genellikle gizemcilik szc ile ifade edilmekte ise de D bu L M kavram tam olarak karladn sylemek zordur. Bu yzden N Enitede mistisizm terimi tercih edilecektir. Cevizci gizemcilik maddesi altnda mistisizmi;
S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
82
1. genel olarak, kiinin gerekliin duyu algsna veya akl ya da kavramsal dnceye ak olmayan bilgisine eriebileceini; gerekliin bilgisinin normal duyumsal ya da bilisel srelerin dnda kalan yollarla kazanldn; gerekliin doasnn normal deneysel ya da rasyonel yollarla deneyimlenemez olduunu; gereklikle ilgili kesin bilgi ve nihai hakikate, deneyim ya da akl yoluyla deil de, mistik bir tecrbe veya akld gizemli bir sezgi yoluyla eriilebileceini savunan reti veya disiplin. 2. bilim grevini yaptktan sonra bile dile dklemez, ifade edilemez, zlemez asl veya temel bir takm problemler bulunduunu, hayat probleminin, lmn bizatihi kendisinin btnyle zmsz ve anlalamaz olduunu; dnyann kendisini dardan snrlanm bir btn olarak duyumsamann bilim ve akl yoluyla aklanamayacak duygu ve yaantlara yol atn ne sren yaklam. 3. din duyguya nem veren, insann Tanryla dorudan ve kiisel iletiim kurabileceini savunan din reti. Tanrdan bir para olan ya da kendisinde tanrsal bir ate ya da kvlcm ieren insan ruhunun, uzun bir sre boyunca ile ektikten ve hazrlk yaptktan sonra, bir, ezeli-ebedi, deimez ve var olan her eyin yaratcs olan tinsel bir g olarak Tanryla dorudan bir temas iine girebileceini, mistik bir birlik hali iinde Tanrya eriebileceini savunan doktrin. (Cevizci, 172-173).
biiminde tanmlamaktadr. Ayrca mistisizm zellikle Fransz filozofu Henry Bergson tarafndan sezgi kavramyla ilikilendirilmi ve sezgi, bizi bir varln, dmzdaki bir objenin iine srkleyen zihn sempatidir. Bylece iimizdeki uurla dmzdaki eya aynlemi olur. Sezgi, uurla eya arasndaki fark ortadan kaldryor. eklinde tarif etmitir (Okay, 1998:48). Bylece bilinle eyann, bilimin izledii yoldan farkl bir biimde zel bir birleme nna iaret edilmi oluyor. Son olarak mistisizm ve mistik szcklerinin yaygn bir biimde kiinin kendisinden stn kabul ettii bir varlk veya kavram iinde kendi varln yok etme (Okay, 1998:56) giriimi anlamyla kullanldn; bylece tabiat mistisizmi, eya mistisizmi, vatan mistisizmi (mesel Namk Kemal iin vatan mistii sznn kullanlmas bu tanm erevesinde deerlendirilmelidir) gibi kullanmlarn doduunu da belirtmek gerekir. Bu balamda mistisizmle tasavvuf kavramlarnn birbirinin e anlamls gibi grlmesinin bir yanlg olduu da ortaya kmakta; mistisizmin daha geni bir anlam alanna sahip olduu grlmektedir. Bununla birlikte gerek mistisizm ve tasavvuf ve gerekse mistisizm ile metafizik kavramlarnn maddenin grnen zelliklerinin tesinde, fiziksel olarak llebilenden daha baka bir gereklie sahip olduu dncesi bakmndan birbiriyle ilikilendirilebilecei aktr. Ayrca mistisizmle ruhsal deneyimlerin birbiriyle ilikili grldn belirtmek gerekir. Bylece gerek metafizik ve gerekse mistisizm kavramnn olduka geni bir alan kapladn ve pek ok tartmann konusu olduunu grrz. Grlyor ki temelde fizik ve madd alann dnda bir varlk alan olduu kabulne dayanmak metafizik ile mistik kavramlarnn ortak ynn oluturuyor. Buna karlk metafizik, felsefenin bir kolu veya blm olarak dnce mantk ve muhakeme yolu ile fiziktesi alana ynelirken, mistisizm daha ziyade ruhsal, sezgisel bir kavray tecrbesi nitelii tayor.
5. nite - Modern Trk iirinde Metafizik Eilimler
83
CUMHURYET DNEM TRK R: SANAT, METAFZK VE MSTSZM

A M A
Sanatn metafizik ve mistisizm ile ilikisini tarif edebilmek.
Hem metafiziin hem de mistisizmin felsefe, din ve sanat gibi temel alan ile sk skya ilikili olduu kabul edilmitir. Felsefede gereklii, varln hakikatini arama yollarndan birisi olmak; dinde Tanr ve te dnya kavramlar ve bu kavramlarla ilgili dier olaanst varlklara (melekler, cinler vb.) ilikin bilgi ve buyruklar, bu iki kavramn bu alanlar asndan ilevini ve niteliini belirler. Sanatta ise sanat znenin kendisini ve evresini tanmlama abalarna bal olarak, btnyle varlkla ve varln tekil paralaryla zne arasndaki ilikinin zerinde temellenir. Bu bakmdan hem sanatnn varlkla ilikisi ve var olann tesini kurcalama merak; hem de sanatn insann ruhsal yanyla ilikisi sanat eserini metafizik, mistik kavramlaryla ayn balam sk sk kullanr duruma getirmitir. Bu balamda Platonun yansma kuramndan balayarak fizik ve fiziktesi lem kavramlarna dayanan algnn, sanat anlama ve yorumlamada bir ereve izdii sylenebilir. Sanat ile metafizik ve mistisizm arasndaki ilikinin temel nitelii nedir?SZDE SIRA Modern sanat akmlarnn hemen tamamna kaynaklk eden sembolizm akmDNELM nn ise zellikle varln semboller araclyla ve sanat yoluyla okunabilecei biiminde anlalabilecek grleri, din-d mistik anlay olarak yorumlanmtr. KO R U sacas varln grlr-duyulur yanndan baka alanlara sahip Solduu dncesi, lm ve lm sonras kayglar sanatta kendisine yer bulmu ve sanatn ilevi, amac gibi sorunlar insan var oluuyla ilgili temel konular olarak eserlere yansmtr. DKKAT Denilebilir ki metafizik duyu ve dn tarz dikkate alnmakszn sanat konusunu konumak, konunun snrl ve dar bir ereveye hapsolmas anlamna gelir. SIRA SZDE Sanat ve bilim arasndaki temel fark, varla yaklam tarznda belirginleir. Sanat varl anlama, duyma amacn gerekletirirken genellikle akl ve mantn kurallarna ve yntemlerine uyma ihtiyac ierisinde deildir. Bu durumda duyu ve AMALARIMIZ zel bir kavrama yolu olarak sezgi ne kar. Bylece sanat, insann varlk karsndaki tutumunun kendisine has bir ifadesi olarak konumlanr ve sanat znenin zel bir kavray ve iletiiminin nesnesi halini alr. Bu bakmdan balangtan beri K T A P sanat ayrcalkl klan, varln fiziksel niteliklerinden, be duyu ile kavranp, tanmlanp snflandrlabilen ynnden baka zellikleri dikkate gelir. te bu yzden metafizik, mistisizm gibi kavramlar sanatla sk sk ilikilendirileYgelmitir. Bu TELEVZ ON durum elbette sanatn en nemli kolu olan edebiyat iin de sz konusudur. zellikle gcn nemli lde imaj unsurundan alan iir tr iin mistik/metafizik alg zengin bir beslenme kayna oluturur. nk gerek metafizik alan dediimiz TERNET eyann aklla kavranlmayan yn, gerek ruhsal durumlarnNkavranlmas, iire arpc imajlar salamak bakmndan byk bir kaynak oluturur. Bu ayn zamanda sanat gerekliin baka trl bir kavran niteliine ulatrr. Anadoluda oluan Trk edebiyat balangcndan itibaren dinin salad kltr evreninin verileri dolaysyla geni bir ekilde sz konusu kavramlarla ilikisini srdrmtr. Yeni Trk edebiyatnda ise Abdlhak Hmidin Makber, Klbe-i tiyak, Krsi-i stirak gibi iirlerinden balayarak gl bir biimde metafizik
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
84
izginin oluup gelitii grlr. Cumhuriyet dneminde de bu izgide rn veren airlerin dnemin iir birikiminde gz ard edilemez bir yerleri vardr. Cumhuriyet dnemi Trk iirinde metafizik/mistik eilimler tayan, hatta iir anlayn btnyle bu kavramlar zerine oturtan birok air bulunmaktadr. Bu airlerden bazlar btn iirlerinde bu zellikleri gsterirken, bazlar dnemsel olarak bu niteliklere sahip metinler yaymlam, bazlar ise kimi iirlerinde sz konusu duyarlln etkisi altnda kalmlardr. Ancak toplumcu airlerin, memleket edebiyat olarak adlandrlan anlayla yazan airlerin veya Garipilerin rnlerinde olduu gibi, bir tek tipleme zellii veya geni ortak paydalar bulma imkn sunmazlar. Metafizik eilimi sergileyen airlerin iirlerindeki ayrc eler biletirici elerden daha fazladr. Gerek biim zellikleri gerekse ierik bakmndan belki de modern Trk iirinin kendi ierisinde en ok eitlilik tayan eilimi budur denilebilir. Bunun en temel sebebi ise yukarda ksaca tantmaya altmz metafizik/mistik kavramlarnn akl-mantk kurallarndan ziyade bireysel duyua ve alabildiine znel alglara dayanmasdr. Yeni Trk edebiyatnda bu konunun zel olarak incelendii sylenemez. Ancak zellikle Abdlhak Hmid, Necip Fazl Ksakrek, Sezai Karako gibi airlerin iirleri hakkndaki incelemelerde deinilen bir konu olarak kalmtr. Bununla birlikte mesela Ahmet nam, Trk iirinde Mistik Ynelimler balkl yazsnda; Hasta Mistisizm- Necip Fazl Ksakrek, Sanat Mistisizmi-Ahmet Hamdi Tanpnar, Yaama Mistisizmi- saf Hlet elebi, Aama Olarak Mistisizm-Fazl Hsn Dalarca, Ruhsal Mistisizm-Behet Necatigil ve Kurtulu Olarak MistisizmSezai Karako olmak zere alt ayr mistik tavrdan sz eder. (nam,1996:162-178) Yazarn mistisizm kavramna ksmen olumsuzlayan bir slupla yaklat bu yaz da, Trk iirinde mistik veya metafizik eilimlerin trl biimlerde grldnn gstergelerinden birisidir. te yandan hecenin ilk kuak airlerinden Enis Behi Koryrekin yalnzca Trk edebiyat iinde deil dnya edebiyatlarnda da eine az rastlanr kitab Varidat- Sleyman Efendi (1949) bu konunun bir baka rnei olarak grlebilir. air bu kitabndaki iirleri, ispiritizma tecrbeleri srasnda bir tr balant kurduu ediki Sleyman Efendinin ruhundan ilham alarak yazdn sylemektedir. Ksacas mistik/metafizik nitelikler tayan airler ve onlarn iirleri birbirinden ok farkl, geni bir birikim sergilemektedir. Bu nitede eitli eletirmen ve aratrmaclarn bu konudaki grlerini tartmak yerine iirlerine bu kavramlar eliinde yaklalabilecek airlerden kimilerini inceleyecek, kimlerine atf yaplacaktr.
NECP FAZIL KISAKREK

Cumhuriyet dnemi Trk iirinde metafizik eilimler tayan airlerden Necip Fazl Ksakreki eserlerinden rneklerle aklabilmek.
AM A
Necip Fazl Ksakrek, gerek iirde Nazm Hikmetin materyalist iirine kar oluturduu metafizik duyarllk; gerek Yahya Kemal ve Ahmet Himin temsil ettii saf iir anlayna bireyin varolu sorunlarn katarak gelitirdii etki alan olduka geni duyu tarz; memleket edebiyat anlayna bal airlerin elinde s syleyiten bir trl kurtulamayan hece vezni ritmini zirveye tamas bakmndan ve gerekse aksiyoner kiilii ile Cumhuriyet dneminin seksenlere kadar ilgiyi zerinde en ok toplayan ismidir.
85
1905te stanbul emberlita civarnda bir konakta doan Necip Fazl, ilkrenimini eitli okullarda ve dzensiz bir biimde tamamlar. Diploma alamayarak be yl okuduu Heybeliadadaki Bahriye Mektebi (Deniz Asker Lisesi) onun edebiyatla tanmas bakmndan nemlidir. Burada Yahya Kemal, Aksekili Ahmet Hamdi, Hamdullah Suphi (Tanrver), brahim Ak gibi hocalardan ders ald. lk kalem tecrbelerini de bu okulda iken yapt. Tasavvufi konulara ilgisi de ilk olarak burada hocas brahim Aknin verdii kitaplarla uyand. Buradan ayrlan Necip Fazl 1921 ylnda Darlfnun Felsefe ubesine kayt yaptrr. Bitiremedii bu okulda da zellikle Bergson evirileriyle ve yazlaryla mistisizm, psikanaliz konularnda dneminin en ok alan ve tannan ismi Mustafa ekip Tunun derslerine girer. stanbul Felsefedeki renimini yarda brakp devlet bursu ile felsefe tahsili iin Parise giden Necip Fazl iin Pariste geirecei iki yl (1924-25) hayatnn nemli dnemelerinden birisi olur. Nasl bir renim grd, daha dorusu grp grmedii, hangi sanat evrelerinde kimlerle tant konusundaki bilgiler olduka snrl olmasna karn burada balad babo yaam tarz, kumar tutkusu ve gece hayat gibi alkanlklar Trkiyeye dndkten sonra da uzun bir sre devam edecektir. Onun iin tam bir bohem dnemi olan Paris, Trk iirine Kaldrmlar adl bayapt kazandrmtr. Anlarnda anlattna gre Trkiyeden gelen rencileri denetlemek zere grevlendirilen mfettiin, bursun kesildiini ve lkeye dnmesi gerektiini bildirdikten sonra, dn iin kendisine verdii iki bin frank, Pariste kalabilmek umuduyla son bir kez oynad kumarda kaybedince yryerek oteline dner: Prl prl cadde... Paris kaynyor... O, Gen air, ehrin kapkara atlar, esrarl bacalar ve her an gz krpan klar ortasnda, kaybolmu bir ocuk gibi kimsesiz ve on parasz... Ve Ik Beldesi diye anlan Pariste hibir yerden hibir mit kvlcm gstermez bir karanlkta... (Ksakrek, 1985:35) Kaldrmlar iinde biriktire biriktire saatlerce yrr. Trkiyeye dnnde eitli yerli-yabanc bankalarda memuriyet ve mfettilik; Ankara Devlet Konservatuarnda, stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde ve Robert Kolejde aralklarla retmenlik yapmsa da srekli ura, basn yayn alannda olmutur. Nitekim 1942den lmne kadar baka hibir ile uramayarak yaynclk ve yazlaryla geimini salamtr (Okay, 1998:14). Yirmili yalarnda zirveden girdii edebiyat dnyasnn ve Paristen getirdii bohem hayatnn iinde, bir yandan ilgi oda olmann hazzn te yandan kendisinin kriz entelektel dedii fikir buhranlarn bir arada yaar. 1934 ylnda tant Abdlhakim Arvasi onun hayatnn dnm noktasn oluturur. O ana kadar tam anlamyla bir ben airi olan, bireyin i skntlarn, korku, vehim gibi duygularn ileyerek edebiyat evrelerinde Kaldrmlar airi unvanyla anlan Ksakrek, bu tarihten itibaren iiri ve eylemiyle dindar-muhafazakar kitlelerin szcln yapacaktr. Aada ayrca gsterilecei gibi iirlerinde estetik bakmdan byk bir deiiklik olmamasna karn ilk dnemindeki yn belirsiz mistisizm yerini tasavvuf bir duyarlla brakacaktr. Necip Fazl iirleri, tiyatro oyunlar, polemikleri ve konferanslarnn yan sra kard Aa ve zellikle Byk Dou gibi dergilerle srekli ilgi oda olmu, yazdklar yznden bir ok defalar mahkum edilmitir. Ksakrek, 25 Mays 1983 tarihinde stanbulda vefat etmi ve Eyp Mezarlna defnedilmitir. Necip Fazl Ksakrek, iir hakkndaki grlerini nce Aa dergisinde Manzara balkl yazlaryla (1936), daha sonra Byk Dou dergisinde Tanr Kulundan Dinlediklerim bal altnda yaymlad yazlarda (1943) aklar. 1946da B-
86
yk Dou dergisinde deolocya rgs bal altnda para para yaymlanan yaz dizisi ise 1955ten itibaren iir kitaplarna Poetika bal altnda Trk edebiyatndaki en derli-toplu, iirin hemen hemen btn sorunlarn, niteliklerini konu edinen metni olarak girer. On drt blmden oluan bu btnlkl ve sistemli yazda iir sanatyla ilgili dncelerini her ynyle aklam olan Ksakrek, air balkl ilk blmde airi, yapt iin bilincinde olan ilahi emanetin sahibi olarak tanmlar ve Tanr ile sradan insan arasnda bir yerde konumlandrr. (Ksakrek, 1979:443-444) Ksakrek ayn ekilde iiri de mutlak hakikati arama ii olarak tanmlar. Ona gre iir, mutlak hakikati sr ve gzellik yoluyla aramaktr. Daha sonra iirde Usl ve iirde Gaye balklar altnda bu iin nasl gerekletirilebileceini anlatr. Burada sembolist gre yaklar; remz (sembolik) ve srr (gizemli) olmak iirin ana vasflar arasndadr. iirde somut eya bir sembol karakteri kazanr. Ona gre iir tehisten tecride, somuttan soyuta giden bir yoldur. Nihayet gzellik, heyecan, ahenk ve eda iir iin gerekli deerlerdir. O halde Necip Fazl iin iiri iir yapan temel faktr mutlak hakikati aramak; sembolik ve gizemli olmak; gzellik, heyecan, ahenk ve eda gibi zellikleri tamaktr.
SIRA SZDE
Poetikasndaki grlere gre Necip Fazln iir anlaynn temel zellii olarak neSIRA SZDE leri gsterebiliriz?
D ELM Necip Fazl,N Poetikasnda iirde duygu ve dnce dengesini nemsediini gsterir. Ona gre felsefi ve didaktik fikir kaba, ierisinde dnceyi eritip barnS O R U drmayan duygu ise kr ve sdr. Sanat bu yazsndan ayrca vezin ve kafiyenin iir iin bir zorunluluk olduunu ama yukardaki hedefleri gerekletirmek iin yeterli olmadn Kbelirtir. Hece veznini de aruza, ak ve kapal hecelerin serbeste DK AT dizilebilmesi imknn salamas sebebiyle stn grr. Yaznn dier blmlerinde iir ve toplum, iir ve hayat, iir ve din, pozitif bilimler ve iir, iir ve devlet kavSIRA SZDE ramlar arasndaki ilikileri konu edinir. Necip Fazl, iiri uyuyan toplumun bir ryas olarak niteler ve toplumun gncel sorunlarna bal grmez. iirin gelecee dair toplum sorunlarn sezgi yoluyla ve doal olarak yansttn dnr. Buraya AMALARIMIZ zetlemeye altmz Poetikasndaki grleriyle Necip Fazln, sembolistlerin dind mistisizminden farkl olarak Tanrya ynelen, mkemmeliyeti bir iir grne sahip olduu grlyor. K T A P Kitabe adl ilk iirini 1 Temmuz 1923te Yeni Mecmuada yaymlayan Necip Fazl, bu tarihten lmne kadar hemen hemen edebiyatn her trnde kaleme ald yz civarnda O N T E L E V Z Y kitap brakm olmasna ramen hepsinden nce airlii ile tannmtr. iirlerini rmcek A (1925), Kaldrmlar (1928), Ben ve tesi (1932), 101 Hadis (1951), Sonsuzluk Kervan (1955), ile (1962), iirlerim (1969), Esselam (1973) adlaryla kitaplatran air 1974ten sonra Esselam, 101 Hadis kitaplarnn d N T E ile nda kalanlar R N E Tad altnda topluca yaymlam; onun setiklerinden oluan btn iirleri bu ad altnda lmnden sonra da yaymlanmaya devam etmitir. Necip Fazl, ilk iki iir kitabnn dndaki btn kitaplarnda daha nce dergi ve kitaplarda yaymlanan iirlerini deitirmi, dzeltmi, yeni karma ve eklemelerle yaymlamtr. Dolaysyla zellikle genlik yllarnda yazd pek ok iirin sonraki kitaplarna ya hi girmedii veya nemli deiiklikler geirerek girdii grlr. (Bu deimeleri inceleyen bir alma iin bkz. brahim Kavaz, Necip Fazl Ksakrekin iirlerindeki Deimelerin ncelenmesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Elaz 1985, 427 s.) Trk edebiyatnda baka bir airde bu lde rastlanmayan srek-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
87
li deitirme abas, Necip Fazln sanat ruhundaki tatminsizlii ve mkemmeliyetilii gsterdii gibi; iirlerinin, airin lmne kadar dinmeyen bir oluum dinamii ierisinde bulunduunu da gsterir. ile kitabnda bulunan ve noktalama adn verdii, her biri bir nkteyi ieren beyitleri, politik nitelikli hicviyelerini, Esselam ve 101 Hadis gibi zel bir nitelik tayan manzumelerini bir kenarda tutarsak airin kitaplarna girmi veya girmemi iirlerinin says 205 olarak tespit edilmitir (Okay, 1998:78). Necip Fazl, daha ilk kitabna adn veren rmcek A iirinin ses mimarisi ile dneminin usta airi Ahmet Hime bu sesi nerden buldun ocuk? dedirtecek kadar stn bir baar yakalamt: Duvara bir titiz rmcek gibi, nce dertlerimle iledim bir a. Ruhum gn dounca snecek gibi, imdiden hayata ediyor ved. Kalbim yrtlyor her nefesinde; Kulam rhumun kanat sesinde, Eserim duvarn bir kesinde; Darda lm geziyor da da. (1924) Bu iirlerde grlen, hece ile yazan airlerin o gne kadar ulaamad bir takm zellikler, dikkatleri Necip Fazln zerine yneltmitir. ncelikle biim ve z unsurlarnn youn bir biimde kaynamas dikkati ekerken, allmam, beklenmedik kafiyelerin vurucu etkisi, dizelerin i ses zelliklerinin mzikal deeri kinci Merutiyetten sonra byk grlt ve tartmalarla edebiyatmzda gndemi oluturan ve Cumhuriyetin kurulduu yllarda hakimiyetini iln etmi bulunan hecenin bir devam gibi deil, deta yepyeni bir balang gibi grnr. Bylece Tanzimattan beri eitli araylar ierisinden geen Trk iiri ritim bakmndan bir tr zirveye ulam olur. Bunda eya ile iddetli bir empati kuran air duyarllnn bu iddeti biimde de yanstma baars yatmaktadr. airin yine ayn yl yaymlad an Sesleri iirinin u dizeleri bu sylediklerimizin iyi bir gstergesidir: Gkler rperdi, sular rperdi, tun rperdi anlar, kocaman anlar, korkun korkun rperdi. zellikle ikinci kitabna adn veren Kaldrmlar iiri ise Trk edebiyatnn ba yaptlar arasnda kabul edilmitir. Daha bu ilk iirleriyle sadece plastik bir baarya ulam olmuyor; ayn zamanda benin varlkla karlamasndan doan trajik durumun, zgn bir yapya, ses ve imajlardaki arpcl douran yeni bir duyarlla yol at grlyordu. Bu yeni duyarllk, kendi sz varl ve syleyi tarzn ksa zamanda dnemin iir ortamna hem kabul ettirir hem de baka birok air tarafndan izlenmesine yol aar. Vehimler, karanlk, korku, gece gibi temler ksa srede pek ok airin iirinde grlen ve beraberinde bir syleyi tarzn da getiren sz kadrosunun yalnzca birka temsilcisidir. Onun etkisi Enis Behi Koryrek, Kemalettin Kamu, Salih Zeki Aktay, mer Bedrettin Uakl, Halk Nihat Pepeyi, Yusuf Ziya Orta, Orhan Seyfi Orhon gibi kendisinden nce iir yaymlamaya balam airleri de etkileyerek adeta bir akma dnr. Kendi kuandan Ahmet
88
Hamdi Tanpnar, Ahmet Kutsi Tecer gibi airler ile Yedi Meale ad altnda kitap karan genler, 1930larn ortalarndan itibaren dergilerde rnleri grlmeye balanacak olan Fazl Hsn Dalarca, Behet Necatigil gibi airlerin ilk dnem yazdklarnda Necip Fazln ak etkilerini grmek mmkndr. 1923-1940 yllar arasnda iir ortamn en ok etkileyen airlerin banda Necip Fazl gelir. te yandan iirin formu bakmndan deilse de ieriini oluturan metafizik duyu tarz asndan Sezai Karako, Cahit Zarifolu gibi sonraki dnemlerin airleri zerinde de etkileri olduunu ileri srmek yanl olmaz. Onun Cumhuriyet dnemi Trk iirindeki etkileri metinler zerinden yaplacak ayrntl metinler aras almalara ihtiya duyurmaktadr. Orhan Okay, Necip Fazln ilk iirlerini hazrlayan koullar yle sralar; Yahya Kemal ve Ahmet Himin balattklar saf iir akm, halk, tekke ve k tarz geleneinden gelen estetik ve fonetik unsurlar, muhteva olarak tasavvuf, belki daha zel bir tabirle srr denebilecek motifler, hikmetli dnceler; Batdan Himin ncln yapt sembolist ve empresyonist iirin izleri, psikolojide yeni ufuklar am olan Freudun hemen btn sanat trlerine tesir eden uuralt, libido gibi nazariyeleri, ayrca varla ve zaman kavramna yeni bir mana kazandran Bergson felsefesi ile hayatn ve insann yeni bir yorumunu yapan varoluuluk... (Okay, 1998:38-39). Bunlara, an birok airini etkisi altna alan Baudelaire ile hatralarnda geni yer verdii ar duygusal, hatta patetik ocukluk dneminin etkileri de eklenmelidir. Ksacas onun iirini, Tekke edebiyatnn biimsel zellikleri ile Fransz sembolizminin duyu tarznn kendi mizacnda yorulmu bir sentezi olarak kabul etmek mmkndr. air, 1934de Arvas ile tanmasn dnm noktas olarak kabul edip kendi iir izgisini iki dneme ayrrsa da, aslnda ilk iirlerinden itibaren ayn duyarll srdrmtr. lk dnem iirlerinde biim bakmndan Tekke iirinin syleyi tarz ile sembolistlerde ve zellikle Baudelairede grlen bedbinlik; ikinci dnemde ise yine tekke tarz syleyiin olgunlaan rnekleri ile tasavvufi sylem dikkati eker. Fakat her iki dnemde de ben, iirlerin arlk merkezini oluturur. Benin varlk karsndaki sorgulayc tavr ilk dnemde din-d mistik nitelik tarken; ikinci dnemde topluma ynelme, mesaj kaygs ne kar. Denilebilirse, ilk dnem iirlerinde Necip Fazl sonlu varlk alan ierisindeki huzursuzluunu, bundan doan kaos duygusunu yanstrken, ikinci dnemde bunun yerini dzen ve ahenk dncesi alr. Sanat konusundaki gr de belirsiz bir mistisizmden dine dayal metafizik dnceye dnr: Anladm ii, sanat Allah aramakm;/Marifet bu, gerisi yalnz elik omakm (Sanat, 1939) dizeleri bu dnmn ak gstergesi niteliindedir. lk dnemini Kaldrmlar, ikinci dnemini ise Sakarya Trks adl iirlerin temsil ettii sylenebilir. Bu iki dnemin dnm noktasn ise, ilk olarak Senfonya adyla yaymlanan ancak kitaplarna ile balyla ald iir oluturur. Klasik Bat mziinin senfoni formu ile kurulan iir szn ettiimiz kaostan dzene, bireyin varlk karsnda yaad dnce zdraplarndan ruh dinginliine yneliinin ifadesi gibidir.
89
SAF HLET ELEB

A M A
saf Hlet elebinin iirlerinde mistik zellikleri snflandrp tanmlayabilmek.
1940larn balarnda, Garip akm ile birlikte yeni iirin temsilcilerinden biri olarak ilgi grm; zaman zaman kmsenmi, alaya alnm bir air olarak uzun zaman unutulan ve 1980lerden sonra saf iire ynelen eilimle birlikte yeniden gndeme gelmi bulunan saf Hlet elebi, ok geni kltr corafyasndan gelen unsurlarla dikkat ekici bir arpclk ve yalnlk tayan bir iir ortaya koymutur. 1907de stanbulda doan elebi, sekiz yl Galatasaray Sultansinde okuduktan sonra, ksa bir sre Sanayi-i Nefise Mektebine kaydolduysa da oradan ayrlarak Adliye Meslek Mektebini bitirdi. Osmanl Bankas, Denizyollar gibi eitli kurumlarda memurluklar yaptktan sonra, en son stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi seminer ktphanesinde alt. 1958de stanbulda ld ve Kplce Mezarlna defnedildi. saf Hlet elebi, babasndan rendii Farsa ve Franszcann yan sra Arapa, Hinte, Sanskrite gibi dou dillerini okuyup anlayacak dzeyde bilirdi. Ayrca yine babasndan bata Mesnev olmak zere, slm tasavvufuna ait bilgileri rendi. lk iirleri, hibir kitabna almad klasik tarzda yazlm gazellerden oluan genlik rnleri idi. 1937den balayarak yeni tarzdaki iirlerini Ses, Kllk, Hamle, Servet-i Fnn-Uyan, Yeditepe, stanbul, Byk Dou gibi dergilerde yaymlad. iirlerini He (1942), Lmelif (1945) ve bu ilk iki kitaptaki iirlere yenilerinin de eklenmesiyle oluan Om Mani Padme Hum (1953) adl kitaplarnda toplad. iirlerinin dnda Mevlana, Molla Cami, Buddha, Naima, mer Hayyam gibi ahsiyetler ile ilgili inceleme kitaplar yaymlad. Dergilerde kalan yazlar topluca yaymland (elebi, 1998:1-538). saf Hlet elebi iir hakkndaki grlerini stanbulda (Temmuz-Aralk 1954) yaymlad Benim Gzmle iir Davas st bal altndaki alt yazda derli toplu olarak aklamtr. Saf iir, iirde Vuzuh, iirde ekil, Mcerred iir, iirde Ruh n ve iirlerimde Mistisizm Temayl balkl bu yaz dizisinde kendi iiriyle ilgili pek ok konunun akla kavuturulduu grlr. ncelikle iirle metafizik lem arasnda kesin bir iliki kurar; Muhakkak ki Allahn, arn altnda anahtarlar airlerin dilleri olan bir takm hazineleri vardr hadisini iki kez yineleyerek, iirin ve zellikle saf iirin ilah bir menei, metafizik bir kayna olduuna inandn belirtir. Ona gre saf iir, her zaman olmasa bile ounlukla soyut iire yaklar; hikyeden olduu gibi tasvirden de mmkn olduu kadar uzaktr. Saf iir, paralanmayan tek bir kelime halinde olunca ona ne bir ey ilve edilmee, ne de ondan bir ey eksiltmee imkn olamaz. Bu yzden iirde baz kelimelerin szlk anlamlarn aramaya gerek yoktur. nk iir kelimelerin bir araya gelmesinden hasl olan byk bir kelimeden baka bir ey deildir. Bir kelime hecelere ayrld zaman nasl o heceler bal bana bir mana ifade etmezse iirde de teker teker kelimelerin manalaryle uramak beyhudedir. (elebi, 1999:146-147) elebinin anlayna gre iir, hayatta olduu gibi, mahhas malzemeyle, mcerred bir lem yaratma iidir. O, iirin kinatn anlalmaz srlarn aklamada nemli bir yeri olduu inancndadr.
90
airin bu yazlarda zaman zaman Ahmet Hime, zaman zaman Garipilere yaklat grlrse de btnyle bakldnda kendi iirinin teorik temellerini verdii anlalmaktadr. iirde anlam esas alan Garipilerden farkl olarak sembolleri ne karan bir anlaya sahiptir. Buna karn, o da Garip akm airleri gibi vezin ve kafiyeye kar kar. Yalnz onlardan farkl olarak, klasik vezin yerine her iirin kendisinden doan bir ritim ve lye sahip olduunu yine allm sistemler iinde olmamak kaydyla kafiyeyi ve daha geni anlamda sesin douraca ritmi nemsedii grlr. Bu yzden aliterasyon, asonans gibi ses uygulamalarndan baka, kendisinin forml diye ifade ettii bir ksm yabanc dillerden alnan dualar, ibareler ve arkaik sz gruplarna anlamdan ziyade ses deerinden yararlanarak bir atmosfer oluturmak iin bavurur. iirde tahkiyenin (hikaye anlatmann) ve duygusalln karsndadr. O da Orhan Veli ve arkadalar gibi iirde resim, mzik gibi baka sanatlarn bulunmamas gerektiine inanr. iirde dize ve para gzelliinden ok btn gzelliinin nemine deinir. Kendi iirinin kaynaklarn altuurda biriken hatra ve izlenimlerin bilince ykselmesi olarak gren elebi altuurdaki birikimlerin ise ocukluk, bul insiyaklar, ruh haletleri ve srf intibalardan olutuunu belirtir. iirimde Mistisizm Temaylleri balkl yazsnda da iirlerinin ounu Nirvanaya davet, yahud Nirvanaya nasl erilebileceinin hikyesi olarak niteler. aire gre birok iirinde var olmak uuru erimi ve sonsuz bir temaadan ibaret kalmtr. Btn bu grlerden hareketle Cumhuriyet dnemi Trk iirinin en nemli mistik airlerinden birisiyle kar karya olduumuz anlalyor. Bu konuda iddialdr da, ona gre kendi iirleri bir dnce, bir muhayyile veya hissiyat iiri deildir: olsa olsa intuition (sezgi) iiri olabilirler. (elebi, 1999:175). O yzden bu iirler taklit edilemez. Ancak Bilal Krml, mistisizmin elebide kiisel bir yaant olmadn, yalnzca iirlerinin yapsyla ilgili entelektel bir ilgi olduunu dnmektedir (Krml, 2000:94 vd.). Bununla birlikte elebinin bu yazlarndaki grleri, edebiyatmzda mistik eilimlerin bir manifestosu saylabilecek nitelikte grlmtr. Genellikle elebinin iirlerinin drt temel beslenme kayna bulunduu kabul edilmektedir: dou mistisizmi, tasavvuf, kutsal kitaplar ve ocukluundan kalan masallar, izlenimler. Semih Gngr, saf Hletin iirlerinde, divan iiri anlayyla yazd gazeller, Garip iirinin yaygn olduu dnemde bu akmn etkisi altnda bulunduunu gsteren iirler ve slm tasavvuf kltrnden yararland nevi ahsna mnhasr iirler olmak zere birbirinden farkl dnemin bulunduunu belirtir (Gngr, 1985:24). Bununla birlikte salnda yaymlad iirlerin tamam Gngrn nc grup diye adlandrd yeni tarz iirlerdir. Ahmet Him gibi az sayda iir yazm bulunan saf Hlet, iirlerinde lm, ebediyet, yokluk, devamllk ve ocuk bilinalt gibi konular ilemi, tasavvuf menkbeleri, halk inan ve hikyelerini, masallar, eski Msr, Hind, in gibi egzotik motifleri kullanmtr. Onun iirine mistik karakterini veren eleri iki grupta toplayabiliriz; birincisi iirlerin zn oluturan anlam katmanndaki dzenlemedir. Burada air, zellikle tasavvufun eitli motiflerini, menkbelerin kimi merkez figrlerini hayat gr olarak aktarr:
91
bakanlar bana gvdemi grrler ben baka yerdeyim gmenler beni gvdemi gmerler ben baka yerdeyim a cbbeni cneyd ne gryorsun grnmiyeni veya acaba ot gibi yerden mi bittim acaba denizlerde mi ardm ve zaman nasl unutmaktaym gibi dizelerde varl anlamlandrma, bu anlamlandrma abasnda mistisizmin yaklamn benimseme niyeti aka grlmektedir. kinci olarak elebinin iirlerine mistik nitelik kazandran e, iirlerinde sk sk karlalan ve ilk yaymlandklar yllarda alaya alnan, airinin ruh hastas olduu iddialarna yol aan yabanc dillerden alnan szck veya sz gruplar; ammon r hotep, dut bu aru nnek pahper, kama pet, kama t, om mani padme hum gibi anlam bilinmeyen ibarelerdir. Bunlara bakarak kimi eletirmenler elebinin iirleriyle Batda ortaya kan letrizm akm arasnda ilgi kurmak istemitir. Oysa letrizm, anlam tamamen inkr ederek; her trl dzene bakaldrmann bir gstergesi olmak zere szcklerin ses ynyle oynayarak anlamdan koparmak, anlamszl savunmak maksadyla bu tr anlalmaz syleyilere bavurmulardr. elebide ise kendisinin de syledii gibi bu tr ifadeler btnyle anlamsz, uydurulmu szler deil eitli kltrlerden alnan ibarelerdir. Bunlarn iirde kullanlmasnn amac anlamszl ne karmak deil, iirin anlamdan baka ynlerini, bir tr yabanclatrma duygusu yaratarak iire has yeni bir hava oluturmak suretiyle ne karmaktr. Nitekim air iirlerindeki bu trden sz varlklarnn anlamlarnn aratrlmasna kar karken, oluturduu estetiin anlam dnda bir deere sahip olduunu belirtir. Bu yzden onda anlam yok saymak veya reddetmek deil; geri plana alarak mistifikasyona dayanan bir estetik oluturmak sz konusudur. Son olarak hem bu tr sz varlnn hem de masals imaj dnyasnn onun iirlerinde gizemli bir hava oluturduunu belirtmek gerekir. saf Hlet elebi hem bu nitede ele alnan iki airden, Necip Fazl ve Fazl Hsnden hem de Trk edebiyatnda metafizik/mistik karakter tayan iirler yazan baka airlerden farkl modern mistik bir iir oluturmutur. Bu iirin en nemli ayrc zellii mistik gelenein yerli ve yabanc kaynaklar ile halk kltr ve masallarnn sentezinden oluan sezgiye dayal bir kltr iiri oluudur. O, Necip Fazln iirlerindeki benin varlkla karlamasndan doan ve adeta bir la dnen duygusal gerilimden ziyde kltrn verili rnlerinden yaln, ses mimarisi ne kan metinler dokumutur. Bu ynyle de Trk iiri ierisinde ayrcalkl bir yer edinmitir.
92
SIRA SZDE
saf Hlet elebinin iirini dier metafizik/mistik eilimli airlerden ayran balca zelSIRA SZDE lik nedir?
DNELM FAZIL HSN DALARCA
DNELM S O R U
AM A
DKKAT
Fazl Hsn Dalarcann ilk iirlerindeki metafizik eleri belirS O R U leyip tanmlayabilmek.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trkenin en retken airlerinden birisi olan Fazl Hsn Dalarca, 1914te stanbulda dodu. lkrenimini Konya, Kayseri, Adana ve Kozan gibi ehirlerde yapSIRA SZDE tktan sonra, Kuleli Asker Lisesini (1933) ve Harp Okulunu (1935) bitirdi. Orduda on be yllk mecburi hizmetini tamamladktan sonra ayrld. Bir sre Mfettii olarak alma Bakanlnda altktan (1952-1960) sonra, kitap ve yayn ileAMALARIMIZ riyle urat. stanbul Aksarayda Kitap adl kitabevini altrd, 1960-64 arasnda Trke adyla aylk bir dergi kard. 20 Ekim 2008de stanbulda vefat etti ve Karacaahmet Mezarlna defnedildi. K T A P Yaymlanan ilk yazs ortaokul rencisi iken Yeni Adana gazetesinde kan bir hikyedir (1927). Yavalayan mr balkl ilk iiri ise stanbul dergisinde (1933) yaymlanmtr. BuO tarihten itibaren Varlk, Kltr Haftas, Ycel, Aile, nklp TELEV ZY N Genlik, Yeditepe, Trk Dili dergilerinde iirlerini yaymlad. 1935te kan ilk kitab Havaya izilen Dnya, dnemin hkim iir anlaynn etkisi altndadr. Vezinli kafiyeli bu ilk iirlerinde Necip Fazl duyarllnn belirgin bir egemenlii gr TERNET lr. nsannN doayla, doastyle ilikisi, zaman kavram, eyann korku duygusu eliinde alglan hemen hemen tamamen Necip Fazln Ben ve tesi kitabndaki iirlerinden izler tar. Bununla birlikte asl, ikinci kitab ocuk ve Allah (1940)daki iirleriyle ilgi oda olmutur. Bu kitabndaki iirlerde yaln bir dil zellii ile yap salaml dikkati eker. Burada Necip Fazl ile Ahmet Hamdi Tanpnarn poetik etkileri kadar, Peyami Safa, Mustafa ekip Tun gibi mistik dncenin o dnemdeki etkili adlarnn Dalarcann iirini ynlendirdii grlr. zellikle skn, ruh, ayna, ebediyet, Allah gibi szcklerin sk kullanl dnemin Necip Fazldan kaynaklanan ortak duyarllnn gstergesidir. Bununla birlikte ondaki bu sezgici mistik elerin Necip Fazldaki gibi bir dnya grnn, genel bir varlk kavraynn sonucu deil, belirli bir duyarlln, ruhsal durumun yansmas olduu ileri srlmtr (Behramolu, 1991:1087). Bu kitap, yaynlandndan bu yana hemen btn kuaklarn etkilendii bir estetik deer tar; varln gizemini kurcalamak, ocukluk saflnn bir duyu biiminde yansmas, insan hayatnn uzak yakn anlarnn arpc imajlarla sunulmas, iten bir lirizm bu iirleri Cumhuriyet dneminin en nemli rnleri arasna sokar. Bir an, zamann glgesi yze deer, Ve aral hayatn -lmn aral. Bembeyaz bulutlar gibi geer gklerden, Kr bir adamn bahtiyarl. (Kinatn Akam Yoklamas, ocuk ve Allah) Fazl Hsnnn iiri kimi eletirmenlerce , kimilerince iki dneme ayrlmtr. Cemal Sreya onun iirini sezgi dnemi (1935-1945) ve akl dnemi (1955 ve sonras) biiminde iki dneme ayrrken, 1949-55 yllar arasndaki iirlerinin her
93
iki dnemin izlerini de tayan bir gei dnemi olarak niteler (Sreya, 1991:57). ocuk ve Allah, Daha (1943), akrn Destan (1945), A Yaz (1951) kitaplarndaki iirler ilk dnemin, Asu (1955) ve daha sonraki iirler ise ikinci dnemin rnleridir. lk dnem iirlerinde bireyin evren karsndaki bazen hayreti andran aknlk durumu, yalnzlk, korku, tabiatn grkemine duygusal yaklamlar ve genellikle ie dnk bir tutum egemen iken, ikinci dnem iirlerinde insann toplumsal bozukluklar karsndaki durumu, gnlk yaamn skntlar, destanlar, aktel konular dikkati eker. Dalarca edebiyatmzda baka hibir airde grlmeyen bir konu eitliliine sahiptir. iirlerinin geneli dikkate alndnda bireyden kozmosa uzanan bir geni a izdii grlr. nsann evrensel ve soyut duygularndan, ocukluk duyarllna, tarihsel olaylarn destanlatrlmasndan toplumcu gereki konulara, Pir Sultan Abdaldan Hiroimaya, bilgisayara kadar an insann ilgilendiren hemen her ey iirlerinde yer bulmutur. Konu bakmndan grlen bu eitlilik, biim ve yap dzeyinde de grlr. Dalarca hem lirik hem de epik trde birok eser vermitir. Biim bakmndan tamamen serbest dizelerin yan sra dzenli aruz ve hece ls, bu vezinleri andran ses dzenlemeleri; kafiye uygulamalar; deiik dize beklenmeleri vb. zengin istifler grlr. ok yazmas (altm akn iir kitab yaymlamtr) zaman zaman bir handikap; kimi doldurma dizeler, ses dzeninde aksamalar, yapay syleyie kaplmalar dourmusa da Ahmet Soysaln da belirttii gibi, onun temel eserlerinde grlen ses ve ritim ustal, biimsel ve dnsel younluk, dnsel younluun felsefi ve metafizik konulara ynelmesi (Soysal, 1999:20-21) Dalarcay Trk iirinde ayrcalkl bir yerde konumlandrmaktadr. Karanlk maarann kapsnda durduk, Geerken braktk ta. Sustu byk barmasnda, Gecelerin ve ormanlarn srda. (ldrdmz, Ta Devri, 1945) Ksacas Dalarca iirleriyle insanln ilk alarndan gelecee uzanan ve insann kinatla btnlemesini arayan duyguya dayal incelikli bir iir toplam ortaya koymutur. Fazl Hsny Necip Fazl ve saf Hletten ayran yn, varlkla karlaan insann bu grkem karsndaki hayret duygusudur. Bu duygunun anlk, etkileyici imajlar yoluyla aktarlmasdr. Necip Fazlda varlkla karlaan insann nce bir kriz yaad, sonra tasavvufi duyarllkla dinginlie ulat grlrken, Dalarcada durum genellikle anlk ve geici izlenimi verir. saf Hlette ise yukarda da belirtildii gibi duygunun yerini kltrel motifler almtr. Dalarcann iirlerindeki metafizik ilgi Necip Fazl ve saf Hlet ile karlatrldnda SIRA SZDE nasl bir farkllk tar?
D Grld zere bu nitede rnek olarak incelediimiz N E Liirlerinin orairin M tak ynleri kadar, belki daha fazla farkl ynleri dikkati ekmektedir. Onlarn ayn S O R balk altnda incelenmesini salayan temel zellikleri ise iirlerinde Uinsann varlk karsndaki durumunu yanstma abalar geliyor. Her biri ayr biim ve ierik zelliklerine sahip olsa da varoluun madd, somut; aklla kavranlr ve aklanr yanDKKAT larnn tesinde sezgiye, eya ile duygu birlii oluturmaya ynelmi bir duyarllktan kaynaklanan metinler yazmlardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
94
CUMHURYET DNEM TRK RNDE METAFZK ZELLKLER TAIYAN DER RLER VE ARLER TANIYABLMEK
AM A
Cumhuriyet dnemi Trk iirinde metafizik zellikler tayan dier iirleri ve airleri aklayabilmek.
Cumhuriyet dnemi Trk iirinde metafizik/mistik zellikler tayan airlerin yukarda ele alnanlardan ibaret olduu sylenemez. Mehmet kif, Yahya Kemal, Ahmet Him, Ahmet Hamdi Tanpnar, Ahmet Muhip Dranas, Behet Necatigil, Sedat Umran, Hilmi Yavuz, Ali Gnvar ve daha bir ok airin kimi iirlerinde bu kavramlar ile ilikilendirilebilecek motifler, syleyiler grlr. te yandan fiziktesi lemi varln z olarak kabul eden ve bu bak asn dnya gr olarak benimseyen Sezai Karako, Cahit Zarifolu, Ebubekir Erolu gibi airler iirlerinde eya, tabiat, toplum algsn btnyle bu perspektife oturtmu bulunmaktadrlar. Bu airlerden birounu kendi kuaklar ile birlikte ilgili nitelerde inceledik/inceleyeceiz. Bu nitelerde yeri geldiinde bu airlerinden bir ksmnn bu zelliklerine de deinilecektir. Genel bir bakla Cumhuriyet dnemi Trk iirinde pek ok airde grlebilen kimi zelliklerin metafzik/mistik eilimler tayan iir birikiminin nicelik asndan byk bir toplam oluturduu, nitelik asndan ise ynlendirici ve belirleyici bir etkiye sahip olduu anlalmaktadr. Bu zellikleri ana hatlaryla yle belirleyebiliriz: Varln madde zelliinden baka zelliklere de sahip olmas ve iirin bu zelliklerin bir ifadesi olarak ortaya kmas; insan varoluunun duyulur alanla snrl olmamas; insan oluun ve algnn tabiatn arkasnda bulunan bir grkeme eilimli oluu gibi kabullerin iirin zn oluturmas; biimsel bakmdan somuttan soyuta, eyadan kavrama ynelen bir eilimin kendisini gstermesi.
95
zet
A M A
Metafizik, mistisizm kavramlarn tanmlayabilmek. Temelde fizik ve madd alann dnda bir varlk alan olduu kabulne dayanmak metafizik ile mistik kavramlarnn ortak ynn oluturuyor. Buna karlk metafizik, felsefenin bir kolu veya blm olarak dnce mantk ve muhakeme yolu ile fiziktesi alana ynelirken, mistisizm daha ziyade ruhsal, sezgisel bir kavray tecrbesi nitelii tayor. Sanatn metafizik ve mistisizm ile ilikisini tarif edebilmek. Hem metafiziin hem de mistisizmin felsefe, din ve sanat gibi temel alan ile sk skya ilikili olduu kabul edilmitir. Felsefede gereklii, varln hakikatini arama yollarndan birisi olmak; dinde tanr ve te dnya kavramlar ve bu kavramlarla ilgili dier olaanst varlklara (melekler, cinler vb.) ilikin bilgi ve buyruklar, bu iki kavramn bu alanlar asndan ilevini ve niteliini belirler. Sanatta ise sanat znenin kendisini ve evresini tanmlama abalarna bal olarak, btnyle varlkla ve varln tekil paralaryla zne arasndaki ilikinin zerinde temellenir. Bu bakmdan hem sanatnn varlkla ilikisi ve var olann tesini kurcalama merak; hem de sanatn insann ruhsal yanyla ilikisi sanat eserini metafizik, mistik kavramlaryla ayn balam sk sk kullanr duruma getirmitir. Cumhuriyet dnemi Trk iirinde metafizik eilimler tayan airlerden Necip Fazl Ksakreki eserlerinden rneklerle aklayabilmek. air, 1934de Arvas ile tanmasn dnm noktas olarak kabul edip kendi iir izgisini iki dneme ayrrsa da, aslnda ilk iirlerinden itibaren ayn duyarll srdrmtr. lk dnem iirlerinde biim bakmndan Tekke iirinin syleyi tarz ile sembolistlerde ve zellikle Baudelairede grlen bedbinlik; ikinci dnemde ise yine tekke tarz syleyiin olgunlaan rnekleri ile tasavvufi sylem dikkati eker. Fakat her iki dnemde de ben, iirlerin arlk merkezini oluturur. Benin varlk karsndaki sorgulayc tavr ilk dnemde din-d mistik nitelik tarken; ikinci dnemde topluma ynelme, mesaj kaygs ne kar. Denilebilirse, ilk dnem iirlerinde Necip Fazl sonlu varlk alan ierisindeki huzursuzluunu, bundan doan kaos duygusunu yanstrken, ikinci dnemde bunun yerini dzen ve henk dncesi alr. Sanat konusundaki gr de belirsiz bir mistisizmden dine dayal metafizik
dnceye dnr: Anladm ii, sanat Allah aramakm;/Marifet bu, gerisi yalnz elik omakm (Sanat, 1939) dizeleri bu dnmn ak gstergesi niteliindedir. saf Hlet elebinin iirlerinde mistik zellikleri snflandrp tanmlayabilmek. saf Hlet elebi hem bu nitede ele alnan iki airden, Necip Fazl ve Fazl Hsnden hem de Trk edebiyatnda metafizik/mistik karakter tayan iirler yazan baka airlerden farkl modern mistik bir iir oluturmutur. Bu iirin en nemli ayrc zellii mistik gelenein yerli ve yabanc kaynaklar ile halk kltr ve masallarnn sentezinden oluan sezgiye dayal bir kltr iiri oluudur. O, Necip Fazln iirlerindeki benin varlkla karlamasndan doan ve adeta bir la dnen duygusal gerilimden ziyde kltrn verili rnlerinden yaln, ses mimarisi ne kan metinler dokumutur. Bu ynyle de Trk iiri ierisinde ayrcalkl bir yer edinmitir. Fazl Hsn Dalarcann ilk iirlerindeki metafizik eleri belirleyip tanmlayabilmek. Dalarcann temel eserlerinde grlen ses ve ritim ustal, biimsel ve dnsel younluk, dnsel younluun felsefi ve metafizik konulara ynelmesi onu Trk iirinde ayrcalkl bir yerde konumlandrmaktadr. Dalarca iirleriyle insanln ilk alarndan gelecee uzanan ve insann kinatla btnlemesi arayan duyguya dayal incelikli bir iir toplam ortaya koymutur. Cumhuriyet dnemi Trk iirinde metafizik zellikler tayan dier iirleri ve airleri aklayabilmek. Cumhuriyet dnemi Trk iirinde pek ok airde grlebilen kimi zelliklerin metafzik/mistik eilimler tayan iir birikiminin nicelik asndan byk bir toplam oluturduu, nitelik asndan da ynlendirici ve belirleyici bir etkiye sahip olduu anlalmaktadr. Bu zellikleri ana hatlaryla yle belirleyebiliriz: Varln madde zelliinden baka zelliklere de sahip olmas ve iirin bu zelliklerin bir ifadesi olarak ortaya kmas; insan varoluunun duyulur alanla snrl olmamas; insan oluun ve algnn tabiatn arkasnda bulunan bir grkeme eilimli oluu gibi kabullerin iirin zn oluturmas; biimsel bakmdan somuttan soyuta, eyadan kavrama ynelen bir eilimin kendisini gstermesi.
A M A
A M A
A M A
A M A
A M A
96
Kendimizi Snayalm
1. Metafizik szc ilk olarak hangi anlamda kullanlmtr? a. Varlk anlamnda b. Fizikten sonra gelen anlamnda c. Temel fizik anlamnda d. Teoloji anlamnda e. Felsefe anlamnda 2. Aadakilerden hangisi mistisizm kavram ierisine girmez? a. Akl ve be duyu ile deneye tabi tutulamayan ey yoktur b. Gereklie deneyim ve akl yoluyla varlamaz c. Bilim her eyi aklayamaz d. nsan Tanryla dorudan ve kiisel iletiim kurabilir e. Gereklie ancak sezgi yoluyla varlabilir 3. Necip Fazl Ksakrek, Poetika balkl yazsnda airi aadakilerden hangisi ile nitelemitir? a. Ar b. Gen adam c. lahi emanetin sahibi d. Ezilmilerin savunucusu e. Belagat ustas 4. Necip Fazln en ok etkilendii sylenen Fransz airi aadakilerden hangisidir? a. Arthur Rimbaud b. Lamartine c. Victor Hugo d. Baudelaire e. Mallarme 5. Necip Fazl Fransz sanat akmlarndan aadakilerden hangisinden etkilenmitir? a. Srrealizm b. Ekspresyonizm c. Sembolizm d. Dadaizm e. Letrizm 6. Necip Fazln ile iirinin ilk ad aadakilerden hangisidir? a. Senfonya b. Noktrn c. Izdrap d. Buhran e. rmcek a 7. Aadakilerden hangisi saf Hlet elebinin iir hakkndaki grlerini aklad dizi yaznn st baldr? a. Poetika b. iirin lkeleri c. iirde Mana ve Vuzuh d. Benim Gzmle iir Davas e. Mistik iir 8. Aadakilerden hangisi saf Hlet elebinin iirlerinin zelliklerinden saylamaz? a. Mistisizm b. Modernlik c. Kltr iiri d. Saf iir e. Toplumcu-gereki iir 9. Aadakilerden hangisi Fazl Hsn Dalarcann metafizik eilimli bir air saylmasn salayan eserdir? a. Ben ve tesi b. Lmelif c. ocuk ve Allah d. Hiroima e. Sivasl Karnca 10. Cumhuriyet dnemi iirinde aadakilerden hangisi metafizik nitelikler tayan iir yazmamtr? a. Sezai Karako b. Yahya Kemal Beyatl c. Cahit Zarifolu d. Oktay Rifat e. Hilmi Yavuz
97
Okuma Paralar
KALDIRIMLAR I Sokaktaym, kimsesiz bir sokak ortasnda; Yryorum, arkama bakmadan yryorum. Yolumun karanla saplanan noktasnda, Sanki beni bekleyen bir hayal gryorum. Kara gkler kl rengi bulutlarla kapank; Evlerin bacasn kolluyor yldrmlar. n cin uykuda, yalnz iki yolda uyank; Biri benim, biri de serseri kaldrmlar. imde damla damla bir korku birikiyor; Sanyorum, her sokak ban kesmi devler... stme camlarn, hep simsiyah, dikiyor; Gzne mil ekilmi bir m gibi evler. Kaldrmlar, Kaldrmlar, Kaldrmlar, Kaldrmlar, ileke yalnzlarn annesi; iimde yaam bir insandr. duyulur, ses kesilince sesi; iimde kvrlan bir lisandr. LE Giblerden bir ses geldi: Bu adam, Gezdirsin boluu ense kknde! Ve utu tepemden birdenbire dam; Gk devrildi, knde stne knde... Pencereye kotum: Kzl kymet! Dediklerin kt ihtiyar bac! Sonsuzluk, elinde bir mvi tlbent, Ok ekti yukardan, stme avc. Ateten zehrini tattm bu okun, Bir anda kl etti can elmasm. Sanki burnum, dedi burnuna yokun, Kustum z azmdan kafatasm. Bir bardak su gibi alkand dny; Snd istikamet, ykld boluk. Al sana hakikt, al sana ry! te aklllk, ite sarholuk! Ensemin rsnde bir demir balyoz, Kapandm yataa son re diye. Bir kanl afakta, bana il horoz, Yepyeni bir dny etti hediye. Bu nasl bir dny, hikyesi zor; Mekn bir sath, zamn vehim. Btn bir kinat muamba dekor, Btn bir insanlk yalana teslim. Nesin sen, hakkat olsan da ekil! Yeti krlk, yeti, takma gzde cam! Otursun yerine bende her ekil; Vatanm, sevgilim, dostum ve hocam! Aylarca gezindim, ykk ve akn, Benliim bir kazan ve aklm kepe. Deliler kynden bir menzil akn, Her fikir iimde bir ift kelepe. Niin klyor ey uzakta? Gzsz gryorum ryda, nasl? Zamnn raks ne, bir yuvarlakta? Sonum varm, onu rensem asl? Bir fikir ki, scak yarada kezzab, Bir fikir ki, beyin zarnda slk. Selm, selm sana hametli azb; Yandka gelien tlsml ktk.
Bana dmez can vermek, yumuak bir kucakta; Ben bu kaldrmlarn emzirdii ocuum! Aman, sabah olmasn, bu karanlk sokakta; Bu karanlk sokakta bitmesin yolculuum! Ben gideyim, yol gitsin, ben gideyim, yol gitsin; ki yanmdan aksn, bir sel gibi fenerler. Tak, tak, ayak sesimi a kpekler iitsin; Yolumun zafer tk, glgeden ta kemerler. Ne sabah greyim, ne sabah grneyim; Gndzler size kalsn, verin karanlklar! Islak bir yorgan gibi, smsk brneyim; rtn, stme rtn, serin karanlklar. Uzanverse gvdem, talara boydan boya; Alsa buz gibi talar alnmdan bu atei. Dalp, sokaklar kadar esrarl bir uykuya, lse, kaldrmlarn kara sevdal ei... (Necip Fazl Ksakrek, Kaldrmlar I, ile)
98
Yalvardm: Gsterin bilmeceme yol! Ey yedinci kat gk, esrrn a! Annemin dus, d de perde ol! Bir as kes bana, ihtiyar aa! Uyku kaatillerin bile emesi; Yorgan, Allahsza kadar snak. Tesell pnar, sabr memesi; Size erbet, bana kum dolu anak. Bu mu, rylarda itiim cinnet, Srrn ararken patlayan glle? Yeil asmalarda depreni, ehvet; Karnca saray, kupkuru kelle... Akrep, nokta nokta rhumu sokmu, Mevsimden mevsime girdim bylece. Grdm ki, atete, cmbzda yokmu, Fikir ilesinden byk ikence. Evet, her ey bende bir gizli dm; Ne lm terleri dktm, nelerden! Dibi yok gklerden yeter rktm, Yetiir ektiim mesfelerden! Ufuk bir tilkidir, kaak ve kurnaz; Yollar bir yumaktr, uzun, dolak. Her gece rym yazan sihirbaz, Tutuyor nmde bir mavi k. Byc, byc, ne bana hncn? Bu kkrtl duman, nedir inimde? Camdan keskin, kldan ince klcn, Bir zehirli kymk gibi, beynimde. Lgat, bir isim ver bana halimden; Herkesin bildii dilden bir isim! Eski esvablarm, tutun elimden; Aynalar, syleyin bana, ben kimim? Syleyin, syleyin, ben miyim yoksa, Arz boynuzunda tayan kz? Bel mmrnn setii arsa; Hayattan muhcir; eydan ksz? Ben ki, toz kanatl bir kelebeim, Minicik gvdeme ykl Kafda, Bir zerreciim ki, Ara gebeyim, Dev sanclarmn budur kayna!
Ne yalanlarda var, ne hakkatta, Gzm yumduka grdm nak. Bouna gezmiim, yok tabatta, imdeki kadar ini ve k. Gece bir hendee dercesine, Birden kucana dtm gerein. Sanki erdim etin bilmecesine, Hem gemi zamnn, hem gelecein. Al susam, al! Ald kap; Atlas sedirinde mver dede. Yand sra saray, ilh yap, Binbir vizeyle usuz maddede. Atomlarda cmb, donanma, enlik; Ve evre evre nr, evre evre nr. ie mmr, iie benlik; Bildim seni ey Rb, bilinmez mehr! Nizm kpryor, med vakti deniz; Nizm kpryor, t enemde su. Suda bir gizli yol, prltl iz; Suda ezel fikri, ebed duygusu. Kar beni heng, al beni birlik! Artk barnamam glge varlkta. Ver cceye, onun olsun irlik, imdi gzm, byk sanatkrlkta! teler, teler, gayemin mal; Mesfe ekinim, zaman mdenim. Gkte samanyolu benim olmal! Dipsizlik glnde, inciler benim. Diz k ey zorlu nefs, nmde diz k! Heybem hayat dolu, deste ve yumak. Sen, btn dallarn birletii kk; Biricik meselem, Sonsuza varmak... (Necip Fazl Ksakrek, ile, ile)
99
SAKARYA TRKS nsan bu, su misali, kvrm kvrm akar ya; Bir yanda akan benim, br yanda Sakarya. Su iner yokulardan, hep basamak basamak; Benimse aln yazm, yokularda susamak. Her ey akar, su, tarih, yldz, insan ve fikir; Oluklar ift; birinden nur akar; birinden kir. Akta demetlenmi, byk, kk, kinat; u kan buluta bak, bu inen suya inat! Fakat Sakarya baka, yoku mu kyor ne, Kurundan bir yk binmi, kpkten gvdesine; atlyor, yrtnyor yokuu skmek iin. Hey Sakarya, kim demi suya vurulmaz perin? Rabbim isterse, sular bklm bklm burulur, Srtna Sakaryann, Trk tarihi vurulur. Eyvah, eyvah, Sakaryam, sana m dt bu yk? Bu dva hor, bu dva ksz, bu dva byk!.. Ne ar imtihandr, bandaki, Sakarya! Binbir bal kartal nasl tar kanarya? nsandr sanyordum mukaddes yke hamal. Hamallk ki, sonunda, ne rtbe var, ne de mal, Yalnz ac bir lokma, zehirle pimi atan; Ve ayrlk, anneden, vatandan, arkadatan. imdi dvn Sakarya, dvnmek vakti bu n; Kehkeanlara kam eski gneleri an! Hani Yunus Emre ki, kynda geziyordu; Hani ardna il il kubbeler serpen ordu? Nerede kardelerin, cmert Nil, yeil Tuna; Giden anl aknc, ne gn dner yurduna? Mermerlerin nabznda hl arpar m tekbir? Bulur mu deli rzgr o seday: Allah bir! Btn bunlar sendedir, bu girift bilmeceler; Sakarya, kandillere katran dkt geceler. Vicdan azabna e, kayna kayna Sakarya, z yurdunda garipsin, z vatannda parya! nsan be damla kan, rmak be damla su; Bir hayata attk ki, hayata kurmu pusu. Geldi lml yalan, gitti lmsz gerek; Siz, hayat sren leler, sizi kim diriltecek? Kafdan assalar, belki eker de bir kl! Bu ifritten sualin, kln ekmez akl! Sakarya; sf ocuu, msum Anadolunun, Divanesi ikimiz kaldk Allah yolunun! Sen ve ben, gzyaiyle slanm hamurdanz; Rengimize baksnlar, kandan ve amurdanz! Akrebin kskacnda yourmu bizi kader; Aldrma, byle gelmi, bu dnya byle gider!
Bana kefendir yatak, sana tabuttur havuz; Sen kvrl, ben gideyim, Son Peygamber Klavuz! Yol onun, varlk onun, gerisi hep angarya; Yzst ok srndn, ayaa kalk, Sakarya!.. (Necip Fazl Ksakrek, Sakarya Trks, ile)
BRAHM ibrhm iimdeki putlar devir elindeki baltayla krlan putlarn yerine yenilerini koyan kim gne buzdan evimi ykt koca buzlar dt putlarn boyunlar krld ibrhm gnei evime sokan kim asma bahelerinde dolaan gzelleri buhtunnasr put yapt ben ki zamansz baheleri kucakladm gzeller bende kald ibrhm gnlm put sanp da kran kim (Asaf Halet elebi, brahim, Btn iirleri)
AIR HASTA fleme bana anneciim korkuyorum, Dua edip edip, geceleri. Haytaym ama ne kadar gzel Gidiyor yzer gibi, vcudumun bir yeri. Niin byle rtmler stm ok muntazam, ki bana hzn verir. Aarrken uzak rzgrlar iinde Oyuncaklar gibi ehir. Gzlerim rtk fakat yzmle gryorum Alyorsun, nur gibi. Beraber duyuyoruz yava ve tenha Duvardaki resimlerle, nasibi. Anneciim, byyorum ben imdi, Byyor gllerde kam. Fakat denekten atm nerde Kardeim su versin ona, susam. (Fazl Hsn Dalarca, Ar Hasta, ocuk ve Allah)
100
POETKADAN air Ar bal yapar, fakat bal izah edemez. Aatan den elma da arz cazibesi kanunundan habersizdir. iri, cemat, nebat ve hayvandaki vasflar gibi, kendi ilim ve iradesi dndaki igdlerle d tesirlerin uursuz leti farz etmek byk hat... uur ve zat bilgisi, cematta sfrdan balayp nebat ve hayvanda gittike kabaran bir asgarye varr, sonra insanda ilk kmil vhidine kavuur ve mutlak ifadesini Allahta bulur. ir de, bu ilh idrk emanetinin, insanda, insanst mevhbesini temsil etmeye memur yaratk... Yahut ir, ite buna memur olmas icap eden his ve fikir kutbu... Bir Fransz ir ve bediyats, bu memuriyetin sahibini sanat zerinde dnen ir diye ereveliyor. En kaba cepheden bir gr de olsa, bu ereveleyite, incelerin incesi bir hikmet izgisi var... Fransz ir ve bediyatsna gre, sanat zerinde dnmeyen air, kuyruuna baslnca inleyen hayvancktan farksz... Heyhat ki, ulv idrk memuriyetinin mazhar ir, memuriyetini bizzat uurlatramaynca, stn idrk kvamna eriemeyince, sadece kr ve s duygu plnna mhl kalnca, insan postu iinde hayvanda bile bulunmayan bir bnlk, bir yersizlik arz eder. Byleleri de, ehramn kaidesiyle zirvesi arasndaki mesafe farkna e, ir kalabalnn yzde doksan dokuzudur. ir, sanatnn olanca nasl ve niiniyle kelm mevcelerini tasarruf cehdine memur... ir, his cephesinden, daha ilk nefeste vecd zlleriyle yere seriliveren bir afyon tiryakisi; fikir cephesinden de, bu afyonu esrarl havanlarda hazrlayan ve tek miligramnn tek hcre zerindeki tesirini hesaplayan bir simyac... ir ne yaptnn yan sra, niin ve nasl yaptnn ilmine muhta ve stn marifetinin srrna mtak, bir tlsm ustasdr.
iir (...) Bizce iir, Mutlak Hakikati arama iidir. Eya ve hdiselerin, btn mantk yasaklarna ramen en mahrem, en mahcup, en nazik ve en hassas nahiyesini tutarak ve nisbetlerini bularak Mutlak Hakikati arama ii... Nebatlamaya doru giden cemad, hayvanlamaya doru giden nebat, insanoluna giden hayvan, en sonra da kendisini amaya doru giden insann, hulsa btn lemin; akan su, uan ku ve dnen insanla beraber, bilerek veya bilmeyerek cezbesine srklendii Mutlak Hakikati aramak yolunda, ocuka, cambazca ve kahramanca bir usul... Srdalk ve lubalilikte en verimli ve en pervasz, kaba fayda ve kuru aklda da en boynu bkk ve en korkak cehd ve onun usul... iir budur... iir, Mutlak Hakikati aramakta, fevkalde sarp ve dolambal, fakat kestirme ve imtiyazl kei yoludur. Oradan kalabalklar deil, gzcler, iaret memurlar ve klavuzlar geer. iir syleyen, onu gerekten syleyen, klavuzdur... iir, be hassemizi kaynatrc idrk mihraknda, madd ve manev btn eya ve hadselerin mverasna sramak isteyen, kstah ve babo kvlcmlar mahrekidir. O, bir noktaya varmann deil, en varlmaz noktay sonsuz ve hudutsuz aramann dvsdr. Madd ve mnev, eya ve hdiselerin mverasnda karargh olan Mutlak Hakikat kaps nnde ebed bir fener alay... iir budur. Mutlak hakikat, Allahtr. Ve iirin, ister Ona inanan ve ister inanmayan elinde, ister bilerek ve ister bilmeyerek, Onu aramaktan baka vazifesi yoktur. iir, Allah sr ve gzellik yolundan arama iidir. .. (Necip Fazl Ksakrek, Poetika -deolocya rgsnn iir ve Sanat Blm-, ile)
101

1. b 2. a 3. c 4. d 5. c 6. a 7. d 8. e 9. c 10. d Yantnz yanl ise, Metafizik, Mistisizm balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Metafizik, Mistisizm balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Necip Fazl Ksakrek blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Necip Fazl Ksakrek blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Necip Fazl Ksakrek blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Necip Fazl Ksakrek blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Asaf Hlet elebi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Asaf Hlet elebi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Fazl Hsn Dalarca balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde Metafizik zellikler Tayan Dier iirleri ve airleri Tanyabilmek balkl blm yeniden gzden geiriniz. varlkla karlaan insann bu grkem karsndaki hayret duygusudur. Bu duygunun anlk, etkileyici imajlar yoluyla aktarlmasdr. Necip Fazlda varlkla karlaan insann nce bir kriz yaad, sonra tasavvufi duyarllkla dinginlie ulat grlrken, Dalarcada durum genellikle anlk ve geici izlenimi verir. saf Hlette ise yukarda da belirtildii gibi duygunun yerini kltrel motifler almtr.

Akta, . (1998), Yenileme Dnemi Trk iiri ve Antolojisi (1920-1940) 2, Ankara: Aka Yaynlar. Bolay, S.H. (1999), Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, Ankara: Aka Yaynlar. Cevizci, A. (2003), Felsefe Szl, stanbul: Paradigma Yaynlar. ebi, H. (1987), Btn Ynleriyle Necip Fazl Ksakrekin iiri, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 352 s. elebi, A. H. (1998), Btn iirleri, stanbul: YKY. elebi, A. H. (1998), Btn Yazlar, Haz. Hakan Sazyek, stanbul YKY, 538 s. Dalarca, F.H. (1994), ocuk ve Allah, (Drdnc basm), stanbul: Tmzamanlar Yaynclk. Doumunun 100. Ylnda Necip Fazl Ksakrek, (2004), Hazrlayanlar Mehmet Nuri ahin-Mehmet etin, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Gngr, S. (1985), saf Hlet elebi, stanbul: Suffe Yaynlar. nam, A. (1996), Ararken (Edebiyat Yazlar) (19671975), Ankara: Suteni Yaynclk. Kavaz, . (1985), Necip Fazl Ksakrekin iirlerindeki Deimelerin ncelenmesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Elaz 1985. Kayran, Y. (2007), Felsefi iir Tinsel Poetika, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Krml, B. (2000), saf Hlet elebi, stanbul: le Yaynlar. Ksakrek, N.F. (1979), ile (7. Bask), stanbul: Byk Dou Yaynlar. Okay, M. O. (1998), Necip Fazl Ksakrek, stanbul: le Yaynlar. Soysal, A. (1999), Arzu ve Varlk Dalarcaya Baklar, stanbul: YKY. Sreya, C. (1991), apkam Dolu iekle, stanbul: Yn Yaynlar.

Sra Sizde 1 Akn (transandental, mteal) varla, tanrsal olana ilikin dnme metafizik olarak adlandrlm; bylece metafizik, teolojiyle ve mistisizmle ilikili bir kavram halini almtr. Sra Sizde 2 Sanatnn varlkla ilikisi, var olann tesini kurcalama merak ve sanatn insann ruhsal yanyla ilikisi sanat eserini metafizik, mistik kavramlaryla ayn balama oturtmaktadr. Sra sizde 3 Necip Fazl iin iiri iir yapan temel faktr mutlak hakikati aramak; sembolik ve gizemli olmak; gzellik, heyecan, henk ve ed gibi zellikleri tamaktr. Sra Sizde 4 Bu iirin en nemli ayrc zellii, mistik gelenein yerli ve yabanc kaynaklar ile halk kltr ve masallarnn sentezinden oluan sezgiye dayal bir kltr iiri oluudur. Sra sizde 5 Fazl Hsny Necip Fazl ve saf Hletten ayran yn,
6
Amalarmz
Gelenek Modern iir Yahya Kemal
Bu niteyi tamamladktan sonra; Gelenek kavramnn yeni Trk iiri kavramyla ilikisini kurabilecek, Yahya Kemalin Cumhuriyet dnemi Trk iirinde gelenekle iliki konusunda nasl bir nclk yaptn, gelenee yaklamlar arasndaki farklar snflandrabilecek, Gelenekle ilikileri balamnda Hisar grubu airlerini ve iirlerinin zelliklerini betimleyebilecek, Behet Necatigil, Hilmi Yavuz izgisindeki airlerin gelenee yaklam biimlerini tanmlayabilecek, Gelenei yeniden retmek ve z modern yap ierisinde srdrmek isteyen airlerin iirlerini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hisar grubu Behet Necatigil Sezai Karako
indekiler
GELENEK VE YEN TRK RNDE GELENEK SORUNU YAHYA KEMAL: GELENEK VE GELECEK ARASINDA HSAR GRUBU ARLER GELENEN ESTETK GC: BEHET NECATGL-HLM YAVUZ ZGS GELENE YENDEN RETENLER: SEZA KARAKO ZGS
Modern Trk iirinde Gelenekten Yararlananlar
Modern Trk iirinde Gelenekten Yararlananlar

GELENEK VE YEN TRK RNDE GELENEK SORUNU
A M A
Gelenek kavramnn Yeni Trk iiri kavramyla ilikisini kurabilmek.
Bir toplumda gemiten beri var olan, srdrlegelen kltrel miras, alkanlklar, bilgi, tre, davran kalplar gibi unsurlara verilen ad olan gelenek (anane, tradition) zellikle sosyal bilim alanlarnda modern dnemlerin anahtar kavramlarndan birisi halini almtr. Kuaklar arasnda devredilerek belirli bir sreklilii salamas dolaysyla kimlik esi olarak da alglanan kavram Rene Guenon gibi dnrler tarafndan zellikle Dou toplumlar iin uygarla denk grlmtr. Bu balamda szcn ok eitli kullanmlar gze arpar. Hristiyan gelenei, Alman gelenei gibi din veya ulus nitelemeleri iin kullanld gibi felsefe gelenei, hmanist gelenek, ilm gelenek vb. gibi daha dar, belirli disiplin ve alanlarda yerlemi, sreklilik arz eden dn ve davran biimlerini ifade etmekte de kullanld grlr. Hangi kullanmnda olursa olsun gelenein bir deerler sistemi reten ve her yeni kuak iin referans oluturan bir nitelie sahip olduu sylenebilir. Edebiyatta da gelenek birok tartmann odan oluturmutur. Edebiyatta en geni anlamyla tr, biim, konu vb. her trl unsurun bizden nceki sanatlardan kalan eserlerdeki toplu zellikleri, klasiklemi eserlerin her trl zellikleri gibi anlamlar ieren gelenek, modern dnemlerle birlikte yaayan edebiyat iin ne lde ve nasl bir ilev grd noktasnda tartmalarn konusu olmutur. Dnyada bu konudaki grleriyle etkili olan sanat/dnrler arasnda ilk akla gelen Thomas Stearns Eliottr. Eliota gre gelenek bir tarih bilinciyle birlikte gemiin yaayan zaman ierisinde deerlendirilmesi; sanatnn kendisinden nceki birikimle hesaplaarak kendisini kabul ettirmesinin ltdr. Bu balamda gemite art arda gelen birikimin kr krne kutsanmasndan ziyade sanatnn kendisine yakn eski sanatlarla zel bir iliki kurmasndan sz edilebilir. Ebubekir Erolunun iir gelenei kavram konusundaki grleri bu bakmdan ilgi ekicidir. Ona gre ilk bakta tek katmandan olutuu dnlen gelenein aslnda katman olarak grlmesi mmkndr: ... bugnk ritmin bir rpda fark edilebilen gemiine ilk katman dediimiz gibi, bir dil iinde olumu btn iire herhangi bir noktadan bakmakla grebileceimiz sahay ikinci bir katman olarak dnebiliriz. Bu ayrma gre nc bir katman daha vardr: nc katman, dil iinde-
104
ki btn edebiyat deerlerinin anlamn bulduu uygarlk alandr. (Erolu, 2005:13) Demek oluyor ki bugn kulamzda yanks hl sren ritim duygusu, geriye baktmzda grebileceimiz edeb toplam ve bunlarn arkasnda bir zemin oluturan uygarlk, iir geleneini oluturan katmanlardr.
SIRA SZDE
Eliota gre SIRA SZDE ilikinin koulu nedir? gelenekle te yandan gelenek ile klasik kavram arasnda da iliki kurulmutur. Bu, geleD N yol nein besleyici, E L M gsterici, hatta buyurucu ynn oluturur. nk yeni air iin rnek olma zellii tar. Buna karlk her yeni air kendi farklln da ortaya koymak ister. Aslnda atma noktas da burasdr. Hem gcn ispatlam, geS O R U nel bir kabul grm eserler arasnda kendi eserinin de yer almasn istemek hem de onlar arasnda farkllk oluturmak, airin kanamayaca paradoksal bir duDKKAT rumdur. Btn bu sylenenlerden geleneksel eserin maziye ait, bugn iin yalnzca hatra deeri tayan bir nesne olmad, aksine gelenein bugn yapan etkenSIRA SZDE lerin banda geldii anlalmaktadr. stelik dnem dnem sz varl, konular, biimi deise de, gelenein zerinde akt dil sisteminin birletiricilii dnlrse, geleneksel ile modernin birbirinden kopmasnn sz konusu olmayaca da AMALARIMIZ aktr. Oysa XIX. yzyln ortalarndan itibaren yeni Trk airi, gelenek olarak neredeyse yalnzca T A P edebiyatn anlam ve onunla ban kopararak bir yeni edeK Divan biyat oluturmak istemitir. Namk Kemalin Divan iirinin sevgili imajn parodiletirerek iini boaltmasndan balayarak Recaizade Ekrem ve Servet-i Fnncularla sren negatif Eyaklam Cumhuriyetten sonra bir devlet politikas haline gelmitir. TEL VZYON Bylece balangta poetik bir nitelik tayan bu tavr, ideolojik bir kimlie de brnm oldu. Bu yaklama gre Divan edebiyat, toplumla ilgisi olmayan, halktan kopuk bir saray evresi edebiyatdr. Dili, Arapa, Farsa, Trke karm melez ve yabanc bir N T E R N EGerekle ilikisi olmayan, dnce ve duygu bakmndan eksik, dildir. T yapay bir hayal dnyasna sahiptir. stelik yerli ve mill deil, Arap ve Fars taklididir. Aa yukar ayn motifler etrafnda dnen ve Namk Kemal ile balayan bu ypratma ve eletirme sreci Abdlbaki Glpnarlnn Divan Edebiyat Beyanndadr (1945) kitabna kadar devam etmitir. Elbette bu sre ierisinde eskiyle iliki kurmaya, onun imknlarn yeninin ierisinde kullanmaya alan, bu balamda grltl eski-yeni tartmalarna taraf olan isimler de eksik olmamtr. Ancak bu korumac (muhafazakar) tutumlarn Divan edebiyatna yeniden bakmay salamaya gc yetmedii gibi, aksine kendilerinin dlanmasna yol aan sonular dourduu da grlmektedir. Burada Yahya Kemalin, Fransada edindii tecrbelerle, istisna saylabilecek bir katk yaptn tespit etmek gerekir. lk defa o, Divan iirinin ritim ve istif zelliklerini modern bir anlayla deerlendirerek bir rnek oluturmutur. Kendisine zg, gemiin imdinin ierisinde devam ettii anlayna dayanan; dolaysyla imdiyi kurmak iin gemii yaatmak isteyen tarih bilinci zerine oturan bu poetik tavr, Trk edebiyatnda kendisinden nceki eski-yeni tartmalarna benzemeyen, kendisinden sonrakiler iin de bir prizma gibi farkl alardan model oluturan bir eser ortaya koydu. Bunun yan sra nde gelen Divan airlerinin dizelerinden, syleyi ve imaj glerinden trl biimlerde yararlanmaya devam eden airlerden baka, zellikle II. Merutiyet sonrasnda Trk halk edebiyat gelenei, tekke-tasavvuf edebiyat gelenei kimi airler iin bir beslenme kayna oluturmutur. Burada halk edebiyatna yneliin an ruhu ve ideolojisiyle rtt ve bir
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
6. nite - Modern Trk iirinde Gelenekten Yararlananlar
105
bakma ok uluslu devlet yapsn temsil eden Divan edebiyatna kar, ulus-devlet mantnn edebiyata yansmasnn hece vezni ve halk edebiyat nazm biimleriyle, syleyi zellikleriyle tezahr ettii sylenebilir. te Cumhuriyet dnemi Trk iiri bu deneyimlerin izinden, gelenekle iliki sorunu ile kar karya kalmtr. 1950lere kadar bu sorun, yukarda belirttiimiz ideolojik yaklamla, reddedilmek biiminde ortaya konulmutur. Yahya Kemalin son Osmanl airi gibi nitelemelerle dlanmak istenmesi, onun en sadk rencilerinden Tanpnarn bile bir aralk liselerden Divan edebiyat derslerinin kaldrlmasn teklif etmek durumunda kal, geleneksel iirin en gl damar durumundaki Divan edebiyatna yaklamn farkl boyutlarn gsterir. Bu -kimilerince hafza kayb diye nitelenen- dnem sonrasnda, ancak 1950lerden sonra gelenee ilgi yeniden ba gstermi oldu.
YAHYA KEMAL: GELENEK VE GELECEK ARASINDA

A M A
Yahya Kemalin Cumhuriyet dnemi Trk iirinde gelenekle ilikisi konusunda nasl bir nclk yaptn, gelenee yaklamlar arasndaki farklar snflandrabilmek.
1950den sonra dnya klasiklerinin evrilmesi, modern dnya iirlerinin yakndan tannmas gibi etkenlerin de etkisiyle, airler tek tek ve/veya grup olarak geleneksel edebiyata ilgi gstermeye balamlardr. Elbette bu tarihten sonra da Divan iirine yneliin polemiklere yol at, bu ilginin gericilikle suland, ekingenliklerin grld de bir gerektir. Ancak birok air, gelenekle nasl, ne lde ve ne nitelikte iliki kuracana kendi iir ve dnya gr erevesinde karar vererek eski iire ynelme duygusunun rneklerini vermilerdir. Bu nitede ele alacamz bu ilgi, genel olarak Trk modern edebiyatnda Yahya Kemal rneinden geerek farkl yansmalarla ortaya kmtr. ncelikle Yahya Kemalin gelenekle ilikisinin niteliklerini belirlemek gerekiyor. Snmez seher-i hare kadar ir-i kadm Bir mealedir devredilir elden ele diyen Yahya Kemal, Fransada Parnasyen air Jose Maria de Herediann sonelerinde klasik Yunan ve Latin sanatnn yaln arpcl ile ilgi kurmann sonularn grm; Sembolist air Paul Verlainenin Fetes Galantes (kne Ziyafetler) iirinde XVIII. asr Versaille saraynn yaamn o dnemin diliyle nasl iirletirdiini incelemi; ayrca Albert Sorelin derslerinden milleti yapan bir g olarak tarihin anlamn kavram ve bir tarih bilinci oluturmu idi. Btn bu kazanmlar ona Divan edebiyatna yeni bir gzle bakma dncesi kazandrd. Buna gre Yahya Kemal, Divan iirine dern ahengi kazandran ritmik yap unsurlarnn, divanlarda rastlanan adeta mermer salamlnda ve yalnlndaki syleyi rneklerinin sahip olduu dilin, rind imajyla simgeleen insan tipinin dnyasn ve grn oluturan kltrn modern iirin yapsal nitelikleri ierisinde deerlendirilebileceini dnd ve iirlerinde uygulad. Bylece hem insann varlk ierisindeki durumunu sorgulamada klasik motif ve imajlardan yararlanma yolunu seti, hem Divan iirinin bata aruz ve kafiye olmak zere yap unsurlarn ada iire aktard, hem de geleneksel iir dilinin syleyi gcn bunlara bir dayanak yapt. Btn bunlarn zerinde ise iiri, kolektif ruhu besleyen bir kaynak olarak tarih bilincinin yan-
106
sma alanna dntrd. Bu ynleriyle dtan baklnca eski iiri taklit ettii zann uyandran ve bu yzden de sk sk sulanan air, aslnda gelecek kuaklar iin modern iirle gelenein nasl sentezlenebileceini gsteren bir eser ortaya koymu oldu.
SIRA SZDE
Yahya Kemal gelenekten yararlanmann salkl yolunu nerde ve nasl renmitir? SIRA SZDE Nitekim Trk iirinde 1950lerden itibaren gelenee yaklamlarda Yahya KeD mal bir gei N E L M ilevi grmtr. Bu tarihten sonraki iirimizde, izgisel bir noktas devamllk gsteren gelenee yaklamlar ana kategori oluturur: O R U Hisar Sgrubu airleri olarak anlan ve ayn adl dergi etrafnda toplanan izginin daha ok biimsel zellikleri srdrmek ve gemie duygusal ballk anlamnda gelenee yaklam DKKAT Behet Necatigil ile balayp Hilmi Yavuzdan geerek 80 sonras kuaa ulaan izginin poetik yararlanma ve beslenme asndan gelenee yaklam SIRA SZDE Sezai Karakola balayp Ebubekir Erolu ve 80 kuann kimi airleri tarafndan izlenen izginin ise gelenei bir uygarlk z olarak grp modern iir AMALARIMIZ z katma tutumu ierisindeki yaklamlar yapsna bu Bunlarn dnda ayrca ok sayda tekil rnekler bulunduunu sylemek mmkndr. Attil lhann geleneksel iirin ses deerine, saf Hletin geleneksel iirin imajlarna, FazlPHsnnn her trl syleyi ve motif unsurlarna ynelen dikK T A katlerini, kinci Yeninin nde gelen airlerinden Turgut Uyarn Divan (1970) adl bir iir kitab yaymlamasn, Divan iirinin gazel, kaside gibi tr adlarn tayan iirler yazmasn; sonraki kuaklardan Enis Baturun bir iir kitabna Gri Divan (1990) TELEV ZYON adn vermesini ilave edip, bu balamda ayrca anmak gerekir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
HSAR GRUBU ARLER

NTERNET
AM A
Gelenekle ilikileri balamnda Hisar grubu airlerini ve iirlerinin zelliklerini betimleyebilmek.
Hisar topluluu, 1950-57 (75 say) ve 1964-80 (202 say) yllar arasnda toplam 277 say olarak Ankarada yaymlanan Hisar dergisi etrafnda toplanan edebiyatlarn oluturduu bir gruptur (Emirolu, 2000:102,111). Dergide hem daha nce edebiyatta tannm imzalar, hem de yaym srasnda edebiyat ortamna admn atm imzalardan oluan saylar yzlerle ifade edilebilecek bir yazar/air kadrosu grlr. Elbette dergide grlen btn bu imzalarn Hisarclar ya da Hisar grubu diye adlandrlan topluluun temsilcileri olduunu sylemek zordur. Derginin airleri arasnda Munis Faik Ozansoy, Selahattin Batu, Mehmet narl, Mustafa Necati Karaer, lhan Geer, Gltekin Samanolu, Nevzat Yaln, Bekir Stk Erdoan, Feyzi Halc, Yavuz Blent Bakiler, Bahattin Karako isimleri dikkati eker. Bunlara daha baka adlar eklemek mmknse de grubu oluturan airler olarak bu isimleri dnmek yerinde olur. Bu dergi etrafnda oluan topluluun Garip akmna kar ilk sistemli tepkiyi verdii belirtilir (Emirolu, 2000:76). Bu tepkinin bir bildiri biiminde ortaya kmaktan ok Garipilerin gelenee ve geleneksel poetik gelere kar kna tepkisel bir tavr taknmak eklinde ortaya kt anlalmaktadr. Ayn zamanda Nazm Hikmet izgisindeki toplumcu gerekilere de kar olan Hisarclar, iirin byk fikirlerden deil kk ve basit eylerden neet ettiini dnrler. Hisar airlerinin en nemli zellikleri iirde biime byk nem vermeleridir. Topluluun
107
nemli isimlerinden Munis Faik, Gzel iir ll olmayabilir, fakat mutlaka ekillidir. grn ortaya atar. Hisar airleri yeni iirin Divan ve halk iiri gelenei zerine kurulmas gerektiine inanrlar. Onlarn deer verdikleri ilkeler arasnda sanatnn bamszl (hibir ideolojiye angaje olmamas), sanatn milllii ve iirin dilinin yaayan dil oluu gibi grler bulunmaktadr. Genel bir deerlendirmeyle bu grubun iirlerini aruz, hece veya serbest biimler ierisinde Mtareke ve Cumhuriyetin ilk yllarndaki Memleket Edebiyat duyarlln devam ettiren rnler olarak nitelemek mmkndr. iirlerde vatan, tabiat, aile temalar, genellikle airin yaantsndan gelen duyu ve gzlemlerle ilenir. Servet-i Fnn airlerinden Fik linin olu olan Munis Faik Ozansoy (19111975), derginin kurucularndan olduu gibi aruz vezniyle yazd iirleriyle ve yazlaryla dergiye karakterini veren imzalardan birisidir. Bununla birlikte bugn Hisar dergisi denilince ilk akla gelen isim Mehmet narldr (1925-1999). Aruz vezniyle yazd, dil ve biime zen gsteren iirlerini Gne Rengi Kadehlerle (1958), Gerek Hayali At (1969), Bir Yeni Dnya Kurmuum (1974), Zaman Perdesi (1983) ve Gzelliklere Doyamam (1995) adl kitaplarda toplamtr: Sonbaharn bizi daldrd dnya geici... Sararan dallarn izdii dnya geici... Ellerin byle sokulgan, nefesin byle yakn Bana dnyalar vadetse de iten bakn, O k kayna gzlerdeki man geici... (Gne Rengi Kadehlerle) narlnn bu ve buna benzer dizelerden oluan iiri vezin ve kafiyenin salad allm ritimle, allm ve fakat itenlikli duygularn terennmnden ibarettir. Ayn ekilde derginin kurucularndan olan bir baka air de lhan Geerdir (1917-2004). iirlerini Byyen Eller (1954), Belki (1960), Bir Bulut Geti (1973), Hzzam Beste (1986) ve zlem Rhtm (1986) adl kitaplarnda toplayan Geer, belirgin bir yalnzl ve karamsarl iler: imdi byk ehrin artklar vuruyordur Eskimi gz lodoslar ile Samatya kylarna imdi ileri iyi gitmeyen kk esnaflar Yorgun-argn dnyordur Yapkan amurlu sokaklarna (Samatya Gz Akam) iirlerini Sevmek Varken (1972), Gvercin Uurmak (1977), Kular ve nsanlar (1982), Kerem ile Asl (1985) adl kitaplarnda toplam olan Mustafa Necati Karaer (1929-1995), sese verdii nem ile Hisar dergisinin en iyi airi kabul edilir (Enginn, 2007:109). Halk edebiyat gelenei Karaerin iirlerini besleyici bir kaynak olarak dikkati eker. Hisar topluluu airlerini, dergiye sonradan katlan fakat zellikle hamas syleyite yakalad ustalkla dikkati eken Yavuz Blent Bakilerin bir iirinden rnek vererek tamamlayacaz: Ey Anayurdumun sevimli, rkek, Balaban bakl kzlar, Dndnz m hi sokaklara derek Dolap duran yalnzlar. (ar)
108
iirlerini Yalnzlk (1962), Duvak (1971), Seninle (1986) ve Harman (2001) adl kitaplarda toplayan Bakiler, manzumelerindeki kolay syleyile dikkati eker. Ondaki poetik g imajdan ziyade iyi dzenlenmi sesi aktaran konuma ve hitabet dilinden kaynaklanr. Burada sadece baz rnekler vermekle yetindiimiz Hisar grubu airlerinin ortak ve ortalama zellii olarak unu diyebiliriz: Onlar, Yahya Kemalin Divan iiriyle iliki kurmasndaki biimci yn, halk edebiyat geleneiyle de geniletmiler, yaayan Trke ile sylemiler ama arpc imaj ve syleyi retmeyen derinliksiz bir lirizmde kalmlardr. Onlarn gelenekle ilikisinin, bir syleyi alkanlnn deitirme ihtiyac ve gc bulunmakszn srdrlmesi, bylece Cumhuriyet dneminde ortaya kan yeni iir anlaylar karsnda ortak bir duygudalk zemini oluturmaktan ibaret olduu sylenebilir. Bu yzden Yahya Kemali Ahmet Muhipletirerek yazmak istedikleri (ztrk, 2000:266) biiminde eletiriler almlardr.
SIRA SZDE
Hisar grubuSIRA SZDE gelenekle ilikisi modern iir anlayna uygun den rnekler airlerinin retebilmi midir?
DNEL GELENEN MESTETK GC: BEHET NECATGLHLM YAVUZ ZGS
DNELM S O R U
AM A
DKKAT
Behet Necatigil-Hilmi Yavuz izgisindeki airlerin gelenee yaklam biimlerini tanmlayabilmek.

DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gelenee yaklam biimleri arasnda kendisine zg bir tarz retmi olan Behet Necatigil (1916-1979), 1930larn ortasndan itibaren yaymlad iirlerinde srekli SIRA SZDE deiiklikler yaparak modern Trk iiri ierisinde kendisine yer edinmeyi baaran bir airdir. lk iirlerinde Garip akmnn etkisi altnda grlen air 1963te kardAMALARIMIZ Yaz Dneminden sonra asl kendi iirini kurmutur. Kendi iirini oluturma konusunda modern Alman iiriyle birlikte en ok klasik Trk iiri ona yol gsterici olmutur. Nitekim Bugnn iiri mmkn olduu kadar eskiye atflarla ilerlemeK T A P lidir. diyen Behet Necatigil, tek anlaml olarak niteledii gelenein pek ok esini alp modern iir anlay ierisinde zenginletirerek kullanmaktan yanadr. Behet Necatigil iyi bir klasik edebiyat eitimi alm olmasnn getirdii birikimle, T E L E V bir N Divan iirindeki Z Y O ok mazmn, imaj, fikir ve syleyiten kendi iirinin bazen anlam derinlii kazanmas, bazen syleyi zenginliine ulamas bakmndan yararlanmtr. Bu bakmdan Attila lhann Divan iirinin mzikalitesine, aada ele alacamz Sezai E R N E T N T Karakoun ise gelenein dnya grne ynelen dikkatinden farkl olarak Necatigilin, anlam ve syleyi bakmndan yap taslaklar oluturma teknii olmak zere eski edebiyatn gelerini kulland grlr. Ona gre iir soyutlatrlacaksa, gelenekteki dilin imknlarndan faydalanlarak soyutlatrlmaldr. Gelenek iiri tek anlamldr. Ancak zellikle tevriye, cinas gibi sanatlar modern bir ilevle kullanlarak, ok anlaml, birden fazla anlam katmanna sahip iir metinleri oluturulabilir. Bu bakmdan Divan iiri, bugnn iirine yol gsterici olabilir. Onun gelenekten yararlanmak olarak niteledii klasik iirimize yaklamn iki ynden deerlendirmek mmkndr: Modern iirin yap ve biimini klasik unsurlar kullanarak oluturmak ve ierikte alara gre deimeyen insan varoluunun sorunlarna eskilerden esinle deinmek. Eski sanatlar, syleyi zelliklerini kullanmasna rnek olarak, iirlerinde ska rastlanan tevriye, cinas gibi sanatlar kullanmas gsterilebilir:
109
Kirli sar fotoraf Duvarmzda Kaldrsak da kalr Bilerek bilmeyerek ektirdikleri. eki adl iirinden alnan yukardaki bentte ektirdikleri szc iki ynl olarak kullanlmtr: Hem fotoraf ektirmek hem de hayat artlarnn veya birilerinin ektirdii eyler. ki veya daha fazla anlam olan szc uzak anlamn anmsatacak biimde kullanmak olarak tanmlanan tevriye, Behet Necatigilin ok sevdii ve iirinin ayrc zelliklerinden birisi durumuna getirdii bir yap oluturma yntemidir. Necatigil de Divan iirini yar yarya, tevriyelerden bol bol faydaland iin sevdiini belirtir. air, dilimizin bu bakmdan ne kadar zengin olduunun da farkndadr: Hele isimlerle fiil kiplerinin tevriyeli kullanllar bakmndan, Trke ok zengin, gl bir dil! Brakn cmle kurulular, deyimler, muhteva, eitli ssleme yollar u bu... tek kelimede bile baka baka anlamlara alabilme imkn dahi, geleneklerden yararlanmak, bir gelenee daha yeni kaplar amaktr bence. zde olsun, biimde, syleyite olsun, her zaman olabilir bu! diyerek bu konudaki dikkatini ortaya koymaktadr. Nitekim Necatigilin tevriye sevgisi, bu sanata olan dknl bir kitabna ki Bana Yrmek (1968) ismini vermesine sebep olmutur. Ona gre bir durumun, bir duygunun olumlu, olumsuz iki bana, eksi, art iki kutbu arasnda yrnmesi olduu gibi, bir kelime zerinde iki veya daha ok anlam toplamak da mmkndr. Tevriye sanat tek kelime zerinde olur. Dilimiz bunun dnda da bize bu imkn verir. Mesela zaman ve ekim ekleriyle birok fiiller para para yazlr, dnlrse bizde bir ikinci anlam arm yapar. Behet Necatigil Divan iiri geleneinden hangi alardan yararlanmtr?SZDE SIRA airin yapy oluturmak iin gelenein imknlarna bavurmasna bir rnek daDN ha vermekle yetineceiz. Necatigil kout yap taslaklar konusundaE L M teki birda, ok biimsel ilemde olduu gibi geleneksel uygulamalardan yararlanmaktadr. S az U Geleneksel biim uygulamalarndan birisi olan ve ilk dizede en O R iki eyi syleyip, ikinci dizede bunlarla ilgili benzerlik ve ztlklar vermek biiminde tanmlanan ve eskilerin leff ner dedii sanata da Behet Necatigilin iirlerinde rastlaDKKAT mak mmkndr: Elbiseler, paketler, tahtalar art Dmeler, ipler, pasl iviler. (Raf)
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
lk dizede sralanan szckler ayn zamanda ikinci dizedeki gelerle de ilgilidir. Elbise-dme, paket-ip, tahta-pasl ivi arasnda ilk gelerin btn, ikincilerin paray temsil etmesi bakmndan bir ilgi sz konusudur. K T A P te yandan Behet Necatigil, pek ok air tarafndan kullanlarak deta klasik edebiyatmzn ortak mal haline gelmi olan bir ok mazmnu da iirlerinde kullanmtr. Ayrca Baki, Nedim gibi Divan airlerinin isimlerineL ve meyhane, pr-i TE EV ZYON mugan, saki, kaside, gazel, zlf, ayar, ok, ehrengiz, ceylan, serv-i revan, hlar, b- hayat, kevser gibi Divan iirine ait birok kelimeye iirlerinde yer vermitir. 1961-1965 yllar arasnda yazd iirlerini toplayan kitabna Divane ismini veren NTERNET air, bu kitabnn blmlerini de Kasideler ve Gazeller olarak adlandrlmtr.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
110
Necatigilin eski edebiyatmzdan konu bakmndan iki tarzda yararland grlyor. Bunlardan birisi eski iirlerdeki dize veya beyitleri aynen alp zgn ekliyle ve trnak ierisinde gstererek kendi iirine monte etme metodudur. Daha ok bavurduunu grdmz dier metot ise bir eski airin tema, dize veya beytindeki kavram ak veya gizli bir ekilde imlemektir. O, kendi iiri ierisinde bir imaj veya anlam zenginlii salamak maksadyla ald bu yabanc ibareyi eritmektedir. Divan iirinden yararlanan airler arasnda baars tartlmayan, kua iinde Divan iirini, ondan yararlanabilecek lde bilen tek air olarak kabul edilen (Ayvazolu: 1989:335) Necatigil, eski iirin gelerini, insanln lmsz sorunlarn yanstan birer ara kap olarak grr. te yandan onun btn abas iiri, tpk Divan airleri gibi youn bir syleyi, mkemmel bir istif haline getirmek, szck armlaryla arka planda geometriler kurmaktr. Bylece hem ierikte insanlk durumuna ait, zamanlara gre deimeyen z yakalamak, hem de bunu sunmak konusunda Divan iiri Necatigil iin vazgeilemez bir kaynak olmutur. O, iirin ne yana ynelirse ynelsin, gemiten tam kopamayacana, eski motif ve imgeleri deerlendirmek, onlarla beslenmek zorunda olduuna inanr. Bu ayn zamanda airin zgn olmasn da kolaylatracaktr. (Taolu, 2006:224). Bu yzden Fuzulden eyh Galibe, Muhibbden Bkye ve Necatye pek ok Divan airinin iirlerinden metinleraras tekniiyle alntlanan dize, mazmun, motif gibi unsurlar Necatigilin iirlerinde kullanlmtr. Gelenee Necatigilin yaklamna benzer bir tutumla yaklaan bir baka air de Hilmi Yavuzdur (1936). iirlerini Bak Kuu (1969), Bedreddin zerine iirler (1975), Dou iirleri (1977), Yaz iirleri (1981), Gizemli iirler (1984), Zaman iirleri (1987), Sylen iirleri (1989), Ayna iirleri (1992), l iirleri (1996), Akam iirleri (1998), Yolculuk iirleri (2001), Hurf iirler (2004) adl kitaplarnda ve ayrca 2005e kadar yazd btn iirleri ieren Bysn Yaz (Toplu iirler, 2006) kitabnda yaymlad. iirin yaplan bir ey olduuna inanan Yavuzun iir anlayndaki en nemli kavramlardan birisi, sahihliktir. Ona gre bu kavram, airliin ltdr. Bir air byk olabilir, ama gelenekten yararlanmyorsa sahih olamaz. Entelektel tarihimiz bize geleneksel ile modernin ayn zamanda edinilmesi gerektiini dayatyor. diyen Yavuz, iirinde de bu sentezi badatrmaya almaktadr. Gelenei bir kimlik olarak gren Hilmi Yavuz, kavram, deienin iinde deimeyeni karmak, bulmak biiminde tanmlar. Bylece Yahya Kemalin imtidat kavramn esas alr. Hilmi Yavuz da hocas ve ustas Necatigil gibi aruz kalplarn andran ritimlilik bakmndan olduu kadar, hatt daha ok metinleraras gndermelerle Divan edebiyat, halk edebiyat rnlerini kendi metni ierisinde dntrerek kullanmaktadr. Bir rnek olmas bakmndan Yavuzun l Krld iirindeki bir sar fanus, fitb- temmuz giysiler soyunmutur, ve plak tek tip yalnzlklar kuand imdi. dizelerinin eyh Galibin Giydikleri fitb- temmuz/ tikleri le-i cihansz beytine ak gnderme yaptn gsterebiliriz. eyh Galibin Hsn Ak mesnevisinde, Ben Mahabbenin (Sevgioullar kabilesi) zelliklerinden birisi olarak belirtilen fitb- temmuzu (temmuz gneini) giyinmek, balamndan koparlarak iirsel znenin yalnzln ifade etmek zere kullanlm; bylece bu tamlama modern iirin imajlarndan birisi ilevine dntrlmtr. Onun iirleri zellikle bu
111
trden metinleraras gndermelerle doludur. Bu balamda yalnzca iir metinlerinden deil, yerli yabanc kltrn rettii pek ok motiften, mitolojiden, halk hikyelerinden, tasavvuftan da yararland grlr. Necatigille balayp Hilmi Yavuzla devam eden ve ana zellii geleneksel iirin hemen btn gelerini, modern iirin yapsnda poetik bir malzeme olarak yeniden yorumlamak biimindeki bu yaklam zellikle 1980 sonrasnda yazmaya balayan Vural Bahadr Bayrl, Haydar Erglen, Osman Hakan A., Seyhan Erzelik, Can Bahadr Yce vd. airler tarafndan benimsenip srdrlmektedir.
GELENE YENDEN RETENLER: SEZA KARAKO ZGS

A M A
Gelenei yeniden retmek ve z modern yap ierisinde srdrmek isteyen airlerin iirlerini tanmlayabilmek
Cumhuriyet dnemi Trk iirinde gelenekle iliki kurma bakmndan dikkati eken bir nc izgi, (iirinin asl zellikleri konusundaki inceleme, kinci Yeni airlerinin ele alnd 7. nitede yaplacak olan) Sezai Karakoun balatt akmdr. Sezai Karako, gelenei uygarlk birikimi olarak dnr ve uygarlkla din arasnda kopmaz bir ba grr. Ona gre gelenek, en bata, ilk insan ve peygamberden balayarak son peygambere kadar uzanan semav din izgisidir. Karako her uygarln bir dine dayand dncesindedir. Bu bakmdan da bizim geleneimiz olarak dnlecek kavram slm uygarldr. Dirili adyla kavramlatrd genel dncesi, gelenein gne ve gelecee tanmas hedefine dnktr. iir balamnda ise Sezai Karako her gen airin gelenekle iki aamal bir iliki ierisinde olacan belirtir. lki gelenein aire zaman ierisinden szlp gelmi mkemmel bir birikim, bir balama noktas sunmasdr. Gen air bu birikim ierisinden kimi airlerle bir ruh ilikisi kurar, bu yolla iir yolculuuna balar. Gelenee yaklamn ikinci aamas airin kendisini ispat etme gayretidir. Bu zorlu bir yoldur. Gemiin grkemli iiri karsnda air korkuya kaplr, panikler; bu duygularla gelenei tanmama, reddetme, ykma eilimlerine kaplr. Gerekte bu bir zm deildir. Gen airin yapmas gereken i, gelenekle hesaplamak ve gerekten yeni eser verebilmektir. Yaplacak yenilik biimde deil, ruhta, zde olmaldr. Bu trl yeni olmak ise eskinin, yani lmezliin srrn bulmaktan geer (Ba, 2008:410-411). Grld gibi Sezai Karakoun gerek genel olarak gelenek kavram konusundaki, gerekse iir gelenei balamndaki dnceleri, bundan nce bu balamda ele alnan airlerden olduka farkldr. Nitekim bu anlay zerine kurulan iirlerinde de o, gelenei bir uygarlk z olarak modern iirin yap imknlar ierisinde deerlendirmitir. Bata Hzrla Krk Saat (1967) kitab olmak zere onun iirleri geleneksel kltr birikiminin bugnn insan iin diriltici bir faktr olarak kullanlmasn hedefler. Bu yzden klasik Arap, Fars ve Trk airlerinden onlarcas tarafndan ilenmi olan Leyla ve Mecnun hikyesini bugnn dili ve iir formu ierisinde yeniden ele almaktan ekinmez: Leyla ile Mecnun (1981). Dier iirlerinde de Kurn, Hadis gibi slm dininin kaynaklarndan balayarak geleneksel kltr unsurlarn sk sk iler. Fecir Devleti adl iirinin bandaki u dizeler, yukarda zetlenen dncelerin iir diliyle ifadelendirilmesi gibidir:
112
ardm fecirde yorulacak bir yap Dumanlar iinde Alevler iinde bir eyh Galibtir ustas Ta-ses mercan kitap dourgan yara Frtna ncesi bir uygarlk (Karako, 2000:415) Bu balamda son olarak bir kitabnn adn Gl Mutusu (1969) koymasna ve birok iirinde gl uygarlk anlamnda gelenein sembol gibi kullanmasna dikkat ekmek yerinde olacaktr: Glle bala iire atalara uyarak Ey air kelimeler lkesine gir glle (Karako, 2000:435) Burada yine ayrntl incelemesi 60 kua ierisinde yaplacak olan Cahit Zarifoluna (1940-1987) ksaca deinelim. Cumhuriyet dnemi Trk iirinde tamamyla kendisine zg bir iir ortaya koymu olan Zarifolu, ikinci kitab Yedi Gzel Adam (1973)dan balayarak Menziller (1977) ve zellikle son kitab Korku ve Yakar (1985)taki iirlerinde belirli bir dnya gr erevesinde ve Sezai Karakoun balatt gelenee yaklam tarzna uygun bir tutum sergilemitir. Onun bu son dnem iirlerinde geleneksel iirin form zelliklerini andran biimsel uygulamalar grlmse de asl tasavvuf duyarlln; hayat, lm, gnah, kayg, rahmet kavramlarnn aktarld bir temel olarak iirine yerletirmesi dikkati eker. Bu balamda slm z, bireysel duyuun ierisinden aktarlr. Bu ynyle Zarifolunu, gelenekle ilikinin z bakmndan kurulmas modelini balatan Sezai Karako izgisinin izleyicilerinden birisi kabul etmek gerekir. Hem Sezai Karakoun balattn srdren hem de yapt zgn katklarla bu izgiyi glendiren bir baka air Ebubekir Eroludur (1950). iirlerini Kuluk Saatleri (1974), Kayplarn arks (1984), Yirmidrt iir (1991), ahitsiz Vakitler (1998), Snr Ta (2006), Sesli Harfler (2011) adl kitaplarnda yaymlayan air, sonuncusu dndaki iirlerini ayrca Berzah (Toplu iirler,1968-2006, 2011) adyla kard. Modern ngiliz iiri ile kinci Yeni deneyiminden baka din/mistik iir geleneinden ve Divan iiri birikiminden beslenen Erolu gelenekle ilikisinde hem biimsel zgn denemeleri hem de ze dnk yaklamyla dikkati eker. Gelenek, Eroluna gre, birikime ve insanlara ulama yollarndan birisidir. Gelenek, kltrn kitaplarda yazl ama gp gitmi blmnden ibaret grlmemelidir. Gelenei, bugn yaamakta olan insanlarn birikimi olarak da dnmek gerekir (Tiken, 2007:31). Gelenein sahasnn bilim adam ve airler iin farkl olduunu dnen aire gre, bir bilim adam, ayrntlara inerek bir saha aratrmas yapp, ortaya sonular karrken, bir air benzeri aratrmalarla ruh akrabalarn bulur. (Erolu, 2005:11) Eski airleri tanmann en emin yolunun onlardan birini bulmak olduunu syleyen Eroluna gre, onlardan birine yaknlk salandnda bir dnce yumana deil, bir hayat tarzna yaklalr (Erolu, 1992:14). Bylece air, gelenee dtan yaklamaz, ona katlr. Erolu, gelenei, zaman ierisinde yeniden yorumlanabilen, sorgulanabilen ve bugnden bamsz dnlemeyecek dinamik bir srecin ad olarak dnr. Erolu, Behet Necatigil izgisindeki airlerce kullanlan gelenekten yararlanma ifadesini de doru bulmaz. Onun yerine gelenekten beslenme kavramn tercih eder. Gelenei biimsel bir devamllk olarak deil, ayn duyuun iinde var olmak eklinde alglar.
113
Eroluna gre gelenekten yararlanmak ifadesi niin yanltr, bunun yerine neyi tercih SIRA SZDE eder? Btn bu dnce birikiminin zerine kurulan iirlerinde D N E L M Erolu, zellikle tasavvufi duyarllk bakmndan eskilerin iirlerindeki z kendi iirlerinde yeniden retmeye almtr. te yandan yukarda ruh akrabal olarak O R U edilen kavS ifade ram erevesinde klasik edebiyatn kimi airleriyle zel olarak ilgilenmi, hatta Divan edebiyat uzmanlarnn bile pek zerinde durmad Bel, Suphizade Feyz giDKKAT bi airlerin iirlerini bugnn syleyii ile yeniden yorumlamtr. air Sevap Defteri (1992) adl deneme kitabnda ruh akrabal kurduu airlerden Fuzuli, eyh GaSIRA SZDE lip, Seyyid Nesimi, Yunus Emre gibi airleri anlatr. Bunlarn dnda da baz kitaplarna Ald st bal ile eitli klasik airlerin iirlerini yeniden yazarak almtr. Buraya bunlardan Ald Nesimi adl iirin ilk blmn rnek olarak alyoruz:
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
iki deniz bende birleti ben bir dalgaya smadm K ve N: ite ben smadm baka nianlara yorumlara balanglar balangcna ulaan yolda mekn iaret oldu bana ben kukulara smadm
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Erolunun eski iirden kimi airlerin iirlerini bugnn dili T E R biimiyle yeni N ve N E T den yazmas nazire geleneinin ada iirdeki devam olarak yorumlanmtr (Tiken, 2007:56). Erolunun iirinin en belirgin zellii syleyiindeki, bak ve kavrayndaki incelikten kaynaklanan lirizmidir. Modern iirin kurgusuna tasavvuftan gelen duyuun yedirildii iirleriyle Trk iirinde kendisine zg bir yere sahiptir. air gelenekten beslenen ve klasik birikimi yeniden reten bir iir anlay ve uygulamasn ortaya koyar. iirlerinde hayat, varlk ierisindeki insan sorgulayan bir romantik izgi belirginleir. Gelenee yaklamn bu izgisine eklenebilecek baka airler de bulunmaktadr. Dnce bakmndan Sezai Karako izgisinde bulunan M. Akif nan (19402000), burada andmz dier airlerden farkl olarak biimde Divan ve halk iiri zelliklerini srdrmeye almakla dikkati ekerken, Divan iirini ustalkl bir ekilde Metinleraras likiler balamnda kulland ve bu iire biim ve ses bakmndan yakn duran ve yer yer ironik bir edann da elik ettii iirleriyle Hsrev Hatemi, kendine zg bir syleyi gelitirmitir. Ayrca Cahit Koytak, Arif Ay, Hseyin Atlansoy, mer Erdem, Hasan Akay, Cell Fedai, Ali Ural, hsan Deniz, Ylmaz Taolu vd. gibi daha sonraki nesilden airlerin Sezai Karakoun temsil ettii gelenee yaklam tarzn benimseyen modern iirler rettikleri grlmektedir. Elbette burada saylanlarn dnda hem bu izgilerden birisine dahil edilebilecek nitelikte iirlerinde gelenein imknlarn kullanmaya alan hem de bu belirgin ynelmenin dnda kendisine zg tarzlarda gelenee yaklaan airler bulunmaktadr. Bu ynyle Cumhuriyet dnemi Trk iirinin gelenekle ilikisi geni ve ayrntl bir almaya ihtiya duyurmaktadr.
NTERNET
114
zet
A M A
Gelenek kavramnn Yeni Trk iiri kavramyla ilikisini kurabilmek. Bir toplumda gemiten beri var olan, srdrlegelen kltrel miras, alkanlklar, bilgi, tre, davran kalplar gibi unsurlara verilen ad olan gelenek (anane, tradition) zellikle sosyal bilim alanlarnda modern dnemlerin anahtar kavramlarndan birisi halini almtr. Kuaklar arasnda devredilerek belirli bir sreklilii salamas dolaysyla kimlik esi olarak da alglanan kavram R. Guenon gibi dnrler tarafndan zellikle Dou toplumlar iin uygarla denk grlmtr. Bu balamda szcn ok eitli kullanmlar gze arpar. Hristiyan gelenei, Alman gelenei gibi din veya ulus nitelemeleri iin kullanld gibi felsefe gelenei, hmanist gelenek, ilm gelenek vb. daha dar, belirli disiplin ve alanlarda yerlemi, sreklilik arz eden dn ve davran biimlerini ifade etmekte de kullanld grlr. Hangi kullanmnda olursa olsun gelenein bir deerler sistemi reten ve her yeni kuak iin referans oluturan nitelie sahip olduu sylenebilir. XIX. yzyln ortalarndan itibaren yeni Trk airi, gelenek olarak neredeyse yalnzca Divan edebiyatn anlam ve onunla ban kopararak bir yeni edebiyat oluturmak istemitir. Namk Kemalin Divan iirinin sevgili imajn parodiletirerek iini boaltmasndan balayarak Recaizade Ekrem ve Servet-i Fnncularla sren olumsuz yaklam Cumhuriyetten sonra bir devlet politikas haline gelmitir. Bylece balangta poetik bir nitelik tayan bu tavr, ideolojik bir kimlie de brnm oldu. Bu yaklama gre Divan edebiyat, toplumla ilgisi olmayan, halktan kopuk bir saray evresi edebiyatdr. Dili, Arapa, Farsa, Trke karm melez ve yabanc bir dildir. Gerekle ilikisi olmayan, dnce ve duygu bakmndan eksik, yapay bir hayal dnyasnda sahiptir. stelik yerli ve mill deil Arap ve Fars taklididir. Aa yukar ayn motifler etrafnda dnen ve Namk Kemal ile balayan bu ypratma ve eletirme sreci Abdlbaki Glpnarlnn Divan Edebiyat Beyanndadr (1945) kitabna kadar devam etmitir. Elbette bu sre ierisinde eskiyle iliki kurmaya, onun imknlarn yeninin ieri-
sinde kullanmaya alan, bu balamda grltl eski-yeni tartmalarna taraf olan isimler de eksik olmamtr. Ancak bu korumac (muhafazakar) tutumlarn Divan edebiyatna yeniden bakmay salamaya gc yetmedii gibi aksine kendilerinin dlanmasna yol aan sonular dourduu grlyor. Yahya Kemalin Cumhuriyet dnemi Trk iirinde gelenekle ilikisi konusunda nasl bir nclk yaptn, gelenee yaklamlar arasndaki farklar snflandrabilmek. Yahya Kemal, Fransada parnasyen air Jose Maria de Herediann sonelerinde klasik Yunan ve Latin sanatnn yaln arpcl ile ilgi kurmann sonularn grm; sembolist air Paul Verlainenin Fetes Galantes (kne Ziyafetler) iirinde XVIII. asr Versaille saraynn yaamn o dnemin diliyle nasl iirletirdiini incelemi; ayrca Albert Sorelin derslerinden, milleti yapan bir g olarak tarihin anlamn kavram ve bir tarih bilinci oluturmu idi. Btn bu kazanmlar ona Divan edebiyatna yeni bir gzle bakma dncesi kazandrd. Buna gre Divan iirine dern ahengi kazandran ritmik yap unsurlar, Divanlarda rastlanan adeta mermer salamlnda ve yalnlndaki syleyi rneklerinin sahip olduu dilin, rind imajyla simgeleen insan tipinin dnyasn ve grn oluturan kltrn modern iirin yapsal nitelikleri ierisinde deerlendirilebileceini dnd ve iirlerinde uygulad. Bylece hem insan tekinin varlk ierisindeki durumunu sorgulamada klasik motif ve imajlardan yararlanma yolunu seti hem Divan irinin bata aruz ve kafiye olmak zere yap unsurlarn ada iire aktard hem de geleneksel iir dilinin syleyi gcn bunlara bir dayanak yapt. Btn bunlarn zerinde ise iiri kolektif ruhu besleyen bir kaynak olarak tarih bilincinin yansma alanna dntrd. Bu ynleriyle dtan baklnca eski iiri taklit ettii zann uyandran ve bu yzden de sk sk sulanan air, aslnda gelecek kuaklar iin modern iirle gelenein nasl sentezlenebileceini gsteren bir eser ortaya koymu oldu.
A M A
115
A M A
Gelenekle ilikileri balamnda Hisar grubu airlerini tanyp, iirlerinin zelliklerini betimleyebilmek. Derginin airleri arasnda Munis Faik Ozansoy, Selahattin Batu, Mehmet narl, Mustafa Necati Karaer, lhan Geer, Gltekin Samanolu, Nevzat Yaln, Bekir Stk Erdoan, Feyzi Halc, Yavuz Blent Bakiler, Bahattin Karako isimleri dikkati eker. Bunlara daha baka adlar eklemek mmknse de grubu oluturan airler olarak bu isimleri dnmek yerinde olur. Hisar grubu airlerinin ortak ve ortalama zellii olarak unu diyebiliriz: Onlar, Yahya Kemalin Divan iiriyle iliki kurmasndaki biimci yn, halk edebiyat geleneiyle de geniletmiler, yaayan Trke ile sylemiler ama arpc imaj ve syleyi retmeyen derinliksiz bir lirizmde kalmlardr. Onlarn gelenekle ilikisinin, bir syleyi alkanlnn deitirme ihtiyac ve gc bulunmakszn srdrlmesi, bylece Cumhuriyet dneminde ortaya kan yeni iir anlaylar karsnda ortak bir duygudalk zemini oluturmaktan ibaret olduu sylenebilir. Behet Necatigil, Hilmi Yavuz izgisindeki airlerin gelenee yaklam biimlerini tanmlayabilmek. Necatigille balayp Hilmi Yavuzla devam eden ve ana zellii geleneksel iirin hemen btn elerini, modern iirin yapsnda poetik bir malzeme olarak yeniden yorumlamak biimindeki bu yaklam zellikle 1980 sonrasnda yazmaya balayan Vural Bahadr Bayrl, Haydar Erglen, Osman Hakan A. vd. airler tarafndan benimsenip srdrlmektedir.
A M A
Gelenei yeniden retmek ve z modern yap ierisinde srdrmek isteyen airlerin iirlerini tanmlayabilmek. Sezai Karako her gen airin gelenekle iki aamal bir iliki ierisinde olacan belirtir. lki gelenein aire zaman ierisinden szlp gelmi mkemmel bir birikim, bir balama noktas sunmasdr. Gen air bu birikim ierisinden kimi airlerle bir ruh ilikisi kurar, bu yolla iir yolculuuna balar. Gelenee yaklamn ikinci aamas airin kendisini ispat etme gayretidir. Bu zorlu bir yoldur. Gemiin grkemli iiri karsnda air korkuya kaplr, panikler; bu duygularla gelenei tanmama, reddetme, ykma eilimlerine kaplr. Gerekte bu bir zm deildir. Gen airin yapmas gereken i, gelenekle hesaplamak ve gerekten yeni eser verebilmektir. Yaplacak yenilik biimde deil, ruhta, zde olmaldr. Bu trl yeni olmak ise eskinin, yani lmezliin srrn bulmaktan geer.
A M A
116
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi gelenein tanmna uygun deildir? a. Kltrel miras b. Uygarlk c. Tarih bilinci d. Gericilik e. Sreklilik gsteren dn ve davran 2. Divan irine dnk eletirilerde aadakilerden hangisi sylenmemitir? a. Saray edebiyat olmas b. Melez dile sahip olmas c. Biim bakmndan dzensiz olmas d. Arap-Fars taklidi olmas e. Yapay imaj dnyasna sahip olmas 3. Divan edebiyatna ynelik son ar eletirileri ieren Divan Edebiyat Beyanndadr adl kitap aadaki yazarlardan hangisine aittir? a. Abdlbaki Glpnarl b. Ahmet Hamdi Tanpnar c. Namk Kemal d. Yahya Kemal e. Recaizade Mahmut Ekrem 4. Yahya Kemalin iir disiplini konusunda kendisine rnek ald parnasyen air aadakilerden hangisidir? a. Albert Sorel b. Charles Baudelaire c. Arthur Rimbaud d. Stephan Mallarme e. Jose Maria de Heredia 5. Aadakilerden hangisi Hisar grubu airlerinden biri deildir? a. Selahattin Batu b. Enis Batur c. Mehmet narl d. Bahattin Karako e. Munis Faik Ozansoy 6. Aadakilerden hangisi Hisar airlerinin, iirde en ok nem verdikleri unsurlardan birisidir? a. Bir ideolojiye balanmak b. Toplumcu gereki olmak c. Biime nem vermek d. iirde espriyi kullanmak e. Eski dille yazmak 7. Aadakilerden hangisi Behet Necatigilin Divan edebiyatna yneliinin nedenleri arasnda deildir? a. Divan iiri sanatlarnn anlatm imknlar salamas b. Divan iirinin deimeyen insan durumlar ilemesi c. ok anlaml yap kurmada tevriye gibi sanatlardan faydalanmas d. Divan tarznda yazmann ilgi toplamas e. Eskiye atflarn yeniyi kurmada yararl olaca 8. Hilmi Yavuza gre gelenekten yararlanmay bilen air aadakilerden hangi sfatla anlmaldr? a. Drst b. Byk c. Sahih d. Doru e. yi 9. Sezai Karako aadakilerden hangi eserinde klsik mesnevilerden birisini ilemitir? a. Fecir Devleti b. Tahann Kitab c. ahdamar d. Balkon e. Leyla ile Mecnun 10. Ebubekir Eroluna gre airle bilim adamnn gelenee ynelmesi arasnda ne fark vardr? a. Bilim adam gemie bakmaz b. air orada ruh akrabalarn bulur c. air lm bir kltrden ilham alr d. Bilim adam gemiin sanat deerini yeniden retir e. air byk airlere nazire yazar
117

1. d Yantnz yanl ise Gelenek ve Yeni Trk iirinde Gelenek Sorunu balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelenek ve Yeni Trk iirinde Gelenek Sorunu balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelenek ve Yeni Trk iirinde Gelenek Sorunu balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yahya Kemal: Gelenek ve Gelecek Arasnda balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hisar Grubu airleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hisar Grubu airleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelenein Estetik Gc: Behet Necatigil-Hilmi Yavuz izgisi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelenein Estetik Gc: Behet Necatigil-Hilmi Yavuz izgisi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelenei Yeniden retenler: Sezai Karako izgisi balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelenei Yeniden retenler: Sezai Karako izgisi balkl blm yeniden gzden geiriniz. yapan bir g olarak anlamn kavram ve bir tarih bilinci oluturmu idi. Btn bu kazanmlar ona Divan edebiyatna yeni bir gzle bakma dncesi kazandrd. Sra Sizde 3 Hayr, nk Hisar grubu airleri, -Yahya Kemalin Divan iiriyle iliki kurmasndaki biimci yn, halk edebiyat geleneiyle de genileterek yaayan Trke ile hibir zaman- arpc imaj ve syleyi retmeyen derinliksiz bir lirizm oluturmulardr. Onlarn gelenekle ilikisinin, bir syleyi alkanlnn deitirme ihtiyac ve gc bulunmakszn srdrlmesi, bylece Cumhuriyet dneminde ortaya kan yeni iir anlaylar karsnda ortak bir duygudalk zemini oluturmaktan ibaret olduu sylenebilir. Sra Sizde 4 Necatigilin gelenekten yararlanmak olarak niteledii klsik iirimize yaklamn iki ynden deerlendirmek mmkndr: modern iirin yap ve biimini klsik unsurlar kullanarak oluturmak ve ierikte alara gre deimeyen insan varoluunun sorunlarna eskilerden esinle deinmek. Sra Sizde 5 Erolu, Behet Necatigil izgisindeki airlerce kullanlan gelenekten yararlanma ifadesini de doru bulmaz. Onun yerine gelenekten beslenme kavramn tercih eder. Gelenei biimsel bir devamllk olarak deil, ayn duyuun iinde var olmak eklinde alglar.
2. c
3. a
4. e
5. b 6. c 7. d
8. c
9. e
10. b

Sra Sizde 1 Eilota gre gelenek, bir tarih bilinciyle birlikte gemiin yaayan zaman ierisinde deerlendirilmesi; sanatnn kendisinden nceki birikimle hesaplaarak kendisini kabul ettirmesinin ltdr. Sra Sizde 2 Yahya Kemal, Fransada Parnasyen air Jose Maria de Herediann sonelerinde klasik Yunan ve Latin sanatnn yaln arpcl ile ilgi kurmann sonularn grm; sembolist air Paul Verlainenin Fetes Galantes (kne Ziyafetler) iirinde XVIII. asr Versaille saraynn yaamn o dnemin diliyle nasl iirletirdiini incelemi; ayrca Albert Sorelin derslerinden tarihin, milleti
118

Akay, H. (2006), Kare-Deniz/ Behet Necatigilin iiri zerine, stanbul: 3F Yaynevi. Akkanat, C. (2002), Gelenek ve kinci Yeni iiri, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. And, M.F. (2010), Gnee Tutulan Ayna- iir ncelemeleri, stanbul: Hat Yaynlar. Ayvazolu, B. (1989), slm Estetii ve nsan, stanbul: a Yaynlar. Ayvazolu, B. (2005), Gelenein Direnii, stanbul: tken Yaynlar. Ba, M. K. (2008), Dirili Talar-Sezai Karakoun Dnce ve Sanatnda Temel Kavramlar, Ankara: Lotus Yaynevi. Erolu, E. (1992), Sevap Defteri, stanbul: z Yaynclk. Erolu, E. (2005), Modern Trk iirinin Doas, (2. Bask), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Erolu, E. (2011), Berzah Toplu iirler (1968-2006), stanbul, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Kahraman, A. (2003), Cahit Zariolu: Yrek Safnda Bir air, stanbul: Kakns Yaynevi. Karata, T, (1998), Dounun Yedinci Olu Sezai Karako, stanbul: Kakns Yaynevi. Taolu, Y. (2006), Dar Vakitlerde Geni ZamanlarBehet Necatigilin iiri, stanbul: 3F Yaynevi. Taolu, Y. (2008), Kader Hep Erken, Zaman Hep GeCahit Zarifolunun iiri, stanbul: 3F Yaynevi. Tiken, S. (2007), Ebubekir Erolunun iiri, A.. SBE Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi.
7
Amalarmz
Modern iir Soyut iir kinci Yeni
Bu niteyi okuduktan sonra; kinci Yeni hareketinin ortaya kn ve adlandrlmasnn gerekesini tanmlayabilecek, kinci Yeni iir anlaynn oluumunu aklayabilecek, kinci Yeni iir anlaynn karakteristik ortak zelliklerini aklayabilecek kinci Yeni hareketi temsilcilerinden lhan Berk, Ece Ayhan, Turgut Uyar, Edip Cansever, Cemal Sreya, lk Tamer gibi airlerin iirlerinin zelliklerini snflandrabilecek, kn kinci Yeni airleriyle birlikte yapan Sezai Karakoun iirinin zelliklerini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
iirde anlam iirde biim ve z
indekiler
1950L YILLARIN POETK ORTAMI VE KNC YENNN ORTAYA IKII KNC YEN HAREKETNN TEMSLCLER VE RLERNN ORTAK ZELLKLER KNC YEN RNN ZELLKLER KNC YENNN NDE GELEN TEMSLCLER VE RLERNN ZELLKLER KNC YENDEN DRL HAREKETNE: METAFZK GERLML R YA DA SEZA KARAKO
kinci Yeni iiri
kinci Yeni iiri

1950L YILLARIN POETK ORTAMI VE KNC YENNN ORTAYA IKII
A M A
kinci Yeni hareketinin ortaya kn ve adlandrlmasnn gerekesini tanmlayabilmek.
Cumhuriyet dnemi Trk iirinin en nemli olaylarndan birisi olarak kabul edilen kinci Yeni, adndan balayarak pek ok ynyle en ok tartlan, tanmlanmaya, anlalmaya allan bir edebi harekettir. kinci Yeni, ncelikle, mesel Garip (veya Birinci Yeni) gibi topluca ve belirli ilkeler etrafnda birleen airlerin balattklar bir akm deildir. Bu iir anlaynn ortaya k, 1950lerin ortalarna rastlar. Ortaya k sebebi konusunda belirtilen birbirinden farkl grler arasnda en ok bilinenleri; dnemin sosyal ve siyasal ortamnn bu iiri dourduu gr ile gen airlerin Garip akmna duyduu tepkinin bu yeni iire yol at eklindeki grtr. Bilindii gibi Orhan Veli ve arkadalarnn balattklar yeni iir anlay, 1940l yllarda edebiyat ortamna egemen olmutu. iiri anlam ve espriye dayandran, kk adamn gnlk hassasiyetlerini temel alan bu akm ksa zamanda ypranmtr. Garipin etkisiyle yazan birok gen air, basitlik ve aleldelii iirin en nemli zellii zannetmi, iir bir tkanma noktasna gelmitir. Genellikle sonradan kinci Yeni olarak adlandrlacak airlerin ite bu duruma, Garip iir anlayna bir tepki olarak ortaya ktklar kabul edilir. Kimi eletirmenler bu hareketin ortaya knda dnemin siyasal ortamnn da etkili olduunu belirtirler. Attil lhan, Garipilerin kn nn dnemi tek parti diktasnn desteine, kinci Yeni airlerinin ortaya kn ise Demokrat Partinin baskc ynetimine balar. Turgut Uyar da kendi iirinin doduu ortam aklarken Demokrat Partinin yaratt para patlamas ve bunun dourduu deerler deimesinden sz eder. Elbette sosyal, siyasal deimelerin edebiyattaki deimeleri belirleyen, etkileyen bir yn bulunmaktadr. Bununla birlikte kinci Yeni iirinin btnyle iir d etkenlerle aklanma imkn yoktur. Nitekim iir gelenei ile keskin bir hesaplamann yaplmas, iir tarihini kendisinden nce ve sonra olarak ikiye ayrma gcn sergilemesi bakmndan Cumhuriyet dnemi iirinde Garipiler ile kinci Yeni airleri dier btn kuaklardaki deiimden farkl bir grnt izerler. O yzden bu iki hareketin iir tarihindeki yeri, iiri ve iir anlayn kkl bir deiime uratmalar sebebiyle dnm noktas
122
olarak nitelendirilebilir. Nitekim kinci Yeninin eletirmeni olarak tannm olan Muzaffer Erdost, Pazar Postas nda (1956) yazd ayn adl yazda, Garip akmn birinci yeni kabul ederek kinci Yeni adn ilk defa kulland ve bu ad hareketin ad olarak kabul grd. Geri Asm Bezirci gibi eletirmenler, Trk iirindeki yenilik hareketleri numaralandrlmaya kalklsa bu hareketin ancak sekizinci yeni gibi bir adla anlmas gerektii ynnde gr bildirmilerse de, bu trden grler kinci Yeni adlandrlmasnn yaygn bir biimde kabul edilip yerlemesini engellememitir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE 1950lerin ortalarnda grlmeye balayan iirlere neden kinci Yeni ad verilmitir?
DNELM S O R U
KNC YEN HAREKETNN TEMSLCLER VE DNEL RLERNN MORTAK ZELLKLER

AM A
S O Yeni kinci R U iir anlaynn oluumunu aklayabilmek.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT kinci Yeni hareketinin balangc, nclerinin ve temsilcilerinin kimler olduu konusunda da birbirinden farkl grler ortaya atlmtr. Eletirmenler bu hareketin balangc ile ilgili olarak 1953 ila 1956 arasnda deien tarihler vermektedirler. SIRA SZDE Bunun sebebi, bu hareketin ncs olarak kabul edilen airlerin birbirinden habersiz olarak bu yllarda (1953-55), bata Yeditepe olmak zere baz dergilerde yeAMALARIMIZ ni tarz iirlerini yaymlam olmalardr. 1956dan sonra ise bu hareketin rnlerinin ounlukla yaymland organ Pazar Postas olacaktr. lk ve kesin belirtileri 1955-56 yllarnda ortaya km, 1956-58 yllarnda geliip, hararetli tartmalaK A P ra konu olmuTve 1960dan sonra sessizlie ekilmi olduu kabul edilen (Akkanat, 2002:68-69) hareketin mrnn 5-6 yl srd belirtilmektedir. Sonu olarak bu hareketin etkinlik gsterdii sreci, 1955-1960 yllar olarak nitelemek yerinde TELE ZYON olur. 1960dan Vsonra hareketin nc isimleri kendi iirlerini bamsz biimde srdrrken, yeni bir kuak ortaya km oldu. Bununla birlikte 1955ten gnmze kadar, gelimekte olan Trk iirinin en nemli referans noktalarndan birisini kinci Yeni iir anlayT oluturdu. NTERNE kinci Yeninin ncleri ve temsilcileri konusunda kaynaklarda pek ok farkl ad saylr. Bu konuda hareketi temsil ettii kabul edilen airler arasnda da bir gr birlii yoktur. Kimi eletirmenlerce nceki akmn ncsnden birisi olan Oktay Rifat, Peremli Sokak (1956) kitabyla ve zellikle bu kitaba yazd nszdeki iirde anlam konusunda ileri srd grler dolaysyla bu akmn da nclerinden kabul edilirken, kimi eletirmenler Attil lhann kinci Yeninin gizli ncs olduunu ileri srer. Oktay Rifat, Peremli Sokak kitabnn bandaki nszde Bir szn anlam, ou zaman o szn gzmzn nne getirdii grntden baka bir ey deildir. dedikten sonra unlar ekler: Bir szn gzmzn nne gelen grnts, olabilecek bir eyse o sze anlaml, olamyacak bir eyse anlamsz deriz. Ahmet dt sznn bir anlam vardr, nk Ahmet debilir. Lmbann salar slak sznn bir anlam yoktur, nk lmbann sa olmaz. Bir kelime sanat, bu yzden bir grnt sanat olan iirin sadece olabilecek grntlere balanmas istenemeyeceinden anlamla da bal kalmas istenemez. (...) Gerein gndelik dzenini deitirmek, yahut baka bir adan bakabilmek elimizde olsayd, daha ok ilgi duyardk ona. te gerein dzeninde yapamyacamz bu deiiklii, kelimelerin konuma dilindeki gndelik dzeninde yapmak bi-
7. nite - kinci Yeni iiri
123
ze bu ay salayacak, birbirine yabanc sanlan kelimelerin karlkl nda gerek unuttuumuz yzyle kacaktr karmza. (Rifat, 1956:7-9). Oktay Rifatn bu szleri, iirde anlam ve soyutlama konularnda yeni bir tartma balatmtr. Buna karlk Melih Cevdet Anday, Metin Elolu, Behet Necatigil gibi airlerin 1950lerin ilk yarsndan itibaren kardklar iir kitaplarndaki kimi dizelerin Gariple kinci Yeni arasnda bir gei salad belirtilir. kinci Yeninin en nemli temsilcilerinden olduu tartmasz kabul edilen airlerden Ece Ayhan ise kinci Yeninin parasz yatllar eliyle kurulduunu ve Trk edebiyatndaki ilk sivil iir olduunu; ayn ekilde bu iirin ncln Sezai Karako ve Cemal Sreyann yaptn belirtir. Btn bu farkl grler bir yana Cemal Sreyann Gl (1954), Gzelleme (1954), vercinka (1955), Edip Canseverin Akn Radyoaktivitesi (1955), Yerekimli Karanfil (1956), lhan Berkin Paul Kleede Uyanmak (1955), Ar Ot (1956), Turgut Uyarn Ge Bakma Dura (1956), Sezai Karakoun Balkon (1957) gibi iirlerinin bu hareketin ncs rnler olduu konusunda itiraz bulunmamaktadr. Buradan yola karak lhan Berk (1918-2008), Turgut Uyar (19271985), Edip Cansever (1928-1986), Cemal Sreya (1931-1990), Ece Ayhan (19312002), Sezai Karako (1933) ve lk Tameri (1937) bu hareketin nc kadrosu olarak saymak yanl olmaz. Oktay Rifatn kinci Yeninin nclerinden saylmasnn sebebi nedir? SZDE SIRA Harekete dahil edilen adlar konusunda da yelpaze olduka deikendir. MehD N E L nde (1969) met Doan ve Turgay Gnenin hazrladklar kinci Yeni Antolojisi M Oktay Rifat ve Melih Cevdetten Behet Necatigile, smet zelden Hilmi Yavuza kadar uzanan 37 airin rnlerinden rnekler alnmtr. Elli ncesinde iirini kurS O R U mu airlerin, iirlerindeki deimelerle kinci Yeniye balanmak istenmeleri de, 1960dan sonra iire balayan airlerin hareketin oluturduu zeminde ve bu yeni DKKAT anlayn etkisi altnda iir yazmalar da onlar temsilci olarak kabul etmeyi ne kadar salar, tartmaya aktr. Bunun yerine yukarda hareketin ncleri olarak saylan lhan Berk, Turgut Uyar, Edip Cansever, Cemal Sreya, SIRA SZDE ve lk Ece Ayhan Tameri kinci Yeninin temsilcisi olarak kabul etmek ve dierlerinin bu hareketin etkilerini, zelliklerini tadn belirtmek yerinde olacaktr. Bu arada nc kadro AMALARIMIZ iinde ad saylan Sezai Karakoun hem dnya gr hem de iir anlay bakmndan zaman ierisinde, dierlerinden farkl olduunu ortaya koyarak kendi iir izgisini bamsz bir akma dntrdn gz nnde tutmakTgerekir. K A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
KNC YEN RNN ZELLKLER

A M A
kinci Yeni iir anlaynn karakteristik ortak zelliklerini aklayabilmek.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNE kinci Yeni iirinin Garip anlayna bir tepkiden doduunu yukarda Tbelirtik. Buna karlk her ynyle Garip iirine bir tepki olduunu sylemek yanltr. kinci Yeni, Trk iirinde modernizm adna atlm en nemli harekettir. Bu yzden kendisinden nceki birikimden u ya da bu biimde yararlanm olsa da Trk iirinde en kendine zg nitelikler tayan oluum olarak kabul edilmektedir. kinci Yeni iirinin zelliklerini u ekilde maddeletirmek mmkndr:
NTERNET
124
1. kinci Yeni airleri her eyden nce dil zerinde zel bir dikkatle durmular ve dili bir iletiim arac olarak deil, estetik bir nesne yaratmann malzemesi olarak grmlerdir. Buna bal olarak onlarn iirlerinde; a. Szdizimsel sapmalar, b. Allmam badatrmalar, c. Dz manta aykr ifadeler temel yap eleri olarak gze arpar. Bylece dil, allm konuma ve yaz dilinin zelliklerinden uzaklaarak, ressamn renklerle, mzisyenin sesle, heykeltran mermerle ilikisine benzer bir ilikinin nesnesi durumuna gelmitir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE kinci Yeni airlerinin dilde deformasyonlara ynelmelerinin sebebi nedir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
2. Bu yzden kinci Yeni iiri genellikle anlamszlkla sulanmtr. Nitekim D NELM kinciYeninin ilk eletirmenlerinden olan Erdosta gre de, bu iirde anlam varsa bile bu rastlantsal, nceden tasarlanmam bir anlamdr. kinci Yeni airlerineRgre anlam ncelikli bir e deildir. Ancak bu durum yanl anS O U lalarak, hareketin btn airlerinin anlamsz metinler yazd biiminde yorumlanmamaldr. Aada belli bal temsilcilerin iirlerini rnekler vereDKKAT rek incelerken de greceimiz gibi, anlam tamamen dlanm ve anlamszlk zel bir tavr olarak seilmi deildir. Bu konuda en ileri rnekler olarak SIRA SZDE gsterilebilecek olan Ece Ayhan ve lhan Berkin iirlerinde bile karartlm, kapal, fakat sezdirmelerle yakalanabilecek anlam esi vardr. 3. Bu iir imaja dayal bir estetik anlay benimser. Nesnenin olaan durumu AMALARIMIZ bile bu airler iin olaanstlk tar. Bylece nesneyle iliki, onu olaan, allm balamndan kartarak soyutlamak ve uzak-yakn armlara yol aacak yeni P balamlar oluturmak biiminde kurulur. Bylece nesne doal K T A konumuna yabanclatrlarak iirin estetik amaca dnk malzemesi durumuna getirilmi olur. 4. Hem dil hem de imaj konusundaki tutumlar, onlar dier sanatlarla, zellikTELEVZYON le resimle sk ilikiye sokar. 5. Srrealizmin otomatik yaz anlayna benzer serbest armlara bavururlar. 6. kinci Yeni iirinin bir baka nemli farkll, insan anlaynda ortaya kar. Garipin R N E T N T E kk adamndan da nceki airlerin kahraman/yar-kahraman insanndan da farkl olarak insan gereinin trajedisini, bireyin toplum ve varlk iindeki skmln konu edinirler. Bu noktada kinci Yeni iir anlayn Cemal Sreyann Lleliden dnyaya doru giden bir tramvaydayz dizesi zerinden aklayan Sezai Karako unlar sylemektedir: te yeni iiri zetleyen bir msra. Bu artk klsik airin yolculuuna benzemiyor. Klsik air, azgn bir davetle neredeyse topran sonuna gider. Umak, kayp gitmek, kap dnmemek artyla. Orhan Veli Akmnda ise insan, Lleliden kar bir yolculua ve tramvaya atlar; ama mutlaka Sirkeciye gider. Yeni gereki akmda ise (nk bence yeni akm bir eit neo-realist akmdr), Lleliden kar yolculua, tramvayla ama dnyaya gider. (Ben)in en kk davran bile byk bir haber gibidir. Yaama vardr ve nemlidir, ama bir haber olarak. Neyin haberi? Bunu air de bilmez. Orhan Veli akm gnlk rpnlarn iiriydi, bu iir ise yaamay, gerek yaamay cevheriyle grmeye, yakalamaya alyor. (Karako, 1986:27)
125
Oktay Rifatn Peremli Sokak nsz (1956), Cemal Sreyann Folklor iire Dman (1956), Sezai Karakoun Yeni-Gereki iir: kinci Yeni (1960), Turgut Uyarn iirin kmaz ve kmazn Gzellii (1963), Edip Canseverin Tek Sesli iirden ok Sesli iire (1964) adl yazlar ve eitli syleilerde dile getirdikleri grler bu hareketin bildirgeleri olarak kabul edilebilir. Bu yazlarda, iirde anlamn en azndan dzyazdaki anlamdan farkl olmas gerektii; folklor bata olmak zere norm haline gelmi bulunan dil malzemesinin yetersizlii, hatta iire zarar verecei; iirin ana maddesinin szck olduu (iir geldi kelimeye dayand C. Sreya), dizenin ilevini yitirdii; yeni iirin gereklii konu edindii gibi tezler ileri srlmtr. Sonu olarak dil zerinde deformasyonlara, allmam imajlara ve soyut insan anlayna bal olarak ortaya kan zgn bir iir yaps ile kar karyayz, denilebilir.
KNC YENNN NDE GELEN TEMSLCLER VE RLERNN ZELLKLER

A M A
Edip Cansever, Cemal Sreya, lk Tamer gibi airlerin iirlerinin zelliklerini snflandrabilmek.
Hareketin en yal yesi olan lhan Berk, ilk ve orta renimini doum yeri Manisada yapt. Balkesir Necatibey lkretmen Okulundan mezun olduktan sonra Giresunda iki yl retmenlik yapt, ardndan Ankara Gazi Eitim Enstits Franszca Blmn bitirdi (1945). Zonguldak, Samsun ve Krehirde retmen (194555), Ziraat Bankas Genel Mdrlnde evirmen (1955-69) olarak altktan sonra emekli oldu. Bodrumda 90 yanda iken vefat etti (2008). lk iirlerini Manisada (1935) yaymlad. lk kitab da ayn yl, Manisa Halkevleri tarafndan yaymlanan Gnei Yakanlarn Selam dr. Berkin 1935-55 yllar arasnda yazd ve stanbul Kitab (1947), Gnaydn Yeryz (1952), Trkiye arks (1953), Krolu (1955) adl kitaplarnda toplad iirler, toplumcu anlayla yazlm rnlerdir. air, sonraki yllarnda bunlar unutmak istedii kitaplar olarak niteler. 1958 ylnda yaymlad Galile Denizi ndeki iirleriyle birlikte kinci Yeni ve modern dnya iiri anlay ile yazmaya balad. Berk Trk iirinde en ok deneyci airlerden birisi olarak tannmtr. Karako, Galile Denizi ile ilgili yazd yazda lhan Berki, kinci Yeninin nderi olarak nitelendirmekle kalmaz; [Bu akmn] en soyutusu, en dilcisi, en lkcs, en toplumcusu, en gerekisi, en ds, en yabancs, en yerlisi; ksacas iirde en kelimesi kullanmak gereken her durumda lhan Berk geliyor aklma. (Karako, 1986:32) diyerek kinci Yeni ierisinde onun arln, deikenliini de vurgular. kinci Yeni anlayna uygun den iirlerinde srrealizmin bilinalt tezini anmsatan armlarla, zaman zaman sz ynlar biimini tayan syleyi bekleriyle dil, imaj ve anlam bakmndan trl araylar iinde oldu: Atm istedim evin g gerindi in glleri bir yerden ordan geliyordum yle sular dalarn styd isminiz Yeil, o soluklar gibi rzgrlarn Bin bir yl rzgr deirmeninizde kaldm. (Atm stedim Evin G Gerindi)
126
Btn bu araylar srecinde yerli yabanc pek ok airden etkilendiini adlar sayarak kendisi de belirtmekte ve bunu doal karladn gstermektedir. lhan Berk kendi iiri hakknda unlar syler; Ben iirimi deitirecek byk yaamalar, byk iniler klar yaamadm diye dnrm kendimi. iirle gittim geldim ben. Asl al-veriim onunla oldu. Bu szlerle bir bakma iiri hayatndaki her eyin yerini alan bir unsur olarak grdn belirtir ve iirindeki btn deiikliklerin, iir zerinde bu younlamasndan kaynaklandn, iirlerinde zn ve biimin deil, yalnzca iir dilinin deitiini ileri srer. lhan Berk uzun iir yolculuu srecinde dnya iirini de yakndan izleyerek, ok deiik etkiler altnda, deiik anlaylarla iirler yazm; Memet Fuatn deyimiyle doru yanl her anlayla iire ulamay baarmtr. Bir ok eletirmen tarafndan Cansever ve Sreya ile birlikte kinci Yeninin nc airinden birisi kabul edilen Turgut Uyar, Ankarada dodu. Babasnn emekliinden sonra yerletikleri stanbul Edirnekapda ilkrenimini tamamlad. Daha sonra Konya Askeri Okulundan mezun oldu (1941). Bursa Iklar Askeri Lisesinde (1946) okuduktan sonra girdii Askeri Memurlar Okulunu bitirip (1947) bir sre subay olarak altktan sonra (1947-1958) askerlikten ayrld. SEKA Ankara ubesinde alt. 1969da emekliye ayrlarak stanbula yerleti. 1985te stanbulda vefat etti ve Aiyan mezarlna gmld. Yad adl ilk iirini 1947 ylnda Yedign dergisinde yaymlayan Uyar, daha sonra Kaynak, Varlk, Yeditepe, Pazar Postas, Dost, Deiim, Trk Dili, Yeni Dergi, Papirs, Oluum gibi dergilerde iirlerini yaymlad. Bir ara (1963-65) 24 say kan Dnem dergisinin kurucular arasnda yer ald. Yeni Trk iirinin getii evreleri Abdlhak Hmidden itibaren, her airden bir iir alarak inceledii yazlarn Bir iirden (1983) adyla kitaplatrd. Ayrca, iir zerine yazd yazlar, syleiler ve soruturmalara verdii cevaplar toplanarak Korkulu Ustalk (2009) adyla yaymlanmtr. lk iir kitab Arz- Hal (1949) ve ikinci kitab Trkiyem (1952) hece ls kalplarn da kullanan, memleket edebiyat airlerini andrr biimde Anadolu motiflerini ileyen denemelerdir. nc kitab Dnyann En Gzel Arabistanndan (1959) balayarak kinci Yeni anlayyla yazd iirleri Ttnler Islak (1962), Her Pazartesi (1968), Divan (1970), Toplandlar (1970), Kayay Delen ncir (1981) ve toplu iirleri olarak eklemelerle birlikte Byk Saat (1984) adl kitaplarnda toplad. Dnyann En Gzel Arabistan ndaki iirleri, zellikle Akaburgazl Yekta tiplemesini konu edinen iirler, bireyin yalnzlnn, elikilerinin, uyumsuzluunun arpc imgelerle; imonolog ve ykleme anlatm tekniklerinin baarl bir biimde uygulanmasyla byk bir ilgi grm; bu iirler dolaysyla Uyar ve dier kinci Yeni airleri kaaklkla, kk burjuva iiri yazmakla sulanmlardr. Benim bir suyum vard akyordu Bir topra yeertip akyordu Bir yerlerde birikmeden akyordu yle sakin yle ince yle gvende akyordu Yine akyor ama yanldm Yine akyor ama otlar clz Gneler soluk gnlerde aksak gibi Bir avuntu buldum avunuyorum Katlandka arnyorum
127
Katlanmann tadnda acsnda arnyorum Bir yerlerim temize kyor sanki yle gzel Kara kara geceler abandka stme Arapkanl duygular abandka kszolan balklar gibi kuytulara kayorum Akaburgaz yalnzlma sarnyorum (Toprak mlek Hikayesi, Uyar, 1984:114) Uyar iirlerinde eitli anlatm tekniklerini kullanr. Onun iirlerinde ilk dikkati eken uzun, yer yer nesir cmlesine yaklaan dize yapsdr. Bunu yukarda sylediimiz ikonuma ve ykleme teknikleriyle rd iin kendisine zg bir lirizm elde eder. Kutsal kitap adlarna (Mezmur ncil vb.) ironik atflar yaparak, geleneksel anlatm tarzlarna bavurarak eitlendirdii syleyiini arpc imajlarla soyut bir dzlemde kurar. Turgut Uyar iirini dierlerinden ayran en nemli zellik yalnzlk, hzn, sknt gibi duygular baarl bir biimde yanstm olmasdr. mer Edip Cansever (1928-1986) stanbulda dodu. stanbul Erkek Lisesini bitirdikten (1946) sonra girdii Yksek Ticaret Okulunu yarda brakarak, babasnn yannda, Kapalarda kuyumculuk yapmaya balad. 1976ya kadar bu dkkanda antikaclk yapt. Bodrumda geirdii beyin kanamas zerine getirildii stanbulda ld. Aiyan mezarlna gmld. Cansever ilk iirini henz on yandayken Arkada (1941) dergisinde yaymlad. 1947de Garip akm etkisi altnda yazd iirlerini toplad ilk kitab kindi st, bata Orhan Veli olmak zere eletirilmi; air de bu kitabn yok saymaya almtr. nl Masa da Masaym Ha iirinin de iinde bulunduu ikinci kitab Dirlik Dzenlik (1954) yine Garipin arlkl etkisi altnda olmasna ramen airin kendi dilini bulmaya alt rnleri ierir. Ancak asl Yerekimli Karanfil (1957) kitabndaki iirleriyle hem kinci Yeninin ncleri arasna girer hem de bundan sonra yazaca ve Trk edebiyatnda kendisine zg bir yer edinecei iirlerin tohumunu atar. Bu iirlerde varoluu bir eda ile bireyin yabanclamas, bunalmlar, doa ve toplum iindeki elikileri ve cinsellik Canseverin sonuna kadar srdrecei temalar olarak dikkati eker. Tragedyalar a (1964) kadar kard kitapta da Yerekimli Karanfil deki dil ve anlatm zellikleri byk lde srdrlr. Tragedyalar ise airin kinci Yeniden farkllat ve Trk iirinde dizenin ilevini bitiren iirler olarak karlanmtr. Bu iirlerde tiyatronun kulland diyalog, monolog ve imonolog anlatm teknikleri dikkati eker. airin daha sonraki iirlerinde ykleme, dramatik anlatm teknikleri ile slubunu genilettii grlr. zellikle Ben Ruhi Bey Naslm (1971), Bezik Oynayan Kadnlar (1982) adl kitaplarnda anlatm ustal ile birlikte bilinalt serpintilerin iirletirilmesi dikkati eker. airin birok iirinde tarihsel ve zellikle mitolojiden gelen motifler arm zenginlii salar: amza girerdik, kaygan ve boyutsuz bir anlam biiminde Kurumu bir kan kokusu aznda Kemikten bir av borusu tadnda Arl bir hayvann benekleri stnde amza girerdik (Tragedyalar IVden, Cansever, 1981:145)
128
Bir iirinde biz deil yaayan aclardr diyen Canseverin ad, kinci Yeni ierisinde en ok Turgut Uyar ile birlikte anlr. Bunun sebebi tematik bakmdan birok ortak noktann bulunmas (zellikle birey, yabanclama, bunalm vb.) kadar, anlatm teknikleri ve nesneyle dili birletirmeye alan imaj dnyalar bakmndan birbirini artrmalar olmaldr. Bir konumasnda kinci Yeni benim diyen Cemal Sreya (1931-1990) yukarda ele aldmz airlerden farkl olarak ilk iirlerinden itibaren bu iir anlaynn temsilcisi olarak grlmtr. Asl ad Cemalettin Sreya Seber olan air, 1931 ylnda Erzincanda dodu. Ailesi Dersim Harekat srasnda Bilecike srgn edildi. lkokula stanbulda balad ve Bilecikte tamamlad. Parasz yatl olarak girdii Haydarpaa Lisesini bitirdikten (1950) sonra, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesine kaydoldu. 1954te Siyasaldan mezun olarak maliye mfettilii yapt. 1961de resmi grevle Fransaya gnderildi. 1965ten itibaren memurluktan ayrlarak yaymclk yapmaya balad. 1982de emekliye ayrld. arks Beyaz adl ilk iiri Mlkiye Fikir ve Sanat dergisinde kt (1953). Daha sonra XX. Asr, Yeditepe, Kaynak, Yenilik, Pazar Postas dergilerinde rnlerini yaymlad. 1966-70 yllar arasnda R.Tomris (Uyar) ile birlikte Papirs (47 say) dergisini kard. zellikle Pazar Postas dergisinde yaymlanan yazlar (bilhassa Folklor iire Dman yazs; airin bu trden yazlarnn bir ksm apkam Dolu iekle (1976), Gnbirlik (1982) adl kitaplarnda toplanmtr) ile ve vercinka (1958) adl ilk kitabndaki iirleriyle dikkati ekti ve tartma yaratt. Bylece kinci Yeni hareketinin nclerinden biri kabul edildi. Gln tam ortasnda alyorum, Ve zurnann ucunda yepyeni bir ingene (1954) gibi dizeleriyle oluturduu yeni bir imaj ve syleyi biiminin kinci Yeninin de balangc olduu ne srld. Buna karlk dier kinci Yeni airlerinden farkl olarak onda anlam hibir zaman tam olarak kapal veya karanlk olmad. Onun iiri gcn artc metaforlardan, gerekst imajlardan alr. Bu yzden kinci Yeninin dier airlerine gre sayca daha az olan iirleri kendine zg bir estetie sahiptir. zellikle ilk kitabndaki iirlerde Attil lhan duygusall ile Garip iirinin zekaya dayal yapsnn zel bir sentez oluturduu belirtilmitir. lk kitabnn ad konusunda eitli grler ileri srlmtr, kimileri bu szcn (vercinka) gvercin kanad tamlamasndaki ilkinin ilk harfine ikincisinin son iki hecesini kaldrmak ve tek bir szck birletirmek yoluyla retildiini; kimileriyse eski yazdaki gvercin szcnn ilk harfinin alnp sona konulmasyla elde edildiini ileri srerler. Her iki durumda da yaplan zekaya dayal bir ilemdir; fakat elde edilen sonu olduka baarldr: Gvercin szcnn armn yitirmeden, artc, yeni ve hayal gcn kkrtan armlar uyandran (mesela bu szcn slav kadn adlarn artrd da belirtilmitir) lirik bir imge elde edilmitir. Onun iirlerinde buna benzer, zekann buluu olan allmam badatrmalarn dourduu bir ok imaj bulunmaktadr: Gneten yrtlan caz, kavaldan akan gkyz gibi. Sreyann en ok sevilen iirlerinden birisi Sizin Hi Babanz ld m? balkl iirdir: Sizin hi babanz ld m Benim bir kere ld kr oldum Ykadlar aldlar gtrdler Babamdan ummazdm bunu kr oldum Siz hi hamama gittiniz mi Ben gittim lmbann biri snd
129
Gzmn biri snd kr oldum Tepede bir gkyz vard yuvarlak ylelemesine maviydi kr oldum Talara gelince hamam talarna Talar prl prl ayna gibiydi Talarda yzmn yarsn grdm Bir ey gibiydi bir ey gibi kt Yzmden ummazdm bunu kr oldum Siz hi sabunluyken aladnz m. (Sizin Hi Babanz ld m?, Sreya, 1983:50) Onun iirlerinde en ok dikkati eken tematik unsur, lme, yalnzla, umutsuzlua bir are gibi sunduu erotizmdir. Kendi deyimiyle dipte tarih iinde uygarlk ve varolma sorunu tartlr. Cemal Sreya, iirlerinde lirizmle ironiyi, duyguyla zekay, kelimenin anlatm gcyle ses tnsndan doan arm gcn birletirmeyi baarm bir airdir. kinci Yeninin dili artc ve anlamszla varan bir kapallkla kullanmasyla en ok dikkati eken airi Ece Ayhan (alar, 1931-2002), Datada (Mula) dodu. Ailesiyle birlikte tandklar stanbulda ilkrenimini ve liseyi bitirdikten sonra A.. Siyasal Bilgiler Fakltesinden mezun oldu (1959). Sivas Grnde kaymakamlk (1962), orum Alacada kaymakamlk ve belediye bakanl (1963) yapt. Askerlikten sonra Denizli ardak kaymakamlna atand ise de 1966 ylnda emekliye sevk edildi. Bundan sonra geimini yaymclk yaparak salad.1974-76 yllar arasnda svirede tedavi grd. mrnn son dnemlerini zmirde belediyeye bal bir huzurevinde geirdi ve orada ld. Mezar Eceabata bal Yalova kyndedir. Balangtan itibaren kendisine zg bir dille yazd iirlerini 1954ten itibaren Trk Dili, Varlk, Yenilik, Pazar Postas, Seilmi Hikyeler, a, Yeditepe dergilerinde yaymlad. lk kitab Knar Hanmn Denizleri 1959 ylnda yaymland. Daha bu ilk kitabndaki iirlerde akln snrlarn zorlayan srrealist bir anlatm, tarihe corafyaya ekonomiye gndermelerle dolu bir sz varl dikkati eker. kinci kitab Baksz Bir Kedi Kara (1965), ilgi ekici bir mensur iir rneidir. Youn ve karanlk imajlar, bilinli bir biimde bozulmu bir dil zerinden verilir. airin dil karsndaki tutumu ideolojiktir; rejime kar k en bata onun verili dilini deformasyona uratmakla kendisini gsterir. Onun bu tavr Batdaki letrizm akmnn tutumuna benzetilmitir. Bu kitaptaki Ortodoksluklar iir dizisi, stanbul ve Bizans motifleri zerinden bir tarih ve toplum eletirisidir. Youn cinsellik temasnn ne kt bu iirlerde szcklerin bazen ses, bazen grnt ynyle arm deeri kullanlr. Trk iirinin en ileri syleyi deneylerinin bu kitapta bulunduunu belirtmek ar bir iddia olmaz: Gelir bir dalgn cambaz. Ge saatlerin denizinden. fler lambay. Uzanr aladm yanma. Danyal yalva iin. Aada bir kr kadn. Hsm. Sayklar bir dilde bilmediim. Gsnde ar bir kelebek. inde krk ekmeceler. er iki zn Teyze tavanarasnda. ler gergef. nsancl okullardan kovgun. Geer sokaktan baksz bir Kedi Kara. uvalnda yeni lm bir ocuk. Kanatlar smam. Barr Eskici Dede. Bir korsan gemisi! girmi krfeze. (Baksz Bir Kedi Kara)
130
SIRA SZDE
SIRA SZDE Ece Ayhann iirlerini dili bozarak kurmasnn nedeni nedir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
iirin bildiimiz gnlk anlamnda gerekle bir ilgisi, al verii olmadn D NELM dnen EceAyhan, iirini gereklikten ve doal olgudan ok kltrel armlar ve balantlar zerine kurar. zellikle Devlet ve Tabiat ya da Orta kiden Ayrlan ocuklar in O R U (1973), Yort Savul (1977) kitaplarnda toplad iirlerle (bunS iirler lar arasnda Yort Savul, Mehul renci Ant, Mor Klhani gibi iirleriyle) sevildi. Bu iirler dzene muhalefeti, ironik ve zekice bulularla dile getirdi. D KAT kinci YeniKhareketine daha sonra katlm olmakla birlikte Cemal Sreya gibi ncler tarafndan da en nemli temsilcilerinden birisi olarak kabul edilen lk SIRA SZDE Tamer (1937) Gaziantepte dodu. stanbulda Robert Koleji bitirdi. Bir sre Gazetecilik Enstitsnde okuduktan sonra aktrlk, yaynclk ve evirmenlik yapt. lk iiri (Dnyann Bir Kesinden Lucia) Kaynak dergisinde yaymland AMALARIMIZ (1954). iirlerini Souk Otlarn Altnda (1959), Gk Onlar Yanltmaz (1960), Ezra ile Gary (1962), Virgln Bandan Geenler (1965), ime ektiim Hava Deil Gkyzdr (1966), Sragller (1976) ve Yanardan stndeki Ku (toplu iirler, K T A P 1986) adl kitaplarda toplad. Tamerin iirleri balangtan itibaren ngiliz ve Amerikan airlerinin etkisi altnda grlr. zellikle ocuk duyarlln metinlere yanstmas onun iirlerinin karakteristiklerinden birini salar. ocuksu duyarllkla iroTELE ZYON ninin saladVanlatm zellikleri, dilin yaln imgelerin soyut zellii ile birleerek salam bir iir yaps olutururlar. Yazn Bittii balkl iiri onun en baarl metinlerinden birisidir. Bu iirin ilk bendi yledir:
N T E R her Yazn bittii N E T yerde sylenir. Byle krmz kalkan grlmemitir lleri rten yapraklardan baka. nk sahiden yaz bitmitir, Gle bakmaktan usanr insan, Koru tutmaktan, yol gzlemekten; adrlar toplanr, yaralar sarlr; Durgun bir yolculuk, uzun bir apka Artk yapraklar beklemektedir.
NTERNET
lk dizede doalln bir haber haline geliindeki arpclk, onun birok iirinde bir syleyi zellii olarak yer alr. Uzak armlara dayal, kapal imgeler yaln bir syleyiin ierisinden verilir. Buraya kadar incelediimiz airlerden baka adlar da kinci Yeni ierisinde anmak ve ele almak mmkndr. Ancak burada ele aldmz airlerin kinci Yeni ierisindeki yerleri tartlmaz biimde kabul edildii ve onlarn iirlerinin zellikleri ayn zamanda kinci Yeni diye adlandrlan hareketi temsil etme nitelii tad iin bunlar yeterli grlmtr. u ana kadar anlatlanlardan grlyor ki, Trk iirinde kesin ve keskin bir dneme noktasn oluturan, 1960 sonrasnn Cahit Zarifolu, smet zel, Hilmi Yavuz gibi nde gelen airlerinin iirleri zerinde olduu gibi 1980den sonraki iirin oluumunda da en nemli kaynak kinci Yeni iiri olmutur. Bu iirle birlikte dil ayr bir nem kazanm, hem sz dizimi hem de szcklerin (ses, anlam, grnt gibi zelliklerinin btnyle) deeri modern bir bakla yeniden ele alnm oldu. maj dilin nesneyle arasndaki mesafeyi kaldran bir iirsel ara biimini ald. Modernizmin en temel konularndan birisi olarak bireyin toplum ve doa karsndaki her trl durum ve duygusu iirin konusu haline geldi.
131
KNC YENDEN DRL HAREKETNE: METAFZK GERLML R YA DA SEZA KARAKO

A M A
kn kinci Yeni airleriyle birlikte yapan Sezai Karakoun iirinin zelliklerini tanmlayabilmek.
Balangtaki birliktelii ile iirin yapsal sorunlar karsnda zellikle ilk iirlerinde benzer bir tutum ierisinde olduu airlerden; dnya gr, iirlerinin z ve tematik yn bakmndan ayrlan Sezai Karako, kendi iirini farkl bir biimde konumlandrm ve gelitirmitir. Bu farklln bata gelen ayrm noktas ise onun metafizik ve gelenek kavramlaryla olumlu ilikisinin dierlerinde bulunmamasdr. (Bu bakmdan Sezai Karakou Trk iirinde Metafizik Eilimler balkl 5. nitede veya Modern Trk iirinde Gelenekten Yararlananlar balkl 6. nitede incelemek de mmknd. Ancak Karako, Trk iirinin 1950den sonraki modernist atlm olan kinci Yeninin de hem dnceleriyle hem de iirleriyle ncs durumundadr. Bu yzden burada, kuayla birlikte ele alnmas; dier zelliklerini de dikkatten karmadan incelenmesi uygun bulundu). 1933 ylnda Diyarbakr Erganide doan Sezai Karako, ilkokulu doum yerinde, ortarenimini Gaziantep Ortaokulu ve Mara Lisesinde tamamlad. A.. Siyasal Bilgiler Fakltesine burslu olarak girdi ve 1955te Maliye ubesinden mezun oldu. Maliye mfetti muavinlii (1956-59) ve gelirler genel mdrl kontrolrl (1959-65) grevlerinde bulunduktan sonra memurluktan ayrlarak stanbula yerleti (1965). 1971-74 arasnda yine Maliye Bakanlnda resmi grev almsa da asl ura alan olarak yaz ve yayn hayatn seti. 1955 ylnda iki say kard iir Sanat dergisinden sonra 1960tan itibaren aralklarla ve deiik boyutlarda kard Dirili dergisini ve yaynlarn kurdu ve ynetti. Gazetelerde gnlk denemeler yazd. 1990da Dirili Partisi ni kurdu ve genel bakanln yapt. Parti 1997de kapatld. Sezai Karako halen adyla zdeleen ve yalnzca kendi kitaplarn yaymlayan Dirili yaynevini ynetmektedir. Sezai Karakou dier kinci Yeni airlerinden ayran zellii nedir? SIRA SZDE Sabr adl ilk iiri Mehmet Levendolu mstearyla Byk Dou dergisinde D NELM kmtr (1950). Daha sonra Hisar, Mlkiye Mecmuas, stanbul,Pazar Postas gibi dergilerde yaymlad. Hece vezniyle yazd ilk iirlerinde ierikteki samimiyet kadar, ifade gcndeki yaln arpclk dikkati eker. zellikle S O R Uyllar kitaplauzun rna almad Monna Rosa adl iiri birka kuan genlik iiri olarak gizlice korsan bask, fotokopi yoluyla oaltlp dillerde gezindi. Bu iir Karako lirizminin DKKAT balang noktasnn iyi bir gstergesi saylmaldr. Fakat kinci yeni ile birlikte anlmasna yol aan iirleri Krfez (1959), ahdamar (1962) ve Sesler (1968) kitapSIRA SZDE larnda yer alanlardr. Bu iirler arasnda zellikle Balkon hem kinci Yeni hareketinin rnek gsterilen iirlerinden biri oldu, hem de iirle ilgilenen hemen her kesimden kiinin ortak beenisini kazanarak neredeyse btn iir antolojilerinde AMALARIMIZ yer ald: ocuk derse lr nk balkon lmn cesur krfezidir evlerde Yznde son glmseme kaybolurken ocuklarn Anneler anneler elleri balkonlarn demirinde
K T A P SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
132
imde ve evlerde balkon Bir tabut kadar yer tutar amarlarnz asarsnz hazr kefen ezlongunuza uzann l Gelecek zamanlarda lleri balkonlara gmecekler nsan rahat etmeyecek ldkten sonra da Bana sormayn byle nereye Koa koa gidiyorum Alnndan pmeye gidiyorum Evleri balkonsuz yapan mimarlarn (Balkon, Karako, 2000:81) lm ve yaam arasndaki ince dengeyi hem evrensel olana hem metafizik olana (Karata, 1998:223) tayan bu iir, ayn zamanda bir modernizm eletirisi de ierir. Sezai Karakoun bu dnem iirlerinde kinci Yeni airlerinde olduu gibi anlam kapall, imajlarn uzak armlarla kurulmas gibi zellikler grlmekle birlikte tesini Sylemeyeceim, Kapal ar gibi zellikle z bakmndan farkllk gsteren iirler onun hareket ierisindeki konumunun daha balangta dierlerinden farkl olduunu da ortaya koymaktadr. Bu tr iirlerinde Bat eletirisi, aktel tarihsel olaylara (Cezayir bamszlk sava gibi) bir dnya gr ierisinden bakma zellikleri dikkati eker. Karako, kinci Yeni ile ilikisi ve farkll konusunda unlar syler: ... Balangta sanat planmda grnte ok yakn bir noktadan ktm arkadalardan iirim uzaklayor. Ses ve biim, motifler ve imajlarda, balangta ok yakn olduumuz air arkadalardan gittike o biimi dolduran ve o sesi frlatan varoluu idrak fark yznden ayrlyorum. (Karako, 1986:36). lerleyen zaman ierisinde Sezai Karako iirinin ve dncesinin merkezine metafizik kavramn yerletirecektir. Bylece onun iirlerinin btnne, kendi ifadelerinden ilhamla metafizik gerilimli iir demek yerinde bir tespit olur. Nitekim bu varoluu idrak fark, Hzrla Krk Saat (1967), Tahann Kitab (1968), Gl Mutusu (1969) kitaplaryla birlikte net bir ayrla dnmtr. Bu leme Karako iirinin de dnm noktas kabul edilir. ncelikle epik iirin modern iirimizdeki baarl rnekleri arasnda bulunan bu iirlerde air, geni kltrel armlaryla metafizik, daha dorusu dini duyarlla dayanan zengin bir imaj dnyasnn ierisinden bir a eletirisi gerekletirir. Cumhuriyet dnemi iirinde metafizik eilimler tayan dier airlerden farkl olarak metafizik algnn dini bir duyarlla dayanmas gerektiine inanan Karako, bu inann da bir uygarlk dncesi zerinde temellendirir. Anlamn tesadfe ve arma braklmad; syleyiin slamadan akt metinlerdir bunlar. airin iirler IV Zamana Adanm Szler (1975) kitabnda bulunan Srgn lkeden Bakentler Bakentine balkl irinin IV. Blm ada bir nat olarak deerlendirilip, modern Trk iirinin bayaptlar arasnda saylmtr. Peygambere duyulan katksz sevginin, ses tekrarlar ile salanan ritmi ierisinde bir zlem lna dnen bu iirin son blm yledir:
133
lkendeki kulardan ne haber vardr Mezarlardan bile ykselen bir bahar vardr Ak celladndan ne kar madem ki yar vardr Yoktan da vardan da tede bir Var vardr Hep su bende deil beni yakp ykan bir nazar vardr O arkya zenip sylenecek msralar vardr Sakn kader deme kaderin stnde bir kader vardr Ne yapsalar bo gklerden gelen bir karar vardr Gn batsa ne olur geceyi onaran bir mimar vardr Yanmsam klmden yaplan bir hisar vardr Yenilgi yenilgi byyen bir zafer vardr Srlarn srrna ermek iin sende anahtar vardr Gsnde srgnn geri aran bir damar vardr Senden umut kesmem kalbinde merhamet adl bir nar vardr Sevgili En sevgili Ey sevgili 2000 ylnda Gndomadan adyla btn iirlerini bir kitapta toplayan Sezai Karakoun iirleri Bat modern iirinin yap zellikleriyle, geleneksel ifade ve imaj imknlarn bir araya getiren rnlerdir. Bireyin dnyadaki yeri konusunu varoluu yaklamla ele alan Karakoun iirlerinde kinci Yeni airlerinde grlen umutsuzluk, bunalm gibi zellikler grlmez. Tam tersine topluma alan duyarllnn bir dirili sevinci ve umudu tad gzlemlenir. Bat dnce ve sanatndan bilinli bir biimde inceledii anlalan T.S. Eliot, Kierkegard, Claudel, Pound gibi isimlerle ilikilendirilebilirse de Cumhuriyet dnemi Trk iirinde en yerli air sfat rahatlkla onun iin kullanlabilir. Kuran- Kerim, hadisler, bata eyh Galip olmak zere divan edebiyat birikimi, halk kltrnn rnleri, menkbeler modern bir duyarlln ierisinde eritilmi ve kendisinin dirili adn verdii sanat ve dnce akm ortaya kmtr. Gelin glle balayalm iire atalara uyarak diyen air, bu balamda nceki nitede ele alnan gelenekle iliki sorununu da kendisine zg bir biimde zmtr. zn din olgusunun oluturduu gelenee, ne yalnzca eski iirin biimsel ve poetik imknlaryla snrl bir yaklam ierisindedir ne de tekil insann soyut evrensel var olma kaygsna dayanak arama yaklam tar. Onun gelenekten anlad, toplumu da kucaklayan dnya grnn tarihsel, kltrel zeminidir ve bu balamda iirin asl kaynaklarnn banda gelir. Cumhuriyet dnemi Trk iirinde sa sol ayrmlarnn dnda yeni bir yol aarak sanat kasa da, inkr etse de hep Tanrya dorudur esprisine dayal anlay gelitirmi; kendisinden sonra gelen kuaklar etkilemitir. 1960dan sonraki Trk iirinin nemli adlarndan olan Cahit Zarifolu, Erdem Bayazt, Ebubekir Erolu, Arif Ay, 80 sonrasnda yetien gen kuan pek ok airi gelenein birikimini bir z olarak, modern dnya iirinin yap zellikleriyle kaynatrmay her eyden nce Karakotan renmilerdir.
134
zet
A M A
kinci Yeni hareketinin ortaya kn ve adlandrlmasnn gerekesini tanmlayabilmek. Bu iir anlaynn ortaya k 1950lerin ortalarna rastlar. Ortaya k sebebi konusunda belirtilen birbirinden farkl grler arasnda en ok bilinenleri; dnemin sosyal ve siyasal ortamnn bu iiri dourduu gr ile gen airlerin Garip akmna duyduu tepkinin bu yeni iire yol at eklindeki grtr. kinci Yeni iir anlaynn oluumunu aklayabilmek. Bu hareketin ncs olarak kabul edilen airler birbirinden habersiz olarak bu yllarda (1953-55), bata Yeditepe olmak zere baz dergilerde yeni tarz iirlerini yaymlamlardr. 1956dan sonra ise bu hareketin rnlerinin ounlukla yaymland organ Pazar Postas olacaktr. lk ve kesin belirtileri 1955-56 yllarna ortaya km, 1956-58 yllarnda geliip, hararetli tartmalara konu olmu ve 1960dan sonra sessizlie ekilmi olduu kabul edilen hareketin mrnn 5-6 yl srd belirtilmektedir. Sonu olarak bu hareketin etkinlik gsterdii sreci 1955-1960 yllar olarak nitelemek yerinde olur. kinci Yeni iir anlaynn karakteristik ortak zelliklerini aklayabilmek. iirde anlamn en azndan dzyazdaki anlamdan farkl olmas gerektii; folklor bata olmak zere norm haline gelmi bulunan dil malzemesinin yetersizlii, hatta iire zarar verecei; iirin ana maddesinin szck olduu, dizenin ilevini yitirdii, gereklii konu edinmesi ve imajn nemi gibi faktrler, kinci Yeninin iir anlaynn belirgin zellikleridir. Sonu olarak dil zerinde deformasyonlara, allmam imajlara ve soyut insan anlayna bal olarak ortaya kan zgn bir iirdir kinci Yeni. Edip Cansever, Cemal Sreya, lk Tamer gibi airlerin iirlerinin zelliklerini snflandrabilmek. lhan Berk, kinci Yeni anlayna uygun den iirlerinde srrealizmin bilinalt tezini anmsatan armlarla, zaman zaman sz ynlar biimini tayan syleyi bekleriyle dil, imaj ve anlam bakmndan trl araylar iinde oldu. Turgut Uyarn iirlerinde ilk dikkati eken uzun, yer yer nesir cmlesine yaklaan dize yapsdr.
A M A
A M A
Bunu ikonuma ve ykleme teknikleriyle rd iin kendisine zg bir lirizm elde eder. ronik atflar yaparak, geleneksel anlatm tarzlarna bavurarak eitlendirdii syleyiini arpc imajlarla soyut bir dzlemde kurar. Turgut Uyar iirini dierlerinden ayran en nemli zelikle yalnzlk, hzn, sknt gibi duygular baarl bir biimde yanstm olmasdr. Edip Cansever anlatm ustal ile birlikte bilinalt serpintilerin iirletirilmesi konusunda dikkati eker. airin birok iirinde tarihsel ve zellikle mitolojiden gelen motifler arm zenginlii salar. Cemal Sreyada dier kinci Yeni airlerinden farkl olarak dil, hibir zaman anlam tam olarak kapatan veya karartan bir deformasyona uramamtr. Onun iiri gcn artc metaforlardan, gerekst imajlardan alr. Yer yer ironik, daima lirik bir dile sahiptir. kinci Yeninin, dili artc ve anlamszla varan bir kapallkla kullanmasyla en ok dikkati eken airi Ece Ayhandr. lk Tamerin iirleri balangtan itibaren ngiliz ve Amerikan airlerinin etkisi altnda grlr. zellikle ocuk duyarlln metinlere yanstmas onun iirlerinin karakteristiklerinden birini salar. ocuksu duyarllkla ironinin salad anlatm zellikleri, dilin yaln imgelerin soyut zellii ile birleerek salam bir iir yaps olutururlar. kn kinci Yeni airleriyle birlikte yapan Sezai Karakoun iirinin zelliklerini tanmlayabilmek. Sezai Karakoun iirleri Bat modern iirinin yap zellikleriyle, geleneksel ifade ve imaj imknlarn bir araya getiren rnlerdir. Bireyin dnyadaki yeri konusunu varoluu yaklamla ele alan Karakoun iirlerinde kinci Yeni airlerinde grlen umutsuzluk, bunalm gibi zellikler grlmez. Tam tersine topluma alan duyarllnn bir dirili sevinci ve umudu tad gzlemlenir. Bat dnce ve sanatndan bilinli bir biimde inceledii anlalan T.S. Eliot, Kierkegard, Claudel, Pound gibi isimlerle ilikilendirilebilirse de Cumhuriyet dnemi Trk iirinde en yerli air sfat rahatlkla onun iin kullanlabilir.
A M A
A M A
135
Kendimizi Snayalm
1. kinci Yeni iir hareketine bu ad ilk olarak kim tarafndan verilmitir? a. Asm Bezirci b. Garipiler c. Attil lhan d. Muzaffer Erdost e. Cemal Sreya 2. Sezai Karako kinci Yeni iirini aadakilerden hangi adla tanmlamtr? a. Neo-realizm b. Geleneki c. Kk adamn iiri d. Toplumcu iir e. Mistik iir 3. Aadakilerden hangisi kinci Yeni iirinin ilk rneklerinden deildir? a. Paul Klede Uyanmak b. Balkon c. Gl d. Yerekimli Karanfil e. Om Mani Padme Hum 4. Aadakilerden hangisi kinci Yeni iirinin zelliklerinden deildir? a. maja nem vermek b. Anlam kapall c. Dilde deformasyonlar yapmak d. Vezin ve kafiyeye uymak e. Bilinalt armlarn yanstmak 5. kinci Yeni hareketi ierisinde anlam kapall konusunda aadakilerden hangi airler en ileride bulunurlar? a. Ece Ayhan-lhan Berk b. Edip Cansever-Turgut Uyar c. Sezai Karako-lk Tamer d. Cemal Sreya-Oktay Rifat e. Metin Elolu-Attil lhan 6. lhan Berk, aadaki hangi kitaptaki iirleriyle birlikte kinci Yeni anlayna katlmtr? a. Gnaydn Yeryz b. Galile Denizi c. Gnei Yakanlarn Selam d. stanbul Kitab e. Trkiye arks 7. kindi st aadaki airlerden hangisinin unutmak istedii ilk kitaptr? a. Cemal Sreya b. Oktay Rifat c. Edip Cansever d. Turgut Uyar e. lhan Berk 8. Cemal Sreyann kinci Yeninin nclerinden kabul edilmesini salayan ilk kitap aadakilerden hangisidir? a. Gz Bitii b. Scak Nal c. Krfez d. vercinka e. arks Beyaz 9. Aadaki airlerden hangisi iirde ocuksu duyarllkla ironiyi birletirmesiyle tannmtr? a. lhan Berk b. Ece Ayhan c. Cemal Sreya d. Turgut Uyar e. lk Tamer 10. Aadakilerden hangisi Sezai Karakoun hem kinci Yeninin nclerinden saylmasn salayan hem de evrensel ve metafizik bir duyarllkla modernizm eletirisini birletiren iiridir? a. Yerekimli Karanfil b. Monna Rosa c. Balkon d. tesini Sylemeyeceim e. Kapal ar
136

1. d Yantnz yanl ise 1950li Yllarn Poetik Ortam ve kinci Yeninin Ortaya k balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kinci Yeni iirinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kinci Yeni Hareketinin Temsilcileri ve iirlerinin Ortak zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kinci Yeni iirinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kinci Yeninin nde Gelen Temsilcileri ve iirlerinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kinci Yeninin nde Gelen Temsilcileri ve iirlerinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kinci Yeninin nde Gelen Temsilcileri ve iirlerinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kinci Yeninin nde Gelen Temsilcileri ve iirlerinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kinci Yeninin nde Gelen Temsilcileri ve iirlerinin zellikleri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kinci Yeniden Dirili Hareketine: Metafizik Gerilimli iir ya da Sezai Karako balkl blm yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Muzaffer Erdost, Pazar Postasnda (1956) yazd yazda, Garip akmn birinci yeni kabul ederek kinci Yeni adn ilk defa kulland. Sra Sizde 2 Oktay Rifat, Peremli Sokak (1956) kitabyla ve zellikle bu kitaba yazd nszdeki iirde anlam konusunda ileri srd grler dolaysyla bu akmn da nclerinden kabul edildi. Sra Sizde 3 kinci Yeni airleri her eyden nce dil zerinde zel bir dikkatle durmular ve dili bir iletiim arac olarak deil, estetik bir nesne yaratmann malzemesi olarak grmlerdir. Sra Sizde 4 airin dil karsndaki tutumu ideolojiktir; rejime kar k en bata onun verili dilini deformasyona uratmakla kendisini gsterir. Sra Sizde 5 Balangtaki birliktelii ile iirin yapsal sorunlar karsnda zellikle ilk iirlerinde benzer bir tutum ierisinde olduu airlerden; dnya gr, iirlerinin z ve tematik yn bakmndan ayrlan Sezai Karako, kendi iirini farkl bir biimde konumlandrm ve gelitirmitir. Bu farklln bata gelen ayrm noktas ise onun metafizik ve gelenek kavramlaryla olumlu ilikisinin dierlerinde bulunmamasdr.
2. a
3. e
4. d
5. a
6. b
7. c
8. d
9. e
10. c
137

Akkanat, C. (2002), Gelenek ve kinci Yeni iiri, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Altyaprak, Y. (2008), kinci Yeni ve Trk iirinde Modernizm, Ankara: Ebabil Yaynlar. Ayhan, E. (1993), iirin Bir Altn a, stanbul: YKY. Berk, . (1997), Poetika, stanbul: YKY. Berk, . (1999a), Ak Taht 1976-1982 Toplu iirler II, stanbul: YKY. Berk, . (1999b), Akama Doru 1984-1996 Toplu iirler III, stanbul YKY. Bezirci, A. (1974), kinci Yeni Olay, stanbul: Tel Yaynlar. Cansever, E. (1981), Yeniden, Btn iirleri, stanbul: Cem Yaynevi. Cmert, B. (1981), kinci Yeni Akmnn irimizdeki levi, Eletiriye Be Kala, stanbul: AYKO. Doan, M. - Gnen, T. (1969), kinci Yeni Antolojisi, Papirs Dergisi zel Says, stanbul: Gn Basmevi. Doan, M.H. (2001), Trk iirinde kinci Yeni Dnemeci, Hece Dergisi iir zel Says inde, Ankara. Erolu, E. (2005), Modern Trk iirinin Doas, (2. Bask) stanbul: YKY. Erolu, E. (1981), Sezai Karakoun iiri, stanbul: Brde Yaynlar. Enginn, . (2007), Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, stanbul: Dergh Yaynlar. Karaca, A. (2005), kinci Yeni Poetikas, Ankara: Hece Yaynlar. Karako, S. (1986), Edebiyat Yazlar II, stanbul: Dirili Yaynlar. Karako, S. (2000), Gn Domadan, iirler, stanbul: Dirili Yaynlar. Karata, T. (1998), Dounun Yedinci Olu Sezai Karako, stanbul: Kakns Yaynlar. Korkmaz, R. (2004), Yeni Trk Edebiyat El Kitab 18392000, Ankara: Grafiker Yaynlar. zpalabyklar, S. (2003), Adan Zye lhan Berk, stanbul: YKY. Rifat, O. (1956), Peremli Sokak, stanbul: Yeditepe Yaynlar. Sreya, C. (1983), vercinka, (3. Bask), stanbul: iek Yaynevi. Sreya, C. (1985), apkam Dolu iekle, (2. Bask), stanbul: izgi Yaynlar. Sreya, C. (2008), Gvercin Curnatas, Konumalar, Soruturma Yantlar, (4.bask) stanbul: YKY. Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, II c., (2003), stanbul: YKY. Uyar, T. (1984), Byk Saat, Toplu iirler, stanbul: Can Yaynlar. Uyar, T. (2009), Korkulu Ustalk, iir zerine Yazlar, Syleiler, Soruturmalar, Bir iirden, stanbul: YKY.
8
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; 1960 sonrasndaki edebiyat ortamn betimleyebilecek, 60 sonras airlerden smet zelin iirinin hayatndaki ve iirindeki deiimi tanmlayabilecek, 60 sonrasnn dier airlerinden Ataol Behramolu, Refik Durba, Gven Turan gibi airlerin iirlerinin zelliklerini snflandrabilecek, 60 sonras airlerden Cahit Zarifolunun iirinin zelliklerini aklayabilecek, 60 sonras airlerden Erdem Bayaztn iirinin zelliklerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Modern iir 1960, Cahit Zarifolu smet zel Refik Durba iir ve deoloji
Toplumsal Atmosferin iire Hakim Olmas: 1960lardan 1970lere Trk iiri
GR SMET ZEL TOPLUMSAL MCADELENN ARACI OLARAK R RDE DN DUYARLILIIN MODERN GRNM: CAHT ZARFOLU ERDEM BAYAZIT
Toplumsal Atmosferin iire Hakim Olmas: 1960lardan 1970lere Trk iiri

GR
A M A
1960 sonrasndaki edebiyat ortamn betimleyebilmek.
Trkiyenin dnm noktalarndan birisini 1960 oluturur. 1950lerin ikinci yarsndan itibaren DP iktidarnda politik ortamn gerginlemesi, iktidar-muhalefet ztlamasnn topluma yansmas, zellikle 57-60 arasnda giderek trmandrld anlalan toplumsal gerilimin ardndan 27 Mays 1960ta Silahl Kuvvetlerin bir darbe ile ynetimi ele geirmesi, ardndan Babakan Adnan Menderes ve iki bakann idam cezasna arptrlmas, grece zgr bir anayasa hazrlanmas, i Partisinin kurulmas, dnemin gen airlerinden bir ksmnn bu partiyle organik iliki ierisinde olmas; 60larn ortalarndan itibaren dnyada Sosyalist eylemlerin giderek artmas, yurtdnda len Nazm Hikmetin kitaplarnn baslmasnn 1965te serbest braklmas, Garip ve kinci Yeni anlaylar karsnda bir sredir geri plana dm bulunan 40 kua toplumcu airlerinden Ahmet Arif, Enver Gke gibi isimlerin iir kitab yaymlamalar bu dnemin iirini belirleyecek sosyal-tarihsel eler arasnda saylabilir. Bylece kinci Yeni hareketinin hazrlad iir ortam ierisinde balayan 1960l yllarn iiri giderek poetik bir sylemden politik bir syleme doru evrilen bir grnt tar. 1960 kua airlerinin genellikle 1940 civarnda ve 40l yllarn ilk yarsnda doan isimlerden olutuu sylenebilir. Bu dnemde edebiyat ortamna admn atanlar arasnda iirleriyle dikkati ekenler unlardr: Turgay Gnen (1939), Afar Timuin (1939), Erdem Bayazt (1939), Hsrev Hatemi (1939), Cahit Zarifolu (1940), Egemen Berkz (1941), Ataol Behramolu (1942), Sreyya Berfe (1943), Refik Durba (1944), smet zel (1944), Gven Turan (1944). Bunlar arasnda da zellikle Cahit Zarifolu ile smet zelin kinci Yeni anlayn en iyi deerlendiren airler olarak kuaklar ierisinde ne ktklarn ve 60l yllar iirinin zirvesini oluturduklarn sylemek gerekir. 60 kua airlerinin toplumcu bir syleyie ynelmesinin nedenleri arasnda neler saySIRA SZDE labilir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
140
Bu nitede bu airlerden temsil nitelii tayan ve iirleriyle Cumhuriyet dnemi edebiyatnda kendisine yer edinmi olan bazlar tantlacaktr.
SMET ZEL
AM A
60 sonras airlerden smet zelin iirinin hayatndaki ve iirindeki deiimi tanmlayabilmek.
Polis memuru olan babasnn grevi nedeniyle bulunduu Kayseride dodu (1944). lkokulu Kastamonu, ortaokulu ankrda bitirdikten sonra, Ankara Gazi Lisesinden mezun oldu (1962). Bir sre A.. Siyasal Bilgiler Fakltesinde okuduysa da yarm brakt. Uzun bir aradan sonra Hacettepe niversitesinin Fransz Dili ve Edebiyat Blmn bitirdi (1977). rencilik yllarndan itibaren sendikalarda, dergilerde, Ticaret Bakanlnda alt. 1980den sonra Franszca okutmanl yapt. Bir ara dam Yaynevini kurdu ve ynetti. Yorgun adl ilk iirini Yelken dergisinde yaymlad (1963). Daha sonra Trk Dili, iir Sanat, Papirs, Yeni Dergi gibi yayn organlarnda iirlerini yaymlamaya devam etti. Ataol Behramoluyla birlikte Halkn Dostlar (1970-72) dergisini kard. Yaad i hesaplama ve dnmden getii 70lerin ortasndan sonra ise Dirili, Mavera, Dergh dergilerinde rnleriyle grnd. 1974ten sonra Mslman olduunu aklad ve eski Marksist evresinden uzaklat. iirlerini Geceleyin Bir Kou (1967), Evet syan (1969), Cinayetler Kitab (1975), iirler 1962-74 (1980), Celladma Glmserken ektirdiim Son Resmin Arkasndaki Satrlar (1984), Erbain/Krk Yln iirleri (1987), Bir Yusuf Masal (2000), Of Not Being A Jew (2005) adl kitaplarnda yaymlad. iir zerine dncelerini aktard iir Okuma Klavuzu (1980) ve toplumsal kltrel konulardaki ok sayda deneme kitabyla son dnem Trk edebiyatnn en ok ilgi eken imzalarndan birisi oldu. smet zel, ilk iirlerinde imaj nemli bir ara olarak kullanan kinci Yeni iirinin oluturduu anlay ierisinde grnr. Yeni dize biimleri, sz diziminde szcklerin gerilimini yanstacak dzenlemeler yapmas ile dikkati eker. zellikle ikinci kitab Evet syandaki iirlerinde dnemin toplumcu-siyasal eilimlerinin iirletirilmesi ilgi grd ve toplumcu-gereki akm ierisinde farkl bir yer edindi: Demir saanaklar altnda uyur sevdiim gsnde hazin ayak izleri eski ubatlarn onu yaralar kprdatyor ve o sertelmektedir yaralardan kasklarna boalmaktadr nal sesleri salar bukleli bir ocuu perek uyandran iimize gneler brakan nal sesleri. (Evet, syan) zelin iirinin asl gc szck seiminden gelir. Gnlk dilin iire girdiinde bir gerilim douran szckleri, allmam badatrmalarla arpc imajlar retir. Bu konuda kuann en atak ve gz pek airidir. 1974e kadarki iirlerinde slogan dzeyine dmeyen Marksist ideolojinin savunusunu yapan iirleri hemen hemen ayn syleyi ustal ile bu tarihten sonra yneldii slm dnya gr ile yazd iirlerinde de srdrlr. Onun bu dnmnn simgelerinden olan ment iiri, bireysel hayat algsnn toplumsal motiflerin eletirisi ierisinden geerek gelitiini gsterir:
8. nite - Toplumsal Atmosferin iire Hakim Olmas: 1960lardan 1970lere Trk iiri
141
SIRA SZDE smet zelin dnya grnn deimesi ile irinde deien ve deimeyen neler olmutur?
SIRA SZDE
nsan eref-i mahlkattr, derdi babam bu szn szler iinde bir yeri vard ama bir eyll gn bilek damarlarm kestiim zaman bu sz asl anlamn kavrad geti vgnlarn, banlarn, reklamlarn arasndan geti tarih denilen tamahkr tccar kararm rakamlarn yarklarndan szarak bu sz yreime kadar alald damar kesildi kandr akacak ama kan kesilince damardan scak smscak kelimeler boand ak iin karnma ve gsme lm iin yreime srdm ecza utu birden ak ve lm bana yeniden su ve ate ve toprak yeniden yorumland. (ment)
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Onun iirinin karakteristiini yapan gelerin banda bu biimselNdinamizm geNTER ET lir. Radikal, iddet ieren imajlar her dneminin deimez esidir. nceki iirlerinde var olan kapitalist sistem eletirisi, ikinci dneminde Batl uygarlk eletirisine dnerek srer. Kendisinden sonraki kuaklar zellikle syleyi gc bakmndan en ok etkileyen airlerin banda gelir.
NTERNET
TOPLUMSAL MCADELENN ARACI OLARAK R

A M A
60 sonrasnn dier airlerinden Ataol Behramolu, Refik Durba, Gven Turan gibi airlerin iirlerinin zelliklerini snflandrabilmek.
stanbul, atalcada (1942) doan Ataol Behramolu, ilkokul ve liseyi Kars ve ankrda okudu. A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Rus Dili ve Edebiyat Blmn bitirdi (1974). 1970den itibaren aralklarla Londra, Paris, Moskova gibi ehirlerde yaad. Yurda dnnde (1974) stanbul ehir Tiyatrolarnda dramaturg olarak alt. Bar Derneinin kurucular arasnda bulundu (1977). 1980 askeri darbesinden sonra Bar Dernei davasndan nce tutukland, on ay sonra tahliye edildi. 1983de skynetim mahkemesince sz konusu davadan 8 yl hapse mahkm edilince gizlice Fransaya kat. 1989da tekrar yurda dnd. Editrlk, Trkiye Yazarlar Sendikas bakanl grevlerinde bulundu. .. Edebiyat Fakltesi Rus Dili ve Edebiyat blmnde retim grevlisi olarak alt. 2008de bu grevinden emekliye ayrld. Ataol Behramolu, smet zel ile birlikte Halkn Dostlarn (1970-72), kardei Nihat Behramla birlikte Militan (1974-76), Pariste Franszca yaymlanan Trk edebiyat dergisi Ankay (1986) kard. 1960tan sonraki dnemlerin Sosyalist d-
142
nce temsilcilerinden olan Behramolunun eylemcilii ile yaz hayat i ie gemi durumdadr. Varlk, Yelken, Dost, Devinim 60, Evrim, Ata, Papirs, Halkn Dostlar, iir Sanat vb. gibi dergilerde yaymlad rnleriyle dnemin smet zel ile birlikte dikkati eken airlerinin banda gelir. iirlerini Bir Ermeni General (1965), Bir Gn Mutlaka (1970), Yolculuk, zlem, Cesaret ve Kavga iirleri (1974), Ne Yamur.. Ne iirler (1976), Kuatmada (1978), Mustafa Suphi Destan (1979), Drtlkler (1980), yi Bir Yurtta Aranyor (1983), Bebeklerin Ulusu Yok (1988), Ak ki Kiiliktir (1999) adl kitaplarnda yaymlad gibi toplu iirleri de yaymlanmtr. lk kitab Bir Ermeni Generalde Orhan Veli ve Attil lhann yansra kinci Yeni iirinin etkisi altnda grnmesine karn, ikinci kitabndaki iirlerden itibaren daha ok Nazm Hikmet ve Ahmet Arif gibi toplumcu-gereki airlerin izinden yrr ve kinci Yeni iir anlayn eletirir: Bugn sevitim, yrye katldm sonra Yorgunum, bahar geldi, silah kullanmay renmeliyim bu yaz Kitaplar birikiyor, salarm uzuyor, her yerde gmbr gmbr bir tela Gencim daha, dnyay grmek istiyorum, pmek ne gzel, dnmek ne gzel birgn mutlaka yeneceiz! Bir gn mutlaka yeneceiz, ey eski zaman sarraflar! Ey kaz kafallar! Ey sadrazam (Bir Gn Mutlaka) Behramolunun smet zel ile karlatrldnda daha snrl bir hayal gc, teknik ustalktan ok duygusalla dayanan bir syleyi zellii vardr. Bununla birlikte 1969da Ant dergisinde yaymlanan Gen airler Sava Ayor balkl oturumda dile getirdii siyasal dncenin iire yedirilmesi gerektii yolundaki dnceleriyle ve iirlerindeki duygusal Marksist eda ile 70li yllarda iirin ideoloji ve siyasal cokuyu iletmede bir ara gibi grlmesine yol aan anlayn gelimesini beslemitir. Behramolu, epik iir syleyiini denedii (Drtlkler, Mustafa Suphi Destan, yi Bir Yurtta Aranyor) iirlerinden sonra temalarn geniletmi, zellikle ak ve ocukluk temalaryla geni kitleler tarafndan ilgi eken bir isim olmutur. Erzurumda (1944) doan Refik Durba, ilk ve ortarenimini zmirde yaptktan sonra, .. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmne girdi. 1971 askeri mdahalesinin ardndan renimini yarm brakt. Bu tarihten sonra gazetecilik ve yaynclk yapt. Ku Tufan (1971), Hcremde Ay I (1974), Nereye Uar Gkyz (1983), Yol Uzundur Gnden Ama lmden Ksa (2002) iir kitaplarndan bazlarnn adlardr. zellikle 1970e kadar yazd ve kinci Yeni anlayna yakn iirleriyle 60 dneminin nde gelen airlerinden birisi oldu. li, arpc ve imaja dayanan bir anlatma sahiptir: Sesimi sesinin stne koyma kara gecede, karanlkta, acl yreimde yeerdiyse de alevi lmn kan bomad daha korkuyu krlmad kin ve fkenin fidan (Hcremde Ay I)
143
Durban kendisine zg bir lirizm yaratt ve anlk duygular, toplumun ezilmi kesimlerinin durumlarn, duyarllkla iirletirdii grlr. 1970ten sonra simgesel bir dil kullanarak toplumcu temalar iledi. iirlerinde halktan kiileri, ehrin eitli grnmlerini yanstt. Divan ve halk iiri geleneinden de yararlanmaktan geri durmad. Durban yer yer konuma dilinin arasna yedirilmi eski szcklerle arkaik bir hava oluturmaya alt da grlr. Gven Turan, Sinopta (1943) dodu. lk ve orta renimini Samsunda yaptktan sonra DTCF ngiliz Dili ve Edebiyat Blmnden mezun oldu (1968). Okutmanlk, reklamclk, metin yazarl gibi ilerde alt. lk iirini 1962 ylnda Yelken dergisinde yaymlayan Turan, iirden baka roman, yk ve eletiri trlerinde de eserler yazmtr. zellikle Yordam dergisindeki rnleriyle tannd. Gneler... Glgeler (1981), Pe (1982), Sevda Yorumlar (1990), 101 Dize (1996), Gizli Alanlar (1997), z Srmek (2001) iir kitaplarndan bazlardr. Gven Turan, imaja ve ayrntlara nem veren, bireyin yalnzlk, hzn gibi duygularn ileyen iirleriyle 60 sonrasnn dier toplumcu airlerinden ayrlr. Bu yzden ie dnk ve izlenimci olarak nitelendirilmitir. Ksa, kesik syleyilerle kendisine zg bir lirizm yaratmtr: imdeki derinlik Engelliyor yaklamay bakalarna Hep uzaktan konuuyorum Benim bam dndrenden Neye borluyum rkmeyiini Getiin ya da taklp kaldn Sevgilere mi Yoksa seni de derinletiren Bilinmezliine mi iinin Yalnzl kefetmitik Konutuumuzda Birbirine doluyor ki uurum (Yant, Pe) Gven Turann iirleri hangi ynyle kuann genel havasndan ayrlr? SIRA SZDE 1960 sonrasnda oluan Trk iirinin toplumcu izgideki airlerinin bunlardan D ibaret olduu sylenemez. Egemen Berkz, Sreyya Berfe, Glten N E L M Metin AlAkn, tok gibi daha pek ok air bu izgide rnler vermilerdir.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
RDE DN DUYARLILIIN MODERN GRNM: CAHT ZARFOLU DKKAT

A M A
DKKAT
60 sonras airlerden Cahit Zarifolunun iirinin zelliklerini SIRA SZDE aklayabilmek.
SIRA SZDE
Yalnzca 1960 sonrasnn deil belki de Cumhuriyet dnemi Trk iirinin en nemAMALARIMIZ li airlerinden birisi olan Cahit Zarifolu, 1940da Ankarada dodu. lk ve ortarenimini Siverek, Kzlcahamam, Ankara ve Marata yapt. .. Edebiyat Fakltesi Alman Dili ve Edebiyat blmn bitirdi (1971). 1967 ve 1973te yaz aylarnda AlK T A P
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
144
manyaya gitti. rencilik yllarndan itibaren eitli ilerde alt, retmenlik yapt; TRTde eitli grevlerde bulundu. 1987de kanser hastalndan stanbulda ld. skdar Kplce Mezarlna defnedildi. Edebiyata ilgisi Marata lise yllarnda birlikte okuduu bir arkada grubuyla birlikte olutu. Bu arkadalaryla birlikte 1976da Mavera dergisini kard. iirlerini Yeni Dergi, Trk Dili, Dirili, Edebiyat, Papirs, Soyut, Yneliler dergilerinde yaymlad. lk iirlerinden itibaren kinci Yeni ve modern Alman iirinin zeliklerini okayan, insann varlk ierisindeki konumunu aratran, giderek hikmete ynelen bir tutum ierisinde oldu. Modern Trk iirinin dilini ve hayal gcn en ok zorlayan airlerinden birisi olan Cahit Zarifolu, ncesiz ve sonrasz bir iir ortaya koymutur. Onun iirleri, ierdii hzn bakmndan kinci Yenicilerden Turgut Uyarla, dnce yaps asndan Sezai Karakola, imge dnyas bakmndan Alman air Rilke ile ilikilendirilse de, tekil bir iirdir. Bu kendine zg olu, iirlerinin genellikle kapal ve anlalmaz bulunmasna neden olmutur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Cahit Zarifolunun iiri hangi ynleriyle tekil bir iir olarak kabul edilebilir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
iir anlay bakmndan Sezai Karako ve Necip Fazl izgisinde yer alr. Ona DNELM gre iir, insandan ve maddeden bamsz bir varla sahiptir. air ise adeta bir baraj suyunu tutan bent gibi iiri insanla ulatran bir kanal, bir aratr. iirin bu baS O U msz varlnaRdardan bir mdahalenin, bir dayatmann olmamas gerektii konusundaki dnceleriyle gerekstclere yaklaan air, iirin metafizik nitelii konusunda D K K A T ayrlr. iir de tpk insan gibi Yaratana doru bir ynelme onlardan ierisindedir. Metafiziksiz iir olmaz. iir maddenin rd duvarlarn ve perdelerin arkasn kurcalama iidir. (Taolu, 2008:27 vd.) SIRA SZDE Gerekstc gelerle destans syleyiin rahat ve geni sesi onun iirlerinin ekiciliini oluturan faktrler arasndadr. zellikle aret ocuklar (1967) adl ilk kitabndaki iirlerinde adeta art arda patlayan seri fla etkisi yaratan artc, zgn AMALARIMIZ imge saana onu kua arasnda ve Trk iirinde ne karan zelliklerinin banda gelir. Ak ocuklar parlaynca grlen klardr Ik yree varnca yorulur emeler An avu ap doldurduu sularla TELEVZYON ki lenler vard sularla kklmn oralarda Elim yarm ve bilgisiz uzanarak Her eyim ocukluum En yakn T E R N E T N nalbantn azndan kestii at sarslnca ayan bkp balamlard glyd nalbantn plak kollu adam (an) ocukluundan gelen izlenimlerin psikolojik tablolar halinde imaja dnt bu dnem iirlerinde dildeki deformasyonlar daha fazla dikkati eker. Zarifolu, ikinci kitab Yedi Gzel Adam (1973)daki iirlerle birlikte destans syleyiin modern rneini vermi ve bir yandan tasavvufa bir yandan toplumsal olana ynelmitir:
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
145
Bu insanlar dev midir Yatak grmemi gvde midir Bir yara aar boyunlarnda Kolkola durup bardklarnda - Yar kurbann olam Dalar nme durmu Ki dalanam ekip prl prl mavzerler kardlar oyluk etlerinden Durdular ite akala kar yarin kapsnda (Yedi Gzel Adam) nc kitab Menziller (1977) ve son kitab Korku ve Yakar (1985)ta bulunan iirlerinde dinginlie ynelen bir ruh durumu ile tasavvuf duyarlln belirgin izleri grnr. Buradaki iirlerinde de metafizik iir izgisinin arpc rnekleri, ilk iirlerinde yakalam olduu zgn yap zellikleri terk edilmeden aktarlr: Ve gzm eyamda deil Yoruldum maddemden Ta ki dnya bitti Kk kurdum sakin oldum Dehlizsiz ve tabakasz Kr bir hayvan gibi Rzkna etiyle yanaan Karanlk birevDir gvdem Gnete asla karanlk yoktur dediler Ve onlar yoluna cihet ettim vatan tuttum Byk yeni bir hayat bildim Yeni yeni bildim yoksa lyordu bir ey Bir insan binas yklyordu durmadan (Ayna) Modernist Trk iirinin kinci Yeni ile yapt atlmn en iyi rneini oluturan Cahit Zarifolunun iirleri her okuyuta yeni armlar ve anlamlar retecek bir dil rgs ierisinde kendisine zg, zel bir lirizm oluturmaktadr.
ERDEM BAYAZIT
A M A
60 sonras airlerden Erdem Bayaztn iirinin zelliklerini aklayabilmek.
1939da Marata doan Erdem Bayazt, ilk ve ortarenimini doduu yerde yaptktan sonra, A DTCF Trk Dili ve Edebiyat Blmn bitirdi. retmenlik, ktphanecilik, DPTde memurluk gibi grevlerde bulundu, 1987de bir dnem milletvekillii yapt. 2008de stanbulda vefat etti. Arkadalar ile birlikte Mavera dergisi ve Akabe Yaynlarnn kurulmasn salayan Bayazt, iirlerini Yeni stiklal, Byk Dou, Edebiyat, Mavera, Yediiklim, Hece dergilerinde yaymlamtr. airin Sebep Ey (1972), Risaleler (1987) ve bu iki kitabn birlikte yaymland iirler (1992) adl kitaplar vardr.
146
Erdem Bayaztn iirinde ses gesinin bir vurucu g olarak ne kmas, ses maddesinin yapnn asl unsuru olmasndan dolay genellikle kanlmaz bir durumdur. Ses, anlamn sadece mahfazas deil, ayn zamanda ynlendiricisi olarak grld iin bu genin etkili kullanm zel bir nem tayor. Hatta iir dilinde anlamn sk sk sesin arkasnda, sesten beslenen, kendisini sesin gcne teslim eden bir yap ierisinde varlk bulmas da grlmektedir. Bununla birlikte ses, iirin teki gelerinin tamas gereken estetik gerilimi tek bana stlenebilecek bir gce sahip olduu iin da dnk, topluma dnk airlerde okuru daha abuk etkilemenin bir yolu olarak da kullanlmtr. Kimsenin efendisi deilsin krlarda Kendinin bile Her eyin klesisin ehirde Kendinin bile (ehir ve Doa Burcundan)
SIRA SZDE
SIRA SZDE Erdem Bayazt iirinin en nemli zellii nedir?
DNELM S O R U
DKKAT
Bu duygu durumunun onun iirlerinde nce kente, modernizme, maddeci dnD ya grne N E L olarak topluma ynelen bir nara iken giderek toplumsal deikar M melerin de etkisiyle ve belki de ie dn gerektirecek bireysel younlamalarS O R U dan dolay durgun bir syleyie yneldii grlyor. iirlerin formunda ise gerilimin dourduu duygu patlamalarnn yerini sessizce yeraltna kvrlan bir rman grltsz akK almtr. Bu ynyle Zarifolunun kat ettii iir izgisine paralel DK AT bir grnm tamaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
147
zet
A M A
1960 sonrasndaki edebiyat ortamn betimleyebilmek. kinci Yeni hareketinin hazrlad iir ortam ierisinde balayan 1960l yllarn iiri giderek poetik bir sylemden politik bir syleme doru evrilen bir grnt tar. 1960 kua airlerin genellikle 1940 civarnda ve 40l yllarn ilk yarsnda doan isimlerden olutuu sylenebilir. 60 sonras airlerden smet zelin iirinin hayatndaki ve iirindeki deiimi tanmlayabilmek. smet zelin iirinin karakteristiini yapan gelerin banda biimsel dinamizm gelir. Radikal, iddet ieren imajlar onun her dneminin deimez gesidir. nceki iirlerinde var olan kapitalist sistem eletirisi, ikinci dneminde uygarlk eletirisine dnerek srer. smet zel, kendisinden sonraki kuaklar zellikle syleyi gc bakmndan en ok etkileyen airlerin banda gelir. 60 sonrasnn dier airlerinden Ataol Behramolu, Refik Durba, Gven Turan gibi airlerin iirlerinin zelliklerini snflandrabilmek. Behramolunun smet zel ile karlatrldnda daha snrl bir hayal gc, teknik ustalktan ok duygusalla dayanan bir syleyi zellii vardr. 70li yllarda iirin ideoloji ve siyasal cokuyu iletmede bir ara gibi grlmesine yol aan anlayn gelimesini beslemitir. Durban kendisine zg bir lirizm yaratt ve anlk duygular, toplumun ezilmi kesimlerinin durumlarn, duyarllkla iirletirdii grlmektedir. 1970ten sonra simgesel bir dil kullanarak toplumcu temalar ileyen Durba, iirlerinde halktan kiileri, ehrin eitli grnmlerini yanstt. Divan ve halk iiri geleneinden de yararlanmaktan geri durmad. Yer yer konuma dilinin arasna yedirilmi eski szcklerle arkaik bir hava oluturmaya da alt. Gven Turan, imaja ve ayrntlara nem veren, bireyin yalnzlk, hzn gibi duygularn ileyen iirleriyle 60 sonrasnn dier toplumcu airlerinden ayrlr. Bu yzden ie dnk ve izlenimci olarak nitelendirilmitir. Ksa kesik syleyilerle kendisine zg bir lirizm yaratmtr.
A M A
A M A
60 sonras airlerden Cahit Zarifolunun iirinin zelliklerini aklayabilmek. Modern Trk iirinin dili ve hayal gcn en ok zorlayan airlerinden birisi olan Cahit Zarifolu, ncesiz ve sonrasz bir iir ortaya koymutur. Onun iirleri, ierdii hzn bakmndan kinci Yenicilerden Turgut Uyarla, dnce yaps asndan Sezai Karakola, imge dnyas bakmndan Alman air Rilke ile ilikilendirilse de tekil bir iirdir. Bu kendine zg olu, iirlerinin genellikle kapal ve anlalmaz bulunmasna neden olmutur. 60 sonras airlerden Erdem Bayaztn iirinin zelliklerini aklayabilmek. Erdem Bayaztn iirinde ses gesinin bir vurucu g olarak ne kmas, ses maddesinin yapnn asl unsuru olmasndan dolay genellikle kanlmaz bir durumdur. Ses, anlamn sadece mahfazas deil, ayn zamanda ynlendiricisi olarak grld iin bu genin etkili kullanm zel bir nem tar. Ayrca onun, iirlerinde nce kente, modernizme, maddeci dnya grne kar olarak topluma ynelen bir nara iken giderek toplumsal deimelerin de etkisiyle ve belki de ie dn gerektirecek bireysel younlamalardan dolay durgun bir syleyie yneldii grlyor. iirlerin formunda ise gerilimin dourduu duygu patlamalarnn yerini sessizce yeraltna kvrlan bir rman grltsz ak almtr. Bu ynyle Cahit Zarifolunun kat ettii iir izgisine paralel bir grnm tamaktadr.
A M A
A M A
148
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi smet zelin iir kitaplarndan biri deildir? a. Evet, syan b. Bir Gn Mutlaka c. Cinayetler Kitab d. Erbain e. Bir Yusuf Masal 2. Aadakilerden hangisi smet zelin iir hakknda dncelerini aklad eseridir? a. iir Okuma Klavuzu b. Of Not Being A Jew c. Mesele d. Genlik ve Edebiyat Hatralar e. Geceleyin Bir Kou 3. Aadakilerden hangisi smet zelle Ataol Behramolunun birlikte kardklar derginin addr? a. Yelken b. Papirs c. iir Dostlar d. Halkn Dostlar e. Militan 4. Aadakilerden hangisi smet zelin sosyalist grten ayrlp, dine dnn simgeleyen iirinin addr? a. Sevgilim Hayat b. Akdenizin Ufka Doru Mora alan izgisi c. Partizan d. Mataramda Tuzlu Su e. Ament 5. Aadakilerden hangisi Ataol Behramolunun toplumcu-iir grlerini aklad Gen airler Sava Ayor adl konumann yaymland derginin addr? a. Yelken b. Militan c. Mavera d. Ant e. Varlk 6. Aadakilerden hangisi A.Behramolunun iir kitaplarndan biri deildir? a. Ne Yamur... Ne iirler b. Ak ki Kiilik c. Mustafa Suphi Destan d. Bedreddin stne iirler e. yi Bir Yurtta Aranyor 7. aret ocuklar adl iir kitab aadaki airlerden hangisine aittir? a. Cahit Zarifolu b. Egemen Berkz c. Erdem Bayazt d. smet zel e. Gven Turan 8. Cahit Zarifolunun modern bir destan nitelii tayan iir kitab aadakilerden hangisidir? a. Menziller b. Korku ve Yakar c. Sebep Ey d. Yedi Gzel Adam e. aret ocuklar 9. Cahit Zarifolu ve Erdem Bayaztn arkadalaryla birlikte kardklar edebiyat dergisi aadakilerden hangisidir? a. Dergh b. Militan c. Mavera d. Anka e. Dirili 10. Aadakilerden hangisi Erdem Bayaztn iir kitaplarndan alr? a. Risaleler b. Erbain c. Gneler... Glgeler d. Korku ve Yakar e. Ku Tufan
149

1. b 2. a 3. d 4. e 5. d Yantnz yanl ise smet zel balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise smet zel balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise smet zel balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise smet zel balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Mcadelenin Arac Olarak iir balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Mcadelenin Arac Olarak iir balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise iirde Din Duyarlln Modern Grnm: Cahit Zarifolu balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise iirde Din Duyarlln Modern Grnm: Cahit Zarifolu balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise iirde Din Duyarlln Modern Grnm: Cahit Zarifolu balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erdem Bayazt balkl blm yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Gven Turan, imaja ve ayrntlara nem veren; bireyin yalnzlk, hzn gibi duygularn ileyen iirleriyle 60 sonrasnn dier toplumcu airlerinden ayrlr. Bu yzden ie dnk ve izlenimci olarak nitelendirilmitir. Sra Sizde 4 Modern Trk iirinin dili ve hayal gcn en ok zorlayan airlerinden birisi olan Cahit Zarifolu, ncesiz ve sonrasz bir iir ortaya koymutur. Sra Sizde 5 Erdem Bayaztn iirinde ses gesinin bir vurucu g olarak ne kmas, ses maddesinin yapnn asl unsuru olmasndan dolay genellikle kanlmaz bir durumdur. Ses anlamn sadece mahfazas deil, ayn zamanda ynlendiricisi olarak grld iin bu enin etkili kullanm zel bir nem tayor.
6. d
7. a
8. d
9. c

And, M.F. (2010), Gnee Tutulan Ayna, stanbul: Hat Yaynlar. Erolu, E. (2005), Modern Trk iirinin Doas, (2. Bask) stanbul: YKY. Enginn, . (2007), Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, stanbul: Dergh Yaynlar. Hece Dergisi Trk iiri zel Says, (2001). Korkmaz, R. (1999), Yeni Trk Edebiyat El Kitab, Ankara: Grafiker Yaynlar. Oktay, Ahmet (1993). Cumhuriyet Dnemi Edebiyat, Ankara: Ktr Bakanl Yaynlar. Tanzimattan Bugne airler ve Yazarlar Szl (2003), stanbul: YYK. Taolu, Y. (2008), Kader Hep Erken Zaman Hep Ge, stanbul: 3F Yaynlar. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul: Dergah Yaynlar. Turna, M. (2010), Erdem Bayazt ve iiri, stanbul: z Yaynlar.
10. a

Sra Sizde 1 i Partisinin kurulmas, dnemin gen airlerinden bir ksmnn bu partiyle organik iliki ierisinde olmas; 60larn ortalarndan itibaren dnyada sosyalist eylemelerin giderek artmas, yurtdnda len Nazm Hikmetin kitaplarnn baslmasnn 1965te serbest braklmas, Garip ve kinci Yeni anlaylar karsnda bir sredir geri plana dm bulunan 40 kua toplumcu airlerinden Ahmet Arif, Enver Gke gibi isimlerin iir kitab yaynlamalar bu dnemin iirini belirleyecek sosyaltarihsel eler arasnda saylabilir. Sra Sizde 2 Radikal, iddet ieren imajlar her dneminin deimez esidir. nceki iirlerinde var olan kapitalist sistem eletirisi, ikinci dneminde uygarlk eletirisine dnerek srer. Kendisinden sonraki kuaklar zellikle syleyi gc bakmndan en ok etkileyen airlerin banda gelir.
9
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra 1970-1980 dnemindeki; iir ortamn tanyabilecek, etkenlerini ve zelliklerini snflandrabilecek; toplumsal ve ideolojik atmosferin iir dnyasna etkilerini saptayabilecek; olumsuz koullara ve dnem havasna ramen kendi iirini kurma yolundaki abalar tanmlayabilecek, 1980 sonrasnda oluan Trk iirinin olutuu koullar snflandrabilecek; bu kuak airlerinin saf iire ynelmesini rnekleriyle gsterebilecek, dnemin belli bal airlerini ve iirlerini zellikleri ile aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
iir ve ideoloji ilikisi, iirde mesaj kaygs, Toplumsal olaylar ve iir, 1970 kua, 1980 kua
ada Trk iiri (1970-2000)
1970-1980 ARASI TRK R 1980-2000 ARASI TRK R
ada Trk iiri (1970-2000)

1970-1980 ARASI TRK R 1970li Yllar: Trk iirinin Tkanma Dnemi
A M A
1970-1980 yllar arasnda oluan iir ortamn tanyabilmek, etkenlerini ve zelliklerini snflandrabilmek; toplumsal ve ideolojik atmosferin iir dnyasna etkilerini saptayabilmek; olumsuz koullara ve dnem havasna ramen kendi iirini kurma yolundaki abalar tanmlayabilmek.
1960larn ikinci yarsndan itibaren dnyadaki ve Trkiyedeki siyasal tansiyonun ykseliine paralel olarak Trk iirinde politik sylem, arln hissettirmeye balamtr. 1970-1980 aras Trk iirinin genel grnm siyasal sylemin ve buna bal dnsel eylemin, poetik nitelii geriye ittii bir dnem olmutur. Edebiyatn arka plann ve kltrel ortam byk lde toplumu belli siyasal grler ve dnler uruna dntrme amac belirlemitir. O yzden bu on yllk sre ada Trk iirinin bir tkanma dnemi olarak kabul edilebilir. Bu dnemde edebiyatn ideolojilerle youn ilikiye girmesini salayan etkenler, sosyalist ve kapitalist balamdaki iki kutuplu dnya algs, modernist poetikalarn aklc ve sekinci tavrlarndan doan insana ve toplumlara yn verme iddialar ve souk sava dnemi artlardr. Ancak 70-80 aras Trk iiri, olduka eitli ideolojik ve dnsel taban olan sylemler gelitirmitir. Dolaysyla bu dnemin iirini, siyasal ve dnsel arka plana gre kmeletirmek gerekir. Bu kmeletirmenin izleri 1980lerden sonraki iirde de grlr, ama ideoloji, 80 sonras iirin temel belirleyeni deildir. 80 sonras srete biim, dil, imge gibi kuramsal alglar nem kazanmtr. Burada dikkat ekilmesi gereken bir husus vardr ki o da udur: nemli olan, iirde ideolojinin veya politik duygu ve dncenin bulunup bulunmamas deil, iiri belirleyen enin poetik tavr olup olmamasdr. Poetik tavr iirde ne anlatlrsa anlatlsn, iir estetiinin belirledii ltler iinde anlatlmasn gerektirir. Oysa, -iirin okur zerindeki etkisi dikkate alndnda- bu tavrn zaman zaman ikinci, nc plana atld ve iirde bir mesaj iletme, kitleleri siyasal ynde harekete geirme gayreti ne kt grlebilmektedir.
152
te 1970 sonrasndaki Trk iirinin bana gelen de hemen hemen budur. Bu dnemde yazan airler, genel olarak, iir okurundan ziyade, kendisinin sunduu duygularn heyecanyla harekete geecek kitlelere seslenmek istemiler, dolaysyla, s ve duygusal bir sylem, iirden ok duygunun egemen olduu slogana yaklaan bir syleyi ne kmtr. Bu durum tabii ki birdenbire ortaya km deildir. Denilebilir ki bu dnem iiri, nemli lde 60larn ikinci yarsndan itibaren deien toplumsal artlarn ve iir ortamnn doal bir sonucu olarak ortaya kmtr. 1970in eiindeki yllarda yeniden canllk kazanmaya balayan sosyalist iirin temelleri Nazm Hikmete balanabilir. Ancak bu yllarda dergilerde iir yazmaya balayan gen airlerin harekete geilerinin ilk etkeni, Nazmdan ok kinci Yeni iiridir. smet zel, Ataol Behramolu, Sreyya Berfe, Egemen Berkz, Eray Canberk, Refik Durba, Gven Turan, zkan Mert, Afar Timuin, Nihat Behram gibi airler, balangta kinci Yeni uzants saylabilecek bir grnt sergilerler. Bir ksmnda Attil lhan hatt Garip iirinin etkisi de grlr. Mehmet H. Doan, bu dnemin airleri arasnda sivrilen, adlarn duyuran zdemir ncenin Karg, Ataol Behramolunun Bir Ermeni General, smet zelin Geceleyin Bir Kou, Egemen Berkzn in Askeri adl kitaplarnda topladklar iirlerinde, kinci Yeni etkisinin belirgin derecede grldn syler (Doan 1986:357). Bu kuak airlerinin, sosyalist (toplumcu gereki) bir ze geileri, l965lerde hzlanan siyasal-ideolojik hareketlere paraleldir. Okur kitlesini oluturan rencilerin ilgi alanlar, politikaya, ideolojiye ve felsefeye kayar. Bu arada Nazm Hikmetin iirleri ve kitaplar yeniden yaymlanmaya balamtr. kinci Yeninin bireyci, toplumdan uzak, burjuva iiri gibi eletirilere uramas da bu dneme rastlar. Toplumcularn iirlerine artk iyiden iyiye Marksist, devrimci ifadeler, kavramlar, iaretler yerleir. Bu tavr, onlar, kendilerinden nce, Nazm izgisinde iir yazan Ahmet Arif ve Hasan Hseyinle birletirir. Bu airlerin kitaplarna smet zelin Evet syan (l969), Ataol Behramolunun Bir Gn Mutlakas (l970) eklenir. Yeni Gerek, And, Devinim, Halkn Dostlar, Gelecek, Yansma, Militan gibi dergiler etrafnda toplanan toplumcular, bu dergilerde hem iirlerini yaymlar hem de urasn verdikleri iirin amalarn aklamaya alrlar. Bizler ak seik toplumcu bir sanat anlaynn temsilcileri olarak birlikte kyasya bir kavgaya girimeye karar verdik diyerek, iiri toplumsal atmann arac haline getirirler. And dergisinin 2-9-16 Aralk 1969 tarihli 153-154-155. saylarnda, Devrimci airler Sava Ayor bal altnda yaymlanan yazlarla, Ataol Behramolu, Sreyya Berfe, zkan Mert ve smet zelle yaplan grmelerle, sosyalist iir hareketi, iir alannda grltl, etkili bir nitelik kazanr. 1970li yllarn iiri bu etki ve atmosfer altnda oluur. Bu dnem iirinin ortalama zellii de bu duygusal, ieriin biimin nne getii, iirin aralatrld bir dzlem biiminde belirir. ocukluumun iirleri Hepsinde umarsz bir lk Zavall Traji-komik anl tarihim: Ne zorbalar gemi beynimden Ne haksz kymlar olmu gvdemde Kimler can vermi hapishanelerde Hangi snf egemen? (Bar Pirhasan, Tarih Ktdr)
9. nite - ada Trk iiri (1970-2000)
153
Bu ve benzeri dizeler dnem iirinin szn ettiimiz ortalama zelliine rnek gsterilebilir. 1940larn ikinci yarsndan 1950lerin ortalarna doru uzanan doum tarihleri ve iir alannda rn yaynlamaya balamalarnn 1970lere denk dmesi nedeniyle hem biyolojik anlamda hem de iir anlay bakmndan birbirine yakn bir grup airin bu dnemde yazdklar, belirli ve snrl kimi ortak zelliklerin, bir ortalama oluturacak biimde oaltlmasna sebep olmutur. Bu bakmdan bu dnemde yazlan iirin genel zellikleri arasnda unlar sralamak mmkndr: 1. iirin siyasal mcadelenin bir arac olarak grlmesi, 2. Duyarlln yerine duygusalln ne k, 3. Biimsel zellikler yerine, snf atmas, toplumsal mcadele gibi genel ve geni kitlelerce paylalmas istenilen tematik elerin belirleyici olmas, 4. iirin ses, imge gibi elementlerinin yerini, dorudan syleyiin almas, 5. kinci Yeni akm anlayn reddederek Nazm Hikmet ve toplumcu-gereki anlaya balanlmak istenilmesi. 70lerde yazlan toplumcu iir ile 40 kua toplumcu airleri arasnda benzerlik kurulabilir. Ancak 70lerin toplumcu iiri, tpk 40 kua toplumcu airlerinde olduu gibi yalnzca biimin d esi olan dize dzeni gibi zellikleri bakmndan Nazm Hikmetin iiriyle de benzerlik tamaktadrlar. 1970lerde yazlan toplumcu iir ile Trk edebiyatnda baka en okSIRA SZDE arasnda hangi kuak benzerlik kurulabilir? Ksacas bu dnem iirinin en belirgin zellii, denilebilirD N E L M kendisine ki, iirin zg gereklerinin gz ard edilmesidir. Yangn Yllar (1979), Hznn syan Olur (1979), Dven S O R U (1980) giAnlatsn bi kitaplarndaki iirleriyle zellikle smet zel etkisi altnda kald grlen Ahmet Telli (1946), lk im Uyanmak (1970), Gelincik Gnleri (1978), Uzun Yollar YolcuDKKAT su (1978) gibi kitaplaryla 60 kua toplumcu iirini izleyen Hseyin Yurtta (1946), 80den sonra kitaplatrd iirlerinde doaya ait eleri kullan, sese deSIRA SZDE er veriiyle dikkati eken Ahmet Ada (1947). Ataol Behramolunun deyiiyle ilk iirlerindeki sloganc denebilecek sylem giderek Trk iirinin farkl ustalarndan gelen etkilerle lirizme doru evrilen smaAMALARIMIZ il Uyarolu (1948), byk lde Ahmet Arif iiri etkisinde kald gzlenen Seyyit Nezir (1950), Bar Pirhasan (1951), Abdlkadir Budak (1952), Karadeniz blgesi halk kltr ve konuma dili zelliklerini kullanmak bakmndan bu kuak K T A P iinde dikkati eken isimler arasnda Yaar Mira (1953), Erol ankaya (1953), Veysel olak (1954) gibi yazarlar -ortak zellikleri deien oranlarda tayan airler arasnda- saylabilir. TELEVZYON 1970li yllar, Trk iirinin toplumsal-siyasal gelimelerin youn etkisi ile slogana dnt bir dnem olmutur.
N T E SZDE 1970 kua toplumcu airleri zerinde en ok etkili olan airler kimlerdir?T SIRA R N E SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA R N E T N T E SZDE
Yukarda zellikleri belirtilen toplumcu airler dnda Necip Fazl- Sezai KaraDNELM ko izgisini izleyen poetik oluumlarn da bu dnem edebiyatnda dikkati ektii grlr. zellikle 1969da Ankarada Nuri Pakdilin nclnde yaymlanan EdeS O R Zarifolu, Rabiyat dergisi evresindeki toplama ve 1976da yine Ankarada Cahit U sim zdenren, Akif nan vd. tarafndan yaymlanan Mavera dergisi evresi, dneDKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
154
min topluma dnk edebiyat ve eylemci karakterini slm deerler ve Bat kartl balamnda tayan oluumlar olarak dikkati eker. Bu erevede iirleriyle 1970 sonrasnn k yapan airleri arasnda, zamanla iir iiliini daha da younlatrarak kendisine zgn bir yer edinen, Hira (1978), Dosyalar (1980) ve iirin Kandilleri, Gkyz Saatleri, ma, Yirmi Ya iirleri gibi kitaplarnda syleyii ve soyutlamaya dayal imgeleriyle dikkati eken Arif Ay (1953), dneminin toplumsal eyleme dnk zellii ile tasavvuf ve halk kltrnden gelen duygu deerini ilk kitab Bir Savadr Kalbimdeki rnlerinde sergileyen Osman Sar (1946) ne kan adlar arasndadr. Turan Ko, Cumali nald Hasannebiolu, Metin nal Mengolu bu dnemin ve izginin hatrlanan dier airleri arasndadr. Buna karlk bu dnemde edebiyat ortamna giren ve genel koullarn etkisini kendi tutum ve yetenekleriyle amay baaran, zaman ierisinde kendi iirini bu ortalamadan uzaklatrarak kuran ve gelitiren airler de bulunmaktadr. Bunlar arasnda ilk iirlerini Dirili dergisinde yaymlayan ve Kuluk Saatleri, Kayplarn arks, Yirmidrt iir, ahitsiz Vakitler, Berzah, Snr Ta, Sesli Harfler adl kitaplarnda toplayan Ebubekir Erolunun iirleri ierik bakmndan tasavvuf kltrnden gelen z ile ada bireyin insan, tabiat ve toplumla karlamasn imgesel gndermelerle aktard gibi zellikle gelenekten beslenme konusunda pek ok klasik airin iirlerini an diliyle yeniden ve metinleraras tekniini kullanarak reten zgn yapsyla dikkati eker. Bu ynyle Ebubekir Erolu (1950), Necip Fazl-Sezai Karako izgisindeki iiri zenginletiren, glendiren bir airdir. shakespeare dnya bir sahnedirdemi erkek ve kadn biri kar biri girer grnrken orada hayat ve kader x-pirin oyununda rol kabul edemezdim ok teklif aldm kapy yeledim benim oyunum benim gereim (Bblinin Dnemi, ahitsiz Vakitler) 1970lerin banda kt iir yolunu kendine zg bir izgide srdren bir baka airde Enis Batur (1952)dur. lk kitab Eros ve Hgades (1973)ten itibaren tarihin ve corafyann ok eitli kltrlerinden beslenen, farkl ynlere savrulan, akln ve kltrn ynettii deneyimci bir iir retmitir. 1977 ylndan itibaren Dirili, Yneliler, Yedi klim, Kaytlar, Dergah ve Hece gibi dergilerde iirlerini yaymlayan ve bu balamda deinilmesi gereken adlardan biri de Cahit Koytak(1949)tr. Koytak, modern yaam ironik slupla eletiren iirleri ve yaln syleyii ile dikkatleri zerine ekmeyi baarmtr. Otmopolide Akam, Planlar Kalnt Olduu Zaman, Muhafzgc:1 Hayalgc: 0 gibi kitaplarnda iirlerini yaymlayan Tark Gnersel (1953) ise, iir teknii, z ve biim ilikilerindeki bulular ve deneysel abalaryla ilgi toplayan bir airdir. Bu ynleriyle 1976dan beri yaymlad iirleri iinden geilen ortama ayrks bir zellik katar: otmopolinin rutini ne turistik yarabbi! gnde be n cenaze yenir kimse a ak deildir ya tabut iindesiniz, ya tabut stnzde
155
otmopoliden sevgilerle, korkuyu kefin korkun sevinci bu ikinci kartmda ekleyecek bir ey yok. bu nc kartm da ncekiler gibi. (Otmopolide Akam) 1970li yllarda iir yaymlamaya balamakla birlikte, dnemin olumsuzSZDE SIRA havasndan etkilenmeyen airler var mdr? rnek veriniz.
D NELM 1970lerde yazlan iir iin genel bir deerlendirme yapmakgerekirse, iir atmosferinin s ideolojik bir ortam oluturduunu, bunun ierisinde pek az airin S O U kendisini ortamn havasndan koruyarak, air kimliklerini kurmayR baarabildiini syleyebiliriz. 12 Eyll 1980 darbesi lkedeki demokratik rejimi askya almakla, 70lerin ideolojik havasnn da toplum zerindeki etkisini kesmi oldu. Ama bu, ayDKKAT n zamanda iire, kendisi hakknda dnme imkn salad, en azndan bunu bir imkn olarak kullananlar oldu. 1980lerden sonra oluan iir anlay, sz konuSIRA SZDE su kesinti dolaysyla, 70li yllarn iir karakterinin zaaflarndan uzak durmay baaracaktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
1980-2000 ARASI TRK R

A M A
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
1980 sonrasnda oluan Trk iirinin olutuu koullar belirleyip K T A P snflandrabilmek; bu kuak airlerinin saf iire ynelmesini rnekleriyle gsterebilmek, dnemin belli bal airlerini ve iirlerini zellikleri ile kavrayabilmek. TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
1980 sonras Trk iirini poetik ynelimler asndan imgeci, anlatmc, mistik metafiziki, gelenekselci, toplumcu gereki, beatnik ve marjinalci, yeni garipi iir N ERNET (Asiltrk 2006:V) olarak gruplandran eletirmenler bulunmasnaT ramen, 1980lerde yazlan Trk iirinin genel zellii 12 Eyll darbesinin ardndan toplumsal-siyasal ortamn deimesine paralel olarak iir anlaynn sylevci-sloganc anlaytan saf iire doru deimesidir. zellikle Yneliler dergisi evresinde balayan ve iirin poetik deerlerini nde tutan oluum, derginin sayfalarnda farkl ideolojik tavrlara sahip olsalar bile iirin kendi i kalite elerini nde tutan airlere de yer vermesiyle dnemin iirinin bu ynde, saf iir anlayna bal olarak biimlenmesinde nemli rol oynamtr. iirleri kadar iir zerine yazdklaryla da ynlendirici bir etkiye sahip olan nceki kuaktan Ebubekir Erolunun tutumu bu balamda etkili olmutur. Yneliler dergisini iir At, Poetika, Sombahar gibi dergilerin ayn yndeki tavrlar izlemi ve imgeyi temel alan iir anlay dnemin karakteri durumuna gelmitir. Bu dnem airleri deta kendilerinden nceki 70 kua iirini atlayarak 60 kua (zellikle smet zel, Cahit Zarifolu gibi) airlerinden, oradan geerek kinci Yeni ve nceki dnemlerin iirlerinden beslenme; gelenekten, divan ve halk iiri kaynaklarndan, Bat iirinin son rneklerinden istifade etme yolunu semilerdir. 1970lerde yazlan iir ile 1980ler ve sonrasnda yazlan iir arasndaki genel farkllk, sloganc-sylevci iirden saf iire geitir. 80li yllarda beliren bu genel eilim, 90larda da kimi deiikliklerle srmtr. Henz yaanmakta olan srecin canl bir organizmas biiminde olumaya devam etmekte olan Trk iirinin bu son dneminde nceki dnemlere gre olduka ge-
NTERNET
156
ni bir eitlilikten sz etmek de mmkndr. Biz burada 1980-2000 arasnda yazlan iirin belli bal temsilcilerini yer yer iirlerinden rnekler de vererek tantmak istiyoruz. airlere alfabetik srayla baz isimler evresinde deinilecektir: Adnan zer, Ahmet Erhan, Arif Ay, Cevdet Karal, Haydar Erglen, Hseyin Atlansoy, hsan Deniz, Lale Mldr, Murathan Mungan, Osman Konuk, Turul Tanyol, Vural Bahadr Bayrl.
SIRA SZDE
1980 sonrasnda SZDE iirdeki deimede en nemli faktr olarak ne gsterilebilir? SIRA yazlan Ateli Kaval, ngran lm, Rzgr Durdurma Takvimi, Zaman Haritas DN adl iir kitaplarE L M Adnan zer, temelde sosyalist dnya grne bal olan olan halk bir iir yazar. iirlerindeki kltrel taban, Yunan mitolojisinden Anadolu efS O R U sanelerine, masallarna, trklerine uzanan bir halk kltr oluturur. Birka arkadayla 1980lerin bandaki klarn biz, halk kltr ve imgelerini, basmalarmzdaki kr ieklerinde grselletirip sembolik bir k yapmay dndk (zer DKKAT 2002) diyen zer, 70li yllardaki kavgac ve militan iirden ayrlr. Bir ucuyla burjuva kozmopolitizmine, aristokratik bohemizme ve politik ajitasyona bal olduSIRA SZDE unu dnd solcu iire itiraz eden zer, taray, krsal ve halk, her zaman hayatn gerek douran ve besleyeni olarak grmektedir. Akdeniz Lirikleri, Alacakaranlkta lke, Yaamn Ufuk izgisi, Atei almay AMALARIMIZ Deneyenler in, Sevda iirleri, lm Nedeni Bilinmiyor, ada Yenilgiler Ansiklopedisi gibi kitaplar olan Ahmet Erhan, 80 sonras iirin toplumcu gereki airi olarak anlmaktadr. Fakat iirsel bilincimi belirleyen tek ey, Akdeniz bilincidir K T A P sanyorum. Bu bilin, dnyay yorumlarken genel kategorilerin dna kma; insan tarihsel bir ara olarak grmeyen, kklerini gemiten alan ada bir hmanizma ve yeni Ebir Vestetik aray (Erhan 1981) diyen Erhan, birinci kuak (Nazm HikT LE ZYON met), ikinci kuak (Ahmet Arif) hatt nc kuak (Ataol Behramolu) sosyalist gereki iire kolayca balanamaz. Nitekim Metin Celal Ahmet Erhan, jargona dahil olmad; aksine tavr ald. Slogan atanlarn arasndan syrld; kendi sesiyle ko N T E R N (Celal 1989) derken bu farkll vurgular. numay yeledi E T 1980-2000 arasnda etkili olan airlerden biri de Srat iirleri, Eskiden Terzi, Krk iir ve Bir, Nar, zgn Kediler Gazeli gibi iir kitaplar olan Haydar Erglendir. 1980 ncesi siyasal merkezli kat iir teorilerinin buharlatn gsteren yaklamlar, bu tarihten sonra ska grlmeye balar. Erglendeki bu yaklamlarn temeli Behet Necatigil, Attila lhan, Hilmi Yavuz gibi airlerle atlr. rnein daha iir yolculuunun balarnda yeni bir gerekilik anlaynn gelimesini zorunlu gren Haydar Erglenin Necatigilin naif gerekiliinden, Attila lhann imgeci tutumundan, Hilmi Yavuz iirinin imgeci, mitik (mistik) ve Marksist niteliinden uzak olduu sylenemez. Peki yeni bir gerekilik anlay gelitirebilir mi? Erglen, hayr diyor. nk iirin, gereklii, belirli bir siyasal, ya da kltrel odakta snrlayan ba krlmtr artk. iirin gzel, anlaml szcklerin bir dize oluturacak ekilde yan yana dizilmelerinden te bir gizemi olmal. O gizemde bir hakikat aray m vardr, tamamlandka eksik kalmann/eksik brakmann doygunluu mu vardr, bilmiyorum. Garip, ama gerek: Ne olduunu bilmediim bir eyin var olduuna inanyorum iirde (Erglen 1994) diyen air, iirin ne olduu hakknda bolua bir kap aar gibi grnse de Erglenin, iiri, insann aclarn, hrslarn hafifleten bir iyimserlik olarak grd anlalmaktadr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
157
k grltsndeki dnyayla yalnzlk arasnda ne ocuuz annemiz var ne sevgilimiz alar gibi gzlerini dken heykeldir ocuk anne, pasl evlere konuk gelmi bir rt plaz, gzlerimizden baka rt yok bize (rt, Srat iirleri) dizeleri gittike ustalaan Erglen iirinin rnei olarak gsterilebilir. ntihar lac, Balkon kmaznda Efendilik Tarihi, ehir Konumalar, Kaak Yolcu, Karlama Treni, Yarn Bekleyebilir adl iir kitaplar olan Hseyin Atlansoy da genel olarak Sezai Karakoun at, modern iirin iaret levhalarnn bulunduu yolda ilerleyen bir airdir. Cahit Koytak ve Osman Konukla aralarndaki yaknlk sadece, ayn kuaktan olmalarndan kaynaklanmaz. air de, Dirili, Edebiyat, Yneliler ve Hece dergileri evresinde oluan edebiyatn nemli temsilcileridirler. airin iirinde de modernizme kar eletirel ve ironik bir tavr her zaman vardr. Atlansoy, ironi, zeki fakat ayn zamanda egemen gler tarafndan ezik kalmaya mahkum edilmi kiilerin elinde gl bir silahtr derken, bir bakma, dier iki airin bu zelliini de dile getirmi olur. iirinde var olan temel grnt ve nitelikleri zenci suret, ehit sz, darasz ses, son skut olarak zetleyen Atlansoy, bir anlamda modernleen hayat iinde daima biraz yabanc kalan; szn, insan kalabilmek iin bu hayatn iine salan ve bylece tevekkl noktasna geldiini dnen insan da iaret etmi olur. efendi efendi hani kul kle korkutan seni ki bir balkon kmaznda gnei seyrediyor zgr atlmlaryla sersefil gece ve zenne hintya akna boyuneii lmlerin (Balkon kmaznda Efendilik Tarihi) Maara Klleri, Yalnz Sana Sylenen, Admlarmn Gizli Soka, Gecediloldu, Hurf Mell, Buz ve Fire adl iir kitaplar olan hsan Deniz (1960) de, Sezai Karakola alan izginin yolcularndandr. Ama bu yolda yryen ve ayn kuaktan olan Cahit Koytak, Osman Konuk, Hseyin Atlansoy gibi airlerden biim ve dil olarak farkllklar gsterir. iirin ve airin en ok ihtiya duyduu eyin metafizik alg olduunu syleyen hsan Denizi, Baki Asiltrkn mistik metafiziki airler grubuna dahil etmesi (Asiltrk 2006:104) yerindedir. Bu konuda zaman zaman kavram kargaas ortaya kt grlmektedir. Mistikle kastedilen slm tasavvufu veya sfi retiler ve tecrbelerse, mistik, metafizikten farkldr. Birincisi kkleri dine dayal bir alg ve yaama biimi veya bu alg ve yaama biimlerinin metinsel tecrbesini; ikincisi ise, modernizmin getirdii olgusal gerekliin tesini gstermektedir. Eer modernizm, kavramlatrmann mihenk ta olarak alnrsa, modern dlk bakmndan ikisi birlikte anlabilir. Ama sfi reti ve tecrbelerin hi birine almayan sadece maddenin katlndan yaknan her aire mistik denilemez. Bu konuyla ilgili olarak 5. nitedeki Trk iirinde Metafizik Eilimler balkl blme baklmaldr.
158
ite yalnz sana sylenen bir szm ben bak, gnlerdir gnei utandran bir yangnla rtl iim dm ah, kar artk geceyi beni ayltan azndan geeyim toz zerreleri altnda mantar kokulu lkenden ( Yalnz Sana Sylenen) iir elbette bir medeniyet tasarmnn, bir medeniyet inasnn yap talarndandr (Deniz 2003) diyen hsan Deniz, byle bir ilevi olan iirin ehirli bir kltrden doabileceini syler. Ona gre kyllk ideolojisi, iirde olmas gereken kkl referanslara bal olarak oluan anlama ve anlamlandrmay dumura uratr. Deniz, bu szleriyle halk iirin karsnda yer alr ve iiri de airi de, st dzeyde bir bilmenin ve bildirmenin znesi olarak anlar. Kuzey Defterleri, Buhurumeryem, Uzak Frtna, Seriler Kitab, Divan Lgat-itTrk, Saatler/Geyikler adl iir kitaplar bulunan Lale Mldr (1956) de, 80 kuann nemli bir airidir. Mldrn iirleri geni bir kltr ve corafya haritasndan izler tar. Srekli biim araylar, metinleraras gndermeler, yer yer arpc bir lirizmden marjinal eilimlere uzanan syleyi zellikleri iirinin dikkat ekici nitelikleri arasndadr. Lale Mldr, baz kitaplarnda kutsal kitaplarn slubuna dayal olarak anlatmcl veya simgecilii benimsemi; baz kitaplarnda ise kapal syleyilerle imgeci eilim gstermitir (Asiltrk 2006:106). 1981de yaymlad Osmanlya Dair Bir Hikyt ile kltrel ve edeb gelenei, iirinde kendine zg bireysel bir duygu atmosferi haline getirmekle dikkat eken Murathan Mungan (1955) da son yirmi yllk iirin nemli isimlerinden biri olarak anlmaktadr. Osmanlya Dair Hikyt, Kum Saati, Sahtiyan, Yaz Sinemalar, Eski 45likler, Mrldandklarm, Yaz Geer, Oda, Poster ve eylerin Kaderi, Omayra, Metal, Oyunlar, ntiharlar, arklar, Mrekkep Bal, Bakalarnn Gecesi gibi ok sayda iir kitab bulunan Mungan iirlerinde masallardan, mitolojilerden, halk yklerinden ve dier geleneksel anlatlardan yola karak gnmz insannn sorunlarn, toplum iindeki var oluunu, yabanclama sorunlarn, kimi zaman anlatmc bir slupla dile (etin 2001:571) getirmektedir. Mungann iirinde byle bir arka plann bulunduu dorudur. Ama bu arka plan aslnda kendi Asyallyla hesaplaan bireyin k yeridir. O, gelenee, kiisel veya toplumsal tasarmn yaslanaca bir taban olarak yaklamaz; postmodern bir harmanlama ile kendi kiiselliinin, duygularnn bilinebilecei ve onanabilecei bir alan hazrlar. 1982de yaymlad Seni Yalnz Ben Anlarm adl kitabyla dikkat eken, uzun aradan sonra Tehlikeli Belki (2006) ve Beyaz Savunma (2009) adl kitaplarn karan air Osman Konuk (1961) 80li yllarn ilk anda hatrlanan airlerinden birisidir. Modern iir insann dnya ile dorudan ilikisinden dodu. Bu nedenle modern sanat estetizmle aklanamaz. Tabiatla ve Tanryla olan szlemenin bozulmas da denebilir. Maruz kaldmz ya da kendimizi maruz braktmz sre, sonunda selim akl sahibi her insann syleyebilecei hibir ey byle olmamalyd noktasna getirdi bizi diyen Osman Konuk iin iir, modern hayat ile insann atmasndan domaktadr. hsan Denize gre Osman Konuk, ehre ait, ehre mal olmu insan tipinin traji-komik durumunu btn ayrntlaryla dile getirir. (Deniz 1990). Elinden Tutun Gn, Austos Dehlizleri, Sudaki Anka, Oda Mzii, hanet Perisinin Souk Saray, By Bitti adl iir kitaplaryla Turul Tanyol, 80lerin nemli airlerindendir. Baki Asiltrk, imgeci airler arasna yerletirir onu. kinci Yeni imgecilii ile Hilmi Yavuzun metafizik algs arasnda kendine, sezgisel bir duyula, yeni bir imge ve ses dzeni kurmaya alr. Tanyol, imgesel sylem, mzik ve
159
lirizm, hangi izlekte olursa olsun, iirimin vazgeilmez geleri oldu (Tanyol 1990) derken, iirindeki bu zellikleri kendisi de tespit eder. iiri sezgiyle bulduunu; airin, insann zndeki deimeyen yanlar izlediini dnen her air gibi Tanyolun da temalar ak, yalnzlk, lm, hzn ve andr. iirde anlamszl savunmasa da, iirin asl ilevinin anlam olmadn syler. Ona gre, insan hallerinin ve muhayyilesinin estetik formu olan iir, sosyal nerileri, tleri veya atmalar tayacak bir sanat deildir; hatt btn sanatlarn grevi de anlatmak deildir. 80li yllarn ikinci yarsnda kmaya balayan iir At dergisini yaynlayanlar arasnda bulunan Vural Bahadr Bayrl, Melek Geti ve er Cisimleri adl kitaplar ile tannd. Gelenek ve metafizikle Hilmi Yavuz tecrbesi zerinden buluan air, iirin varln srdrmesini nice uygarlklar grm, binlerce yllk gizemli sz sanat olmasna, mazlumlarn ve maluplarn ryas olmasna balar. Muhayyilenin, cezbenin, ilhamn, inkrn, tevekkln, imann srlar hl kelimelerle fsldand iin de iir var olacaktr. Bayrl, iirini yazmak kadar, iirin kuramsal sorunlar zerinde dnmeyi de nemseyen bir airdir (Yavuz 2000). mgeyi ve sesi nceleyen genel bir iir ortam ierisinde kendi bireysel rnlerini ortaya koyarken Trk iirinin nceki dnemlerdeki verimlerinden yararlanmay ihmal etmeyen ve etkilenme endielerine kaplmayan bir airler kua temsilcileri olarak 1980 sonras airlerinin her biri, bu genel ereve ierisinde kendi iirini kurmaya almtr. iirin estetik ve poetik deerini nde tutan, buna karlk hem yneldikleri kaynaklar, hem ideolojik tutumlar, hem de iirlerinin yap zellikleri bakmndan birbirinden farkllaan eitlilii, bu kuan en dikkat ekici zelliidir.
SIRA SZDE 80 sonras kuann iirleri hakknda genel bir deerlendirme yaplacak olursa ne sylenebilir?
SIRA SZDE
Ebubekir Erolu, bu kuan airleri hakknda u deerlendirmede bulunur: inde bulunduumuz dnemde iire yeni balayan ve henzR otuz be yan S O U altnda bulunan genler, amatrlk kltn iirde ve iir stne dnmede srtlarndan atmak iin aba gsterirken, iirin insann insana hitap ettii yerde teDK AT ekkl etmesine tanklk ettiler. iir diline yeniden biim verme ve Kona ierik salama yolunda, sanclaryla perdelenmi bir bilin uyand. Bu bilin, kiisel olarak bir zevke ve bir bilince sahip olmann nemine dikkat ettikten baka; ayrt etme SIRA SZDE hassasnn btn bunlarn temelinde yer almasndaki deerin anlald alanlara ve ufuklara yneldi. (Erolu, 1993:80)
AMALARIMIZ
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sonu olarak 80 sonras iirinin kendisinden hemen nceki dnemden keskin bir kopu, buna karlk daha nceki olgun rneklerin dikkatle deerlendirilerek T A P zgn bireysel verimlerin ortaya konulmas abas olduunu Ksylemek mmkndr. Dnemin ortak zellikleri olarak u noktalar belirlenebilir: mgeye nem veren, sz metafor ve metonimi teknikleri ierisinden syleyerek anlamdan ziyade bir duyu oluturmaya almak. L E V Z Y O N TE Bata kinci Yeni iiri olmak zere, Trk iirinin eitli air ve akmlarndan yararlanmak. Dnya gr ile iirin gerektirdii teknik arasnda birini tercih etmek yeriNTERNET ne iirden taviz vermeyen bir denge gzetmek. Yer yer halk ve Divan iiri gelenekleriyle, dnya iirinin ada rnekleriyle ilikiler kurmak.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
160
Bireyin toplum, kltr ve varlk karsndaki konumunu farkl bak alarndan ve farkl referanslara dayanarak belirleme abalar tamak. Biimsel olarak ironiden yklemeye, imgecilikten somut iire uzanan geni bir uygulama yelpazesi oluturmak. Ancak bu yapsal genilik, dnem hakknda ortak bir yarg retmeyi zorlatran faktrlerin en nemlilerinden biri belki de birincisidir. Denilebilir ki: Trk iiri son yirmi ylda yeni imzalarn katlmyla akn srdrmektedir. Son dnemin dikkat eken imzalar arasnda Cevdet Karal, mer Erdem, brahim Tenekeci, Murat Mente ve Serkan Ik saylabilir.
161
zet
A M A
1970-1980 yllar arasnda oluan iir ortamn tanyabilmek, etkenlerini ve zelliklerini snflandrabilmek; toplumsal ve ideolojik atmosferin iir dnyasna etkilerini saptayabilmek; olumsuz koullara ve dnem havasna ramen kendi iirini kurma yolundaki abalar tanmlayabilmek. ada Trk iirinin gelimesi gz nne alndnda 60larn sonlarndan balayarak 80lere kadar uzanan srete bir tkanmann, estetik anlamda bir krizin yaand, iirin toplumsal gerilimin duygusal tansiyonuna kendisini teslim ettii grlmektedir. Bylece iir sloganlamaya, aktel ve kitlesel duygularn ifadesi olmaya ynelmitir. Bu genel durumdan pek az air kendisini korumay baarmtr.
A M A
1980 sonrasnda oluan Trk iirinin olutuu koullar belirleyip snflandrabilmek; bu kuak airlerinin saf iire ynelmesini rnekleriyle gsterebilmek, dnemin belli bal airlerini ve iirlerini zellikleri ile kavrayabilmek. 12 Eyll 1980 sonrasnda ise toplumsal tansiyonun dne paralel olarak bireysel duyu dnem iirini kuracak bir etken olarak ne kar. Bu dnem iir alanna adm atan imzalar bata altmlarn gl airleri Hilmi Yavuz, Cahit Zarifolu, smet zel gibi isimler olmak zere kinci Yeni akm, Ahmet Him ve oradan Divan iiri, halk iiri birikimleriyle iliki kurmak yolunu aram ve her biri kendi iirini kendine zel referanslarla ve terkiplerle oluturmak yolunu tutmulardr. Bu srete biim, dil, imge gibi kuramsal alglar daha nemli hale gelmitir. Seksenden sonra yazan airlerin bir ortak zelliinden sz edilebilirse o da, estetik deer ve poetik hassasiyete, yneldikleri kaynaklar ve ideolojik tutumlar bakmndan birbirinden farkllaan eitlilie -kendisinden nceki kuaa oranladaha fazla sahip olmalardr. Seksenden sonra ekseni kayan hassasiyetin iire kazandrd estetik deerler, kaybettirdiklerinden hi de az deildir. Ancak bu hususta yeterli tespit ve kapsaml deerlendirmelerin yaplmad da bir gerektir.
162
Kendimizi Snayalm
1. 1970-1980 aras Trk iiri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Siyasal sylemin ve buna bal dnsel eylemin, poetik nitelii geriye ettii bir dnemdir. b. Toplumsal sylemin ve buna bal dnsel eylemin, poetik nitelii geriye ettii bir dnemdir. c. Siyasal sylemin ve buna bal dnsel eylemin, politik nitelii geriye ettii bir dnemdir. d. Siyasal sylemin ve buna bal sanatsal eylemin, poetik nitelii geriye ettii bir dnemdir. e. Siyasal sylemin ve buna bal dnsel eylemin, etik nitelii geriye ettii bir dnemdir. 2. 1970in eiinde yeniden canllk kazanmaya balayan sosyalist iirin temelleri kime balanabilir? a. smet zel b. Ataol Behramolu c. Nazm Hikmet d. Sreyya Berfe e. Nihat Behram 3. Aadakilerden hangisi 1970-1980 aras Trk irinde II.Yeni uzants saylabilecek airlerden deildir? a. Egemen Berkz b. Eray Canberk c. Refik Durba d. Gven Turan e. Sezai Karako 4. Aadakilerden hangisi 1970-1980 aras Trk irinde toplumcularn topland dergilerden deildir? a. Yeni Gerek b. And c. Devinim d. Mavera e. Halkn Dostlar 5. Aadakilerin hangisi 1970-1980 aras Trk iirin en belirgin ortak kaynaklarndandr? a. Mistisizm b. Mitoloji c. Saf iir d. Naturalizm e. deolojiler 6. Mavera dergisini hangi tarihte, nerede, kimler tarafndan karmtr? a. 1974, Ankara, Cahit Zarifolu-Rasim zdenren-Akif nan b. 1975, Ankara, Cahit Zarifolu-Rasim zdenren-smet zel c. 1976, Ankara, Cahit Zarifolu-Rasim zdenren-Akif nan d. 1977, Ankara, Cahit Zarifolu-Rasim zdenren-Akif nan e. 1978, Ankara, Cahit Zarifolu-Rasim zdenren-Akif nan 7. 1980 sonras iirindeki deiimde en nemli faktr nedir? a. 12 Eyll darbesi b. Sosyal deiim c. Ekonomik alg d. Siyasi olaylar e. Dnyadaki deiim 8. Aadakilerden hangisi Adnan zerin iir kitaplarndan biri deildir? a. Ateli Kaval b. Rzgr Durdurma Takvimi c. Zaman Haritas d. Srat iirleri e. ngran lm 9. Hseyin Atlansoy, Cahit Koytak ve Osman Konukun birlikte grndkleri dergilerin isimleri nelerdir? a. Dirili, Trk Dili, Yneliler, Hece b. Varlk, Edebiyat, Yneliler, Hece c. Dirili, Edebiyat, Yneliler, Pazar Postas d. Dirili, Edebiyat, lk, Hece e. Dirili, Edebiyat, Yneliler, Hece 10. Aadakilerden hangisi 1980 sonrasnn ortak zelliklerinden biri deildir? a. Zaman zaman aruz veznini ne kararak bu vezne iirlerinde yer vermesi. b. mgeye nem veren, sz metafor ve metonimi teknikleri ierisinden syleyerek anlamdan ziyade bir duyu oluturmaya almas. c. Bata kinci Yeni iiri olmak zere, Trk iirinin eitli air ve akmlarndan yararlanmas. d. Dnya gr ile iirin gerektirdii teknik arasnda birini tercih etmek yerine iirden taviz vermeyen bir denge gzetmesi. e. Yer yer halk ve Divan iiri gelenekleriyle, dnya iirinin ada rnekleriyle ilikiler kurmas.
163
Kendimizi Sanyalm Yant Anahtar

1. a 2. c 3. e 4. d 5. e 6. c 7. a 8. d 9. e 10. a Yantnz yanl ise 1970-1980 Aras Trk iiri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1970-1980 Aras Trk iiri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1970-1980 Aras Trk iiri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1970-1980 Aras Trk iiri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1970-1980 Aras Trk iiri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1970-1980 Aras Trk iiri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1980-2000 Aras Trk iiri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1980-2000 Aras Trk iiri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1980-2000 Aras Trk iiri balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1980-2000 Aras Trk iiri balkl blm yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 1970 sonras iirin zelliklerinden birisi de kinci Yeni akm anlayn reddederek Nazm Hikmet ve toplumcu-gereki anlaya balanlmak istenilmesidir. 1970lerde yazlan toplumcu iir ile 40 kua toplumcu airleri arasnda benzerlik kurulabilir. Ancak 70lerin toplumcu iiri, tpk 40 kua toplumcu airlerinde olduu gibi yalnzca biimin d esi olan dize dzeni gibi zellikleri bakmndan Nazm Hikmetin iiriyle de benzerlik tamaktadrlar. Sra Sizde 2 And dergisinin 2-9-16 Aralk 1969 tarihli ve 153-154155. saylarnda, Devrimci airler Sava Ayor bal altnda yaymlanan yazlarla, Ataol Behramolu, Sreyya Berfe, zkan Mert ve smet zelle yaplan grmelerle, sosyalist iir hareketi, iir alannda grltl, etkili bir nitelik kazanr. 1970li yllarn iiri bu etki ve atmosfer altnda oluur. Bu dnem iirinin ortalama zellii de bu duygusal, ieriin biimin nne getii, iirin aralatrld bir dzlem biiminde belirir. Sra Sizde 3 Ebubekir Erolu, Enis Batur, Cahit Koytak, Tark Gnersel 70li yllarda yazmaya ve yaymlamaya balamakla birlikte, dnemin genel havasndan etkilenmeden yazan airlerden bazlardr. Sra Sizde 4 1980lerde yazlan Trk iirinin genel zellii 12 Eyll darbesiyle toplumsal-siyasal ortamn deimesine paralel olarak saf iire geitir. Sra Sizde 5 iirin estetik ve poetik deerini nde tutan, buna karlk hem yneldikleri kaynaklar, hem ideolojik tutumlar, hem de iirlerinin yap zellikleri bakmndan birbirinden farkllaan eitlilii, bu kuan en dikkat ekici zelliidir.
164

And Dergisi, (1969). Devrimci airler Bayrak Ayor, S. 153,154,155, 2,9,16 Aralk. Asiltrk, Baki (2006). 1980 Kua Trk iirinin Poetikas. stanbul: Toroslu Kitapl. Ay, Arif (2006). Arif Ayla Konuma (Konuan: Murat Tokay), Kitap Zaman. S.11. Behramolu, Ataol (1968). And Dergisi. 2 Nisan. Bayrl, Bahadr (2000). er Cisimler. stanbul: Can Yaynlar. Bolat, Salih (2000). Duygusal Dnceler. stanbul: Genda Yaynlar. Canberk, Eray (1992). iir air zerine Aykr Dnceler. stanbul: Sarmal Yaynevi. Celal, Metin (1989). lm Nedeni Bilinmiyor, Fanatik. S. 2 Nisan. etin, Mehmet (2001). Tanzimattan Gnmze Trk iiri Antolojisi. Ankara: Birleik Yayn. olak, Veysel (1999). Yabanclama ve teki iir. stanbul: Genda Yaynlar. Deniz, hsan, (1990). 90lara Sarkan iir, Yneliler. S. 44, Mart. Doan, Mehmet H. (1986). iirin Yalnzl. stanbul: Broy Yaynlar. Erglen, Haydar (1994). air Saylr Bu Yolda Malup, Hrriyet-Gsteri. S. 169, Aralk. Erhan, Ahmet (1981). Gen Ozanlarla Sylei (Konuan: Il zgentrk), Varlk. S. 889 Ekim. Genosmanolu, N. Yldrm (1990). (airle Yaplan Bir Grme), Sur. S. 172. Kabakl, Ahmet (1991). Trk Edebiyat Tarihi. C. 4. stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar. Karako, Bahattin (1989).Bahattin Karakola air ve iir zerine, Trk Edebiyat. S. 194. Karako, Sezai (1982). Edebiyat Yazlar I. stanbul: Dirili Yaynlar. Karako, Sezai (1986). Edebiyat Yazlar II. stanbul: Dirili Yaynlar. zdenren, Rasim (1986). Ruhun Malzemeleri. stanbul: Risale Yaynlar. zel, smet (1987). Erbain. stanbul: klim Yaynlar. zel, smet(1992). Tahrir Vazifeleri 1. stanbul: dam Yaynlar. zel, smet (1980). iir Okuma Klavuzu. stanbul: Yeryz Yaynlar. zer, Adnan (2002). Artk Bizden yi air kmaz (Konuan: Erdal Doan), Hrriyet-Gsteri. S. 234. Tanyol, Turul (1990). Turul Tanyolla 80li Yllar ve iiri stne, Hrriyet-Gsteri. S. 112, Mart. Yavuz, Hilmi (1987). Yazn zerine. stanbul: Balam Yaynlar. Yavuz, Hilmi (1999). iir Henz. stanbul: Est-Non Yaynlar. Yavuz, Hilmi 2000. V. Bahadr Bayrln er Cisimler adl kitabnn arka kapak yazs. Zarifolu, Cahit (1976). Mavera Dergisi. S. 11.
10
Amalarmz Anahtar Kavramlar
Gelenek Mitoloji Kuram
Bu niteyi tamamladktan sonra; Cumhuriyet dnemindeki kuramsal sorunlar; gelenek, mitoloji, iir anlaylar ve iirin unsurlarn aklayabilecek, Cumhuriyet dnemindeki ana temalar tartabilecek, Cumhuriyet dnemine yn veren eilimler, gruplar ve kiiler hakknda aklama yapabileceksiniz.
Cumhuriyet dnemi iirinin ana akmlar iirin sorunlar
indekiler
Ana izgileriyle Cumhuriyet Dnemi (1920-2000) Trk iiri: Kuramsal Sorunlar/ Temalar ve Temsilciler/ Anlaylar Balamnda Genel Bir ereve
KURAMSAL SORUNLAR TEMALAR
Ana izgileriyle Cumhuriyet Dnemi (1920-2000) Trk iiri: Kuramsal Sorunlar/ Temalar ve Temsilciler/ Anlaylar Balamnda Genel Bir ereve
KURAMSAL SORUNLAR
A M A
Cumhuriyet dnemindeki kuramsal sorunlar, gelenek, mitoloji, iir anlaylar ve iirin unsurlarn aklayabilmek.
Kaynaklanma Tartmalar: Gelenekle likiler

Genel olarak edebiyatn zel olarak da iirin kaynaklar sz konusu edildiinde bata yer alan problemlerden birinin gelenek olduu grlr. iir ve gelenek ilikisi genel bir bakla iki dzlemde tartlabilir: 1. Kltrel Gelenek: Sosyal, siyasal, maddi, manevi btn birikimiyle gelenek ve iir ilikisi. 2. Edeb Gelenek: iirin kendi gelenei ile ilikisi. Yeni Trk iiri ve zellikle Cumhuriyet dnemi Trk iiri balamnda bakldnda iirin kltrel birikim olarak gelenekle ilikisi hem alg hem de uygulama bakmndan eitlilik gstermektedir. Cumhuriyet dnemi airi, siyasal ve sosyal olarak gelenekle balarn koparld bir ortama domutur. ine doduu ortamn en belirgin siyasal tavr devr-i sabk dncesinde grlr. Siyaset, sosyal hayat, eitim, hukuk deerleri asndan eskimi olan devir kapanmtr. Milli dil ve milli tarih, Avrupa hukuku, eitimi ve hayat, Anadolu realitesi bir lde kltrel gelenein yerine ikame edilmitir. Fakat bu ikame uzun sre kuatc olmam; edebiyat btn trleriyle kltrel gelenein kaplarn yeniden amaya balamtr. Bu balamda Yahya Kemaldeki, kolektif ruh, Mehmet Akifteki ittihd- slm, Ziya Gkalpteki kltrel gelenei Osmanl tesine uzatan maer vicdan ve milli tarih, Necip Fazldaki byk dou, Sezai Karakotaki dirili kavramlar bir bakma Cumhuriyetten Osmanl birikimine yeniden bakma ve bu birikimden yeni anlaylar karma giriimi olarak dnlebilir. Cumhuriyet dnemi iin siyasal, sosyal ve felsefi olarak artk Bat birikimi de bir gelenektir. Bu adan bakldnda Bat dnce hareketlerinin, ideolojilerinin ve poetikalarnn Cumhuriyet dnemi iiri iin nemli bir kaynak olduunu sylemek gerekir. Nitekim pozitivist, materyalist, idealist ve hedonist bak alarnn dnem airlerinde kltrel bir gelenek olarak izleri olduka belirgindir. rnein, Yahya Kemalin Nev Yunan, Nazm Hikmetin ilerlemeci ve toplumcu, Necip Fazl, Ahmet Hamdi Tanpnar, Cahit Stk, Ahmet Muhip Dranasn sembolist, Orhan Velinin olgucu (pozitivist), kinci Yeninin bilin dna nem veren tutumlar, nemli lde Batnn bu kltrel birikimiyle ilikilidir. Cumhuriyet dnemi iirinin kltrel balamda gelenekle ilikisinin nemli bir boyutu da folklordur. Ziya G-
168
Cumhuriyet dnemi boyunca oluan iir hareketlerinin ve airlerin temel sorunlarndan birisi gelenek ve gelenekle iliki konusu olmutur.
kalple alan halk kltr rnleri, Ahmet Kutsi Tecer, Bedri Rahmi Eyubolu, Cahit Klebi gibi airlerle balca kaynak haline gelirler. Masallar, trkler, maniler gibi szl rnler, yazmalar, yelekler, yemeniler gibi somut varlklar, dnler, merasimler gibi uygulamalar, ak, gizli, simgesel anlamlar tayan birer kltrel kaynak olurlar. O derece ki Bedri Rahmi, resimde olduu gibi iirde de poetikasn folklorik rnlerin anlam alanlarndan karr; estetik anlayn folklorun ilevsel gzellik anlayna yaslar. iirin kendi geleneiyle ilikisine zellikle temalar, biimler ve slup dzeyinde bakldnda da Cumhuriyet dnemi iirinin gelenekle farkl oranda ve nitelikte ilikiler kurduu grlr. Bu ilikileri baz airler ve hareketler zerinden deerlendirmek mmkndr. Yahya Kemalde, gelenekten yararlanmak olarak adlandrlan poetik ilke, geleneksel Halk ve Divan iirlerinin sadece biim ve syleyi zelliklerini devam ettirmek ya da onlar yenilemek anlamn aan nitelikler gsterir. Ona gre gelenek, kolektif ruhu idrak etmek ve onunla yaamaktr. Elbette Yahya Kemal eski iiri tazmin, tahmis ve tanzir etmitir. Ama rnein o, Bakinin vzeyi bu leme Dvud gibi sal/ Bk kalan bu kubbede bir ho sad imi beytine atf yaparken, iirsel bir mziin peinde olmaktan te, sese sinmi bir insan ve evren anlaynn da mirass olarak duyar kendini. Gelenei anlamann bir boyutu da airin, milletiyle ayn manevi hava iinde yaadn anlamaktr. Yahya Kemal, eski iirin sesini, ritmini ve ahengini ararken eski airlerin bunlar milli hayatn iinde bulduklarn fark eder. Divan iirinin nizamn kurmas ve ahengine ulamasnn arkasnda, milletin yaayp duyduunu ifade etme kabiliyetinin yattn grr. Nazm Hikmet, modern poetik alglarn yan sra geleneksel olanla da ba kurmak ister. Bu balamda halk kahramanlarna, halk hikayelerine ynelir. Bu ynelmenin en derli toplu rneklerinden biri Kerem ile Asl hikayesidir. Tarihsel bir kahraman olarak ilenen eyh Bedreddin Destannda bir taraftan emek, smr problemini Batl bir yaklamla deerlendirir bir taraftan da bu problemi Osmanl-Trk tarihi iinde ele almak ister. Yahya Kemalin gelenekle iliki konusundaki tavrn nasl tanmlayabiliriz? SIRA SZDE Cumhuriyet dneminde kendisinden nceki btn iir birikimine, anlayna D var olmak itiraz ederek N E L M isteyen iir hareketi kukusuz Garip hareketidir. Bu tarz bir kar k elbette Nazm Hikmetin Resimli Ay dergisinde balatt Putlar Ykyoruz kampanyasndan bamsz dnemeyiz. Orhan Veli de, Ahmet Him, S O R U Yahya Kemal ve kinci kuak hececilerle temsil edilen dnemin edebiyat anlayna ve bu anlayn kltrel birikimine sert itirazlarda bulunur. Orhan Veli, sz saDKKAT natlarnn, anlam sanatlarnn, sanatlar aras etkileimin tmn reddeder. Dnyann deitiini, artk aristokrasinin egemenliinin sona erdiini, insanlarn romanSIRA SZDE tizmin aldatclndan hayatn gerek yzne getiini; dolaysyla kendilerine kadar gelen iirin artk insanlara verecei hibir eyin kalmadn dnr. yleyse gelenek yklmal ve yeni iir kurulmaldr. tirazlara dikkat edildiinde, Garip iirinin sadeceAMALARIMIZ sz ve anlam sanatlarn deil, kendisine kadar gelen iirin arka plann oluturan bilgi kuramn ve kltr ortamn da reddettii grlr. Orhan Veli ve arkadalar, bunlarn yerine ounluun yaad, soluduu canl bir alt kltr iK T A P ire tayarak; gelenein ruhundan, zevkinden, biiminden kurtulmak isterler. Behet Necatigilin gelenee ynelii, adalar olan kinci Yeni ve Attil lhann yneliinden pek farkl deildir. Bu ortak yneliin merkezini ses olutuTEL VZYON rur. O, DivanEiirinin sesinden, sanatlarndan yararlanmaktan sz eder, ama onun
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
10. nite - Ana izgileriyle Cumhuriyet Dnemi (1920-2000) Trk iiri: Kuramsal Sorunlar/Temalar ve Temsilciler/Anlaylar Balamnda Genel Bir ereve
169
soyut dnyasnn iindeki deerlerden pek sz etmez: Divan iirinden yararlanmay lm kelimeleri diriltme diye anlamyorum ben. Estetikten, istiften, disiplinden yararlanmak diye alyorum. Halk iiri nasl bir yanyla toplumcu iire kaynak olabiliyorsa, Divan iiri de biraz kapal, biraz soyut iire ylece destek olur. Fakat iir, ne yne ynelirse ynelsin, gemiten kopamaz. Eski motif ve imgeleri de deerlendirmek, onlarla da beslenmek zorundadr (Necatigil,1983-A: 95). Necatigile gre gelenee yneli, gelenein tekrar deildir. Eski kelimeleri, nazm ekillerini, nazm llerini kullanmak, gelenekten yararlanmak demek deildir. Gelenein dil tecrbelerinden, dile kattklar zenginliklerden, sz sanatlarndan faydalanmak gerekir. Sezai Karako, yerli dnce ve gelenein ruhunu, slm medeniyetinin btnne yneltilen bir baktan karr. Ona gre medeniyet, iire, ruh bir g ve zgven verir. Bu ruh g ve zgvenin ad dirilitir. Onun, benim iirim, ak, hrriyet, yaay ve lm gibi, var olmann dinamitledii noktalardaki trajik espriyi, irrasyonele ve absrde bulanm mutlak zaptetmektir demesi, gelenee nasl bir dn yapmak, bu dn yeni hamlelerle nasl ileriye evirmek isteyiine iaret eder. Ona gre, ileriye evrilen bu hamlelerde, ak, lm, insan ve tabiat yeniden en nemli fon olacaktr iirde. Ak, yeniden ideal ehresine brnnce; lm, bir rmeden, maddeye dnmden uzaklaacak, hayatn iine ekilecek; varl anlamlandran, sonsuza ve mutlaka alan bir pencere olacaktr. kinci Yeni iiri Garip iirinin tersine imgeye kaplarn aar, edebi sanatlara zgrlk tanr ve sradanlktan kaar. Bu, bir anlamda Divan iirine, Ahmet Him iirine kap aralamaktr. Bu yllarda kinci Yeninin nde gelen airlerinden Turgut Uyarn kitabna Divan adn vermesi ile gelenek konusu yeniden tartma alanna ekilmi olur. Hatt bir eletirmen kinci Yeni airlerini sinsi bir Divan iiri muhiplii ile sular (Ayvazolu, l989: 333). Fakat aslna baklrsa Divan, Divane gibi isimler, Divan iiri muhipliini ispatlayacak bir delil deildir. Kald ki kinci Yeni airlerinin iirlerindeki insan problemi, buna imkn tanmaz. Ama gelitirdikleri soyut dil ve biimci anlay, gelenee baz gndermeler yapmalarn kanlmaz klar. Galiba kinci Yeni ile gelenek arasndaki ilikinin boyutlarn, teknik noktalarda aramak daha doru olur. Nitekim Hilmi Yavuz, Divan iirinin teknik bakmdan byk bir yetkinlik gsterdiini ve bu teknikten yararlanlabileceini (Ayvazolu, l989: 335) sylerken bunu anlatmak ister. Son olarak iir ve gelenek ilikisinin doru alglanmas evresinde genel bir deerlendirme yaplabilir. Bir kere her air tartmasz bir biimde bir gelenein iine doar. air, gelenekle ilikisini kabul etse de reddetse de bu gereklik deimez. nk edebiyat retimi iine doulan kltrn ve dilin iinden yaplr. air ncekileri okuyarak balar. iir ve gelenek tartmalarndan eli bo kmamak iin bu ilikinin deimez boyutlarn grmek gerekir. rnein iir ve gelenek ilikisi, bir takm iir biimleri, trleri ve temalar olarak anlalrsa gnn iirinin olmas gereken balant noktalar kaybolabilir; dahas iir ve gelenek ilikisi, s bir dzlemde birbirini ortadan kaldran grlerin arpma alan haline gelebilir. Siyasal ve sosyal hayatta gemiin baz uygulamalarn taklit ve tekrar etmekle veya iire eski kelimeler katmakla, eski nazm biimleri ve lleri kullanmakla gelenekle ba kurulmu olmaz. Gelenein dip dalgasnn bu gne ulamas iin airin asl yapmas gereken ey, gelenein imge dzenini kuran soyutlama dnyasn anlamaktr. nk air, ancak bu ekilde yeni biimler elde etmek, an dramn bu biimlere katmak zere, gelenein dnyasn yoklayabilir. Gelenek kendi biimlerini, kendi temalarn olduu gibi aire teklif etmez (Karako 1982). ster ki air, bilgi alanna, duyu alanna alrken, kendisinin insanla kazandrd arm
Gelenekle iliki konusu, nce byle bir ilginin gerekli olup olmad noktasnda, gerekli olduu dncesini tayanlar arasnda da nasl bir iliki kurulmas gerektii noktasnda toplanmaktadr. Bu noktada ise geleneksel iirin teknik ve yapsal zelliklerini modern iirin ierisinde eritmek; gelenein birikimini her eyden evvel bir z meselesi olarak kabul edip gerek dnsel temeli ve gerekse yapsal eleri ile geleneksel iiri modern iirin kurucu kayna olarak grmek ve gelenekle ilikinin bata vezin-kafiye olmak zere ses ve biim elerinin taklit edilmesi olarak anlamak biiminde ayr temsil izgisi olutuu ortaya kyor.
170
dnyasna gz atsn. airi, kendi ifresini almaya zorlamaz; aire, kendi ifresini bulmas iin gelenein ifresini renmesi gerektiini hatrlatr. Gelenein ayns olmay dnmekle, gelenei reddetmek arasnda, tutarszlk bakmndan pek fark yoktur.
Kaynaklanma Tartmalar: Mitoloji

iir ve mitolojinin i ie var olduklar bilinen bir gerektir. Eski Yunan, eski Msr, Hint ve Fars destanlar, efsaneleri btnyle mitsel yklerden oluurlar. Btn kltrler, medeniyetler kendi hayatlarnn hikyelerini, aclarn, korkularn, aklarn, dualarn atmalarn yarattklar mitik kahramanlar zerinden anlatrlar. iirin bir tr olarak bamszln kazanmasndan sonra da mitoloji ile ilikisi youn bir ekilde devam eder. Efsane ve destanlarla arasndaki yksel ve mitsel karakter ba zayflam, ama tematik, simgesel ve imgesel ba devam ede gelmitir. Bu balarn nitelii ve derecesi tartlsa bile hibir dnemde mitolojiye bir kaynak olarak kar klamamtr. Trk iiri de kendi seyri iinde mitolojiyle daima iliki iindedir. Faris, Arab, Yunan ve Trk mitolojiler, Osmanl iirinin en nemli kaynaklarydlar. Osmanl iirinin mitolojik kiiler, nesneler ve ykler bakmndan asl kaynann Firdevsnin ehnmesi ve Tabernin Trhil-mem vel-Mlk adl eserleri olduu belirtilir. Yunan mitolojisi dorudan Osmanlnn iirinin kayna deildir, ama Osmanl entelekteli Eflatundan, Aristodan, Calinustan, Bukrattan haberdardr. Osmanl iirindeki ab- hayat, akl, ilim, tp ile ilgili mazmunlar bu isimlerden oluur. Tanzimat dneminde, eski Yunan ve Latin mitolojilerine, sanatlarna ve edebiyatlarna baklmas gerektiine dair baz ifadeler hatt yeni iirde kullanlan baz mitolojik unsurlar vardr. 1879da emsettin Sami Estri yaynlar; Mehmet Naim, 1887de lyaday tercme eder; Ahmet Mithat, Yunan- Kadm Zenn ve Mitoloji ve iir yazlarn yazar; 1897de klasik eserlerin tercmesi tartmalarnda Yunan ve Latin edebiyat sz konusu edilir; bu edebiyatn taklitle mi, tercmeyle mi daha yararl olabilecei tartlr. Abdlhak Hamidin iir ve oyunlarna ilahlar, ilaheler, Mzler, Eroslar, Vensler, Jpiterler girer. 1900de Selanikli Hilmi lyas Yahut ir-i ehr Omirosu yaynlar. Osman Nevresin, Mehmed Celalin iirlerinde Yunan eler grlr. Cumhuriyet dnemi iirinde de iir ve mitoloji etrafnda tartmalar olmu, iir ve mitoloji ilikisinin nitelikleri zerinde durulmutur. Yahya Kemal Beyatl 1912de Paristen dndnde Akdeniz Havzas medeniyetlerini ve eski Yunan, tekml etmi dnyann temel kayna olarak grr ve Trklerin corafya ve medenilik asndan bu Havzann ve Yunann varisi olduklarn syler. Ona gre Avrupa edebiyat gibi bizim yeni edebiyatmz da bu veraseti idrakle kurulabilir. Estetiin ve iir lisannn mihrak ran deil, Yunan olmaldr. Yahya Kemal, Yunann ve Akdeniz Havzasnn varisi olduu iddiasn birka yl savunduktan sonra kendi medeniyetini yaratan iradeyi, asabiyeti, corafyay, tarihi ve dini bir btn olarak idrak eder. Milli hayatn bu kolektif ruhtan doduunu, edebiyatn ise milli hayattan domas gerektiini anlar. Hasan zzetin Dinamo, Anadolu iirlerinde Yunan mitolojisine ait bir arka plan kullanr. Ceyhun Atf Kansu, Ba Bozumu adl kitabnda doann bereketinin derildii gz mevsimini anlatrken eski Yunan mitolojisine yaslanr, Diyonizos lenlerine gnderme yapar. Yahya Kemal, Eski Yunandan kendi gk kubbesine dnerken, Salih Zeki, Mustafa Seyit Stven gibi airler, Eski Yunan kltr iinde iir yazmaya devam ederler. Neredeyse btn iirleri bu kltr ve corafyadan gelen tek air Salih Ze-
171
ki Aktaydr. air, Elzi adl iirinde, Atinann batsnda bir deniz ehri olduu sylenen Elzideki aklar, ayrlklar, hznleri anlatr. iirlerindeki btn simge ve grntler dnldnde, Salih Zekinin, eski Yunann mitolojisi, tarihi ve sanat ile ilgili nemli bir birikime sahip olduu dnlebilir. Salih Zekiden Mustafa Seyit Stvene hatt Ceyhun Atuf Kansuya kadarki airlerin eski Yunan merkezinde yazdklar iirlere baklrsa, baka bir ey dikkat eker: Bu iirlerdeki mekn isimleri ve mekn saran renkler, heykel, mermer, ba, arap, tanr, nergis gibi grnt ve simgeler ortaktrlar. Bu durum, iirlerin, ortak bilgi kaynaklarndan beslendiklerini gsterir. airlerin kiisel duyarlklarndan, olgusal ve/veya metafizik hafzalarndan domayan iirlerin yapay bir tat vermesi kanlmazdr. Salih Zekinin de olduka plastik grnen iirinde bu yapaylk vardr. Oysa ister bilinsiz, ister bilinli hatrlamalarla olsun, hafzann zlmesiyle kurulan dsel dnyann en ekici taraf itenliktir. Kiinin kendi gemiini hatrlamas, yaantdan doarken; yaamad dnemleri hatrlamas, varisi olduu medeniyetin yaratt eserlerden ve kltrel gelenekten doar. Nev-Yunanler, kitabdirler; iirlerindeki itenliksizlik buna baldr. Yunan mitolojisine ynelen airlerin iirlerinde bir yapaylk bulunmasSZDE yorumlanSIRA nasl maldr?
DNEL Be Hececiler diye adlandrlan airler, bir taraftan Ziya GkalptenMgelen etkilerle Trk tarihine ve efsanelerine alrlar. Trklerin tarihsel ve mitolojik hayatna uzanan airlerden biri olan Orhan Seyfi Orhonun Peri Kz ile Ooban Hikayesi S R U bu balamda anlmas uygun olan bir iirdir. Bu ve benzeri iirlerde bir bakma ze dn ideali vardr. deal olan, kristalize edilmi bir gemie, altn aa dKKAT ntr. Peri kz ile obann evlenmesi, rnein Uygur kaanD Bgnn gkten inen kutsal kzla Ak Dada birlemesine telmih olabilir. Dars yurdumun gzelleri bana msras, efsanenin baka armlar yapacak biimindeSZDE SIRA okunmasn da salamaya uygundur: Anadolu ya da Trklk eini kaybetmi bir peri kzdr; peri kznn srlarn bilen oban ise Trkln kkleridir. Hececi iirin ilk kua, YahAMALARIMIZ ya Kemalden aldklar Nev-Yunan izlere de btnyle kaplarn kapatm deildirler. rnein Yusuf Ziya Orta, Bir Selvi Glgesi adl kitabna ald Pi adl iirinde (Orta 1938: 24-25) eski Yunan efsanelerinden birini yeniden hikyeletirK T A P meyi dener. Benzeri iirlerde su, gzellik, ak, cinsel arzunun douu gibi nesne ve gdlerle ilgili, Yunan mitolojisinden gelen bir yn hikye vardr. Ahmet Muhip Dranasn Ar adl iirinde Gne gne! Ben sana doru geT E L E V nce lenim/ Kucakla beni, tanra sev beni diyen sesi, sanki ta milattan Z Y O N on nc yzylda Ey, Arinnann gne tanras, hanmm, btn lkelerin kraliesi, yer ve gk tanras diyen Hitit efsanelerinden gelir. Sadece ilk Hititlerde deil elbette, gne tanras, birok mitolojik kltrn nemli gesidir. Japonlarn AmateraNTERNET su, Yunanllarn Kybele gibi ana tanralar vardr. eitli Trk boylarnn efsanelerinde de gne, douran ve koruyan bir ana olarak grnr. iirlerinde Hint, Fars ve slm mitolojilerine yaslanarak mistik bir iir oluturan bir air de Asaf Halet elebidir. Onun iirindeki meknlar da, iirdeki tematik gibi, Siddharta, Msr- Kadm, Om Mani Padme Hum, Halakassemvt, He, Amon ra gibi, masals, mitolojik, irek ve gizemli soyut formlasyonlar iinde grnrler. Byle olunca, zaman, mekn ve dier snrlar kaybolmakta; evreni tek bir ruh istila etmekte ve bu Nirvana halinde nihayet dnce de kalmamaktadr. Varolmak bilinci eriyip sonsuz bir temaaya dnnce, sz de kaybolmaktadr. Bu dereceye ykselen ruh iin, zaman mekn sz konusu olmaz; diledii anda Nirva-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Mitolojiye dnk ilgi, ulus inas ve yeni ulusal kimlik AMALARIMIZ araylarna kout olarak hem Bat medeniyetinin kayna olarak grlen Yunan mitolojisine, hem de K T A P Trk mitolojisine yneltilen dikkatlerin iire yansmas biiminde anlalmaldr.
TELEVZYON
NTERNET
172
Cumhuriyet dnemi airleri gelenek (divan ve halk iiri), mitoloji gibi temel kaynaklarn yan sra ayn zamanda gl bir biimde bata Bat olmak zere ada dnya edebiyatlarn, sanatlarn, yaanan hayatn ierisindeki insan, toplum ve kltre ait eleri de kaynak olarak geni bir biimde kullanmaktan geri durmamlardr. Denilebilir ki, Cumhuriyet dnemi Trk airi hayatn ierisinde muhatap olduu her eyden iirine bir malzeme devirme konusunda herhangi bir snr hissetmemitir.
nadan karak her eyi duyabilir; cbbenin altnda kaybolabilir; tasvirlerin arkasna saklanabilir. Msr- Kadime gidebilir; Asri memleketlerinde bir asma bahe olabilir; bir kitaptaki yazlarn ne hissettiklerini bilebilir; hatt demin mucizesini tekrar edip uyluk kemiinden bir kadnck yapabilir. kinci Yeni airleri olarak anlan lhan Berk, Turgut Uyar, Ece Ayhan gibi airlerin iirlerinde de mitoloji nemli bir kaynaktr. kinci Yeni iirinin, Pagan kltrn, Hristiyanln, Yahudiliin, -hatt az da olsa- slmn tarihsel ve mitolojik birikimine, kssa kavrayna hi kaslmadan ve taraftar olmadan rahatlkla uzanan bir yan vardr. lhan Berk, Bir zamanlar Kutsal Betikin diline, anlatna vuruldum. Galile Denizinin dili onunla kuruldu diyebilirim (Berk 1992:40) derken sadece ncile ve Tevrata bu ekilde baktn ortaya koymaz; din bilginlerinin, seyyahlarn, tezkirelerin, tarihilerin diline de mitsel geler, ses, anlat ve lirik gler elde etmek iin yaklatn da ortaya koymu olur. Ebubekir Erolunun iaret ettii gibi, kinci Yeni iirlerinde, Bizanstan kalan, dinsel izlenim brakan mimari yaplara, Hristiyan ve Yahudi geleneindeki dini metinlere nemli bir ilgi vardr. Batan beri, gz gezdiren ve l doa airi olan lhan Berk, kilise avlularnn tasvirini yapar; stanbulun gvercinlerini orada gsterir. Tevrat evirileri, Mezmurlar, lhan Berk, Turgut Uyar, Edip Cansever iin lirizm kayna olmak ilevini de grrler. fke gndermeleri yapan Ece Ayhan, gizli anlamlara ynelen merakn, Yahudi tipolojisi ile Ortodokslukla birletirir. (Erolu 1990: 6). kinci Yeni airlerinin, zellikle lhan Berkin dil, nesneler, tarih, uygarlklar karsnda merakl ve zgr bir tavr vardr. Uygarlklar bir metin olarak alglayan Berk iin, bu metinlerin en imgesel varlklar ise mitsel gelerdir. Ksaca kinci Yeni iiri, zellikle lhan Berk ve Ece Ayhan, bilhassa Pagan kltrne ve srailiyatn mitsel varlklarna -zaman zaman da Mslmanln menkbe ve kssav varlklarna- yakndan ilgi duymaktadr. Ama bu ilgi, mitolojik gelerin kabul edilmesi ve bir kltrel kaynak olarak nerilmesi anlamna gelmez. zellikle lhan Berk iin tarih de mitoloji de bir metinden ibarettir. Sezai Karakotaki mitolojik ilgi gelenek anlayyla yakndan ilgilidir. O, gelenek anlayn slm medeniyetinin btnne yneltilen bir baktan kard ve Yahudiliin de Hristiyanln da ana metinlerini ve hikyelerini slm iinde deerlendirdii iin bu tek dinin tarihsel ve mitsel gelerine (estrden ziyade kssalara ve hikyta) atflar yapar. Bu balamda Sezai Karakotaki mitsel (kssav-mistik) alanla Divan iirindeki mitsel alan nemli oranda rtr. Mitoloji konusunda dikkat edilmesi gereken bir bilgi mit, masal, legend, efsane, menkbe trlerinin ya da bu szl ve yazl metinlerdeki varlk ve olaylarn ou zaman birbiriyle ayn anlamda kullanlddr. Btn bu anlatlar ve figrler ayn olmasalar da ilev ve etki bakmndan birbirine benzerler ve birbirinin devam da saylabilirler. Ancak aralarnda ciddi nanslar vardr.
iir Anlaylarnn lkeleri/ iir Tanmlar/ iirin Unsurlar

Cumhuriyet dneminde, genel olarak poetika iinde deerlendireceimiz, iirin tanmlar, geleri, amac etrafnda eitli grler ve youn tartmalar vardr. Hatt sadece 1920lerden 1950lere kadarki zaman dilimine bu adan baklsa Trk iir tarihinin en renkli dnemi grlr. Yeni ideolojilerin ortaya k, Bat iirindeki kuramsal tartmalarn daha abuk ve daha eitli olarak lkeye girii, gelenek anlayndaki farkllamalar, tematik problem alanlarnn oalmas ve nitekim kiisel farkllklar bu eitlii douran etkenler olarak belirlenebilirler. Fakat bu farkl etkenlerin yannda ortak baz etkenlerden de sz etmek mmkndr. Necip Fa-
173
zl Ksakrek, Ahmet Hamdi Tanpnar, Cahit Stk Taranc, Ahmet Kutsi Tecer gibi airlerdeki Fransz sembolizmi, Nazm Hikmet, Hasan zzettin Dinamo, Rfat Ilgaz gibi airlerdeki toplumcu gerekilik, ortak etkenler olarak rneklenebilirler. Dnemin poetik erevedeki farklklar birer ikier cmleyle u ekilde zetlenebilir: Yahya Kemalin derun ahenk, kolektif ruh ve iirsel mkemmeliyet ilkeleri etrafnda ve ksmen Fransz parnasizmine yaslanarak gelitirdii saf iir anlay vardr. Ahmet Him, Fransz sembolistlerinin mzik anlaylarna yakn bir anlaya dayanarak iiri manadan ayran bir yol izer. Necip Fazl, airliinin ilk yllarnda Baudelaireyen bir sembolizme yaslanarak, atmal ve bunaltl bireyi merkeze alan modern bir iir anlayn ortaya koyar. Nazm Hikmet, Rus ftrizminin uyarmasyla serbest ritimli, akkan, sosyalist ve modernist bir iir anlayna ular. Necip Fazl, airliinin ikinci aamasnda iiri mutlak hakikati aramak eklinde tarif ederek sembolizme slm z kazandrr. Orhan Veli, geleneksel peotikay ve iirin gelerini reddederek olgusal gereklie dayanan iir, manaya balayan bir anlay kurar. Asaf Halet elebi, tasavvuf sembolleri ve Pali metinlerindeki Budizme gndermeler yapan mistik bir poetikay iirlerine yedirerek yeni bir soyut iir anlayna ular. kinci Yeni iiri ise, srrealist temelden yola karak biimci bir poetika rer. Bu genel poetik belirlemeden sonra dnemin baz airlerinin, iir tanmlarna iirin temel geleri hakkndaki grlerine deinebiliriz: Ahmet Him iirde Mana ve Vuzuh (Ahmet Him 1921) adl yazsnda, iirin asl zelliinin anlalmak deil duyulmak olduunu syler. Ona gre iirin dili musiki ile sz arasnda szden ziyade musikiye yakndr. Bu dil, bir aklama vastas deil bir telkin vastasdr. Bu bakmdan kelimeler, iire anlam deerlerinden ok musiki deerleri ile girerler. iirin doduu yer, uuraltdr. Konu ise sadece terennm iin bir vastadr. Bu anlay ile sembolizmin iir anlay arasnda yaknlk olduu aktr. Ancak sembolist iirin asl unsuru olan sembol, Him iirinde baskn deildir. te yandan iir ne kadar impondrablee (llemez, belli llere girmeyen) yaklarsa o kadar iir olur diyen Him, bu sz ile Saf iire (posie pure) ynelmi grnmektedir. Yahya Kemal iin iir, kalpten geen bir hadisenin lisan halinde tecelli ediidir; hissin birden bire lisan oluu ve lisan halinde kaldr. Dndklerimizi vezinle ve lisanla ifade ediimiz iir deildir. Bir msran iir olup olmad gayet aikrdr. Deruni ahenk ile ifade edilmise iirdir. Fakat duyulmakszn yalnz vezin ve lisan mmaresesiyle sylenen sz iir olamaz. iir bir namedir. Bu nameyi ifade etmek iin vezin ve lisan ancak ve ancak bir alettir. iirde nefes ve ses iki unsurdur. Msran ayaklar yerden kopmazsa yahut en hafif bir kula bir ses gibi doldurmazsa halis iir deildir. iir duygusunu lisan haline getirinceye kadar yourmak ve en ok toplu bir madde haline sokmak, o kadar ki msra gya hissin ta kendisi imi gibi kaarie bir vehim vermek.. te bunu zlyorum. (Beyatl 1990:48). Buna gre saf iir, duyu ve dnn dilde birlemesini ve derun bir henk kazanmasn ifade eden ve gayesi sadece kendisi olan mkemmel bir terkiptir. Bu hususta bir ksm airler gibi Yahya Kemal de, Rahip Bremondun rythme intrieur (derun henk) dedii bir dncenin peine saf saf taklm, i ritim diye bir prensip etrafnda dnp durmutur. Saf iir denilen bu dncenin ardnda bir rahibin bulunmas sorgulanmaya deer ilgin bir durumdur. Bremonda gre rythme intrieur (derun henk), fenni ve mihaniki tariflerin tesinde bir anlam tamaktadr. O, duygunun, dncenin ve dilin arasnda bulunan derin bir mziin iir olarak zapt edilmesi ve bir name halinde idrak edilmesidir. Nitekim Yahya Kemal derun henk derken sadece vezin ve kafiyenin oluturaca bir
174
henkten sz etmez. Vezin ve kafiyenin varl elbette henk iindir. Fakat vezinler birer cansz alettirler; medeniyette her aleti ihtiya yaratt gibi vezinleri de hissiyat teganni etmek ihtiyac yaratr. (Beyatl 1990:116). Nazm Hikmet, bir konumasnda sanat sanat iin midir cemiyet iin midir eklindeki genel bir tartmaya atf yapar ve bu konudaki grlerini yle aklar: Ben kendi sosyal snfmla muhitimle tezat hlinde deilim. Bundan dolay da sanat sanat iin deil diyorum. Sanat sanat iin deildir demek, sanatn kadrini azaltmak demek deildir. Bilakis sanat cemiyet iinde aktif bir messese olarak anlamak, sanatkr insan ruhunun mhendisi olarak grmek demektir iirde realiteyi btn mrekkeplii, mazi, hl, istikbal unsurlaryla ve hareket hlinde veren bir realizme ulamak istiyorum. iir kafiyeli de kafiyesiz de, vezinli de vezinsiz de, bol resimli, hi resimsiz de, bararak da fsldayarak da yazlabilir; yeter ki yazlacak ey olsun ve bu yazlacak ey en uygun eklini -bazan belirli bir tarih merhaleye gre en uygun eklini- en ustaca bulmu olsun. ahsen kendimse, ekli ylesine ze uydurmak istiyorum ki, ekil, z bir kat daha belirtsin, ama kendisi, yani ekil belli olmasn (Ran 1937). Necip Fazl, Sonsuzluk Kervan adl iir kitabnn sonuna poetikasn ekler. air, iir, iirde Gaye, Ktk ve Nak, ekil ve Kalp gibi on drt balk altnda, hem yazd iirin btn estetik ve fikri zeminini anlatr hem de iir anlayn ilan eder. Bu poetik beyannameye gre air, yapt iin idrak ve uuruna varmak zorundadr. air, eyay ve olaylar, ben karsnda sorguya eker. nk eya, mutlak gerei arayan benin nndeki ilk engeldir. air, toplumunun klavuzu, nderi, uyarcsdr. iiri, uyuyan cemiyetin ryas olarak gren Necip Fazla gre air, sadece toplumunun hlihazrdaki problemleri iin aba harcamayacak, onun geleceini kuracak olan sosyal ve ruhsal dinamiklerini de arayacak ve bulacaktr. iir, mutlak hakikati arama yoludur. Bu remz ve srr bir yoldur. nk iir, ilim gibi eya ve olaylarn mantk kurallarna, snrlamalarna dayanmaz. Poetika erevesinde son olarak unu sylemeliyiz: Necip Fazln ile adl iiri, Necip Fazl iirinin anahtar olduu gibi, airin poetik kayglarn da btnyle tayan bir iirdir.
SIRA SZDE
Necip Fazla gre iir nedir? SIRA SZDE Ahmet Hamdi Tanpnarn iir anlayn ayrntlaryla Edebiyat zerine MakaleDN LM ler adl kitabnnEiire Dair blmlerinde (Tanpnar 1992) bulabiliriz. Bu yazlardaki grler zetle yledir: Tanpnar, iirinin Baudelaire, Mallarm, Valery koS O R lundan geldiini;U asl estetiinin Valeryyi tandktan sonra 1928-1930 yllarnda olutuunu belirtir. Bu estetii veya iir anlayn rya kelimesi ve uurla alma fikirleri etrafnda toplamak mmkndr. Tanpnar iin iir, uyku ile uyanklk DKKAT arasnda uurlu seziten doar. Aslnda bu sezi de, bir rya halidir: Uyank bir gayret ve alma ile kurulan bir rya. iir her trl menfaat endiesinden uzak, SIRA kendinde bulan bir mkemmeliyettir. iirin ayr ayr unsurlar olgayesini yalnz SZDE duu dnlemez, mkemmel bir terkip olmak zorundadr. iirde kafiye, vezin gereklidir. AMALARIMIZ Fakat iirdeki hengi salayann kendi bana bunlar olduu dnlemez; gerek henk derun henktir. Msk giydirilmi zamandr. Tanpnar, gelenein iindeki kltrn, zeknn, sanatn mzikte sezilebileceini belirtir. iirini mzik A P K T ekseninde tanmlamaya alan bir air de Asaf Halet elebidir. air bu konudaki grlerini yle dile getirir: Bir takm sad arabesklerini manalarndan tecrit edip tehir ediyorum. Nerede kald ki bunlar, bir atmosfer vcuda
TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
175
getirmelerine ramen manasz da deiller. Bunu anlamayanlar, herhangi bir kitapta grecekleri Latince, Yunanca veya Arapa bir sitasyonun manasn anlamayan kimselerdir. Buna ramen tekrar ediyorum ben bu formlleri yar mnevverleri artmak iin iirime sokmu deilim. (elebi 1954). Asaf Halet elebi iirinin en belirgin zelliklerinden biri mitolojik, mistik, tasavvuf kavramlarn okluudur. Aslnda elebi iirindeki btn bu mistik, tasavvuf, din terim ve terkipler, bu retilerin btnyle kavranlmas iin kullanlmazlar; ancak bu dnyalar duyurmadklarn da syleyemeyiz. Hatt daha ileri gidip, onun sembolik imajlarnn, btn mistik medeniyetleri kolektif bir uur alt olarak duyurmak istediini de syleyebiliriz. Bu yanyla onun iiri, fantastiin tesinde bir kltr iiridir. elebiye gre, ocukluk, uur altna ve masallar dnyasna uzanmann imkndr. Bul insiyaklar, kendini arayan, karmaay ve cokuyu tanyan ruhu, hatrlamann, anlamann ve yaamann yoludur. Ona gre iirin nemli bir kayna da intibdr; intib, hemen hemen sesle yaplan empresyonist bir resimdir. Orhan Veli, Ulus gazetesinde yaymlanan bir soruturmaya, iir, hayat cemiyetlerin yeniden kurulularyla balayan ve seyri cemiyetin bnyev tebeddllerine muvaz olan bir messesedir. (Kank, 1937: 8) eklinde cevap vererek; iiri, sosyal bir kurum olarak algladn ortaya koyar. Buna gre iir, hayat takip ve taklit eder; hayattaki deimeleri takip etmeyen, ondaki dnmlere denk dmeyen bir iir, ilevsiz kalr. iir, btn hususiyeti edasnda olan bir sz sanatdr. Yani tamamyla manadan ibarettir. (Kank, 1969: 17) ifadesi, Orhan Velinin iire getirdii genel tanmlardan biridir. Bu tanmlamada eda, sz sanat ve mana kelimelerine dikkat etmek gerekir. Cmlelerin yapsal ilikisi dnldnde yani balacnn ikinci cmleyi birinci cmleyle denkletirdiini grrz. Buna gre mana, edann ve sz sanatnn sonucudur veya eda ve sz sanat, manaya ulamak iin vardr. iirin btn hususiyetlerini, derun ahenkte toplayan Yahya Kemal; musikiye yakn mutavasst bir dilde birletiren Him; iiri, kendisini yapan havada toplayan Tanpnar gibi Orhan Veli de iirin btn hususiyetlerini edada toplamaktadr. Ona gre Mn fikirle kartrmamaldr. iirin mnyla ilikisi olduu ne kadar kesinse, fikir ile ilikisi olmad da o derece kesindir. Fikir sylemek nesrin yahut nazmn iidir, iirin deil. (Kank, 1969:106-107). Fazl Hsn Dalarcaya gre iir, bir dncenin sonradan dile dklmesi deildir. Byk iir, dilden yola karak dnr; iirde, airin znellii ile birlikte, dil dnr, dil kendini arar, bulur ve kendini bazen yitirir. mge dilden balar ya da imge oluumu dil ile balar; imge dilin maddesinden trer (Soysal 1999: 24). Btn iirlerin tek tek zel tanmlar vardr (...) Ortak bir tanm yoktur, ortak bir kural vardr. iir iki ayakstnde yrr: Biri imgelem, biri itenlik. (Dalarca 2002: XXI) Yaadm anlardaki rperti bana iirin boyutlar zerine daha da dnmem gerektiini duyurmutur. iir, btn gvdemizin en salkl alt bir sre iinde, btn yapmzdan gelen ve yapnn ortalamasn gsteren bir evren tansdr. (Dalarca 1998: 76) Sanat eseri hem bir saat gibi iinde bulunduumuz sreyi gstermeli hem de bir pusula gibi gidilmesi gereken yn belirtmelidir. (Dalarca, 1998: 77). Attila lhan iin Sosyal Realizim veya Mavi Hareketi, Garip ve kinci Yeni iirinden daha zgrlk, daha toplumsal daha eletireldir ve Batl, ama Trk olan estetik bir bileime varabilecek tek harekettir. lhann iirinin yapsnda iki e olduka nemlidir: mge ve mzik. iirin kelimelerle deil, imgelerle yazldn bilen airler iin kelime, diyalektik bir ilikiler yumadr (..) Kelimenin nemi, imgenin somutlamasnda oynayaca role gre deiir; bu rol belirleyen ise keli-
Orhan Veliye gre iir btn zellii edasnda olan anlamdan ibarettir. Ancak iirdeki anlam, fikir demek deildir.
176
Hilmi Yavuza gre iir dil deil, szdr. Dil halinde kalan iir, kapal; yani anlam belli olan, tek bir anlama gnderme yapan bir metin iken; sz haline gelmise, anlam ak, yani ok anlaml, tek bir anlam ile snrl olmayan bir metindir.
menin arm yk, anlam boyutlar ve imgeyle olan diyalektik balantsdr. (lhan 1984:100). Attil lhann nemle zerinde durduu bir konu da zc - biimci iir tartmasdr: Sanlyor ki zc sanat yapmak, sanatta biimi harcamaktr: Biime, biim sorunlarna kulak asmamak; sadece sylenene nem vermek, syleyii nemli saymamaktr. (...) oysa ancak z eleri ile biim eleri arasnda baarl bir denge kurulabilirse, ortaya kan yapt bir sanat yapt olur. (lhan 1983:237-238) lhan Berk, airin Topra adl kitabnda hem kinci Yeni iirinin kuramsal temellerine ve ilkelerine hem de kendi anlayna iaret eder. Ona gre: kinci Yeni, 1) Victor Hugonun iir gerilemez, ilerlemez de ondan szne kar, Stephane Mallarmein iirde evrim szn koyar. 2) kinci Yeni, ykye, hele yakalanabilir ykye tam karttr. 3) kinci Yeni, ilk okunuta anlalan iire de kardr. 4) nceden dnlm, onun stne kurulmu bir iire de kardr; hele bilgesel iir hi deildir. 5) kinci Yeninin kendinden nceki iirden byk ayrl anlam anlayndadr. kinci Yeni, anlam, dzyazya zg bilir. 6) kinci Yeninin en nemli ilkelerinden biri de soyut bir iir dili anlaydr. Bunu konuma diline kar bir dil anlay diye de tarif edebiliriz. 7) kinci Yeni, anlamdan ok grntye baldr. Bu bakmdan iiri, bir grnt sanat olarak bile dnyor denebilir. 8) kinci Yeninin asl ilkesi salt iirden yana olmasdr. Salt iiri, Edgar Allan Poenun u szyle tanmlamak isterim: iir iin, iir. (Berk, l992: 95-111). Behet Necatigil, iirde her eyden nce anlam ve ses gzelliini esas alr. Ona gre iiri iir yapan gelerin banda mana gelir. Manay vuzuhtan ayrmak gerekir. iir ok manal olabilir de vazh deildir. Ancak manay bulmak da okuyucunun hazrlna bal bir eydir (Necatigil, 1983: xx). Ayrca airin birok noktalarda bir eyin srdrcs olmas, eskiye yaslanmas gerekir. Kullanlagelmi eski szcklerin ounda denenmi deerler yatyor. Onlar bize katar katar eski zaman kervanlar gibi kendi airlerimizden hazineler, sesler getirmektedir. iir szlne yeni anlatm aralar eklerken her eyden evvel anlam ve ses gzelliini kollamak gerekir. (Necatigil, l983: 53). Necatigil, halkn anlayaca ekilde yazmann, sanatn imknlarn kullanmamak anlamna gelmeyeceini de belirtir. Ona gre bir halk airi gibi yazmak da halka inmek deildir. O, halka inmek sznden, halkn yaayn ilemeyi, halkn dilini kullanmay, halkn duygu ve dncesini yanstmay anlar (Necatigil, 1983: 77). iir in Kk Tractatus balkl yazsnda, iir, dil deil szdr/ iirin tarihi dilden sze dorudur/ iir, dil iken kapal, sz iken ak bir yapttr. (Yavuz 1987: 75) diyen Hilmi Yavuz, dilin genel, szn kiisel bir kullanm olduunu dnmektedir. Yaamaybileydim yazar mydm hi iir/ Yaamayabileydim yazar mydm hi iir (zel 1987:7) msralaryla, iire giden yolun airin hayat sorumluluuna tekabl ettiini syleyen ve iir, bu dnyada dahi insann kendini tanyabilmesini mmkn klan bir imkndr (zel 1980:32) diyen smet zel, iirlerin, bir dnya grnn kaynak metinleri olmadn syler. Ona gre insanlar, bir iiri herhangi bir dnya grne sahip olmak ya da bir dnya gr iinde, hakl delillerle kendilerini beslemek iin okumazlar. nk hi bir iir bize, bir dnya grnn ana metinleri kadar ak ve doyurucu malzeme sunamaz. (zel 1980:45). zele gre insan, kendi nemini ileri srmek istedii zaman iire sarlmtr. Bu yzden insanolunun en sahici dili iirdir. nsan, en somut grnmyle iir erevesinde belirginleir. (zel, 1980: 30).
177
Grlyor ki Cumhuriyet dnemi Trk iiri, Ahmet Himden beri en ok iir ve anlam ilikisi zerinde durmu, baz dnemlerde (kinci Yeni akm gibi) bu tartma bsbtn alevlenmitir. Bu durum temelde iirin, en bata bir iletiim arac olan dili malzeme olarak kullanan bir sanat olmasndan kaynaklanmaktadr. Ayrca gerek geleneksel iirin hikem anlaya bal kolunun Cumhuriyet dnemindeki izdm olarak varl anlama abas ve gerekse en ok toplumcu-gereki iirde grlen mesaj kaygs bu tartmann srekli gndemde kalmasna neden olmutur.
TEMALAR
A MA
Cumhuriyet dnemindeki ana temalar tartabilmek.
zellikle iir asndan bakldnda Cumhuriyet dnemi, farkl iir anlaylarnn, ideolojik ve bireysel iirin, olgucu ve soyut iirin, birlikte grnd ve her eksenin nemli airler yetitirdii bir dnemdir. Bu dnemde iirin temalar da nemli lde eitlenir. Faruk Nafiz, Enis Behi, Orhan Seyfi gibi airlerle gelen; insan, tabiat, masal, efsanesi ile Anadolu merkezinde yaylan milli deerler, Cumhuriyet dneminde de devam eder. Nazm Hikmet ile yoksulluk, emperyalizm, emek gibi sosyal konularla Trk iirinde yllarca srecek tematik bir alan alr. Necip Fazl ekseninden yaylan ve yeni bir dini duyarla dayanan gelecek tasavvuru iirin belirgin bir problemi haline gelir. Ahmet Kutsi, Bedri Rahmi gibi airlerin iirlerinde ok belirgin olarak ne kan folklor, hem estetik hem de kltrel kaynak olarak baat bir rol oynamaya balar. zellikle Orhan Veli iiriyle temsil edilen yoksulluu, beer arzular veya ak ile kk adam iirin nemli bir konusu haline gelir. Asaf Halet elebi merkezinde mistisizm dnemin iirinde kendine zg bir yer edinir. Bu belirlediimiz tematik alanlarn varl, zellikle 1920-1950 aras geerli ise de 1950lerden sonra da iir esasen bu tematik alanlarda devam eder.
Kurulu Dnemi Temalar-Memleket Edebiyat

Cumhuriyet dnemi Trk iirindeki memleket probleminin kkenini, Tanzimat yllarna kadar uzatmak mmkndr. Fakat Milli Edebiyat hareketinin en nemli ilkelerinden biri olan memleket edebiyatnn bir sonucu olan memleket iirinin ncl Servet-i Fnun yllarnda olduka farkl bir iirle ortaya kan Mehmet Emin Yurdakulun iirleridir. kinci Merutiyetten Cumhuriyete uzanan kavakta, Ziya Gkalpin yol amasyla, Ali Canipin Milli Edebiyat konulu seri yazlarnn havasyla ve elbette milliyeti ideolojinin siyasal hayatta belirleyici bir yer kazanmasyla Anadolu, mekn, insan, problemleri ve hikyeleri ile tam bir deerler hazinesi haline gelir. 1917de toplanan airler Derneinde iirin dili, biimi, vezni yannda edebiyatn konular da tartlr. mer Seyfettin, Akil Koyuncu, Ali Canip ve sonradan Hecenin Be airi adn alan airlerin de bulunduu bu toplantda alnan kararlarn en ne kanlarndan biri de konularn memleketle balantl olmas karardr. Orhan Seyfi Orhon, Enis Behi Koryrek, Yusuf Ziya Orta, Halit Fahri Ozansoy, Faruk Nafiz amlbel, Necmettin Halil Onan, kfe Nihal Baar, Halide Nusret Zorlutuna ve daha sonraki yllarda Ahmet Kutsi Tecer, Behet Kemal alar gibi airlerin iirlerinde memleket sevgisi en temel duygulardan biridir. Memleket temasnda younlaan iirlerde dikkati eken en nemli ey irade ve iyimserlik havasdr. Fakat bu iirlerde zaman zaman hamasete ve hitabete yaklaan bir syleyiin ne ktn ve lirizmin zayfladn da belirtmek gerekir.
178
Bu iir hareketinin en nemli airi kukusuz Faruk Nafiz amlbeldir. Anadoluya dn, Milli Mcadeleden sonraki zafer havas ve memleketi kalkndrma ak, Faruk Nafizde de yanksn bulur. air konuma dilini nemser; daha gereki ve milli iirler yazmaya balar. Memleket farkl halleriyle tasvir edilir. nsan, corafyas ve hzn ile Han Duvarlar adl iir, o dnemde birok aire ufuk amtr. Bu iirde ferdi ve sosyal seviyeler i ie girer; nesnel ve znel olan, madde ve mana olan bir birleime tabi tutulur. Fakat iiri oluturan kkl gurbet duygusuna dikkat etmek gerekir. Bu ve buna benzer yanlaryla iir, temsili bir deer tar. Sanat adl iirinde, poetikasn anlatan air, yerli deerleri grmezden gelenlere tepki gsterir. Bu iirde yerli ve yabanc kaynaklar arasnda kyaslamalar yapan air, yle der: Baka sanat bilmeyiz, karmzda dururken/ Yazlmam bir destan gibi Anadolumuz/Arkada biz bu yolda trkler tuttururken/ Sana uurlar olsun ayrlyor yolumuz.
Toplumculuk
Cumhuriyet dneminde u veren ve daha sonra Trk iirini nemli oranda ynlendiren bir dnce hareketi de sosyalizmdir. Aslnda bu hareketin de kkleri kinci Merutiyetteki fikir hareketlerine uzanr. Takrir-i Skn Kanununa (1925) kadar sosyalist dnce yasal varln srdrr. Ancak bu tarihten sonra bu siyasal rgtlenmenin iinde yer alanlarn bir ksm Atatrk bir izgide durur; bir ksm ise mevcut yasalara kar almalarn srdrrler. Birinci gurupta yer alanlar Kadro dergisinde bir araya gelirler ve komnist ilkelerle Atatrk ilkeleri sentezlemeye alrlar. rnein snf mcadelesinden ok emperyalizme kar bir etkinlik alan oluturmak isterler. Bu almalar zellikle evket Sreyya Aydemir ve Vedat Nedim Tr ynlendirirler. Fakat dergi, ksa bir yayn hayatndan sonra kapanr. Trk iirinde genel olarak Marksizm merkezinden yaylan ideolojik yapy kuran kukusuz Nazm Hikmettir. O, Trkiyede snflarn atmasna dayanan bir gelenek olmad halde, belki de ilk olarak emek, yoksulluk, smrlme gibi temalar ilemeye balar. Nazm Hikmetin getirdii bu ierik 1925lerden 1980lere kadar, sosyal realizm, toplumcu gerekilik veya toplumculuk adlandrmasyla Trk iirinin en canl problem alan halinde yaamaya devam eder. Nazmdan sonra, toplumcu edebiyatn nemli airleri olan Hasan Hseyin Korkmazgil, Ahmet Arif, A.Kadir, Afar Timuin, Egemen Berkz, Ataol Behramolu gibi airler halk, emek, devrim kavramlar merkezinde iirin temel ilevinin toplumcu aydnlanmay salamak olduunu dnrler.
Modern ehir ve nsan

Cumhuriyet Dnemi ayn zamanda modern insann, modern ehir iindeki varln eliik biimde alglamaya balad bir dnemdir. Bat modernlemesinin Baudelaireini Valerysini, Mallarmeini okuyan airler benzer atmalarn ve araylarn kendilerinde var olduunu duyarlar. nk Cumhuriyet dnemi airleri, isteseler de istemeseler de, zaman zaman ehre sylenip dursalar da, modernleen ehirlerin iinde olduklarnn farkndadrlar. Bu farkndalk, airleri, ruhsal ve gnlk yaamalar asndan ehre balar; dier bir syleyile airle ehir, birleerek, ekierek, dnm srecini birlikte gerekletirirler. Bu adan bakldnda, Modern Bat airleri ile ehirleri arasnda grlen mahkmluk, isyan ve kaos durumlar, ehirli Cumhuriyet airlerinin iir-ehir ilikilerinde de grlr. Bu modern insan problemini haber veren ilk iirler Necip Fazl Ksakrekin iirleridir. lk kitab rmcek Anda (1925) daha sonra da temel problem alan olacak olan korku,
179
ben, yalnzlk, ehir, lm, kadn gibi problemler vardr. Bu problemler, ana hatlaryla ferd bir i skntnn, ruh bir bouluun ifadesi olarak grlmektedir. (Okay 1987:32). kinci kitab Kaldrmlarda da (1928) ayn ruh hali vardr. Necip Fazl, adalar arasnda varlk, hayat ve ehir ile beni arasnda youn sorgulamay iirinin merkezi haline getiren tek airdir denilebilir. Bu yllarda Necip Fazln ve iirinin grnen bir yz de bohem hayattr. Daha sonralar aylarca ehrin gndznden habersiz bir gece yaay ve oteldeki odamn aynas karsnda yanaklarm trnaklayarak dktm gzyalar (Ksakrek 1932: 92) eklinde ifade ettii, Pariste ve Paristen dndkten sonra yaamaya devam ettii bu hayat, iirlerinde yalnzlk, korku, cevapsz sorular, problemli ak olarak grlr. Necip Fazldan sonra modern insann ehir iindeki yalnzl, mahkumluu, isyan rtk bir biimde kinci Yeni iirinde de grlr. kinci yeni iirinin en temel problemi modern insandr. Bu insan (z), kendisine aktarlan deer yarglarndan uzaklamak ister. Sanki kendine ait deerlerin hepsini el yordamyla aramakta ve oluturmak istemektedir. Bu aray, kinci Yeniyi, insann bilin dna doru ynelecei bir atlma zorlar. Bu atlm, insann i yaaynn madde ve ruhla atmasn yanstr. Bu balamda Sezai Karako, kinci Yeni iirini yle deerlendirir: Bir salt yaama iiridir. Apriori bir tekvin teorisi ve ona dayal hkmler teorisi olmayan, postulasz bir yaama demektir bu salt yaama; realist, pragmatist, plralist. Evrende nsan sz, bu iiri zetler. Bu iir, insann, insanlar aras yeriyle birlik, kinattaki yerini de arayan airlerin geididir. (Karako 1986: 31). kinci Yeni iirinin en ok ilgilendii konu nedir?
SIRA SZDE
T.S. Eliotun orak lkesinden beri modern dnya iirin en nemli izleklerinden birisi olan kent ve yaratt sorunlarn Trk iirindeki ilk rnekleri arasnda bir Paris iiri olan Necip Fazln Kaldrmlar bulunmaktadr.
Orhan Velinin sradan insanna kar kan airlerden Ece Ayhan, insann i yaD N irdeler; lhan ayn ne karrken; Edip Cansever, insann maddeyle ilikisiniE L M Berk, btnyle yaamay bir devingenlik ierisinde grselletirirken, hep yaamn iinde kalmay dener. airler adeta kendilerini tanmak Oiin yazarlar; bu S R U yzden karlarna genel olarak tarihsiz, geleneksiz insanlar kp durur. Bir bakma her air, lhan Berkin de syledii gibi, kendi tarihini, corafyasn kendisi kurDKKAT maya alr (Berk 1992:146). Byle olduu iin de, kendi ehir yaaylarnn dndaki insan yaaylar ile ba kurmakta; gemiten tevars edilebilecek olan ruSIRA SZDE hi malzemeyi yakalamakta zorluklar yaamaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Kk Adamn Hayat
1940lar, kk adamn hayat olarak kavramlatran bir yaama biiminin ve anlaynn edebiyata girdii yllardr. iirde Orhan Veli, hikayede Sait Faik ve romanda Orhan Kemal bu kk adamlarn hayatlarn ortaya koyarlar. PSait Faikin, K T A Dostlarm, sevdiklerimi ar ilerinin kara ocuklarndan setim. Her umumi, herkese ak yol, ah dkkn, bahe, kr benim oldu. Kyllerle beraber demir parmaklklarna aslp belediye gazinosunda saz dinledim. (Abasyank 1950: 43) TELEVZYON eklindeki szleri edebiyatn bu yeni kaynan gsterir. Orhan Velinin iirleri, hem meknsal hem de tematik balamda Sait Faikin yklerinin simetrisidirler. stanbulu kutsallndan ve romantik dselliinden uzaklatrp, yaanlan NTE NET gnlk hayatn mekn haline getiren, ykde Sait Faik ise iirdeROrhan Velidir. Garip iiri, erdemlerin, inancn ve romantik deerlerin oluturduu kltr ortamn reddeder; onun yerine ounluun yaad, soluduu canl bir alt kltr iire tar. Gelenein ruhundan, zevkinden, biiminden kurtulmak ister. nk bu ruh, samimi duygularn yaanmasna engeldir, yapaydr; bu zevk, iinin emekinin,
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
180
yani hayat ayakta tutan sokan zevki deildir. iirde bir z, keskin bir anlam olmadan da geni kitlenin zevkine ulalamaz. Bu anlam ve zevk aslnda ferdin mal deil toplumun maldr. Ahmet Oktay, 1940larn kk adamnn, kk reticiler, marjinaller arasnda bir air-avare olarak dolatn; 1950lerin kk adamnn ise byk ehirde, metropoln canglnda, insanlktan umudunu kesme noktasna gelen bir melankolik gibi grndn; yalnz, kskn ve umarsz olarak dolatn syler (Oktay 1993: 124). k, sarho, isiz, neeli, hznl ve yoksullara kar duyarl olan; bedensel ve ruhsal arzularn gnlk pratikler iinde dillendiren ve yaayan; deniz kylarnda, sinema ve fabrika nlerinde, tramvay ve vapurlarda, meyhanelerde dolaan kk adam figrnn en tipik rneinin Orhan Velinin iirlerinde grld kabul edilegelmitir.
Ak
Ak, sadece Cumhuriyet dnemi iirinde deil, btnyle edebiyatta baat bir tematik deerdir. Ancak kltrlerin ve dnemlerin ak alglarnn ortak ve farkl yanlar bulunabilecei gibi, tek tek airlerin ak alglarnda da benzerlik ve farkllklar bulunabilir. Bu balamda bakldnda Cumhuriyet dnemi iiri iin de akn alglanp yorumlanmasnda ortak nitelikler bulunabilir. Be Hececilerin zellikle Faruk Nafizin iirleri ak merkezinde tarandnda melankolinin, karlkszln ve rtl bir cinselliin belirgin bir ekilde ne kt sylenebilir. Oysa ayn air Anadoluya yneldikten sonra aka daha iyimser, daha ideal bakar. Nazm Hikmette ve ondan sonra gelen birok toplumcu gereki airde akn ideolojik yoldalk boyutu ne kar. Necip Fazln ilk iirlerinde modern bireyin eya ve mekn algsndaki korkulu, tutkulu tavr, akta da grlr. Ama din duyarll iirinin merkezine yerletirdikten sonra ak sosyal sorumluun glgesinde kalr. Ahmet Hamdi Tanpnarda ak daima ideal boyutu ile ne kar. Garip iirinde ak, pratik hayatn en canl damarlarndan biridir; iirdeki zneleri, bedensel, gdsel, ruhsal olarak tatmin eder. Attil lhan iirinde farkl olan ey, aktaki znelerin siyasal, hznl ve ili durulardr. lhan Berk, Cemal Sreya, Edip Cansever gibi kinci Yeni airlerinde belki de en rahat grlebilen tematik deer, aktr. Onlarn aklar, modern ehrin iinde bir sevme eylemi, ruhsal ve tensel bir enerji kayna ve mitolojik bir evrenin zsuyu olarak vardr. rnein, lhan Berk iirinde ak, Servet-i Fnn iirinin tabi ve hayl akndan; Yahya Kemalin sonsuzluk ve ruhaniyet ile birleen akndan farkldr. Bir yanyla Orhan Veli iirindeki pratik aka benzese de ondan da farkldr. Daha dorusu lhan Berkin dil, nesneler, tarih, uygarlklar karsndaki merakl ve zgr tavr, ak iin de geerlidir. Onun iirindeki zneler sanki alar boyunca akla btnleik olarak yaarlar. Onun iirlerinde suyun/denizin olduu yerde erotik imgelerin ortaya kmas da dikkat ekici bir farkllktr.
Din-Metafizik Duyarllk: Bireyden Evrene

Cumhuriyet dnemi iirinde, zellikle Necip Fazl Ksakrek, Ziya Osman Saba, Arif Nihat Asya, Sezai Karako gibi airlerin iirlerinde din bir teslimiyet, te dnya inanc, mn ve ruh aray gibi, dini/metafizik diyebileceimiz bir duyarlk baskn bir tematik deer olarak hep vardr. Necip Fazl iirindeki varolu, varoluun gayesi, mutlak hakikat, hayat, lm, zaman ve insan gibi problemler din/ metafizik bir duyarlk iinde alglanp yorumlanrlar.
181
kinci Yeni iir iinde ok farkl bir hareket oluturan air kimdir? SIRA SZDE Duyarllnn kayna nedir? Necip Fazl ve Sezai Karakola balayan kltrel ve siyasal gelenee dn, bir lde Mehmet kifle ilikilendirilebilir. kifin slm asrn idrkine syletme S O ifade istei ve cehlet ve atletin slmn zne dnmekle alacan R U etmesi ile Necip Fazln, Sezai Karakoun ve onlardan sonra gelen airlerin nclerinden biri olur. kinci Yeni iir anlay iinde ok farkl bir hareket oluturarak ondan ayDKKAT r bir yol tutan Sezai Karako, yerli dnce ve gelenein ruhunu, slm medeniyetinin btnne yneltilen bir baktan karr. Sezai Karakoa gre medeniyet, SIRA SZDE iire, ruh bir g ve zgven verir. Necip Fazl ve Sezai Karakotan sonra gelenler, Necip Fazln modern, metafizik ve ideolojik temelleri olan byk dou tasarm ile Sezai Karakoun slm medeniyeti merkezli dirili tasarmn kendileAMALARIMIZ rinde birletirirler.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM Modern insann varlk karsndaki durumu, varolu kaygs, grnr S alan lem ile metafizik O R U arasndaki iliki Necip FazlSezai Karako-Cahit Zarifolu gibi airlerin A T DKK iirlerinde en belirgin rnekleri grlen Cumhuriyet dnemi Trk iirinin ana SIRA SZDE izleklerinden birisidir.
AMALARIMIZ
Mistisizm
Cumhuriyet dnemi irinde u veya bu oranda mistik eilim gsteren, tasavvuf kaynaklara, Mevln, Yunus Emre gibi tasavvufi kltrn balca sembollerine atflar yapan airler de vardr. Fakat Cumhuriyet dnemi iinde iirleri btnyle misTELEV ZYON tik karakter tayan nerdeyse bir tek air vardr: Asaf Halet elebi. iirlerimde Mistisizm Temayl balkl yazsnda, iirlerinin bir ounun Nirvanaya davet veya Nirvanaya nasl eriileceinin hikyesi olduunu syler. Nirvana adaynn nce NTERNET evresini unuttuunu; sonra kendini kaybettiini; zaman mefhumunun tesine getiini; sonra benliin snrlarn aarak tatn, muayyen bir ruhla mevzilemekten karak dank (diffus) hale geldiini belirtir. Mistisizmi, slm gelenei iindeki tasavvufla birletirip tabiat st bir lemle irtibat kurarak, stn bir bilgiyi aratran sezgi gc ve vecd halindeki pratiklerle eyann zne ait bilgiye, Allaha ulaacan ileri sren tasavvuf felsef meslek (Bolay, 1999: 314) olarak tanmladmzda, Asaf Haletteki bu mistik temyl tamamyla geleneksel tasavvuf yolun iinde saymakta zorlanrz. Tasavvuf (mistik) tecrbe talip, mrit, salik gibi katlarda olumaktadr ve bu yolculuk kiisel tecrbeyi aan bir nitelik gstermektedir. Asaf Haletin mistik bilgiye dayanan imlerinin, bu tecrbeyi artran yanlar vardr kukusuz, ama asl olarak bu imler, reel pratiklerden kopan, kendi iine dnen, varlnn kendi fiziksel tarihini atn duyan insann mistik yaantsn duyururlar. Dier nitelerde yeri geldike rnekleriyle ve temsilcileriyle birlikte geni boyutlarda yeterince ele alnd iin Cumhuriyet dnemi Trk iirinin btn temalarn ayrntl biimde burada tekrarlanmasna gerek grmyoruz. Ancak grlyor ki bu dnem iiri balangtan itibaren insan ilgilendiren temel meseleler etrafnda kurulmu ve gelimitir denilebilir.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
182
zet
A M A
Cumhuriyet dnemindeki kuramsal sorunlar; gelenek, mitoloji, iir anlaylar ve iirin unsurlarn aklayabilmek. iirin en nemli kaynaklarndan biri kukusuz gelenektir. iir ve gelenek ilikisi genel bir bakla iki dzlemde tartlabilir: 1. Kltrel Gelenek: Sosyal, siyasal, maddi, manevi btn birikimiyle gelenek ve iir ilikisi. 2. Edeb Gelenek: iirin kendi gelenei ile ilikisi. Yahya Kemaldeki, kolektif ruh, Necip Fazldaki byk dou, Sezai Karakotaki dirili kavramlar, bir bakma Cumhuriyetten Osmanl birikimine yeniden bakma ve bu birikimden yeni anlaylar karma giriimi olarak dnlebilir. Batl dnce hareketlerinin, ideolojilerin ve poetikalarn da Cumhuriyet dnemi iiri iin nemli kaynaklar olduunu sylemek gerekir. Nitekim pozitivist, materyalist, idealist ve hedonist bak alarnn dnem airlerinde kltrel bir gelenek olarak izleri olduka belirgindir. Yahya Kemalin Nev Yunan, Nazm Hikmetin ilerlemeci ve toplumcu, Necip Fazl, Ahmet Hamdi Tanpnarn sembolist, Orhan Velinin, olgusal ve pratik ve kinci Yeninin bilin st/d tutumlar bu izlere rnek gsterilebilir. iirin kendi geleneiyle ilikisine zellikle temalar, biimler ve slup dzeyinde bakldnda Cumhuriyet dnemi iirinin gelenekle farkl oranda ve nitelikte ilikiler kurduu grlr. Yahya Kemal iin gelenek, kolektif ruhu idrak etmek ve onunla yaamaktr. Garip hareketi, kendisinden nceki btn iir birikimine, anlayna itiraz ederek var olmak ister. Behet Necatigilin gelenee ynelii zellikle iirdeki ses balamndadr. Sezai Karako, yerli dnce ve gelenein ruhunu, slam medeniyetinin btnne yneltilen bir baktan karr. kinci Yeni iiri Garip iirinin tersine imgeye kaplarn aar, edebi sanatlara zgrlk tanr. Mitolojik unsurlar Cumhuriyet dnemi Trk iirinde de varln youn olarak hissettirmi, bata tanm olmak zere iir hemen hemen btn unsurlaryla aydnlarn srekli gndeminde olmutur.
A M A
Cumhuriyet dnemindeki ana temalar tartabilmek. Cumhuriyet dneminde iirin temalar da nemli lde eitlenir. Faruk Nafiz, Enis Behi, Orhan Seyfi gibi airlerle gelen; insan, tabiat, masal, efsanesi ile Anadolu merkezinde yaylan milli deerler, Cumhuriyet dneminde de devam eder. Nazm Hikmet ile yoksulluk, emperyalizm, emek gibi sosyal konularla Trk iirinde yllarca srecek tematik bir alan alr. Necip Fazl ekseninden yaylan ve yeni bir dini duyarla dayanan gelecek tasavvuru, iirin belirgin bir problemi haline gelir. Ahmet Kutsi, Bedri Rahmi gibi airlerin iirlerinde ok belirgin olarak ne kan folklor, hem estetik hem de kltrel kaynak olarak baat bir rol oynamaya balar. zellikle Orhan Veli iiriyle temsil edilen ak, gariplii, yoksulluu ile pratik hayat, iirin nemli bir damar haline gelir. Asaf Halet elebi merkezinde mistisizm dnemin iirinde kendine zg bir yer edinir. Bu belirlediimiz tematik alanlarn varl, zellikle 1920-1950 aras geerli ise de 1950lerden sonra da iir esasen bu tematik alanlarda devam eder. Cumhuriyet dnemine yn veren eilimler, gruplar ve kiiler hakknda aklama yapabilmek. Cumhuriyet dneminde poetik anlaylar, slup zellikleri ve getirdikleri yeniliklerle ne kan hem kendi dnemlerinde etkili olan hem de kendinden sonra gelen iiri etkileyen eilimler, gruplar ve kiiler vardr. rnein Nev Yunan iir anlayndan Saf iir anlayna uzanan Yahya Kemal, Divan iiri ile Milli Edebiyat iiri arasnda, gerek anlamda tematik problemi olan, bir biime ve sluba ulaan bir air olarak Trk iirinde olduka etkilidir. Nazm Hikmet, iirlerindeki Marksist zle, serbest ritimli ve ok sesli iiriyle Trkiyedeki Toplumcu iirin ncsdr. Yedi Meale hareketi iinde grlen Ziya Osman Saba, Trk iirinde birlikte yola kt gruptan daha etkili izler brakr. Necip Fazl Ksakrek, modern Fransz sembolizminin hem poetik anlayn hem de modern ehir ve insan problemini Trk iirinde ileyen air olarak deer grd gibi, yeni bir dini duyarl iirin merkezi haline
A M A
183
getirmekle de nc bir air olur. Cumhuriyet dneminde hem tematik olarak hem de poetik olarak folklordan beslenen airler vardr. rnein Bedri Rahmi Eyubolu, folklorik malzemeye yaslanan ve bu malzemede halkn yksek zevkini, z sanatn bulan ve onu ycelten bir air olarak deer grr. Cumhuriyet dneminde Behet Kemal, Arif Nihat Asya gibi airlerde destans syleyi ve duygusal mill bilin ne kar. Garip Hareketi ve Orhan Veli, kendisinden nceki btn iir birikimine, anlayna itiraz ederek var olur ve Trk iirinde olgusal ve pratik iirin ncs Ahmet Hamdi Tanpnar, felsef alanda Bergson sezgiciliinin, poetik olarak da Brmondun izah ettii Saf iir anlaynn izlerini tayan entelektel bir iir ortam kurmaya alr. Asaf Halet elebi, iirlerini tasavvuf ve dou mistisizmine yaslayarak, iki kltr arasnda yeni bir iir karr. Dalarca, insan, tabiat, dnyay anlamaya alan, mistik metafizik bir algdan lik algya, bireyden topluma, yerelden evrensele, maddeden ruha, ksaca btncl bir algya uzanan bir iir retir. Gerekstcle temel bir kaynak olarak yaslanan kinci Yeni iiri, imgeci tutumu, soyut dili, anlam dlayan yapsyla modernist bir iir kurar ve 1950 sonras Trk iirini en ok etkileyen bir iir hareketi olur. Cumhuriyet dneminde Mehmet narl, lhan geer gibi airlerden oluan Hisarclar, Ahmet Arif, Hasan Hseyin, Ataol Behramolu, Eray Canberk gibi ikinci kuak toplumcular, Sezai Karako, Cahit Zarifolu gibi dini duyarla yaslanan ikinci kuak airler, Bahattin Karako, Yavuz Blent Bakiler gibi milliyeti muhafazakar airler, zellikle ideolojik bir kltr balamnda iirde etkili olurlar. Cahit Stk Taranc, Ahmet Muhip Dranas, Behet Necatigil, Attila lhan, Hilmi Yavuz, smet zel gibi airler, gelitirdikleri iir yaplar ve sluplaryla hem adalarn hem de kendilerinden sonra gelen airleri etkilerler.
184
Kendimizi Snayalm
1. Cumhuriyetten Osmanl birikimine yeniden bakma balamnda aadaki eletirmelerden hangisi doru deildir? a. Ahmet Hamdi Tanpnar-Estetik Mistii b. Yahya Kemal Beyatl-Kollektif Ruh c. Mehmet Akif Ersoy-ttihd- slm d. Necip Fazl Ksakrek-Byk Dou e. Sezai Karako-Dirili 2. Aadakilerden hangisi Ziya Gkalp ile alan halk kltr rnlerinden etkilenen airlerden biridir? a. Necip Fazl Ksakrek b. Ahmet Muhip Dranas c. Ahmet Kutsi Tecer d. Ece Ayhan e. Orhan Veli 3. ... Eski iirin sesini, ritmini ve ahengini ararken eski airlerin bunlar milli hayatn iinde bulduklarn fark eder. Divan iirinin nizamn kurmas ve ahengine ulamasnn arkasnda, milletin yaayp duyduunu ifade etme kabiliyetinin yattn grr. Yukardaki grler hangi aire aittir? a. Ahmet Hamdi Tanpnar b. Yahya Kemal Beyatl c. Mehmet Akif Ersoy d. Necip Fazl Ksakrek e. Ziya Gkalp 4. Nazm Hikmet, Putlar Ykyoruz kampanyasn hangi dergide balatmtr? a. Varlk b. Yeni Kitap c. Dirili d. Diken e. Resimli Ay 5. Estr adl eserin konusu nedir ve yazar kimdir? a. Hatrat-Halit Ziya b. Edebiyat Tarihi-Ziya Paa c. Eletiri-Namk Kemal d. Mitoloji- emsettin Sami e. Edebiyat Teorisi-Recaizade Mahmut Ekrem 6. Memleket iirinin ncl hangi yazardr? a. Ahmet Kutsi Tecer b. Bedri Rahmi Eyubolu c. Mehmet Emin Yurdakul d. Orhan Seyfi Orhon e. Faruk Nafiz amlbel 7. Nazm Hikmetten sonra toplumcu edebiyatn en nemli airleri kimlerdir? a. Hasan Hseyin Korkmazgil, Ahmet Arif, A. Kadir, Afar Timuin, Egemen Berkz, Ataol Behramolu b. Hasan Hseyin Korkmazgil, Ahmet Arif, Ahmet Muhip Dranas, Afar Timuin, Egemen Berkz, Ataol Behramolu c. Hasan Hseyin Korkmazgil, Ahmet Arif, A. Kadir, Aziz Nesin, Egemen Berkz, Ataol Behramolu d. Hasan Hseyin Korkmazgil, Ahmet Arif, A. Kadir, Afar Timuin, Enis Behi Koryrek, Ataol Behramolu e. Hasan Hseyin Korkmazgil, Ahmet Arif, A. Kadir, Afar Timuin, Egemen Berkz, Mehmet narl 8. Modern insan problemini haber veren ilk iirleri kim yazmtr? a. Ahmet Hamdi Tanpnar b. Yahya Kemal Beyatl c. Mehmet Akif Ersoy d. Necip Fazl Ksakrek e. Sezai Karako 9. Garip iirinin ykdeki karl hangi yazardr? a. Necati Cumal b. Ziya Osman Saba c. Sait Faik Abasyank d. Memduh evket Esendal e. Mustafa Kutlu 10. Cumhuriyet dnemi iirinde btnyle mistik karakter tayan air kimdir? a. Necip Fazl Ksakrek b. Mehmet Akif Ersoy c. Sezai Karako d. Cahit Zarifolu e. Asaf Halet elebi
185

1. a 2. c 3. b 4. e 5. d 6. e 7. a 8. d 9. c 10. e Yantnz yanl ise Kuramsal Sorunlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuramsal Sorunlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuramsal Sorunlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuramsal Sorunlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kuramsal Sorunlar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temalar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temalar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temalar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temalar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temalar balkl blm yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 4 kinci yeni iirinin en temel problemi modern insandr. Bu insan (z), kendisine aktarlan deer yarglarndan uzaklamak ister. Sanki kendine ait deerlerin hepsini el yordamyla aramakta ve oluturmak istemektedir. Sra Sizde 5 kinci Yeni iir anlay iinde ok farkl bir hareket oluturarak ondan ayr bir yol tutan Sezai Karako, yerli dnce ve gelenein ruhunu, slm medeniyetinin btnne yneltilen bir baktan karr. Karakoa gre medeniyet, iire, ruh bir g ve zgven verir. Karakotan sonra gelenler, Necip Fazln byk dousu ile dirili tasarmn kendilerinde birletirirler.
Yararlanlan Kaynaklar
Abasyank, Sait Faik (1950). Sarn. stanbul: Varlk Yaynlar. Ahmet Haim (1921). iirde Mana, Dergh. S. 8. Ayda, Adile (1979). Yahya Kemalin Fikir ve iir Dnyas. Ankara: Hisar Yaynlar. Ayhan, Ece (1992). iirin Bir Altn a. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Ayvazolu, Beir, (1989). slam Estetii ve nsan. stanbul: a Yaynlar. Bakiler, Yavuz Blent (1971). Duvak. stanbul. Baydar, Mustafa (1960). Edebiyatlarmz Ne Diyorlar. stanbul: Ahmet Halit Yaarolu Kitaplk Behramolu, Ataol (1968). And Dergisi, 2 Nisan. Beyatl, Yahya Kemal (1990). Edebiyata Dair. stanbul: Yahya Kemal Enstits Yaynlar. Bezirci, Asm (1971). On air On iir. stanbul: May Yaynlar. Bezirci, Asm (1989), Nazm Hikmet. stanbul: Varlk Yaynlar. Bolay, Sleyman Hayri (1999). Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl. Ankara: Aka Yaynlar. Canberk, Eray (1992). iir air zerine Aykr Dnceler. stanbul: Sarmal Yaynevi. Cansever, Edip (1987). Gl Dnyor Avucumda. stanbul: Adam Yaynlar. elebi, Asaf Halet (1954). iirde ekil, stanbul. S. 11. elebi, Asaf Halet(1954a). iirlerimde Mistisizm Temayl, stanbul. S.14.

Sra Sizde 1 Yahya Kemal, eski iirin sesini, ritmini ve ahengini ararken eski airlerin bunlar milli hayatn iinde bulduklarn fark eder. Divan iirinin nizamn kurmas ve ahengine ulamasnn arkasnda, milletin yaayp duyduunu ifade etme kabiliyetinin yattn grr. Sra Sizde 2 ster bilinsiz, ister bilinli hatrlamalarla olsun, hafzann zlmesiyle kurulan dsel dnyann en ekici taraf itenliktir. Kiinin kendi gemiini hatrlamas, yaantdan doarken; yaamad dnemleri hatrlamas, varisi olduu medeniyetin yaratt eserlerden ve kltrel gelenekten doar. Nev-Yunanler, kitabdirler; iirlerindeki itenliksizlik buna baldr. Sra Sizde 3 NecipFazln Poetikasnda akladna gre, iir mutlak hakikati arama yoludur.
186
elebi, Asaf Halet, (1954b). iirde Ruh An, stanbul. S.13. narl, Mehmet (1988). Halkmz ve Sanatmz. stanbul: Kltr Bakanl Yaynlar. Dalarca, Fazl Hsn (1998). iirin Koca nar Fazl Hsn Dalarca (Konuan: Nurdane zdemir) Dil Dergisi. S. 64, ubat, Ankara. Dalarca, Fazl Hsn, (2002). F.H.Dalarca ile Bir Sylei, Mge Sucu Polatn Fazl Hsn Dalarcann iirlerinde ocuk Temas adl kitabna ald sylei. Ankara: Kltr Bakanl. Doan, Mehmet H. (1986). irin Yalnzl. stanbul: Broy Yaynlar. Eliade, Mircea (1991). Kutsal ve Dind (ev. M.Ali Klbay). stanbul: Gece Yaynlar. Enginn, nci (2001). Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat. stanbul: Dergh Yaynlar. Geer, lhan (1964). Anlamsz iir Dedikleri, Hisar. S. 122. Genosmanolu, N. Yldrm (1990). (airle Yaplan Bir Grme), Sur. S.172. lhan, Attila (1984). Elde Var Hzn. stanbul: Bilgi Yaynevi. lhan, Attila (1983). kinci Yeni Sava. stanbul: Yazko Yaynlar. Kabakl, Ahmet (1991). Trk Edebiyat Tarihi. C. 4. stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar. Kank, Orhan Veli (1937). iir lyor Mu, Ulus. S. 5898, 30 lkkanun, Ankara. Kank, Orhan Veli (1969). Denize Doru. stanbul: Varlk Yaynlar. Kank, Orhan Veli (1941). Garip. stanbul: Resimli Ay Matbaas. Kaplan, Mehmet (1988). Cumhuriyet Devri Trk iiri. stanbul: Dergh Yaynlar Karako, Bahattin (1989) Bahattin Karakola air ve iir zerine, Trk Edebiyat. S. 194. Karako, Bahattin (1994).iir Evrensel Karanlnda Petekler ren Usta Ary Bulma Balamnda Bir Gezi, Akademik ereve. S. 3. Karako, Sezai (1982). Edebiyat Yazlar I. stanbul: Dirili Yaynlar. Karako, Sezai (1086) Edebiyat Yazlar II. stanbul: Dirili Yaynlar. Ksakrek, Necip Fazl (1932). Ben ve tesi. stanbul. Kocatrk, Vasfi Mahir (1970). Byk Trk Edebiyat Tarihi. Ankara. Korkmaz, Ramazan (2002). karosun Yeni Yz Cahit Stk Taranc. stanbul: Aka Yaynlar.
Necatigil, Behet (1983). Dz Yazlar1 (haz. A.Tanyeri, H. Yavuz). stanbul: Cem Yaynevi. Ocak, Ahmet Yaar (1983). Bekta Menakpnamelerinde slm ncesi nan Motifleri. stanbul: Enderun Yaynlar. Okay, Orhan (1987). Necip Fazl Ksakrek. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Oktay, Ahmet (1993). Cumhuriyet Dnemi Edebiyat. Ankara: Ktr Bakanl Yaynlar. Orta, Yusuf Ziya (1938). Bir Selvi Glgesi. stanbul: Kanaat Kitabevi. gel, Bahattin (2003). Trk Mitolojisi. C. 1. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. zdenren, Rasim (1986). Ruhun Malzemeleri. stanbul: Risale Yaynlar. zel, smet (1987). Erbain. stanbul: klim Yaynlar. zel, smet (1992). Tahrir Vazifeleri 1. stanbul: dam Yaynlar. zel, smet (1980). iir Okuma Klavuzu. stanbul: Yeryz Yaynlar. Pakdil, Nuri (1969). Kalemin Yk, Edebiyat, S. 1. Ran, Nazm Hikmet (1937). Nzm Hikmet Diyor ki, Her Ay. S: 2, Mart. Seyidolu, Bilge (1997). Erzurum Masallar. stanbul: Dergah Yaynlar Soysal, Ahmet (1999). Arzu ve Varlk Dalarcaya Baklar. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Tanpnar, Ahmet Hamdi (1992). Edebiyat zerine Makaleler. stanbul:Dergh Yaynlar. TDEA, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. C.2. stanbul: Dergh Yaynlar. Uyguner, Muzaffer (1990). Salah Birsel. stanbul: Altn Kitaplar. Yavuz, Hilmi (1987). Yazn zerine. stanbul:Balam Yaynlar. Yavuz, Hilmi (1999). iir Henz. stanbul: Est-Non Yaynlar. Zarifolu, Cahit (1977). Mavera Dergisi, S. 11.

Cumhuriyet Dönemi Türk Şiiri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cumhuriyet Dönemi Türk Şiiri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

CUMHURYET DNEM TRK R

Editrler Prof.Dr. Hasan AKAY Do.Dr. Muharrem DAYAN

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri..............................................

ncekiler ve Cumhuriyet Dnemindeki iirsel Etkinlikleri ve 1920-1940 Aras Trk iiri...................................................... 22

Modern iire Doru-Garip Hareketi........................................ 42

Nzm Hikmet ve Toplumcu Gereki iir .......................... 62

Modern Trk iirinde Metafizik Eilimler ............................ 80

Modern Trk iirinde Gelenekten Yararlananlar ................ 102

106 108 111 114 116 117 117 118

kinci Yeni iiri ......................................................................... 120

ada Trk iiri (1970-2000)................................................ 150

CUMHURYET DNEM TRK R

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan TarihselToplumsal-Edeb artlar

Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan TarihselToplumsal-Edeb artlar

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

II. MERUTYET DNEMNDE TOPLUMSAL, POLTK VE EKONOMK DURUM

1. nite - Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan Tarihsel-Toplumsal-Edeb artlar

II.MERUTYETTEN TBAREN GELEN DEOLOJLER: TRKLK- SLMCILIK-BATICILIK

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

1. nite - Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan Tarihsel-Toplumsal-Edeb artlar

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

SAVALAR, GLER, KAYIPLAR... AMALARIMIZ

1. nite - Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan Tarihsel-Toplumsal-Edeb artlar

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

SIRA SZDE anakkale Savann Trkler asndan nemi nedir?

II. MERUTYETTEN SONRA EDEBYATTAK DEMELER: BM VE DL SORUNLARI

1. nite - Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan Tarihsel-Toplumsal-Edeb artlar

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

1. nite - Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan Tarihsel-Toplumsal-Edeb artlar

CUMHURYET DNEMNDE EKONOMK, SYASAL, TOPLUMSAL DURUM

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

1. nite - Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan Tarihsel-Toplumsal-Edeb artlar

CUMHURYET DNEM BOYUNCA GELEN DEEN DNCE HAREKETLER

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

1. nite - Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan Tarihsel-Toplumsal-Edeb artlar

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

1. nite - Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan Tarihsel-Toplumsal-Edeb artlar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Cumhuriyet Dnemi iirini Hazrlayan Tarihsel-Toplumsal-Edeb artlar

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

CUMHURYET DNEM TRK R

ncekiler ve Cumhuriyet Dnemindeki iirsel Etkinlikleri ve 1920-1940 Aras Trk iiri

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

Mehmet kif Ersoy

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

Yahya Kemal Beyatl

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

DERGH DERGS VE ETKS

Dergh dergisi, Be Hececiler, On Hececiler ve II. Hece kua airlerini karlatrabilmek.

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

I. KUAK KHECE ARLER D KAT

AMALARIMIZ arasnda 1890-1900 yllar

HECENN II. KUAI VE RTMN ZAFER

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

YEN OLUUMLAR: YED MEALE

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri

TRK RNDE KAYNAK ARAYILARI: MTOLOJ, FOLKLOR VE SEMBOLZM

Cumhuriyet Dnemi Trk iiri