Yüzyıl Türk Edebiyatı

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2375 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1372
XVI. YZYIL TRK EDEBYATI

Yazarlar Prof.Dr. Mustafa SEN (nite 1, 8) Prof.Dr. Muhsin MACT ( nite 2, 4) Prof.Dr. Cihan OKUYUCU ( nite 3) Prof.Dr. Nihat ZTOPRAK (nite 5) Prof.Dr. smail H. AKSOYAK (nite 6, 7)
Editrler Prof.Dr. M. A. Yekta SARA Prof.Dr. Muhsin MACT
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. ennur Arslan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi XVI. Yzyl Trk Edebiyat ISBN 978-975-06-1050-9 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011
indekiler
iii
indekiler
nsz .................................................................................................................... vii
XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat ..........................

GR ............................................................................................................................ OSMANLI PADAHLARI VE RLER .............................................................. II. Bayezit (Adl) ........................................................................................................... Yavuz Sultan Selim (Selim) ....................................................................................... Kanuni Sleyman (Muhibb) ..................................................................................... II. Selim (Selim/Selim) .............................................................................................. III. Murat (Murad) ..................................................................................................... III. Mehmet .................................................................................................................. EDEB MUHTLER VE HAMLER ......................................................................... DVAN ARLER ...................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
2
3 3 4 5 5 7 7 8 9 11 15 17 18 18 18
1. NTE
Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat ...................................... 20

GR ............................................................................................................................ AZER SAHASI TRK EDEBYATI ........................................................................ ah smail (Hatay) ...................................................................................................... Eserleri .................................................................................................................... brahim Glen .......................................................................................................... Eserleri .................................................................................................................... Trke Eserleri ...................................................................................................... Farsa Eserleri ........................................................................................................ AATAY SAHASI TRK EDEBYATI ................................................................. Babr ah ..................................................................................................................... Eserleri .................................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 21 21 22 23 28 29 29 29 31 31 31 34 35 36 36 37
2. NTE
Trk Edebiyatnn ki Zirve airi: Fuzul ve Bak ......................... 38

GR ............................................................................................................................ FUZUL (1483-1556) .................................................................................................. 39 39
3. NTE
iv
indekiler
Edeb Kiilii ................................................................................................................ Fuzulyi Etkileyen airler ve Fuzulnin Etkileri ..................................................... Eserleri .................................................................................................................... BAK (1526/27-1600) ................................................................................................. Edeb Kiilii ................................................................................................................ Eserleri .................................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
40 42 43 49 52 54 60 61 62 62 63
4. NTE
Klasik Dnem Divan airleri-I ... ................................................... 65

KLASK DNEM DVAN ARLER ..................................................................... ZAT (1471-1546) ....................................................................................................... HAYAL (1497/99-1556/57) ....................................................................................... NEV (1533-4-stanbul 1599) ................................................................................... EMR (.1575) ............................................................................................................. zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 65 65 72 76 81 83 85 86 86 86
5. NTE
Klasik Dnem Divan airleri-II ...................................................... 88

GR ............................................................................................................................ LAM ELEB (1472-1534) ..................................................................................... Eserleri .......................................................................................................................... GELBOLULU MUSTAFA L (1541-1600) .......................................................... Eserleri .......................................................................................................................... BADATLI RUH (1534/35-1605/6) ....................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 89 89 90 91 92 93 100 101 102 102 103
6. NTE
XVI. Yzyl Mesnevileri-I ............ ................................................... 105

XVI. YZYILDA MESNEV ..................................................................................... AK VE MACERA MESNEVLER ......................................................................... Yusuf u Zleyha ........................................................................................................... Leyla v Mecnun ......................................................................................................... Hsrev irin / Ferhad u irin ................................................................................. 105 106 106 108 111
indekiler
em Pervane ............................................................................................................. Gl Blbl ................................................................................................................. Vamk u Azra ............................................................................................................... Salaman u Absal .......................................................................................................... ah u Geda ................................................................................................................... Cemid Hurid ......................................................................................................... Varka ve Glah ........................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
113 114 114 115 115 120 121 125 127 128 128 129
XVI. Yzyl Mesnevileri-II........... ................................................... 131

DN VE TASAVVUF MESNEVLER .................................................................... TARH VE DESTAN MESNEVLER .................................................................... YERL VE REALST MESNEVLER ....................................................................... Surnameler .................................................................................................................... ehrengizler................................................................................................................... Hasbihller ve Sergzetler ........................................................................................ Ebkr- Efkar ........................................................................................................... Sergzetname/Hlname-i Sevad ....................................................................... Sergzetname-i Zaif ............................................................................................ Hasbihal ................................................................................................................... Nalan u Handan ..................................................................................................... Hecrname / Hazanname ....................................................................................... Mehekname............................................................................................................. Saknameler ve retnameler ...................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 131 133 134 134 134 140 140 140 140 140 140 141 141 141 143 145 146 146 147
7. NTE
XVI. Yzylda Nesir ........................................................................ 148

XVI. YZYILDA NESR ............................................................................................ MENSUR ESERLERN SINIFLANDIRILMASI ..................................................... ifahi/ Folklorik slup ................................................................................................ lm slup ..................................................................................................................... Bedi/Estetik slup ..................................................................................................... Resm slup ................................................................................................................. MENSUR TRLER ..................................................................................................... Tarihler ......................................................................................................................... Biyografiler ................................................................................................................... 149 149 150 153 154 155 157 157 159
8. NTE
vi
indekiler
air Tezkireleri ............................................................................................................. Mneat Mecmualar .................................................................................................. lm Eserler ................................................................................................................... Tasavvufi Eserler .......................................................................................................... erh ve eviriler .......................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
161 161 161 162 162 165 167 168 168 169
indekiler
vii
nsz
Sevgili renciler, XVI. yzylda Trk edebiyat ok geni bir corafyada etkinliini srdrr. Osmanl, Safevi ve Timurlu sanat evrelerinde Trkenin en gzel eserleri verilir. Siyasal mcadelelere ramen stanbul ile Tebriz ve Herattaki kltr ve sanat evreleri arasnda alveri devam eder. Osmanl sahasnda Bak bata olmak zere Zat, Nev, Hayal, Emr, Lami, Ruh ve Gelibolulu Mustafa l gibi airler divan edebiyatnn klasik nitelie erimesine katk salar. Klasik dnem Trk edebiyatnn Azeri sahasndaki en nemli temsilcisi ise Fuzuldir. Fuzulden sonra Azeri sahasnn nde gelen airleri arasnda Hatay yer alr. Hataynin iirleri tekke ve tasavvuf muhitlerinde, zellikle de Alevi-Bektai evrelerinde ok okunmutur. Azeri sahasnda Safevi evrelerinin dnda gelien tasavvuf edebiyatnn en dikkate deer temsilcisi ise brahim Glendir. Timurlular dneminde Ali ir Nevay sayesinde zirveye erien aatay edebiyat, XVI. yzylda eybaniler ve Babrller tarafndan temsil edilir. eybanilerin dalmasyla birlikte Afganistan ve Hindistann bir blmn ele geiren Babr ah, aatay edebiyatnn Nevayden sonra en byk temsilcisi sfatyla iir, hatra, aruz, fkh ve tasavvuf konularnda eserler verir. Fars edebiyatnda kullanlan her tr ve tarz, XVI. yzyl Trk edebiyatnda karlk bulur; Genceli Nizamnin be mesneviden oluan hamsesine, dier Fars airlerinin farkl konulardaki mesnevilerine Trk airlerince nazireler yazlr. Hemen her konuda mesnevi tarznda eser verilir. iirin dayand estetik temeller zerinde gelien nesir alannda da olduka yetkin eserler retilir. Tarih, biyografi, tezkire, menkbe ve dier trlerde ortaya konulan eserler, daha sonraki yzyllarn sanatlarna rnek oluturur. XVI. yzylda birbirinden uzak kltr merkezlerinde ve farkl devletlerin himayesinde geliimini srdren Trk edebiyatnn nemli temsilcileri ve onlarn eserlerinin tantld bu kitap, bata nite yazarlar olmak zere pek ok kiinin katksyla ortaya kt. Emei geenlere teekkr ederiz. Editrler Prof.Dr. M.A. Yekta SARA Prof.Dr. Muhsin MACT
1
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; XVI. yzyl Osmanl padiahlarnn kltr ve sanat hayatnn gelimesindeki yerini belirleyecek, XVI. yzyl Osmanl kltr merkezlerini ve edebiyat muhitlerini tanyacak, XVI. yzyl Osmanl edebiyatnda grlen eilimler ve balca temsilcileri Hakknda deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Adl Selim Muhibb Murad Edeb Muhitler Rumelili airler Nazire Gelenei mmi airler Hece ls
indekiler
GR OSMANLI PADAHLARI VE RLER EDEB MUHTLER VE HAMLER DVAN ARLER
XVI.Yzyl Trk Edebiyat
XVI.Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edebi Hayat
XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat

GR
Osmanl Devleti, XVI. yzyla Fatihin ehzadesi II. Bayezitin ynetiminde girmitir. Dousunda Uzun Hasann ahsnda simgeleen Akkoyunlu tehdidi, yerini Erdebil Tekkesinin eyhi ve Safevi Devletinin kurucusu ah smaile brakmtr. Bylece yzyllarca sren Osmanl-Safevi mcadelesi de balamtr. Timurlularn nceki yzylda parlayan yldz, XVI. yzylda uzak lkelere kaym, Hindistanda Babr ahn temsil ettii Trk-Hint mparatorluu kurulmutur. Gneydou Avrupadan balayarak bu ok geni kltr corafyasnda Trke, edeb dil olarak yaygn bir kullanm alan kazanm ve en parlak dnemini yaamtr.
OSMANLI PADAHLARI VE RLER
Osmanl Devleti, XVI. yzylda birka btn Trk tarihi iinde ok gl devlet adamlar olarak tannan padiahlarn ynetiminde byme ve gelimesini srdrerek dnyann en byk devletlerinden biri hline gelmitir. Bu yzylda Osmanl tahtnda II. Bayezit (1481-1512), Yavuz Sultan Selim (1512-1520), Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566), Sultan II. Selim (1566-1574), Sultan III. Murat (1574-1595) ve Sultan III. Mehmet (15951603) bulunmutur. Bu yzyl, Osmanl Devletinin her bakmdan altn adr. Bu yzylda asker, mimar ve kltrel alanda byk gelimeler yaanm, halkn kltr ve refah seviyesi ykselmitir. Kltrel gelimeler siyasi gelimeleri belli bir mesafeden izler. XVI. yzyl Osmanl toplumunda bilim, kltr, sanat ve edebiyatta devletin bymesiyle orantl olarak byk bir gelime gzlenmitir. Osmanl ynetimi, bir yandan siyasi yapy glendirmeye gayret gsterirken bir yandan da bilimde ve sanatta ilerleme ve ykselme gereini fark etmi, bunun gereklemesi iin hibir fedakrlktan kanmamtr. Sultan ve devlet ileri gelenleri saraylarn, yabanc bilim adamlar ve sanatlara atklar gibi, yaptklar seferler sonunda tannm bilim adam ve sanatlar, hatta meslek mensuplarn toplayp stanbula getirmilerdir. Devletin bilim ve sanat adamlarna gsterdii himayeci tutum, zenginleen devlet yaps ile birlikte artarak devam etmitir. Osmanl sultan ve ehzadeleri bilim ve sanatn geliimi iin ynetici olarak yklendikleri sorumluluklarn yan sra, himaye ettikleri baz sanat dallarnda yetenekleri dorultusunda eserler vermilerdir. yle ki padiahlardan II. Bayezit (Adl), Yavuz Selim (Selim), Kanuni Sleyman (Muhibb), II. Selim (Selim), III. Murat (Murad); ehzadelerden Cem, Korkut (Harim), Mustafa (Muhlis), Bayezit (ah) ayn zamanda tannm airlerdir. Dier Osmanl airlerinin iirleriyle boy lebilecek nitelikte eserleri vardr.
XVI. Yzyl Trk Edebiyat
imdi XVI. yzyl Osmanl padiahlarn, kltr ve sanat hayatna katklar asndan daha yakndan tanmaya alalm.
II. Bayezit (Adl)
II. Bayezitin tahta geiinin ilk yllarnda i ve d siyaset byk lde shak Paa ve Gedik Ahmet Paann istekleri dorultusunda biimlenmitir. Devlet idaresinde Fatih dneminin kltr ve sanat politikalarna kar oluan tepkiler, bilhassa Avrupadan gelen sanatkrlar ve onlarn eserleriyle snrl kalmtr. Cemin 1481de Bayezite yenilerek Msra kandan Rodos valyelerinin elinde lmne kadar (1495) geen sre ierisinde Bayezitin i ve d politikada ok ihtiyatl davrand grlr. Cemin lmnden sonra II. Bayezit, gl bir donanma oluturarak Venedikle harbe giriir (1499-1502). Fakat tam bu srada, Uzun Hasandan sonra Osmanllarla kar karya gelmeyen Akkoyunlu egemenliindeki topraklarda Safevi tehdidi ba gsterir. ah smail, Bayezit dneminde 1502 ve 1507de iki kez Osmanl topraklarna girmitir. Ayrca onun Anadoludaki taraftarlarndan ahkulu, 1511 ylnda Teke yresinde bir ayaklanmaya nclk ederek Ktahya beylerbeyini katletmi ve hatta Bursay tehdit etmeye balamtr. Veziriazam Hadm Ali Paay ldrtmtr. Bu ayaklanmalarn muhtemel sonularn gren ehzade Selim, yenierilerin desteini almak suretiyle stanbula girmi ve artk yalanm olan babasn tahttan indirmitir (24 Nisan 1512). II. Bayezit, ehzadeliinde grev yapt Amasyann tarihsel ve kltrel birikimini ok iyi deerlendirmitir. Orada pek ok air ve bilginin yetimesini ve bunlarn daha sonra merkez ynetime katlmlarn salamtr. Onun Amasyadaki muhitinde yetien airlerin banda Taci Beyin olu Cafer elebi (. 1515) ile Meyyedzade Abdurrahman (.1516) gelir. Meyyedzade, Hatem mahlasyla Trke, Farsa ve Arapa iirler sylemesine ramen bilgin olarak tannr. Ayrca bata torunu ve Meair-uara adl tezkirenin yazar k elebi (.1571) olmak zere pek ok bilgin ve sanatkrn yetimesine katk salamtr. Onun himaye ettii kiiler arasnda tarihi ve air Kemal Paazade, Hafz- Acem, Necat Bey (. 1509) ve Zat (.1546) gibi nemli airler vardr. II. Bayezit dneminde Herat ve Tebriz bata olmak zere ran ve Orta Asyadaki kltr merkezleri ile ilikiler devam etmitir. II. Bayezit ile Hseyin Baykarann mektuplatklar bilinir. Herat, Baykara dneminde (1469-1506) iir, musiki, hat, nak ve ciltilik gibi sanat dallarnda ayr bir slubun merkezi olmutur. Onun muhitinde yaayan lim ve sanatkrlarn kaydettikleri irtifa, dier kltr ve sanat merkezlerindeki sanatlarn imrenecekleri bir dzeye erimitir. Hseyin Baykarann bilhassa Molla Cam (1414-1492) ve Ali ir Nevay (1441-1501) ile kurduu mnasebet, Osmanl airleri tarafndan yneticisanatkr ilikisinin gzel bir modeli olarak alglanm ve takdim edilmitir. Ayn zamanda bu iki usta air; Nevay ve Cam, kendi muhitlerini aarak Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmenlerinin himayesinde bulunan Tebrizdeki sanatkr ve devlet adamlaryla iliki kurduklar gibi Osmanl devlet ricali ve airleriyle de iyi ilikiler iinde olmulardr. II. Bayezitin Camye hediyeler gnderdii bilinmektedir. Osmanl airleri de Molla Camyi, rnek aldklar Fars airleri iinde anm, Nevaynin gazellerine nazireler sylemilerdir. II. Bayezit, sadece bilgin ve airleri himaye etmekle kalmam, kendisi de Adl mahlasyla yazd gazellerle devrin airleri arasnda yer almtr. yle ki devrin air tezkirelerinde airliine yaplan vurgu, onun bilim ve sanat adamlarna gsterdii ilginin glgesinde kalmtr. Adl Divan, Yavuz Bayram tarafndan yaymlanmtr (Amasya Valililii Yaynlar, Amasya 2009). Adl Divannda 144 Trke gazel, 14 Farsa gazel, 1 murabba ve az sayda kta, mfred ve matla vardr.
1. nite - XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat
Yavuz Sultan Selim (Selim)
Yavuz Sultan Selim, ok ksa sren hkmdarlk dnemine (1512-1520) ok nemli zaferler sdrmtr. ncelikli olarak Safevi tehlikesini ortadan kaldrmak iin rana sefer dzenlemi ve ah smailin gebe Trkmenler zerindeki etkinliini nispeten azaltmtr. Dier yandan Suriye zerine yryerek Memlk hkmdar Kansu Gavryi yenmi ve lkesinin dou ve gneydou snrlarn nispeten emniyetli hale getirerek ticaret yollarn kontrol altna almtr. Dnemin airleri onun seferlerini destans bir dille ileyerek Selimnameler yazmtr. Siyaset ve kltr alannda dedesi Fatihin stanbulu dnyann kltr merkezi haline getirmek iin gsterdii gayretlerle rten politikasn benimsemitir. Siyasal iktidarn hretli bilgin ve sanatkrlar himaye etmek suretiyle pekitirmek iin Tebrizi ve Kahireyi aldnda yzlerce sanatkr stanbula gndermitir. stanbuldaki sanatkr ve bilginleri himaye etmitir. Yavuz devrindeki kltr ve bilim hayatnn renkli simalar arasnda Tacizade Cafer elebi, Meyyedzade Abdurrahman elebi, Zembilli Ali Efendi ve bni Kemal dikkati eker. Yavuz dneminde Anadolu sahasnda yetien airlerin saysnda art olduu gibi, Osmanl saray evresine zellikle Safevi, Timurlu muhitlerinden katlmlar da olmutur. Kendisi de divan oluturacak kadar Farsa iir sylemitir. Farsa iirleri Ali Nihat Tarlan tarafndan Trkeye evrilmitir (Ahmet Halit Kitabevi, stanbul 1946). Yavuz, Farsa iirler yazd halde siyasal mcadeleye giritii ah smail (Hatay) ve dier siyasi rakibi Memlk sultan Kansu Gavrnin Trke iirler sylemi olmas ilgintir. Gnmze ulaan az saydaki Selim mahlasl Trke iirin Yavuz Selime ait olup olmad ise kukuludur. Onun, her drtlnn sonunda Neyi ki ve mi ki cevr mi ki nz m ki dizesini yineledii u mtekerrir murabba, Ahmet Muhip Dranasn Bahar Gkleri balkl iiri ile Melih Cevdet Andayn Tohum iirine esin kayna olmutur. Gzlern fitnede ebrn ile enbz m ki Dil aslmaa iver zlfine cnbz m ki Bizi kahr eylediin lutfna gz m ki Neyi ki ve mi ki cevr mi ki nz m ki Dili sayd itmede lem bilr stdln Key sakn leme yaylmaya bddln Bilmezem srr nedr bilmi iken ydln Neyi ki ve mi ki cevr mi ki nz m ki Dil nedr nesne mi var k odna yakmadn Ik zencrine gerden mi kodun takmadn Beni grdkde yzn dndrben bakmadn Neyi ki ve mi ki cevr mi ki nz m ki Bu Selim kuluna cevri revn eyledign Bunca sdkn reh-i knda yalan eyledign Yzni gsterben yine nihn eyledign Neyi ki ve mi ki cevr mi ki nz m ki
Kanuni Sleyman (Muhibb)
Kanuni devrinde Osmanl devletinin siyasi snrlar ne kadar genilemise kltr corafyas da o denli ulara ulamtr. Sultan Sleyman, 46 yl sren saltanatnn (1520-1566)
ilk yllarnda batya seferler dzenlemitir. Belgrat (1521) ve Moha (1526) zaferlerinden sonra Safevilere kar Irakeyn, Tebriz ve Nahcivan seferlerini dzenleyerek Badat, Tebriz, Dou Anadolu, Azerbaycan ve Irak- Acemi Osmanl topraklarna katmtr. Kanuni dnemi, sadece fetih ve zaferlerle sslenen siyasette deil, mimariden iire kadar hemen her alanda Osmanlnn en grkemli zamandr. Fatihten sonraki tarihsel srece tam da denk decek bir politikay benimseyerek dzenledii kanunnameler, kurumsallama srecini tamamlayan brokrasi ve hukuk sistemi ile ann ihtiyalarn karlayacak bir yap oluturmutur. Kanuni, Sleymaniye medreselerini kurarak Osmanl biliminin gelimesinde Fatih medreselerinden sonraki en nemli atlm gerekletirmitir. Kanuni ve muhteem sfatlarn hak edecek politikalar gelitirip uygulayan Sultan Sleyman, Muhibb mahlasyla yazd iirler ve himaye ettii airlerle Osmanl iirini zirveye tamtr. II. Bayezit dneminden itibaren Osmanl ariv belgelerinde adlarna rastlanan airlerin says Kanuni dneminde artmtr. Kanuninin sanatkrlar himaye etme konusundaki tutumu, bata Sadrazam brahim Paa ve Defterdar skender elebi olmak zere Knalzade Ali, Nianc Celalzade Mustafa elebi, Kazasker Kadri Efendi, eyhlislam Kemal Paazade ile eyhlislam Ebussuud Efendi ve Ktib mahlasyla iirler syleyen Seydi Ali Reis gibi devrin brokrat ve devlet adamlar tarafndan da benimsenmitir. Kanuni, Osmanl edebiyatnn Zat ve Edirneli Nazmden sonra en ok gazel yazan airidir. Muhibb Divan, Kltr Bakanlnca yaymlanmtr (Cokun Ak, Muhibb Divan, Ankara 1987). Pek ok retken air gibi o da hayatn hemen her alanna ilikin iirler sylemi, ancak ok yazd iin zaman zaman kendini tekrarlamtr. En nl iiri udur: Gazel Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihnda bir nefes shhat gibi Saltanat didkleri ancak cihn gavgsdur Olmaya baht u sadet dnyada vahdet gibi Ko bu y u ireti nkim fendur kbet Yr- bk ister isen olmaya tat gibi Olsa kumlar sagnca mrne hadd aded Gelmeye bu e-i arh ire bir sat gibi Ger huzr itmek dilersen ey Muhibb fri ol Olmaya vahdet cihnda ge-i uzlet gibi Kanuninin kendisinden sonra Osmanl tahtna geen ehzadesi II. Selim, tahta geememi dier oullar Mustafa, Cihangir ve Bayezit de iir sylemi hanedan mensuplardr. Bunlardan ehzade Mustafa (1515-1553), Saruhan ve Amasyada sancak beylii yapt. ehzadeler arasndaki taht rekabeti yznden babas tarafndan bodurularak ldrld. Bu hazin lm hadisesi zerine Osmanl airleri ok sayda mersiye kaleme aldlar. ehzade Mustafa, Osmanl tarihinde ardndan en ok mersiye yazlan kiidir. ehzade Mustafa da maiyetinde ok sayda air barndran bir ynetici olup kendisi de Muhlis ya da Mustafa mahlasyla iirler sylemitir. Kanuninin en kk olu olan ehzade Cihangir (1531-1553), kk yatan beri zayf ve hastalkl bnyesi, muhtemelen de en kk oul olmas dolaysyla en sevdii ehza-
desidir. Fakat taht mcadelelerinden etkilenerek gen yata vefat etmitir. Cihangir de iirle megul olmu ve gnmze birka iiri ulamtr. Kanuninin dier olu ehzade Bayezit (1525-1561) de Mustafann ldrlmesinden sonra taht kavgasna karm ve ehzade Selim ile Konya sahrasnda girdii sava kaybedip rana snmtr. Daha sonra iki devletin anlamas zerine bodurularak cenazesi Osmanl lkesine getirilmi ve Sivasta defnedilmitir. Divan iirinde airlerin kendi psikolojik skntlarn dile getirmeleri iyi karlanmam, onlardan daha ok belli bir senaryo erevesinde belirli konularn en gzel biimde dile getirilmesi talep edilmitir. Kiisel problemlerin dile getirildii rneklere ise hasb-i hl tarz iir ad verilmitir. Bu tarz rneklerin iir tarihimizde arlkl yer tutmad bilinmektedir. te bu az saydaki rneklerin en dikkate deer rnekleri Cem Sultan ve ehzade Bayezitin eserlerinde karmza kar. zellikle ehzade Bayezit, bugn elimizde bulunan iirlerinde btnyle kendi macerasn nakletmitir. Bunlar, devrin estetik anlayna gre orta seviye rnekler olarak deerlendirilse bile bir itenliin rn olduklar iin lirik ve scak iirlerdir.
Kanuninin ehzadeleri arasndaki trajik taht mcadelesinden baaryla kan II. Selim dneminde (1566-1574) fetihler devam etmi olmasna ramen 1571 ylnda Kbrsn fethi Osmanllarn son byk asker baars saylr. II. Selim de ehzadeliinden balayarak bilim ve sanatla i ie olmu, daha Ktahyada ehzade vali iken evresine yirmi civarnda sanat ve bilim adamn toplayp onlarla megul olmutur. Kendisi de Selim mahlasyla iirler sylemitir. Onun hemen her antolojide yer alan ve modern airlerce de ska alntlanan u beyti ok nldr. Biz blbl-i muhrik-dem-i glzr- firkz te kesilir gese sab glenimizden (Biz ayrln glbahesinde yakc demler eken blblz; sabah rzgr glbahemizden gese ate kesilir.) Gazel Hln ile zlfn el bir eylemi Dilleri dmyla nahcr eylemi Hilkaten sen bir meleksin ki Hud Sret-i insnda tasvr eylemi n- vasln halka ksmet idicek Hicrini Hak bana takdr eylemi Sanasn nakk- kudret kana Nrdan nn tahrr eylemi rz- dilberdeki hatt ey Selm Dd- hndur ki tesr eylemi
II. Selim (Selim/Selim)
III. Murat (Murad)
III. Murat dneminde (1574-1594) Osmanllar douda ranllarla, Orta Avrupada Habsburglarla bir dizi sava yapmlardr. ran ve Avusturya savalarnn getirdii yk, Osmanl ekonomisini byk lde skntya sokmutur. Buna ramen kltr ve sanat canlln srdrmtr.
III. Muratn ehzadesi Mehmet iin 1582 ylnda yaplan olduka gsterili snnet dn, protokol konuklar, elence hayatndaki yenilikleri, sresi ve icra edilen mzikleriyle devrin air ve yazarlarnn da dikkatini eker. Bu dn, Gelibolulu Alinin CamiulBuhur Der-Meclis-i Sr adl 2725 beyitli eserinde btn ihtiamyla anlatlr. Baka airler ve hatta Avrupal gezgin ve diplomatlar tarafndan da bu dn, gn gnne yakndan izlenmi ve kayt altna alnmtr. III. Murat, Osmanl padiahlarnn en bilginlerinden saylr. eyhlislam Mehmed Sdeddn Efendi, Beka Efendi, eyh c Efendi, Tiryaki Hasan Paa gibi devrin nl kiileri tarafndan yetitirilmitir. Muhibbden sonra en ok gazel syleyen padiahtr. Murad Divannda 1567 gazel vardr. iirlerinde genellikle Murad, bazan da Murad mahlasn kullanmtr. Divan zerine doktora tezi hazrlayan Ahmet Krkkl, setii iirleri dilii evirileriyle birlikte Sultan III. Murad adl kitabnda yaymlamtr (Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul 1988). Murad, divanndaki 1567 Trke gazel, Farsa syledii 39 gazel ve Futuhat- Ramazan adl Farsa eseriyle devrin retken airleri arasnda yer alr. ou tasavvuf nitelik arz eden bu iirler, sade ve samimi bir dille sylenmitir. iir dnda saatilie ve nakkala zel ilgisinin olduu da kaynaklarda belirtilir. III. Muratn bir baka yn ise gsteri sanatlarna ve meddah hikyelerine dknldr. Gazel Bizi sretde grdn pdiyuz Vel manda bir kemter gedyuz Bizi yr iiginde anlama yd Kamuya yd u yra inyuz Bu sret leminde chilz biz Velkin mcteb v murtazyuz Kdret gsterp lemde her dem Vel btnda ey dil asfiyyuz Murd nesne yok zhir amelden Vel yne-i ibret-nmyuz
III. Mehmet
Osmanl iktisad hayatnn ciddi sarsntlar geirdii III. Mehmet dnemine (1595-1603) Celali isyanlarnn yaratt knt damgasn vurmutur. 1603 ylnda Safevi hkmdar ah Abbas, Osmanl devletinde yaanan kargaa ortamndan yararlanarak Osmanl birliklerini eski ran eyaletlerinden Anadoluya ekilmek zorunda brakmtr. XVI. yzyln sonunda Avrupann ekonomik ve askeri etkisiyle Osmanllar an gerisine dmeye balamtr. Siyasi ve iktisadi alandaki durgunluk btn kurumlar olduu gibi kltr ve sanat hayatn da olumsuz etkilemitir. Kltr ve sanat hayatn besleyen kaynaklar eski ilevlerini nispeten ihmal etmek veya ertelemek zorunda kalmtr. Bununla birlikte bu sre ierisinde Osmanl devleti, kk veya geici saylabilecek birka istisna dnda hibir nemli yenilgi yaamamtr. Osmanl saray evresindeki gndelik hayat, merasim ve bayramlar tm canllyla devam etmitir.
XVI. yzyl Osmanl padiahlarnn iir veya dier sanat dallaryla uramalarnn sebebi ne olabilir?
EDEB MUHTLER VE HAMLER
Osmanl padiah ve ehzadeleri gelenee uyarak bilgin ve sanatkrlar himaye etmilerdir. Fatih dneminden itibaren Osmanl bakentleri Bursa, Edirne ve stanbul ile ehzadelerin grev yapt Konya, Amasya, Manisa, Trabzon ve Ktahya gibi ehirlerde vezir, sadrazam, defterdar gibi st dzey yneticilerin himayesinde edeb muhitler olumutur. Ayrca Osmanl yneticilerinin siyasal bir tehdit oluturmamak kouluyla popler eyh ve dervilerle iyi ilikiler kurduklar, vakf tahsisleri yoluyla kendilerine baml hle getirdikleri bilinmektedir. Bu eyhlerin ynetimindeki tekke ve zaviyeler, din-tasavvuf eitimin ve mistik tecrbenin kurumsal yaplardr. Tasavvufun iir diline aktarlmaya son derece elverili sembolik dili sayesinde pek ok tekke ve dergh, ayn zamanda sanat ve edebiyatn solukland meknlar haline gelmitir. Bunlardan baka snr boylarnda ok hareketli bir yaam biimini benimseyen aknc beylerinin mtevaz konaklar da air ve dervilerin dura olmutur. Osmanl toplumunda kltr ve sanat hayat, sosyal piramidin zirvesindeki padiah ve ehzadeler bata olmak zere ekonomik ve siyas bakmdan iktidar elinde bulunduran yneticiler tarafndan himaye edilmekteydi. Hamilik, sanat-saltanat ilikisinin karlkl memnuniyete dayanan boyutudur. Hami, Osmanl toplumu gibi stat ve mertebelerin mutlak egemen bir hkmdar tarafndan belirlendii bir toplumda, sanatnn belli bir kltr erevesinde sanatn ifade edebilmesine yardmc olan kiidir. Geni kitlelerin okuma-yazma imknlarna erimedii dnemlerde sanatlar, iktidar ve sekin snfn himayesine muhta idi. ktidar sahipleri de sanat ve bilim adamlarnn ithaflaryla yceltilirdi. Bu karlkl iliki, her iki tarafn estetik beeni dzeyini de belirler ve bir bakma ortak paydada bulutururdu. Sadece Osmanl toplumunda deil, ayn dnemde hem Douda hem de Batda hamilik sistemi belli bir gelenek iinde varln srdrmtr. Osmanl ncesindeki Trk ve slam devletlerinde de hamilik sistemi vardr. Fatihin stanbulu bilim ve sanat merkezi haline getirme abas, sonraki padiahlar tarafndan da kabul grm ve bu uygulama geleneksellemitir. XVI. yzyln padiahlar da hem kendi evrelerindeki bilim ve sanat adamlarn koruyup gzetmiler, hem de slam dnyasndaki nemli isimlerii kendi lkelerine getirtmilerdir. zellikle douya ynelik fetihlerinden sonra Yavuz Sultan Selimi bu uygulamann iinde gryoruz. Trabzondaki sancak beylii yllarndan balayarak pek ok airi himaye etmitir. kt seferlerde airlerden ounu yannda gtrr ve sefer trihini nazm etmelerini isterdi. Bunun sonucu olarak adna birok Selimname yazlmtr. Bilindii gibi Selimnameler, Yavuz Sultan Selimin saltanatn konu edinip onun dnemindeki belli bal olaylar anlatan manzm veya mensr eserlerin addr. Bunlar, edebiyatmzda sk rastlanan gazavatname, fetihname, zafername gibi Osmanl tarihinin eksik brakt noktalar tamamlayan eserlerdir. Konular, Sultan Selimin Trabzondaki valiliinden balayarak nce Grclerle sonra da babas ve kardeleriyle olan mcdeleleri, padiah olarak Safevi ve Memlkllerle olan savalardr. Bu eserler, devrin sosyal, siyas ve kltrel olaylarn anlatmalar yannda, sluplarna gsterilen zen dolaysyla edeb bir deer de ihtiva ederler. Bu eserler daha sonra ortaya kan Sleymannamelerle birlikte devletin en gl dnemini dile getirdikleri iin batan sona zafer ve baarlarn anlatmyla doludurlar. Bu yzden halkn mill gururunu okayan, orduyu savaa tevik eden eserlerdir. Bu yzyl Trk edebiyatnda, Trke, Arapa ve Farsa olmak zere yirmi kadar Selimname yazlmtr. shak elebi (.1573), Kef (.1525), dris-i Bitlis (. 1521), Kemal Paazade (.1534), Celalzade Mustafa elebi (.1567), kr, Scud, ir, Eday ve Hoca Sadettin belli bal Selimname airleridir. Sultan Selimin ksa saltanatndan sonra, Osmanl tahtna oturan Kanuni Sultan Sleymann himyesi altnda yzlerce bilgin ve air yaamtr. Bunlarn en nlleri
10
Gazal mahlasl Deli Birader, Hayal Bey, Fethullah rif elebi, Talcal Yahya, Anadolu edebiyatnda bu yzyln en byk airi saylan ve airler sultan [sultan-uara] diye anlan Bak, Fevr, Nakka Blizade Rahm, Eday, Srur, Gubar, Lami elebi, Edirneli Nazm, Ubeyd ve Dadir. Padiahn evresindeki kimi airler Sleymannameler yazmlardr. Sleymanname, Kanuni Sultan Sleymann saltanatn konu edinip onun dnemindeki belli bal olaylar anlatan manzm ve mensr eserlere verilen addr. Sleymannamelerin kayna Selimnamelerdir. Bu yzden muhteva bakmndan benzerlikler gsterirler. Trk edebiyatnda bu erevede ele alnabilecek elli civarnda eser vardr. Ferd (.1525), ems Ahmet (.1580), Nev (.1599), Hadid (.1559) ve Gubar (.1566) balca Sleymanname yazan kiilerdir. Btn bu gelimeler sonucu sahip olduu olaanst imknlar sayesinde zaten her dnemde bilim ve sanat merkezi olan stanbul, ksa srede bu defa slam medeniyetinin en nemli merkezlerinden biri haline geldi. zellikle iir ve edebiyat bu gelimeler iinde daha da n plana kt. nk padiahlardan balayarak btn devlet bykleri, iire ve edebiyata byk rabet gstermekteydiler. Bylece stanbulda bata saray olmak zere devlet adamlarnn konaklar, air, yazar ve ilim adamlarnn topland birer merkez oldu. Devlet yneticileri kendileri de ilim ve sanatla uratklar iin bilim ve sanat adamlarn nceki dnemlere gre daha fazla korudular. stanbulda ortaya kan bu yap, deiik grntlerle taraya doru yayld ve devletin her tarafnda nemli kltr merkezleri olutu. stanbulun sanat ve edebiyatn merkezi hline gelmesinde pdiahlarn yannda devlet byklerinin de katklar olmutur. iir ve sanatla ilgili olmayanlar bile toplantlar dzenlemi ve sanatkrlar koruma yarna katlmlardr. Bunlarn iinde Sultan Bayezit ve Yavuz Sultan Selim devri kazaskerlerinden Meyyedzade Abdurrahman (.1516), Taczade Cafer elebi (.1515); Kanuni Sultan Sleymann sadrazamlarndan Remz mahlasyla iirler de yazan Pir Mehmed Paa (.1532), brahim Paa (.1536), airleri fazla sevmedii halde yine de onlardan yardmlarn esirgemeyen Rstem Paa (.1561), eyhlislam ve byk ilim adam Keml Paazade, kazasker Kadr elebi, defterdar skender elebi (.1535), nianc Celalzade Mustafa elebi (.1567) ve Katib mahlasyla iirleri de olan kapudn- dery (=kaptan derya) Seyd Ali Reis (.1563) konaklarnda sk sk toplantlar dzenleyen; airleri, musik ustalarn evrelerinde toplayan devlet bykleridir. Buralarda kmeleen sanatkrlar hem byklerin tevik ve yardmlarn grmler, hem de yzyl edebiyatnn ve kltrnn gelimesinde yararl olmulardr. stanbul dnda ise, zellikle ehzadelerin ktklar sancak merkezlerindeki ehzade saraylar, stanbuldakilerden daha kk apta da olsa birer ilim, sanat ve edebiyat evresi oluturmutur. Bunun sonucu olarak XVI. yzylda, Sultan II. Bayezitin ehzadesi Abdullah, Kanuninin ehzadeleri Bayezit ve Selimin sancakbeyliklerinde Konya; ehzade II. Bayezit, onun olu ehzade Ahmet, Kanuni Sultan Sleymann olu Mustafann sancakbeyliklerinde Amasya; Sultan Bayezitin ehzadeleri Korkut ve Mahmud; ehzade Sleyman (Kanuni) ve oullar ehzade Mehmed, ehzade (II.) Selim, Sultan Selimin ehzadesi Sultan III. Murat devirlerinde Manisa; Yavuz Sultan Selimin ehzadeliinde Trabzon ve Kanuninin ehzadeleri Sultan Bayezit ve Sultan II. Selimin sancakbeyliklerinde Ktahya, Anadoluda birer ilim sanat ve edebiyat merkezi hline gelmitir. Rumeli corafyasnda edeb muhitler byk lde aknc beylerinin himayesinde gelimitir. Bir asker tabir olan aknclk, Osmanl hafif svari birliklerine verilen isimdir. Aknclar, zellikle Rumelide serhat boylarna yakn yerlerde otururlar ve dman topraklarna aknlar yaparlard. Geimleri, dmandan aldklar ganimetle salanrd. Aknc kumandanlarn devlet tayin etmekle birlikte bu grevler hemen daima mehur aknc ailelerine verilmiti. Aknc aileleri olan Mihaloullar, Turhanllar, Yahyallar ve Malkooullar birer ynetici olarak evrelerinde daha ok air olmak zere eitli sanat-
11
lar bulundurmaya zen gstermiler, bylece aknclk ayn zamanda kltr ve sanat besleyen nemli bir kaynak zellii kazanmtr. Sz edilen bu aknc beylerinin stanbul modeline gre tertip edilmi bir bakentleri bulunmaktayd. Nitekim Evrenosoullar Vardar Yenicesini, Mihaloullar Plevneyi, Turhanllar ise Moray kendileri iin merkez semilerdi. Beyler, aknlarda elde ettikleri ganimeti aknc gaziler arasnda paylatrdktan sonra nemli bir ksmn da bir nevi kltrel alt yap olarak yatrma dntrmekte, bilime ve sanata destek olacak i ve kiilere de pay ayrmakta idiler. Bu bakmdan Evrenosoullarnn merkezi olan Vardar Yenicesi dikkate deer bir rnek olarak karmzda durmaktadr.
Osmanl bilim ve sanatnn gelimesinde hamilik [patronaj] geleneinin katklarn aratrnz.
DVAN ARLER
Trk iiri XVI. yzyla gelinceye kadar yz yllk bir deneme, uygulama ve gelime sresinden gemitir. Osmanl Devletinin gelimesi ve glenmesiyle iirdeki gelime daha da hzlanmtr. Bu yzylda ran airlerinin etkileri srmekle birlikte artk Fuzul, Hayal Bey, Bak gibi iire yn veren ve Trk airlerince rnek alnacak iir ustalar yetimitir. Bu yzyl iiri, aruzun kullanlndaki ustalk ve iir tekniinde eriilen mkemmellikle, dtaki ahengiyle en parlak ve olgun devrini yaamtr. randan alnan mazmunlar dikkat ve itina ile ilenmi, kelimeler arasnda sk ve girift balantlar kurulmu, sonuta iir; incelik ve derinlik kazanmtr. XVI. yzylda Osmanl Trkesi, klasik biimini alm, Eski Anadolu Trkesi zelliklerinden ayrlarak birok Trke kelime yerine Arapa ve Farsadan deyimler, kelimeler ve uzun tamlamalar kullanlmaya balanmtr. Buna karn Trke, cmle yapsnda kendini hissettirmeye devam etmi, bylece kelimelerinin bir ksm yabanc, ama sylenii Trke olan bir iir dili gelitirilmitir. XVI. yzylda artk byk airlerin elinde hatasz ve ustaca kullanlan bir Trk aruzu yaratlmtr. Divan iiri, kelimelerdeki bu deiimin yannda XVI. yzyldan itibaren giderek simgeci, kavramsal bir iir zellii kazand. Bir ksm ran ve Arap iirinden alnan mazmunlar aslnda tebih esasna dayanan terim iftleridir. airlerden biri tarafndan kullanlan orijinal bir imaj, srekli tekrarlanarak mazmunlamaktadr. Tekrar yoluyla da bunlar itibari bir nitelik kazanmaktadrlar. Divan airi sevgilinin kirpiini oka benzetirken onu ok sanmyordu. Buradaki kirpik kelimesiyle onun gsterdii kavram arasnda keyfi olmayan bir benzerlik vardr. Aslnda retici mesneviler bir yana braklacak olursa divan iirinde kaside, gazel, musammat gibi trlerde snrl bir sz daarc vardr. XVI. yzyln ikinci yarsna kadar bu szln byk ounluu Trkedir. Bundan sonra oran, airine gre deiir. slup asndan da artk eyh ve Ahmet Paa tarafndan temelleri atlan klasik slup yzyla damgasn vuracaktr. Bu yzylda da folklorik slup olarak tanmladmz sade, ak ve kolay anlalr metinler yazlmaya devam edilmise de bunlarn orannda nceki dnemlere gre ciddi azalmalar vardr. lmin, sanatn, iir ve edebiyatn gelimesini hazrlayan byle uygun bir zeminde, byk bilim adamlar, byk sanatlar, byk airler ve byk nesir ustalar yetimitir. Bu yzylda air saysnda byk artla karlalmasna ramen asra damgasn vuran iir ustalar Bak (1526-1600), Fuzul (. 1556) ve Hayal (.1557)dir. Azeri edebiyat erevesinde Nesim, Habib ve Hatay izgisinin doruk noktas olan Fuzul, dilde yazd divanlar, mesnevileri ve mensur eserleri ile Trkenin sadece bu yzylda deil btn dnemler iinde en byk airlerinden biridir. Yaad corafya, Trk kltr ve sanatnn Herat, Tebriz, stanbul hattndaki geliim izgisinin ortasnda yer ald iin dili itibariyle her iki tarafa da anlalabilir gelen air, byk ustal yannda bu zellii sayesinde de
12
Trkenin en ok okunan isimlerinden biri olmutur. Ayrca, zellikle iirlerine ustalkla yerletirilmi olan anlam katlar da onu farkl okuyucu kitlelerinin ok sevmesini salad. Divannn Trkenin en ok baslan ve en ok istinsah edilen rnei olmas bunun kantdr. Yine bu zellii yznden o, her devirde btn airlerin etkilendii ve mutlaka bir eyler ald tkenmez bir iir hazinesidir. Fuzul, btn nazm ekillerinde olduu kadar kaside ve gazellerinde de esiz bir airdir. Yzyln banda, Sultan II. Bayezit devrinde stanbula gelen Zat, yeterli renimi de olmad hlde, yetenei sayesinde 30-40 yl boyunca btn airlerin hocas, yol gstericisi olmutur. Yzyln ortalarna doru kendini kabl ettiren Hayal Bey, Kanuni Sultan Sleymann en gzde airlerindendir. Hayal Beyden sz almken yetitii Rumeli corafyasndan, zellikle de doduu Vardar Yenicesinden bahsetmek yerinde olacaktr. Rumeli duyu tarznn Osmanl iiri iinde belirginlemesinde Yeniceli airlerin katks gzard edilemez. Yeniceli airlerin banda Usul (.1538) gelir. Rumelide Glenliin temsilcisi ve Nesimnin takipisi olarak muhitinin beklentilerine uygun bir dille iirler sylemitir. Yaad muhitin gzelliklerini anlatt ehrengizi, ara sra hece lsn de kullanarak yazd iirleri onun yerlilik arzusunu yanstmaktadr. Nesimnin gazellerindeki lirizm ile Yunusun iirlerindeki sadelii Rumeli duyarlnda birletirip bir divan oluturacak kadar iir sylemitir. Usul Divan yaymlanmtr. XVI. yzyl Rumeli corafyasnda yaln kat bir tasavvuf anlaynn olmad bilinmektedir. Bunun doal sonucu olarak farkl mistik eilimlerin temsilcileri ve takipileri ayn muhitte yetimilerdir. Bunlardan biri de nl Mevlev eyhi Yusuf- Sinekn kardei Hayretdir (.1535). Cafer mezhebine mensubiyeti, Kalenderlerin hayat tarzlarna yakn duruu ve hatta benimsediini gsteren beyitlerinden tr Safevi-Osmanl mcadelesiyle ayran i-Snn anlayn Snn taraftarlarnca yeteri kadar gvenilmeyen bir air olmutur. Bu gvensizlik ortamn hemerisi Hayal de Hayretnin aleyhine kullanmtr. Yeniceli airlerden biri de iirlerine nazire mecmualarnda rastlanan gehdir (. 1557). Bir sre donanmada Piyale Paann hizmetinde altktan sonra mderrislik ve kadlk yapmtr. zellikle denizcilik ve gemicilik terimleriyle rd orijinal kasidesi, ok tannm ve devrinden balayarak tanzir ve tahmis edilmitir. Vardar Yeniceli, hatta corafyay biraz genileterek sylersek Rumelili airler, konularn ilerken yaplan benzetmelerde, kullanlan mecazlarda evrenin ve yerli unsurlarn iire girmesine daha ok zen gstermilerdir. Bu zellikler de XVI. yzyl iirine daha yerli bir nitelik kazandrmtr. phesiz btn corafyaya yaylan bu zellik, yukarda, erevesi izilen yre airlerinde; dilde sadelik ve doallk, evre ile ilgili tasvirler eklinde daha ok yer almtr. Bunda snrlarda yerlemi aknc beylerinin ve aknclk geleneinin biimlendirdii anlayn etkisi vardr. Aknc muhitlerinde yetien airler, savaa gidecek gazilerin beklentilerine uygun, dervie ve daha sade syleyii tercih etmilerdir. Akncln XVII. yzyldan itibaren etkinliinin azalmaya yz tutmasyla Rumelide air saysnn azalmas da bu kurumun nasl bir sanat patronajl yaptnn ak gstergesidir. Bu yzdendir ki Rumeliye has bu yeni koruyucular; yani aknc beyleri etrafnda ok sayda bilim adam, mutasavvf, air ve aydn toplanmtr. Yenicede byle bir ortam iinde yetitikten sonra stanbula gelip sarayn dikkatini eken Hayal de gazel airi olarak dikkat ekmitir. Gazellerinde tasavvufi ak ilemitir. Klfetsiz syleyii, rindlii ve derinliiyle, Bak yetiip devrin iirine hkim oluncaya kadar Osmanl iirinin en byk airi saylmtr. Yzyln son krk ylnda ise iir tahtna Bak oturmu ve tartmasz devrin sultanuaras olarak hkmn srdrmtr. Anadolu sahasnn en byk airi saylan Bak, hem kaside, hem de gazelde stattr. Kasidelerinde canl tabiat manzaralar grlr; bu iirlerde muhteem bir ahenk ve ihtiam vardr. Ama Bak asl nn gazelleriyle yapmtr.
13
Gazelleri rind bir eda ile dnya akn anlatan, iir teknii salam, itina ile ilenmi rneklerdir. Bak neesi, cokunluu ve rindliiyle Nedimi hazrlayan airdir. Bu byk isimlerin etkisi altnda gelien XVI. yzyl iirinde kaside ve gazelde balca u airleri gryoruz. Yavuz Sultan Selimin Trabzondayken musahibi ve hocas olan Halim (.1517), ayn yllarda yaayan Ah Benli Hasan (.1517), Nacak Fzl diye anlan Nihan (.1519), Bihit Sinan elebi (.1520), Tali Mehmed elebi (.1516) yzyln banda yani I. Selim devrinde yaam airlerdir. Hayal Abdlvehhab elebi (.1523) de Yavuz Sultan Selimin maiyetinde bulunmu airlerdendir. Trabzondan beri Sultan Selimin hizmetinde olan Revan (.1523) de devrinin byk airlerinden saylmtr. Gazelleri hep arap, meyhane ve rintlik zerinedir. Scdnin de Revan gibi rindne ve araptan sz eden gazelleri vardr. Figan (.1532), Kanuni devrinin usta airlerindendir. Hem kaside, hem gazel sylemitir. ehzade Mustafa ve Sadrazam brahim Paa iin syledii kasideleriyle tannmtr. Kanuni devri eyhlislamlarndan, ilim adam ve tarihi olarak byk n sahibi Kemal Paazade emsettin Ahmet (.1534) iirle de uraan, mesnevi yazan ok nl bir kiidir. Divan vardr. Bu devir airlerinden Yusuf- Sinekn kardei Hayret (.1534), hacimli bir divann sahibidir. Hem tasavvuf hem de dnya akn iledii gazelleriyle tannmtr. Devrin bir baka airi, Fatih devrinde Kanuni Sultan Sleyman devri balarna kadar yaayan Sagar Kazzz Ali de hem gazelleri hem de msiki bilgisiyle tannmtr. Devrin, zarif, ho sohbet ve nktedan airlerinden shak elebi (.1536), dilde iir sylemitir. Nihal Cafer elebi (.1542 ) zeki, latifeci ve nktedan bir insand. Ama ok kez latifeleri hicve dntnden bir yerde duramamtr. Yzyln ilk yarsnda Zat (.1546), doutan getirdii iir yeteneiyle btn airlerin hocas, ustas olmutur. Edirneli Nazm (.1554) ise Trk edebiyatnda en ok gazel yazan airdir. Btn nazm ekilleri, edeb sanatlar ve aruz kalplarna rnek vermek maksadyla saysz iir yazmtr. Kendinin de dedii gibi 7777 gazeli vardr. Ama estetik bakmdan deerlendirildiinde bunlarn ok deerli olduklar sylenemez (Kksal 2001). Sultan II. Selim devri banda len Bursal Rahm (.1567), tezkirecilerin ok vdkleri bir airdir. Ahenkli bir anlatm, parlak hayalleri vardr. Bursal bir baka air Celil (.1569) de Rahm gibi gazelleri ve mesnevileriyle tannm airlerdendir. Divan ve Gl-i Sad-bergi vardr. Devrinin tannm bilginlerinden Fevr (.1570-71), ilm eserleri yannda kaside ve gazelleriyle de tannm bir airdir. Devrinde daha ok mesnevileriyle n yapm olan hamse sahibi Yahya Bey (.1582)in 34 kaside ve 515 gazelinin bulunduu byk bir Divan vardr. lm eserleri yannda iir de syleyen Nev (.1599), Bak ve Hayalden sonra Anadoluda yzyln byk airi saylmtr. Dili przsz, iir teknii mkemmeldir: Sadelik iinde canl tasvirleri ve parlak hayalleri vardr. 50 kaside ve 559 gazel sylemi ve devrinde ok beenilmitir. Gelibolulu Mustafa l (.1600), deiik konularda pek ok eserin sahibi ve zellikle iyi bir tarih yazardr. Bunun yannda, ok kaside ve gazel sylemi, bunlar drt Trke ve bir Farsa divanda toplamtr. l, ada Nazm, Muhibb ve Zatnin ardndan Trkenin en ok iir syleyen drdnc airidir. Yzyln son byk air Badatl Ruh (.1606), sade bir dille, ssten ve sanat gsterisinden uzak gazeller yazm olmasna ramen terkib-bendi ile tannr. Divan iiri gelenei iinde kltr ve eitim seviyesi yksek evrelerin dnda divan estetiine uygun iirler syleyen mmi airler de yetimitir. mmilii mahlas olarak kullanan mm Sinan (.1551-52) gibi airlerin dnda Cemil, Ray, Talib, Siyab, Enver (. 1547), Mereb (. 1554-55), Bidar (. 1560-61) ve Valih klasik iirin estetik llerine uygun iirler sylemilerdir (Kurnaz 1993:367-391). Diyarbakrl Cemil, Huf, Enver gibi okuma-yazma bilmeyen kiilerin gazeller sylemesinde bir retim ve intikal sistemi olarak mek geleneinin ve nazireciliin etkisi vardr.
14
Edebiyatmzn uara tezkireleri gibi nemli kaynaklarndan olan nazire mecmualar, airlerin birbirlerine syledikleri nazireleri toplayan kitaplardr. airler arasndaki karlkl tesirleri, mana ve hayal alverilerini, hangi airlerin hangi devirlerde ve kimler tarafndan beenilip tutulduunu ve rnek alndn bu eserlerden anlamak mmkndr. Ayrca tannm bir iirin asl kaynann hangi aire ait olduu, beenilen mazmunlarn ve hayallerin nerelerden geldii yine bu eserlerde bulunabilir. Bunun yannda nazire mecmualar, tezkirelerde bulunmayan pek ok airi ve iirlerini unutulmaktan kurtardklar iin de nemli eserlerdir. XV. yzylda, 1436 ylnda mer b. Mezd tarafndan toplanm ilk nazire mecmuasndan (Mecmuatn-Nezair) sonra edebiyatmzn tannm nazire mecmualar XVI. yzyln rndr. Bu yzyln ilk mecmuas Eridirli Hac Kemal tarafndan 1512 ylnda dzenlenen Camin-Nezair adndaki hacimli eserdir. Hac Kemal, eserinde 266 aire ait 3170 iir toplamtr. kinci nazire mecmuas, Edirneli Nazmnin 1523 ylnda toplad Mecman-Nezairdir. Nazm, eserinde 243 aire ait 3356 nazireyi toplam ve hemen her gazele sylenmi nazirelerin sonuna bir de kendi naziresini eklemitir Pervne b. Abdullahn, 1560 ylnda meydana getirdii Mecmua-i Nezair adndaki eserinde 525 airin 7360 naziresi vardr. Nazire mecmuas tertip etme gelenei Budinli Hisalnin MetalinNezair (y. 1652)i ve derleyeni bilinmeyen nazire mecmualar ile geen asrn bana kadar devam etmitir (Kksal 2006). Nazire mecmualar ayn zamanda biyografi tarihinin de ilk rnekleri arasnda saylr. Bu mecmualar dzenleyen kiiler, iirine yer verdikleri airlerin mevki ve meslekleri hakknda kaytlar derler. Bugn biz bu bilgilerle, hayat hakknda hibir kaynakta ad gemeyen baz airlerle ilgili az da olsa bilgi elde ediyoruz. Ksacas bu eserler, biyografisi karanlkta kalm airleri ve onlarn eserlerini ortaya karmalar bakmndan ayr bir nem tarlar. Nazire mecmualar yannda, pek ok iir meraklsnn sevdikleri airlerin iirlerini topladklar mecmualar da, divan olmayan birok airin iirlerini bir araya getirmeleri ve kaybolmaktan kurtarmalar bakmndan nemli eserlerdir. Ayrca bu mecmualardan hangi airin, hangi devirde ve evrede sevildii ve okunduunu anlamak da mmkndr. Yazdan ok, szn dolamda olduu bir gelenekte nazirecilik daha fazla nem kazanmaktadr. nk nazire syleyen bir air, ezberinde oka iir bulundurmak, ustaln kantlamak iin kullanlagelen mterek mazmunlarn yan sra, daha nce kullanlmam orijinal mazmunlar bulmak, el dememi manalar nazma ekmek zorundadr. Bylece iir daha geni kesimlere intikal etmekte ve merkezle kenar arasnda sze dayal bir ba kurulmaktadr. Osmanl iirinin yerli bir havaya brnmesinde bu ban da etkisi vardr. Osmanl iirindeki yerlilik eiliminin gstergelerinden biri de divan tertip eden airlerin hece lsyle iir sylemeleridir. XVI. yzyl airlerinden Meal, Usul, Zaif, k elebi, Fevr ve Murad mahlasyla iirler syleyen Sultan III. Murat baz iirlerinde hece lsn tercih etmilerdir. Hece lsnn yan sra halk iirinde kullanlan nazm biimlerini de kullanmlardr. Bunda zellikle tekke-tasavvuf muhitleri ile elence meclisleri gibi eitli icra ortamlarnda iirlerin bestelenmek suretiyle dolama girmesinin de etkisi vardr. nk divan airleri, iirle musikinin i ie olduu bir atmosferin havasn teneffs etmilerdir. airlerin, bestelenmek zere yazdklar iirlerinin musiki meclislerde okunduuna, en azndan okunmasn istediklerine dair baz ipularna gazellerin makta beyitlerinde rastlanmaktadr.
XVI. yzyl Osmanl iirinde belirginleen eilimler nelerdir?
15
zet
1
XVI. yzyl Osmanl padiahlarnn kltr ve sanat hayatnn gelimesindeki yerini belirleyebilmek, XVI. yzylda Trk edebiyat Osmanl Devleti, Safevi Devleti ve Babrn kurduu Trk-Hint mparatorluunun egemenliindeki ok geni corafyada varln srdrr. Osmanl padiahlarndan II. Bayezit, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Sleyman, Sultan II. Selim ve Sultan III. Murat; Safevi devletinin kurucusu ah smail ve Trk-Hint mparatorluunun kurucusu Babr ah, sadece bilim ve sanat adamlarn himaye etmekle kalmazlar, kendileri de eserleriyle dnemin airleri arasnda sekin yer edinirler. Siyasal mcadelelere ramen Osmanl corafyasnn dndaki Herat ve Tebriz bata olmak zere ran ve Orta Asyadaki merkezlerle kltrel alveri devam eder. Fatih Sultan Mehmet zamannda bir bilim ve sanat merkezi haline gelen stanbul, XVI. yzyln padiah ve dier yneticilerin katksyla bu konumunu pekitirir. Kanuni dneminden itibaren dier sanat dallarnda olduu gibi edebiyatta da gelenek tam anlamyla oturur. Osmanl sultan ve ehzadeleri bilim ve sanatn geliimi iin ynetici olarak yklendikleri sorumluluklarn yan sra himaye ettikleri baz sanat dallarnda yetenekleri dorultusunda eser retirler. yle ki padiahlardan II. Bayezit (Adl), Yavuz Selim (Selim), Kanuni Sleyman (Muhibb), II. Selim (Selim), III. Murat (Murad); ehzadelerden Cem, Korkut (Harim), Mustafa (Muhlis), Bayezit (ah) ayn zamanda, tannm airlerdir. Dier Osmanl airlerinin iirleriyle boy lebilecek nitelikte rnler ortaya koyarlar. XVI. yzyl Osmanl kltr merkezlerini ve edebiyat muhitlerini tanmak, stanbul bata olmak zere Osmanl Devletinin eski bakentleri Bursa ve Edirne, ehzadelerin grev yaptklar Konya, Amasya, Manisa, Trabzon ve Ktahyada edebiyat muhitleri oluur. XVI. yzylda Sultan II. Bayezitin ehzadesi Abdullah, Kanuninin ehzadeleri Bayezit ve Selimin sancakbeyliklerinde Konya; ehzade II. Bayezit, onun olu ehzade Ahmet, Kanuni Sultan Sleymann olu Mustafann sancakbeyliklerinde Amasya; Sultan Bayezitin ehzadeleri Korkut ve Mahmud; ehzade Sleyman (Kanuni) ve oullar ehzade Mehmet, ehzade (II.) Selim, Sultan Selimin ehzadesi Sultan III. Murd devirlerinde Manisa; Yavuz Sultan Selimin ehzadeliinde Trabzon
ve Kanuninin ehzadeleri Sultan Bayezit ve Sultan II. Selimin sancakbeyliklerinde Ktahya, Anadoluda birer ilim sanat ve edebiyat merkezi hline gelir. Sultan Bayezit ve Yavuz Sultan Selim devri kazaskerlerinden Meyyedzade Abdurrahman, Taczade Cafer elebi; Kanuni Sultan Sleymann sadrazamlarndan Remz mahlasyla iirler de yazan Pir Mehmed Paa, brahim Paa, airleri fazla sevmedii hlde yine de onlardan yardmlarn esirgemeyen Rstem Paa, eyhlislam ve byk ilim adam Kemal Paazade, kazasker Kadr elebi, defterdar skender elebi, nianc Celalzade Mustafa elebi ve Ktib mahlasyla iirleri de olan kapudn- dery Seyd Ali Reis konaklarnda sk sk toplantlar dzenleyen, airleri, musik ustalarn evrelerinde toplayan devlet bykleridir. Buralarda kmeleen sanatkrlar hem byklerin tevik ve yardmlarn grmler, hem de yzyl edebiyatnn ve kltrnn gelimesinde yararl olmulardr. Bu merkezlerde ok sayda air yetiir. Yavuz Sultan Selim adna Selimnameler, Kanuni Sultan Sleyman adna Sleymannameler yazlr. Balca Selimname yazan airler unlardr: shak elebi (.1573), Kef (.1525), dris-i Bitlis (.1521 ), Kemal Paazade (.1534), Cellzade Mustafa elebi (.1567), kr, Scud, ir, Eday ve Hoca Sadettin. Selimnameler, Sleymannamelerin yazlmasnda esin kayna ve rnek olur. Bu yzden muhteva bakmndan benzerlikler gsterirler. Trk edebiyatnda elli civarnda Sleymanname yazlr. Ferd (.1525), ems Ahmet (.1580), Nev (.1599), Hadid (.1559) ve Gubar (.1566) balca Sleymanname yazan kiilerdir. Rumeli corafyasnda ise edeb muhitler byk lde aknc beylerinin himayesinde geliir. Aknc aileleri olan Mihaloullar, Turhanllar, Yahyallar ve Malkooullar birer ynetici olarak evrelerinde daha ok air olmak zere eitli sanatlar bulundurmaya zen gsterirler. Bu aknc beylerinin stanbul modeline gre tasarlanm birer bakentleri vard. Nitekim Evrenosoullar Vardar Yenicesini, Mihaloullar Plevneyi, Turhanllar ise Moray kendileri iin merkez semilerdir. Rumeli corafyasndaki bu merkezlerde yetien Hayal, Usul, Hayret, geh, Talcal Yahya ve skpl shak elebi gibi airler Osmanl iir diline sadelik ve doall, syleyi rahatln katmlardr.
16
XVI. yzyl Osmanl edebiyatnda grlen eilimleri ve balca temsilcilerini tanyp deerlendirmeler yapabilmek. Osmanl kltr merkezlerinde XVI. yzyl boyunca usta airler ve byk nesir yazarlar yetiir. air saysnda byk artla karlalmasna ramen asra damgasn vuran iir ustalar Bak, Fuzul ve Hayaldir. Bata Bak olmak zere pek ok airi yetitiren Zat, Edirneli Nazm, Muhibb mahlasyla iirler syleyen Kanuni ve hemen her trde eser yazm Gelibolulu Mustafa l dnemin en retken gazel airleridir. Mustafa Ali iirlerini drt Trke ve bir Farsa divanda toplamtr. Divanlarna Varidatl-Anka ve LayihatI-Hakka gibi zel adlar vermitir. XVI. yzyl iirinde kaside ve gazelde balca u airleri gryoruz. Halim, Ah Benli Hasan, Nihan, Bihit Sinn elebi, Tli Mehmed elebi yzyln banda yani I. Selimdevrinde yaam airlerdir. Hayal Abdlvehhb elebi ve Trabzondan beri Sultan Selimin hizmetinde olan Revan de devrin byk airlerindendir. Kanuninin uzun ve istikrarl ynetiminde pek ok usta air yetiir. Kanuni devri eyhlislamlarndan, ilim adam ve tarihi olarak byk n sahibi Kemal Paazade emsettin Ahmet, iirle de uraan, mesnevi yazan ok nl bir kiidir. Devrin bir baka airi, Fatih devrinden Kanuni Sultan Sleyman devri balarna kadar yaayan Sagar Kazzz Ali de hem gazelleri hem de msiki bilgisiyle tannmtr. Nihal Cafer elebi de zeki, latifeci ve nktedan bir airdir. Sultan II. Selim devri banda len Bursal Rahm, tezkirecilerin ok vdkleri bir airdir. Ahenkli bir anlatm, parlak hayalleri vardr. Bursal bir baka air Celil de Rahm gibi gazelleri ve mesnevileriyle tannm airlerdendir. Devrinin tannm bilginlerinden Fevr, ilm eserleri yannda kaside ve gazelleriyle de tannm bir airdir. lm eserleri yannda iir de syleyen Nev; Bak ve Hayalden sonra Anadoluda yzyln byk airi saylmtr. Yzyln son byk airi Badatl Ruh ise daha ok terkibbendi ile tannr. Divan iiri gelenei iinde kltr ve eitim seviyesi yksek evrelerin dnda divan estetiine uygun iirler syleyen mmi airler de yetiir. mmilii mahlas olarak kullanan mm Sinan gibi airlerin dnda Cemil, Ray, Talib, Siyab, Enver, Mereb, Bidar ve Valih klasik iirin estetik llerine uygun iirler syler.
XVI. yzyl airleri arz lsn mkemmel bir dzeyde kullanmakla birlikte hece lsn de denerler. Meal, Usul, Zaif, k elebi, Fevr, Murad mahlasyla iirler syleyen Sultan III. Murat baz iirlerinde hece lsn kullanrlar. Divan iirinde usta-rak ilkisinin ve bakalaryla boy lmenin gstergesi olan nazireler iin mstakil mecmualar tertip edilir. Bu yzyln ilk mecmuas Eridirli Hac Kemal tarafndan 1512 ylnda dzenlenen Camin-Nezair adndaki hacimli eserdir. Hac Keml eserinde 266 aire ait 3170 iiri toplamtr. kinci nazire mecmuas, Edirneli Nazmnin 1523 ylnda toplad Mecman-Nezairdir. Nazm, eserinde 243 aire ait 3356 nazireyi toplam ve hemen her gazele sylenmi nazirelerin sonuna bir de kendi naziresini eklemitir Pervane b. Abdullahn, 1560 ylnda meydana getirdii Mecmua-i Nezair adndaki eserinde, 525 airin 7360 naziresi vardr.
17
Kendimizi Snayalm
1. XVI. yzyl Osmanl padiahlarnn adlar ile mahlaslar aada verilmitir. Hangi seenekte doru eletirme yaplmtr? a. c. e. Kanuni Sultan Sleyman-Avn Yavuz Selim-lham II. Selim-ah b. II. Bayezit-Adl d. III. Murat-Faris
6. Aadakilerden hangisi birden fazla divan tertip ederek, ayr ayr adlandrmtr? a. Gelibolulu Ali b. Nev c. Bak d. Badatl Ruh e. Hayal 7. Aadakilerden hangisi biyografi kitaplarnda okumayazma bilmedii sylenen airler arasnda saylmaz? a. Siyab b. k elebi c. Enver d. Mereb e. Bidr 8. Aadaki divan airlerinden hangisi hece lsyle iirler yazmtr? a. Bak b. mid c. Nev d. Usul e. Zt 9. Nazire mecmuas dzenleyenlerle eserleri aadakilerin hangisinde yanl eletirilmitir? I. Eridirli Hac Keml Mecmua-i Nezair II. Edirneli Nazm Mecman-Nezair III. mer b. Mezd Mecmuatn-Nezair IV. Pervane b. Abdullah Camin-Nezir V. Budinli Hisal Metalin-Nezair a. I ve IV b. I ve V c. II ve III d. II ve IV e. III ve V 10. Aadaki nazire mecmualarndan hangisi XVI. yzyldan nce dzenlenmitir? a. Camin-Nezair b. Mecman-Nezair c. Mecmuatn-Nezair d. Mecmua-i Nezair e. Metalin-Nezair
2. II. Bayezit Amasyada grev yapt srada muhitinde bulunan baz bilgin ve sanatlar, padiah olduunda stanbula tam ve himaye etmitir.
Aadaki seeneklerden hangisinde bu bilginlerin ad verilmitir?
a. c. e.
Hoca Sadettin-Muhyittin Efendi Zembilli Ali Efendi- Meyyedzade Abdurrahman Meyyedzade Abdurrahman-Cafer elebi
b. Karaman Mehmed-Hoca Sadettin d. bn-i Kemal- Seydi Ali Reis
3. Konanda bilgin ve sanatlar himaye etmesiyle ve Ktib mahlasyla syledii iirleriyle tannan XVI. yzyl Osmanl devlet adamnn ad aadakilerden hangisinde doru verilmitir? a. Rstem Paa b. brahim Paa c. Seydi Ali Reis d. skender Paa e. Ebussuud Efendi 4. Divan iirinde en ok gazel syleyen airler aadakilerden hangisidir? a. Muhibb-Zt-Edirneli Nazm b. Edirneli Nazm-Halim-Bak c. Adl-Zt-shak elebi d. Hatem-Muhibb-Zat e. Nev-Bak-Edirneli Nazm 5. Aadaki seeneklerin hangisi Rumelili airlerin iirlerinde grlen ortak zelliklerden biri deildir? a. Sadelik b. Yerlilik c. Tasavvuf coku d. tenlik e. Tarih drme
18
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. e 3. c 4. a 5. e 6. a 7. b 8. d 9. a 10. c Yantnz yanl ise Osmanl Padiahlar ve iirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Padiahlar ve iirleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Edeb Muhitler ve Hamiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan airleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan airleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan airleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan airleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan airleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan airleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Divan airleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 XVI. yzyl Osmanl yneticileri ve brokratlar dier sanat dallaryla da yakndan ilgilenmi olmakla birlikte daha ok, iir syleyerek dnemin airleri arasnda sekin yer edinmilerdir. Klasik tarz, Bak ile zirveye ulamtr. Dier yandan Rumelili airler, dilde sadelik ve tabiilik, evre ile ilgili canl tasvirler ve tasavvufi heyecanla divan iirine katk salamlardr. Yerlilik arzusu tayan airler, gnlk konuma dilinin scakln atasz ve deyimlerle rl syleyileriyle iire katmlardr. Gelenein elverdii lde farkl araylara girien airler, Trk dilinin btn imknlarn kullanarak ahenkli bir iir dili yaratmlardr. Kimi airler hece lsyle iir sylemilerdir. Nazirecilik yaygnlam ve nazire mecmualar dzenlenmitir. Nazire geleneinin doal sonucu olarak okuryazarl olmayan airler, divan iirinin estetik kurallarna uygun iirler sylemilerdir.
Yararlanlan Kaynaklar
Arslan, M. (2009). Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri, stanbul: amlca Basm Yaynlar. elebiolu, . (1994). Kanuni Sultan Sleyman Devri Trk Edebiyat, stanbul: MEB Yaynlar. Durmu, T. I. (2009). Tutsan Elini Ben Fakrin. stanbul: Doan Kitap Yaynclk. nalck, H. (2003). air ve Patron-Patrimonyal Devlet ve Sanat zerinde Sosyolojik Bir nceleme. Ankara: Dou-Bat Yaynlar. pekten, H. (1996). Divan Edebiyatnda Edebi Muhitler. stanbul: MEB Yaynlar. sen, M. (2009). Varaym Gideyim Urumeline. stanbul: Kap Yaynlar. sen, M. (2010), Tezkireden Biyografiye. stanbul: Kap Yaynlar. sen, M.-Bilkan, A. F. (1997). Sultan airler. Ankara: Aka Yaynlar. Kksal, M. F. (2006). Sana Benzer Gzel Olmaz-Divan iirinde Nazire. Ankara: Aka Yaynlar. Kurnaz, C. (1999). Trkiye-Orta Asya Edeb likileri. Ankara: Aka Yay. Kurnaz, C. (2005). Halk iiri ve Divan iirinin Mterekleri. Ankara: Gazi Kitabevi. entrk, A. A.-Kartal, A. (2010). Eski Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Dergh Yaynlar. entrk, A. A. (1998). Yahya Bein ehzade Mustafa Mersiyesi yahut Kanuni Hicviyesi. stanbul: Enderun Kitabevi. Trk Edebiyat Tarihi. (Editr: Talat Halman vd.), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1 Osmanl sultan ve ehzadeleri bilim ve sanatn geliimi iin ynetici olarak yklendikleri sorumluluklarn yan sra himaye ettikleri baz sanat dallarnda yetenekleri dorultusunda eser retirler. yle ki padiahlardan II. Bayezit (Adl), Yavuz Selim (Selim), Kanuni Sleyman (Muhibb), II. Selim (Selim), III. Murat (Murad); ehzadelerden Cem, Korkut (Harim), Mustafa (Muhlis), Bayezit (ah) ayn zamanda da tannm airlerdir. Dier Osmanl airlerinin iirleriyle boy lebilecek nitelikte rnler ortaya koyarlar. Sra Sizde 2 Hamilik, sanat-saltanat ilikisinin karlkl memnuniyete dayanan boyutudur. Hami, Osmanl toplumu gibi stat ve mertebelerin mutlak egemen bir hkmdar tarafndan belirlendii bir toplumda, sanatnn belli bir kltr erevesinde sanatn ifade edebilmesine yardmc olan kiidir. Geni kitlelerin okuma-yazma imknlarna erimedii dnemlerde sanatlar, iktidar ve sekin snfn himayesine muhta idi. ktidar sahipleri de sanat ve bilim adamlarnn ithaflaryla yceltilirdi. Bu karlkl iliki, her iki tarafn estetik beeni dzeyini de belirler ve bir bakma ortak paydada bulutururdu. Sadece Osmanl toplumunda deil, ayn dnemde hem Douda hem de Batda hamilik sistemi belli bir gelenek iinde varln srdrmtr. Osmanl ncesindeki Trk ve slam devletlerinde de hamilik sistemi vardr.
2
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Azeri sahas Trk airlerinin klasik dnem iindeki yerini belirleyebilecek, aatay sahas Trk airlerini ve eserlerini tanyabilecek, ah smail ve Babr ah bata olmak zere Osmanl sahas dndaki Trk air ve yazarlarnn eserlerine dair deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Azeri brahim Glen ah smail (Hatay) Eman aatay Babr ah Kmrn Mirza Bayram Han
indekiler
XVI. Yzyl Trk Edebiyat Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat GR AZER SAHASI TRK EDEBYATI AATAY SAHASI TRK EDEBYATI
Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat

GR
XV. yzyln sonunda Bat Ouzca (Osmanl Trkesi) ve Dou Ouzca (Azeri Trkesi) olmak zere iki kola ayrlan Bat Trkesi, XVI. yzyldan itibaren kurallar byk lde oturmu iki ayr yaz dili hline gelir. Fuzul bata olmak zere pek ok air yetiir. Dou Trkesi ise XV. yzylda Ali ir Nevaynin olaanst katksyla biimlenen aatay edebiyat erevesinde varln srdrr. XVI. yzylda aatay edebiyat, Nevay etkisiyle eser veren airlerin yan sra Kuzey Hindistanda bir devlet kurmay baaran Babr ah tarafndan temsil edilir. Siyasal atmalara ramen kltr ve sanat alannda alveri devam eder. Azeri sahas, hem corafya hem de Trkenin edeb dil olarak kullanm bakmndan Osmanl ve aatay edebiyatyla baz ortak zellikler tar ve bir bakma arada kpr ilevi stlenir.
AZER SAHASI TRK EDEBYATI
XV. yzylda Karakoyunlular (1351-1469) ve Akkoyunlularn (1340-1514) egemenliinde bulunan Azeri sahas, deiik din-mistik tecrbelerin bir arada yaad, birbirinden etkilendii ve zaman zaman siyasal otoriteye eklemlenerek, bazen de siyasallaarak otoriteyi devralmak suretiyle egemenlik salad bir blgedir. Bu corafya, XVI. yzyldan itibaren Safevilerin egemenliine gemi olmasna karn baz merkezlerin Osmanl ve Safevi ynetimleri arasnda el deitirdii bilinmektedir. yle ki Trk edebiyatnn en byk airi Fuzul (.1556), yaad Badat ve evresinin Akkoyunlu, Safevi ve Osmanl ynetimi arasnda nasl el deitirdiine tanklk etmi ve bu devletlerin yneticileriyle iliki kurmutur. XVI. yzylda yalnz Azeri sahasnn deil, btn Trk edebiyatnn en byk airlerden biri olan Fuzul yetimitir (Fuzul hakknda 3. nitede ayrntl bilgi bulacaksnz). XVI. yzylda Azeri sahas klasik Trk edebiyatnn Fuzulden sonra en nemli temsilcisi, Hatay mahlasyla iirler syleyen ah smaildir. ah smail seviyesinde olmasa bile Safevi hanedan arasnda Trke iir syleme gelenei ah Tahmasb ve San mahlasyla iirler syleyen ah Abbas tarafndan srdrlmtr. ah Abbas dneminden itibaren Erdebil Tekkesinin gebe ruhunu kanatlandran tasavvuf anlay, Safevi muhitlerinde bsbtn terk edilerek iir, iiliin Safevi yorumunu (gulat) yaymak iin bir vasta olarak kullanlmtr. Bu dnemde Trke syleyen airler arasnda iirini bu dorultuda kullanan ok ilgin bir air, aslen Bayburtlu olan Muhammed Eman (.1608)dir. ah Tahmasp ve ah Abbas zamannda Osmanl-Safevi savalarna katlan Eman, hem hece hem de aruz lsn kullanaray syledii Trke manzumelerinde ar i dncelerini ifade etmitir.
22
XVI. yzyln balarna kadar bir tarikatn temsilcisi sfatyla faaliyet gsteren Erdebil Tekkesinin nl eyhleri, daha sonra siyasal amalarna ulatklarnda, mezhep ayrmasnn neticesi olarak Snni sanatkrlara ve tasavvuf erbabna hayat hakk tanmamlardr. Bunun sonucu olarak Safevi muhitlerinde dlanan sanatkrlar, daha rahat nefes alabilecekleri Hint ve Osmanl saraylarna ynelmilerdir. XVI. yzyla kadar Azeri sahasndaki tasavvuf edebiyatnn geliiminde ebuster, Muhyittin Arabi, Mevlana ve Feridttin Attarn grleri etkili olur. ebusternin Glen-i Raz adl eserine yazlan erhler, pek ok ilm tartmaya zemin hazrlayan Fss, ilhamn tazelemek isteyen her sufinin bavurduu Mesnevi ve Mantkut-Tayr bu corafyadaki tasavvuf edebiyatn biimlendirir. Azeri sahasndaki kltr ve sanat hayatn Mevlevlik derinden etkiler. Hurufilik ve Mevlevliin etkileri XVI. yzylda da srmesine ramen siyasal dnme urayan Erdebil Tekkesi btn mistik oluumlar bastrarak Safevilii egemen klmtr. Erdebil Tekkesinin eyhi ve Safevi Devletinin kurucusu ah smail ile onun egemenliindeki corafyadan Kahireye gmek zorunda kalan brahim Glen bu yzyln en byk airleri olarak tannr.
ah smail (Hatay)
Erdebil Tekkesinin eyhi ve Safevi Devletinin kurucusu ah smail, 23 Eyll 1486 tarihinde Erdebilde domutur. Babas Safevi eyhi Haydar, annesi ise Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann kz Alemahdr. Henz iki yandayken babas eyh Haydar, Grcistana dzenledii aknda irvan hkmdar Ferruh Yesar tarafndan ldrlr (1488). Akkoyunlu Yakup, yeenleri smail, Sultan Ali ve Seyyid brahimi iraz valisi Mansur Bey Purnaka gndererek stahr Kalesinde hapsettirir. Sultan Yakupun lmnden sonra (1490), onun halefleri arasnda kan kargaa ortamnda iktidar ele geiren Rstem Bey, Safevilerin desteini almak iin eyh Haydarn oullarn serbest brakmakla kalmaz, Sultan Aliyi Erdebile hkim tayin eder. Ancak Sultan Alinin Akkoyunlu Baysunguru yenerek nfuz kazanmas Rstemi kukulandrr. Sultan Alinin zerine asker sevk ederek ldrtr (1493). eyh Haydarn mritleri smail ve kardei brahimi Gilan hkimi Hasan Hann yanna gtrrler. Orada korunan smail, bir yandan da Lala Hseyin Beyin gzetiminde eitimini srdrr. Btn takibata ramen smaili ele geiremeyen Rstem Bey, Akkoyunlu ehzadeleri arasndak iktidar mcadelesi neticesinde Akkoyunlu Gde Ahmet tarafndan ldrlr (1497). Bylece karsnda gl bir otoritenin kalmadn anlayan smail, dedesi Uzun Hasann mirasn devralmann zamannn geldiini dnerek mritlerini etrafnda toplayp Erdebile doru harekete geer. Bu arada Akkoyunlu ehzadeleri arasndaki kavga iyice hzlanr. Elvend Bey devletin kuzey, Murat Bey ise gney blgesinde egemenliklerini srdrmeye balar. Bu srada atalarnn intikamn almak zere Ferruh Yesar ortadan kaldran smail, sonra stne ordu gnderen Akkoyunlu Elvendi yenerek Tebrizi ele geirir ve ta giyerek h unvann alr (907/1502). Akkoyunlu egemenliine son veren ah smail, lkesinin snrlarn geniletmek, grlerini yayabilecei emniyetli bir ortam oluturmak iin giriimlerde bulunur. Batsndaki Osmanl Devletini ve dousundaki zbekleri tehdit edecek konuma gelir. zbeklerden eyban Han malup ederek ldrr (1509). Osmanl sultan II Bayezitle aralarnda balayan gerilim, Yavuz Sultan Selimin aldran Seferi ile neticelenir (23 Austos 1514). aldran yenilgisinin ardndan yeni bir sefere kmak iin kendisinde g bulamayan ah smail, 23 Mays 1524 tarihinde lm, Erdebilde eyh Safinin yanna gmlmtr. ah smail, eyhlii ve hkmdarlnn yan sra Hatay mahlasyla iirler sylemesine ramen ada olan yazarlar, onun siyasal kiilii zerinde daha fazla vurgu yaparlar. Onun iin airlii hep ikinci planda kalmtr. Kaynaklarda onun hakknda verilen bilgiler, daha ok siyas kiilii zerinde younlar.
2. nite - Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat
23
Hatay bir yandan siyasal mcadelesini srdrrken dier yandan da Trke iirleriyle ok geni kitlelere ideolojisini yaymay baaran bir airdir. Nesim, Habib ve kendi muhitinde olmamasna ramen Ali ir Nevayden etkilenerek Trkenin en gzel gazellerini yazmtr. Nesimden esinlenmesine karn Huruf mecaz ve istiarelerini kullanmada Nesim kadar rahat deildir. Onun iirlerinde Huruflik, bir ideal olmaktan ok iire uygun sembolik diliyle vardr. Bu bakmdan Hataynin baz gazelleri Nesim Divannn yazma nshalarnda da yer almaktadr. air padiahlarn hemen tamamnn eserlerinde grlen msra ve beyit tekrar, ayn redif etrafnda oluan benzetmelerin yinelenmesiyle Hataynin eserlerinde de karlalr. Bununla birlikte pek ok Trk airin Farsa yazd bir dnemde Hataynin ana diliyle iirler sylemi olmas nemlidir. Trkenin XVI. yzyldaki ifade kabiliyetini ve hkmdar bir airin lirik iirler sylemedeki ustaln gstermesi bakmndan Hatay Divan nemlidir. Hatay, airlii kadar kltr ve sanat adamlarn himaye etmesiyle, yani patronaj konumuyla da Azeri edebiyatnn gelimesinde nemli bir yere sahiptir. Osmanl merkezi otoritesinin sarsld zamanlarda Anadoludan Akkoyunlu ve Safevi merkezlerine ynelen Trkmenler, Trke syleyen airler ve derviler ah smail dneminde (1501-1524) Safevi saraynda ilgi grmlerdir. Trkenin edeb dil olarak Safevi saraylarnda grd itibar, hi kukusuz ah smail sayesinde olmutur. Safevi saraylarnda Osmanl airlerinin, mesela Baknin iirlerinin okunduu bilinmektedir. Trke iirleriyle sadece Safevilerin temel unsurunu oluturan Trkmenleri deil, Osmanl sahasndaki Alevi-Bektai zmreleri de etkilemitir. Yaad muhitin Seyyid Nesim ile ivme kazanan ve szl gelenekten de beslenerek bir kvama ulaan iir dilini ok baarl bir biimde kullanan Hatay, din-mistik dncenin ideolojik dnmne eserleriyle de katkda bulunmutur. ah smail, Hatay mahlasyla syledii Farsa ve Trke iirlerle de Osmanl egemenliindeki Trkmenler arasnda din-mistik dncesini yaymtr. yle ki zellikle Anadoluda kendi varlndan vazgeip ahn varlnda yok olmak arzusuyla Hatay mahlasn kullanan dailerin ortaya koyduklar rnler, zaman iinde ah smailin iirlerinin arasna karmtr. Bunun sonucunda cnk ve mecmualarda Hatay mahlasl, fakat gerek syleyeni bilinmeyen iirlerin says artmtr. Ayrca Hatay Divan ok geni bir corafyada ve farkl evrelerde okunduu iin ah smaile atfedilen baz yazma nshalarda baka airlere ait olabilecei muhtemel baz iirler bile gnmzdeki yaynlara Hatay mahlasyla girmitir. (Ergun, 1946; Memmedov 1966; Birdoan 1991; smailzade 2004). yle ki Hatay Divannn 1535 ylnda Mahmud Niapur tarafndan istinsah edilen nshas ile stanbul Millet Ktphanesinde bulunan ve Sadeddin Nzhet Ergun tarafndan yaymlanan nsha arasndaki farklar, iki farkl airden sz ettirecek dzeydedir. Nitekim aratrmaclar Hatayden deil, Hataylerden sz etmek gerektiini vurgulamlardr (Arslanou 1992: 333-536; Koz, 2004: 184-217). zellikle hece lsyle yazlm Hatay mahlasl iirlerin ah smaile ait olup olmad tartmaldr. Hatay, ayn zamanda usta bir mesnevi airidir. zellikle Dehname adl mesnevisi konusu, konunun ilenii bakmndan olduka dikkate deer bir eserdir.
Eserleri
Hatay Divan: ah smailin en nemli eseri divandr. airin salnda divan tertip edip etmedii konusunda bilgimiz yoktur. Divann bu gn bilinen en eski tarihli nshas Takent limler Akademisi arkiyat Enstits Ktphanesinde bulunmaktadr. Hataynin lmnden on bir yl sonra, 1535 ylnda ah Tahmaspn saray hattatlarndan Mahmud Niapur tarafndan istinsah edilmitir. Bundan baka Hatay Divannn Paris, Londra, Vatikan, Tahran, Afganistan, Berlin ve Tebrizde nshalar mevcuttur (smailzade 2004:
24
19-29). Ayrca cnk ve mecmualarda Hatay mahlasl ok sayda iir bulunmaktadr (Koz 2004: 184-217). Hatay Divannn yazma nshalar Azerbaycan, ran ve Trkiyedeki bilim adamlarnca deerlendirilmitir. 1935de Selman Mmtaz, Erdebil nshasn esas alarak Hatay Divann yaynlamtr. Daha sonra Hamid Arasl, Hatay Divanndan semeler yapmtr (1946). Trkiyede Sadeddin Nzhet Ergun, stanbul Millet Ktphanesinde bulunan tek nshaya dayanarak Hatay Divann neretmitir (1946). Azerbaycanl bilim adamlarndan Azizaa Memmedov, Hatay Divannn nshalarn tespit etmek suretiyle karlatrmal metnini nce Arap harfleriyle (Bak 1966), daha sonra ayn almay kril harfleriyle yaymlamtr (Bak 1973). Nejat Birdoan, Azizaann bu nerindeki iirlere Sadedin Nzhet Ergunun yaynladklarn da ekleyerek Hatay Divannn popler nerini yapmtr (1991). brahim Arslanolu ise Takent nshas ile dier nshalardaki farkllklar ve cnklerdeki Hatay mahlasl iirleri dikkate alarak hazrlad ah smail Hatay ve Anadolu Hatayleri, adl eserinde Hataylerden bahsetme gereini duymutur (1992). ran Azerilerinden Mirza Resul smailzade, yazma ve matbu nshalardaki btn iirleri, ah smail Safevi Klliyat, ad altnda toplamtr (2004). Son olarak Ekber N. Necef ve Babek Cavanir tarafndan ah smail Hatyi Klliyat yaymlanmtr (2006). Dehname: Hataynin mesnevi trnde yazd bu eser, Fars ve aatay edebiyatnda rnekleri bilinen dehnamelerin (on mektup) Azeri sahasndaki ilk rneidir. air, bu eserini hezec bahrinin mef l mefiln feln kalbyla yazmtr. Baz msralarda bu veznin mef ln filn feln ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) ekline dnerek sekt-i melih yapld grlmektedir. Ak konusunun ilendii eser, yaklak 1500 beyitli olup 1506 ylnda, Hatay henz yirmili yalardayken tamamlanmtr. Hatay Divannn yazma nshalarnda ve mevcut basklarnda bu mesneviye de yer verilmitir. Nasihatname: Hataynin din grlerini anlatt t nitelikli kk bir mesnevidir. air, 184 beyitli bu mesnevisini de arzun mefln mefln feln kalbyla yazmtr. Bu mesnevi de Hatay Divannn yazma nshalarnda ve mevcut basklarnda yer almaktadr. HATAYNN RLERNDEN RNEKLER rnek 1 (Gazel)
25
Cn olmaz ise sen teki cnn yeter mana Vaslun bu hasta gnlme dermn yeter mana Hicrin cefs ile yahupdur bu gnlmi Her eb kapunda nle v efgn yeter mana Zulmt iinde b- hayt istemez gnl Laln zll- eme-i hayvn yeter mana Zhid koparma sen meni mey-hneden bugn Rz- ezelde yr ile peymn yeter mana Geri Haty gitdi elinden visl-i dost Her dem hayli ddeye mihmn yeter mana rnek 2 (Gazel) Dilber bu derdme dermn idersen vaktidr Bu fakre lutf u ihsn idersen vaktidr Nev-bahr old gzm ister cemlin grmegi Azm idp glen saru seyran idersen vaktidr oh zamandur gonca tek barum pr-hn eyledn Leblerni gl teki handn idersen vaktidr Zulmet-i hicrin firkn ekmiem devrnda oh Vaslun bu gnlme mihmn idersen vaktidr Hayli demdr kim Haty zulmet-i hicrn eker Leblerni gonca tek handn idersen vaktidr rnek 3 Gazel Aks- syendr vcdum ey sa zll- hmy Nie kim sen pdihsan men kapunda bir gedy Kevkeb olmudur gzm ister cemlin grmege Bir nazar dogl gzm karsna ey yzi ay Ol mehin kna ddm tana klma zhid Kamazam kun yolndan n mana Hak kld tay T ezelden var menm gumda k vzesi alma ey mutrb dah meclisde d u eng ny Bu Haty old Mecnn daa dd h tek Nsh dadan an rktme klma huy u hy
26
rnek 4 (Mesnevi)
145
K gitdi yine bahr geldi Gl bitdi v llezr geldi
Dehname Sfat- Glen-i Bahr Mef l mefiln feln Mef ln filn feln K gitti, yine bahar geldi Gl bitti ve lale bahesi geldi Kularn hepsi figana balad Ak atei yine bu cana dt Yer, yeil elbisesini giydi Cmle suskunlar dile geldi Su, yine servinin eteini tuttu Su stnde veyik ku ku diye tt emende goncann az ald Glmekten narn dileri sald Blbl ayrlktan dem vurdu Nisan yamuru deryada inci oldu Turna uup havaya dt Lain alp ovaya dt Elma aac dibinde glge Bulut da ay ayplard Nisan bulutu yan yere dkt Blbller saysz dem ekti Lle her yaprakta arap retti Tura onun stnde kitap okudu Kumru aata kum kum der idi Meneke arap iti, sarho oldu
Kular kamus figna ddi Ik od yine bu cna ddi Yer giydi kab-y Hzr-pn Cmle dile geldi leb-hamn Servin yine dutd dmenin su Su ste ohd fhte k k Gonca deheni emende handn Glmahdan enr ald dendn 150 Blbl ohd sft- hicrn Deryda dr old ebr-i nsn Durna uuban hevya ddi Lain aluban ovaya ddi Alma aac dibinde sye Tan eyler idi bulut da aya Yan yire dkdi ebr-i nsn Blbller ohd sad-hezrn Mey besledi lle her varakda Turrc kitb ohur tabakda 155 Kum kum dir idi aada kumr Mest old benefe idi hamr Nilfer ald suya girdi Prahenini bana brdi aylar buland yhd arhn Balar aac ggertdi hn Yz drl kab giydi emenler A donn giydi yasemenler
159
Nilfer soyunup suya girdi Gmleini bana brd aylar buland arkn ykt Bahede aalarn dal yeillendi imenler yz trl elbise giydi Yasemenler ak elbiselerini giydi
27
rnek 5 (Mesnevi)
60 Yri k zine pe eyle Yeter uza fikr ende eyle
Nasihatname Mefln mefln feln Yr, ak zne meslek eyle Yeter, uza dn Ey can, bu zaman ho gr, Hakka kret.
Bu fikri terk et, var baka fikir dn
Bu demi ho gr ey cn Hakka kr it Bu fikrin terkin it var zge fikr it Niye geldin ne getrdin cihne Ne iletirsin ahret cvidne Ne idin lem-i vahdetde syle Bu kesret ivine ddn mi byle 64 Mun bildn ise irdn makma Ahret menzili drs-selma
Cihana niye geldin, ne getirdin Ebedi ahrete ne iletirsin. Syle, vahdet leminde ne idin Bu okluk evine dtn m byle Bunu bildin ise makama erdin Ahiret menzilin (ise) cennettir
Daima Hasan ve Hseyini candan sev
93 Hasan Hseyni sev candan heme Zihi devletl cn h bulua ridi vade-i ahd-i Muhammed Zuhr ide zin Mehdi Muhammed 98 Bu on iki imma kl eyvallah Eger mmin isen yrnn Allah 121 Bu vechin tefsri Tevrat ncil derler an Furkn ehli tevl eriat tarkat yollardur Ki marifet hakikat hallardur 123 Budur drt kitbn manisi hem zin bilp olasn yolda muhkem 165 Nashatname yazdm dervine Cihanda olma in bir nine Tevecch kl tevekkelt alAllah Kula ekdm didm erenlere h Hakkn fazlna balandu ezelden Temennmz ddradur lem-yezelden 168 Haty derd-mendem bir kemne Ancak h deyin hn demine
Ki devletli can ahla bulusun
Muhammedin verdii szn zaman geldi Muhammed Mehdinin kendisi ortaya kar
Bu on iki imama eyvallah eyle Mmin isen o zaman sevgilin Allah Bu yzn tefsiri Tevrat ve ncil Kuran ehli onu tevil ederler Tarikat ve eriat yollardr Ki marifet (olan) hakikat halleridir Drt kitabn manas budur Kendini bilip yolda salam olasn
Dervie (bir) Nasihatname yazdm
Cihanda bir iz brakmak iin
imi Allaha braktm (ve) (ona) yneldim Erenlere ah dedim, kulak ektim
Lemyezelden dileimiz didrdr
Ezelden Hakkn faziletine balandk
Hatay dertli ve aciz (biriyim) Annca ahn demine Allah deyin
28
ah smailin bir air olarak Trk kltr ve edebiyatnn geliimine katklar nelerdir?
brahim Glen
Erban karmak: Dervilerin tenha ve ssz bir yere ekilip krk gn krk gece etin bir perhiz ve nefis terbiyesi dneminden gemeleri ve bu sre iinde gda, uyku ve dnya kelamn asgariye indirerek hem beden hem de dnce ile azami derecede ibadet etmeleridir.
Tapu: Tanr akn konu edinen, Tanry vmek, ona yalvarmak iin yazlan, sylenen ilahilerdir. zel bir ezgiyle okunurlar. lahler tarikatlara gre trl adlar alr: Mevlevlerde yin, Bektalerde nefes, Glenlerde tapu denir.
Baz kaynaklarda Azerbaycann Berda ehrinde doduu kaytl olmasna karn kaynaklarn ounda onun Diyarbakrl olduu sylenir. Babasnn kabrinin Diyarbakrda olmas da ikinci ihtimali kuvvetlendirir. brahim, henz iki yandayken babasn kaybetmi ve on be yana kadar amcas Seyd Alinin himayesinde eitimini srdrmtr. Bilgisini ilerletmek amacyla Maverannehire doru yola km ve Tebrizde tant Kazasker Molla Hasann yardmyla medrese renimi grm ve muhitinde Molla brahim olarak tannmaya balamtr. Akkoyunlu Uzun Hasanla tanma imkn bulmu ve ksa sre iinde onun gvenini kazanmtr. Hatta Uzun Hasann Herata gnderdii bar heyetinde yer alm ve orada Abdurrahman Cam ile tanmtr. Kardei veysin telkinleriyle Uzun Hasan, Dede mer Ruenyi Tebrize davet ettiinde Molla brahim de mridini bulur. Dede mer, lmnden birka gn nce onu halife tayin etmi ve Molla brahim, artk Glen olmutur. O da mridi Ruen gibi, Akkoyunlu saraynda yakn ilgi grmtr. Sultan Yakup, brahim Glenye byk deer vermi, askerin maneviyatn ykseltmek iin baz savalara yannda gtrmtr. Akkoyunlu gcnn zayflamasyla birlikte ah smail, Akkoyunlu Elvend Beyi yenerek Tebrize girince (907/1502) Glen, ailesiyle birlikte Diyarbakra dnm; orada Manev adl eserini yazmaya balamtr. Safevilerin blgedeki etkinlikleri artnca oradan Maraa, daha sonra Kudse, Kudste krk gn kalp erban kardktan sonra da Kahireye gitmitir. Dede mer Ruennin Msra yerleen halifesi Timurta vastasyla Memlk sultan Kansu Gavrye takdim edilmi ve sultann yakn ilgisini grmtr. Yavuz Sultan Selim, Msr fethedince Glenye ilgi gstermi ve derghn ina etmesi iin arazi tahsisinde bulunmutur. Kanun devrinde, saltanat iddiasnda bulunduu sylentileri zerine Glen, stanbula arlm, ancak iddialarn dayanaktan yoksun olduu anlalmtr. stanbulda kalmas iin Kanunnin yapt teklifi, yalandn ileri srerek geri eviren Glen, Msra dnm ve orada vefat etmitir (1534). lkin Heybet mahlasyla iirler syleyen brahim, daha sonra mridi Ruennin sen ol b- beknn glenisin demesi zerine Glen mahlasn kullanmtr. Arapa iirlerinde isminin armyla Halil, dier eserlerinde ise Glen mahlasn kullanmtr. Mevlnnn iirlerinin mahlas beytinde ems-i Tebrizyi anmas gibi Glen de gazellerinin makta beyitlerinde kendi mahlasyla birlikte Ruenyi anmtr. Muhynin Menakb- brahim Glen adl eserinde anlattna gre Glen, suf gelenekte pek yaygn olmayan bir biimde soyunu Ouz Kaana dayandrmaktadr. Trkmen hkmdar Uzun Hasann siyasal nedenlerle de pekitirdii Trke konusundaki hassasiyeti brahim Glenye de bir lde yansmtr. Siyasal nedenlerin ynlendirdii bu ilginin yan sra Glen tekkelerindeki merasimlerde Trke tapularn okunmas, Glennin soyundan gelen sufilerin ve takipisi olan airlerin eserlerine gsterilen ilgi, Trkenin Glen evrelerinde yaygn bir biimde kullanmna imkn hazrlamtr. Glennin Trk kltr ve sanat bakmndan en nemli miras, iirleri ve mistik tecrbesidir. Halvetlii benimseyip Mevlevlik yorumunu ekleyerek sufi gelenek iinde yeni bir yol aan Glen, hem bir air hem de mutasavvf olarak sadece yaad muhitte deil, XVI. yzyldan sonra Anadolu ve Rumelide takipilerini yetitirmi ve iirleri bestelenerek tekkelerde asrlarca okunmutur (Kara 1998: 41-58). Glen hayattayken Kahiredeki Glen Tekkesi, pek ok gnl adam iin bir cazibe merkezi olmutur. Glen Tekkesinin bu konumu onun halifelerince de korunmutur. Kendi soyundan gelen Ahmet Hayal (.1569), Ali Safvet (.1596), Halet (.1581) gibi
29
divan sahibi airlerin yan sra Tebriz, Diyarbakr, Kahire, Yenice, stanbul, Edirne, Kefe, Gelibolu, Hayrabolu ve Moradaki Glen meclislerinde de otuza yakn air, onbe kadar musikiinas yetimitir (Macit 2010).
Eserleri
brahim Glen dilde, Trke, Farsa ve Arapa eserler vermi retken bir airdir. dilde divan oluturacak dzeyde iir sylemitir. zellikle Manev adl eseri ile Trke iirleri Trk tasavvuf edebiyat iinde hakl bir hret kazanmasna neden olmutur.
Trke Eserleri
Divan: brahim Glennin Trk edebiyat asndan en nemli eseri Trke iirlerini ieren divandr. Glen Divannn yazma nshalar Mehmet Akay tarafndan karlatrlarak metni hazrlanm, dil zellikleri asndan incelenmitir (Konya 1996). Glennin Trke kaleme ald dier eserleri ise unlardr: Pendname, Razname, Kdemname ve obanname.
Farsa Eserleri
Glen, Mevln ve Hfz- iraz etkisinde syledii gazellerini Farsa Divannda bir araya getirmitir. Farsa rubailerini ise Kenzl-cevhir adl ayr bir kitapta toplayan Glennin Farsa yazd en nemli eseri hi phesiz Manevdir. Manev: Glennin Mevlnnn Mesnevsine nazire olarak Diyarbakrda on ayda tamamlad sylenilen 40.000 beyitli Farsa bir mesnevidir. Eserin ilk 500 beyti Lal Mehmed Feny tarafndan erh edilmitir (stanbul 1289). brahim Glen, Halil mahlasyla syledii Arapa iirlerini de ayr divanda toplam, fakat Arapa iirleri Trke ve Farsa iirleri kadar ilgi grmemitir. GLENNN RLERNDEN RNEKLER rnek 6 (Gazel) B-vcdum k od bilsem benm nem yandurur Yanuben kll kl oldum bes dah nem yandurur Yandurur geri cihnda k od klar Lik ben ciz kulun kat muhkem yandurur h idersem bir nefes dnyy oda yahuben Yedi arh anun od cmle derhem yandurur Nice dysn k odnun sziine dil revn Kim anun germiyyeti nr- cehennem yandurur eme bir pervne yansa szi-i vz ider Makun szi meni gr nice epsem yandurur Ey ciger derdine dermn isteyen aklun kan Onlur m ol yara kim an merhem yandurur nki derd imi devs bu yrek yarasnun Mfik emsem isteme kim an emsem yandurur Ren kna yanmdur ciger dir Glen Ik od pervne kimi an her dem yandurur
30
rnek 7 (Gazel) Bana kun tarkn nedr diyp soran gelsn Ayah koyanda ol yola ba terki uran gelsn Diriyle lmeyen bilmez nedr kun tarkn lp kla dirinn din grp yoran gelsn Bu cn ku kanat aar muhabbet mlkine uar kiden birlige kaar o tayrna giren gelsn eratla ayah basan tarkat yolna cndan Hakkat yoln sorup yol eriyle varan gelsn Yedi denizle alt sed geenler irdi menzile Geben bahrla berden o menzile iren gelsn Tarkat mlkine ern elifden tordur yol Hakkat iklmi ire ini bir gren gelsn idp Glen szin muhabbet srrdur anlan Diyende bir kl yz kez bu manden yaran gelsn rnek 8 (Murabba) Yine ol Ysuf- sni Gelr dirler gelr dirler Gzeller Msr sultn Gelr dirler gelr dirler Gzm segrr kulah nlar idben gnl inler Ki cndan sevgili dil-ber Gelr dirler gelr dirler Beni benden alan meyli Gzmden ahdan seyli Gnl Mecnnna Leyl Gelr dirler gelr dirler Eger bir dem kalam ansuz Oluram gyiy cnsuz O derdi bana dermnsuz Gelr dirler gelr dirler Deli araya firkat Birdi barum hasret Kime sorsam o b-mrvet Gelr dirler gelr dirler idp Ren-perver Gnller mlkine server Yetene Glen sorar Gelr dirler gelr dirler
Trk iir ve musikisinin geliiminde brahim Glennin rol nedir?
31
AATAY SAHASI TRK EDEBYATI
aatay edebiyat, en grkemli dnemini Timurlulardan Hseyin Baykara zamannda (1469-1506), bugn Afganistann snrlar ierisinde bulunan Herat evresinde yaar. Burada Hseyin Baykarann da air ve hami sfatyla iinde yer ald Herat ekol oluur. Baykara dneminde Ali ir Nevaynin olaanst yetenei sayesinde aatay edebiyat zirveye eriir. XVI. yzylda aatay edebiyat, eybaniler ve Babrller tarafndan temsil edilir. Bu dnem aatay edebiyatnn ikinci devresi olarak kabul edilir. XVI. yzyln banda eybani Han (.1510), Maverannehir ve Horasan blgesini ele geirerek Timurlularn ynetimine son vermitir. eybaniler dneminde kltr merkezlerinde Farsa, krsal kesimde szl gelenek ve Ahmet Yesevnin hikmetleri yaygnlk kazanr. eybani Han ve Ubeydullah klasik tarz devam ettirmekle birlikte Yesev hikmetlerine yakn bir syleyi biimini de eserlerine yanstrlar. aatay edebiyat eski kltr merkezlerinden yerel yneticilerin egemenliindeki kentlere g eden airlerce srdrlr. ah smail karsnda yenilgiye urayan eybanilerin dalmasyla birlikte Afganistan ve Hindistann bir blmn ele geirerek Trk-Hint mparatorluunu kuran Zahirddin Babr (1483-1530), Timurlularn kltrel mirasna sahip kar. Babrden sonra da aatay edebiyat, Kmrn Mirza (.1557) ve Bayram Han (.1561) gibi airler tarfndan devam ettirilir. Hindistandaki Trk hkmdarlarnn saraylar, daha sonra Sebk-i Hind olarak da adlandrlan bir slp araynn mayaland merkezlerdir.
Babr ah
Zahirddin Babr Mirza, 14 ubat 1483te Ferganada dodu. Timurun torunlarndan mer Mirzann oludur. Annesi Cengizin torunlarndan Yunus Hann kz Kutlu Nigr Hatundur. Babasnn ynetimindeki Ferganada ynetimi devraldktan sonra eybaniler ve Safeviler karsnda bir mddet varlk gsteremez. Kabilden Delhiye doru uzanan corafyada egemenlik kurmaya alr ve bunda baarl olur. Hindistanda egemenliini pekitirir. Ksa zamanda Hindistanda egemenliini kuran Babr, 1530 ylnda hastalannca olu Hmayunu hkmdar ilan etmi, 26 Aralk 1530 tarihinde vefat etmitir. Nevayden sonra aatay edebiyatnn en byk airi ve yazardr. zellikle Babrname adl eseriyle dnya apnda tannmtr. iire nasl baladndan Nevay ile tanmasna kadar pek ok ayrntya hatralarnda yer verir. iir, dzyaz ve kuramsal metinleriyle Ali ir Nevaynin en nemli takipisidir. Trk kltr ve sanatnn Hindistan corafyasna tanmasn salayarak Trk dilinin kullanm sahasn geniletmitir. Cesur bir sava ve usta bir hkmdar olmasnn yan sra gzel sanatlara dknlyle de tannr. Baz besteler yapt, hat sanatnda hatt- Babr diye bilinen bir tarz icat edecek kadar usta olduu bilinir.
Hatt- Babr: Babrn Uygur harfleri ve stili ile Arap harflerini birletirerek gelitirdii yaz eidi.
Eserleri
Babrname: Babrn en nl eseri Vekayi adyla da bilinen hatratdr. Babr bu eserinde hatralarn ok samimi, yaln ve gsteriten uzak bir dille anlatr. zellikle babas mer Mirza, Sultan Hseyin Baykara ve Ali ir Nevay hakknda anlattklar, geleneksel biyografinin snrlarn zorlayacak kadar nemli ayrntlar ierir. Eser 1589 ylnda Farsaya, daha sonra da Franszca, Almanca, ngilizce, Rusa, Urduca ve Hinteye evrilmitir. N. lminskiy ve A.S. Beveridge tarafndan bilimsel metni yaymlanmtr. Reit Rahmeti Arat da Trkiye Trkesine aktarmtr. Babrnamenin son bilimsel basm, inasi Tekin-Gnl Alpay Tekinin editrlnnde cilt olarak gereklemitir. Eserin aatayca metni Farsa tercmesiyle birlikte verilmi ve karlatrmal metne bal kalnarak ngilizceye yeniden evrilmitir.
32
Babr Divan: Babrn fazla hacimli olmayan divannda iirler, klasik divan tarznda sralanmamtr. Kad Burhanettin gibi baz hkmdar airlerin yapt biimde, muhtemelen yazl srasna gre divan dzenlenmitir. Bilal Ycel, Babr Divannn bilinen sekiz nshasndan altsn karlatrarak bilimsel metnini hazrlamtr (Ankara 1995). Aruz Rislesi: Ali ir Nevay gibi Babr de aatay edebiyatnn kuramsal konularyla ilgilenmitir. Bu eserinde aruz vezinlerini ve nazm biimlerini Farsa ve Trke rnekler vererek anlatmtr. Mbeyyen: Hanefi fkhyla ilgili baz konular mesnevi biiminde ve feiltn mefln feiln lsyle anlatt bu eserini ocuklar Hmayun ve Kmrna t vermek maksadyla yazmtr. Risale-i Validiyye: Ubeydullah Ahrarn sufi ahlakyla ilgili eserinin mesnevi biiminde ve feiltn feiltn feiln lsyle bir uyarlamasdr. Hastalklardan kurtulmak midiyle evirdii bu eser, onun tasavvufa ilgisinin de yansmas saylr. BABRN ESERLERNDEN RNEKLER rnek 9 (Gazel) Babrn bir gazelinin metni ve dilii evirisi aada verilmitir. Hataynin iirleriyle e zamanl okuduunuzda dil zellikleri asndan baz farkllklar greceksiniz. 1 Hicr ltrdi mini anglasam irdi muna Dostlar yrdn ayrlmas idim lgne Ayrlk beni ldrd, byle olacan anlasaydm, lene kadar yardan ayrlmazdm. 2 Zhid dzh otdn mini ni korkata sin Hicr ot kada krmes min an ukuna Ey zhid! Cehennem ataiyle beni nasl korkutasn; ben onu ayrlk ateinin karsnda bir kvlcm gibi grmem. 3 Ol kuya mihrini bir zerre manga krgzmes Kevkeb-i ek tkp bolsam eger gerdna O gne (sevgili), gkleri dolduracak kadar gzya yldz dksem de parlakln (sevgisini) bana gstermez. 4 Hsnde artuk eger bolsa yzi Leyldn Min dag bar min anng kda yz Mecnna Yz gzellikte Leyldan daha gzelse ben de onun akyla yz Mecnn gibiyim. 5 Rindler allda hayvn suyn kp ge sin y Hzr bar mu ikin ol su mey-i gl-gna Ey Hzr, rintlerin nnde lmszlk suyunu ok vyorsun, acaba o su gl renkli arap gibi olur mu? 6 Bbr iringe ger salsa kulak ol hng Bolgusdur sznge kadr dr-i meknna Ey Babr, eger o ahn senin iirine kulak verirse szne parlak inci gibi deer vermi olur. rnek 10 (Babrname)
Babrnameden (Part: Two: Kabul s.247-249) (Vakyi-i sene-i 910) Metin ve dilii evirisi Kemal Eraslann Byk Trk Klasiklerine yazd Babr maddesinden alnm (s.358-359), inasi Tekin ile Gnl Alpay Tekinin editrlnde W. M. Trackston tarafndan hazrlanan eserle karlatrlmtr.
33
Muharrem ay Fergana vilyatdn Horasan azimeti bile lak Yaylaa, kim Hisr vilyatnng yaylaglardn dur, kelip ttm. Ubu yurtta yegirmi yanng ibtidsda yzmge ustura koydum. Ulug kiik meni umidvrlk bile ereip yrydrgenler. ki yzdin kprek yzdin azrak bolgay idi. Ekser yayak ve eligleri de tayak ve ayaklarda aruk ve eginleride apan irdi. Usret bu martabada idi kim bizing arada iki adr idi. Mening adrm vlidamga tikilr idi. Manga her yurtta alacuk yasar idiler. Alacukda olturur idim. Egeri Horasan azmat kllp edi, vel ubu hl bile bu vilyattn ve Husrav ahnng nkerleridin umidvrlk bar irdi. Bir nee knde bir kii kelip vilyattn ve el ve ulusdn szler takrir klur idi kim mcib-i umidvrlk bolur idi. Bu fursatta Molla Baba Piaarn, kim Husrav ahka elilikke yiberilip idi, keldi. Husrav ahdn knglge yakku dek sz keltrmedi, vel el ulusdn szler keltrdi. laktin trt k bile Hisr navsga Hace mad degen yerge kelip tldi. Bu yurtta Muhibb Ali Kur Husrav ahdn elilikke keldi. Husrav ah, kim kerem ve sahvet bile mehr idi, iki nevbet murrmz anng vilyatdn vki bold, adn kiilerge klan insniyyatn bizge klmad. n el ve vilyattn umidvrlk bar idi, birer menzilde dirang bolur idi. erim Taay, kim ol fursat andn ulurak kiimiz yok idi. Horasan barura tb keltrmey ayrlur hayl bar idi. Sar-i Puldn ikest tapp kelgende da kni yiberip zi jarda kaladarlkta turup idi. Nmardrak kii idi. Nee nevbet mundak hareket kld. Kubadiyana yetkende Husrav ahdnng inisi Bki Caniyn, kim Caniyn ve ehr-i Saf ve Tirmiz anda idi, Htb Kuran yiberip devlethhlk izhr klp bizge koulmak bold. Babrnameden (Blm: ki Kabul s.247-249) 910/1504-5 Yl Olaylar Muharrem aynda Horasana gitmek niyeti ile Fergana vilayetinden kp Hisar vilayetinin yaylalarndan olan lek yaylasna indim. Burada ve yirmi yana girdiim vakit ilk defa tra oldum. Herhangi bir mide kaplarak benimle beraber gelenlerin says byk ve kk iki yzden biraz fazla yzden biraz azd. ounluu yaya idi, ellerinde sopa, ayaklarnda ark ve stlerinde uldan baka hibir eyleri yoktu. Sefalet oderecede idi ki bizim ancak iki adrmz vard. Benim adrm vlideme tahsisi edilmiti. Bana ise her gittiim yerde bir ergi yaparlard. ergide oturur idim. Vaka Horasana gitmek niyetiyle kmtk, fakat bu vaziyette bu vilyetten ve Hsrev hn adamlarndan mitleniyorduk. Birka gnde bir, birisi gelip vilyet ve halktan haber getirir ve biz de mide kaplrdk. Bu srada Hsrev aha eli gnderilen Molla Baba Pegr geldi. Hsrefv ahtan gnle ho gelen bir sz getirmemekle beraber ahaliden getirdii szler mit verici idi. laktan, drt defa konakladktan sonra, Hisar civarna Hoca mad denilen yere gelip inildi. Burada iken Muhib Ali Kur, Hsrev ahtan eli olarak geldi. Hsrev ah kerem ve cmertlii ile mehur olduu halde, iki defa onun vilyetinden getik, alak kiilere gsterdii insanl bizden esirgedi. Ahaliden ve vilyetten mitli olduumuz iin her konak yerinde bir mddet kalnyordu. irim Taay o srada en byk adammz idi. Onun da Horasana gitmek istemeyerek bizden ayrlmak niyeti vard. Ser-i Pulda malup olarak (Semarkanda) dndm zamanda da ailesini uzaklatrm ve kalenin savunmasnda kendisi yalnz kalmt. ok alak bir adamd. Birka defa byle hareketlerde bulundu. Kubadiyana geldiimiz vakit aaniyn, ehr-i Saf ve Tirmizi elinde bulunduran Hsrev ahn kk kardei Baki aanyn, Htb Kuran gnderip sadakatini bildirerek bize katlmak istedi. Babrnamenin farkl dillere evrilmesinin sebebi ne olabilir?
34
zet
1
Azeri sahas Trk airlerinin klasik dnem iindeki yerini belirleyebilmek. Klasik dnem Trk edebiyatnn Azeri sahasndaki en nemli temsilcisi Fuzuldir. Ondan sonra Hatay mahlasyla iirler syleyen ah smail gelir. Bata Hatay Divan olmak zere Dehname ve Nasihatname adl eserleriyle hakl bir ne kavumutur. Osmanl kaynaklarnda airliinden pek fazla sz edilmese de tekke ve tasavvuf edebiyat ierisinde, zellikle AlevBekta evrelerinde iirlerinin ok okunduu mecmua ve cnklerden anlalmaktadr. Osmanl corafyasndan Safevi evrelerine g eden Trkmen airlerin ah smailin himayesinde eserler verdii bilinmektedir. Bunlarn en tannm Bayburtlu Emandir. Azeri sahasnda Safevi evrelerinin dnda da tasavvuf edebiyat geliimini srdrr. zellikle brahim Glennin evresinde etkisi asrlarca sren kltr ve sanat birikimi oluur. Glen tekkelerindeki merasimlerde Trke iirlerin bestelenerek okunmasyla iir ve musiki e zamanl olarak geliir. Glenlikle dier mistik oluumlar, zellikle Mevlevlik arasndaki etkileim sanat hayatna da olumlu yansr. Mevleviliin Anadoludaki etkisi kadar olmasa da Glenlik de Tebrizden Kahireye kadar ok geni bir alanda kltr evrelerini etkiler. Bu etki Osmanl air ve muskinaslarnda da karlk bulur. Glenlie bal otuza yakn air, onbe kadar musikiinas yetiir.
aatay sahas Trk airlerini eserleriyle birlikte tanmak. Timurlular dneminde Ali ir Nevay sayesinde zirveye erien aatay edebiyat, XVI. yzylda eybaniler ve Babrller tarafndan temsil edilir. Klasik aatay edebiyatnn ikinci devresinde eyban Han ve Ubeydullah klasik tarz devam ettirir. Merkezi otoritenin zayflamasyla birlikte yerel yneticilerin egemenliindeki kentlere g eden airler, Yesev hikmetlerine yakn bir syleyi biimini benimser. eybanilerin dalmasyla birlikte Afganistan ve Hindistann bir blmn ele geiren Zahirddin Babr, Trk-Hint mparatorluunu kurar. Ayn zamnda Timurlularn kltrel mirasna sahip kar. aatay edebiyatnn Nevayden sonra en byk temsilcisi sfatyla iir, hatra, arz, fkh ve tasavvuf konularnda eserler verir. Onun Babrname adl eseri hatra trnn ilk rnekleri arasnda yer alr. Babr ahtan sonra aatay edebiyatn Kmrn Mirza ve Bayram Han srdrr. Babrun sayesinde Hindistanda oluan kltr ve sanat muhitlerinde, daha sonra gelierek Osmanl iirini de etkileyen Sebk-i Hind filizlenir. ah smail ve Babr ah bata olmak zere Osmanl sahas dndaki Trk air ve yazarlarnn eserlerine dair deerlendirmeler yapabilmek. ah smailin eserlerinde XVI. yzyl Azeri Trkesinin btn zellikleri grlr. Babr ahn eserleri de aatay edebiyatnn dil zelliklerini yanstr. Osmanl, Azeri ve aatay airlerinin dayandklar estetik anlay ortak olmasna karn dil zellikleri farkllklar gsterir. Osmanl airlerinin eserleriyle aatay edebiyatnn temsilcileri arasndaki dil ve slp fark belirgin olmakla birlikte Azeri sahasnda verilen eserlerde hem Osmanl hem de aatay sahasnn zelliklerini grmek mmkndr.
35
Kendimizi Snayalm
1. XVI. yzyl Azeri sahas Trk edebiyatnn en nemli airi kimdir? a. Hatay b. Eman c. Habib d. Fuzul e. Nesim 2. Hataynin ak konusunda yazd mesnevinin ad nedir? a. Nasihatname b. Dehname c. Hmayunname d. Ikname e. Srname Bu demi ho gr ey cn Hakka kr it Bu fikrin terkin it var zge fikr it 3. Nasihatnameden alntlanan yukardaki beytin aruz kalb aadakilerden hangisidir? a. mef ln filn feln b. feln feln feln fel c. mef l mefiln feln d. feiltn mefiln feiln e. mefln mefln feln 4. Aadakilerden hangisi Anadolu sahasnda Hatay mahlasl iirlerin yaygn olmasnn nedenleri arasnda saylamaz? a. Hataynin iirleri geni kitlelerce sevilmi ve okunmutur. b. Alevi-Bektai airler ah smaile duyduklar saygdan tr iirlerinde onun mahlasn kullanmlardr. c. Osmanl yneticeleri Hataynin iirlerinin Anadolu da yaygnlamasn istemilerdir. d. Hatay dncelerini yaymak iin iirlerinin Anadoluda okunmas iin aba harcamtr. e. Hataynin etkisi Safevi snrlarn amtr. 5. Glenler arasnda Trkenin yaygn biimde kullanlmasnn en nemli nedeni aadakilerden hangisidir? a. Glen tekkelerindeki ayinlerde genellikle Trke tapular okunmutur. b. brahim Glen btn eserlerini Trke yazmtr. c. Glenler arasnda Trke iir sylemek kurallamtr. d. Glenlik sadece Trkler arasnda yaylmtr. e. Glen airler Yunus Emrenin etkisinde kalmlardr. 6. brahim Glennin Manev adl eseri, onun hangi airin etkisinde kaldn gsterir? a. Ahmet Yesev b. ebuster c. Mevlana d. Ruen e. Yunus Emre Yine ol Ysuf- sni Gelr dirler gelr dirler Gzeller Msr sultn Gelr dirler gelr dirler idp Ren-perver Gnller mlkine server Yetene Glen sorar Gelr dirler gelr dirler 7. Glennin bir iirinin ilk ve son bendi yukarda verilmitir. Bentlerin alntland iirin nazm biimi nedir? a. Mzdevi murabba b. Mtekerrir murabba c. Terbi d. ark e. lahi 8. aatay edebiyatnn XVI. yzylda yetien en nemli temsilcisi kimdir? a. Babr ah b. Ubeydullah c. Nevay d. Bayram Han e. eyban Han 9. Babrnamenin 1589 ylnda Farsaya, daha sonra da Franszca, Almanca, ngilizce, Rusa, Urduca ve Hinteye evrilmesinin balca sebebi nedir? a. Timurlular dneminin siyasal olaylarn anlatmas b. Eserin aatayca yazlm olmas c. Hindistan hakknda bilgiler iermesi d. Hatra trnn ilk rneklerinden olmas e. Ali ir Nevay hakknda orijinal bilgiler vermesi 10. Babr ahn en ok etkilendii air aadakilerden hangisidir?
a. b. c. d. e. Hseyin Baykara Ali ir Nevay Fuzul Sekkk eyban Han
36

1. d 2. b 3. e 4. c 5. a 6. c 7. b 8. a 9. d 10. b Yantnz yanl ise Azeri Sahas Trk Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hatay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hatay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hatay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Glen konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Glen konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Glennin iirlerinden rnekler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise aatay Sahas Trk Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Babr ah konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Babr ah konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Hatay, Trke iirleriyle ok geni kitlelere ideolojisini yaymay baaran bir airdir. Nesim, Habib ve kendi muhitinde olmamasna ramen Ali ir Nevayden etkilenerek Trkenin en gzel gazellerini yazmtr. Bunun yan sra kltr ve sanat adamlarn himaye etmesiyle, yani patronaj konumuyla da Azeri edebiyatnn gelimesinde nemli bir yere sahiptir. Onun zamannda Safevi saraylarnda Trkenin saygnlk kazand, Osmanl airlerinin bile iirlerinin okunduu bilinmektedir. Hatay, Trke iirleriyle sadece Safevilerin temel etnik unsurunu oluturan Trkmenleri deil, Osmanl sahasndaki Alevi-Bektai zmreleri de etkilemitir. Bu bakmdan Trk halk iirinin geliiminde Hataynin ok nemli katks vardr. Sra Sizde 2 Glen tekkelerindeki merasimlerde Trke tapularn okunmas gelenek hline gelmitir. Glennin soyundan gelen sufilerin ve onun takipisi olan airlerin grd ilgi, Trkenin Glen evrelerinde yaygn bir biimde kullanmna imkn hazrlamtr. Glen, hem bir air hem de mutasavvf olarak sadece yaad muhitte deil, XVI. yzyldan sonra Anadolu ve Rumelide takipilerini yetitirmitir. Glen evrelerinde iir ve musiki i ie geliimini srdrmtr. Sra Sizde 3 Babrn Vekayi adyla da bilinen hatrat trn ilk rneklerindendir. Babr hatralarn ok yaln ve gsteriten uzak bir dille ve ayrntl bir biimde anlatmtr. Hatra trnn ilk rneklerinden olan bu eser, 1589 ylnda Farsaya, daha sonra da Franszca, Almanca, ngilizce, Rusa, Urduca ve Hinteye evrilmitir. N. lminskiy ve A.S. Beveridge tarafndan bilimsel metni yaymlanmtr. Son olarak inasi TekinGnl Alpay Tekinin editrlnnde cilt olarak bilimsel basm gereklemitir. Eserin aatayca metni Farsa tercmesiyle birlikte verilmi ve karlatrmal metne bal kalnarak ngilizceye yeniden evrilmitir.
37
Akay, M. (1996). brahim Glennin Divan: Metin-Dil Hususiyetleri. Konya: Seluk niveritesi, DT. Akpnar, H. (2004). Glenlikte Musik ve Musikinaslar. anlurfa: Harran niversitesi, DT. Arslanolu, . (1992). ah smail Hatay ve Anadolu Hatayleri. stanbul: Der Yaynlar. Bilkan, A. F. (1998). Hindistanda Gelien Trk Edebiyat. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Birdoan, N. (1991). ah smail Hatai. stanbul: Cem Yaynlar. Ergun, S. N. (1946). Hatay Divan. stanbul: Maarif Kitabevi. Glpnarl, A. (1983). Mevlndan Sonra Mevlevlik. stanbul: nklap Yaynlar. Gndz, T. (2010). Son Kzlba ah smail. stanbul: Yeditepe Yaynlar. sen, M. (2010). Divan airlerinin Tasavvuf ve Tarikat likileri. Tezkireden Biyografiye. stanbul: Kap Yaynlar. smailzade, M. R. (2004). ah smail Safevi Klliyat. Bak: Alhuda Neriyat. Kara, M. (1998). Gleniye ve Gldeste. U lahiyat Fakltesi Dergisi. VII (7): 41-58. Karaismailolu, A. (1988). Trk Edebiyat Kaynaklarndan Tuhfe-i Sm ve Altnc Blmnn Tercmesi. Trk Dnyas Aratrmalar. 57 (Aralk): 178-86. Ko, M. (2005). Bleybelen Muhy-i Glen. stanbul: Klasik Yaynlar. Konur, H. (2000). brahim Glen: Hayat, Eserleri, Tarikat. stanbul: nsan Yaynlar. Koz, S. (2004). Belli Mahlaslar zerinden iir Syleme Gelenei ve Trkiyede Yazlan Alevi-Bektai Cnk ve Mecmualarndaki Hat Mahlasl iirler. Birinci Uluslar Aras ah smail Hat Sempozyum Bildirileri (9-11 Ekim 2003 Ankara). haz.: Gla z, Ankara, 184-217. Macit, M. (2010). Glenlerde Trke Sevgisi. Dil ve Edebiyat, 20: s. 48-53. Memmedov, A. (1966). ah smail Hatay Eserleri. Bak: Azerbaycan limler Akademisi Neriyat. Muhy-yi Glen. (1982). Menkb- brahm-i Glen. Hazrlayan: Tahsin Yazc. Ankara: TTK Yaynlar. Necef, E. N.-Babek C. (2006). ah smail Hati Klliyat. stanbul: Kakns Yaynlar. Smer, F. (1999). Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol. Ankara: TTK Yaynlar. Ycel, B. (1995). Babr Divan. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Zahirddin Muhammed Babr Mirza. Babrname. Hazrlayan: W.M. Thackston, Jr. Editr: inasi Tekin-Gnl Alpay Tekin.-Tekin, G. A. Harvard niversitesi.
Amalarmz
3

Fuzul Badat Hille Necef Kerbela Akkoyunlu
Bu niteyi tamamladktan sonra; Fuzulyi tanyacak ve baz iirlerini aklayabilecek, Bakyi tanyacak ve baz iirlerini aklayabilecek, Bu iki airin Trk edebiyat iindeki yerini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
ah smail ikyetname Kanun Bak Sultanu-uara
indekiler
Trk Edebiyatnn ki Zirve airi: Fuzul ve Bak GR FUZUL BAK
Trk Edebiyatnn ki Zirve airi: Fuzul ve Bak

GR
XVI. yzylda Trk iiri ok nemli airler yetitirmitir. Bu airlerin iinde Fuzul ve Bak; temsil kabiliyetleri, hretleri ve etkileriyle zirve kabul edilirler. Eski Trk edebiyatnn bu iki zirve ahsiyeti, binlerce divan airi arasnda sekin bir yer edinmi ve eserleri gnmze kadar sren bir ilgi ve sevgiyle okunmutur.
FUZUL (1483-1556)
Fuzulnin hakl hretine ramen hayat hikyesinin ayrntlar fazla bilinmez. Osmanl air tezkirelerinde onun hakknda verilen bilgiler olduka snrldr. Bunda Fuzulnin hayat boyunca Badat ve Kerbela evresinde yaamas, stanbula hi gelememesi, yani biraz gzden rakta kalmas etkili olmutur. O dnemde airlerin hrete ulamalarnda sosyal statlerinin ve devlet adamlaryla kurduklar yaknlklarn pay vardr. Fuzul bu bakmdan da pek talihli deildir. Ayrca Fuzulnin ii mezhebine bal oluu ve yaad dnemde Osmanl-ran savalarndan tr iilie iyi baklmamas da gz ard edilmesine sebep olmutur. Fuzul, mr boyunca Badat ve evresindeki ehirlerde yaamtr. Onun tam olarak nerede doduu tartmaldr. Kaynaklarn bir ksm onu Badatl gsterirken Necef, Hille veya Kerbelal olduunu syleyenler de vardr. Gerek eski gerekse gnmzdeki belgeler, onun Seluklular zamannda Kerkk ve Badat evresindeki geni alana yerleen Trkmenlerin Bayat boyuna mensup olduu konusunda birleirler. Fuzulnin doum yeri gibi doum tarihi de tam olarak bilinmemektedir. Hakknda yaplan son almalara gre 888/1483 ylnda doduu tahmin edilmektedir. Fuzulnin asl ad Mehmet ve babasnn ad ise Sleymandr. Kaynaklar, bilginliinden tr ondan Mevlana Fuzul diye bahsederler. Kendisi de her frsatta bilgin airlerden olduunu ima eder. lk bilgilerini Hille mfts olan babasndan edindii, sonra Rahmetullah adl bir hocadan ders grd ve hatta hocasnn kzna k olduu, iir yazmaya da bu sebeple balad eklindeki sylentilerin doruluk derecesi bilinmemektedir. Geni bilgisine bakarak onun da pek ok bilgin air gibi iyi bir medrese eitimi grd sylenebilir. Fuzul, hayat boyunca Badat ve evresine egemen olan farkl devletlerin ynetiminde yaamtr. Bunlarn bir ksm idarecileriyle iyi ilikiler kurmasna ramen gnlnce bir hami (koruyucu) bulamamtr. ocukluk ve ilk genlik yllar Akkoyunlular dnemine (1470-1508) rastlar. Mevcut bilgilerimize gre ilk kasidesini, 1504 ylnda len Akkoyunlu Elvend Beye sunmutur. Bu corafyada etkili olan Muaailerden Ali bin Muhsine de kasideler sunduu bilinir. 1508 ylnda Badat, ah smailin eline geince Fuzul, Beng
40
Ehl-i beyt: Hz. Muhammed'in kz Hz. Fatma, damad Hz. Ali ve onlarn evlatlarnn dahil olduu ailesi.
Bade adl kk mesnevisini ona takdim etmitir. Ayrca ah smailin Badat valisi olan brahim Han Musullu da kendisine iki kaside ve bir terci-bent sunan Fuzulyi korumutur. brahim Hann lmnden sonra korumasz kalan air, 1527 ylnda tekrar Hille veya Necef e geri dnmtr. Bu dnemde Necef teki Hz. Ali Trbesinde trbedar olduu tahmin edilmektedir. 1534 ylnda Kanun, Badat fethettiinde Fuzul bu fethi tebrik amacyla padiaha uzun bir kaside sunmu ve sonunda da; Geldi burc- evliyya pdih- nmdr (anl sultan, byk velilerin yatt Badata geldi) dizesini tarih drmtr. Kanunye kasideler yazan Fuzul, ayrca Sadrazam brahim Paa, Kazasker Abdulkadir elebi ve Nianc Celalzade Mustafa elebi gibi devlet ileri gelenlerine de kasideler takdim etmi ve onlarn yaknln kazanmaya almtr. Bu fetih, Osmanl ordusuyla birlikte Badata gelen airlerden Hayal ve Talcal Yahya Beyle Fuzulnin tanmasna vesile olmutur. Leyla ve Mecnun mesnevisinin nsznde anlattna gre air, bu eserini ad geen iki airin tevikiyle kaleme almtr. Badatn fethinden lm tarihi olan 1556 ylna kadar Fuzulnin, mrn nerelerde geirdii tam olarak bilinmemektedir. Onun baz iirlerinde Badat vd, orada yaamay bir ans olarak grd, baz iirlerinde ise Badatllara att ve mrnn o blgede gemesine hayfland grlyor. air, yukarda bahsi geen trbedarlk grevi dolaysyla Kerbela ve Necef te bulunmu olmaldr. Fuzul, 963/1556 ylnda Badat ve evresini kasp kavuran byk veba salgn srasnda muhtemelen Kerbelada vefat etmitir. lmne, ebcet hesabyla Gedi Fuzl szyle tarih drlmtr. Mezarlarnn ehl-i beyt trbelerine yakn olmasn arzu eden pek ok ii gibi Fuzul de bir beytinde, ld zaman, zerine Hz. Hseyinin glgesinin decei bir yere gmlmeyi vasiyet etmitir. Bu isteine uygun olarak Kerbeladaki Hz. Hseyin Trbesi'nin yanna gmld sanlmaktadr.
Edeb Kiilii
Fuzul hi phesiz XVI. yzyl Trk edebiyatnn en byk airidir. Kendisi de kabiliyetinin farkndadr. iir hakknda gr olan ve konuyla ilgili dncelerini paylaan airlerdendir. Trke ve Farsa divanlarnn dibacelerinde iir sanat konusundaki grlerini ortaya koymutur (Doan 2009). Fuzulnin iirleri ok geni bir corafyada tannm ve eserleri farkl kltr evrelerinde sevilerek okunmutur. Bunun sebebini anlamak iin onun iirinin belirgin zelliklerini maddeler hlinde gzden geirelim. 1. Fuzulnin iirlerinde okuyucu ile btnleen ve onu etkisi altna alan yaln ve iten bir syleyi tarz vardr. 2. Fuzulnin eserlerinde Trke, insan duygularn en ince ayrntlarna kadar ifade edebilecek sihirli bir kemana dnr. Fuzul, szn arm gcne inanr. Onun iin birden fazla anlam olan kelimeleri bir arada kullanr. Gazellerinde sadelik ve halk zevkine yaknlk, kasidelerinde ise dnce ve belagat ne geer. O, bilgin tavrn kasidelerine, cokusunu ise gazellerine yanstr. 3. Fuzulnin iir dili arlkl olarak Azeri Trkesinin zelliklerini yanstmakla beraber devrinin Osmanl Trkesinden ve aatay Trkesinden de uzak deildir. Onun Azeri sahasnn dnda, hem Anadolu hem de aatay sahasnda sevilmi olmasnn sebeplerinden biri de bu zellii olmaldr. Bu bakmdan btn Trk dnyasnda Fuzul Divannn el yazmalarna rastlanr. Tebriz, Bulak, Hive, stanbul, Takent ve Bakde ok sayda basksnn yaplmas da bundandr. aatayca unsurlar ieren msralarndan bazlarn rnek olarak aada veriyoruz:
3. nite - Trk Edebiyatnn ki Zirve airi: Fuzul ve Bak
41
Zikr-i lebnle zlfne dil bold (old) destres Blbl algan(alan) gli yzne kalkan eylemi Kld mh- rze hurdimni(huridimi) gn gnden zaf Rite-i cnmga(canma) ddi rekden yz p tb Ku acebdr klmagay (klmasa) tr kemndan ictinb Dostlar hem nle v feryd klsam ayb imes(olmaz) 4. Fuzul, dilde iir sylemi ve farkl alanlarda eser vermitir. Onun Arapa iirleri orta seviyededir. Buna karn Farsa iirlerinde tpk Trke iirleri gibi stn bir kabiliyet sergilemitir. 5. Bilgin bir air olan Fuzulnin bilgisi iire ayr bir derinlik ve boyut katmaktadr. Ancak air, ilk bakta bu bilgiyi lirizmin arkasna ustaca saklar. Birbiri zerine katlanm gl yapraklar gibi iirin anlam tabakalar dikkatli bir incelemeyle kendini ele verir ve saklad zengin kltr malzemesi aa kar. Onun iirleri, okurlar zerinde ok kolay sylenmi izlenimi uyandrmasna karn, belki muamma sylemekteki yeteneinin de etkisiyle baz iirlerini ustaca kurduu grlr. 6. Fuzulnin iirinin ayrc zelliklerinden biri de i musikisidir. Belki halk zevkine yakn oluundan gelen cinaslar, sz ve ses tekrarlar onun iirlerine musiki enisi katar. air, ok zaman anlatt konuya uygun sesler seer. Mesela, Kerbela Mersiyesi'nden alntlanan aadaki beytin birinci dizesinde geen y, h, bel, rev kelimelerindeki uzun nller okuyucu zerinde bir feryat etkisi uyandrrken, ikinci msradaki sz ve ses tekrarlar da Muharrem matemlerinde dvnen insanlar gz nnde canlandrmaktadr: Y h- Kerbel ne rev bunca gam sana Derd-i dem--dem elem-i dem-be-dem sana 7. Fuzulnin iiri, Trkenin aruza uyum srecindeki nemli aamalardan biridir. Onun iirlerinde imale ve zihaf gibi aruz arzalar neredeyse yok denecek kadar azdr. airin kafiye ve redifi, ele ald konuyla kaynatrmas da ustacadr. Fuzul, daha nce kullanlmam kafiye ve redifler yannda, kullanlm olanlarna da yepyeni bir ruh flemitir. 8. Fuzul daima gndemde kalmasn; insanln ortak duygu ve dnceleri olan ak, strap, dnyevi zevk ve zenginliklerin boluu ve hi kimsenin penesinden kurtulamayaca lm dncesi gibi, evrensel ve asla modas gemeyen temalar ilemesine borludur. 9. Divan airlerinden hibiri Fuzul kadar ak derinden duymam ve duyuramamtr. Fuzulde ak, sadece bir duygu deil, adeta varlk sebebidir. Ak imi her ne var lemde dizesiyle bunu ifade eder. Ak kavray bakmndan air, bir yandan gelenee bal kalrken dier taraftan gelenek iinde kendisine zg etkileyici bir tutum gelitirmitir. Fuzulde ak evrenseldir ve her eyi kapsar. araptaki sarho edicilik de neydeki yakclk da akn etkisiyledir. Ak, bugn balayp yarn bitecek bir oyun deil, ezelde yazlm ve hi bitmeyecek bir Tanr takdiridir. Bu akn a ykledii baz ykmllkler vardr: Gerek akn delili, sevgili iin can verebilmektir. Bunu yapamayann ak bo bir iddiadan ibarettir. Ak bir yandan dert, dier taraftan devadr. Zaten akn amac kavumak deil, o yolda ac ekerek olgunlamaktr. k, sevgilinin hayaliyle teselli olur; hakiki sevgili darda deil, gnldedir: Hayliyle tesellidr gnl meyl-i visl itmez Gnlden tara bir yr olduun k hayl itmez airin eitli beyitlerinde para para ifade ettii bu ak anlay, Leyla ve Mecnun mesnevisinde bir btn olarak karmza kar. Bu eserde anlatlan ak, ne tamamen maddi ne de btnyle platonik ve ilahdir. Balangta beer olarak balar, sonra evreni kapsar ve ilahleir.
42
Fuzulnin, iirlerinde hangi anlatm yntemlerini kullandn grmek iin Cem Dilinin Fuzulnin iiri zerine ncelemeler, (Kabalc Yaynlar, stanbul 2010) adl kitabndaki ilk makaleyi (s.9-158) okuyunuz.
Fuzulnin iirinin kalc olmasn salayan balca zellikler nelerdir?
Fuzulyi Etkileyen airler ve Fuzulnin Etkileri
Klasik iir daima gelenein izinde yrr. Bu da airlerin, kendilerinden nceki ustalar iyi tanmalarn ve onlar izlemelerini gerektirir. Aratrmaclar Fuzulnin iirlerinde hem Fars edebiyatnn hem de Trk edebiyatnn etkilerini tespit etmilerdir. Fars airlerinden en fazla Hafz, Molla Cam, Nizam ve Selman- Savecnin iirlerinden ilham almtr. Trk airleri arasnda ise bilhassa ayn lehenin temsilcisi olan Habibnin tesiri altndadr. Anadolu sahasndan da Ahmed, eyh, Karamanl Nizam ve bilhassa Necatnin izlerini grmek mmkndr. Ancak onun en fazla ilgi duyduu ve birok iirine nazire yazd air, aatay sahasnn byk ismi Ali ir Nevaydir. Ayrca Badat fethi mnasebetiyle tantklar Hayal ile Fuzulnin birbirine nazire niteliinde iirleri mevcuttur. imdi Necat ve Nevaynin baz gazellerine Fuzulnin nazire sylediini gsteren baz beyitleri, rnek olmas iin aada veriyoruz: Beni alan beni kim stme gelmez licek Bir avu toprak atar bd- sabdan gayr Ne yanar kimse bana te-i dilden zge Ne aar kimse kapum bd- sabdan gayr Derd ile k- giribn eyleyen eller bu gn Rz- maherde senn ser-cmle dmnndadur ekme dmen naz edp ftdelerden vehm kl Gklere almasun eller ki dmnndadur Sat terdin gl ze ol serv-i gl-ruhsr su Kymegim defiga kld ot ze izhr su Sama ey gz ekden gnlmdeki odlara su Kim bu denl dutuan odlara klmaz re su Ol melek-sm per kim halk anun hayrndur Cnlar b vel fte cnum cndur Ol perve kim melahat mlkinn sultndur Hkm anun hkmi bana fermn anun fermndur Bir per-peyker gam fte-hl itmi mini lke ahvlin dimektin keng ll itmi mini Hayret ey bt sretin grdkde ll eyler beni Sret-i hlm gren sret hayl eyler beni
Necat Fuzul Necat Fuzul Nevayi Fuzul Nevay Fuzul Nevay Fuzul
Fuzul, kendisinden sonra yetien airler zerinde daha hayattayken balayan derin tesirler brakm, bir nevi ekol olmutur. Onun gazellerine nazire sylememi divan airi
43
Cnk: Halk airlerine ait iirlerin topland defterler. Genellikle ince ve uzun bir dikdrtgeni andrd iin dana dili de denir.
yok dense yeridir. Hemen her cnkte ona ait iirlere rastlanmas onun halk airleri tarafndan da benimsendiini gsterir. Fuzul, gnmzde de ilhamn tazelemek isteyen her airin ilk bavurduu kaynaklardandr. yle ki onun iiri biim bakmndan olmasa da ierik olarak yeni iiri besleyen ana damarlardan biridir. Dier taraftan Fuzulnin iirleri birok bestekrn da ilgisini ekmi ve baz iirleri deiik makamlarda defalarca bestelenmitir. Fuzulnin iirlerini besteleyenler arasnda Hseyin Sadettin Arel, Bekir Stk Sezgin ve Cinuen Tanrkorur gibi modern sanatkrlar vardr. Leyla ve Mecnun, Azerbaycanda opera ve tiyatro oyunu olarak birok kere sahnelenmitir.
Eserleri
Fuzul, dilde manzum ve mensur eser vermitir. Arapa divan tertip ettii sylense de gnmze sadece on bir Arapa kasidesi ulamtr. Bir de kelam ilmiyle ilgili Matlaulitikad f marifetil-mebde vel-mead adl mensur bir eseri vardr. Fuzulnin Farsa, hacimli bir divan vardr. Farsa eserleri arasnda Heft-cam; Hsn Ak diye de bilinen Shhat u Maraz mesnevisi ve Rind Zahid adl mensur eseri tannmtr. Fuzul, Trke eserleriyle ne kavumutur. zellikle Trke gazelleri, Leyla v Mecnun mesnevisi ve Hadikats-Seda adl makteli beenilmitir. Fuzulnin mesnevileri, zellikle Leyla v Mecnun hakknda kitabnzn 6. nitesinde bilgi bulacaksnz Fuzul Divan: Fuzulnin iire dair grlerini anlatt mensur bir mukaddimeyle balayan divan; kaside, gazel, musammat, kta ve rubailerden oluur. Kasideler arasnda en mehuru Su redifli naattir. Fuzul Divannda yz civarnda gazel vardr. Divan ok okunduu iin yazma ve matbu nshalar olduka fazladr. Mevcut yaynlar iinde Abdlbaki Glpnarl neri ile Kenan Akyz ve arkadalarnn (Sheyl Beken, Sedit Yksel ve Mjgan Cunbur) hazrlad Fuzul Divan bilimsel adan daha iyidir. Ali Nihat Tarlan, Fuzul Divan erhi adl ciltlik eserinde airin gazellerini erh etmitir. Cem Dilin ise bu baskdaki gazel, musammat, rubai ve ktalar kendisinin Fuzulnin iirlerinde saptad belirgin zellikler asndan deerlendirerek baz notlar dmtr (Dilin 2001). Hads-i Erbain Tercmesi: Bir hadis-i erifteki, krk hadis ezberleyen ve onlarla amel edenlerin cennetlik olduu eklindeki mjde, slam dnyasnda bir ok hadis-i erbain/ krk hadis derlemesi yaplmasn ve bunlarn ok zaman nazmen tercme edilmesini tevik etmitir. Bu derleme ve tercmelerin en mehurlarndan biri de Molla Camye ait olandr. Fuzul de bu eserdeki her hadisi bir ktayla Trkeye uyarlam ve aktarrken Ali ir Nevaynin aatayca evirisinden de faydalanmtr. Eser, Abdlkadir Karahan ve Kemal Edip Krkolu tarafndan yaymlanmtr. Fuzulnin Trk iir gelenei iindeki yeri neresidir? RLERNDEN RNEKLER rnek 1 (Gazel) Feiltn feiltn feiltn feiln 1 Pembe-i merhem-i d ire nihndur bedenm Diri olduka libsum budur lsem kefenm pembe : pamuk d : ate yaras nihn : gizli, sakl libs : giysi
Maktel: Hz. Hseyinin ehit ediliini anlatan eserlere verilen genel ad.
44
Dilii eviri: Vcudumu kaplayan yaralarmn zerinde merhem ve pamuk var. Bedenimi grnmez hle getiren bu pamuklar, yaarken elbisemdir; ldmde ise kefenim! n bedeni batan baa yaralarla kapldr. Yaraya merhem srlr ve merhem zerinde de pamuk bulunur. Yara btn vcudu kaplad iin pamuk da vcudu rter. Bylesine yaral kimse, elbise giyemez. Aslnda bedeni pamukla rtlm n elbiseye de ihtiyac yoktur. Peki ldnde? leni kefene sararlar ama air iin o da lazm deil. nk mevcut hli zaten kefenlenmii andrmaktadr. Bylece air, salnda ve de lmnde kimseye yk olmayacan ve kendi kendine yettiini ima etmektedir. 2 Cn cnan dilemi virmemek olmaz ey dil Ne niz eyleyelm ol ne senndr ne benm dil : gnl niz : tartma Dilii eviri: Ey gnl can sevgili istemi, hi vermemek olur mu? Niye boa ekielim ki? O ne senindir ne de benim. n can sevgiliye aittir. O can, istendiinde sahibine verilmek zere emanet olarak durmaktadr. Oysa gnl de can zerinde hak iddia etmektedir. nk n can olan sevgili gnldedir. Bylece gya can paylama konusunda kla gnl arasnda bir anlamazlk vardr. air kendisini kendi canndan ve gnlnden soyutlayarak tecrit sanat yapmtr. 3 Ta deler hum oh ehd-i lebn evkndan Nola zenbr evine benzese beytl-hazenm ehd : bal evk : kuvvetli istek, ak zenbr : ar beytl-hazen : znt evi. Dilii eviri: Senin bal dudaklarna duyduum akla attm ateli ah oku, talar deliyor, eritiyor. Benim hznlerle dolu evim ar evine benzese buna amamal. Hz. Yakup, olu Yusuf un acsyla her gn inledii iin onun evi airler tarafndan hzn evi, yas evi olarak nitelenir. Divan iirinde sevgilinin hasretiyle inleyen k, kendisini Hz. Yakupa, evini de onun yas evine benzetir. airin evinin duvarlar talarla rlmtr. Bu duvarlar arkasndaki k, sevgilinin bal dudaklarn anarak iddetli ahlar frlatyor. Her ne kadar duvar ta ise de n ateli ah da bir o kadar tesirli. Bu tesirli ah, gl bir ok gibi evi delik deik edip eritiyor. Bylece oluan manzara aire yeni bir benzetme yapma frsat veriyor. Evin delik deik olmu ta duvarlar neye benzer? Ar evine, yani petee. Peki airin ard arkas kesilmeyen inleyileri? Onlar da arnn vzltsn andrmada. Sonra ah, oka benzetilerek arnn oka benzeyen inesi de hatrlatlm. Dier taraftan bal yapmas iin arya bal yahut bir para eker verildiini de unutmayalm. Bylece air, iinde bulunduu durumu eitli ynleriyle bir ar kovanna benzetmi oluyor. Eskiden yangn karmak iin alevli oklar kullanlrd. Beyitte buna da bir gnderme var. 4 Tavk- zencir-i cnn dire-i devletdr Ne rev kim beni andan hara zaf- tenm tavk : halka cnn : delilik zaf : zayflk Dilii eviri: Delilerin bana geirilen demir halka, aslnda bir mutluluk dairesidir. Zayf bedenimin beni o mutluluk dairesinden karmas hi uygun mu? Eskiden esirler gibi, delileri de kontrol altnda tutmak iin zincire vururlard. Bu zincirin ucunda boyna geen bir demir halka bulunurdu. air, bu delilik halkasn bir mutluluk emberi olarak nitelemektedir. Peki ama niin delilik halkas mutluluk emberi ol-
45
sun? Bunun cevab uzunca bir yoruma muhtatr. Ancak u kadarn syleyelim ki eskilere gre ac da strap da insann idrak/alglama cihaz olan aklndan kaynaklanmaktadr. Nasl iki, sarhou btn aclarndan kurtaryorsa delilik de insan sorumluluklarndan ve aclarndan kurtard iin makbuldr. Ayrca bu delilik, ak delilii olduu iin kutsaldr. Bu yzden halka gre, Hak, delilerin azndan konuur. Sradan bir insann mutluluu, bir dost halkas iinde bulunmaktr. air iin ise bu halka delilik halkas! Ancak onun bir de endiesi var. Bu halkay kaybetmek! Niin? nk bedeni ylesine zayf ki vcudu ine gibi, bu halkadan kacak diye korkuyor! 5 Blbl-i gamzedeyem b u bahrum sensin Dehen kad ruhun gonca v serv semenm gamzede : gaml dehen : az kad : boy ruh : yanak semen : yasemin Dilii eviri: Ben gaml bir blblm, bahem de sensin baharm da. Goncam senin azn, servim boyun posun ve yaseminim/ beyaz glm ise yanandr. Klasik edebiyatmzda blbl, n semboldr. Burada air, ak konusunda kendisini blblle karlatrp onunla rekabete girmektedir. Blbln ak maddi aktr. O, bahara, baheye ve bahedeki gzelliklere ktr. n ba da bahar da sevgilidir. Bahar kelimesinin hem mevsim hem de iek anlamnda kullanldn hatrlayalm. Sevgilinin boyu o bahenin servisi, az goncas, yana da yaseminidir. Bu benzetme zinciriyle leff ner sanat yaplmtr. Grnrde blbl gibi airin ak da madd niteliktedir. Ama tasavvufi sembolleriyle bu gzellik unsurlar yeni manalar kazanr. Buna gre; az fenafillah (Allahn varlnda birlie erimeyi), servi vahdeti, beyaz gl ise didar, yani ilah gzellii ifade etmektedir. 6 Edemem terk Fuzl ser-i kyun yrun Ne kadar zulm yeriyse mana hodur vatanum ser-i kuy : sevgilinin bulunduu yer, ky Dilii eviri: Ey Fuzul, yrin diyarn terk edemem. Oras her ne kadar zulm yeri ise de yine de vatanm olduu iin bana gzel grnyor. Sevgili her neredeyse n yurdu, memleketi de orasdr. Sevgili, bulunduu yere bir kutsiyet kazandrmakta ve oray n gnl vatan hline getirmektedir. Ancak sevgilinin ii gc a eziyet etmek olduu iin bu vatan eziyetli, meakkatli bir vatandr. Yine de k, sevgiliyle bir arada olabilme hatrna btn bu eziyetlere razdr; oradan ayrlmay uzaklamay asla dnmez. Klasik iirde sevgili kavram, gerek bir sevgiliden balayp Allaha kadar uzanan ve sevilen herkesi kapsayan geni bir anlam erevesine sahiptir. Bu genilikten faydalanarak airin beytinde sz gelimi, birok ac ve meakkatin yaand Kerbela ve evresini ima ettiini, sevgiliyle de o evrede defnedilmi ehl-i beyt byklerini kastettiini dnebiliriz. Dier taraftan tasavvufi manada dnya, bir gurbet diyardr ve gerek, vatan ruhlarn ayrlp geldii Hakkn huzuru ve elest meclisidir. Bu yoruma gre air, sevgili tarafndan frlatld bu gurbet diyarnda daima asli vatann zleyip durduunu ve orayla gnl ban asla koparamadn ifade etmi olmakta. rnek 2 (Gazel)
46

Mef l filtn mef l filtn 1 Merhem koyup onarma snemde kanl d Sndrme z elinle yandrdn er Nesre eviri: Snemde(ki) kanl da merhem koyup onarma; z elinle yandrdn er sndrme. sne : gs; yrek, kalp er : fitil, mum; mele Dilii eviri: Sinemdeki kanl yaray merhem koyup tedavi etme; kendi elinle yandrdn mealeyi sndrme! Sinedeki kanl da, ak ateiyle alan yaradr. Onun iin soyuttur. Somutlatrmak iin air, ikinci dizenin sonunda er (meale) kelimesini kullanmtr. Kanl da aan ve era yandran ayn kiidir. Yani sevgilidir. Tasavvuf erevesinde bakldnda bu sevgili, Allahtr. kinci dizeyi iki ekilde anlamak mmkndr: 1. z elinle yandrdn era sndrme. 2. Yandrdn era z elinle sndrme. Bu tarz anlatm, belgat kitaplarnda bir sanat olarak gemese de, eskiler sihr-i helal olarak adlandrmlardr. Beyitte akn devamll istenmektedir. nk meale, evresini aydnlatarak bedeni grnr klacaktr. 2 Uymu cnna gnlm ebrna dir meh-i nev Ne itibr ana kim semez karadan a Nesre eviri: Gnlm cnna uymu, (senin) ebrna meh-i nev der; karadan a semez ana ne itibr! cnn : delirme, ldrma, delilik; akn kalbi kuatmas ebr : ka Dilii eviri: Gnlm delilie uymu, senin kana yeni ay der; karadan a ayrt edemeyen insann szne itibar edilir mi? Gnl, delirmitir. Halk arasnda ay balarnda deliliin artt inan vardr. Yeni ay (hilal) kaa, ka da hilale benzetilir. Biim bakmndan yaplan bu benzetmeyi gnl, sanki renk bakmndan yapyormu gibi gsterilmektedir. Ebr, kara; meh-i nev ise aktr (leff ner). Beyitte sylenmek istenen udur: Ka, yeni aydan daha gzeldir. Bu, siyahlk ve beyazlk arasndaki fark kadardr. Bunlar birbirinden ayrt edemeyen kimse delidir; delinin szne itibar edilmez. 3 Kaddn gamnda servin sormaa zaf- hlin Glzrdan kesilmez rmaklarn aya Nesre eviri: Kaddn gamnda servin zaf- hlin sormaa rmaklarn aya glzrdan kesilmez. za f : zayflk, kuvvetsizlik, arklk Dilii eviri: (Senin) boyunu kskand iin zlen servinin hlinin zayfln sormak iin, rmaklarn aya gl bahesinden kesilmez.
47
Sevgilinin endam serviye benzer ve hatta serviden daha gzeldir. Dolaysyla servi, kendisinden daha gzel olan endam kskanr ve zayf der. Servi uzun ve incedir. Bulunduu yer ise bahedir. Gl bahesine doru suyun doal ve srekli ak sanki servinin hatrn sormak iinmi gibi gsterilmektedir (hsn-i talil). Irmaklarn aya kesilmez. ibaresi sreklilii vurgulamak iindir. 4 Dr tek diin szni her dem iitmek ister Bahrn mdm anunn shildedr kula Nesre eviri: Dr tek diin szn her dem iitmek ister; anunn bahrn kula mdm shildedir. dr : inci tek : gibi bahr : deniz mdm : srekli, devaml; arap Dilii eviri: nci gibi diinin bahsini her an iitmek ister; onun iin denizin kula srekli sahildedir. nci, divan iirinde sevgilinin dii, teri ve gzya yerine kullanlr. nci, denizde bir eit istiridye olan sedefin iinde bulunur. Sedef kulak biimindedir. Denizin kara parasnn iine giren u ksmlarna da kulak denir. Fuzulnin beytinde deniz, gzel bir nesne hakkndaki sohbeti dinlemek iin kulak kesilen bir insan gibi alglanmtr (tehis). Denizin dalgalarnn sahile ulamas da gzelin inci gibi dilerine dair szleri dinlemek sebebine balanmtr (hsn-i talil). 5 Zlfi siyah sanemler olmu senn esrn Aknda her birinn z zlfi boyn ba Nesre eviri: Zlf siyah sanemler senin esrin olmu; aknda her birinin z zlf boynu ba(dr). Dilii eviri: Zlf siyah putlar senin esirin olmu; aknda her birinin z zlf boynu ba(dr). Divan iirinde zlf gzellik unsurudur ve siyahtr. Zlf siyah gzeller, kendilerinden daha gzel birine tutsak olmulardr. Her birinin zlf kendisine boyun ba, kement olmutur. 6 Ger mg derse k ol by-i zlfe sk Tnd olma bir kadeh ver ter eylesn dim Nesre eviri: Sk! Ger k ol by-i zlfe mg derse tnd olma bir kadeh ver, dima ter eylesn. by : koku tnd : sert, hain, kzgn tnd ol: kzmak dima : beyin, akl, uur Dilii eviri: Saki! Eer k o zlf kokusuna misk derse kzma; bir kadeh ver, akln ve bilincini tazelesin. lk dizede, yaygn olarak kullanlan zlf-misk ilikisi sz konusu edilmektedir. Beytin ikinci dizesinde ter eylesin dima ibaresini daman slatsn eklinde de gnmz Trkesine aktarabiliriz. Her iki anlamyla da akln bana toplasn d anlalmaktadr. nk k iin zlf kokusu miskten daha gzeldir. 7 Devrn havdisinden yoh bkimiz Fuzl Drl-emnmuzdur meyhneler buca Nesre eviri: Fuzl! Devrn havdisinden bkimiz yoh; meyhneler buca drlemnmuzdur.
48
devrn : dnya, felek, zaman, talih; devir havdis : olaylar, yeni eyler bk : korku, kayg drl-enm : snlacak, gvenilecek yer. Dilii eviri: Fuzul! Dnya olaylarndan, felaketlerinden korkumuz yok(tur); meyhaneler buca bizim gven iinde olacamz snamzdr. Divan iirinde rint tipini temsil eden klar/airler, dnyaya balanmazlar. Dnyada olup bitenden de kayg duymazlar. nk onlarn meyhaneler buca gibi olduka gvenilir snaklar vardr. Tasavvufi adan baklacak olursa meyhaneler, ilah akn solunduu tekkelerdir. Sonu Fuzulnin bu gazeli, hem yksek kltrn temsilcileri tarafndan hem de belli bal Osmanl kltr merkezlerinin dnda halk musikisiyle klasik musikinin harmanland muhitlerdeki sanatkrlar tarafndan bestelenerek okunmutur. Urfa ve Harput gibi eski kltr ve sanat merkezlerindeki musiki meclislerinde icra edilmektedir. Bata Enver Demirba olmak zere Harputlu mahall sanatlar, bu gazeli ibrahimiyye denilen, aslnda uak-bayati karm bir makamla icra etmektedirler. Sadettin Kaynak da bu gazeli, acemairan-nak beste olarak okumutur. rnek 3 (Beyitler) Aada, Fuzulnin beytinin dilii evirisi verilerek aklanacaktr. ekme dmen nz edp ftdelerden vehm kl Gklere almasun eller ki dmnundadur Dilii eviri: Ey sevgili! Naz edip de eteine sarlp yalvaran klarn elinden onu almaya kalkma! Eteini tutan o ellerin gklere almasndan kork! Bu beyitte klarn sevgiliye yalvarma biimleri canlandrlm: Sevgili, deti olduu zere heykel gibi duygusuz bir ekilde ayakta duruyor ve klar ise yere diz km, eteine sarlarak ona yalvaryor, merhamet ve sevgi dileniyor. ftade, ak dkn demek; ama air burada dkn kelimesine maddi bir mana da katyor ve onlar sevgilinin etei seviyesinde tasvir ediyor. Bu dkn durum, k iin pek ho olmasa gerek. Ama bundan daha kts, kendisine yalvarlan sevgilinin hmla eteini ekmesi ve yalvaranlarn elinden elbisesini kurtarmas. Bu durumda sevgili srarc klarndan kurtulmu olacak ama onu byk bir tehlike bekliyor. Nedir o? klarn bedduas! imdi manzaray gzmzde tekrar canlandralm. k yere diz km, yalvaran yz ve ekilen etekten zlen elleri ak vaziyette ge evrilmi. Bu manzara nasl bir manzaradr? Diz st km, yzn ge evirip dua eden bir insan manzaras. Peki ama zulme urayan kii dua m eder, beddua m? phesiz beddua. te air de sevgiliyi n/klarn beddualaryla tehdit ederek onlara eziyet etmekten sakndryor. Zira zulme urayanlarn ve bilhassa klarn duas Allah katnda makbul dualardandr ve dolaysyla onlarn bedduasn almak tehlikeli bir itir. Kang btdr bilmezem imnum gret klan Sende iman yok ki sen aldun diyem imnum Dilii eviri: Acaba puta benzer sevgililerin hangisi imanm ald? Ey sevgili! Eer sende iman olsayd senden phelenir; manm alan sensin. derdim. Bu beyitte sevgili hakknda iki tasavvurla karlayoruz: Bunlarn birincisi onun put oluudur, ikincisi kfirlii. Sevgilinin put olarak benimsenmesi u benzetmelerden kaynaklanr: 1. Puttan kast, heykeldir. Gzellik bakmndan sevgili, kusursuz lleriyle hey-
49
kele benzetilir. 2. Heykel ta yahut mermerden yaplr. Sevgili ta kalpli oluu ve merhametsizlii bakmndan da heykel gibidir. 3. Puta taplr. Sevgili de klar iin adeta taplas bir varlktr. Sevgilinin imanszlna gelince durum yledir. Put/heykel denildiinde airin hatrna hemen Hristiyanlk yahut Hristiyanlar gelir. Sevgili, na eziyeti bakmndan kfir olarak nitelenir. Bu kfir sevgili, ou zaman, ilgi gsterme bedeli olarak ktan imann ister. Burada da air bu tasavvurlardan hareket ediyor. alnan eyin alan kiiden kmas gerekir; burada ise iman hrsz olan sevgiliden, ald ey kmyor. Bu bakmdan gya k da hrszn kim olduu konusunda tereddde dmektedir. n asl sylemek istedii ey, sevgilinin merhametsiz ve imansz olduu ama bunu dorudan sylemek yerine dolayl ifadeyi tercih ediyor. Eylesen ttye talm-i ed-y kelimt Szi insan olur amma zi insan olmaz Dilii eviri: Papaana sz syleme eitimi verirsen sz insan sz olur ama bizatihi kendisi insan olmaz.
Beytin ana fikri, taklidin ktldr. Benzerlik demek, aynilik deildir. Nitekim eitilen papaann szleri, taklit ettii insann szlerine benzer. Fakat bu benzerlik grntedir. nk insan dnerek, bir amaca ynelik olarak konuur. O, ne sylediinin ve niin sylediinin farkndadr. Oysa her ne kadar duyduu gzel eyleri tekrar etse de papaann, ne sylediinden haberi vardr ne de onlarn manasndan. Peki ama air bunu sylemekle ne demek istiyor? Onun buradaki amac papaan tabiatl insanlarla hakiki sz sahiplerinin farkn vurgulamak. nsanlarn da kimisi duyarak, dnerek ve anlayarak konuurlar. Oysa bazlarnn ii sadece papaan gibi duyduklar szleri sralamaktan ibarettir.
rnek 4 (Gazel) Mefln mefln mefln mefln 1 Zih ztn nihn ol nihndan msiv peyd Bihr- sununa emvc peyd kar n-peyd 2 3 4 5 Blend pest-i lem hid-i feyz- vcdundur Degl bhde olmak yo iken arz u sem peyd Keml-i hikmetin izhr- kudret klmaa etmi Gubr- treden yne-i gt-nm peyd Demdem aks alur mirat- lem kahr u lutfundan Anun n geh kdret zhir eyler geh saf peyd Nin- efkatndr kim olur izhr- hamdn n Fuzl tre tabundan kelm- cn-fez peyd
Osmanlca-Trke szlk kullanarak yukardaki gazelin dilii evirisini yapnz.
BAK (1526/27-1600)
Asl ad Mahmut Abdulbakidir. 933/1526-27 ylnda stanbulda dodu. Babas Fatih Camii mezzinlerinden Mehmet Efendi idi. Bu zatn sesinin irkince olduu ve bu yzden Bakyi ekemeyenlerin ona Gurabzade: Kargazade diyerek satatklar sylenir. Mahmut Abdulbakinin ocukluk yllar, babasnn grevi dolaysyla Fatih Camii evresinde gemi olmal. Kaynaklarda onun sara/kundurac rakl yapt belirtiliyor. An-
50
cak Orhan aik Gkyay, eski harflerle yazld iin iki trl okunabilecek olan kelimenin sara deil serrac olmas gerektiini ileri srmtr. O dnemde camiler, akam ve yats namazlar esnasnda mumlarla aydnlatlmaktayd ve bu ile megul olan kiilere serrac deniliyordu. Babas mezzin olan bir ocuun sara deil, serrac raklyla hayata adm atmas daha kuvvetli bir ihtimaldir. Bak, iyi bir medrese eitimi grd. Karamanizade Mehmet ve Ahmet Efendilerden ders ald. Baknin arkadalar arasnda ileride her biri alannda mehur olan Nev, skpl Valih, Edirneli Mecd, Hoca Sadettin ve Karamanl Muhyittin gibi kiiler vard. Bak, bir yandan tahsilini srdrrken dier taraftan devrin iir syleme modasna uyarak ilk denemelerini de yazmaya balamt. Bu dnemde ehirde baz devlet adamlarnn ve stat airlerin etrafnda olumu iir mahfilleri/evreleri vard. Bu mahfillerden birisi de devrin tartmasz statlarndan kabul edilen Zatnin Beyazt Camii avlusundaki dkknyd. Yal air, burada bir yandan krtasiye malzemesi satyor, dier yandan merakllarna remil(bir eit fal)bakyordu. Ama dkknn asl nemi, airlerin urak yerlerinden biri olmasyd. Zatye urayan ve denemelerini ona gsteren gen airlerden birisi de Bak idi. Kaynaklarn, kendi azndan aktardna gre Bak: Her kaan gnlme fikr-i rz- dilber der Gyiya mirta aks-i pertev-i hver der Ne zaman gnlme sevgilinin yanann hayali dse, sanki gne aynaya dm gibi olur. beytiyle balayan ilk gazelini Zatye gsterdiinde o, bylesi ustaca syleyiin bu kadar gen birine ait olabileceine inanamam ve bakalarnn iirlerini alp kendisine mal etmemesi iin ona nasihatlerde bulunmu. Ancak daha sonra gerei anlam ve kendisini ok takdir etmi. Bu takdir ksa zamanda yle ilerledi ki Zat onun bir beytini tazmin edip gazel hline getirdi. Normalde gen airler ustalar tazmin ettii iin bu davran, airler arasnda aknlk uyandrd. Ancak Zat, Bak gibi bir airin iirini almak ayp deildir diyerek ona duyduu gveni belirtti. Zat vefat ettiinde (1546) Bak henz yirmi yalarnda idi. Bu sralarda Hocas Karamanizade Mehmet Efendiye yazd Snbl Kasidesi Zatnin ona duyduu gvende ne kadar hakl olduunu gsterdi. iir sylemenin yannda eitimini de srdren Bak, 1552de retime alan Sleymaniye Medresesinde Kadzade emsettin Ahmet Efendiden ders almaya balad. Bir taraftan bu derslere devam ederken te taraftan da yapm srmekte olan Sleymaniye Klliyesinde bina emini/sorumlusu olarak alyordu. Hocas 1556 ylnda Halep kadlna atannca o da birlikte gitti ve kad naiplii /yardmcl yapt. Halepte drt yl kadar kald. Orada ah Abbasn ktphanecisi ve Mecmaul-Havas adl airler tezkiresinin de yazar Sadk-i Kitabdar ile tanp sohbetlerde bulundu. Kadzade, 1560 ylnda Halep kadlndan istifa ederek stanbula dnerken Bak de onunla birlikte dnd. Kafile Konyaya ulatnda, o srada ama kad olarak atanan eyhlislam Ebussuudun olu Mehmet elebi de oradayd. Bu frsat deerlendiren Bak, bir kaside takdim ederek ondan, babasna hitaben bir tavsiye mektubu ald. stanbula vardnda bu tavsiye mektubuyla birlikte Lmiyye (sonu harfiyle biten) kasidesini Ebussuud Efendiye sundu ve onun himayesine girdi. Zaman getike airin stanbuldaki evresi geniliyordu. Sadrazam Rstem Paa ve onun 1561de lm zerine yerine geen Semiz Ali Paayla yaknlk kurmaya alt. Bu arada medrese eitimini de tamamlad. 1564 ylnda gnlk yirmi be ake maala mderrislik ferman kan Bak, padiahn himayesiyle medrese basamaklarn hzla trmand. nce Silivride Pir Mehmet Paa Medresesine tayin edilen air, birka ay sonra da stanbuldaki Murat Paa Medresesine nakledildi. Kanun, Bakdeki airlik yeteneinin farkndayd. Nazireler yazmas iin ona gazellerini gnderiyordu. Bak de bir yandan sul-
Tazmin: Bir airin, bakasna ait bir msra yahut beyti alp kendi iirinde aynen kullanmasna tazmin denir.
51
tana nazire ve tahmisler yazarken, bir yandan da kasidelerini takdim ediyor ve karlnda hediyeler alyordu. Henz krk yan doldurmam olan Bak, Kanunnin istei zerine o zamana kadar yazd iirleri bir araya toplayarak divan tertip etti ve padiaha sundu. Kaynaklar padiahn aire verdii deeri gsteren u szn nakleder: Padiahlmn en byk mutluluklarndan biri saltanat zamanmda Bak gibi bir airin yetimi olmasdr. Ancak divann tertibini takip eden 1566 yl air iin iki byk kayb beraberinde getirdi. Bakye nce, hacdaki babasnn, onun ardndan da Zigetvar seferindeki Kanun Sultan Sleymann lm haberi geldi (Eyll 1566). Bu ikinci haber onu daha derinden etkilemi olmal ki duyduu byk acy sultan iin yazd nl mersiyesinde dile getirdi. Bu mersiye, duyulan ac yannda, adeta Kanun devrinin ihtiamn sezdiren msralardan rl bir zafer takdr. Kanun devrinde el stnde tutulan Baknin hayat daha sonraki hkmdar, yani II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet devirlerinde inili kl bir seyir izledi. II. Selime tahta kn tebrik maksadyla bir clusiye takdim eden air, umduu caizeyi alamad gibi sebepsiz yere Murat Paa Medresesi mderrisliinden de azledildi (grevinden alnd). yllk bir azil devresinden sonra 1569da Mahmut Paa, 1571de de Eyp mderrisliine atand. Araya baz araclar koyan air, nce sadrazam Sokullu Mehmet Paann sonra da onun sayesinde padiahn hususi meclisine girmeye balad. eitli vesilelerle hkmdarn birka gazeline tahmis, birkana da nazire yazd. Bunlar dnda ona kaside sundu. Bunlarn sonucunda da 1573 ylnda Sahn mderrisliine getirildi. Baknin meslek hayatndaki bu ykselii 1574 ylnda tahta geen III. Murat zamannda da devam etti ve 1575te Sleymaniye mderrisliine ykseltildi. Ardndan1576da Edirnedeki Selimiye mderrisliine, 1579da ise Mekke kadlna atand. Yaklak yl burada kalan airin gnl stanbuldayd. Nihayet 1582 ylnda bu isteine kavuarak stanbula geldi. Kendisi de air olan ve Murad mahlasn kullanan padiahn gazellerine yazd nazirelerle onun ilgisini ekmeyi baard. Bunun sonucu olarak da 1584 ve 1586da iki kere stanbul kadlna getirildi. Ayn yl Anadolu kazaskeri yapld ve iki sene bu grevde kald. Bunu yllk bir azil dnemi izledi ve 1591de yine bu makama iade edildi. Anadolu kazaskerliinden sonra nnde iki hedef kalmt: Rumeli Kazaskerlii ve ardndan eyhlislamlk. Bu srada eyhlislamlk makamnda Bostanzade Mehmet Efendi oturmaktayd. eyhlislam baz ikyetleri gereke gstererek padiahtan Baknin grevden alnp srgn edilmesini istedi. Padiah, eyhlislamn bu isteinden rahatsz oldu. Bak de bu frsattan faydaland. O srada padiahn hocas olan eski medrese arkada Sadettin Efendiye bavurarak Rumeli kazaskeri olan Zekeriya Efendinin eyhlislamla atanmasn nerdi. Bunun zerine padiah, hocas Sadettin Efendinin de telkiniyle zaten szlerinden incindii Bostanzadeyi grevinden alp yerine Zekeriya Efendiyi atad. Zekeriya Efendiden boalan Rumeli kazaskerliine de Bakyi getirdi (Nisan 1592). Ne var ki airin bu grevi sadece ay srd ve ardndan emekli edildi. ki yldan fazla bir sre kendi kesinde kskn bir ekilde bekleyen Bak iin, III. Mehmetin tahta k (Aralk 1594) yeni bir mit kayna oldu. Sultan, yal airin kasidelerini karlksz brakmad ve onu tekrar Rumeli kazaskerliine atad. Ancak air bu grevde sadece alt/yedi ay kalabildi. Eski rakibi Bostanzade ne yapp etmi onun azlini salamt. Bak, ayn makama nc kez gelebilmek iin tam sene beklemek durumunda kald (1598). Bu srada Bostanzade de lm ve eyhlislamlk yolu yeniden almt. Fakat bu seferki rakibi eski arkada Sadettin Efendiydi ve padiah, tercihini Sadettin Efendi'den yana kulland. Bir yl sonra Hoca Sadettin Efendi vefat ettiinde airin iinde son defa yanan umut , eyhlislamla Sunullah Efendinin tayini ile bsbtn snd. Bak, 7 Nisan 1600 Cuma gn vefat etti. Cenaze namaz Fatih Camiinde, o zamana kadar stanbulun az grd bir kalabaln katlmyla klnd. Cenaze namazn kldran Sunullah Efendinin, musalla tandaki airin huzurunda u beytini okuduu sylenir:
Clusiye: airlerin bir padiahn tahta k dolaysyla yazdklar tebrik iirleri. Caize: airlerin devlet ileri gelenlerine sunduklar vg iirlerine karlk aldklar para veya hediyeye caize denir. Sahn mderrisi: Fatih Sultan Mehmetin yaptrd medreselerde grev yapan mderrislere verilen sfat. Sahn medreseleri yksek dereceli medreselerdendi.
52
Kadrini seng-i musallda bilp ey Bk Turup el balayalar karuna yrn saf saf Ey Bak! Salnda deerini bilmeyen dostlarn senin deerini musalla tana konduunda bilsinler ve karna geip saf saf el balasnlar. Edirnekaps dnda bir yere defnedilen airin mezar tana, Badatl Hadnin u dizesi yazld: Bk Efendi gitdi ukbya bin sekizde
Kanun ile Baknin ilikisini Osmanl toplumundaki sanat-siyaset anlay asndan deerlendiriniz.
Edeb Kiilii
Bak, Kanunnin iltifatna nail olmu ve sultanu-uara (airler sultan) unvanyla anlmtr. Onun ad ve eserleri Osmanl snrlarn am, Azerbaycan, ran ve Hint saraylarna kadar ulamtr. Bak, Osmanl iirinde klasik syleyiin en byk ustas olarak kabul edilir. ok salam ve kusursuz bir syleyii vardr. iirlerinde mana ve aruz uyumu en st dzeye ulam, adalarnda rastlanan imale ve zihaf gibi syleyi kusurlar asgari seviyeye inmitir. Bak, hem gazel hem kaside tarznda baarl rnekler vermitir. Nitekim kendisi de u beytinde, her iki alanda da sz sultan olduu iddiasndadr: Bu devr iinde benm pdieh-i mlk-i suhen Bana sunuld kasde bana verildi gazel Bu an sz sultan benim. Gazel ve kaside syleme yetkisi bendedir. Yine de birok nl kasidesine ramen o daha ok, bir gazel airidir. Kendisi de aadaki beytinde Anadolu airlerinin, gazel tarzn kendisinden rendiini syler: Meddh olal em-i gazlnna Bk rendi gazel tarzn Rmun uars Ey sevgili! Bak, senin ceylan bakl gzlerini ven yle gazeller yazd ki Anadolu airleri gazel yazmak nasl olurmu rendiler. Bak, byklnn farknda olan sanatkrlardandr ve isminin kalclndan da emindir: Minnet Hudya devlet-i dny fen bulur Bk kalur sahife-i lemde admuz Dnya da dnyadaki nimetler de gelip geecek ama Allaha kr ki bu alem sayfasnda bizim admz ebediyen kalacak. Hayatn zevk ve elenceleri, insann bu dnyada gnn gn etmesi gerektii gibi grler gazellerinin balca temasdr. Deruni ak, strap duygusu ve manevi bahislere yahut derin bir tefekkre Baknin iirinde nadiren rastlanr. Dolaysyla onun iirlerini byk klan ey, hayallerindeki orijinallikten ok, ifade kudretidir. Zevki ve dnyevi zellikleriyle Bak, ada olan Fuzulden ok farkldr. ki air arasndaki tematik farkllk iir tekniinde de kendisini gsterir. Fuzulnin aksine Bakde cokun ilhamlar yoktur. O, ekil mkemmeliyetine nem verir. iirini ince hayaller ve nktelerle ssler ve bilhassa iham, tevriye ve harf oyunlar ile zenginletirir. Bu tip syleyilerde ustalkla saklanm olan ikinci manay yakalamak kolay deildir. Mesela:
53
Gzeller mihribn olmaz dimek yanldur ey Bk Olur vallahi billahi heman yalvar grsnler beytinde espriyi kavramak iin yalvar kelimesinin para anlamna da geldiini bilmek lazmdr. Bylece beyit u iki manay birlikte ifade etmi olur: 1. Bak, gzellerde sevgi olmaz demek yanltr. Hele klar bir yalvarsnlar da bu sevgiyi hak etsinler. 2. Bak, gzellerde sevgi olmaz demek yanltr. Hem vallahi hem billahi olur. Hele biraz yalvar/ para grsnler, bak nasl birden sevgi gsterecekler. Ksacas Fuzulnin ahsiyeti kendi slubunda gizlidir, Baknin slubu da kendi uh ve nkteci karakterini yanstr. eyhlislamlna ramak kalm olduu hlde hemen her airin divannda yer alan tevhit, mnacat, naat gibi din ve tasavvufi ierikli trlere iltifat etmemitir. yle anlalyor ki Bak, iirini dnyevi arzularn ifade ve isteklerini temin etmek yolunda kullanmtr. Din konular ise mensur eserlerine saklamtr. Baknin iirlerinde tabiat ve stanbuldan izgilere sk sk rastlanr. Bilhassa devrinin zenginlik, g ve grkemiyle bunlardan gelen iftihar hisleri ok belirgindir. Mesela, Kanun Mersiyesinden alntlanan aadaki beyitlerde bu duygular belirgindir: Tgn irdi dmna zahm- zebnlar Bahs itmez old kimse kesildi lisnlar Ey Sultan! Klcn dmana dil dil yaralar at. Kimse korkusundan azn ap sana itiraz edemez oldu. emr gibi ry- zemine taraf taraf Saldn demr kuakl cihn pehlivnlar Dnyann her tarafna her biri birer kl keskinliindeki demir kuakl cihan erleri saldn, gnderdin. Aldn hezr btgedeyi mescid eyledin Nks yerlerinde okutdun eznlar Sen binlerce kiliseyi mescide evirdin ve an kulelerinde ezanlar okuttun! Baknin iirlerinde, yeni teekkl etmekte olan stanbul Trkesi zelliklerine ve ksmen halk syleyiine rastlanr. Aadaki beyitler, hem sadelik hem de syleyi bakmndan dikkat ekicidir: Gl glse dim alasa blbl aceb degl Zr kimine ala demiler kimine gl Gl hep glse, blbl da alasa buna almaz. nk ezelde kimine gl kimine ala diye takdir edilmi. Didm var m dehnunla miynun Didi kim syleme ortada var yok Sevgiliye; aznla belin var m diye sordum. Dedi ki: yle var yok diye orta yerde gevezelik etme. kisi de varla yok aras! Yine gmgk tere batm kageldi emene Nevbahr irdi diy verdi haberler snbl Snbl yine batan ayaa terlere batm bir hlde kageldi ve ilkbahar geldi diye haber getirdi. Aadaki msralar da airin yaln syleyiine rnek olabilecek niteliktedir: Yollarda grse aladum bana ta atar Atlur ok gibi yabana doru hum ttn perde eker yldzum zre
54
Her yaneden ayana altun akup gelr Gl hasretnle yollara tutsun kulan Baknin iirindeki syleyi kudreti, devrinden balayarak pek ok airi bylemitir. Yahya Kemalin sevdii airler arasnda yer almasnn nedeni de budur. Cumhuriyet sonras Trk iirinde de Bak, genellikle Nedmle birlikte anlr. Fakat divan iirinden yararlanan airlerin yaptklar gndermeler ve iktibaslara yle bir gz atldnda pek ok air gibi Baknin de antolojilere giren iirleriyle tannd grlr. Byle olsa bile XVI. yzyln airler sultannn bu kubbede ho sad brakt bellidir: vzeyi bu leme Dvd gibi sal Bk kalan bu kubbede bir ho sad imi Bak Divan: Yukarda onun, divann henz krk yalarnda iken Kanun Sultan Sleymann isteiyle tertip ettiini belirtmitik. Bu tertipten sonra yaklak otuz be sene daha yaam ve birok yeni iir yazmtr. Bu yeni iirlerin ilavesiyle deiik tarihlerde divann yeni tertipleri yaplmtr. Bu yzden divan nshalar arasnda hacim bakmndan byk farklar mevcuttur. Gnmze ulaan yzden fazla nshas Bak Divannn ne kadar ok okunduunun gstergesidir. Sadece Bak Divan oaltarak geinen ktipler olduunu haber veren kaynaklar da bu bilgileri teyit etmektedir. Bak Divannn 1859 ylnda ta basks yaplmtr. Bunu iki eksik yayn daha izler. Bunlardan biri R. Dvorak (Leiden, 1908-1911) ve dieri Sadettin Nzhet Erguna aittir (stanbul 1935). Bu eserlerde yer almayan ok sayda iirin de ilavesiyle Bak Divannn son basks Sabahattin Kk tarafndan hazrlanmtr (Ankara 1994). Bu yayna gre divanda; 27 kaside, 9 musammat ve 548 gazel mevcuttur. Bak Divannn bir ksm Hammer tarafndan 1825te Almancaya da evrilmitir. Bunlar dnda Baknin seilmi iirleriyle ilgili yaynlar mevcuttur (pekten 1998; Kk 2002). Fezill-Cihad: Muhyittin Ahmet b. brahime ait, ksa ad Meariul-Evak olan ve cihadn faziletlerinden bahseden Arapa eserin tercmesidir. Fezail-i Mekke: air, Mekke kadl esnasnda Sokullunun emriyle Arapadan tercme ettii bu eserini stanbula dndnde III. Murata sunmutur. Mealiml-Yakin f Sireti Seyyidil-Mrseln: ehabettin Ahmet b. Hatib el-Kastallannin Mevahib1-Lednniyye isimli mehur siyerinin tercmesidir. Nshalarnn fazlalndan, ok beenildii anlalan eserin stanbulda yaplm eski harfli basklar mevcuttur. Her eser, nszleri bir tarafa braklrsa, sade ve edeb bir Trke ile kaleme alnmtr. rnek 5 (Gazel )
Eserleri
55

Filtn f iltn f iltn filn 1 Bir lebi gonca yzi gl-zr dirsen ite sen Hr- gamda andelb-i zr dirsen ite ben Nesre eviri: Bir lebi gonca yzi gl-zr dirsen ite sen; hr- gamda andelb-i zr dirsen ite ben. hr : diken andelb : blbl Dilii eviri: Bir duda gonca, yz gl bahesi (kadar gzel kimdir) dersen; ite o sensin. Gam dikenliinde alayp inleyen blbl (kimdir) dersen; ite o da benim. lk dizede gzelin duda goncaya, yz gl bahesine benzetilmitir. kinci dizede gam, dikene benzetilerek somutlatrlmtr (tebih). Anlatc/air, kendisini gam dikenliinde alayp inleyen blble benzetmektedir (tebih). 2 Lebleri ml salar snbl yana berk-i gl Bir semen-ber serv-i ho-reftr dirsen ite sen Nesre eviri: Lebleri ml, salar snbl, yana berk-i gl; bir semen-ber, serv-i horeftr dirsen ite sen. ml : arap berk : yaprak semen-ber : yasemin gsl Dilii eviri: Dudaklar arap (gibi sarho edici/krmz), salar smbl (kokulu), yana gl yapra (gibi), bir yasemin gsl, ho yryl servi (kimdir) dersen; ite o sensin. Bu beyitte gzelin zellikleri sralanmtr: Bu gzelin dudaklar araba (sarho edici/krmz), salar smble (kokulu), yana gl yaprana, gs yasemine ve yry serviye benzemektedir (tebih). 3 Pyine yzler srer her serv-i dil-cnun revn Su gibi bir k- ddr dirsen ite ben Nesre eviri: (b-) revn her serv-i dil-cnun pyine yzler srer; su gibi bir k- ddr dirsen ite ben. py : ayak dil-c : gnl arayan, gnl eken ddr : yz, ehre Dilii eviri: Akarsu her gnl eken servinin ayaklarna yzler srer; su gibi, bir gzel yz (kimdir) dersen; o, ite benim. lk dizede revan kelimesi icaz yoluyla ab- revan yerine kullanlmtr. Yani (b-) revn her serv-i dil-cnun pyine yzler srer. Byle dnmeye ynlendiren ipucu ise beytin ikinci dizesindeki: su gibi ibaresinde gizlidir. Sanki Bak, ilk msrada hazf ettii (kaldrd) kelime olan b/suyu iaret ederek Su (gibi cokun bir k) aryorsanz ite ben buradaym demektedir. Ab- revan kiiletirilmi ve su, servinin ayaklarna yz sren k gibi gsterilerek hsn-i talil yaplmtr. 4 Zlfi shir turras tarrr h- ve-kr emi cd gamzesi mekkr dirsen ite sen Nesre eviri: Zlfi shir, turras tarrr, h- ve-kr, emi cd gamzesi mekkr dirsen ite sen.
56
shir : sihir yapan, byc turr : kakl, perem tarrr : yan kesici h : uar, apkn cd : cad, byc mekkr : hileci, dzenbaz Dilii eviri: Zlf byleyici, kkl gnl elen, ivesiyle uar, gzleri cad, yan bak hileci (gzel kimdir) dersen; ite o sensin. Beyitte sevgiliye ait gzellik unsurlarnn n zerindeki olumsuz etkileri tebih-i belilerle dikkatlere sunulmutur. 5 Firkatinde tene-leb htr-pern haste-dil Knc-i gamda b-kes bmr dirsen ite ben Nesre eviri: Firkatinde tene-leb htr-pern haste-dil; knc-i gamda b-kes bmr dirsen ite ben. tene-leb : duda kurumu, ok susam; susuz, yank htr-pern : gnl perian knc : ke bkes : kimsesiz bmr : hasta Dilii eviri: Senden ayr kald iin duda kurumu, gnl perian, kalbi yaral; gam kesinde kimsesiz ve hasta bir halde kalm (kimdir) dersen; o, ite benim. Ayrlktan tr n yaad aresizlii ve zavalll anlatmaktadr. 6 Gzleri sabr u selmet mlkini trc eder Bir amnsz gamzesi Tatar dirsen ite sen Nesre eviri: Gzleri sabr u selmet mlkini trc eder bir amnsz gamzesi Tatar dirsen ite sen. mlk : lke trc et: yamalamak, talan etmek Dilii eviri: Gzleri sabr ve selamet lkesini talan eden amansz, bak Tatar (gibi yamac) biri varsa o da sensin. Divan iirinde Tatarlar, postac ve misk tayan kimseler olarak sz konusu edilir. Bazen de gamze ve sala birlikte zikredilerek yamalayc, talan edici olarak beyitlerde geer. Burada ikinci zellii gamze ile birlikte ele alnmtr. Beyitte gzelin gzleri ve gamzesinin n zerindeki etkisi anlatlmaktadr. Sabr ve selamet, lkeye; gamze ise Tatara benzetilmitir (tebih). Ayrca gz ile gamze; tarac ile Tatar szckleri arasnda leff ner sanat yaplmtr. 7 Bky Ferhd ile Mecnn- eyddan bedel k- b-sabr u dil kim var dirsen ite ben Nesre eviri: Bky Ferhd ile Mecnn- eyddan bedel (bir) k- b-sabr u dil kim var dirsen ite ben. eyd : lgn Dilii eviri: Ey Bak! Ferhad ile lgn Mecnuna bedel, sabr tkenmi ve gnl (krk bir) k kim var dersen; ite o benim. airler klk konusunda Ferhad, Mecnun gibi ak kahramanlaryla yar iindedirler. air, mahlasn soyutlayarak (tecrit) kendisinin de klk konusunda sz edilen ak kahramanlarndan geri olmadn anlatmaktadr (telmih). Daha nce Necatnin denedii dirsen ite sen/dirsen ite ben redifi zerine kurulmu bu anlatm tekniini Bak de beenmi olmal ki onun gazelini tanzir etmitir.
57
rnek 6 (Gazel) Mef l mefl mefl feln 1 Kynda gnl dmen-i dildre sarld Hc gibi kim Kabede estre sarld ky : ky, sevgilinin bulunduu yer dmen : etek estr : rt Dilii eviri: Hac, nasl (dua iin) Kbe rtsne sarlrsa benim yar kyndeki gnlm de (niyaz iin) onun eteine sarld. Mslmanlar iin Kbe, Allahn evidir. Bu yzden her trl saygya layktr. Mslmanlar namaz iin yzlerini gnde be kere Kbeye evirirler. Kbenin altnoluu, zerindeki siyah renkli rts ve dier unsurlar iirlerde dorudan veya dolayl biimde sz konusu edilir. Kbe, ilk defa Abdullah ibn Zbeyr zamannda siyah bir rtyle rtlmtr. Bu rt daha sonra birok hac geleneinin olumasna yol amtr. Osmanl dneminde her hac mevsiminde Surre alayyla(hususi hac kervan) yeni Kbe rts gnderilir, eskisi de paralara ayrlarak nemli kiilere datlrd. Hlen Kbe rts paralarna birok yerde rastlanmas bu gelenein sonucudur. Kbe rts aaya uzayan ksmyla bir etek manzaras arz eder. air, gnln kiiletirmi; gnl ile Kbe rtsne sarlp dua eden veya perdeye taklp Kbeye eriemeyen hac arasnda benzerlik kurmutur. Kbe ile ky; estr ile dmen-i dildr arasndaki paralellik beytin anlam erevesini belirlemektedir. airin sylemek istedii udur: Sevgilinin bulunduu yerde olup onun eteine sarlan kii ile Kbeye gidip de rtye taklan kiinin hli ayndr. 2 Arz etdim ana nme ile ll-yi ekim Cn ritesi mektb- drerbre sarld nme : mektup ll : inci ek : gzya rite : iplik drerbr : inci yadran Dilii eviri: Gzya incilerimi mektupla ona arz ettim. Can ipi de o inci yadran mektuba sarld. Eskiden, nemli bir kiiye gnderilecek mektubun yazsna, sslemesine-varsa mahfazasna-zen gsterilirdi. Yazm biten mektup, ucundan kvrlr ve deerli bir iple sarlarak gnderilirdi. Bu beyitte de k, sevgiliye bir mektup yazyor. k daima alar durumda bulunduundan mektup yazma esnasnda da gzyalar nndeki metne damlamaktadr. Gzyalar hem grn hem de deer bakmndan inciye benzetilir. effaflk ve yuvarlaklk her ikisinin ekil bakmndan ortak yndr. Peki gzyann deeri nereden geliyor? Sevgili iin nemli olan, n sevgisindeki samimiyetidir. Gzyalar, samimiyetin gstergesi saylr. Bu beyitte air dolayl olarak szlerinin inci olduunu, dolaysyla mektubunun da bir nevi inci zellii tadn ifade etmektedir. Cann iplik oluu; zlmesi, dert ekmesinden kinayedir. Bu can ipi sevgili sz konusu olunca sarmama zelliiyle karmza kyor. Can, sevgiliye giden mektuba sarlarak onun eline ulamay amalamaktadr. Tane ve iplik bir araya gelince bir tespih mazmunu ortaya kar. Burada da inciye benzer gzyalar tespih tanesini, can ise iplik roln stlenmitir. Aslnda ortada yazlan bir ey yoktur. Akn kendisi bir mektuptur. Gzyalar ise akn varlnn gstergesi ve ispatdr. Gzya dken n can erir, ip gibi incelir. Gzyalar daim aktnda bir sicim manzaras arz eder.
58
Zahm urd vel yarelerim sarmad ol yr Ayr iidp t demeye yre sarld zahm : yara ayr : yabanclar Dilii eviri: Sevgili yara at ama rakipler durumu iitip yara sarld demesinler diyeat yaralar da sarmad. Sevgili, divan iirinde ok zaman birbirine zt iki zellii birlikte temsil eder. Sz gelimi o bir yandan n ldrmesi veya sinesine yaralar amas bakmndan bir nevi cellat rolnde grnrken dier taraftan bu yaralar iyiletirmesiyle de tabip rolndedir. Sevgili cellat olduunda kurban konumundadr. Buna karn sevgili tabip olduunda a da doal olarak hasta rol der. Btn bu yaktrmalardan kast; n iyi veya kt olmasnn, sevgilinin davranlarna bal olmasdr. Burada ise sevgili, rolnn birinci ksmn ifa ederek yaralar ayor ama ikinci ksmn yerine getirmiyor. Niin? k bu ihmali iki anlama gelebilecek bir ifadeyle aklyor: 1. Rakipler bu durumu iitip; sevgili, yaralar sard demesinler. Zira rakiplerin her biri sevgiliye k olduundan sevgilinin aire gsterecei ilgi onlarn kskanln ekecektir. Sevgili de bundan kanmaktadr. 2. Rakipler bo yere demesinler ki; yre (na) sarld. Tevriye sanatn kullanmay seven Bak, ikinci msrada ayn yola bavurarak yra ve yara kelimeleri arasnda oyun yapyor. Sevgilinin yaralar sarmak iin yaklamas, uzaktaki birinin gzne na sarlyor gibi grnecektir. Sevgili byle bir zanna mani olmak iin ktan uzak durmaktadr. Dier taraftan msra baka bir vurguyla okuyunca bu sefer sarlma ii sevgiliden a dnm olur. Rakipler iitip benim yre sarldm sylemesinler. 4 Gklerde gren gece sanur kehkendur hum dtni gnbed-i devvre sarld kehken : Samanyolu kmesi gnbed-i devvr : dnen kmbet/ gkyz Dilii eviri: hmn duman bu dnen gkyzne sarld. Onu gklerde gren, gece vakti Samanyolu kmesini grdn sanr. n h divan iirinde birok benzetmeye konu olur. h o kadar kuvvetlidir ki bazen gkyzn tersine dndrr. Kimi zaman da kvlcmlaryla ar horozunu kebap edip yere drr. Bu h, iinde kvlcm ve alevler barndran bir duman stunu olarak resmedilir. hn duman gndz geceye dndrp gk cisimlerini sndrrken, dumann iinde parlayan kvlcmlar, snen gk cisimlerinin yerini doldurur. Bu beyitte, dnen bir kmbet olarak tasvir edilen gkyzn kaplayan hn duman ve kvlcmlarn grenler vaktin gece olduunu ve yldzlar seyrettiklerini sanrlar. air kmbet ve dtn kelimelerini yan yana getirerek hamam ve rasathanelerle ilgili baz zellikleri de arm yoluyla hatrlatmaktadr. Daima duman dolu olan hamamlarn kubbelerinde havalandrma ve aydnlatma delikleri vardr ve gece buradan yldzlar grnr. Dier taraftan gkyznn seyredildii rasathaneler de kubbeli yaplardr. Beyte gre gece vakti rasat aletinin bandaki kii yldzlar seyrettiini zanneder. Oysa aslnda n hnn kvlcmlarn seyretmektedir. 5 Bk grp ol preheni yre sarlm Sandm ki semen kadd-i sefdre sarld prehen : gmlek semen : yasemin kadd-i sefdr : beyaz kavak aacnn gvdesi Dilii eviri: Bak! O gmlein sevgiliye sarln grdm de yaseminin beyaz kavak aacna sarldn sandm. Burada kavak aac, ykseklii ve beyaz rengi bakmndan sevgilinin boyuna ve tenine, yasemin ise onun giydii beyaz gmlee benzetilmi. Boy, ounlukla serviye benze-
59
tilir. Ancak air, sevgilinin ten rengine vurgu yapabilmek iin burada beyaz kava tercih etmi. Yasemin de kavak aac gibi, divan iirinde ikinci derecede nemli bitkilerdendir. Birok cinsi olmakla birlikte en fazla beyaz renklisine rastlanan yasemin, rengi ve zarafeti bakmndan gzellik ve sevimlilii temsil eder. Baknin beytinde sevgiliye yaseminden gmlek giydirilmekte. Anlalan o ki, sevgilinin zerindeki gmlek hem ince hem de beyaz. Bylece ten rengiyle gmlek rengi bir araya gelmi oluyor. Dier taraftan sarman sk skya sarlmas hatrlannca gmlein pek dar olduunu sylemek de yanl olmaz. Nihayet, mademki yaseminden gmlek giymi, sevgilinin kendisine mahsus gzel bir kokusu olduu da muhakkak. Fuzul ile Baknin iirlerindeki ayrt edici balca zellikler nelerdir?
60
zet
1
Fuzulyi tanmak ve baz iirlerini aklayabilmek, Fuzul ile Bak divan edebiyatnn en usta airleridir. Binlerce divan airi arasnda sekin bir yer edinen bu airlerin eserleri gnmzde de ilgi ve sevgiyle okunmaktadr. Ne var ki Fuzulnin biyografisi hakknda bildiklerimiz onun hretine uygun seviyede deildir. Bunda Fuzulnin, hayat boyunca Badat ve Kerbela evresinde yaamas, iilie bal olmas, stanbula hi gelememesi ve siyasal istikrarszlktan dolay srekli bir hami (koruyucu) bulamamas etkili olmutur. Akkoyunlu Trkmenlerinden olduu ve 1483 tarihinde Kerbela veya Kerkkte dnyaya geldii tahmin edilmektedir. dilde ve birok konuda eser yazacak kadar bilgi sahibidir. Fuzul, ortak Trkeyi kullanmas, olaanst ifade gc, itenlii ve eitli yorumlara elverili syleyiiyle Trk airleri arasnda mstesna bir konuma sahiptir. Olduka retken bir air ve bilgindir. Arapa, Farsa ve Trke eserler yazmtr. Bunlar arasnda Trke Divan, Leyla v Mecnun mesnevisi ile Hadikats-Seda adl makteli ok beenilmi ve okunmutur. Fuzul, ak konusunu olaanst bir gzellikte iledii Leyla v Mecnun ile zdelemitir.
Bakyi tanmak ve baz iirlerini aklayabilmek, Sanat deeri, hreti ve etkisi bakmndan Klasik Trk Edebiyatnn XVI. yzylda yetitirdii zirve ahsiyetlerden biri de Bakdir. stanbulda bir mezzin ocuu olarak dnyaya gelen Bak, bir yandan medrese tahsilini srdrrken dier taraftan da iirle megul olur. Zatnin de tevikiyle kendisini gelitirir ve henz krk yana gelmeden Kanunnin en gzde airi olmay baarr. Daha bu dnemde sultanu-uara unvanyla anlan Baknin hreti ksa zamanda Hint saraylarna kadar uzanr. stanbulda ve dier Osmanl ehirlerinde mderrislik ve kadlk grevlerinde bulunur. Kanunden sonra srayla II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet zamanlarnda da inili kl da olsa meslek hayatnda ykseliini srdrr. Tam kere Rumeli kazaskerliine kadar gelmesine ramen meslekteki son basamak olan eyhlislamla ulaamaz. Bunda airin uar kiiliinin de pay olmaldr. Zevk almay hayatn amac bilen, neeli ve uar bir mizaca sahip olan Baknin bu kiilik zellikleri onun sanatna da yansmtr. Bak Divannda tevhit, mnacat ve naat gibi din ierikli kasideler bulunmaz. Din konular mensur eserlerinde ilemitir. Devrin zenginlii, gc, refah ve yaama sevinci onun iirinde dile gelir. Fikir ve his bakmndan yzeysel olmakla birlikte bunlar ifade edi gcyle gnmze kadar sren bir hrete kavumutur. Bu iki airin Trk edebiyat iindeki yerini belirleyebilmek. Fuzul ve Baknin eserleri gnmzde de ilhamn tazelemek isteyen sanatkrlarn ulaabilecekleri kaynaklardr. Fuzulnin itenlii ve cokusu, Baknin syleyi mkemmellii ve edas kendilerinden sonra yetien airlerce rnek alnmtr.
61
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Fuzulnin kendi dneminin biyografi kaynaklarnda hak ettii lde yer almamasnn nedenlerinden biri deildir? a. Merkezden uzakta yaamas b. iir tarznn allmn dnda olmas c. Mezhebiyle ilgili kukular d. nemli bir resm grevinin bulunmamas e. stanbula hi gelmemesi 2. Fuzulnin eldeki kasidelerinden en eski tarihli olan aadakilerden hangisidir? a. Su Kasidesi b. Kanunye sunulan Badat Kasidesi c. ah smaile sunulan kaside d. Elvend Beye sunulan kaside e. Ayas Paaya sunulan kaside 3. Aadaki isimlerden hangisi Fuzulnin kaside sunduu kiilerden biri deildir? a. Kanun Sleyman b. Sokullu Mehmet c. brahim Han Musullu d. Sadrazam brahim Paa e. Nianc Celalzade Mustafa elebi 4. Fuzul hakknda aadakilerden hangisi sylenemez? a. Cnklerde sklkla iirlerine tesadf edilir. b. lah ak temas onun sufi evrelerinde de benimsenmesini salamtr. c. Kulland dil ortak Trke'dir. d. Fuzul Divan, Tebriz, Bulak, Hive ve stanbulda birok kez baslmtr. e. Fuzulnin Arapa iirleri Trke ve Farsa iirlerine gre daha ustacadr. Uymu cnna gnlm ebrna dir meh-i nev Ne itibr ana kim semez karadan a 5. Fuzulnin yukardaki beytinde alt izili szcklerle hangi sanat yaplmtr? a. Leff ner b. Tebih c. Hsn-i talil d. Tecahl-i arifane e. Telmih 6. Bakye genlik yllarnda iir konusunda yol gsteren air aadakilerden hangisidir? a. Hayal b. Necat c. Valih d. Zat e. Figan 7. Baknin sanatyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bak, Fuzul kadar lirik bir airdir b. Baknin iirlerinin baars konu orijinalliinden ok syleyi gzelliindedir. c. Bak kasidede gazelden daha ok baarl olmutur. d. Bak mnacat ve naat konulu kasideler sylemitir. e. Baknin iir dilinde halk syleyilerine rastlanmaz. 8. Baknin kiilii ve sanat ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bak iirlerinde tevriye sanatn sk kullanmtr. b. Bak kendi sanatnn byklne inanmtr. c. Onu en ok etkileyen air Fuzuldir. d. Onun iirleri devrin gcn ve grkemini yanstr. e. Dnyann geicilii ve hayattan zevk almak iirinin balca temasdr. Zahm urd vel yarelerim sarmad ol yr Ayr iidp t demeye yre sarld 9. Baknin yukardaki beytindeki alt izili szck, onun hangi edeb sanata yatknln gsterir? a. Kalb b. Cinas c. stiare d. Telmih e. Tevriye 10. Bakyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bak, kendisinden sonra yetien airler zerinde pek etkili olmamtr. b. Kaynaklarda sadece Bak Divann oaltarak geinen ktipler olduu sylenir. c. Onun gazellerine nazire sylemi divan airleri son derece azdr. d. Baknin kasideleri arasnda tevhit ve mnacat gibi din ierikli iirler vardr. e. Baknin yaarken elde ettii hreti, sreklilik kazanmamtr.
62

1. b 2. d 3. b 4. e 5. a 6. d 7. b 8. c 9. e 10. b Yantnz yanl ise Fuzul konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fuzul konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fuzul konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fuzul-Edeb Kiilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rnek 2 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bak-Edeb Kiilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bak-Edeb Kiilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bak-Edeb Kiilii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rnek 6 konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bak Divan konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 1. lahi, sen ne byksn ki zatnla gizlisin ama o gizliden btn varlk meydana kmakta. Senin sanatn, dalgalar meydanda olup da dibi grnmeyen bir deniz gibidir. 2. Varln senin varlna borlu olan yksek ve alak lem( yer ve gk) senin ahitlerindir. Zaten yerin ve gn var olmasndan ama da budur ve bu ama dolaysyla onlarn varl boa deildir. 3. Hikmetin eksiksizdir. Bu eksiksiz hikmet, nelere kadir olduunu gstermek zere kara tozdan dnyay gsteren bir ayna meydana getirmitir. 4. Dnya aynasnda her an ya kahrn tecelli etmekte ya ltfun. Aynadaki parlaklk da senden gelmede, bulanklk da. 5. Fuzul gibi yeteneksiz bir airden bu cana can katan szlerin zuhur etmesi senin efkatindendir. kr edebilmesi iin gerekli olan bu ihsan yine sendendir. Sra Sizde 4 Kanunnin Bakye gsterdii ilgi ve yaknlk, Osmanl toplumundaki siyaset-sanat ilikisinin en mkemmel rnei olarak gsterilir. Kanun himaye ettii Baknin yeteneini takdir eder. Nazireler yazmas iin ona gazellerini gnderir. Bak de bir yandan Muhibbye nazireler ve tahmisler yazarken, dier yandan da kasidelerini takdim edip karlnda hediyeler alr. Bak, henz krk yan doldurmadan Kanunnin istei zerine o zamana kadar yazd iirlerini bir araya toplayarak divan tertip eder ve padiaha sunar. Kaynaklarda anlatldna gre Kanun, padiahlmn en byk mutluluklarndan biri saltanat zamanmda Bak gibi bir airin yetimi olmasdr der. Bak de hamisi olan Kanun Sultan Sleyman'n lm zerine Trk edebiyatnn en gzel mersiyelerinden birini yazar. Sra Sizde 5 Fuzulnin gazelleri adeta ac ve strapla yorulmutur. Baknin gazellerinin balca temas ise zevk ve elence ile, gelip geici olan bu dnyann tadn karmaktr. Fuzulnin iirleri ok katmanldr. Bak ise syleyi mkemmelliine nem verir. Fuzulnin aksine Bak'de cokun ilhamlar yoktur. Fuzulnin iirlerinde youn biimde sezilen din ve tasavvufi hava Baknin iirlerinde grlmez.

Sra Sizde 1 Fuzulnin iirlerinde yaln ve iten bir syleyi vardr. zellikle gazellerinde dili sade ve halk zevkine yakndr. Arlkl olarak Azeri Trkesinin zelliklerini yanstmakla beraber devrinin Osmanl Trkesinden ve aatay Trkesinden de uzak deildir. Szn arm gcne inanr. Trke kelimelerin ok defa birden fazla manasn bir arada kullanr. Fuzulnin iirleri, ok kolay sylenmi (sehl-i mmteni) izlenimi uyandrmakla birlikte ustaca kurulmutur. iirlerinde, dilin musikisini yakalamtr. Ak gibi evrensel bir konuyu yerli duyarllkla ifade etmeyi baarmtr. Sra Sizde 2 Fuzul Trk edebiyatnn zirvelerindedir. Bu konuma erimesinde Trke syledii gazel ve murabbalaryla Leyla v Mecnun mesnevisinin pay byktr. Timurlu, Osmanl ve Safevi evrelerinde iirleri okunmutur. Birbirinden farkl kltr muhitlerinde yetien airler Fuzulnin iirlerine nazire sylemilerdir. Modernleme srecinde de Trk airleri onun iirlerine ilgi gstermilerdir.
63
Dilin, C. (2001). Studies on Fuzuls Divan. Cambridge: Harvard University. Dilin, C. (2010). Fuzulnin iiri zerine ncelemeler. stanbul: Kabalc Yaynlar. Doan, M. N. (2009). Fuzulnin Poetikas. stanbul: Yelkenli Kitabevi Yaynlar. Glpnarl, A. (1958). Fuzul Divan. stanbul: nklap Kitabevi. nalck, H. (2003). air ve Patron Patrimonyal Devlet ve Sanat zerinde Sosyolojik Bir nceleme. Ankara: Dou-Bat Yaynlar. pekten, H. (1996). Fuzul, Hayat, Sanat, Eserleri. Ankara: Aka Yaynlar. pekten, H. (1996a). Divan Edebiyatnda Edeb Muhitler. stanbul: MEB Yaynlar. pekten, H. (1998). Bak, Hayat, Sanat, Eserleri. Ankara: Aka Yaynlar. sen, M. (1996). Trk Dnyasnda Bir Kpr sim: Fuzul. Fuzul Kitab. Editr: Ayvazolu, B. stanbul: Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar. Kk, S. (1994). Bak Dvn. Ankara: TDK Yaynlar. Kk, S. (2002). Bak ve Dvnndan Semeler. Kltr Bakanl Yaynlar. Mazolu, H. (1956). Fuzul-Hfz, ki air Arasnda Bir Karlatrma. Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar. zgr, T. (1990). Trke Divan Dbceleri. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Amalarmz
4
Zat Yerlilik Hayal Rumeli
XVI.Yzyl Trk Edebiyat
Bu niteyi tamamladktan sonra; Zat ve eserlerini tanyacak, Hayal ve iirlerini tanyacak, Nev ve eserlerini tanyacak, Emr ve iirlerini tanyacak, XVI. yzyl divan edebiyatyla ilgili deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Nev Surname Emr Muamma
indekiler
KLASK DNEM DVAN ARLER ZAT NEV HAYAL EMR
Klasik Dnem Divan airleri-I
Klasik Dnem Divan airleri-I

KLASK DNEM DVAN ARLER
XVI. yzylda Trk iiri ses ve syleyi imknlar bakmndan zenginleir. nceki asrn sonunda Necatnin iirlerinde belirginleen yerlilik eilimini XVI. yzylda Zat (. 1546) devam ettirir. iirde biimsel mkemmelliin Bakden sonraki en nemli temsilcisi Nev, Rumeli duyu ve syleyiini Osmanl iirine tayan Hayal ve orijinal hayalleriyle Emr klasik dnemin ustalar arasnda yer alr.
ZAT (1471-1546)
Balkesirli Zatnin asl ad kendi ifadesine gre ebced hesabyla doum tarihine tekabl eden vaz (=876/1471), dneminin kaynaklarna gre ise Satlm veya Bahidir. Doup byd Balkesirde izmecilik mesleiyle hayata atlan Zat, II. Bayezit dneminde stanbula gider. Bir yandan szn srlarn anlamaya alrken dier yandan da remilcilii renek hayatn gizli ifrelerini zmeyi dener. Hadm Ali Paann divan ktibi Mesih sayesinde paann himayesine kabul edilir. II. Bayezit tarafndan iirleri beenilerek kendisine tevliyet verildii halde padiahn airlere datt salyne [yllk] ve dier gelirlerle yetinerek stanbulda kalmay tercih etmitir. Kaynaklarn bildirdiine gre 1546 ylnda stanbulda lmtr. Zatnin Bayezit Camii civarndaki remilci dkkn airlerin urak yeri olur. Yallk yllarnda air, bu faaliyetini evinin yaknnda tuttuu dkknda devam ettirir. Zatnin remilci dkkn devrin gen yeteneklerinin kendilerini gsterdikleri, snandklar bir ortam olarak edebiyat tarihinde yerini alr. iir heveslilerinin ustas olan Zat, zellikle Baknin yetimesindeki yol gstericiliiyle anlr. Anadoluda Necatnin iirlerinde belirginleen yerlilik arzusu ve gnlk konuma dilinin iirsel ilev yklenerek kullanm Zat tarafndan devam ettirilir. Sadece hayat hikyesiyle deil, iirleriyle de Necat ile Bak arasnda kpr konumundadr. Necatnin desteini gren Zat, bata Bak olmak zere devrin pek ok yetenekli gen airine klavuzluk etmitir. Osmanl airleri arasnda hayat ile eserini onun kadar btnletiren ustalarn says ok azdr. Hayatn btn ayrntlar, gndelik dilin imknlar yaanmlk duygusuyla birlikte onun gazellerine yansr. retken bir air olduu ve zellikle ok sayda gazel syledii dorudur. Fakat tezkire yazarlarnn biraz da abartarak bin tane gazel yazdn belirtmelerine karn bilimsel metni yaymlanan Zat Divannda 1825 gazel yer almaktadr. Bu kadar ok iir syleyen bir airin tekrara dmemesi, bulduu bir mazmunu, tebih ve istiareyi yinelememesi mmkn deildir. Trkenin btn imknlarn divan iiri-
Remil: Kum. Saylarla ve kum taneleriyle fal bakma, bir takm iaretler ve saylar kullanarak gaipten haber verme oyunu. Salyne: Yllk olarak verilen cret. Tevliyet: Vakf ilerine bakma.
66
nin estetik lleri dorultusunda sonuna kadar yoklayan Zat, deyim ve halk syleyilerini, gnlk konuma dilini iirlerine baaryla yanstmtr. Eserleri: Zatnin en nemli eseri divandr. Zatnin gazellerinden 1003 adedi Ali Nihad Tarlan tarafndan iki cilt halinde (stanbul, 1968, 1970), kalan da Mehmed avuolu ve M. Ali Tanyerinin ortak almasyla bir cilt olarak (stanbul 1987) yaymlamtr. Onun gazellerine dier nazm biimleriyle yazd iirleri, bilhassa kasideleri de ilave edildiinde gerekten ne denli retken bir air olduu anlalr. Zat mesneviler yazmtr. Onun Edirne ehrengizi Anadoluda trn ilk rneklerindendir. Diyr- Rm padiah Jlenin olu Pervne ile in padiah Fafurun kz em arasndaki ak yksn anlatt em Pervane adl mesnevisi ise ayn konuyu ileyen dier mesnevilerden daha fazla ilgi grm, okunmutur. airin bir de Letaifi vardr. ZATNN GAZELLERNDEN RNEKLER rnek 1
Filtn filtn filtn filn 1 Noldun inlersin felek hercyi cnnun m var Seyr ider her menzili bir mh- tbnun m var Nesre eviri: Felek, noldun inlersin! Hercy cnnun m var? Her menzili seyr ider bir mh- tbnun m var? hercy : kararsz, uar mh- tbn : parlak ay Dilii eviri: Felek, ne oldu [sana] inliyorsun? Uar bir sevgilin mi var? Her yeri dolaan bir parlak ayn m var? Aklama: Beytin hercyi cnn ve mh- tbn tamlamalarnn zerine kurulduu grlmektedir. air, kiiletirdii [tehis] felee ilk dizede hercyi cnnn m var; ikinci dizede ise her yeri dolaan parlak bir ayn m var diye cevabn beklemedii sorular yneltir [istifham]. kinci dizede mh- tban tamlamasyla ayn zamanda kendisinin ay gibi gzel sevgilisinin olduunu sezdirir [istire]. Hercyi nitelemesi, sevgilinin karaszln, vefszln ifade eder. Divan iirinde bu sfat mh ve mihr szckleriyle birlikte kullanlr. nk fonksiyon itibariyle onlar da sevgili gibi hercyidir. Hercyi kelimesinin bu beyittekine benzer kullanmna dier airlerde de rastlanr. Aada Cafer elebi, Hayal ve Talcal Yahyann kullanmlarn greceksiniz. Cafer elebinin bu szcklerden rlm u beytinde de ayn yaklam szkonusudur:
4. nite - Klasik Dnem Divan airleri-I
67
Gklere ksa yeridr h u efgnum benm Gn gibi hercyidr n mh- tbnum benm Dilii eviri: Benim hm ve iniltim gklere ksa yeridir; nk parlak aya benzeyen sevgilim gne gibi hercydir. Hayalde mahlasn soyutlayarak kendi kendini uyarmaktadr: Kanda hercyi gzel varsa Hayl sevben Sonra cevrinden anun eyleme feryd yri Dilii eviri: Hayal! Nerede uuk bir gzel varsa sevip sonra da onun eziyetinden feryat eyleme, yr! Talcal Yahy Bey de ayn kelime oyunlaryla kurduu aadaki beytinde gne gibi gzel yzl olsa da hercy sevgili istemediini, deli gnl iin elence olarak ka kemna benzeyen bir sevgili istediini sylemektedir: Gerekmez yr- hercy gerekse fitb olsun Dil-i divneme elence ol ka kemn olsa 2 Benzni ey bostn fasl- hazn m itdi zerd Yohsa ba tara bir serv-i hrmnun m var Nesre eviri: Ey bostan! Benzni fasl- hazan m zerd itdi? Yohsa ba tara bir serv-i hrmnun m var? bostan : b, bahe zerd : sar; solgun serv-i hrmn : salnan selvi Dilii eviri: Ey bostan! Benzini gz mevsimi mi sarartt, yoksa ba tara, salna salna yryen bir selvi [boylu sevgilin] mi var? Gz mevsiminde bahedeki bitki ve aalarn doal olarak sararp solduunu bildii halde bilmez grnerek sebebini sormaktadr [istifham]. kinci dizede kulland ba tara ve serv-i hrmn sz gruplaryla bu zelliklere sahip birinin muhatab zerinde brakaca etkiyi sezdirerek dolayl olarak kendisinin benzinin sarardn, dik bal ve salnarak yryen bir sevgilisinin olduunu im etmektedir. Servi, bahede bulunur ve fasl- haznn belirgin vasf sar [zerd] dr. Onun iin servi-bostan; fasl- hazn-zerd szckleri arasnda tenasp vardr. Divan iirinde beniz sarl, kln belirtilerindendir. Aslnda burada air dolayl bir biimde benim benzim sararp soldu, nk gzel yryl, servi boylu bir sevgilim var temektedir. Ba tara kan servi herhalde dikbaldr, yz vermez. XVI. yzyl airlerinden Nev de gzelin gle benzeyen yanaklarn grmeyeli yznn sararp solduunu syleyerek ayrlk gnlerine hayflanr: Zerd old yzm gl ruhn grmez olaldan Grsen bana eyym- firkn neler itdi 3 Alayup feryd idersin her nefes ey andelb Hr ile hem-sye olm verd-i handnun m var Nesre eviri: Ey andelb! Her nefes alayp feryd idersin; hr ile hem-sye olm verd-i handnun m var? andelib : blbl hr : diken verd : yaprak handn : glen verd-i handn : alm gl yapra Dilii eviri: Ey blbl! Her nefes alayp feryat ediyorsun. Dikenle dost olmu, alm bir gln m var?
68
Blbl, her nefes alayp inlemektedir [tehis]. nk dikenle gl bir aradadr ve gl yapra almtr. Byle bir durumda blbln feryat etmemesi imknszdr. airler, blbl ve gl temsilleriye kendi durumlarn anlatrlar. kinci msrada blbln feryatlarnn ve n iniltilerinin ortak sebebi belirtilmektedir. Hr, blbl inciten dikendir. Fakat burada rakibi simgeler [istire]. Rakiple hem-sye olup glen bir sevgili alatp inletmektedir. eyhnin u dizesinde olduu gibi gl, sevgiliyi; hr ise rakibi hatrlatmaktadr: Ala gzm ki gl yresi doldu hr ile. 4 Yoluna cnum revn itsem gerek cn didm Yzme bin hm ile bakd didi cnun m var Nesre eviri: Cn! Yoluna cnum revn itsem gerek didm; yzme bin hm ile bakd didi cnun m var? revn : yryen, giden, akan; ruh, can Dilii eviri: Ey can! Yoluna canm versem gerek, dedim; yzme bin hm ile bakt, dedi ki senin cann m var? lk beyitte d dnyaya; felee, baheye ve blble seslenen airin bu beyitteki muhatab sevgilidir. Sevgilinin yoluna can vermek, divan edebiyatndaki ak anlaynn gereidir. Divan airine gre k, akn belli ettii zaman zaten cann sevgilisine vermitir. Bu yaklamn Ahmet Paa ve Nev tarafndan farkl biimlerde nasl ifade edildiini u beyitlerde grmekteyiz. Didm ldrdi firakun zahm ben dil-hasteyi Didi lmezsin sen Ahmed n benm cnun senn Ahmed Paa Dilii eviri: Dedim senden ayrln yaras hasta gnll u beni ldrd; dedi ki Ahmed sen lmezsin, nk senin cnn benim. Arz eyle yra ey gnl k- nihnun var ise Ikun bahs cn imi al imdi cnun var ise Nev Dilii eviri: Ey gnl! Gizli akn varsa sevgiliye gster; akn pahas can imi imdi cann varsa ver ve al. Zatnin yukardaki beytinde dedim/dedi kelimeleriyle hem konuma slbunun scakl salanm hem de beyte bir karlkl konuma havas verilmitir. Beyte konuma slbunu veren ikinci unsur hm ile bakt dedi kelime grubudur. Bu sz grubu Zatnin dier gazellerinde de tekrar edilmitir: Didm ey gl kl vef tutm benefe gl-enn Hm ile bakd aytd lmn gelmi senn Didm kim kimy-yi vasla irdm bilmedm kadrin Yzme bakd hm ile aytd vay bu devletsiz Derd ki biz garbini terk itdi yrmuz Hm ile dedi ko bizi terk it diyrmuz 5 Zlf-i dilber gibi ey Zt pernsn yine Cevri b-hadd yoksa bir yr- per-nun m var Nesre eviri: Ey Zt! Yine zlf-i dilber gibi pernsn; yoksa cevri b-hadd bir yr- per-nun m var? cevr : eziyet, ikence b-hadd : snrsz Dilii eviri: Ey Zat! Yine sevgilinin zlf gibi darmadanksn; yoksa eziyeti snrsz olan peri gibi [gzel sevgilin] mi var?
69
air, gazelinin bu makta beytinde artk dikkatleri kendisine evirir. Perian ve per-n szcklerinin cinasl kullanmndan yararlanr. Zat, kendi perianl ile sevgilinin zlfnn dankl arasnda benzerlik kurar [tebih]. Divan iirinde zlften sz edilen beyitlerde perin kelimesi de yer alr. An gnl sevgilinin zlfnn tellerine baldr. Zlf perian olunca k da etkilenir, perian olur. air mahlasn soyutlayarak perianlnn sebebini sormaktadr [tecrit]. Kendisinin perianlnn nedeni, per gibi bir sevgilisinin olmasdr. Gnlk konuma dilinin kullanld bu gazelde Zat, akn ve kln etkilerini etrafnda kiiletirdii varlklara sorular ynelterek anlatmay denemektedir. lk beyitte felee, ikincisinde baheye, ncsnde bahedeki blble seslenerek d dnyada gzlemledii varlklar aras ilikiyle akn kendi zerinde brakt etkiyi karlatrmak, bylece okuyucu/dinleyiciye aktarmak niyetindedir. Kulland szckler ve taknd tavr tamamen konuma slbuna uygundur. rnek 2
Divan airleri tevhit, mnact, nat gibi konular genellikle kaside formunda ele aldklar halde Zat, gazel biimiyle de ayn konular iler. Zatnin gazellerinde gndelik hayatn hemen her ayrnts gibi din konular da ele alnmtr. nceleyeceimiz gazel, konusu itibariyle bir nattr. Hz. Muhammedin glgesinin olmamas, parmayla ay ikiye blmesi gibi mucizeleriyle balayan gazel, onun zelliklerinin anlatlmasyla devam eder ve dua beytiyle son bulur.
Filtn filtn filtn filn 1 Kmetn ey bostn- l-mekn pryesi Nrdan bir servdr dmez zemne syesi Nesre eviri: Ey bostn- l-mekn piryesi! Kmetn nrdan bir servdr; syesi zemne dmez. l-mekn : meknsz, yersiz, yere ihtiyac olmayan; Allah pirye : ss sye : glge Dilii eviri: Ey Allahn bahesinin, cennetin ss! Senin boyun nurdan bir selvidir; glgesi yere dmez. Hz. Peygamberin kmeti, zemine glgesi dmeyen nurdan bir serviye benzetilmitir [tebih]. Hz. Muhammedin glgesinin yere dmemesi mucizesine gnderme yaplmtr [telmih]. 2 Yusf geri grenler ellerini kesdiler Gn yzn grdi senn akk old bedrn yesi Nesre eviri: Geri Yusf u grenler ellerini kesdiler; senn gn yzn grdi, bedrn yesi akk old. akk : yarma, yarlma, atlama. aye : avu ii Dilii eviri: Geri Yusf u grenler ellerini kestiler; senin gn yzn grd ve dolunayn avucu yarld. Yusuf peygamberin gzellii karsnda hayrete denler aknlktan ellerini kesmilerdir. air bu olaya gnderme [telmih] yaparak yzn gnee benzettii [tebih] Hz. Muhammedin parmayla ay ikiye blerek gsterdii mucizeyi hatrlatmaktadr [telmih]. 3 Menzil-i tr-i du-ve mver-y nh-siper Kadrinn ar- mualldan muall pyesi Nesre eviri: Mver-y nh-siper menzil-i tr-i du-ve kadrinn pyesi ar- mualldan muall [dr].
70
menzil : konak yeri, varlacak yer; mesafe. tr : ok mver : ard, geri, bir eyin tesinde, arkasnda bulunan nh : dokuz ar : dokuzuncu gk; ardak, adr muall : yce, yksek; makam, rtbesi yksek. Dilii eviri: Dokuz siperin tesine geen dua okunun menzili gibi senin kadrinin mertebesi yce artan daha yksektir. Eski astronomide Batlamyusun teorisine gre btn felekleri evreleyen, hepsinin stnde kabul edilen dokuzuncu gk, artr. Ondan tesi Allahn kudret ve ululuunu evrene yayd yerdir. Oka benzetilen dualarn [tebih] varaca makam da burasdr. Hz. Peygamberin makam, arn tesinde yani, Allahn yaknndadr. Tasavvuf dncesinde ar [en yce makam], gnldr. 4 Evvel hir nazrn yok senn ztn durur Hatm- cmle enbiy kevn meknun myesi Nesre eviri: Evvel hir senn nazrn yok; hatm- cmle enbiy kevn meknun myesi ztn durur. nazr : benzer, e. hatm : son, bitirme; mhrleme enbiy : nebiler, peygamberler kevn : olma, varlk kevn mekn : varlk, kinat, evren mye : maya, z; bilgi Dilii eviri: nce ve sonra senin benzerin yok; cmle nebilerin sonu ve evrenin z sensin. Hz. Muhammedin btn nebilerden stn olduu ve son peygamber olarak gnderildii anlatlmaktadr. Hz. Peygamber, evrenin zdr. nk evrenin yaradlnn sebebidir. Divan airlerince ska yinelenen sen olmasaydn felekleri yaratmazdm kuds hadisinin muhatab Hz. Muhammeddir. 5 Dir grenler sen mh- bedrin mnevver hsnini Sd yerine nr emzirmi meger kim dyesi Nesre eviri: Sen, mh- bedrin mnevver hsnini grenler, meger kim dyesi sd yerine nr emzirmi, dir. mh- bedr : ayn on drdnc gecesi, dolunay mnevver : parlatlm, aydnlatlm; ltl, parlak dye : ocua bakan dad, st veren kii Dilii eviri: Senin gibi dolunayn ltl gzelliini grenler, meer dads st yerine nur emzirmi, derler. Hz. Peygamberin gzellii dolunaya (mh- bedr) benzetilmitir. [tebih-i beli]. Bedr, ayn zamanda Hz. Peygamberin Mekke-Medine arasnda kfirlerle savat yeri hatrlatlmaktadr [telmih]. 6 hiret bzrna vardukda eyler fide Nakd- kndur anun kim server ser-myesi Nesre eviri: Server, anun ser-myesi nakd- kndur kim hiret bzrna vardukda fide eyler. server : nder, bakan, sultan server-i enbiy : Hz. Muhammed nakd : ake, para; servet ser-mye : ana para; bilgi, ustalk
71
Dilii eviri: Ey sultan! Akn servet edinen kiinin sermayesi, ahret pazarna varnca fayda eder. hirette insanlarn iyilikleri, ktlkleri; gnahlar, sevaplar tartlp deerlendirilecektir. Onun iin hiret, pazara benzetilmitir [tebih-i beli]. Pazar sz konusu olunca soyut olan ak, somut paraya tebih edilmitir. Server, kelimesiyle kastedilen Hz. Muhammeddir [istire]. Bzr, nakd ve sermye kelimeleri birbiriyle ilgilidir [tenasp]. 7 B- cennetde mdm bu Huddan Ztyi Cmle mminlerle sen servin ide hem-syesi Nesre eviri: Huddan mdm bu: Ztyi b- cennetde cmle mminlerle sen servin hem-syesi ide. Dilii eviri: Tanrdan midim bu: Zatyi cennet bahesinde btn mminlerle birlikte sen selvi [boylunun] komusu etsin. airin sen diye hitap ettii ve serviye benzettii kii Hz. Peygamberdir [tebih]. Cennette btn mminlerle birlikte peygamberin komusu olmak, Zatnin umduu, dua makamnda istediidir. Bu beyit dua niteliindedir. Kaside eklinde yazlan natlarda da son ksm dua nitelii tar. XVI. yzyl divan iirinde Zatnin yerini belirleyiniz.
OKUMA PARASI LMNN 430. YILDNMNDE ZAT Bugnlerde 430 yl ncelerden bir airleyim: Koca Zat. Prtkl yanlar, klkl ayrntlar bile, kayplardan sonra gzellie dnm eski bir dostluun, hafzada srp gitmesi gibi gerek hayal aras keskin bir kta Zatyi yayorum. Fakir, cahil bir izmecinin olu. Asl ad: vaz. Doduu Balkesirde, baba mesleini srdryor uzun zaman. ri yar, hantal bir adamdr, irkindir, otuzunu gemitir, 2. Bayezid devrinde (1481-1512) stanbula geliyor. 35 yanda tahta km padiah da air ve hattat. evresindeki dier airler gibi Zat de kasideler sunuyor padiaha, ve cizeler alyor. Osmanl mparatorluu iin bir eit Fikir ve sanat eserler kanunudur cize. Divan edebiyatnn tresidir, yasasdr, edebiyatnn sosyal sigortas bir eit. Bugn dergilerde, gazetelerde baslan yazlara, iirlere, yaynevlerinde kan kitaplara denen telif cretlerinin yerini tutuyor cize. Yani bir emein karl. airine gre deiir, belli bir baremi vardr, iyi esere ok cize verilir, yle byle olanna ona gre. air, devlet byklerine sunduu kaside ve gazellerde kalem gcn gsterir, sanatn gsterir ve hnerini parasal, malsal (nakd, ayn) karla dntrr. Padiah, vezir, devletin dier nemli kiileri, bu kasideleri, ilerinde abartmalar, gerek d yaktrmalar olduunu bile bile, srf bir eser, biryarat olduu iin deerlendiriyorlard. iirlere verilen cizeler (paralar, trl ihtiya maddeleri) Cumhuriyet rejiminin ilk dnemindeki elilikler, irketlerde bankalarda ynetim kurulu yelikleri, vatana hizmet tertibinden maa balamalar gibi kayrmalarn yerini tutar. Yoksa o cizeleri veren devlet erknn vg dkn ve airleri de onlarn dalkavuklar diye kltmeye kalkmak, en azndan cahillik ve insafszlk olur. air yazyor, baars orannda da cretini alyor, geimini buna gre ayarlyor, yar yarya kalemiyle salyordu. Hemen her divan airi gibi, Zat de kaside yazmay geimine katk arac olarak kulland. Latifelerini derleyen yazmada bu durumla ilgili unlar sylyor (Zatnin Letyifi, Mehmed avuolu, TDED, XVIII (1970), 41) :
72
Merhum ve mafur Sultan Bayezid zamannda ylda kaside verirdim; birini nevruzda, ikisini iki bayramda. Baharda iki bin aka, bayramlarda, bir yz uha kaftanlar verirlerdi. Giymezdim kemha olduu iin, satardm. Sof cbbe talebettim, bu ktay dedim: Ben ey erkn- devlet kulzm-i drr-i maniyim / Siph- ceng-cya yarar yeil kzl kemha / Bana prmevc m sof ltfeylen desin gren / Nesm-i ltf-i ah ile bugn mevc vurdu bu derya- Dvna ilettim, Ali Paa merhum vezrizam idi, okuyuverdim. Defterdara aytt: Bizim Molla Zatye bir mavi sof cbbe ver, bir yz kzl iskerlet uha olsun! Defterdar aytt: airlere sof cbbe verilmez, mollalara verirler. Ben ayttm: te Paa Hazretleri Molla Zat diyeyorur, bunlarn ehdetiyle bir ehir almak olur, deil cbbe.- Defterdar aytt: Bunlar sana Molla dedikleri bir gzsz herife gzlce demek gibidir, zdd ile sylerler, yoksa molla deilsin! - Ben ayttm: Nin molla deilim, Edirneye, Bursaya, stanbula kad nibi olmak elimden gelir. - Defterdar aytt: Sana bir sual edeyim, cevaba kadirsen mollasn! - Ben ayttm: Ho! -Ferizin bir mkil yerinden sual etti, grdm bildiim yer deil, yr byk kaziye! dedim. Defterdara, Ali Paa aytt: elebi, mollalk mukarrer oldu, cbbeyi ver! - - Bir latif sof cbbe verdiler.>> . Behet Necatigil, Btn Eserleri 5 Dzyazlar 1- Bile/Yazd Yazlar, Cem Yaynevi, stanbul 1983, s. 105-113
Kanun devrinde (1520-1566) Zatden sonra saray evresinde saygn bir air olarak ilgi gren Hayalnin ad Mehmet, lakab ise Bekr Memidir. Selanikin kuzeydousundaki Vardar Yenicesinde domutur. ocukluk ve genlik yllar Yenicede gemitir. Kalender eyhi Baba Ali Mest-i Acemye balanarak onunla birlikte birka defa stanbula gelip gitmitir. Bu gelilerinin birinde stanbul kads Sargrz Nurettin tarafndan fark edilerek stanbula yerlemesi salanmtr. Daha sonra Defterdar skender elebi tarafndan Sadrazam brahim Paaya takdim edilmi, ok gemeden Kanunnin yakn evresinde yer almtr. Hayalnin saray evresinden grd ilgi adalar tarafndan biraz kskanlkla karlanmtr. stanbuldaki en byk destekisi skender elebi (.1534) ile brahim Paa (.1536)nn lmnden sonra onu ekemeyenlerin de abasyla saray evresindeki konumunu kaybetmi, 964/1556-57 ylnda Edirnede lmtr. Hayal, zellikle gazel airi olarak Osmanl airlerince usta kabul edilmitir. Onun gazellerinde, Necat ile Zatnin tecrbesini devralmak suretiyle yerli unsurlar tasavvuf heyecanla dntrd grlr. Ayrca iirlerinden Selman- Savec, Hafz- iraz ve Molla Cam ile birlikte Nevayye yknd anlalmaktadr. Rumelili airlerin eserlerinde grlen dnyaya kar mesafeli duru, samimi eda, yerlilik arzusu ve tasavvuf heyecan Hayalnin iirlerinin de en belirgin zellikleridir. Onun mistik tecrbesi ve duyu tarz iirlerindeki szck seimini de etkilemitir. Btn bu zelliklerin, biimsel mkemmellii nispeten gz ard eden dervie bir yaklamn rn olduu kolayca tahmin edilebilir. Hayal, zellikle gazel airi olarak adalarn ve daha sonraki asrlarda yetien airleri etkilemitir. Hayalnin bilinen tek eseri divandr. Hayal Divan, Ali Nihat Tarlan tarafndan yaynlanmtr (stanbul 1945). Cemal Kurnaz hem bu eserin sistematik tahlilini yapm (Ankara 1987), hem de Hayalyi tantc makale ve denemeler yazmtr.
HAYAL (1497/99-1556/57)
73
HAYALNN GAZELLERNDEN RNEKLER rnek 3
Mefln mefln mefln mefln 1 Baumda my- jlde tenmde tze dum var Melmet mlkinn sultnyam tum otam var Nesre eviri: Baumda my- jlde tenmde tze dum var; melmet mlkinn sultnyam tum otam var. my- jlde : karmakark, dank sa d : yank yaras; kzgn demirle vurulan damga, iaret melmet : ayplama, knama tu : at kuyruu balanm, ucu altn yaldzl topla ssl mzrak ota : padiah ve vezirlere ait adrlara verilen ad. Dilii eviri: Bamda karmakark sa, bedenimde taze yaram var; knanmlk lkesinin sultanym, tuum ve otam var. lk dizede salar darmadan, bedeninde yaralar olan bir insan tasvir edilmektedir. Bu insan, knanmlk lkesinin sultandr. Benzerlik ilikisiyle salar, tu; yaralar onun iin otadr [leff ner]. Bilindii zere padiah dnda nemli birka devlet adamnn da tular olurdu. Otan nne tu dikilir ve seferlerde tu tanrd. Beyitte tuu ve ota olan bir sultan bir sultan tasviri var. Fakat, sultan melmet mlknn sultan. Melmet mlknn sultan klardr. Yukardaki beyitte bir n tasvir edildii anlalyor. klk klasik iirimizde insan iin mertebelerin en stndr. klarn nderi de Mecnn, Ferhd gibi ak hikyelerinin kahramanlar olan tiplerdir. Yukardaki beyitte de Mecnn mazmunu var. Bilindii zere Mecnnun banda kular yuva yapm, zeri yara ve berelerle dolmutur. Hayal de kendisinin Mecnn gibi bir k olduunu dolayl yoldan sylemektedir. 2 Diyr- szn oldum em gibi ben de serdr Nice Ferhd ile Mecnn gibi yanar erum var Nesre eviri: em gibi ben de diyr- szun serdr oldum; Ferhd ile Mecnn gibi nice yanar erum var! sz : yanma, tutuma serdr : komutan, ba kumandan er : fitil, mum Dilii eviri: Mum gibi ben de yan diyarnn komutan oldum; Ferhd ile Mecnn gibi nice yanar erm var!
74
Yakclk diyrnn serdr olarak em takdm edilmi. air kendisini eme benzetiyor. air soyut bir anlatm tercih ediyor. Beyit anlam bakmndan zenginlik kazandran kelime ikinci msradaki erdr. er kelimesinin karl olarak szlklerde fitil ve mum kelimeleri var. Bu kelimeyi r eklinde okuyarak rak, mrit anlamlarn da dnmek mmkn. Hayal bunu bilinli olarak semi ve sz oyununu er kelimesi zerine kurmutur [tevriye]. Bylece Ferhd ile Mecnn hem meale gibi alglanmlar hem de ak yolunda rak olarak dnlmler. Her iki durumda da Hayal Bey, ak ateiyle efsanevi kahraman haline gelen iki sembol ahstan stnln ifade etmektedir. 3 Fez-y kda ben ol nihl-i ser-firzam kim Nihl-i sidre zre sye salm bir budaum var Nesre eviri: Ben fez-y kda ol nihl-i ser-firzam kim nihl-i sidre zre sye salm bir budaum var. fez : ucu buca bulunmayan boluk, uzay nihl : taze fidan ser-firz : ban yukar kaldran, benzerlerinden stn sidre : Arabistan kiraz; arn sa tarafndaki aa Dilii eviri: Ben ak fezasnda o boyu yanndakilerden daha uzun bir fidanm ki sidre aacnn stne glge salm bir budam var. air kendisini nihl-i ser-firza benzetiyor [tebih]. Bu yle bir fidan ki, Sidre aacnn stne glge salan buda var. Sidre, insan bilgisinin ve idrakinin son snr. Sidretlmnteha, artaki yksek, kutsal aa. Bu aaca glge salan bir buda olduunu syleyen air mbalaa yapmtr. Sidre aacna glge salmak iin Sidretl-mntehy gemek gerek. Bu sadece Hz. Peygambere nasip olmutur. Beyitte mira hadisesine telmih var. Nihl-sidre-sye salmak-budak szckleri Sidretl-mnteh ile ilgilidir [tenasp]. 4 Siph- gussa v gamdan beni saklar penhnda Yznde hl-i misknn gibi bir kara dum var Nesre eviri: Yznde hl-i misknint gibi bir kara dum var; siph- gussa v gamdan beni penhnda saklar. penh : snak, snlacak yer, melce Dilii eviri: Yzndeki misk kokulu/renkli benin gibi bir kara dm var; znt ve sknt askerinden beni snanda saklar. air, sevgilinin yzndeki beni bir snak olarak grmektedir. Gam ve gussay askere, kara da da renk itibariyle misk renkli bene benzetmitir [tebih]. Yzde ve vcdun her hangi bir yerinde bulunabilen benler renk itibariyle siyaha yakndr. Bu yzden kara d, hl-i miskne benzetilmitir. Kara d, ifadesi imknsz ak yerine kullanlan kara sevdy da artrmaktadr. 5 Hayl h- k oldum dahi bu akl- hercy Gnl mlkne ayak basmasn muhkem yasaum var Nesre eviri: Hayl h- k oldum, bu akl- hercy dahi gnl mlkne ayak basmasn, muhkem yasaum var. hercy : kararsz, sebatsz muhkem : kesin, kat. Dilii eviri: Hayal! Ben ak padiah oldum; bu kararsz akl artk gnl lkesine ayak basmasn! Kesin yasam var. Hayal, ak padiah olduunu sylyor. Padiahn bir takm kurallar ve bu kurallar nda yasak ve emirleri vardr. Burada karmza kan ak padiahnn da bir yasa var. Bu yasak hercy akl iin konulmutur. Daha ok sevgilinin sfat olarak kullanlan hercy, burada akl nitelemektedir. air bu beytinde gnlden yana tavr koyarak akl iin gnl mlkne ayak basmasn diyerek kesin yasak koymutur. Akln merkezi beyin,
75
akn merkezi kalptir. Biri dierinin grevini stlenemez, yerine getiremez. h mlkn emiridir, ak gnln. Mevve leff ner sanat yaplmtr. rnek 5 1 Cihn-r cihn iindedr aray bilmezler O mhler ki dery iredr deryy bilmezler Nesre eviri: Cihn-r cihn iindedr aray bilmezler; o mhler ki dery iredr deryy bilmezler. -r : ssleyen, bezeyen mhi : balk Dilii eviri: Cihn ssleyen (Allah) bu cihnn iindedir, arayp bulamazlar; o balklar ki, denizin iindedir de denizi bilmezler. Cihn ssleyen Allah, evrende tecelli etmitir. bn Arab ve onun takipileri evreni sonsuz sayda aynacktan oluan tek bir aynaya benzetirler. Her bir aynackta hepsi mutlak varlktan yansyan farkl grntler parlamaktadr. Bu anlaya gre evrendeki gzellikler, yaratc gzelin yansmalarndan ibarettir. Evrende Allahn varlnn belirtileri vardr; insanlar arayp bulamazlar. Birinci msradaki ikinci ara szc heme aramak hem de ssleyen anlamnda tevriyeli kullanlmtr. Sylenmek istenen birinci msrada sylenmitir. Somutlatrma, rrnekleme unsuru olarak yer alan ikinci msra birinci msrann aklaycs durumundadr. 2 Harbt ehline duzah azbn anma ey zhid Ki bunlar ibn-i vakt old gam- ferdy bilmezler Nesre eviri: Ey zhid, harbt ehline duzah azbn anma! Ki bunlar ibn-i vakt old gam- ferdy bilmezler. harabt : harabeler, virneler; meyhneler duzah : cehennem, tamu zhid : takva sahibi, dindar; kaba sofu ibn-i vakt : vaktin uyarna giden, zamana gre hareket eden Dilii eviri: Ey zahit, sarholara cehennem azabnn szn etme! nk onlar an yaamaya bakarlar, yarn karlaacaklar keder ve skntlar bilmezler. Divan airleri meyhane ile tekke arasnda benzerlik ve geikenlik kurmulardr. Esrimenin ve kendinden gemenin iki farkl mekn arasnda kurulan ilikiden tasavvuf yorumlar retmilerdir. Dolaysyla meyhne ve tekke kavramlar erevesindeki kelimeler arasnda paralellikler kurulmutur. Hayalnin bu beytinde harabat szcnn karl meyhanedir. Meyhane, tasavvuf dilinde tekkedir. Harabat ehli olan sarholarn tekkedeki karl kendinden gemi dervitir. Bunlar ann tadn karmaya, an yaamaya bakarlar. Yani rinte bir tutum sergilerler. Zahitler ise tedbirli, yarn kl krk yararcasna hesaplayan ham sofulardr. Rind-zahit atmasnn farkl bir ifadesine bu beyitte rastlyoruz. Beyit harabat ehli ile zahit arasndaki tezat zerine kurulmutur. 3 afakgn kan iinde dn seyr itse klar Gnede zerre grmezler felekde ay bilmezler Nesre eviri: klar, afakgn kan iinde dn seyr itse gnede zerre grmezler felekde ay bilmezler. -gn : renk afak-gn : afak renkli, kzl d : yank yaras; iret, im Dilii eviri: klar, afak renli kanlarnn iindeki yaralarn seyretseler; gnei zerre yerine koymazlar, gkteki ayn varlnn farknda olmazlar.
Mefln mefln mefln mefln
76
klar, strap ekmekten barlarnda yaralar almtr. Bu yaralar kanldr. Bu kanl yaralar afak vaktinin kzllna benzemektedir. klar, ak acsn tattklar iin hayata deer vermezler; zamann nasl getiine, gnn douuna ve gecenin oluuna aldrmazlar. Krmz rengin hkim olduu bu beyitte afak-kan-d-gne-ay szckleri arasnda tenasp sanat vardr. afak-gne-ay arasnda da tabiatn unsuru olmalar bakmndan ilgi vardr. Ayrca klarn straplarnn fazlal mbalaa edilmitir. 4 Hamde kadlerine rite-i eki takup bunlar Atarlar tr-i maksd nedendr yay bilmezler Nesre eviri: Bunlar hamde kadlerine rite-i eki takup tr-i maksd atarlar; nedendr, yay bilmezler. hamde : erilmi, bklm, kanbur kad : boy rite : iplik rite-i ek : gzya iplii Dilii eviri: Bunlar (klar) bklm bellerine gzya ipliini takarak istek okunu atarlar ama her nedense yay bilmezler. lk dizedeki bunlar szc, bu beyti ncekine balar. Bir nceki beyitte sknt eken, alayan an durumu bu beyitte somut ifadelerle belirlenmitir. An bklm beli yaya, gzyalar kirie, istekleri de oka benzetilmitir. Bedenleri bu av aletine dnen aklarn dnyev istekleri yoktur. Bundan tr dnya nimetlerini avlama aletlerini, yollarn da bilmezler. Tr-yay-atmak szckleri arasnda avla ilgili bir tenasp sanat vardr. 5 Hayl fakr lna ekenler cism-i uryn Anunla fahr iderler atlas u dby bilmezler Nesre eviri: Hayl, cism-i uryn fakr lna ekenler anunla fahr iderler atlas u dby bilmezler. fakr : fakirlik, yoksulluk uryan : plak fahr : vnme atlas : ipekli kuma dib : ipek kuma, canfes kuma Dilii eviri: Ey Hayal, plak bedenlerini yoksulluk alyla rtenler onunla vnrler; atlas, canfes kuma bilmezler. Bedenlerini yoksulluk alyla rten, bununla vnen derviler, kaba ynden yaplm, gsterisiz aba denilen cbbe giyerler. Atlas, canfes kuman bilmezler, deer vermezler. Divan iirinde derbeder yaay, kalender tavrlar ile bilinen klarn iten hesaplar, endieleri de yoktur. Bu k tipi ideal bir tiptir. Onun iin beer ihtiras, ahs macera eklindeki aka bu edebiyatta, zellikle mutasavvf airlerde rastlanmaz. air, mahlasn kendinden ayr tutarak tecrit; giysiyle alakal olan al-atlas-dib szckleriyle de tenasp sanat yapmtr. Hayalnin tasavvuf anlay iirlerine nasl yansmtr?
NEV (1533-4-stanbul 1599)
Ad Yahyadr. Babas Pr Ali, Malkarada Turhan Beyi Camii imam ve ayn zamanda Glenlie bal bir eyhtir. Annesi tarafndan soyu Muhammediye yazar Yazcolu Mehmede dayanr. lk eitimini aile evresinden alan Yahya Nev, sonra stanbula giderek devrin nemli bilginlerinden ahaveyn=[iki karde] lakabyla nl Karaman Ahmed ve Mehmed kardelerin rencisi olur. zellikle Mehmed Efendinin etkisinde kalr. Medrese arkadalar arasnda Bak, Hoca Sadeddin, skpl Valih, Mecd, Karamanl Muhyiddin gibi daha sonra mehur olan kiiler vardr. Nev, medrese eitiminin yan sra ba-
77
ta babas Pir Ali olmak zere, Sarho Bali ve eyh aban gibi sufilerin de tasavvuf terbiyesinden gemitir. Medrese eitimini tamamlaynca Gelibolu ve stanbulda mderris olarak uzun sre grev yapan Nev, III. Murat tarafndan ehzade hocas olarak grevlendirilir. III. Mehmet ve III. Murat dneminde olaanst ilgi grd kaynaklarda anlatlr. stanbulda vefat ettiinde ardnda otuzun zerinde eser brakmtr. Nevnin saray evresinde grd ilginin arkasnda onun airlik yetenei kadar, olgun kiiliinin de etkisinin olduu sylenir. Nev sadece Bak ile ilikisinden tr deil, ortaya koyduu eserlerle de adndan sz ettiren bir airdir. Kasideleri arasnda bilhassa ehzade Mehmetin snnet dn vesilesiyle yazd suriyye mehur olmutur. Hocaln yapt ehzadelerin ldrlmeleri zerine yazd mersiyeler de ilgi grmtr. Bu iirlerinin yan sra esasen o, berceste msralar ile dillerde dolaan sade, anlalr nitelikteki beyitlerinde ustaln gstermi ve bir gazel airi olarak dikkat ekmitir. iirlerinde olduka yaln ama divan iirinin estetik nizamna uygun bir dil kullanr. Gndelik hayat da iirleri de olduka sadedir. Medrese eitiminden getii, nemli grevlerde bulunduu halde sadelii tercih etmitir. Eserleri: Nevnin biricik olu, XVII. yzyln nl biyografi yazar ve hamse airi Atay, babasnn otuzun zerinde eser kaleme aldn belirtir. Mderris kimliiyle yazd eserler arasnda zellikle eitli bilim dallarndan sz eden ansiklopedi niteliindeki Netayicl-Fnnu ilgi grm, ok okunmutur. air olarak Nevnin Trk edebiyatna kazandrd en nemli eseri ise hi phesiz mrettep divandr. Nev Divn, Mertol Tulum ile M. Ali Tanyeri tarafndan yaymlanmtr (stanbul 1977). M. Nejat Seferciolu da Nev Divannn sistematik tahlilini yapmtr (Ankara 2001). NEVNN GAZELLERNDEN RNEKLER rnek 5
Bu gazel, Nevnin ritmik akkanl yakalad gzel iirlerindendir. Tercih ettii mef l filtn mef l filtn kalb ile konuma slbunun her dizede kendini hissettiren bkl ve rahat syleyi tarz ritmi salamtr. Konuur gibi ard arda sralanan baz beyitler, nesre dntrmeye gerek duymayacak kadar szdizimi bakmndan kuralldr.
1 Tli bu vech ile dn serke nigr byle B-re k gr baht yle yr byle Nesre eviri: Tli bu vech ile dn, serke nigr byle; b-re k gr, baht yle yr byle! tli : talih, ksmet, baht; ninghn arkasna den ok dn : aa, aalk, alak ser-ke : dik bal, inat nigr : resim, [resim gibi gzel] sevgili b-re : resiz Dilii eviri: Talih ylesine alak, dik bal sevgili byle; resiz gr ki baht yle, yr byle. Talihten ikyetle balyan beytin devamnda sevgilinin dik ballndan sz edilmektedir. Hem talih hem de sevgili air asndan olumsuz tavr iindedir. aresizlik iinde bulunan air bud durumunu yle ve byle szckleriyle belirgin hle getirmektedir. k bir yanda, sevgili ile baht bir yanda. k aresiz, onlarsa alak ve dik bal. Beyitte rahat bir syleyi var. Bunu ikinci msradaki ritim pekitirmektedir. Nev, bu kendi stne bklp sonra tekrar akp gidiin iire katt ahengin farknda olacak ki, baka iirlerinde de bu tr syleyi biimlerini denemitir.
78
2 Vaslnda bm-i hicrn hicrinde mihnet-i cn Derd-i firk yle vasl u kenr byle bm : korku, tehlike kenr : ky, ke, u; kucaklama Dilii eviri: [Sana] kavumada ayrlk korkusu, ayrlkta can sknts var; ayrlk derdi yle, kavuup kucaklamak byle Divan airi ne vuslatta huzur bulur ne de ayrlkta. Ayrlkta kavuma arzusu rahatsz eder, vuslatta ayrlk korkusu. Bu ikilemin, elikili durumun benzer rneklerine baka airlerin divanlarnda da rastlanr. Nev bu ikilemi ok iyi sezdirmitir. Bu ikilemi ifade ederken de szle anlamn uyumunu slamtr. 3 Ol serv-i ho-hrm tenh bulup ne re Ol b-karr yle ben erm-sr byle Dilii eviri: O gzel yryl serviyi yalnz bulmak ne mmkn! O kararsz yle, ben utanga byle. Sevgili boyu itibariyle serviye benzetilir. air, yryen servi olarak sevgilisini takdim etmektedir. O, uzun boylu, ho yryl bir gzeldir. Byle mstesna gzelliklere sahip birini tenh bulmak imknsz gibidir. Bulunca da utanmamak elde deildir. 4 Dildr tnd ser-ke ayrsa cef-cy Nitsn ya blbl-i dil gl byle hr byle Nesre eviri: Dildr tnd ser-ke ayrsa cef-cy; ya blbl-i dil nitsn? Gl byle hr byle! dildr : birinin gnln alm, sevgili tnd : sert, hain, iddetli Dilii eviri: Sevgili fkeli ve inat, yabanclar cefl; gnl blbl ne yapsn? Gl yle, diken byle. Bu beyitte de grld gibi klarn en fazla yakndklar meselelerden biri sevgilinin hrnl, dik ball; ikincisi de rakibin yaptklar. Gnl, blble benzetilmi [tebih-i beli]; gl ile sevgili, hr szc ile de rakip kast edilmitir. Dildr-gl; ayrhr szckleriyle mrettep leff ner sanat yaplmtr. Ayar her zaman rakip deildir. Kimi zaman sevgilinin yannda dolaan bir yakn veya hizmetisi olabilir. 5 Ten zevrakn drme girdb- ztrba Sabr it gnl ki kalmaz bu rzgr byle Nesre eviri: Ten zevrakn girdb- zdrba drme; sabr et gnl ki bu rzgr byle kalmaz. zevrak : kayk, sandal; zemzem iesi girdb : anafor, evrinti ztrb : elem, ac rzgr : yel, esinti; zaman Dilii eviri: Vcut kayn ac girdabna drme; sabret gnl, bu rzgr byle kalmaz. Beden, ilk dizede zevraka benzetilmitir. Divan iirinde zevrak/kayk kelimesi ile girdb/girdbd szckleri genellikle birlikte kullanlr. Pek tabii olarak zevrak la ilgili dier kelime ve deyimler beyitlerde yer alr. Nev, ikinci msrada rzgr kelimesini tevriyeli kullanarak beytin arm dnyasn geniletmektedir [tevriye]. Sabr et gnl ibaresi, gnlk dilden gelen bir syleyi kalbdr. 6 Nev nice getrsn hicrn ykne tkt Cism-i nizr byle cn- figr byle Nesre eviri: Nev hicrn ykne nice takat getirsin! Cism-i nizr byle cn- figr byle.
79
nizr : zayf, ark figr : yaral Dilii eviri: Nev ayrlk ykne nasl dayansn! Zayf bedeni byle, yaral cn byle air, bu beyte kadar sevgiliye ulaamadn, skntlarnn srdn ifade etmekteydi. Sevgili ve muhitiyle ilgili eitli durumlar dikkatlere sunduktan sonra makta beytinde tahammlnn kalmadn belirtmektedir. Hicran, yk olarak grmektedir [tebih]. lk msrada istifham, ikinci msrada airin kendi fizik ve ruhsal durumuna ilikin geleneksel k tipini daha belirgin klmak iindir. Zayf bir beden, yaral bir can hicran yk gibi ar bir yke nasl takat getirsin? rnek 6
Feiltn feiltn feiltn feiln Filtn fln
1 Bir siyeh la firkunla dolandm bu gice D yakdm tenme cndan usandm bu gice 2 Zlf-i eb-rengi gelr htra gslarnun Mr di bauma sandm uyandm bu gice 3 Bana b-re gnl h ekerek alama dir idp bu sadedi hayl dayandm bu gice 4 Firkat-i hecre dayanmaz bu ten-i lagar h Mjde-i vuslatna geri inandm bu gice 5 Nevy mihr tuliyle cihan fer bulsun Mehtb ile nice renge boyandm bu gice Nevnin XVI. yzyl airleri arasnda edindii konumun etkenleri nelerdir?
OKUMA PARASI Modern Trk iirinin ustalarndan Ebubekir Erolu Snr Ta (YKY Yaynlar 2006) adl kitabnn Aldlar bal altnda divan airlerinden setii gazellerin anlam erevesine uygun modern iirler retir (s.113-124). Modern nazirelerine model olarak setii iirler arasnda Nevnin yukarda metni verilen bu gece redifli gazeli de vardr. Nevnin gazeli ile Ebubekir Erolunun iirini ard arda okuyarak klasik iirin nasl yeniden yorumlanp retildiini grelim.
80
Ald Nev yokluun peinde srkledi de ayrlp gittiin gnden beri beni bir siyah ala dolayarak, yakt yaralarmn kor ateini candan usandrd bu gece, ama gideremez nsiyetimi gklere alan yuvasyla kularn; bir kafese tklm bulsam da kendimi ala benziyor szlrken salarn omuzlarndan aa doru bir sicim kvamnda boyna dolanan omuz atksna dnyor bende, gzmn nnde belirirken gecenin brnd rengiyle sarlnca bir siyah ylan sandm, bama bedenime; rktm, uyandm bu gece bahtmn mumu eriyip tkenirken kararan dnya ile birlikte at yakmaya demez: ah vah etme, byle kalamaz bir rzgr, dedim nne katt bir yaprak gibi tenimi girdaptan tesine drr elbet, teselli arayan gnlme hak verdim de aclara dayanabildim, bunlarla sadede geldiim gece baka yerlerde yaamaya ve ortak bir dte birletiren d iinde iki tarafa g veren ayr ayr var olmaya yok bir diyeceim ama terk editen sonraki ayrla katlanacan gten dm bedenin nasl syleyebilirim? snavdan getii kadar biliniyor varolan akn kanatlar, diye diye gnln edasnda cennetleri terk ettim balandm ama bir gn yine de kendinde brakt mjdesine binlerce perdeye rtnsen de bu gece tede varsn sen, diye sultanm! bal kaldm kavuma dileine dosun gne, dnya bir daha sn Nev! yalnz aynadaki grntne e koyu bir renge boyansan bile akn gtrd lemlere dalarsn, aydaki lekelerin grnd lde parldayan bu gece
81
EMR (.1575)
Ad Emrullah olup Edirnelidir. Ailesi hakknda kaynaklarda bilgi yoktur. Edirne ve stanbulda tevliyet grevini yrtmtr. Hayat boyunca devletin ileri gelenleriyle yaknlk kurmaktan uzak durmu, kimseye vg iirleri yazmam, yoksul bir hayat srmtr. Esrar tutkunu olduu kaynaklarda kaytldr. mrnn sonlarna doru akln yitirmi ve 983/1575 tarihinde vefat etmitir. Emr, divan iiri gelenei iinde daha ok muamma airi olarak tannr. yle ki bu trde, ranl airleri geecek kadar baarl olan Emrnin muammalarnn zmn ieren mstakil eserler kaleme alnmtr [Muammay Ahmed, erh-i Muamma-y Emr, Nuruosmaniye Ktp. 3951]. Onun bu zelliinin deiik yansmalarn harf oyunlar biimiyle Emr Divannda grmek mmkndr. Emr Divan ve muammalar M. Yekta Sara tarafndan yaynlanmtr (stanbul 2002). Emr, iirini ustaca kuran airlerdendir. Gazellerinde bile syleyi mkemmelliinden ok orijinal hayaller kurmaya, kelime oyunlarna ve iirin hner tarafna ynelmitir. Bu bakmdan adalarnca iirleri kapal bulunmutur. Hner gsterisi saylan tarih drme sanatndaki ustal beenilmitir. rnek 7 (Gazel)
Feiltn feiltn feiltn feiln Filtn fln
Muamma: Anlam gizli, g anlalr sz, bilmece. Edebiyatta bir ad sorulacak ekilde dzenlenmi manzum bilmece.
1 Leblern gonca yanaun gl-i handn olmu Hsnn ey serv-i seh tze glistn olmu Nesre eviri: Ey serv-i seh hsnn tze glistn olmu; leblern gonca yanaun gl-i handn olmu. leb : dudak gl-i handan : alm gl hsn : gzellik seh : dzgn Dilii eviri: Ey dzgn boylu selvi, gzelliin taze glbahesi olmu; dudaklarn goncaya, yanan alm gle dnm. Divan iirinde gzelin dudaklarnn goncaya, yanann alm gle, boyunun selviye benzetilmesi ok yaygndr. Emr, dudak [leb] ve yanan uyumuyla ortaya kan gzellikle bunlarn benzetildii gonca, gl ve selviyi barndran bahe arasnda paralellik kurmutur. Dolaysyla beyitte leb-yana-hsn; gonca-gl-glistn szcklerinin anlamsal uyumu bir leff ner sanat meydana getirmektedir. 2 Anbern kkline snbli benzetdgimi idp ol sanemn zlfi pern olmu Nesre eviri: Anbern kkline snbli benzetdgimi iidp ol sanemn zlfi pern olmu. anbern : anber kokulu sanem : put, heykel; tapnr gibi sevilen kimse; gzel kadn Dilii eviri: Anber kokulu kklne snbl benzettiimi iitip o gzelin zlf darmadan olmu. air gzellik unsurlaryla doadaki varlklar arasnda kurduu benzerlii bu beyitte de srdrmektedir. Gzelin sa ilk dizede kokusuyla, ikinci dizede biimiyle szkonusu edilmi. San snble benzetilmesi veya smblle sa arasnda benzerlik kurulmas yaygn olmakla birlikte smbln saa benzetilmesi pek allm bir durum deildir. Emr, allmam bir benzetme yapmtr. Fakat bu o kadar nadir bir benzetmedir ki bunu iiten put gibi gzelin zlf darmadan olmutur. Sanem kelimesinin bt, nigr gibi istire yo-
82
luyla sevgili yerine kullanldn hatrlamakta yarar var. itmek eyleminin sanem tarafndan m, yoksa zlf tarafndan m gerekletirildii pheli braklmtr. 3 Halka halka grinen kkl-i pr-n degl Ddelerdr kim anun hsnine hayrn olmu Nesre eviri: Halka halka grinen kkl-i pr-n degl, anun hsnine hayrn olmu ddelerdr. pr-n : kvrm kvrm; kark dde : gz Dilii eviri: Halka halka grnen onun kklnn kvrmlar deil, onun gzelliine hayran olmu gzlerdir. Bu beyitte yine gzelin kklnden sz edilmekte, biimsel zellikleri ne karlmaktadr. Emr, gzelin halka eklinde kvrmlaan salar ile klarn hayranlktan gzelin zerinde donup kalan baklar arasnda benzerlik kurarak gzel yorum [hsn-i talil] yapmtr. 4 Kkli cim anun kaddi elif kalar nn Ne diyem ana ki badan ayaa cn olmu Nesre eviri: Kkli cim anun kaddi elif kalar nn, ana ne diyem ki badan ayaa cn olmu. kadd : boy Dilii eviri: Kkl ( ,)boyu elif ( ,)kalar nun ([ )gibi]. Ona ne diyebilirim ki batan ayaa can olmu. Emrnin muamma yazmadaki ustalnn iirlerine zaman zaman harf oyunlarna dayal sanatlar biiminde yansd daha nce belirtilmiti. Harf oyunlar, bir veya birka beyitte ya da iirin btnnde, harflerin biim bakmndan sevgilinin gzellik unsurlarna veya eitli nesnelere benzetilmesiyle gerekleen, beyit veya iir ierisinde bir kelime gizlemee ya da benzetmelerden yararlanarak bir harfe veya kelimeye iaret etmee dayanan sanatlardr. Bu beytinde Emr, kapal bir oyun yerine pek ok airin bavurduu bir yolu denemi, harflerin biimsel zellikleriyle gzellik unsurlar arasndaki benzerlikten yararlanmtr. Sa, boyu ve kalaryla alml bir gzel imgesini, halk syleyii olduu belli olan batan ayaa can olmu ibaresiyle pekitirmitir. 5 Hasret-i laln ile cn virr Emr sanem Gzleri kan akdur stine giryn olmu Nesre eviri: Sanem, hasret-i laln ile Emr cn virr; giryn olmu gzleri stne kan akdur. lal : yakut; krmzlndan tr dudak giryan : alayan, alayc Dilii eviri: Ey put gibi gzel, Emr senin dudann hasretiyle can verir. Alayan gzleri stne kan aktr. air bu beyitte gzele seslenmektedir. Sanem kelimesinin gzel yerine, lal kelimesinin ise dudak yerine kullanldn hatrlayalm [istire]. Gzelin dudana duyduu zlemin can vermek dzeyinde olduunu ifade eden air, cn szc ile bu beyti ncekine balamaktadr. kinci ve drdnc beyit arasnda kklle kurduu ba, drdnc ve beinci beyit arasnda cn kelimesiye makta salamaktadr. Son dizede ise divan iirinde kln en nemli belirtilerinden biri olan kanl gzya dkmek vurgusunu yapmaktadr. Emrnin muamma yazmadaki ustal dier iirlerine nasl yansmtr?
83
zet
1
Zat ve eserlerini tanyabilmek. XVI. yzylda Trk iiri ses ve syleyi imknlar bakmndan zenginleir. nceki asrn sonunda Necatnin iirlerinde belirginleen yerlilik eilimini Zat (14711546) devam ettirir. Doup byd Balkesirde izmecilik mesleiyle hayata atlan Zat, II. Bayezit dneminde stanbula giderek edebiyat evrelerinde yer edinir. II. Bayezit tarafndan iirleri beenilerek kendisine tevliyet verildii halde padiahn airlere datt salyne [yllk] ve dier gelirlerle yetinerek stanbulda kalmay tercih eder. Remilcilik yapt dkkn, devrin gen yeteneklerinin kendilerini gsterdikleri, snandklar bir ortam olarak edebiyat tarihinde yerini alr. Zat sadece hayat hikyesi ile deil iirleriyle de Necat ile Bak arasnda kpr konumundadr. Necatnin desteini gren Zat, Baknin yetimesinde rolyle zincirin halkalarn tamamlar. Hayatyla iiri iiedir. Hayatn btn ayrntlar, gndelik dilin imknlar yaanmlk duygusuyla birlikte onun gazellerine yansr. retken bir airdir. Zat Divannda 1825 gazel vardr. Bu kadar ok iir syledii iin bulduu bir mazmunu, tebih ve istiareyi yineler. Kendisini tekrar eden pek ok air gibi Zat de bu ynyle eletirilir. Trkenin btn imknlarn sonuna kadar dener. Divan airleri tevhit, mnact, nat gibi konular genellikle kaside formunda ele aldklar halde Zat, gazel biimiyle ayn konular iler. Zatnin gazellerinde gndelik hayatn hemen her ayrnts gibi din konular da ele alnmtr. Deyim ve halk syleyilerini, gnlk konuma dilini iirlerine baaryla yanstr. zellikle gazellerinde kulland szckler ve taknd tavr tamamen konuma slbuna uygundur. Olduka hacimli divannn yan sra mesnevileriyle de tannr. Onun Edirne ehrengizi Anadoluda trn ilk rneklerindendir. em Pervne adl mesnevisi ise ayn konuyu ileyen dier mesnevilerden daha fazla ilgi grmtr. Bir de Letifi vardr.
Hayal ve iirlerini tanyabilmek. Rumeli duyu ve syleyiini Osmanl iirine tayan Hayal (.1556/57), Kanun devrinde (1520-1566) saray evresinde saygn bir air olarak yer edinir. Yetitirdii air ve sufilerle Osmanl kltr ve sanat hayatnda hakl bir ne sahip olan Yenicelidir. Genliinde katld Kalenderilerle stanbula geli gidilerinde stanbul kads Sargrz Nurettin tarafndan fark edilerek stanbula yerlemesi salanr. Defterdar skender elebi tarafndan sadrazam brahim Paaya, onun araclyla da Kanunye takdim edilir. Hayalnin saray evresinden grd ilgi adalar tarafndan biraz kskanlkla karlanr. Hamisi konumundaki skender elebi (.1534) ile brahim Paa (.1536)nn ardarda lmnden sonra saray evresindeki saygnln kaybetse de zellikle gazel airi olarak Osmanl airlerince usta kabul edilir. Hayalnin gazellerinde, Necat ile Zatnin tecrbesini devralmak suretiyle yerli unsurlar tasavvuf heyecanla dntrd grlmektedir. Ayrca iirlerinden Selman- Savec, Hafz- iraz ve Molla Cam ile birlikte Nevayye yknd anlalmaktadr. Rumelili airlerin eserlerinde grlen dnyaya kar mesafeli duru, samimi eda, yerlilik arzusu ve tasavvuf heyecan Hayalnin iirlerinin de en belirgin zellikleridir. Onun mistik tecrbesi ve duyu tarz iirlerindeki szck seimini de etkilemitir. Btn bu zelliklerin biimsel mkemmellii nispeten gz ard eden dervie bir yaklamn rn olduu kolayca tahmin edilebilir. Hayal, zellikle gazel airi olarak adalarn ve daha sonraki asrlarda yetien airleri etkilemitir. Hayalnin iirlerinin topland mrettep divan Ali Nihat Tarlan tarafndan yaynlanmtr (stanbul 1945). Cemal Kurnaz da bu eserin sistematik tahlilini yapm (Ankara 1987), Hayalyi tantc makale ve denemeler yazmtr.
84
Nev ve eserlerini tanyabilmek. Osmanl iirinde biimsel mkemmelliin Bakden sonraki en nemli temsilcisi Nev [ 1533-4- 1599] kkl bir ailenin ocuudur. lk eitimini aile evresinden alan Yahya Nev, sonra stanbulda devrin nemli bilginlerinden ahaveyn=[iki karde] lakabyla nl Karaman Ahmed ve Mehmed kardelerin rencisi olur. Medrese arkadalar arasnda Bak, Hoca Sadeddin, skpl Valih, Mecd, Karamanl Muhyiddin gibi daha sonra mehur olan kiiler vardr. Nev, medrese eitiminin yan sra bata babas Pir Ali olmak zere, Sarho Bali ve eyh aban gibi sufilerin de tasavvuf terbiyesinden gemitir. Medrese eitimini tamamlaynca Gelibolu ve stanbulda mderris olarak uzun sre grev yapar. III. Murat tarafndan ehzade hocas olarak grevlendirlir. III. Mehmet ve III. Murat dneminde grd olaanst ilginin arkasnda onun airlik yetenei kadar, olgun kiiliinin de etkisinin olduu sylenir. Kaynaklarda otuzun zerinde eser kaleme ald belirtilir. Kasideleri arasnda bilhassa ehzade Mehmetin snnet dn vesilesiyle yazd suriyye mehurdur. Hocaln yapt ehzadelerin lmleri zerine yazd mersiyeler de ilgi grmtr. Bu iirlerinin yan sra esasen o, berceste msralar ile dillerde dolaan sade, anlalr nitelikteki beyitlerinde ustaln gstermi ve bir gazel airi olarak dikkat ekmitir. iirlerinde olduka yaln ama divan iirinin estetik nizamna uygun bir dil kullanr. Gndelik hayat da iirleri de olduka sadedir. Medrese eitiminden getii, nemli grevlerde bulunduu halde sadelii tercih etmitir. Mderris kimliiyle yazd eserler arasnda zellikle eitli bilim dallarndan sz eden ansiklopedi niteliindeki Netayicl-Fnnu ilgi grm, ok okunmutur. air olarak Nevnin Trk edebiyatna kazandrd en nemli eseri ise hi phesiz mrettep divandr. Nev Divn, Mertol Tulum ile M. Ali Tanyeri tarafndan yanlanmtr (stanbul 1977). M. Nejat Seferciolu da Nev Divannn sistematik tahlilini yapmtr (Ankara 2001).
Emr ve iirlerini tanyabilmek. Divan iirinde orijinal hayalleri ve muamma yazmadaki ustalyla tannan Emr [.1575], hayat boyunca devletin ileri gelenleriyle yaknlk kurmaktan uzak durmu, kimseye vg iirleri yazmam, yoksul bir hayat srmtr. adalar muamma sylemekteki srarndan dolay dier tarzlarda baarl olamadn iddia etseler de iiri bir hner gsterisine dntrd bilinir. Muammaya ilgisinin deiik yansmalarn harf oyunlar biimiyle iirlerinde grmek mmkndr. iirini ustaca kuran airlerdendir. Gazellerinde bile syleyi mkemmelliinden ok orijinal hayaller kurmaya, kelime oyunlarna ynelmitir. Bu bakmdan adalarnca iirleri kapal bulunmutur. Yine bir hner gsterisi saylan tarih drme sanatndaki ustal beenilmitir. Emr Divan ve muammalar M. Yekta Sara tarafndan yaynlanmtr (stanbul 2002). XVI. yzyl divan edebiyatyla ilgili deerlendirmeler yapabilmek. Zat, Hayal, Nev ve Emrnin divanlarndan seilip aklanan gazeller, Trke szdiziminin, gnlk konuma dilinin, hayal incelii ve syleyi mkemmeliinin XVI. yzyl divan iirinde belirgin olduunu gsterir.
85
Kendimizi Snayalm
1. Zat, hangi padiah dneminde nl olmutur? a. Kanuni Sultan Sleyman b. II. Bayezit c. Yavuz Sultan Selim d. II. Selim e. III. Mehmet 2. Aadakilerden hangisinde Zatnin eserleri doru verilmitir? a. Netayicl-Fnun-Letaifname b. Letifname-Yenice ehrengizi c. em Pervane-Muhabbetname d. Bursa ehrengizi-em Pervane e. Edirne ehrengizi-em Pervane Yusf geri grenler ellerini kesdiler Gn yzn grdi senin akk old bedrin yesi 3. Yukardaki beytin ikinci dizesinde alt izili szcklerle yaplan edeb sanat, aadakilerden hangisidir? a. stifham b. Telmih c. Tevriye d. Hsn-i talil e. Techl-i rifne Bamda my- jlde tenimde taze dm var Melmet mlknn sultnyam tum otam var 4. Yukardaki beyitte alt izili szcklerle hangi sanat 6. Nevnin dneminin bilim dallar hakknda tantc bilgiler verdii ansiklopedi niteliindeki eseri aadakilerden hangisidir? a. Kefz-Znn b. Mecelletn-Nisb c. Minhacul-Ulm d. Miftahul-Ulm e. Netayicl-Fnn 7. Doum, snnet ve evlenme merasimlerini ileyen eserlerin genel ad nedir? a. Selmname b. Letyifname c. Surname d. Vekyiname e. Kyafetname Ten zevrkn drme girdb- ztrba Sabr et gnl ki kalmaz bu rzgr byle 8. Yukardaki beyitte alt izili olan szckle hangi sanat yaplmtr? a. Cinas b. Kalb c. tikk d. Tevriye e. Telmih 9. Emrnin adalarnca da vurgulanan en nemli zellii aadakilerden hangisidir? a. Devrin nde gelen devlet byklerine kasideler sunmutur. b. Muamma ve kelime oyunlarna dknlnden tr iirleri zor anlalr. c. Gazellerinde syleyi mkemmeliine ok nem verir. d. iirlerinde olduka sade ve yaln bir dil kullanmtr. e. Hner gsterisine dayal sanatlarla ilgilenmez. Kkli cim anun kaddi elif kalar nn Ne diyem ana ki badan ayaga cn olmu 10. Yukardaki beyit, Emrnin air olarak hangi zelliini yanstmaktadr? a. Tarih drme sanatna ilgisini b. Tebih sanatna dknln c. Tenasp sanatn kullanmadaki becerisini d. Harf oyunlarna ilgi gsterdiini e. stire sanatn kullanmadaki baarsn
yaplmtr?
a. b. c. d. e. Tenasp Tezat Leff ner hm- tenasp Tecnis
5. Aadaki ifadelerden hangisi Hayal iin sylenemez? a. iirleri biim ve syleyi bakmndan mkemmeldir. b. Yerli unsurlar tasavvuf heyecanla dntrmtr. c. Samimi bir eds vardr. d. Rumeli duyarln yanstr. e. Molla Cam ve Nevayye yknr.
86

1. b 2. e 3. b 4. c 5. a 6. e 7. c 8. d 9. b 10. d Yantnz yanl ise Zat balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yantnz yanl ise Zat balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zatnin Gazellerinden rnekler balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zatnin Gazellerinden rnekler balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hayal balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nev balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nev balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nevnin Gazellerinden rnekler balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Emr balkl blm yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rnek 7 balkl gazeli yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Nev, dneminin sufi evrelerinde saygn bir yeri olan Pir Alinin oludur. Hem tasavvuf terbiyesinden gemi hem de dneminin en nl bilginlerinin ders verdii medreselerde eitim grmtr. Bilgisi ve sezgisiyle Osmanl padiahlarnn dikkatini ekmi ve ehzadelere hocalk yapmtr. Ayn zamanda rencisi olan ehzadelerin ardndan yazd mersiyeler dokunakl metinler olduu iin beenilerek okunmutur. Btn bunlara ilave olarak bilgin bir air olmasna ramen syleyi bakmndan mkemmel, akc ve henkli gazeller sylemitir. Sra Sizde 4 Muamma sylemek ustalk ister. Bir eit hner gsterisidir. Metnin iine bir ad gizlemek becerisidir. Bu yaplrken harflerin saysal ve sembolik anlamlarndan yararlanlr. Dolaysyla youn biimde iilik gerektirir. Emrnin muamma sylemedeki ustal gazellerinde harf oyunlarna dayal sanatlar ska kullanmasna neden olmutur. Ayrca szn ilk akla gelen anlam yerine armlarndan yararlanr. Bu tarz iir, okurlarca zor anlalr.

Sra Sizde 1 Zat, yaad dnemde olduu kadar sonraki asrlarda da usta kabul edilen airlerdendir. Onun remilci dkkn airlerin urak yeridir. airlii kadar, evresindeki iir heveslisi genlere yol gstericliiyle de tannr. Yetitirdii airler arasnda Bak gibi airlerin bulunmas onun hretini pekitirmitir. Zatnin dier bir zellii ise retkenliidir. Edirneli Nazm, Muhibb, Gelibolulu Ali gibi ok yazan airler arasnda yer alr. Zat Divannda 1825 gazel yer almaktadr. Kasideleri, ktalar ve musammatlaryla olduka hacimli bir divan sahibidir. Onun Edirne ehrengizi Anadoluda trn ilk rneklerindendir. Ayrca em Pervane adl mesnevisi de ayn konuyu ileyen dier mesneviler arasnda sekin bir yere sahiptir. Sra Sizde 2 Hayal, genliinde Kalenderiler arasnda bulunmutur. Rumelili pek ok divan airi gibi o da tasavvufun Muhyiddin Arab tarafndan sistemletirilen yorumunu benimser. iirlerinde tasavvuf retisini yaymak amac gtmez. Tasavvufun mecazlarn, benzetme ve istiarelerini kullanmay tercih eder. Dolaysyla tasavvuf, onun iirine anlam derinlii ve arm zenginlii katar.
Ak, C.-Akkaya, M. (1993). Zat Divanndan Semeler. Balkesir: Alem Basn Yayn. Armutlu, S. (1998). Zatnin em Pervne Mesnevisi (nceleme-Metin). Malatya: nn niversitesi DT. Kurnaz, C. (1987). Hayali Bey Divan Tahlili. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Kurnaz, C. (2011). Kanuninin En Sevdii airdi: Hayali Bey. Dil Ve Edebiyat. 30 (Haziran): 16-33. Sara, M. A. Y. (2002). Emr Divan. stanbul: Eren Yaynlar. Seferciolu, M. N. (2001). Nev Divannn Tahlili. Ankara: Aka Yaynlar. Serdarolu, V. (2006). Sosyal Hayat Inda Zat Divan. stanbul: SAM Yaynlar. entrk, A. A. (2004). Osmanl iiri Antolojisi. stanbul: YKY. Trk Edebiyat Tarihi. (Editr: Talat Halman vd.). Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
5
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Lami elebi ve iirlerini tanyabilecek, Gelibolulu l ve eserlerini tanyabilecek, Ruh ve iirlerini tanyabilecek, baz iirlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Lami elebi Nakka Ali Emir Ahmed-i Buhar Molla Cam Ali ir Nevay Cam-i Rum Gelibolulu Mustafa l em Varidatl-Enka Layihatl-Hakka Knhl-Ahbar Ruh-i Badad Azmizade Halet Terkib-bent
indekiler
XVI. Yzyl Trk Edebiyat Klasik Dnem Divan airleri-II GR LAM ELEB GELBOLULU L BADATLI RUH
Klasik Dnem Divan airleri-II

GR
XVI. yzyl divan iirinde farkl araylar temsil eden airlerden Lami elebi, Gelibolulu l ve Badatl Ruh Trk edebiyatnn geliip serpilmesine nemli katk salamlardr. Lami elebi Farsadan, zellikle Abdurrahman Camden yapt evirilerle; Gelibolulu l hemen hemen her trde verdii eserleriyle; Badatl Ruh ise Osmanl siyasal merkezinin uzanda bulunan Badattan divan iirine yapt katklarla tannr. imdi bu airleri daha yakndan tanyalm.
LAM ELEB (1472-1534)
Lami elebi 878/1472de Bursada dodu. Asl ad Mahmuttur. Varlkl, eitimli ve tannm bir ailenin ocuudur. Babas II. Mehmet ve II. Bayezit dnemi defterdarlarndan Osman Efendi, annesi Dilad Hatundur. Dedesi ise Nakka Alidir. Nakka Ali, Timurlularn kltr merkezlerinde nakkal rendikten sonra doduu ehre dnp orada sanatn icra etmitir. Bursadaki Yeil Trbe ve Yeil Caminin naklar onun eseridir. Ssl at eyerlerinin de Nakka Alinin icad olduu sylenir. Lami elebi iyi eitim grmtr. Ahaveyn olarak tannan Karamanl Ahmet ve Mehmet Efendiler ile Fenarizade gibi dnemin tannm bilginlerinden ders almtr. ann geerli ilimlerini, Arapa ve Farsay ok iyi rendii yazdklarndan bellidir. Lami elebi, air ve yazar olarak II. Bayezit dneminde adn duyurmaya balamsa da asl hretini Yavuz Sultan Selim dneminde kazand. 1509da kaleme ald Hsn Dil adl eserini Yavuz Selime takdim edince kendisine otuz akelik yevmiye ve maa baland. Daha sonra Kanun Sultan Sleyman ve veziri brahim Paayla da iliki kurdu. Eserlerini sunduu kiilerin beenisini kazand ve iyiliklerini grd. Kendisine balanan vakf gelirleriyle rahat bir mr srd (Ernsal 1990: 179-194). lmne kadar (1534) vaktini telif ve tercme eserler yazarak geirdi. Belli bir ilm birikime ulaan Lami elebi, dnemin nl mutasavvflarndan Naki eyhi Emir Ahmed-i Buharye baland. Bylece tasavvufi bilgi ve tecrbeyi rendi. Emir Buhar araclyla Nakilie girince yolu, stat kabul ettii Ali ir Nevay ve Abdurrahman Cam ile kesiti. Emir Buhar hakknda bilgi iin Mustafa Karann, Derviin Hayat Sfnin Kelm adl (stanbul 2005) eserinin ilgili blmn (s.447-449) okuyunuz.
90
Lami elebi, krka yakn manzum, mensur; telif ve tercme eseriyle iir ve nesir alannda adn duyurmutur. Kendisinden nce yaam ve kendi dneminde Bursada yaayan tannm limlerden dersler alarak; Ebl-Kasm- Harir, Ebl-Fazl- Hamid, Hafz, Sad, Cam, Kemal Paazade, Ali ir Nevay gibi bilgin, air ve sanatkrlarn eserlerini okuyarak kendini yetitirmitir. Devrin her trl bilgisine az veya ok sahip olmakla beraber din bilimlerde, bilhassa kelam ve felsefede, tp alannda, tasavvufta ve gzel sanatlarda derin bilgiye sahiptir. Birbirinden farkl trlerde eser yazmay baarmtr. Onun sanatkr ruhunun alevlenmesinde dedesi Nakka Ali ve evresinin byk etkisi vardr. XVI. yzyl air tezkirelerinde Lami elebinin hayat yannda bilimsel yn, sanat ve kiiliiyle ilgili nemli bilgiler verilmitir. Seh, Latif, Ahd, k elebi, Knalzade Hasan elebi ve Beyan onun eserlerinden vgyle sz etmiler, farkl konularda yazmasn, eserlerinin bilgi ve fazilet ykl oluunu, devrin air, bilgin ve devlet adamlar nezdinde sekin bir yere sahip oluunu dile getirmilerdir. k elebi, onun iin ir iny r eker gibi cem etti diyerek hem nazmda hem nesirde ok baarl olduunu vurgulamtr. Kendinden baka hemen herkesi tenkit eden Gelibolulu l bile onun nesirde stn olduunu belirterek erefl-nsan ve evahidn-Nbvvesini baarl bulduunu belirtir. Lami elebinin nesri konusundaki vglerine ramen iirlerini dalndan ham koparlm meyveye benzetir (sen 1994: 267). Lami elebi, devrinden itibaren mkemmel ve mrettep divan sahibi olarak tannr. Divan dnda bilinen on alt manzum eseri vardr. Bir hamse yazmann bile ok byk baar sayld bir dnemde o, iki hamse oluturacak kadar eser yazmay baarmtr. Trk edebiyatnda mesnevi sahasnda sekin bir yere sahiptir. Ayrca mesnevilerinde kendi zamanna kadar ele alnmam konular ele alma cesaretini gstermitir. Laminin mesnevileri hakknda 6-7. nitelerde bilgi verilecektir. Lami elebinin eserlerinde tasavvufi bilgi ve kltr nemli bir yer tutar. Erken yalarda Bursann manevi ikliminden etkilenerek tasavvuf yoluna meyletmi, devrinin tannm mutasavvflarndan Emir Ahmed Buharye balanmtr. Onun araclyla Nakibendi tarikatna girmi ve tasavvuf terbiyesinden gemitir. Belki de bu vesileyle kendisi gibi Naki olan Abdurrahman Cam ile tanm, onun fikirlerinden fazlasyla etkilenmitir. Onun pek ok eserini Trkeye evirerek Cam-i Rum lakabn almtr. Kaynaklarn verdii bilgilerden hareketle Lami elebinin stn ynlerini yle sralayabiliriz: 1. retken (velud) bir air ve yazardr. 2. ki hamse sahibidir. 3. Nesirde stattr. 4. Mkemmel ve mrettep divan sahibidir. 5. lim airlerdendir. 6. Abdurrahman Camden yapt tercmelerle Cam-i Rum diye anlr.
Eserleri
Lami elebi, serdefter skender elebiye yazd bir mektubunda; Urup ilm hner zeyline pene ridi nazm u nesrm s v pence diyerek manzum ve mensur eser saysnn otuz bee ulatn belirtmektedir. Bu mektubundan sonra da yazmaya devam ettii dikkate alnrsa eser saysnn daha da fazla olduu sylenebilir. Gerekten de Trk edebiyatnn en retken airlerindendir. ok farkl trlerde yazd eserlerinin bir ksm telif, bir ksm tercmedir. Be mesneviden oluan hamse yazma geleneini srdrm, iki hamse oluturacak kadar eser kaleme almtr.
5. nite - Klasik Dnem Divan airleri-II
91
Fars iirinde rnekleri olduu hlde Trk edebiyatnda daha nce ele alnmayan Vamk u Azra, Vs Ramin gibi mesneviler ilk defa Lami elebi tarafndan yazlmtr. Abdurrahman Camnin siyer trndeki evahidn-Nbvvesini, evliya tezkiresi trndeki Nefehtl-nsn, felsefi-alegorik ak mesnevisi Salaman u Absaln Trkeye evirmitir. Lami elebinin en nemli eserlerinden biri de divandr. ehrengiz-i Bursa ve Hayretnamesini de iine alan Lami Divan, divan iirinin dayand sanat anlaynn anlatld bir dibace ile balar ve be defterden oluur. Lami Divan, doktora tezi olarak hazrlanm, seilmi iirler dilii evirileriyle birlikte yaymlanmtr (Burmaolu 1989).
Lami elebiyi btn ynleriyle tanmak iin Sadettin Erinin Bir Bursa Efsanesi-Lami elebi (Kitabevi Yaynlar, stanbul 2011) adl kitabn okuyunuz. rnek 1 (Gazel) Filtn filtn filtn filn 1 Hrkas erbb- kun hilat-i db yeter Ke-i meyhne dn gn cennetl-mev yeter 2 3 4 5 Lle-ve k- girbn eyleyp yeg tutmaa Cme-i dnydan ey dil dmen-i sahr yeter kun bir bseyile htrn ho tut begm rife b- cihandan bir gl-i zb yeter Zhid yama-y akl u dn mn itmee Tapduun Tanr hakin ol bt-i ran yeter Lmi neyler glistan seyrin ey pr-i mugn Devletnde bde gl ney blbl-i eyd yeter
Osmanlca-Trke szlklerden yararlanarak bu gazelin dilii evirisini yapnz.
GELBOLULU MUSTAFA L (1541-1600)
air, tarihi ve devlet adam olarak tannan l, 948/1541de Geliboluda dodu. Ad Mustafa, mahlas ilk zamanlarda em, sonralar ldir. Gelibolulu Mustafa l olarak anld. Babas ticaret adam Hoca Ahmet b. Abdullahtr. Alt yanda eitime balad. Geliboluda ve stanbulda birok hocadan ders ald. nceleri mderrislie meylederken daha sonralar idari hizmete yneldi. Hayat farkl Osmanl ehirlerinde devlet hizmetiyle geti. Daha on dokuz yanda Ktahyada ehzade Selim (II. Selim)in divan ktipliine getirildi. Ardndan am beylerbeyi ve olan hemerisi Gelibolulu Lala Mustafa Paann daveti zerine nce Halepe sonra ama giderek alt yl onun divan ktipliini yapt. Mustafa Paann Yemenin fethine gnderilmesiyle Msra gitti. Mustafa Paann azli zerine Msrdan Manisaya ehzade Murat (III. Murat)n yanna snd. 1569da stanbula dnd. Hazrlad Heft Meclis adl eserini Sokullu Mehmet Paaya sunmas zerine 1570te Bosnaya divan ktibi olarak atand. III. Muratn padiah olmasyla (1574) birlikte stanbula dnp ona baz kasideler ve Zbdett-Tevarhi sundu ise de umduunu bulamayarak tekrar Bosnaya dnd. Bu arada Lala Mustafa Paann Grcistan, Azerbaycan ve irvan blgesine bakomutan tayin edilmesi zerine 1578de onun maiyetine katld. irvann fethiyle birlikte Halep tmar defterdarlna getirildi. Uzun sre yrtt bu grevi srasnda Nshats-Selatni yazd. Burada hazrlad Nusretname ve Camiul-Buhur Der-Mecalis-i Sur adl eserlerini padiaha sunmak iin 1583te stanbula geldi. Ancak yeni bir grev alamad gibi eski gre-
92
Bahr- tavl: Aruzun feiltn, mefln, mstefiln czlerinden her birinin istenildii kadar tekraryla yazlan iirdir. lk rneklerine XV. yzyldan itibaren hemen her yzylda az sayda da olsa bahr- tavil yazlmtr.
Gy u evgn: Ak bir alanda at zerinde, elde bulunan ucu eri bir sopa (evgn) ile top(gy)a vurularak oynanan bir tr oyun.
vinden de oldu. ki yllk bir aradan sonra 1585te Erzurum hazine defterdarlna, ksa bir sre sonra da Badata mal defterdarlna atand. Buradan azli zerine tekrar stanbula dnd. Uzun sre bota bekledi ve nihayet 1589da Sivas defterdarlna tayin edildi. Ksa bir almadan sonra tekrar uzun sreli bota kald ve stanbula dnd. Riyazs-Salikn adl eserini yazarak III. Murata sundu. 1592de yenieri oca ktipliine atand. Dk rtbe olmakla beraber kabul etti. Ayn yl defter emini, 1595te tekrar yenieri ktibi oldu. Bu arada Fatih Mahallesine ev yaptrmaya kalkt. Evin inaatnda acemi olanlar altrdnn III. Murat tarafndan grlmesi zerine bu grevinden de azledildi. Bana gelen bu olaya zntsnden dolay stanbulda duramad, 1593te memleketi Geliboluya dnd. Ayn yl iinde III. Murat ld, yerine III. Mehmet tahta geti. l ona gzel bir clusiye yazd. sterse tekrar yenieri ktipliine getirilebilecei sylendiyse de Knhl-Ahbar yazdn bahane ederek kabul etmedi. Gnlnde Msr defterdarl vard. Msr yerine Sivas defterdarl ile Amasya sancak beylii ve Rum defterdarl verildi. Amasyada drt yla yakn bir sre grev yapt. Sonra Kayseri mirlivalna atand. lnin son grevi 1599da Cidde sancak beyliidir. Burada shhati bozulduu iin emekliliini manzum bir mektupla istedi. Nihayet 1600de Ciddede vefat etmitir. Mezarnn Ciddede olmas muhtemeldir. Geliboludaki mezar onun iin yaplm bir makam olabilir. XVI. yzylda tarihi, air, brokrat ve aydn olarak tannan Mustafa l, drt divan tertip etmi, hamse oluturacak kadar [Mihr Mah, Riyazs-Salikn, Tuhfetl-Uak, Camil-Buhur Der-Mecalis-i Sur, Mihr Vefa] mesnevi yazm bir airdir. Divanlarda hemen hemen her nazm biiminden rnekler vardr. Bunlar arasnda dier divanlarda sk grlen kaside, gazel gibi nazm biimlerinin yannda, pek ok divanda bulunmayan bahr- tavil gibi rnekler de l Divannda yer alr. l, divanlarnda bulunan 1549 gazeliyle; Edirneli Nazm, Muhibb, Halepli Edip ve Zatden sonra en ok gazel yazan divan airleri arasnda yer alr. eyh, Necat ve Mesih gibi nceki asrn airlerine ve Bak, Hayal, Ruh, shak, Usul, Fuzul, Sultan Murat, Cell, Salih, Emr, Gnay, Rahm gibi ada olan gazel airlerine nazireler syler. Fars airlerinden Hafz- iraz ve Molla Camden etkilenir. Divan iirinin btn imknlarn kullanr. Gazel biiminde vg iirleri syler. Gndelik hayatn ayrntlarn; beklentilerini, d krklklarn gazel biiminde ifade eder. Aruzun imknlarn yoklar. Bu bakmdan iirlerinde yirmi drt farkl aruz kalb kullanr. Gnlk hayatn her trl sahnesini iirlerinde iler. Av sahneleri ve hayvanlar, bayram, bezm, dnler, giyim-kuam, seferler ve zaferler, ak ve lm gibi hemen her konu lnin iirlerine yansr. Osmanl corafyasndan yer adlar, yerel ifadeler iirlerinde geer. lnin iirlerinde sosyal hayatn izleri grlr. Psikolojik skntlarn yanstt hasbihl tarz iirleri, stanbulla ilgili kasidesi, gy u evgn oyununu anlatt manzumesi, iretnameleri, manzum mektubu, sevgilisi ile arasndaki mnasebetleri iledii manzumeleri, sevgilisinin lmne drd tarihi, ziyaret ettii yerler iin yazd gazelleri, hayvan mersiyesi ve ehrengizi ile farkl konulara eilmitir. Bunlar arasnda lnin kpeine yazd mersiyeler, konu yelpazesinin ne kadar geni olduunu gsteren en gzel rneklerdendir.
Eserleri
Gelibolulu l eitli alanlarda, irili ufakl manzum ve mensur olarak elliden fazla eser vermitir. Hemen hemen her trde ve konuda eser sahibidir. Osmanl corafyasnn pek ok ehrinde brokrat olarak grev yaparken gzlemlerini ve birikimini kaydetmeyi ihmal etmeden ve hatta kimi zaman hi ertelemeden kaleme almtr. Tarih ve biyografi [Knhl-Ahbar, Nusretname, Menakb- Hnerveran], mneat [Menel-na ve Mneat], menkbe [Mirkatl-Cihad], siyasetname [Nasihats-Selatin], tercme ve eitli konularda yazd risalelerin yannda divanlar vardr.
93
l birden ok divan tertip eden ve divanlarna zel adlar veren airlerdendir. Drt divan vardr. Genliinde yazd iirleri birinci divannda toplam, daha sonra yazd iirlerini hayatnn dnemlerine gre tasnif ederek Varidatl-Enka ve Layihatl-Hakka adl iki ayr divanda bir araya getirmitir. mrnn son yllarnda yazd iirlerini de drdnc divanna almtr. Ayrca, gazellerinden setii yz matla beytini bir araya getirerek Gl-i Sad-bergi; Varidatl-Enka ve Layihatl-Hakka adl divanlarndan semeler yaparak bana bir mukaddime eklemek suretiyle Sadef-i Sad-gheri tertip etmitir. Hamse oluturacak kadar mesnevi yazmtr (lnin mesnevileri hakknda kitabnzn 6. ve 7. nitelerinde bilgi vardr). Gelibolulu lyi btn ynleriyle tanmak istiyorsanz u kitab okumanz neriyoruz. Cornell H. Fleischer, (1996), Tarihi Mustafa l Bir Osmanl Aydn ve Brokrat, (ev.: Ayla Orta), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. rnek 2 (Gazel) 1 Benm kim fakr ile fahr itmek ey dil hasb-i hlmdr Kanat Kf t evvel kademde pymlmdr 2 3 4 5 Temenn-y visln bir muhl mmddr dilde Der-g- miynun fikri bir yanl haylmdr Firkum itiykum sanma kim tabre kbildr Seni seyrmde seyrn itdgm bezm-i vislmdr Dem--dem yanduum yaklduum nr- gamundandur Bu nliler bu sziler sana hep arz- hlmdr Ben ol bahrem ki drr-i marifet karumdadur l Hev-y k- pkm cnbi-i b-itidlmdr
Gazelin Dilii evirisi 1. Ey gnl! Fakirlikle vnmek benim hlimdir. nk kanaatin Kaf Da, ezelden ayak bastm yerdir. 2. (Ey sevgili!) Gnlde sana kavumay temenni etmek olmayacak bir beklentimdir. Belini sarma dncesi yanl bir hayalimdir. 3. Ayrlm itiyakm sanma ki onun aklamas mmkndr. Seni temaa ederken dolatm yerler kavuma meclisimdir. 4. Srekli yanp yaklmam senin gamnn ateindendir. Bu inlemeler, bu yanmalar sana hlimi arz ediimdir. 5. l ben yle bir denizim ki, marifet incisi benim derinliklerimdedir. Temiz ak duygularm lsz tavrlarmdadr. lnin divanlar hakknda bilgi veriniz.
BADATLI RUH (1534/35-1605/6)
Ruh, Badatta 941/1534-1535te dnyaya geldi. Ad Osman, mahlas Ruhdir. Badatta doup byd iin Ruh-i Badd (Badatl Ruh) diye tannd. Doumu, Osmanl Sultan Kanun (1520-1566)nin 940/1533-1534 ylnda Badat fethinden hemen sonraya rastlar. Ruhnin babas, Badatn fethi srasnda Beylerbeyi Ayas Paa ile beraber Badata giderek oraya yerleen Rumelili bir aileye mensuptur. Ruhnin eitimi hakknda fazla bilgimiz yoktur. Eitimini Badat ve civarnda tamamlad tahmin edilmekle beraber nerelerde ve kimlerden dersler ald bilinmez. Elli-
94
li yalarnda Badatta bulunduu, 1585 ylnda Badata defterdar olarak tayin edilen Gelibolulu lye kasidesinden anlalmaktadr. Kaynaklar onun seyahate dkn olduunu, farkl yerleri grmekten byk zevk aldn nakleder. iirlerinde geen yer adlar ve oralara ilikin ifadeleri, kaynaklarn bu tespitini pekitirmektedir: Devr eylemedk yer komaduk bir nice yldur Uyduk dil-i dvneye dil uydu hevya Gezmedk yer komayup mark u marib dimeyp Gh Rma delm gh Acem geh Araba Garazum mutlak seyhatden Ne emr ne saf olmakdur Kmiln- cihnun ey Ruh Hizmetiyle merref olmakdur Ba auk yaln ayak vdi-i ak tolanur Kan Ruh gibi lemde bugn bir seyyh Ruhnin, gittii yerlerde pek ok devlet adam, air, bilgin ve sanatkrla tant muhakkaktr. Ancak onun buralarda kimlerle tant hatta ne tr grevler yapt konusunda ne yazk ki kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. Kaynaklar, onun Badat yaknlarndaki Necef ve Kerbela, sonra am, Erzurum, Hicaz hatta stanbul ve Konyada bulunduunu, yolculuunun amda noktalandn ve mrnn sonuna kadar orada kaldn belirtir. Ruh, mrnn son yllarn geirdii amda oraya kad olarak tayin edilen nl rubai airi Azmizade Hlet (. 1631) ile iki yl (1602-1604) birlikte almtr. amda lmtr (1014/1605-1606). Ruh, en ok gazel yazan divan airlerindendir. Divannda 1115 gazel yer alr. Gazellerinde lirik bir syleyi tarz ve rinte bir eda vardr. Bu zellik gazel nazm trnn birinci planda kane olmas, ikiden, sevgiliden, ayrlk ve vuslattan bahsetmesi vb. sebeplerden kaynaklanyor olmaldr. Ancak bu zelliin, mahlasndan da anlald gibi onun i dnyas ile de ilgili olduunu belirtmek gerekir. Ruh, zaman zaman kendi iirlerinden sz ederken gazellerine farkl bir gven duyduunu aa vurur: Gam yimem kadh-i addan ki benem ey Ruh Bildrr rtbemi erbb- kemle gazelm Ruh, sosyal hayata ve hadiselere duyarl bir divan airidir. Belki de bu yzden iirlerinde sz ve mana oyunlarna fazla yer vermez ve yine bu yzden iirlerine akclk ve sadelik hkimdir. Divannda konuma dili ile sylenmi msralar oktur. Baz gazellerinde din konular ilemitir. Bilhassa her harfle yazlan gazellerin birincileri bu trdendir. Burada u kural hatrlamakta yarar var: Divanlarda gazeller, redifli ise redifin, redifsiz ise kafiyeyi oluturan szcklerin son harfi dikkate alnarak Arap alfabesindeki sraya gre dzenlenirdi. Baz airler bu sralana gre her harfin ilk iirini din ierikli yazmaya zen gstermilerdir. Ruh de bu gelenee uyarak syledii gazellerinde Allah ve Peygamber sevgisini ilemitir. Divanda bu eit gazellerin says az deildir. Btn bunlara ramen Ruh; Mevlana ve Yunus Emre gibi bir mutasavvf deildir. iirlerinde grlen tasavvufi remizler ise ilah akn vahdet ve kesret meselelerinin onun iirlerinin dokusuna ilenmi olmasndan baka bir ey deildir. Mistik yaradll ve bir yere veya kimseye gereinden fazla balanmayan bir air olduu iin onun Mevlevi, Bektai, Hurufi olduuna dair farkl grler ileri srlmtr. Oysa onun gazellerine baklrsa Rumelili airlerin yapt gibi tasavvuf cokusunun, gndelik hayatn bakalar tarafndan yeterince fark edilmeyen ayrntlarnn sade bir anlatmla sunulduu grlr.
95
Fuzulnin ikyetname olarak tannan mektubunda dile getirdii aksaklklar Ruh, gazel formunun elverdii lde iler ve zellikle eksilmede redifli gazelinde, artk yok olmaya yz tutmu deerlerin ardndan duyduu acy dile getirerek ann tan olduunu gsterir (Kurnaz 1995: 65-68). Ruhnin gzlemci ve eletirel baknn tam olarak rtt terkib-bendi, hretinin bugnlere ulamasnda etkili olmutur. Ruhnin terkib-bendine Cevr, Sam, Fehim, Vehb, Kabul, Leyla Hanm ve eyh Galip bata olmak zere pek ok air nazire sylemitir. En mehuru ise Ziya Paa tarafndan 1870te yazlan naziredir. Bu iir nazirecilik geleneinin en baarl rneklerinden biridir. Sabri F. lgener, Ruhnin terkib-bendini esas alarak devrin zihniyet yapsna dair zmlemelere girimitir (1983: 65-68). Ruh, frsat bulduka kendi kabiliyetinden, airliinden, kendi devrinde airlik taslayanlarn hatalarndan da sz eder. Bu beyitlerden onun iir ve airden ne anladn tespit etmek mmkndr. Ona gre, birka beyit yazmakla air olunmaz. air olabilmek iin ok sayda baarl iire sahip olmak gerekir. Baarl iir ise ho ve gzel edal, kelimeleri iyi seilmi, ruhu olan iirdir: Bir iki beyt-i mevzn dimee herkes de kdirdr Hner Ruh gibi rengn-edya shib olmakdur ir oldur ki sze rh vire Ruh-vr Lebi vasfn idicek sen bt-i rn-shanun Netice olarak Ruhnin iirleri, daha ok kane ve rindane grnmekle beraber fikr ve sosyal konulu olanlar da az deildir. Dili gayet sade ve akc olup ada dier baz airlerin iirlerine gre tamlamalar ve yabanc kelimeler sayca azdr. Sz ve mana sanatlarna fazla itibar etmeyen Ruh, akc bir slup yakalama gayretinde olmu ve iinden geldii gibi sylemitir. Mevlana, Fuzl, Bk gibi airlerden tabii olarak etkilenmi, beendii iirlere nazireler yazmtr. ok sayda gazel sahibi olmakla vnmesine ramen gazelleriyle fazla ilgi uyandramamtr. O, asl hretini terkib-bendi ile yapm ve yazd tarihten gnmze kadar srekli ve derin bir tesir uyandrarak Trk edebiyat tarihi iindeki yerini de bu ho edal, sosyal muhteval, hiciv trndeki manzumesi ile almtr. Badatl Ruhnin bilinen ve mevcut olan tek eseri Trke divandr. Sadece stanbul ktphanelerinde on sekiz yazma nshas bulunan divann ilk basks 1287de stanbulda Arap harfleri ile yaplmtr. Bilimsel neri, Cokun Ak tarafndan yaplmtr (Badatl Ruh Divan, Uluda niversitesi Yaynlar, Bursa 2001). Ruh Divannda ikisi manzum mektup olmak zere 40 kaside, 6 mersiye, 1 terkib-bent, 1 terci-bent, 3 muaer (onlu), 2 msemmen (sekizli), 7 mseddes (altl), 1 muhammes (beli), 94 tarih, 2 murabba, 1 muamma, 8 tahmis, 1115 gazel, 28 rubai, 26 kta vardr. Badatl Ruhnin iirlerinden semeler yaymlanmtr (Ak 2000; ztoprak 2001). Ruhnin iirlerinden rnekler rnek 3 (Terkib-bent) I. Bent Mef l mefl mefl faln 1 Sanman bizi kim re-i engr ile mestz Biz ehl-i harbtdanuz mest-i elestz 2 3 Ter-dmen olanlar bizi lde sanur lk Biz mil-i bs- leb-i cm u kef-i destz Bu lem-i fnde ne mr ne gedyuz Allara allanruz pest ile pestz
96
4 5 6 7 8
Sadrn gzedp neyleyelm bezm-i cihnun Py- hum- meydr yerimz bde-perestz Erbb- garaz bizden ra oldu yegdr Dmez yire zr okmuz shib-i astuz Mil deglz kimsenn zrna amm Htr-iken-i zhid-i peymne-ikestz Hem kse-i erbb- dilz arbedemz yok Meyhnedeyz geri vel ak ile mestz Biz mest-i mey-i meygede-i lem-i cnuz Ser-halka-i cemiyyet-i peymne-kenuz
I. Bendin Dilii evirisi 1. Bizi zm arab ile sarho oldu sanmayn. Biz elest meclisinde sarho olmu meyhane ehliyiz. Harabat, hem meyhane hem de ykk yer anlamna gelir. Eskiden arap imek haram ve yasak olduu iin, arap imek isteyenler, ykk, harap ve ssz yerleri tercih ederlerdi. Bu yzden meyhaneye harabat denmitir. re, boza ile esrar suyunun kartrlmasyla elde edilen bir cins iecektir. 2. Pislie bulam olanlar bizi de yle sanrlar, ama biz arap kadehinin dudan ve avu iini pmeye dknz. ki toplantlarnda sakinin, baz tarikatlerde de eyhin elini pme deti vardr. 3. Bu geici lemde ne efendi ne de kleyiz. Byklenenlere byklenir, alak gnll olanlarla alak gnll oluruz. 4. Cihan meclisinin bakesini niye isteyelim? Biz araba taparz; yerimiz arap kpnn dibidir. 5. Art niyetlilerin bizden uzak olmas iyidir. Zira biz ast sahibiyiz, okumuz boa gitmez, hedefini bulur. ast: Okuluk terimlerindendir. Okularn sol el ba parmaklarna taktklar, deriden yaplma yzktr. Kiriin titremesini nledii iin okun hedefi bulmasn salar. 6. Kimseyi incitmek, azarlamak amacnda deiliz. Ancak kadeh kran kaba sofunun gnln krmaktan ekinmez, yaptn da yanna koymayz. 7. Gnl dostlaryla kadeh arkadayz, kavga etmeyiz. Her ne kadar meyhanedeysek de biz arap ile deil ak ile sarhouz. 8. Biz ruhlar lemi meyhanesinin arabyla sarhouz. ki ienler topluluunun dizildii halkann bandayz. Eskiden toplantlarda halka biiminde oturulur ve kadeh elden ele dolatrlrd. Halkann banda ise em-i meclis denen ve toplanty idare eden biri bulunurdu. II. Bent 1 Sk getr ol bdeyi kim dfi-i gamdur Saykal ur mirta ki pr jeng-i elemdr 2 3 Dil-bestelerz bizden ra eyleme bir dem Ol bdeyi kim nr- dil dde-i Cemdr Ey hce fen ehline zinhr ululanma Dervi bu mlkn eh-i b-hayl haemdr
97
4 5 6 7 8
Hk ol ki Hud mertebeni eyleye l Tc- ser-i lemdr o kim hk-i kademdr Gel torlalum meygedeye ramna anun Kim br- riydan kad-i bergetesi hamdur Mey sun bize sk bizz ol kavm ki dirler Rindn- sabh-zede-i bezm-i kdemdr Bu nazm- Peymden iit hle mnsib Kim zbde-i yrn- suhandn- Acemdr M-rind-i sabh-zede-i bezm-i elestem P ezheme drdi-ke b ezheme mestem
II. Bendin Dilii evirisi 1. Ey saki! Kederi, sknty gideren o arab getir de, elem pasyla dolu olan gnl aynasn cilalandr, parlat. 2. klardanz, o arab bizden bir an bile uzaklatrma. Zira o, gnl nurudur ve arab bulan Cemin gz bebeidir. 3. Ey efendi! Dnyaya kaytsz olanlara sakn byklk taslama. Bu lkenin dervii; ordusu ve kimsesi olmayan bir sultandr. 4. Toprak gibi alak gnll ol ki Allah mertebeni yce eylesin. Alak gnll olan kii lemin ba tacdr. 5. Ey dost! ki yzllk yknden dolay beli bklm olan sofu kar koysa bile, gel biz meyhaneye gidelim. 6. Ey saki! Bize arap sun. Bize, en eski mecliste kadeh tokuturan rindler derler. 7. Vaziyeti tam anlatan bu nazm Acem airlerinin en kymetlisi olan Peyamden iit: 8. Biz elest bezminin kadeh tokuturucu rindleriyiz. Herkesten nce kadehin dibine ulap arabn tortusunu yudumlayanz ve herkesten ok sarhouz. IV. Bent 1 Gr zhidi kim shib-i ird olayn dir Dn mektebe vard bugn std olayn dir 2 3 4 5 6 7 8 Meyhnede ister yklup olmaga vrn Bre harb olmadan bd olayn dir Elden komasun cm- meyi gl gibi bir dem Her kim ki bu gamhnede dild olayn dir Bir serv-kadn bende-i efgendesi olsun lemde o kim gussadan zd olayn dir mrin geirp kh- belda dil-i eyd Berhem-zen-i hengme-i Ferhd olayn dir Vasl istemeyp hicr ile ho gedgi bu kim Miskn gam- cnneye mutd olayn dir Gezdi yrdi bulmad bir eglenicek yer Min-bad yine zim-i Badd olayn dir Badd sadefdr gheri drr-i Necef dr Yannda anun drr gher seng-i hazefdr
98
IV. Bendin Dilii evirisi 1. Ham sofuya bak ki, yol gsterici olmak istiyor. Bu, dn okula balad hlde bugn bilgin olmak isteyene benziyor. 2. Meyhanede iip maskara olmamak ister. Zavall, yklmadan yaplmak, mamur olmak istiyor. 3. znt ve keder kayna olan bu dnyada mutlu olmak isteyen, arap kadehini, gl gibi bir an bile elden brakmasn. Bu beytin dilii evirisi yle de yaplabilir: znt ve keder kayna bu dnyada, mutlu olmak isteyen, gl gibi arap kadehini, bir an bile elden brakmasn. 4. Dnyada kederden kurtulmak isteyen kimse bir servi boylu gzelin tutkunu olmaldr. 5. k olmu deli gnl, mrn bel danda geirip Ferhadn macerasn unutturmak ister. 6. Zavall n kavumak istemeyip ayrlkla ho vakit geirmesinin sebebi, sevgilinin gamna almak istemesindendir. 7. Gnl, gezdi dolat ama istedii gibi bir yer bulamad. Bundan sonra yine Badat yoluna koyulma kararndadr. 8. Badat bir sedef, incisi de Necef tir. nci ve mcevher onun yannda deersiz ta gibidir. Necef: Badat yaknlarnda Hz. Alinin trbesinin bulunduu yerdir.Divan edebiyatnda Necef incisi ve h- Necef tamlamalaryla Hz. Ali kastedilir. Ayrca zeri on iki dilimli bir cins taa da Necef ta (drr-i Necef) denir. rnek 4 (Gazel) Feiltn feiltn feiltn feiln 1 Sanma ey hce ki senden zer sm isterler Yevme l-yenfauda kalb-i selm isterler 2 3 4 5 Berzh- havf recdan geegr nkm ol Dem-i hrda ne mmd ne bm isterler Unudup bildigini rif isen ndn ol Bezm-i vahdetde ne ilm ne alm isterler lem-i b-meh hurd felekde hergiz Ne mhendis ne mneccim ne hakm isterler lem-i kef-i mande ok esrr alur Varamaz nefs-i gazb anda halm isterler Harem-i manya bgneye yol virmezler in-y ezel yr-i kadm isterler Skin-i dergeh-i teslm-i rz ol dim Ber-murd itmege hidmetde mukm isterler Dergeh-i fakre varup dirlgini arz itme Anda hergiz ne siph ne zam isterler Crmne muterif ol tata marr olma Ki if-hne-i hikmetde sakm isterler k ol erbet-i vasl ister isen kim uk resiz derd arayup renc-i elm isterler
6 7 8 9
10
99
11 12 13
Nimet-i zhire dilbeste olan grsineler Mzd-i nm-preye cennt- nam isterler Kble-i manya fehmeylemeyen kerevler Sehv ile secde idp ecr-i azm isterler Ezber it kssa-i esrr- dili ey Rh Hzr ol bezm-i ilhde nedm isterler
Gazelin Dilii evirisi 1. Ey tacir! Menfaatlerin yer almad kyamet gnnde senden altn ve gm isterler sanma! O gnde temiz kalp isterler. 2. Korku ve mit lemi olan Berzahtan gemeye bak, amasz ol ve oyalanma nk ahir zamanda ne mit, ne korku isterler. Berzah: Ruhlarn kyamet zamanna kadar bekleyecekleri, dnya ile ahiret arasndaki yer. Ruhlar burada bekleirken cehennem korkusu ve cennet midiyle yaarlar. 3. Arif isen bildiini unutup bilmezlikten gel! Birlik meclisinde ne ilim ne de ok lim isterler. 4. Gksz, gnesiz ve aysz lemde; asla ne mhendis, ne astronomi bilgini, ne de filozof isterler. 5. Manalarn ortaya kartld lemde, birok bilinmeyen anlalr. Oraya fkeli nefisler varamaz, orada yumuak huylu isterler. 6. Mana dairesine yabanc olanlar almazlar. Oraya ezelden tandk, eski dost isterler. 7. Her zaman rza ile teslim olanlarn gittii derghn mridi ol! Dilekleri yerine getirmek iin hizmette devaml bulunan isterler. 8. Yokluk derghna varp dileini sunma! Orada ne sipahi ne de mal mlk sahibi isterler. Sipahi: Osmanl ordusunda vergisini aldklar araziye karlk savaa kendi yetitirdikleri hayvanlaryla katlan bir snf svaridir. 9. Suunu kabullen, ibadetin iin gururlanma. nk o hikmet hastanesinde, hastalkl isterler. 10. Kavuma erbetini istersen k ol; nk klar, aresiz dert arayp byk skntlar ekmek isterler. 11. Grnen nimetlere gnln balayan agzller, emeklerinin karl olarak bolluk cennetleri isterler. 12. Anlam kblesini tayin edemeyen yolunu armlar, yanllkla secde edip byk sevap isterler. 13. Ey Ruh! Gnl srlarnn hikyesini ezberle! Hazr ol! lah mecliste gzel hikye anlatanlar isterler. Badatl Ruh, hangi zellikleriyle airleri etkilemitir?
100
zet
1
Lami elebi ve iirlerini tanyabilmek. Bursal Lami elebi, eitimli ve sanatkr bir ailenin ocuudur. Babas defterdar Osman Efendi, dedesi Nakka Alidir. Dedesi, Bursadaki Yeil Cami ve Yeil Trbenin naklarn yapmtr. Lami elebi sanatkr ve eitimli bir aile evresinde byr. Devrin her trl ilmini renmeye alr. Naki eyhi Emir Ahmed-i Buhar ile tanp ona balanr. Emir Buharnin dnda airin stat olarak tand dier iki isim Ali ir Nevay ve Abdurrahman Camdir. Abdurrahman Camnin baz eserlerini Trkeye evirdii iin Cam-i Rm diye tannr. Lami elebi, imkn olmasna ramen devlet grevlerinden uzak durmu, kendini ilme adam bir ahsiyettir. Krka yakn manzum ve mensur eserleriyle Trk edebiyatnda retken bir air ve yazar olarak tannr. k elebi, Lami elebinin hem nazmda hem nesirde yetkin olduunu sylerse de kaynaklarn ou onun nesrinin nazmndan stn olduunu belirtir. Gelibolulu l ve iirlerini tanyabilmek. Mustafa l, doup byd Geliboluda balad eitimini stanbulda srdrr. Eitimini tamamladktan sonra ok eitli grevlerde bulunur. Ktahya, am ve Bosnada divan ktiplii; Halep, Erzurum, Badat ve Sivasta defterdarlk; stanbulda yenieri ktiplii; Amasya ve Ciddede sancakbeylii yapar. II. Selim ve III. Muratla yakn iliki kurar. Lala Mustafa Paa onu himaye eder. l, st dzeyde ynetici olarak grev alabilmek iin gayret gsterir. Ancak hrs ve eletiriye yatkn mizacndan tr arzu ettii makamlara ulaamaz. Son grev yeri olan Ciddede, 1600 ylnda hayata veda eder. lk iirlerinde em mahlasn kullanr. Daha sonra mizacna daha uygun den l mahlasn seer. Devlet adamlnn yan sra tarihi, air ve nesir stad olarak bilinir. Hemen her alanda eser vermi olmasna ramen daha ok Knhl-Ahbar adl tarihiyle tannr. Knhl-Ahbarn Osmanl airleriyle ilgili ksmnda l, zellikle edeb eletiri konusundaki yetkinliiyle dikkat eker. Hamse oluturacak kadar mesnevi yazan l, dier nazm biimleriyle yazd iirlerini drt divanda toplar. Genliinde yazd iirleri birinci divannda, daha sonra yazd iirlerini hayatnn dnemlerine gre tasnif ederek Varidatl-Enka ve Layihatl-Hakka adl iki ayr divanda bir araya getirir. mrnn son yllarnda yazd iirlerini
de drdnc divanna alr Ayrca gazellerinden setii yz matla beytini bir araya getirerek Gl-i Sadbergi; Varidatl-Enka ve Layihatl-Hakka adl divanlarndan semeler yaparak bana bir mukaddime eklemek suretiyle Sadef-i Sad-gheri tertip eder. Divanlarnda bulunan 1549 gazeliyle; Edirneli Nazm, Muhibb, Halepli Edb ve Zatden sonra en ok gazel yazan divan airleri arasnda yer alr.
3
Ruh-i Badadyi ve iirlerini tanyabilmek. Ruh (1534/35-1605/6), aslen Rumelili bir ailenin ocuu olarak Badatta dnyaya gelir. Ad Osman, mahlas Ruhdir. Babas, Badatn fethi srasnda Beylerbeyi Ayas Paa ile beraber Badata giderek oraya yerlemitir. Ruhnin, eitimini Badat ve civarnda tamamlad tahmin edilmekle beraber nerelerde ve kimlerden dersler ald bilinmemektedir. Kaynaklarda, seyahate dkn olduu sylenir. Bu yzden Badat evresindeki Necef ve Kerbela gibi kentlerden baka am, Erzurum, Hicaz, hatta stanbul ve Konyada bulunmu, mrnn son yllarn amda geirmitir. Bir yere veya kimseye gereinden fazla balanmayan mistik ve muhalif yaradll bir air olduu iin kaynaklarda onun Mevlevi, Bektai, Hurufi olduuna dair farkl grler ileri srlmtr. Ruhnin bilinen ve mevcut olan tek eseri Trke mrettep divandr. inde 40 kaside, 1115 gazel, eitli nazm ekilleriyle yazlm manzumeler vardr. Ruh de Gelibolulu l gibi divan edebiyatnn ok sayda gazel yazan airlerindendir. Fakat asl hretini terkib-bendiyle yapmtr. Ruhnin edebiyat tarihinde hakl olarak iyi bir yer edinmesini salayan bu terkibbentte; insann yaps, sosyal hayatn insan zerindeki etkisi, sosyal dengesizlikler; toplumda karc ve ahsiyetsiz kiilerin durumu, adaletsizlik gibi konular ilenmitir. Bu yzden Ruhnin terkib-bendi sosyal eletiri trnn en nemli eserlerinden biri kabul edilir. Her bendi sekiz beyitten oluan on yedi bentlik terkib-bent, yazld dnemden Ziya Paaya kadar her devirde okunmu; Cevr, Sam, Fehim, Vehb, Kabul, Leyla Hanm ve eyh Galip gibi birok air tarafndan bu iire nazire yazlmtr. En mehuru ise Ziya Paann yazd naziredir.
101
Kendimizi Snayalm
1. Laminin Timurlu kltr evrelerine ilgisinin oluumunda ilk katks olan sanatkr kimdir? a. Molla Cam b. Nakka Ali c. Emir Buhar d. Ali ir Nevay e. Fenarizade 2. Laminin mistik kiiliinin biimlenmesinde etkisi olan Emir Buhar, daha sonra onun hangi airlere ynelmesine neden olmutur? a. Ali ir Nevay-Molla Cam b. Ahmet Paa-Hafz- iraz c. Erefolu Rum-Attar d. Fenarizade-Necat e. Molla Muhammet-eyh 3. Biyografi kitaplarnda Lami elebinin Cam-i Rm diye nitelendirilmesinin sebebi aadakilerden hangisidir? a. Manzum ve mensur ok sayda eser kaleme almas b. Lami Divannn banda dibace bulunmas c. Molla Camnin eserlerini Trkeye tercme etmesi d. lk iirlerinde Cam mahlasn kullanmas e. Bir sre Bursada imam olarak grev yapmas 4. Aadakilerden hangisi Lami elebi iin sylenemez? a. Nesirde stattr. b. Nazm nesrinden stndr. c. Bilgin airlerdendir. d. ok eser sahibidir. e. Divanna dibace yazmtr. 5. Gelibolulu Mustafa lnin ilk iirlerinde kulland mahlas nedir? a. Fevr b. h c. Veys d. Mahv e. em 6. Aadakilerden hangisi lnin bilinen resm grevlerinden biri deildir? a. Defterdarlk b. Vezirlik c. Divan katiplii d. Sancak beylii e. Yenieri ktiplii 7. Gelibolulu lnin gazellerinden setii yz matla beytini bir araya getirerek dzenledii eserinin ad nedir? a. Varidatl-Enka b. Layihatl-Hakka c. Gl-i Sad-berg d. Sadef-i Sad-gher e. Knhl-Ahbar 8. Ruhnin edebiyat tarihi iindeki yerini belirleyen en nemli zellii aadakilerden hangisidir? a. ok eser yazmtr. b. Kaside airidir. c. Badatldr. d. Sosyal ierikli terkib-bendi vardr. e. Tarih drme sanatnda ustadr. 9. Aadaki airlerden hangisi Ruhnin terkib-bendine nazire sylememitir? a. Nef b. Cevr c. Sam d. Leyla Hanm e. Ziya Paa
10. Ruhnin terkib-bendinden alntlanan aadaki dizelerde sylenmek istenen, hangi seenekte doru verilmitir? Gr zhidi kim shib-i ird olayn dir Dn mektebe vard bugn std olayn dir a. Ham sofu, yol gsterici olmak ister. b. Dn okula balayan bugn retmen olur. c. Ham sofudan yol gsterici olmaz d. Bir gnde usta olunmaz. e. Baz insanlar gerekli birikimi edinmeden yetki sahibi olmak isterler.
102

1. b 2. a 3. c 4. b 5. e 6. b 7. c 8. d 9. a 10. e Yantnz yanl ise Lami elebi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Lami elebi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Lami elebi balkl blm tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise Lami elebi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelibolulu l konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelibolulu l konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelibolulu l konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Badatl Ruh konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Badatl Ruh konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Badatl Ruh konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 pekli sultan kaftan olarak ak erbabnn hrkas yeter. Cennetl-Mev olarak gece gndz meyhane kesi yeter. Ey gnl! Lale gibi yakay yrtp dnya libasndan kurtulmak, sahrann eteine tutunmak yeter. Beyim! Bir pckle n gnln ho tut. Arife ise cihan bandan gzel bir gl yeter. Ey zahid! nandn Allah hakk iin bil ki; akln, dinini ve imann yamalamaya bir ho grnl gzel yeter. Ey meyhaneci! Lami glistan seyrini ne yapsn? Senin meclisindeki arap, sevgili (gl) olarak; ney de k (deli blbl) olarak yeter. Sra Sizde 2 l birden ok divan tertip eden ve divanlarna zel adlar veren airlerdendir. Genliinde yazd iirleri birinci divannda toplam, daha sonra yazd iirlerini hayatnn dnemlerine gre tasnif ederek Varidatl-Enka ve Layihatl-Hakka adl iki ayr divanda bir araya getirmitir. mrnn son yllarnda yazd iirlerini de drdnc divanna almtr. Ayrca gazellerinden setii yz matla beytini bir araya getirerek Gl-i Sad-bergi; Varidatl-Enka ve Layihatl-Hakka adl divanlarndan semeler yaparak bana bir mukaddime eklemek suretiyle Sadef-i Sad-gheri tertip etmitir. Sra Sizde 3 Badatl Ruh, Osmanl ynetim merkezine uzak bir muhitte yaam olmasna ramen mrn seyahatle geirmi, deiik evrelere girip kmtr. Rumelili airler gibi tasavvuf cokusunu, gndelik hayatn bakalar tarafndan yeterince fark edilmeyen ayrntlarn sade bir anlatmla iirletirdii iin eitli tarikat mensuplarnca benimsenmitir. Mevlevi, Bektai ve Hurufi evrelerinde iirleri okunmutur. Ayrca gazel formunun elverdii lde dneminin aksaklklarn dile getirmi, gzlemci ve eletirel baknn tam olarak rtt terkib-bendiyle pek ok airi etkilemitir. Ruhnin terkib-bendine Cevr, Sam, Fehim, Vehb, Kabul, Leyla Hanm ve eyh Galip bata olmak zere pek ok air nazire sylemitir. Fakat en ok Ziya Paann naziresi beenilmitir.
103
Ak, C. (2000). Badatl Ruh Hayat, Edeb Kiilii ve Divanndan Semeler. Gaye Kitabevi, Bursa. Ak, C. (2001). Badatl Ruh Divan. Bursa: Uluda niversitesi Yaynlar. Aksoyak, . H. (2006). Gelibolulu Mustafa lnin Divanlar. Cambridge: Harvard University. Altun, K. (1999). Gelibolulu Mustafa l ve Divan (VridtlEnka). Nide: zlem Kitabevi. Burmaolu, H. B. (1989). Bursal Lami elebi Divanndan Semeler. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Eri, S. (2011). Bir Bursa Efsanesi-Lami elebi. stanbul: Kitabevi Yaynlar. Ernsal, . E. (1990). Trk Edebiyatnn Ariv KaynaklarIV: Lami elebinin Terekesi. Journal of Turkish Studies (Fahir z Armaan I). Volume 14, s. 179-194. Esir, H. A. (2006). Mnet- Lami. Trabzon: Trabzon Teknik niversitesi Yaynlar. Fleischer, C. H. (1996). Tarihi Mustafa l Bir Osmanl Aydn ve Brokrat. eviren: Orta, A. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Gzler, H. F. (1987). Ziya Paann Terci-i Bendi ile Terkib-i Bendi zerine Dnceler. Ankara. sen, M. (1994). Knhl-Ahbarn Tezkire Ksm. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar. Kara, M. (2005). Derviin Hayat Sfnin Kelm. stanbul: Dergh Yaynlar. Kaya, . G. (2007). Laminin Salaman ve Absal Mesnivisi ve Mesnevideki Mitolojik Unsurlar. Kocaeli: Kocaeli niversitesi Yaynlar. Kurnaz, C. (1996). ann Cesur Bir Tan: Badatl Rh. Trk Kltr Aratrmalar (Prof. Dr. Zeynep Korkmaza Armaan). XXXII/1-2, s. 267-286. Kut, G. (2003). Lami elebi, slam Ansiklopedisi. stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, XXVII, s. 96-97. ztoprak, N. (2001). Ruh. stanbul: Tima Yaynlar. Trk Edebiyat Tarihi. (Editr: Halman, T. vd.), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. lgener, S. F. (1983). Zihniyet, Aydnlar ve zmler. Ankara: Maya Yaynlar.
Amalarmz
6

Mesnevi Hamse Ak ve Macera Leyla v Mecnun Yusuf u Zleyha Hsrev irin Ferhad u irin
Bu niteyi tamamladktan sonra; XVI. yzyln hamse sahibi airleri ve eserlerini tanyabilecek, XVI. yzyln mesnevilerini snflandrabilecek, XVI. yzylda yazlm Ak ve Macera Mesnevilerini tanyabilecek, Mesnevi gelenei iinde bu eserlerin yerlerini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
em Pervane Gl Blbl Vamk u Azra Salaman u Absal ah u Geda Cemid Hurid Varka ve Glah
indekiler
XIV. Yzyl Mesnevileri-I XVI. YZYILDA MESNEV AK VE MACERA MESNEVLER
XVI. Yzyl Mesnevileri-I

XVI. yzylda mesnevi trnde pek ok eser yazlmtr. Daha nceki yzyllarda ahlaki ve didaktik nitelikteki mesnevilere karlk bu yzylda daha ok ak, tasavvuf ve tarih konulu mesneviler kaleme alnmtr. Bu yzylda hamse (be mesnevi) sahibi airlerin says artmtr. Ahmed-i Rdvan, Talcal Yahya, Lami, Gelibolulu l, emsettin-i Sivas ve Celil bu asrn hamse sahibi airleridir. XVI. yzyln hamse airlerinden Ahmed-i Rdvan, eserlerini II. Bayezit adna tertip etmitir. Anadolu ve Rumelide sancak beylii grevlerinde bulunduktan sonra Edirnede ld bilinen airin divannn yan sra skendername, Leyla v Mecnun, Hsrev irin, Rdvaniyye ve Mahzenl-Esrardan oluan hamsesi vardr. II. Bayezitin ehzadesi Ahmet adna da Heft Peyker mesnevisini yazmtr. Yzyln en dikkat ekici mesnevi airi Talcal Yahyadr. Mesnevi gelenei iinde zgn ve yerli konular ileyerek ne kavumutur. Yahyann hamsesi u mesnevilerden oluur: Gencine-i Raz, ah u Geda, Usulname yahut Kitab- Usl, Yusuf u Zleyha, Glen-i Envar. Bu yzylda nemli mesnevi airlerinden biri de Bursal Lamidir. airin iki hamse oluturacak kadar, yani ondan fazla mesnevisi vardr. Mesnevileri arasnda Salaman u Absal, Ferhad u irin, em Pervane, Vamk u Azra, Vs Ramin, Hsn Dil (manzummensur), Edhem Hma, Gy u evgn, Mevlit, Maktel-i Hseyin bulunmaktadr. Lami elebi, Yusuf u Zeliha ve Leyla ile Mecnun gibi geleneksellemi konularda mesnevi yazmamtr. Bundan tr kaynaklar yeterince zerinde durmamlardr. Gelibolulu Mustafa l de XVI. yzyln, hamse saylabilecek kadar ok mesnevi yazan airlerindendir. Lami gibi o da mesnevilerinin fazlalyla dikkati eker. Mesnevileri arasnda Mihr Mah, Tuhfetl-Uak, Riyazs-Salikn, Mihr Vefa, Camil-Buhur yer almaktadr. Bu yzylda ad anlmadan geilemeyecek mesnevi airlerinden biri de emsettin-i Sivasdir. Mesnevilerinin tamamnda din-tasavvufi konular ele almtr. Mesnevilerinden bazlar; Mevlit, Sleymanname, bretnma, Miratl-Ahlak ve Mirkatl-Evak isimlerini tar. Bursal Celil de Hsrev irin, Leyla v Mecnun, Hecrname, Mehekname ve Gl-i SadBergden oluan klliyatyla dnemin hamse sahibi airlerinden saylmtr. Hamselerinden sz ettiimiz bu airlerin bazlar dier nazm tr ve biimlerinde de zgn eserler vermilerdir. Bunun yan sra daha ok gazel ve kasideleriyle tanndklar
XVI. YZYILDA MESNEV
106
halde mesnevi alannda da varlk gsteren ve hatta Fuzul gibi her iki burta da yldz parlayan airler vardr. Mevcut mesneviler, bu dnemde hem saysal bakmdan hem de nitelik asndan olaanst bir verimliliin yaandn gstermektedir. Mesneviler imdiye kadar farkl biimlerde snflandrlmtr. Mevcut almalardan yararlanarak mesnevileri ieriklerine gre snflandrp ok nemli olanlar tantacaz. Unutmamak gerekir ki XVI. yzyln nemli mesnevilerini tantmak amacyla yaplan bu snflandrmada snrlar esnektir. XVI. yzyl mesnevilerini drt balk altnda toplayabiliriz: Ak ve Macera Mesnevileri, Din ve Tasavvufi Mesneviler, Tarih ve Destan Mesneviler, Realist Yerli Mesneviler. XVI. yzylda yazlm hamseler hakknda bilgi veriniz.
AK VE MACERA MESNEVLER
XVI. yzylda yazlan mesneviler arasnda ift kahramanl ak hikyeleri byk yer tutar. Bu tr mesnevilerin kahramanlar kiiler olabilecei gibi kiiletirilmi varlklar da olabilir. airler eitli temsil ve istiareler kullanarak (alegori ve metafor), eserlerini ok katmanl bir anlamsal yapya brndrmek isteyebilirler. Bundan tr ift kahramanl mesnevilerin bir ksmn tasavvufi veya temsil sfatlaryla nitelendirmek mmkndr. Bir eserin genel olarak byle bir vurgusu olmasa bile iinde tasavvufi yorumlara imkn verebilecek nitelikte blmler yer alabilir. Ak zerine kurulmu mesnevilerin banda konusunu kutsal metinlerden alan Yusuf u Zleyha gelir. Onun ardndan srasyla Leyla v Mecnun, Ferhad u irin ve em Pervane sralanr.
Yusuf u Zleyha
Yusuf ile Zleyha arasndaki ak, mesnevi tarznda en ok ilenen konudur. airlerin bu ilgisinde Yusuf ile Zleyha kssasnn kutsal kitaplarda yer almasnn pay byktr. Hikyenin olay rgsn Yusuf ile Zleyhann ryalar, Yusuf un kervanla Zleyhann dn alayyla Msra gidii, Yusuf un klelii ve zindan sreci ile buradan kurtulup ikbal bulmas ve Zleyha ile kavumalar oluturur. Konu yledir: dem Peygamber, ruhlar leminde Yusuf un gzelliini grp ona hayran olur. Baka peygamberler de bu durumdadr. Ancak Allah, Yusuf u Yakupa ihsan eder ve Yusuf, Yakupun on ikinci olu olarak dnyaya gelir. ki yandayken annesi lr. Yakup, bakmas iin onu amcasnn kz naseye teslim eder. nase onu sevgi ve efkatle bytr. Aradan zaman geip Yakup, Yusuf u isteyince nase vermek istemez. Yusuf, lnceye kadar halas nasenin yannda kalr. nasenin lmnden sonra Yakup, oluna kavuur. Uzun yllar ocuu olmad iin zlen Marip ah Taymusun, bir kz dnyaya gelir. Zleyha adndaki bu kzn gzellii dillere destandr. Zleyha bir gece ryasnda grd bir gzele k olur. yle ki hastalanp yataklara der. Her ne kadar bu hlini saklamaya alsa da sararp solan ve gnden gne eriyip giden Zleyhann k olduu anlalr. Annesi ve dads onu akndan vazgeirmeye alsalar da o, akndan dnmez. Bir gece ryasnda yine o gzeli grr ve ondan kendisini beklemesi gerektii telkinini duyar. Zleyhann durumundan haberdar olan babas, kontrol edebilmek maksadyla onu tek bana karanlk bir yerde tutmaya balar. ki yl sren bu tecrit hlinden sonra yine ryasnda k olduu gzelin Msr azizi olduunu renir. Bundan sonra Zleyha eski hline dner, neelenir. Zleyhann babas bir mektupla durumu Msr azizine bildirir. Msr azizi bu duruma ok sevinir. Msr sultan, Zleyhay kendisine gndermesini ister.
6. nite - XVI. Yzyl Mesnevileri-I
107
Bunun zerine Zleyha eyiziyle birlikte Msra gider. Msr azizi byk bir trenle kendisini karlar, evlenirler. Ama bu aziz, Zleyhann ryasnda grp k olduu kii deildir. Kocas her ne kadar uruna kul kle olsa da Zleyha onu bir trl sevmez. nk o ryasnda grd gzelin akyla yanp tutumaktadr. Gaipten gelen bir ses srekli ona sabretmesi gerektiini telkin etmektedir. Bir gece Yusuf ryasnda gne ve ayn on bir yldzla birlikte kendisine secde ettiklerini grr. Ryay yorumlayan babas, bu ryadan kardelerine bahsetmemesi konusunda onu uyarr. Ancak ryay anlatt bir arkada, kardelerine aktarr. Bunun zerine kardeleri kskanlkla onu yok etmeye karar verirler. Gezmeye gtrme bahanesiyle Yakupu glkle ikna ederler ve Yusuf u bir kuyuya atarlar. gn gece kuyuda kalan Yusuf u bir kervan oradan kurtarr ve kle olarak satmak zere alkoyarlar. Bu srada durumunu renmek iin gelen kardeleri, onun kendi kleleri olduunu, isterlerse kervana satabileceklerini syleyerek on alt dirhem karlnda Yusuf u satarlar. Kervan Msra vardnda gzellii dillere destan olan bir klenin de bu kervanda bulunduunu renen halk, bu gzeli grmek iin toplanr. Bu srada Zleyha da bu kleyi grr ve onun ryasnda k olduu gzel olduunu anlar. Bir servet deyip tacirlerden onu kle olarak satn alr. Ancak ne kadar urasa da uruna kkler, saraylar yaptrsa da Yusuf u akna karlk vermesi konusunda raz edemez. Onu raz etmek uruna yaptrd ve her birine kendilerinin tasvirlerini nakettirdii yedi odal bir sarayda Yusuf u ikna etmeye alrken Yusuf un kaytszl zerine kendini hanerle ldrmeye kalkr. Yusuf buna engel olur. Yusuf, bu baskdan kurtulmak zere kaarcasna kapdan karken Zleyha, eteine yapr ve yrtlan etei Zleyhann elinde kalr. Daha sonra Yusuf u azizin yannda gren Zleyha, her eyi azize anlattn sanarak Yusuf un kendisine saldrdn syler. Bu iftira zerine aziz, Yusuf un zindana atlmasn emreder. Bu srada orada bulunan aylk bir bebek, azize acele karar vermemesini, etein nden yrtldysa Yusuf un, arkadan yrtldysa Zleyhann sulu olacan syler. Bunu dnen aziz, Yusuf un sulu olmadn anlar ve bu durumdan kimseye bahsetmemesini ister. Ama bir ekilde bu durum halk arasna yaylr ve olay duyan herkes Zleyhay ayplar. Zleyha da onlara bir ziyafet verir ve yemek esnasnda Yusuf u onlara gsterir. Yusuf un gzellii karsnda btn kadnlar ellerindeki baklarla parmaklarn keserler ve Zleyhaya hak verirler. Bu sefer de kendileri Yusuf a k olup, onu aklarna karlk vermesi iin ikna etmeye alrlar. Karlk gremeyince de Zleyhaya onu zindana attrmasn belki bu ekilde karlk vereceini sylerler. Zleyha, azize yalvarp Yusuf u zindana attrr. Yusuf, Zleyhann zulmnden kurtulduu iin mutlu olur. Zleyha ise sonradan yaptna piman olur. Gecelerini zindanda Yusuf u seyrederek geirir. Bu durum yllarca devam eder. Msr sultannn grd, Msrn yedi bereketli ylna ve sonrasnda gelecek yedi kurak ylna delalet eden ryasn yorumlaynca zindandan kurtulur ve Msra aziz olur. Kocas len Zleyha ise Yusuf un akyla yokluk ve sefalet iinde yalanm, gzelliini kaybetmitir. Bir ekilde karsna kmay baaran Zleyhann hline acyan Yusuf, duasyla onun eski gzelliine kavumasna yardmc olur ve onunla evlenir. Ancak bu kez de Zleyha, Yusuf un akna karlk vermez. Onun dnya nimetlerinden el ektiini gren Yusuf, bir saray yaptrarak Zleyhann rahat bir ekilde yaamasn temin eder. Bylece yllar geer. Bir gn Yusuf, ata binmeye hazrlanrken Cebrail, onun vadesinin dolduu haberini getirir. Buna ok sevinen Yusuf, Cebrailin elinden ald elmay koklayarak ruhunu teslim eder. Halk, Yusuf un lmne zlr. Zleyha ise sevgilisinin mezarnn banda yas tutar (Levend 1969: 173-211).
108
XVI. yzylda bu konuyu Kemal Paazade, Abdurrahman Gubar, erif ve Talcal Yahya ilemitir. Kemal Paazade ve Yahya Beyin Yusuf u Zleyha mesnevileri daha ok beenilmitir. Kemal Paazadenin 7777 beyitten oluan Yusuf u Zleyha mesnevisi, bu konuda yazlan mesnevilerin en nllerindendir. Yahya Beyin mesnevisi de beenilerek okunmutur. Bu mesnevi, Yahyann mrnn sonlarnda yazd ustalk dnemi rndr. Yahya Bey, Yusuf u Zleyha mesnevilerinin genel erevesine uymakla birlikte eserine kendi edasn yanstabilmitir. Daha nce yazlm olan Yusuf u Zleyha eserlerini okuyan air, bu eserlerden ok etkilenir ve iinde olayn getii mekn grme arzusu uyanr. Bu sebeple Msra gider. Orada grd gzellikler karsnda bylenir ve bu hayranlk duygusunun etkisiyle Yusuf u Zleyha adl eserini yazar. Eser, tarih iinde tkenmeden ilerleyen ak, macera, entrika, aile balar, devlet ynetimi, ehir hayat, baba duygusu, insann kendi duygularyla snava girmesi gibi pek ok konuyu ierir. Yahya Bey bu konuyu olduka baarl bir biimde iler. zellikle ak ve ihtiras sahnelerinde dikkate deer bir sanatlk rnei gsterir. lk kez Genceli Nizam tarafndan mesnevi biiminde Farsa olarak ilenen bu konu, Araplarn szl geleneinde yaayan bir halk hikyesinden uyarlanmtr. Nizamnin eseri Fars ve Trk edebiyatnda son derece etkili olmutur. XVI. yzyln bilinen ilk Leyla v Mecnun mesnevisi Sinan Behit tarafndan 1506 ylnda yazlmtr. Ayn konuyu ileyen Kadim, Celil, Sevday, Larendeli Hamd, Celalzade Salih ve Halifenin mesnevileri de gnmze ulamtr. Ahmed-i Rdvann Leyla v Mecnun mesnevisi ise eksiktir. Azeri sahasnda da bu konuyu Fuzul ve Hakir ilemitir. Fakat Fuzul, o kadar gzel ilemitir ki Leyla ile Mecnun denildiinde ilk akla gelen odur. Fuzul, bu ak hikyesini tasavvufi bir nitelie brndrmtr. Fuzulnin mef ul mefailn feuln kalbyla yazd bu eser, 3098 beyitlidir. Banda bir dibace (nsz) bulunmaktadr. Konunun zeti yledir:
,
Leyla v Mecnun
Badat evresinde nemli bir Arap kabilesinin olu olarak dnyaya gelen Kays ile Leyla ayn okula giderler. Okul sralarnda Kays ile Leyla arasnda gnl ilikisi balar ve zamanla aka dnr. Ancak bu ilikiyi renen ailesi Leylay okuldan alr. Sevgilisinin uzaklatn gren Kays da okuldan ayrlr. Kaysn ak halk arasna yaylr ve perian halinden hareketle Mecnun diye nitelendirilir. Halktan uzaklaarak bir le ekilen Mecnunu, babas sevdiine kavuturma vaadiyle eve dnmeye ikna eder. Ancak Leylann babasnn bu kavumaya engel olmas zerine tekrar le gider. Baba, olunu Kbeye gtrr ama burada da Mecnunun derdine derman bulunamaz. Nevfel isimli bir kabile reisi Mecnunun hikyesini renir ve onu Leylaya kavuturma sz verir. Bu kavumaya engel olan Leylann kabilesiyle olan ikinci sava giriiminde baarya ulasa da Mecnunun garip hallerini grp Leylay ona vermekten vazgeer. Bu srada babas Leylay, nn duyup ona k olan bni Selamla evlendirir. Ancak Leyla, kendini ldrme tehdidiyle onu kendinden uzak tutar. Mecnun bu evlilii renir ve perianl daha da artar. Oullarn perian halde gren Mecnunun annesi ve babas lr ama Mecnunun perianl bitmez, aksine gnden gne artar. Bu ekilde otuz yl geer. Leyladan akna karlk bulamayan bni Selam lr. Bu haberi duyan Mecnun, Leylann davetiyle evine gider. Nihayet kavuan iki k yine de uzun sre birlikte olamazlar. Bir sre devam eden ilah nitelikteki sohbetin ardndan Mecnun, iinden gelen bir hisle bu dnyada Leyladan ayrlma vaktinin geldiini hissederek le gider. Bir sre sonra ryasnda Mecnunun ldn gren Leyla hastalanr ve lr. Leylann lmn duyan Mecnun, onun mezarna sarlr ve bu ekilde ruhunu teslim eder. Mecnunun yaknlar onu, yaamnda kavuamad Leylann mezarna defnederler (Doan 2008).
109
rnek 1 (Fuzul, Leyla v Mecnundan) Bu Leylye Mecnn Gzerde Mukbil Oldudur ve Gn Mukbelesinde Hill-i Mihri Bedr-i Kmil Oldudur 1 Bir gn ki bahr- lem-efrz Vermidi cihna feyz-i nevrz 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Salmd nikb ehreden gl ekmidi srd- nle blbl eb-nem mey-i nb ile lle Doldurm idi kzl piyle Olmd gl ile sebze-i ter Firze-frz lal-perver Bir nie mushib-i vef-dr Mecnn- ikesteni grp zr Her yan dediler ki ey bel-ke Gl adur olmagl mevve Bu faslda dem gerek d Endh bel v gamdan zd n ebr delsen olma giryn n seyl delsen etme efgn Gl kimi brahma sneye k Sebze kimi etme bistern hk Ancak zni esr-i gam kl Lutf eyle hrma gel kerem kl Sahr dutalum mey ielm d Endh ile olma beyle mutd Ey gonca-dehn serv-kmet Gl oyna zamn kl fergat yed ala gl-i murdun Muhkem kl ess- itikdun Seyr zre bu nevbahr fasl yed bulna nigr vasl Mecnn- hazn ayaa durd Sahrlara seyr in yz urd Giryn giryn klurd seyrn Hayrn hayrn gezerdi her yan Geh sebzeye arz- rz ederdi Geh lleye min niyz ederdi emine srerdi lle dn k sanup pp ayan
110
19
Nergis gzine nigh ederdi Yr gzin anup h ederdi Sylerdi benefeye gam- dil Kim syleye olsa yra vsl Blbllere erh ederdi hlin Kumrlere mihnet mellin Her turfe iek grp ekp h Menzil menzil gezerdi ngh Bir menzile ddi reh-gzr Kim seyrde idi anda yr Bir nie per-ruh ile hem-dem Mecnn- ikesteden mukaddem Leyl gzer etmi ol fezya Salm gl lle zre sye Mecnna mukbil old Leyl Bahr- gama yetdi derd seyli Ol iki seh-kad semen-ber Birbirine oldlar berber Bir dem bahabilmedi ol aya Ddi yzi zre misl-i sye Leyl hem itrdi ihtiyrn Bir dem grebilmedi nigrn Hayrnl ol makma yetdi Kim ddi ayakdan uss getdi Gl suyu sepp revn yzine Leylni getrdiler zine
20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Dilii evirisi Mecnunun Yolda Leylaya Rastlamas ve Ak Hilalinin Gne Karsnda Dolunay Olmas 1. lemi aydnlatan baharn cihana Nevruz neesi verdii bir gnd. 2. Gl, yznden rty atm; blbl, inleyen arklar sylemeye balamt. 3. Lle, saf ebnem arab ile kpkrmz bir kadeh doldurmutu. 4. Gl, yeil firuzesine parlaklk veriyor; yeil imen, gl llelerini yetiiriyordu. 5. Bir ka vefal arkada, zavall Mecnunun alayp inlemelerini grerek, 6. Dediler ki ey bel ekip duran; gl zaman geldi; byle perian olma. 7. Bu mevsimde insann sevinmesi, sknt, bel ve gamdan uzak olmas gerekir. 8. Bulut olmadna gre, alama, sel olmadna gre feryat figan eyleme! 9. Gl gibi sineni yrtma; imen gibi, topraklara serilme! 10. Bari sadece ruhunu gam esiri eyle de; ltfet, kerem kl, biraz k dola. 11. Krlara yaylalm, keyifle arap ielim; byle, znt ve skntlar adet edinme. 12. Ey gonca azl ve servi boylu; gl, oyna zaman unut
111
13. Gzel vcuduna gam (ekmek) yazktr; bu lem elbette byle kalmaz. 14. Bakarsn, arzunun gl alr nancn salam tut! 15. Kederli Mecnun ayaa kakt; dolamak iin krlara kt. 16. Alaya alaya geziyor, akn akn her yan dolayordu. 17. Bazen imenlere srrn ayor, bazen llelere binlerce niyazda bulunuyordu. 18. Llenin dan(beneini) yzne gzne sryor, onu kendisi gibi k sanp, ayan pyordu. 19. Nergisin gzne bakyor, sevgilisinin gzn hatrlayarak ah ediyordu. 20. Yrine rastlarsa sylesin diye, gnlnn skntsn menekeye anlatyordu. 21. Blbllere hlini ayor; kumrulara hznn ve derdini dkyordu. 22. Her yeni iei grdke ah ekerek konak konak gezerken anszn, 23. Yolu sevgilinin dolamakta olduu yere dt. 24. Birka peri yzl gzelle birlikte zavall Mecnundan nce 25. Leyla, o yere gelmi; gl ve llenin zerine glge salmt. 26. Bir imenlie yeil adr kurmutu. Sanki ay gkyznde haleye brnmt. 27. Bu iki servi boylu, yasemin gsl (sevgili) birbirleri ile beraber oldular. 28. O ay ( yzl Leyla) bir an bile bakamad da, glge gibi yzst yere dt. 29. Leyla da iradesini kaybetti ve bir an bile olsun, sevgilisini gremedi. 30. Hayranl o dereceye vard ki; yere dt ve kendinden geti. 31. Hemen yzne gl suyu serperek Leylay aylttlar (Doan 2008: 160-178).
Hsrev irin / Ferhad u irin
Sasani hkmdarlarndan Hsrevin padiahl ve irinle olan ilikisi ahnamede anlatlr. Bu konuyu bir ak mesnevisi olarak ileyen ise Nizamdir. Nizam, ahnamedeki tarih olaylarn herkese bilindii varsaymyla Hsrevin akn hareket noktas alm, kahramann br ynleri zerinde fazla durmamtr. Nizamnin Hsrev irini ran edebiyatn olduu kadar Trk edebiyatn da etkilemitir. XVI. yzylda Hsrev /Ferhad ile irinin akn konu edinen on drt mesnevi kaleme alnmtr. Bu ak hikyesinin geliiminde baka hibir mesnevide grlmeyen bir deiim sz konusudur. Hikyenin aslnda erkek kahraman Hsrevdir. Celil, ve Ahmed-i Rdvan gibi kimi XVI. yzyl Osmanl airleri Hsrevin ak kahraman olarak ilendii mesneviler kaleme almlardr. Ahmed-i Rdvann Hsrev irini 6308 beyitlik olduka hacimli bir mesnevidir. air, eserini yazarken hem Nizamnin hem de eyhnin eserinden yararlanmtr. Kimi olaylar verirken Nizamye kimilerinde ise eyhye uymutur. eyhnin plann, bir iki nokta dnda aynen uygulamtr. Hatta mesnevi iindeki gazellerden ou ve terci-bent eyhye naziredir. Eserin konusu yledir: ran ah Hrmzn Hsrev-i Perviz adnda bir olu olur. Kk yata ok atmay ve kl kuanmay renir. Bir elence meclisinde nedimi, ona Ermen lkesinin ah Banunun yeeni irinin gzelliini anlatr. Onun gzelliini duyan Hsrev, k olur ve nedimi avuru, irini byyle kendisine k etmesi iin grevlendirir. irin, Hsrevin resmini grp ona k olur. Resmi izen ressam aratan irin, avurdan Hsrevin de kendisine k olduunu renir. Bunun zerine irin, at ebdize binip Hsrevin bulunduu Medayin ehrine gitmek zere yola koyulur. Yolda bir havuzda ykanrken iki k birbirini grrler ama tanmazlar. eitli sebeplerden dolay bir sre daha kavuamayan klar, sonunda Ermende bir araya gelseler de bu kavuma ksa sreli olur. irinin Ermenden ayrlmasyla Hsrev de Rum diyarna gelir. Bu srada Behramn Hrmz ldrerek ran tahtn ele geir-
112
diini renir. Bunun zerine Hsreve yardm eden Kayser, ordu hazrlayarak ran zerine yrr. Savata Behram yenerek ran tahtn Hsreve teslim eder. irin de kendi lkesinin tahtna gemitir ama Hsrevin Meryemle evlendiini rendii iin gamldr. Bu hldeyken saraynn bahesine bir st havuzu yaptrd Ferhad, irine k olur ve bu akla kendini dalara vurur. Bunu renen Hsrev, Ferhad ararak imknsz bir grev olarak Bstun dan delmekle grevlendirir. Bu durumu renen irin, kendi ak uruna bunca zorlua gs geren Ferhad grmeye daa gider. irinin meylini gren Hsrev, Ferhad ortadan kaldrmak iin bir kocakar bulup Ferhada irinin ldn syletir. Bunun zerine Ferhad zntsnden dvnp can verir. Ferhadn mezar btn halkn ziyaret ettii bir trbe hline gelir. irin de onun mezar tan yaptrr. Bu arada Meryem de lmtr. ki k birbirine mektupla ba sal diler. Daha sonra da evlenirler. Hsrev, tac ve taht hevesine den olu tarafndan hanerlenerek ldrlr. irin de ayn hanerle kendini ldrr (Tavuku 2000a). Fars edebiyatnda XIV. yzyl airlerinden rifden itibaren, Trk edebiyatnda ise Ali ir Nevayden sonra baz mesnevilerde, asl hikyede yardmc karakter olan Ferhad, hikyenin asl kahraman hline gelmitir. XVI. yzyl divan airlerinden Harim, Lami ve an, Ali ir Nevayyi, dolaysyla da rifyi rnek alarak Ferhad asl kahraman olarak ilemitir. Laminin 5095 beyitlik Ferhad u irin veya Ferhadname isimleriyle bilinen mesnevisi Ali ir Nevaynin ayn adl eserinin evirisi gibidir. Lami, mesnevisinde Ali ir Nevaynin eserinde olduu gibi, ak kahraman olarak Hsrevi deil Ferhad n plana karmtr. Kahraman deitii iin olay rgsnn de belli oranda deitii grlr. Deiim orann ve deien noktalar grebilmek iin bunun da olay rgsn vermek yerinde olacaktr. Mesnevinin zeti yledir: ocuk hasreti eken in hkmdarnn, ettii dualar neticesinde Ferhad isminde bir olu olur. Ferhad doutan kederli bir ruh hline sahiptir. Babas onun bu hznl hli zerinden atp yaam cokusuyla dolmas iin btn yollar dener. Drt adet kk yaptrr ve burada elenceler dzenler ama bu elenceler de Ferhadn durumunu deitirmez. Bunun zerine hkmdar, Ferhada hazinesinin kaplarn ardna kadar aar. Ferhad burada, skender-i Sannin, bakann kaderini gsteren aynasn grr. Aynann srrn zmek iin, aynann arkasnda yazl olan bilgi notuna uygun olarak, babas ve bir orduyla birlikte Yunan topraklarna gider. Uzun bir yolculuktan sonra hedeflerine vardklarnda Sheyla isimli birinden aynann srrn bilen Sokrata giden yolu renir. Ancak bu yol tehlikelerle dolu bir yoldur. nce bir ejderhayla arpr, sonra da Ehrimenle. Ferhad onlarn her ikisini de ldrr. Hzrn yardmyla Cam- Cemidi bulur ve onun sayesinde Ehrimenin kalesinin srlarn zer. Sonrasnda yine bu kadehin de yardmyla Sokrat bularak ondan bildii her eyi renir. Aynann tlsmnn nasl bozulacan da dinler. Ferhad lkesine dnnce aynaya bakar ve orada grd irine k olur. Bundan sonra sal bozulan Ferhadn iyilemesi iin onu bir adaya gtrmek isterler. Yolda frtna knca Ferhad denizde kaybolur. Ancak bir tahtaya tutunarak kurtulur ve Yemene giden bir gemiye snr. Gemide apur isimli bir ressam Ferhadn aynada grd memleketi tandn, isterse kendisini oraya gtrebileceini syler. Uzun bir yolculuktan sonra sz konusu diyara gelirler. Orada irinin ehrine su gtrecek bir kanal amak iin da kazan insanlarla karlarlar. Ferhad onlara yardm eder ve hemen o gn byk baar gsterir. Bunun zerine hkmdar Mihin Banu ile irin daa gelirler. Ferhad burada irini grr ve baylr. irin de apurdan onun
113
hikyesini renir. Bundan sonra Ferhad deta akn ispatlamak istercesine uzun ve zorlu bir ura vererek su kanaln tamamlar. Baarsnn dl olarak kendi adna bir ziyafet verilir. Ziyafette okuduu iirlerin etkisiyle irinin baylmas, onun da Ferhada k olduunu ortaya karr. Bu noktadan sonra iki n kavuma sreci balayaca hlde Hsrev-i Pervz isimli bir hkmdarn irine olan ak her eyi deitirir. irini elde edemeyen Hsrev, Ermene sava aar. Ancak Ferhad tek bana Hsrevin ordusunu bozguna uratr. Hsrev tekrar saldrr. Sava srasnda Ferhad byk kahramanlk gsterir. Ama hileyle yakalanarak sarp bir kaleye hapsedilir. Burada bir sre irinle mektuplasa da Hsrevin haberdar olmasyla bu yol da kapanr. irinin mektubunu okuyan Hsrev, Ferhad ldrmeye karar verir. Bu i iin bir kocakar bulur. Kadn, Ferhada Hsrevle irinin evlendiini syler. Bu acya dayanamayan Ferhad, ban talara vurarak lr. Bunun zerine Hsrev, irini tekrar ister. irin, halkn tekrar zora sokmamak iin bu sefer Hsrevle evlenmeyi kabul eder. lerleyen srete Hsrevin olu rye, irini grp ona k olur ve babasn ldrr. Bu kez de rye, irinle evlenmek ister. Ancak bu teklifin kabul edilmesinin artlarndan biri olan Ferhadn nann irine teslim edilmesidir. Bu art zerine Ferhadn naa getirilip irinin odasndaki yataa brakrlar. irin de onun yanna uzanarak ruhunu teslim eder. Btn bu olaylar renen Ferhadn babas, Hsrevin cesedini yaktrr ve onun lkesine verdii zarar olundan tahsil eder. lkenin bana pru getirerek kendisi tasavvuf yoluna girip inzivaya ekilir (Esir http://ekitap. kulturturizm.gov.tr/belge/1-75518/lamii---ferhadname.html.).
em Pervane
nsann, ak uruna maddi varlndan vazgemesinin, tasavvuf iirinde ise Tanrnn varlnda yoklua erimenin simgesi olan em (mum) ile pervane (kelebek) hikyesi kitap dzeyinde ilk defa Fars iirinde Ehli-i irazi tarafndan ilenmitir. Osmanl airlerinden Zat, Lami elebi ve Muid em Pervane yazmlardr. Zatnin eseri dierlerinden daha fazla ilgi grmtr. Zatnin 3937 beyitli em Pervane mesnevisi, ayn ad tayan dier mesnevilerden son derece farkldr. Konusu yledir: Rum padiah Jalenin, yalanm olmasna ramen ocuu olmamtr. Allaha dua ederek bu hasretini gidermesini ister. Bu duadan sonra Pervane isimli ocuu dnyaya gelir. Mneccimler, ocuun em isimli bir kza k olaca, bu yolda ok skntlar ekecei ama sonunda ona kavuaca yolunda kehanette bulunurlar. Pervane, bu kehanete uygun olarak, babasnn yaptrd kkn duvarnda resmini grd eme k olur. em, in hkmdar Fafurun kzdr. Btn vaktini bu resmin nnde geiren Pervanenin durumuna zlen babas, onu bu aktan kurtarmak iin resmi duvardan kaztr. Ancak bu Pervanenin akn artrmaktan baka bir ie yaramaz. Pervane, sevgilisine kavumann yollarn aramaya balar. Sonunda bir sihirbazn yapt byk bir kua binerek in lkesine gider. em, tam da o srada bir seyyahtan kendisinin hikyesini dinlemektedir ve konumalarndan emin de kendisine k olduunu renir. Bunun zerine Pervane ortaya kar ve iki k kavuurlar. Ancak durumun renilmesiyle Pervane zindana atlr. Buradan dyenin yardmyla kurtulan Pervane, bir kadn araclyla emle mektuplamaya balar. Sonrasnda Pervanenin babas Jale, emi babasndan isterse de Fafur buna raz olmaz. Bunun zerine em saraydan kaarak Rum lkesine gider. Kznn katn renen Fafur, Rum lkesine casus gnderir. Rum lkesinde casusu tanrlar ve ona ikence etmek isterler. Ancak ah Jale buna izin vermez ve casusu serbest braktrr. Jalenin bu hareketinden etkilenen Fafur klarn birlikteliine raz olur. Fafurun lm zerine Pervane in tahtna geer (Armutlu 2009: 877-907).
114
Gl Blbl
En gzel Gl Blbl mesnevisini Kara Fazl yazmtr. znikli Bekaynin de Gl Blbl mesnevisi vardr. Kara Fazlnin Gl Blbl mesnevisi alegorik (temsil) bir eser niteliindedir. lk bakta beer bir ak hikyesini anlatr gibi grnen eser, airin mesnevinin sonunda hikyede kulland sembollerin karlklarn vermesiyle tasavvufi bir kimlie brnr. Dnemin en nemli mesnevileri arasndadr. Eser, aruzun feiltn mefiln feiln kalbyla yazlmtr. Klasik mesnevi tertibine uygun olarak tevhit, mnacat, naat, sebeb-i telif blmlerinden sonra esas konuya geilir. Eserin gerek ahs kadrosu gerekse mekn, divan iirindeki ba/bahe imajnn unsurlaryla (glen, gl, blbl, servi, yasemin, ssen, snbl, lale, jale...) oluturulmutur. Mesnevinin kahramanlar, Rum lkesinin padiah Bahar ahn olu Gl ile yine bir ehzade olan Blbldr. Gl ayn zamanda Glen ehrinin valisidir. Eserin zeti yledir: Gl, bir gn yansmasn grerek kendi gzelliine k olur. Nesimi dnyada kendinden daha gzel birisinin olup olmadn aratrmak zere gnderir. Bu yolculuk srasnda Nesim, ak derdiyle perian hlde dolaan Blblle karlar. Blbl, daha nce ryasnda grd Gl Nesimden dinleyince ak daha da artar. Glen ehrine ulamak iin zorlu bir yolculua kalkr. Uzun uralar sonunda vard ehrin muhafz Serviye snr. Gnler geceler boyu alayp inleyerek derdini rmaklara, aya, gnee anlatr ama hibiri derdine derman bulamaz. Bir gn onun inlemelerini duyan Gl, bu sesin kaynan sorar. Nergis, Blbln hikyesini aktarr. Ancak Gl, naz edip Blbl kovdurur. Bylece k Blbl yine dalar mesken tutar. Sevgilisine Nesim ile haber gnderip hline acmasn isteyen Blbl, n skntlara katlanmas gerektii cevabn alr. Bu cevaptan sonra bsbtn perian olur. Ancak hlini anlatt bir mektubuna olumlu cevap alnca durum tersine dner. Durumdan haberdar olan Gln babas, Blbl yakalatp hapsettirir. Bu srada Temmuz ah, Gne komutasndaki ordusuyla Glene saldrr, ortal yakar ykar. Bahar ah, beraberindekilerle birlikte ykseklere ekilerek bu zulmden kurtulur. Bundan sonra Glene nce Hazan ah, sonra da ita ah egemen olur. Nevruz ahn da yardmyla Bahar ah tekrar Gleni ele geirirler. Gl, blbl hatrlayp babasndan affn ister. Blbl kurtulua erince Glle birlikte elenirler (zkat 2005). Mesnevide bu olay rgsnden sonra hikyenin ierisindeki sembollerin karlklar birer birer verilir. Buna gre; glen, vcudu; bahar ah, akl; gl, ruhu; blbl, gnl; nesim, nefesi; lale, sevgiliyi; cuy, sevgilinin tecelli ettii yeri; jale, evki; snbl, kskanl; hr ise kibri temsil etmektedir.
Vamk u Azra
XVI. yzylda Manisal Cam ve Bursal Lami Vamk u Azra mesnevisi kaleme almtr. Lami, 5981 beyitlik mesnevisini, Fars airi Unsurnin ayn ad tayan eserinden esinlenerek yazlmtr. Camnin mesnevisi de olay rgs bakmndan Laminin mesnevisiyle ayndr. Mesnevinin olay rgs, i ie girmi pek ok maceradan oluur. Bu olaylar ok geni bir corafyada geer. Hikyenin ilk kahraman, in lkesinin ocuk hasreti eken hkmdar Taymusun Turan hkmdarnn kzyla evliliinden dnyaya gelen Vamktr. Dier kahraman ise Gazne lkesi hkmdarnn kz Azradr. Azra, nn duyduu Vamka k olurken Vamk da Azrann resmini grerek ona k olur. Ak strabna dayanamayan Vamk, Azray bulmak iin dostu ve askerleri ile yola kar. Derin
115
vadileri, almaz dalar aarlar, usuz bucaksz lleri, engin denizleri geerler. Bu yolculuk srasnda perilerle, devlerle, zalim hkmdarlarla mcadele ederler. Yaplan savalarda byk zorluklar ekerler; esir derler, kimi askerler hayatlarn kaybeder. Bu srada Azra da dayanamayp Vamk aramaya kar. Bu yolculuk srasnda Vamkn dostlarndan onun durumunu renir ve onlar da mcadelenin bir paras olurlar; eitli zorluklar ektikten sonra esir derler. Vamk, mcadele ettii devleri Allahn yardmyla yener ve onlarn hazinesini ele geirir. Bu son zaferden sonra iki k kavuur. Birlikte Azrann lkesi Gazneye giderler. Vamkn babasnn da oraya gitmesiyle dn hazrlklar balar. Grkemli bir dnle Vamk ile Azra evlenir (Ayan 1998).
Salaman u Absal
Laminin bu eseri, temelde Molla Camnin eserinden eviridir. Ancak air, eserini sadece bir eviri olarak brakmamtr. Hikye ierisine olay rgsnden bamsz olarak ak, evlilik gibi konularla ilgili didaktik nitelikte ilaveler yapmtr. Mesnevideki ahslara ve varlklara birtakm anlamlar ykleyerek onlar sembolletirmitir. Aruzun filtn filtn filn kalbyla yazlan eser 1903 beyitten oluur. Konusu yledir: Yunan lkesinin evlat hasreti eken bir hkmdar vardr. Hkmdarn danman, onun iin sihirle annesi olmayan bir ocuk meydana getirir. ocua Salaman ad verilir. Stanne olarak Absal adl bir gen kz seilir. Salaman bydke Absal ona k olmaya balar ve Absal da kendisine k etmeye alr ve bunda baarl olur. Bu ak ilikisinden haberdar olan hkmdar, klar ayrmaya alr. Bunun zerine iki k kamaya balar; almaz dalar aar, derin vadileri, engin denizleri geerler ve bir adada yaamlarn srdrrler. Onlarn bu hllerinden haberdar olan hkmdar nce yardm eder. Ama uzun sre geri dnmedikleri iin hiddetlenir ve iki n birlikteliine sihir yoluyla engel olur. Bunun zerine geri dn yoluna karlar. Yolculuk srasnda birtakm olaanst tehlikelerle karlarlar. Bu tehlikeleri Hzrn yardmyla aarlar ve Yunan lkesine geri dnerler. Hkmdar yine klarn ayrlmasn ister. Bunun zerine onlar da yine kap yaktklar atee atlayarak kendilerini ldrmek isterler. Bu giriim sonucunda Absal lrken Salaman babasnn yardmyla kurtulur. Ancak sevgilisinin lmyle Salaman kahrolur ve sevgilisini dndrebileceini vaadeden hkmdarn danmannn eitimine girer. Bu srete bilge danman onun aknn boyutunu deitirerek Salaman ebed gzelliin hline getirir. Onun bu hlini gren hkmdar, tler vererek tacn ve tahtn Salamana brakr (Uluda 1997: 67-79).
ah ile Gedann ak zerine kurgulanan bu hikye, ilk defa Fars edebiyatnda Hilal tarafndan mesnevi tarznda ilenmitir. Trk edebiyatnda Bursal Rahm ve Talcal Yahya ah u Geda adl mesnevi yazmlardr. Bursal Rahmnin geleneksel hikyeyi deitirmeden iledii ah u Geda, aruzun feiltn mefiln feiln kalbyla kaleme alnmtr. Rahmnin eserinde klasik mesnevi tertibine gre, tevhit, mnacat, naat, sebeb-i telif blmlerinden sonra esas konuya geilir. Bu mesnevinin kahramanlar madd karlk beklemeyen saf bir ak anlayyla birbirlerine balanrlar. Eserin konusu yledir: Geda, ahn gzelliine hayran olur ve feryat u figan etmeye balar. Onun bu hli halk tarafndan knanr. Ancak ah, kendi gzelliini seyretmesi iin Gedaya izin verir. ahn Gedaya meylettii haberini alan Rakip, Geday ehrin ocuklarna talatr.
ah u Geda
116
Geda da bir maaraya snr. Bu hlde yaarken bir gn ahn gvercini bann stne konar, o da durumunu anlatan bir mektubu aha iletir. Onun bu hlinden haberdar olan ah, halka hitap etme bahanesiyle kendini Gedaya gsterir. Gedann strab artar ve ah u figan etmeye balar. Bu durum halkn dedikodularna ve knamalarna yol aar. Rakip de onu ahtan ayrmak iin ava gtrr. Geda bu srada perian bir hlde yaar. ah ava ktnda Gedann dost olduu bir ceylann peinden giderek Gedann olduu yere varr. ah, duasnn kabul olacan syleyerek Gedadan dua ister. Babasnn lmyle ah, tahta oturup padiah olur. Geda da ahn yannda bulunur. Bu srada lkeye dmanlar saldrr. Gedann duasyla sava kazanrlar. Bunun zerine ah, Geday dost edinir ve bylece mr boyunca Geda, ahn yannda bulunma imkn elde eder (Birici 2007). Bu konuda mesnevi kaleme alan Yahya Beyin eseri, XVI. yzyl airleri ierisinde zel bir neme sahiptir. airlik kudreti, eserlerindeki baars bir yana, onu asl deerli hle getiren yazd mesnevilerin zgnldr. O, klasik konularda yazd mesnevilerine bile bir zgnlk katabilmitir. ah u Geda mesnevisi de bunlardandr. Eser, aruzun feiltn mefiln feiln kalbyla yazlmtr. Yahya Bey, nceki ak hikyelerinin Mecnun ve Ferhad gibi kahramanlarnn madd bir karlk bekleyerek ak strab ektiklerini belirterek, mesnevisini bu tr kayglardan soyutlanm bir ak anlay zerine ina eder. Yahya Beyin mesnevisinde, klasik hikyedeki mekn deimitir. Olaylar stanbulda geer. zeti yledir: Geda ryasnda grd bir gence k olur. k olduu bu genci de At Meydannda arkadalaryla gezerken grr. Bundan sonraki srete Geda, klasik hikyede olduu gibi, h edip, inler. Onun bu hline vakf olanlarca ayplanr. Etrafndakilerce bu sevdadan vazgemesi iin nasihat edilir, tabiplere gtrlr. Ama hibirisi onun derdine derman olmaz. Gnden gne strab artar. Araya giren fitnelerle Geda akn dillendirir. ah ise buna ok kzar ve Geday affetmez. Bunun zerine Geda insanlardan uzaklaarak ehri terk eder. Gedann hyla hasta olan aha dua eder ve ah bu duayla iyileir. Geda, aha kavumak iin kle klna girer. Bu ekilde kendisini satn alan aha yakn olma frsat elde etmi olur. Ama ona kavuamamann verdii straplar ile hastalanr. Bu hastalktan ahn duasyla kurtulur. Fitneciler onlarn arasn bozmak iin Gedann ak strabyla kendini ldrdn sylerler. Ama bu yalan sebebiyle iki k birbirine daha ok yaklar. Ama araya engeller girer ve yine kavuamazlar. Bunun zerine Geda feryat u figanna devam eder. ah, onun bu ekilde kendisini rezil etmesinin nne gemek iin evinde onun geliini beklemesini syler. Bu bekleyi, uzun srer. Ama ah gelmez. Hikye bu bekleyi ierisinde sonlanr. Aslnda bu bekleyi sevgilinin bandan savmak iin oynad bir oyundan ibarettir. k bu oyunla aalanm, en mahrem duygusu olan ak zerinden varl rselenmitir. Mesnevinin sonunda, onun bu hline uygun olarak, cisman akn gelip geiciliinden, asl aknsa ilah ak olduundan bahsedilir (Kksal 1997: 245-282). Mesnevi tr iinde yerli konulara yer vermesi bakmndan ah u Geda, bir dnmn ilk rneklerinden saylr. Olayn mekn stanbuldur. Ayasofya ve At Meydan tasvirleri o dnem stanbulundan ayrntlar sunar. Tevemn- Mescid-i Aks Olan Mehr- Dny Ayasofyanun Tarf-i Latfidr 1 ehr iinde sipihr gibi blend Var durur bir makm- b-mnend
117
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Ayasofyadur ana nm- erf Olmaz anun gibi makm- latf Nitekim eyh-i pk u kutb- zamn Ayagna akar su gibi cihn Halk- lem dusna muhtc Kubbeden var banda bir ul tc Getrr ehl-i hleti vecde Tk- eyvn eylemi secde Benzer ol mrid-i ab-pe Ak mermerler ile her ke Old iki minresi mesel Hadd-i ztnda iki dest-i du Hsl hrmen-i dudur ol Mezra- tat-i Huddur ol Slik-i Hakka Mescid-i Aks Fakr olana Kabedr farz Ne acebdr ki bg- cennet-vr Ol makmun sekiz kapus var Glen-i cennet old ol gy Servlerdr yeil direkler ana Anda kandller yanar par par Saru lleyle nergise benzer Mminn ba zre destr Ak gliyle bezer o glzr Kubbe-i azam mdevverdr Sadef-i lem ire gevherdr Hlet-i zhd ile gelp vecde Hakka itmi kemerleri secde Anun iinde sanki ins melek Turd saf saf namza cmle direk Vardur anda nie sumak stn Kymeti old agr altun Kubbe-i arh iinde bahr-misl Ak mermerle ii ml--ml Mermer-i mevcine baknca hemn Gark olur bahr- hayrete insn Kalb-i mmin gibi ii ta pk Halka-i bb enber-i eflk
118
Mecma- Hbn u Menba- kn Olan At Meydnnun Beyndur. 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Old ehr iinde At Meydn Hblar mecma saf kn Cem olurlar oraya hs ile m Sanki dem denizidr ol makm Her sokkdan gelr sgr u kibr Akar ol bahre sanasn enhr Ol yce yirden eylesen nazar Grinr Akdeniz cezreleri Virmi ol ry- bahre znet fer Fil-mesel hl-i rz- dilber Dah var anda nitekim tb Nie l draht- b-hemt Murg- perrna sti cy- makar Alt nie msfire der Bir tlsm ile sarmaup mesel Turur anda iki ejdeh Hbdur emelerle m-beyni emeler old kevsern ayn Tadan vardur anda nie stn Turur stinde kubbe-i gerdn bu ehr-i muazzama el-hak At Meydndur viren revnak Old bu ehr sanki bg- cinn Var durur anda nie bin glmn Drdi amm ziyde fetdr Lle-ruhsr serv-kmetdr Her bir benzerdi per-zda Yaradlmad misli dnyda Grmedi mri ire bay u fakr Yidi iklmde bu drde nazr
Dilii eviri Mescid-i Aksann kizi Olan Dnyaca Mehur Ayasofyann Anlatmdr 1 ehir iinde gkyz gibi yksek Benzeri olmayan bir makam vardr. 2 3 Ona erefli isim Ayasofyadr Onun gibi gzel makam olmaz Nitekim temiz eyh ve zamann kutbu Btn cihan su gibi onun ayana akp gelir.
119
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Alemin halk onun duasna muhta Banda kubbeden ulu bir ta var Hal ehlini vecde getirir Kemerlerindeki tk secde etmi Ak mermerler ile her kesi Ab giyen mride benzer. Mesela, iki minaresi zaten Dua eden iki el gibidir. Ksacas o, dua harmandr. O Allaha ibadet tarlasdr. Hak yolunda olana Mescid-i Aksdr. Sz gelimi fakirlere de Kabedir. Ne garip ki cennet ba gibi O makamn sekiz kaps var. O cennetin gl bahesi oldu sanki Serviler ona yeil direktir. Orada kandiller parldayarak yanar. (Bu hliyle) sar lle ile nergise benzer. Mminin ba zerindeki sar Ak gl ile gl bahesini ssler Azametli kubbesi yuvarlaktr lem sedefi iinde incidir. Zhd hali ile vecde gelip Kemerleri Hakka secde etmi. Onun iin sanki melekler ve insanlar Btn direkler saf saf namaza durdu. Orada bir ok ebrl stun vardr (ki) arlnca altn ederler. Felein kubbesi iinde deniz gibi Ak mermerler ile ii dopdoluydu. Mermerindeki menevie baknca nsan hemen hayret denizine dalar. inin d mmin kalbi gibi temiz Kap halkas felein emberi gibi At Meydan ehir iinde Gzellerin toplant yeri elence merkezidir. Oraya her tabakadan halk toplanr O makam sanki insan denizidir.
Gzellerin Topland Yer ve klarn Kayna Olan At Meydannn Anlatlmasdr. 21 22
120
23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35
Her sokaktan kkler ve bykler gelir O denize nehirler akar sanrsn. O yce yerden bakacak olursan nazar eylersen. Akdeniz adalar grnr. O deniz yzne ss ve parlaklk vermi Sevgilinin yanandaki ben gibi. Onda tb gibi pek ok yce ve benzersiz aa var. st uan kua turulacak yerdir. Alt nice misafire adrdr. rnein bu tlsm ile sarmap Orada iki ejderha durur. Ortas emelerle gzeldir emeler kevserin ayns oldu. Tatan orada birok stun vardr stnden yuvarlak kubbe durur. te bu azametli ehre dorusu Parlaklk veren At Meydandr. Bu ehir sanki cennet ba oldu, Orada binlerce glman vardr. Ama drd fazlasyla gzeldir Lale yanakl, servi boyludur. Her biri peri ocuuna benzerdi Bu dnyada benzerleri yaratlmad. Zengin ve fakir mrnde grmedi Yedi iklimde bu drt kiiye benzer.
Talcal Yahyann mesnevi trne getirdii yenilikler nelerdir?
Cemid Hurid
Bu dnemde ilenen dier bir konu da yine klasiklemi bir hikye olan Cemid ile Huridin ak macerasdr. Cemid Hurid mesnevisi, in hkmdar Fafurun olu Cemid ile Rum hkmdar Kayserin kz Hurid arasnda geen ak hikyesi zerine kurulmutur. XVI. yzylda iki air Cemid Hurid mesnevisi kaleme almtr. Bunlardan ilki Abddir. airin 1558 ylnda yazd eseri 5940 beyitten olumaktadr. kincisi ise Hubb Ayedir. Ancak onun eseri henz ele gememitir. Cemid Huridin konusu yledir: Cemid ryasnda grd bir gzele k olur ve ak acs gnden gne artar. Etrafndakiler bu dertten vazgemesi iin telkinlerde bulunurlar, onu elendirmeye alrlar, baka gzellerle bu derdini unutmasn salk verirler ama hibiri Cemidin derdini unutturamaz. Diyar diyar gezip gzellerin resmini yapan ressam Mihrbda k olduu gzelin resmini grr ve onun Rum hkmdar Hurid olduunu renir. Cemid bunun zerine sevgilisine kavumak iin babasndan izin alarak byk
121
bir orduyla Rum lkesine doru yola kar. Bu yolculuk zorluklarla doludur. Trl vahi yaratklarla, cadlarla, perilerle karlar, ejderhalarla arpr, devlerle savar; ateten denizleri geer, frtnaya yakalanp adaya der; umutlarn tkendii bir anda perilerin yardmyla Rum lkesine ular. Mihrabn yardmyla Hurid ile grme frsat yakalar. Bu grme srasnda Hurid de Cemide k olur. ki k bundan sonra bir mddet grrler. Ancak durumu renen annesi Efser, Huridi hapseder. Sevgilisini gremeyen Cemid perian olur. Cemidin in hkmdarnn olu olduunu bir ekilde renen Kayser, onu kendine vezir yapar. Cemid ile Hurid mektup yoluyla haberlemeye ve gizli gizli tekrar grmeye balarlar. Ancak klarn kavumalar iin Huridin annesini raz etmeleri gerekmektedir. Mihrab, Efserle arkada olur ve Cemidin aslnda bir ehzade olduunu syleyerek onu ikna eder. Hele de Huride k olan rakibi adiyi trl ekillerde alt etmesi, bir av srasnda Kayseri aslandan kurtarmas onun itibarn iyice arttrmtr. Bu srada d, Huridi ister. Yerine getiremeyecei artlar ne srlnce de babasyla birlikte Rum lkesine sava aar. Ancak sava Cemid komutasndaki Rum ordusu kazanr. Bu zaferle birlikte Cemidle Huridin evlenmelerine de onay kar. klar grkemli bir dnle evlenirler. Dnden sonra ine giderler. Cemid, tahta geerek lkesini ynetmeye balar (Uurlu 2009).
Varka ve Glah
Konusunu Arap edebiyatndan alan ve mesnevi halinde ilk olarak ran edebiyatnda ilenen Varka ve Glah hikyesi, Gazneliler devrinde Ayyuk adl bir air tarafndan kaleme alnmtr. ran edebiyatnn dier mesnevi konular gibi yaygnlk kazanmam ve Fars edebiyatnda srekli Ayyuk ile hatrlanmtr. Trk edebiyatnda ise ilk defa XIV. yzylda Yusuf- Meddah tarafndan mesnevi trnde ilendii halde yaygnlamamtr. XVI. yzylda Defteremini Mustafa elebi, Varka ve Glah mesnevisi yazmtr. zeti yledir: Hmam ve Hilal adl iki kardeten, Hmamn olu, Hilalin kz olur. Olana Varka kza da Glah adn koyarlar. Varka ve Glahn ocukluklar birlikte geer, ayn okulda okurlar. Okul arkadal srasnda birbirlerine k olan bu iki kuzenin, on be yana geldiklerinde evlenmelerine karar verilir. Ancak dn gn, Glaha k olan baka bir kabilenin reisi Rebi bni Adnan, Glah karr. Glah geri almak iin iki kabile arasnda savalar yaplr. Bu sava srasnda Varkann babas Hmam lr ve Varka esir der. Glah, Varkay kurtarmak iin k yollar arar. Rebi bni Adnan ve oullarnn Varka ve kabilesiyle yapt savalar zincirinin son halkas olan Galib ve Varkann savanda Varka, Galibi ldrerek Glah kurtarr. Kabilelerine dnen Varka ve Glah iin yeniden bir dn tertip edilecekken Glahn annesi Varkann yetim ve fakir olduunu ileri srerek Varkann karlayamayaca kadar arlk ister. Varka, Yemen ah olan daysndan maddi yardm almak zere Yemene doru yola kar. Yemene vard zaman, daysnn da savata ve yenilmek zere olduunu grr. Daysna yardm ederek, onu esaretten kurtarr. Varka, Glahn annesinin istedii arl temin etmek zere daysndan yardm istemek amacyla gittii Yemendeyken Glah, am padiah Melik Muhsinle evlendirilir. Bu durumdan habersizce memleketine dnen Varkaya Glahn ld sylenir. Bu yalann inandrc olmas iin de bir koyunun kemikleri kefen benzeri bir beze sarlarak dzmece bir mezara gmlr. Bir sre sonra Varka, Glahn kz arkadalarndan birinden gerei renir. Bunun zerine ama doru yola kar. Yolculuk esnasnda eitli zorluklarla karlar. Yaad mcadelelerin birinde yaralanr. Glahn zorla evlendirildii am sultan Melik Muhsin tarafndan yaral bir
122
hlde bulunarak saraya gtrlr ve tedavisi yaplr. Bylelikle Varka, Glahn izini bulur. Kendisi sarayda iyi arlanan bir konuktur. Hatta Melik Muhsin, zaman zaman Glahla grmelerine izin verir. Ancak Varka, konuk olduu ve saygyla arland evde, evin hanm konumundaki Glahla grmeyi ok doru bulmayarak, gururlu ve asil bir tavrla memleketine gitmek bahanesiyle saraydan ayrlr ve yolda bir pnar banda lr. Varkann lm haberini alan Glah, Varkann mezarnn bana giderek intihar eder. Varkann mezar atrlarak Glahla birlikte ayn mezara gmlr. Bir gn Hz. Muhammedin yolu bir sefer dn ama dtnde, am sultan Melik Muhsin, Hz. Muhammed ve arkadalarn konuk ederek onlara ikramda bulunur. Hz. Muhammed, Melik Muhsinin yzndeki matem ifadelerinden hareketle Muhsine bunun sebebini sorar. Melik Muhsinin olay anlatmas karsnda Hz. Muhammed bu hikyeden etkilenir ve gzleri dolar. Bu hznl ak hikyesi Hz. Muhammedle birlikte arkadalarn da etkilemitir. Sahabe, Varka ve Glahn tekrar dirilmesi iin Hz. Muhammedden dua etmesini isterler. Hz. Muhammed, onlarn mrlerinin tamamlandn ancak kendi mrnden bata bulunacak olursa dirilebileceklerini syler. Bunun zerine sahabe mrlerinden bata bulunur. Cebrail gelerek, mr balayanlarn mrlerinin geri verildiini ve Tanrnn Varka ve Glaha krk yllk yeni bir yaam armaan ettiini bildirir. Mesnevi hikye kahramanlarnn tekrar hayat bulmasyla sona erer. Ved-y Glah 1 Ved itdi mezr- yra gitdi An yo eyleyen ol vara gitdi 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 vuslat erbetini tatd Glh Mezr- yr kucd yatd Glh Olup cndan zll-i yra tene Getrmidi bile yannca dene Kimesne grmedin ol yr- hn-rz Niymndan kard haner-i tz Aup karu o sine snesini Mcell itdi cn ynesini Ne yne dnp Huld- berne Su virdi kevserinden hanerine Dnp Drs-selma merkad-i yr Aktd hn- dilden ana enhr Der n hr- haner zre ol gl Kesildi gleninden savt- blbl Zll-i hanerin ekdi nihn Bir iim su gibi n eyledi an Emnet issine teslm idp cn ridi vuslat- dildra cnn Dirg hasret ol drr-i meknn Ki old drc-i hk iinde medfn
123
12 13 14 15 16 17 18
Bu gamdan old tre mh- eflk Bu gamdan old subhun yakas k Bu gamdan rad old gkde nln Bu gamdan dde-i ebr old giryn Bu gamdan itdi blbl h u nle Bu gamdan dde-i gl dold jale Bu gamdan ddi mutribler srda Bu gamdan nle ddi eng da Bu gamdan em-i nergis haste old Bu gamdan goneler dem-beste old Bu gamdan hr old mesken-i gl Bu gamdan dil-pern old snbl Bu gamdan kh u sahrda yiler bd Bu gamdan cn- rda ddi feryd Bu gamdan yzini yire urup b Bu gamdan ddi nrun cnna tb Yudlar yadurup ek ile brn Misl-i berg-i gl vakt-i bahrn dp prhenin kanlu kefenden Donand gone gl-berg-i semenden Kodlar iki yr bir mezra Karar itdrdiler drl-karra Kime old myesser ibu devlet kup cn bula cnna vuslat Kimn old murd byle hsl Virp cnn ola cnna vsl Zih merdnelik ol r-i zenden Ars olup geyer cme kefenden Hezrn fern ol cn- pke Ki sald nakd-i cnn genc-i hke Kaan k ehlinn olsa yiri hk Olur hecr-i nigr ile kefen k Ho ol k ki virdkde revn Ola cn fid-y yr- cn
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
29. Dili vasl- nigr ile en olsun Bihits makm glen olsun (Yldz 2009).
124
Dilii evirisi Glahn Veda Etmesi 1. Sevgilinin mezarna veda edip gitti, onu yok eyleyen o vara gitti. 2. Glah vuslat erbetini tattnda, sevgilinin mezarn kucaklayp yatt. 3. Sevgilinin berrak ve iimi ho suyuna susad iin yannda haner getirmiti. 4. O kan saan sevgiliyi kimse grmeden knndan keskin haneri kard. 5. O mezara kar gsn ap can aynasn parlatt. 6. Ayna deil, kutsal cennete dnp (o cennetin) kevserinden hanerine su verdi. 7. Sevgilinin mezar Dars-selama (cennete) dnp gnl kanndan ona nehirler aktt. 8. O gl, hanerin dikeni stne dtnde gl bahesinden blbln sedas kesildi. 9. Hanerin (iindeki) berrak ve iimi ho suyu (zlali) gizlice ekip bir iim su gibi onu iti (haneri kendisine batrd). 10. Canan, can emanet sahibine teslim edip sevgiliye kavutu. 11. Eyvahlar olsun! O kymetli ve gizli inci, topraktan kutu iinde defnedildi. 12. Gkyznn ay bu gamdan karanlk oldu, sabahn yakas bu gamdan yrtld. 13. Gk grlts bu gamdan dolay gkte inledi; bulutun gz bu gamdan dolay alad. 14. Blbl bu gamdan dolay alayp inledi; gln gz bu gamdan dolay iy ile doldu. 15. Mutribler (algclar) bu gamdan dolay arkya baladlar; eng ve uda bu gamdan dolay inilti dt. 16. Nergisin gz bu gamdan dolay hasta oldu; goncalar bu gamdan dolay sustular. 17. Gln meskeni bu gamdan dolay diken oldu, smbl bu gamdan dolay gnl perian halde. 18. Rzgr, bu gam yznden dada ve sahrada dolar; bu gamdan rman canna feryat dt. 19. Su bu gamdan dolay yzn yere vurmu; bu gamdan dolay atein canna hararet dt. 20. Tpk bahar vakitlerinde bir gl yapra gibi, gzyayla yamur yadrp ykadlar 21. Kanl kefenden gmleini yaptlar; gonca (sanki) yasemin yaprayla donand. 22. ki sevgiliyi bir mezara koydular; Darl-karar (kyametten sonra kalnacak yer)a karar ettirdiler (yerletirildiler). 23. Bu devlet kime nasip oldu, can kp canana kavuabildi? 24. Kim cann verip canana ulat da murad bu ekilde gerekleti? 25. O dii aslandan ne gzel bir mertlik! Kefenden elbise giyerek gelin oldu. 26. O temiz ruha binlerce aferin olsun ki, can nakdini toprak hazinesine brakt. 27. Ne zaman ak ehlinin yeri toprak olsa, sevgilinin ayrlyla kefen yrtlr. 28. Ruhunu teslim ettii zaman, can sevgili canna feda olan o a ne mutlu! 29. Gnl, sevgilinin vuslatyla en olsun, cennet gibi makam gl bahesi olsun. XVI. yzyl Trk edebiyatnn ak ve macera mesnevileri bunlardan ibaret deildir. Bu eserler kadar tannmam olsa da baka airlerin yazd ift kahramanl ak ve macera mesnevileri vardr. Bunlardan bir ksmnda eitli varlklar kiiletirilerek olayn kahraman yaplmtr. Yukarda biraz daha ayrntl olarak tanmaya altmz mesneviler kadar tannmad halde yine de mesnevi gelenei iinde yer edinen baz airler ve onlarn gnmze ulaan eserleri vardr. Nideli Muhibbnin ve Abdnin Gl Nev-rzu; Laminin Vs Rmni; Himnin Mihr Vefas; Gelibolulu Mustafa, orlulu Zarif ve Kyasnin Mihr Mah mesnevileri ve hnin Hsn Dili bu asrn bilinen ift kahramanl ak ve macera hikyeleridir. Bunlardan baka Heft Peyker, Hma v Hmayun, Edhem Hma ve Cemah u lemah adl mesnevileri de sayabiliriz. Ak mesnevilerinde ne tr olaanst masals unsurlar grlr?
125
zet
1
XVI. yzyln hamse sahibi airleri ve eserlerini tanyabilmek, XVI. yzylda mesnevi tarznda ok eser yazlm, hamse (be mesnevi) saysnda art olmutur. Ahmed-i Rdvan, Talcal Yahya, Lami elebi, Gelibolulu l, Celil ve emsettin-i Sivas hamse (be mesnevi) oluturacak sayda mesnevi yazmtr. Ahmed-i Rdvann skendername, Leyla v Mecnun, Hsrev irin, Rdvaniyye ve Mahzenl-Esrardan oluan hamsesi vardr. Bir de II. Bayezitin ehzadesi Ahmet adna Heft Peyker yazmtr. Yzyln en dikkat ekici mesnevi airi Talcal Yahyadr. Yahyann hamsesi u mesnevilerden oluur: Gencine-i Raz, ah u Geda, Usulname yahut Kitab- Usul, Yusuf u Zleyha, Glen-i Envar.Yahya mesnevi gelenei iinde zgn ve yerli konular ileyerek ne kavumutur. Bu yzyln mesnevi airlerinden biri de Bursal Lamidir. Yusuf u Zeliha ve Leyla ile Mecnun gibi geleneksellemi konularda mesnevi yazmamtr. Mesnevileri arasnda Salaman u Absal, Ferhad u irin, em Pervane, Vamk u Azra, Vs Ramin, Hsn Dil (manzum-mensur), Edhem Hma, Gy u evgn, Mevlit, Maktel-i Hseyin bulunmaktadr. Gelibolulu Al de XVI. yzyln hamse saylabilecek kadar ok mesnevi yazan airlerindendir. Mesnevileri arasnda Mihr Mah,Tuhfetl-Uak, RiyazsSalikn, Mihr Vefa, Camil-Buhur yer almaktadr. Dnem airlerinden Bursal Celil de Hsrev irin, Leyla v Mecnun, Hecrname, Mehekname ve Gl-i Sad-Bergden oluan klliyatyla hamse sahibi airlerinden biri olarak kabul edilmitir. Bu yzylda ad anlmadan geilemeyecek mesnevi airlerinden biri de emsettin-i Sivasdir. Mesnevilerinin tamamnda din-tasavvufi konular ele almtr. Mesnevilerinden bazlar; Mevlit, Sleymanname, bretnma, Miratl-Ahlak ve Mirkatl-Evak isimlerini tar. Hamselerinden sz ettiimiz bu airlerin bazlar dier nazm tr ve biimlerinde de zgn eserler vermilerdir. Bunun yan sra daha ziyade gazel ve kasideleriyle tanndklar halde mesnevi alannda da varlk gsteren ve hatta Fuzul gibi her iki tarzda da eserler veren airler vardr.
XVI. yzyln mesnevilerini snflandrabilmek, Mesneviler imdiye kadar farkl biimlerde snflandrlmtr. Mevcut almalardan yararlanarak XVI. yzyl mesnevilerini ieriklerine gre drt balk altnda toplayabiliriz: Ak ve Macera Mesnevileri, Din ve Tasavvufi Mesneviler, Tarih ve Destan Mesneviler, Yerli ve Realist Mesneviler.
126
XVI. yzylda yazlm Ak ve Macera Mesnevilerini tanyabilmek. XVI. yzylda yazlan mesneviler arasnda ift kahramanl ak hikyeleri byk yer tutar. Ak zerine kurulmu mesnevilerin banda konusunu kutsal metinlerden alan Yusuf u Zleyha gelir. airlerin bu ilgisinde Yusuf ile Zleyha kssasnn kutsal kitaplarda yer almasnn pay byktr. Hikyenin olay rgsn; Yusuf ile Zleyhann ryalar, Yusuf un kervanla Zleyhann dn alayyla Msra gelii, Yusuf un klelii ve zindan sreci ile buradan kurtulup ikbal bulmas ve Zleyha ile kavumalar oluturur. XVI. yzylda bu konuyu Kemal Paazade, Abdurrahman Gubar, erif ve Talcal Yahya ilemitir. Kemal Paazade ve Yahya Beyin Yusuf u Zleyha mesnevileri daha ok beenilmitir. ift kahramanl ak mesnevileri arasnda Yusuf u Zleyhadan sonra Leyla v Mecnun tannr. lk defa Genceli Nizam tarafndan mesnevi biiminde ilenen Leyla v Mecnun, Fuzul ile zdelemitir. ok bilinen ak mesnevilerinden biri de irin etrafnda dnen Hsrev irin veya Ferhad u irindir. Bu ak hikyesinin geliiminde baka hibir mesnevide grlmeyen bir deiim olmutur. Baz airler Hsrevin ak kahraman olarak ilendii mesneviler kaleme almlardr. Ali ir Nevay bata olmak zere baz airlerin eserlerinde ise asl hikyede yardmc karakter olan Ferhad, hikyenin asl kahraman hline gelmitir. nsann, ak uruna maddi varlndan vazgemesinin, tasavvuf iirinde ise Tanrnn varlnda yoklua erimenin simgesi olan em (mum) ile pervane (kelebek) hikyesi kitap dzeyinde ilk defa Fars iirinde Ehli-i iraz tarafndan ilenmitir. Osmanl airlerinden Zat, Lami elebi ve Muid em Pervane yazmlardr. Zatnin eseri dierlerinden daha fazla ilgi grmtr. Klasik iirin vazgeilmez simgelerinden Gl Blbl, Kara Fazlnin abasyla mesnevi biiminde ilenmitir. lk bakta beer bir ak hikyesini anlatr gibi grnen eser, airin mesnevinin sonunda hikyede kulland sembollerin karlklarn vermesiyle tasavvufi bir kimlie brnr. XVI. yzylda Manisal Cam ve Bursal Laminin iledii Vamk u Azra, yine Lami elebinin Trkeye kazandrd Salaman u Absal, Varka ve Glah, Vis Ramin; Bursal Rahm ve Talcal Yahyann ele ald
ve zellikle Yahyann yerli sahnelerle ssledii ah u Geda, in hkmdar Fafurun olu Cemid ile Rum hkmdar Kayserin kz Hurid arasnda geen ak hikyesi zerine kurulmu olan Cemid Hurid bu yzyln nemli ak mesnevileridir. Nideli Muhibbnin ve Abdnin Gl Nevruzu; Laminin Vs Ramini; Himnin Mihr Vefas; Gelibolulu Mustafa, orlulu Zarif ve Kyasnin Mihr Mah mesnevileri ve hnin Hsn Dili bu asrn bilinen ift kahramanl ak ve macera hikyeleridir. Bunlardan baka Heft Peyker, Hma v Hmayun, Edhem Hma ve Cemah u lemah adl mesnevileri de sayabiliriz. Mesnevi gelenei iinde bu eserlerin yerlerini belirleyebilmek. Ak zerine kurulmu mesnevilerin banda konusunu kutsal metinlerden alan Yusuf u Zleyha gelir. Talcal Yahya bu konuyu iledii mesnevisiyle hakl bir hret edinir. Fuzulnin Leyla v Mecnunu, Lami elebinin Ferhad u irin, Zatnin em Pervanesi, Kara Fazlnin Gl Blbl ve yine Yahya Beyin h u Gedas sadece XVI. yzylda deil, sonraki asrlarda da sevilerek okunmutur.
127
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Ak ve Macera Mesnevilerinin genel zelliklerinden biri deildir? a. Okuyucu ve dinleyicileri bilgilendirmek amacyla didaktik bir tarzda yazlmlardr. b. Bazlar ift kahramanl olan hikyelerin kahramanlar kiiler ya da kiiletirilmi varlklardr. c. Bazlar eitli alegori ve metaforlarla ok katmanl bir anlamsal yap kazanmtr. d. Konular kutsal metinlerden, eitli milletlere ait halk hikyelerinden ya da ehnameden seilmitir. e. Bazlar tasavvufi yorumlara imkn verebilecek niteliktedir. 2. Aadakilerden hangisi hamse sahibi bir airdir? a. Bak b. Kara Fazl c. Kemal Paazade d. Muhy e. Talcal Yahya 3. Aadakilerden hangisi Bursal Laminin mesnevilerinden biri deildir? a. Edhem Hma b. Gy u evgn c. Leyla ve Mecnun d. em Pervane e. Vs Ramin 4. Zaman iinde mesnevilerde ana kahraman yerini bir baka kahramana brakabilir. Aadaki mesnevilerden hangisinde bu duruma rnek bir deiim olmutur? a. Hma ve Hmyn b. Hsrev irin c. Salaman u Absal d. Varka ve Glh e. Yusuf u Zleyha 5. Aadaki mesnevilerden hangisinde kahramanlar ldkleri hlde Hz. Muhammedin duasyla tekrar hayat bulmulardr? a. Cemid Hurid b. Gl Blbl c. Hsrev irin d. Varka ve Glah e. Yusuf u Zleyh 6. Aadakilerden hangisi Leyla v Mecnun sahibi airlerden biri deildir? a. Celil b. Fuzul c. Gelibolulu Mustafa l d. Kadim e. Sinan Behit 7. Aadaki airlerden hangisi tm mesnevilerini dintasavvufi konular zerine yazmtr? a. h b. Celil c. Lami d. emsettin Sivas e. Talcal Yahya 8. XVI. yzyln hamse sahibi airlerindendir. Eserlerini, II. Bayezit adna tertip etmitir. Anadolu ve Rumelide sancak beylii grevlerinde bulunduktan sonra Edirnede ld bilinen airin divannn yan sra skendername, Leyla v Mecnun, Hsrev irin, Rdvaniyye ve Mahzenl-Esrardan oluan hamsesi vardr. II. Bayezitin ehzadesi Ahmet adna da Heft Peyker mesnevisini yazmtr. Yukarda hakknda bilgi verilmi olan air, aadakilerden hangisidir? a. Ahmed-i Rdvan b. zer c. Bk d. Lami elebi e. Talcal Yahya 9. Aadaki airlerden hangisinin yazd Yusuf u Zleyh mesnevisi zgn bir rnek olma zellii gsterir? a. Abdurrahman Gubr b. Talcal Yahya c. Kemal Paazade d. erf e. Bursal Cell 10. Aadaki mesnevilerden hangisinde Yunan kkenli bir ak hikyesi konu edilmitir? a. Gl Nevrz b. Heft Peyker c. Mihr Mteri d. Mihr Vefa e. Vamk u Azra
128

1. a 2. e 3. c 4. b 5. d 6. c 7. d 8. a 9. b 10. e Yantnz yanl ise Ak ve Macera Mesnevileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI. Yzylda Mesnevi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI. Yzylda Mesnevi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hsrev irin konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Varka ve Glah konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Leyla v Mecnun konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI. Yzylda Mesnevi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI. Yzylda Mesnevi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yusuf u Zleyha konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vamk u Azra konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Talcal Yahya, XVI. yzyln en ilgi ekici mesnevi airidir. Hem be mesnevi yazarak hamse sahibi olmu hem de zgn konular ele alarak mesnevi sahasnda nemli bir konum elde etmitir. Yahyann hamsesini oluturan mesnevilerden ah u Geda yerel unsurlar yanstmas bakmndan, Yusuf u Zleyha ise maddi kayglardan uzak bir ak anlayn ina etmesinden tr zgndr. Onun zgnl sadece konu seiminde deildir, mekn kullanmnda da zgn bir yere sahiptir. zellikle ah u Gedada mekn olarak setii stanbuldan eitli hayat sahnelerini yanstr. Sra Sizde 3 Ak mesnevilerinde grlen en yaygn motiflerden biri resmi grerek k olma motifidir. Kimi zaman ryada da bir resim grerek kahramanlar k olurlar. Bundan sonra sevgilisine doru zorlu bir yolculuk bekler. Bu yolculuk, bir anlamda akn bykln ispat etme sreci olduundan klar pek ok olaanst zorluklarla karlar; devler, periler, cinler ve ejderhalarla mcadele etmek zorunda kalrlar. Mesnevilerdeki zaman ve meknn takdimi de bu tr masals zellikler gsterir. Zaman son derece belirsizken mekn da olabildiince genitir. Kahramanlar, birbirinden kopuk olan meknlar arasnda bir anda gei yaparlar.

Sra Sizde 1 Bu yzyldaki hamse sahibi airler arasnda Talcal Yahya, Lam, Gelibolulu Al, emsettin-i Sivas ve Celil saylabilir. Yahyann hamsesi u mesnevilerden olumutur: Gencine-i Rz, ah u Geda, Usulname yahut Kitb- Usul, Yusuf u Zleyha, Glen-i Envr. Lami iki hamse sahibi olabilecek kadar mesnevi yazmtr. Mesnevileri arasnda Salmn u Absl, Ferhad u irin, em Pervane, Vamk u Azra, Vs Ramin, Hsn Dil (manzummensur), Edhem Hma, Gy u evgn, Mevlit, Maktel-i Hseyin bulunmaktadr. Gelibolulu Mustafa l de mesnevi sahasnda hamse saylabilecek kadar ok mesnevi kaleme almtr. Mesnevileri arasnda Mihr Mah,Tuhfetl-Uk, Riyzs-Slikn, Mihr Vef, Camil-Buhur yer almaktadr. Bu yzyln ilgin bir mesnevi airi de emsettin-i Sivasdir. Mesnevilerinin tamamnda din-tasavvufi konular ilemitir. Mesnevilerinden bazlar Mevlit, Sleymanname, bretnma, Miratl-Ahlk ve Mirkatl-Evak isimlerini tar. Bursal Celil de Hsrev irin, Leyla v Mecnun, Hecrname, Mehekname ve Gl-i Sad-bergden oluan klliyatyla dnemin hamse sahibi airlerinden saylmtr.
129
Armutlu, S. (2009). Kelebein Atee Yolculuu: Klasik Fars ve Trk Edebiyatnda em Pervne Mesnevileri. Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi (Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says). S. 39, s. 877-907. Ayan, G. (1998). Lami - Vmk u Azr (nceleme-Metin). Ankara: AKM Yaynlar. Birici, S. (2007), h u Ged (h u Dervi) Mesnevileri ve Bursal Rahmnin h u Geds. Elaz: Manas Yaynlar. Doan, M. N. (2008). Fuzul, Leyl v Mecnn. stanbul: Yelkenli Kitabevi. Ece, S. (2002). Manisal Cmnin Vamk u Azr Mesnevisi (nceleme-Metin-Sadeletirme). Erzurum: Atatrk niversitesi, Doktora Tezi. Esir, H. A. Lami elebi - Ferhd ile rn, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-75518/lamii---ferhadname.html. Kksal, M. F. (1997). Tahkiyeli Bir Eser Olarak Talcal Yahynn h u Ged Mesnevisi, Trklk Bilimi Aratrmalar (Prof. Dr. Kaya Bilgegil Armaan). S. 5, s. 245-282. Levend, A. S. (1969). Hamdnin Yusuf u Zleyhs, Ankara: Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten. s. 173-211. zkat, M. (2005). Kara Fazlnin Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve Divan (nceleme-Tenkitli Metin). stanbul: Marmara niversitesi, Yksek Lisans Tezi. ztekin, N. (2000). Bekynin Gl Blbl ile Fazlnin Gl Blblnn Karlatrlmas. zmir: Ege niversitesi Yaynlar. ztekin, N. (2002). Fazl, Gl Blbl. zmir: Akademi Kitabevi. Sinan Nizam, B. (2010). Divan iirinin Alegorik k ve Mauklarndan Gl Blbl, Turkish Studies, vol. 5/3, s. 462-478. Tavuku, O. K. (2000a), Ahmed Rdvn - Hsrev rn (nceleme-Metin), Erzurum: Atatrk niversitesi, Doktora Tezi. Tavuku, O. K. (2000b). Hsrev rn Konulu Eserlerde Esas Kahraman Olarak Hsrev veya Ferhdn Tercih Edilme Sebepleri, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi. S. 14, s. 143-148. Tezcan, N. (1979).Bursal Lmi elebi, Trkoloji Dergisi. 8, 305-343. Trk Edebiyat Tarihi. (Editrler: Talat Halman vd). Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. Uurlu, M. (2009). Roman Teknii Asndan Cemd Hurd (Ahmed). Malatya: nn niversitesi, Yksek Lisans Tezi. Uluda, E. (1997). Laminin Salmn u Absl Adl Mesnevsi, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi. S. 8, s. 67-79. nver, . (1986), Mesnevi, Trk Dili-Trk iiri zel Says II (Divan iiri). 415-417 (Temmuz-Eyll), s.430-563. Yazc, T. Kurnaz, C. (1997). Hamse, TDV slam Ansiklopedisi. stanbul: TDV Yaynlar 15, 499-500. Yldz, A. (2009). Mustafa elebi Varka and Glah, Cambridge: Harvard University. Zavotu, G. (1995). Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
7
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; XVI. yzylda yazlm din-tasavvufi mesnevileri ve bunlarn airlerini tanyabilecek, XVI. yzylda konusunu tarihsel olay ve kiilerden alan mesnevileri tanyabilecek, ehrengiz, sergzet ve iretnameleri tanyabilecek, Bu mesnevilerin divan edebiyatnn geliim sreci ierisindeki yerlerini tespit edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kitab- Usul Gy u evgn Mahzenl-Esrar Nak- Hayal Cilaul-Kulub Mevlid ehrengiz Hasb-i Hl Sergzet retname Sakinamte
indekiler
XVI. Yzyl Trk Edebiyat XVI. Yzyl Mesnevileri-II DN VE TASAVVUF MESNEVLER TARH VE DESTAN MESNEVLER YERL REALST MESNEVLER
XVI. Yzyl Mesnevileri-II

DN VE TASAVVUF MESNEVLER
Mesnevi gelenei iinde hemen her konu ilenmitir. iirin, daha dorusu manzum anlatmn revata olduu bir ortamda sadece estetik duygular tatmin etmek iin deil, ayn zamanda okuyucu ve dinleyicileri bilgilendirmek iin de mesneviler yazlmtr. slam akaidinin kapsam iinde yer alan didaktik konularn ilendii mesnevilerin yan sra, slam uygarl erevesinde oluturulan birikimin de mesnevi nazm ekliyle ele alnd bilinmektedir. lkinde bilgi aktarm esas olduu hlde ikincilerde mecaz ve sembol deeri kazanan konularn estetik bir erevede sunumu szkonusudur. Osmanl iir gelenei iinde Hz. Peygamberin sz ve davranlar (hadis), dnyaya gelii ve peygamberlii (mevlit), beden yaps ve karakteri (hilye) pek ok edeb eserin konusu olmutur. Lami elebi, Behit ve emsettin Sivas mevlit yazmtr. Tasavvufun mahiyeti, kurallar, gndelik hayata yansmalar kssalarla zenginletirilerek mesnevi tarznda anlatlmtr. XVI. yzyl divan airleri sadece ak ve macera konularn deil, din-tasavvufi konular ilerken de Genceli Nizamnin yolunu takip ederler. Onun Mahzenl-Esrar divan airleri tarafndan rnek alnr. Mahzenl-Esrar geleneine bal mesnevilerde ereve hikyelerde ve ileni biimlerinde ortaklklar bulunur. Ortak hikyelerin belli bal kaynaklar Kuran- Kerim, Mevlanann Mesnevisi, Feridttin Attarn Tezkiretl-Evliyas, Mantkut-Tayr, Sadinin Glistan ve Bostan ve Fuzulnin Leyl v Mecnun mesnevisidir. Nizamnin Mahzenl-Esrarna nazire olarak kaleme alnan ve ou din, tasavvuf ve ahlak hikyelerden oluan mesneviler, kaleme alndklar a ve corafyada yaayan insanlar arasndaki kltr birliinin srdrlmesine katk salamtr. Bu mesnevilerde genellikle anlatm sade, olay rgs basittir. nk ama t vermek ve kssadan hisse karmak suretiyle hayat tecrbesini paylamaktr. Mahzenl-Esrara Anadolu sahasnda ilk Trke nazire olarak kabul edilen eser, Ahmed-i Rdvann Mahzenl-Esrardr. Ahmed-i Rdvann Rdvaniyye isimli mesnevisi de din ve ahlak tler ieren bir eserdir. Yahya Beyin Glen-i Envar, Gencine-i Raz ve Kitab- Usul adl eserlerinde de din nitelikli hikyeler ve temsiller anlatlmaktadr. Din-mistik konularn ilendii eserler arasnda en dikkate deer olan ise Azer brahim elebinin 3140 beyitlik Nak- Hayal adl mesnevisidir. Azernin eseri beenilerek okunmutur. Yakn dostu Cinan, Riyazl-Cinan adl mesnevisini yazarken Nak- Hayalden esinlenmitir. Yaklak 3310 beyit tutarndadr. Eser yirmi ravzaya ayrlmtr. Her ravzada, dastan bal altnda tler srlanr. Ravzalarda devlet yneticileri, ve-
132
zirler, kadlar; dnya, ssne itibar etmemek, kin ve dmanl brakmak, sabr, tahamml, uzlet, a gzllk, sulh, gybet, ahlak d davranlardan kanmak, az ve z konumak, din nderlerine sevgi gibi konulara yer verilir. Yazld dnemde takdir grm bir mesnevidir. Cinannin Riyazl-Cinanna benzeyen bir eseri de Cilul-Kulub adn tar. Bunda yirmi ravzann yerini yirmi kd alr. Bu eserler konu bakmndan ok fazla benzerlik gsterir. Ancak Cilaul-Kulubda konularn anlatmnda ve ele aln biiminde din yn daha ar basar. Bu bakmdan air, tlerinin arasna ayet ve hadisler serpitirir. Bu eser, Cinannin vefatna yakn yllarda telif edildii iin Riyazl-Cinna oranla daha ar bal ve din referanslara vurgusu daha belirgindir. XVI. yzyl mesnevileri arasnda din-tasavvuf ieriiyle ilgi gren mesnevilerden biri de Bursal Rahmnin yazd Gl-i Sad-Bergdir. Eser konu itibariyle Mahzenl-Esrar tarzndaki eserlere benzemekle birlikte biimsel olarak farkllklar gsterir. Yedi ravza ve yedi hikyeden oluur. Ravzalarda mira, sz ve kalem, insan tabiatnn Allahn aynas olduu, gnlden rtnn kaldrlmas, hkmdarlarn adaleti ve dnya malna gvenmemek, ak ve n halleri ve sonbahar konular ilenir, Gl-i Sad-Berg, Nizamnin eserine nazire olarak yazlmtr; 1550 beyitten olumaktadr. Dorudan din ve tasavvufi konular ileyen bu eserlerin yan sra temsili (alegorik) bir anlatmla da benzer konular ele alnmtr. Lami elebinin Gy u evgn adl mesnevisini de hem ak hem de tasavvuf konulu mesneviler arasnda saymak mkndr. Fars airi rifnin ayn ad tayan eserinden ilhamla alegorik bir tarzda yazlan mesnevi, gy ile evgn arasndaki ilikiye dayanr. Gy, sevgiliyi sembolize ederken, evgn ise onun tarafndan eziyet edilip kovulan ama her seferinde tekrar sevgilisine dnen karlar. Eser, tasavvuf bir nitelik arz eder. Mesnevide biri sebeb-i telif blmnde, biri de asl hikyenin hemen banda olmak zere, yer ile gk ve gy ile evgn arasnda geen iki mnazara bulunmaktadr. 1893 beyitlik eser, aruzun mef l mefiln feln kalbyla yazlmtr. nl sufi air Attarn Esrarname ve lahiname adl eserlerine yazlan Trke nazireler de dini-ahlak tler ve temsiller ieren mesnevilerdir. Gvh ve Edirneli Nazm dorudan t veren Pendnameler yazmlardr. Gvhnin eseri ok okunmutur. Gvhnin 1526 ylnda yazd Pendname, 2133 beyitlik bir mesnevidir. Din-tasavvuf mesneviler konusunda emsettin-i Sivasnin ayrcalkl bir yeri vardr. nk o, btn mesnevilerinde din ve tasvvuf konular ilemitir. imdi onun eserlerini tanyalm. emsettin-i Sivas (1520-1597), Sleyman peygamberin kssasn ele ald Sleymnname adl bir mesnevi yazmtr. Eser, yaklak 1460 beyitten olumaktadr. Olay rgs, Kurandaki ayetlerden ve hadislerden hareketle Sleyman peygamberin hayat ve Saba melikesi Belksla aralarnda geen kssa zerine kurulmutur. emsettin-i Sivasnin bir dier mesnevisi, 1575 ylnda kaleme ald bretnmadr. Bu eser, Feridttin Attrn lahiname isimli eserinin manzum bir zeti niteliindedir. Mesnevi, peygamber kssalarndan, evliya menkbelerinden ve islam tarihinden seilmi yz hikyeden olumaktadr. Her hikyenin sonunda da okuyucularn bunlardan karmas gereken dersler hakknda bilgi verilmitir. airin yine tasavvuf konulu bir dier mesnevisi Glenabad isimli eseridir. Ayn zamanda Baharus-Sufiyye ismini de tayan ve 557 beyitten oluan mesnevi, aruzun mefln mefln feln kalbyla yazlmtr. Mritlere evrenin yaratl ve seyr-i sluk ile ilgili bilgiler verilmek zere didaktik bir amala kaleme alnmtr. Glenabad tasavvuf mahiyette didaktik bir gayeye matuf olarak nazmedilmitir. air eserinde hakikat srlarndan bahsetmekte, kinattaki her eyin asl varlktan gelip gene
7. nite - XVI. Yzyl Mesnevileri-II
133
onda yok olduu hakikatini dile getirmektedir. Kinatta mevcut olan herey, insanlar Hakka ulatracak bir vastadr. Eser, gl bahesindeki nilfer, zambak, nergis, lale gibi iekler zerinden okuyuculara nasihat vermek zere tasarlanmtr. Vahdet-i vucd temasnn arlk kazand eserde, didaktik, hava ou zaman kendisini hissettirmemekte, monotonluktan uzak, ll bir durum grlmemektedir. ems byle geni bir mevzuyu bu hacim iinde anlatabilmeyi denemi ve bunda da hayli muvaffak olabilmitir. Sivasnin bir dier mesnevisi de Het-Behittir. 1584 ylnda yazlan ve yaklak 2300 beyitlik eser, drt blmden olumaktadr. Bu drt blmn her biri iki alt blme ayrlmtr. Mesnevi, ayet ve hadislerin nda adil hkmdarlarn, bilgilerini eyleme dkebilen bilginlerin, cmert zenginlerin, tevekkl sahibi fakirlerin durumlarn ele almtr. emsettin-i Sivasnin iyi ve kt ahlak zerine yazd Miratl-Ahlak ve MirkatlEvk adl bir mesnevisi vardr. Aruzun mefln mefln feln kalbyla yazlm eser, on fasl ve on blmden olumaktadr. mam- Azamn hayat hikyesinin ele alnd Menakb- mam- Azam adl eser emsettin-i Sivasnin bir dier mesnevisidir. 1593 ylnda didaktik bir amala yazlan eser de, mam- Azam lakabyla bilinen Eb Hanifenin meziyetleri ve grleri dile getirilmektedir. Din-tasavvuf nitelikteki mesnevilerde olay rgsnn ok az ve snrl olmasnn sebepleri neler olabilir?
TARH VE DESTAN MESNEVLER
Osmanl padiah ve ehzadeleri bata olmak zere ynetici zmrenin tarih kiilikleri, sefer ve zaferlerdeki tutumlar airler tarafndan olaanst zellikler katlarak farkl tr ve biimlerde anlatlmtr. Siyasal yaam ynlendiren sekinlerle toplumsal hayatn ak iinde sra d davranlaryla dikkati eken popler eyh ve dervilerin menkbeleri iirin imknlar ierisinde nakledilir. Toplumsal tarihin ve biyografinin iirle bulutuu alanlarda her zaman olaanst olaylar yaanr veya gndelik hayatn sradanl iinde gelien baz olaylara olaanst zellikler yklenir. Osmanl padiahlarnn yapp ettikleri, icraatlar mesnevilerin konusu olur. Fatih dneminden itibaren ahname niteliinde metinlerin ortaya kt grlr. Bu tr eserler, saray tarihiliinin ilk rnekleri saylabilir. Bir yandan menkbe geleneini srdren kssahanlar, dier yandan ran tarihiliini model alarak eserler veren mnilerin ortaya koyduklar metinler, airler tarafndan manzumelere dntrlecek ciddi bir birikim oluturur. II. Bayezit devrinde says artan tarih nitelikli eserler, zellikle Yavuz Sultan Selim zamannda padiah merkeze alan mesnevilerin yazlmasna olanak salar. I. Selimin ok ksa sren saltanat yllarna sdrd hep zaferle sonulanan seferler, airler iin birer Selimname; Kanunnin yaklak yarm asr dolduran baarlar ise birer Sleymanname vesilesi saylr. Yavuz Selimin sefere karken devrin airlerinden bazlarn yannda gtrp yaananlar nazm etmelerini istedii ve bylece ortaya Selimnamelerin kt bilinmektedir. Bu tr eserler, tarihilerin eksik braktklar noktalar tamamlayc niteliktedir. Yavuz dneminin airlerinden skpl shak elebi, Scud, Kef, Sheyl, Muhy ve Eday; bilginlerinden Hoca Sadettin ve Akkoyunlu saraynda mnilik ve hkmdar ocuklarna lllk hizmetinde bulunan ve daha sonra Osmanl brokrat olarak tannan dris-i Bitlis ve onun hemerisi kr Selimname yazmtr. kr-i Bitlisnin Ftuhat- Selimiye veya Ftuhat- Selim Han mesnevisinde I. Selimin 1490-1520 yllar arasndaki hayat anlatlmaktadr. Yavuz dneminde Selimnamelerle balayan bu eilim, Kanun dneminde Sleymannamelere dnerek devam eder. Osmanl tarihileri arasnda saylan Hadidnin Sleymanname olarak da bilinen Tevarih-i l-i Osman (y. 1523) adl eseri, Sleyman ahtan
134
balayarak brahim Paann sadrazam olduu 1522ylna kadar cereyan eden olaylar anlatan bir mesnevidir. Tatavlal Mahrem (.1535) ise ehnamesinin birinci blmnde II. Bayezitin seferlerini, ikinci blmnde Yavuz Selimin ran ve Msr seferlerini, son blmde de Belgrat ve Rodos seferlerine kadar geen olaylar anlatr. Nide kads Hak, Kanunnin Erivan ve Nahcivan seferlerini anlatan bir Sleymanname yazar. Eyyub de Menakb- Sultan Sleyman adl eserinde Kanunnin Belgrat, Rodos ve Budin seferleri hakknda ksaca bilgi verir; gelenek ve grenekler, mimaride kullanlan ara-gereler ve stanbulda yaplan emelere dair pek ok ayrnty nakleder. Osmanl airleri arasnda bilhassa musammatlaryla tannan Fevr (.1571) ise Ahlak- Sleyman adl mesnevisinde Kanunnin iirlerini aklayarak dnya gr ve kiilii hakknda bilgi verir. Osmanl fetihlerinin gazilik fikri zerine kurgulanm arka plan din ve mitolojik motiflerle bezenerek gazavatname ve fetihnameler yazlr. rann mitolojik tarihi gncelletirilerek Osmanl sultan ve devlet adamlarna uyarlanr. nk toplumlarn ortak hafzasnda tarihsel gerekler deil; masal, efsane ve mitlerin besledii menkbeler canl kalr. zellikle snr boylarnda tasavvufun gaza ruhunu kanatlandran terbiyesinden gemi aknclarn menkbeletirilmeye son derece elverili hayatlar, airlerin gz ard edemeyecekleri yklerle doludur. Kurmaca metinlere dntrlmesi kolay olan uzun soluklu hikyeler iin mesnevi formunun sunduu olanaklar airler tarafndan deerlendirilir. Gazavatname trnde yazlm mesnevilerin ilk rnekleri II. Bayezit devrinde yazlm manzum tarihlerdir. XVI. yzylda Pritineli Bahar (.1526)nin Sultan Sleymann Macaristan seferini anlatt Fetihname-i Engerus adl ksa mesnevisi, Ftuh Hseyin elebinin ayn konuyu ele ald Enisl-Guzat, saf (. 1604)nin 1587 tarihinde tamamlad ecaatname adl gazavatnamesi trn belli bal rnekleri arasnda saylr. Tarih ve destan mesnevilerin Osmanl toplumundaki ilevleri hakknda bilgi veriniz.
2
Agh Srr Levend, Gazavatnameler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavatnamesi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2000.
YERL VE REALST MESNEVLER
XVI. yzylda gndelik hayat, eitli biimlerde sanat eserlerine yansr. airler model kabul ettikleri Fars edebiyatndaki tr ve tarzlarn benzerlerini yerli unsurlar ve realist izgiler katarak yeniden retirler. Ynetici zmrenin doum, snnet ve evlenme gibi merasimleri edeb eserlerin imknlar erevesinde srnamelerde ilenir. ehirlerin gzellikleri ve gzelleri konusunda ehrengizler yazlr. Divan airleri gazellerinde kiisel sorunlarn pek fazla dillendirmezler. Hasb-i hl tarzna uygun konular mesnevi biimiyle anlatmay tercih ederler. Bu tr mesnevilerde yerli unsurlar ve yaanmlk izlenimi veren olaylar manzum biimde ilenir.
Surnameler
III. Muratn ehzdesi Mehmet iin 1582 ylnda yaplan olduka gsterili snnet dn, Gelibolulu Alinin Cmiul-Buhur der-Mecalis-i Sur adl 2775 beyitli eserinde btn ihtiamyla anlatlr. l bu mesnevisinde 16 ayr aruz kalb kullanmtr.
ehrengizler
lk rnekleri XVI. yzylda grlmeye balayan ehrengizler, Fars edebiyatndaki ehrb trndeki eserlerden hareketle Trk edebiyatnn rettii bir iir trdr. ehrengizlerde bir ehrin gzelleri ve gzellikleri vlr. ounlukla mesnevi nazm ekliyle yazlan ehrengizlerin zaman zaman baka nazm ekilleriyle yazld da olmutur. Tah-
135
mis nazm ekliyle yazlan Camnin Manisa ehrengizi ile muhammes nazm ekliyle kaleme alnan Ravznin Edincik ehrengizi bunlardandr. Mesih ve Zatnin Edirne iin yazdklar ehrengizler bu trn ilk rnekleridir. Manisal Camnin ve Derzizade Ulvnin Manisa iin yazdklar ehrengizler, Lmi elebinin Bursa ehrengizi, Vizeli Behitnin (. 1571?) Bursa ya da Vize iin yazd ehrengiz, Bursal Rahmnin (. 1567) Yeniehir ehrengizi, Gelibolulu Mustafa lnin Gelibolu ehrengizi trn XVI. yzylda yazlm rneklerindendir. Laminin Bursa ehrengizi hem XVI. yzyl hem de divan edebiyatnda ehrengiz tr iin farkl ve baarl bir rnektir. ehrengizlerin bir ksm sadece bir gzeli ele alp anlatrken, bir baka grubu onlar topluca deerlendirir. Bir dier blm ise konu olarak ehrin gzellerini deil, gzelliklerini semi ve yrenin gezilip grlecek yerlerini ele alp ilemitir Laminin ehrengizi bu sonuncu grubun en dikkate deer rneklerinden biridir. ounlukla airlerin, doup yetitikleri yrelere bir hemehrilik borcu duygusuyla kaleme aldklar ehrengizler, biraz da bu yzden daha ok bol air yetitiren ehirler iin yazlm, bir baka ifadeyle Osmanl devletinin nemli kltr merkezleri, br ehirlere oranla daha ok ehrengizlere konu olmutur. Bu yzdendir ki zaten saylar elli civarnda olan ehrengizlerden on adetten fazlas devletin birinci snf kltr merkezi olan stanbul iin kaleme alnmtr. Bu yzylda Lamiden baka, shak elebi k elebi, Halil, Man ehrengiz yazmlardr. Lami, Bursa ehrengizini 1522 ylnda yazmtr. ehrengiz, bir mnactla balar. air, Allah ululadktan sonra Hz. Peygamberi ver. Bundan sonra air, eseri niin kaleme aldn aklar: Dnya padiahnn Bursay ziyaret edecei haberleri duyulmutur. air bu vesileyle padiah uzun uzun vdkten sonra bize onu adyla da aklar. On be beyitlik giri blmn Uludan vgs izler. Buray eitli tasvirlerle anlatan air, daha sonra dadaki ve eteklerindeki suyu gzel kaynaklarla vadileri ve mesire yerlerini teker teker ele alr. Bunlar; Krkpnar, Monla Alan, Sar Alan, Ab- Hayat Pnar, Sultan Yaylas, Tekr Alan, Elma ukuru, Kestane ukuru, Dolu Baba Yaylas ve dier yaylalardr. Bu blm medrese ve tekkeler izlemektedir: Daha nce da eteklerinin Hristiyan keilerince igal edilmi olduunu syleyen air, yrede bilim ve tasavvufla uraanlara uygun yerler hazrlandn belirtir. eyh Tacettin Dergh bunlardan biridir. Da etekleri, Kaplkaya Vadisi, amlca Ayazma, Musa Baba Meydan, Gkdere Vadisi, Abdal Murad Alan ve Sarn Alan daha sonraki blmlerin balklardr. Kale ve Pnarbann tasviri bunlar takib eder. Kale tasviriyle bakn d evreden ehre ynelten air, Bursadaki padiah sarayn ve ehrin kenar semtlerini anlatr. Emir Sultan Klliyesinin tantmyla devam eder. eyh Abdullatif el-Kuds ve dier eyhler zikredildikten sonra Bursay rya ehir klan dier camiler anlr. Bursa camileri sz konusu edilince akla ilk gelen Ulu Cami olacaktr. Lami buray Bursann gbei olarak tanmlar. Caminin nak ustas olan Nakka Musa ile iindeki havuz da bu vgden paylarn alr. Camiin gzel sesli mezzinleri de ayr bir blm halinde zikredilmilerdir. Bundan sonraki blm, Bursada trbesi olan padiahlara ayrlmtr. Sultan Osman, Orhan Gazi, Sultan Murat, Yldrm Bayezit, Sleyman ah, Musa elebi, Sultan Mehmet ve II. Murat burada yatan padiahlardr. Bilindii gibi Osmanl padiahlarnn mezarlar, sadece Bursa ve stanbuldadr. Bu blm izleyen mevize balkl ksmda ise air, dnyann geiciliinden sz ederek u mesaj vermek ister: Evreni titreten bu gl isimlere kalmayan ve onlara bir yarar salamayan dnyaya bel balama, bu dnyann sonu lmdr. ehrin imaretlerini de ehrengizine konu yapan air, Bursann pazar ve arlar ile bezzzistan, evredeki ba ve baheleri de ihmal etmez. Tarih boyunca Bursa denince akla hep kaplcalar gelmitir. Hday Hamamlar bal altnda bunlar ele alp deerlendiren air, bu blm takiben ehri geometrik dilimlere blen akarsular anlatr. Sra Bursann mevsimlere gre ald grnmlere gelmitir. Lami Bursann baharndan ba-
136
layarak yazn, sonbaharn ve kn anlatr. air sonu blmnde padiah, yeniden vp kendi perian halini de dile getirdikten sonra ehrengizini tamamlar. Lminin Bursa ehrengizi edebiyat tarihi kadar sosyoloji, etnoloji gibi ilim dallaryla uraanlar hatta ehir tarihilerini ve corafyaclar yakndan ilgilendirecek zengin malzeme ihtiva etmektedir. Dikkatle incelendiinde eski toplum hayatmz, fazla sanat endiesi tamadan kaleme alnan bu tip eserlerde daha net ve daha kolay bulabiliriz. ehrengizler hakknda bilgi veriniz.
rnek
(Lami elebinin Bursa ehrengizinden) Midhat- Sahn- Krkbunar 1 Dil bu hk-i py- Hzra yz sr ninde b- hayvndur akan gr 2 3 4 Akar her keden bin eme rahn Biri ol emenn mihr-i drhn Srr zencrini sermest eyd Vcd gark- ak olm serp Aceb kdur ol mh- dil efrz Dginr talar alup eb u rz
Sfat- Vdh 5 Tolanup su gibi seyr itsen iy yr Bu khsrun aceb vdileri var 6 7 Ne vd her biri bir kn- mermer Tolu billrdur yine-manzar Gren her birini berf ile meml Sanur kim berk urur mehtbdan su
Midhat- Monl Alan ve Saru Alan 8 der eh-bzlar ol yirde ehnaz Klur kebg-i derler anda pervz 9 Olup srb feyzinden ol etrf Behit sebzeler birle urur lf
Arsa-i b- Hayt 10 Oluklarla sular leb-ber-leb olm Hiyz Kevsere hem-mereb olm 11 Aceb mi olsa ol yir adna hem-ser Anun bir emesidr b- kevser
Yaylag- Sultan 12 eref-bah olmagn ol sahn u meydn Komlar adn Yaylag- Sultan 13 Nesminden seher mkn nefesdr Demi eb-hzler cnna besdr
137
14
Kebter nagmeger blbl gazelhn Okur her murg bir mestne destn
Medh-i Tekr Alan 15 Aceb yaylaklardur cennet-yin Hevs cn-fez enhr rn 16 17 18 lh syebn her bir draht Zebercedden felekve taht u raht Akar her keden bir b- dil-c Kurulm bezm sohbet-hne her s Kymet arsas sahrya benzer emenler Cennetl-mevya benzer
Medh-i Yaylakh-y Diger 19 Muhassal kang yaylagn idem yd Ki her bir sahndur bir cennet-bd 20 dp her emesinden emeler c Muhtn eylemi cnn medh Meger b- haytndan ip su Klur tecdid-i mri Hzrvr o
21
Vd-i Kaplukaya 22 Teferrcghdur Kaplukayas Ki vdsinde yok aklun kys 23 Suy cullba benzer ehd skker Havas mk-i ter by muanber
Sahn- Ms Baba 24 Bugn Msa Babadur sahn- glzr Yed-i beyzs Ak alandur iy yr 25 Anun evkiyle olup cn pr-tb Srr zencrini dvneve b
Vd-i Gkdere 26 Ya ol vd-i Nln her kenr Safdan serho itmi cybr 27 Hur g- mhi eylemi ker Hcmndan sararm talat- hr Meger gkden iner ol nl-i fercm Anunn olm ana Gkdere nm ki akkeyleyp ol nehr ehri dpdr behresi srb dehri
28 29
138
30 31
O cy Dicledr san Bursa Bagdd Konulsa nola burc- evliy ad Teferrcghdur erbb- ya Hev v b cn-perver heme (sen-Burmaolu 1998).
Krkbunar Sahnnn vgs. 1 Ey gnl bu Hzr peygamberin ayann toprana yzn sr. nnde akann lmszlk suyu olduunu gr. 2 3 4 Her keden bin eme ldayarak akar. O emelerden biri gne gibi parlar. Zincirini kendinden gemi ve kendini kaybetmi ekilde srkler. Vcdu batan ayaa aka boulmu. O gnl aydnlatan ay, son derece ktr Gece gndz talar alp bana vurur.
Vadilerinin Nitelii 5 Ey dost! Su gibi dolanarak gezsen, Bu dan ne gzel vadileri vardr. 6 7 O kadar gzel vadidir ki her biri bir mermer kayna. i billur dolu; ayna grnl Her birini kar ile dolu grenler Su, ay ndan imek meydana getirir sanr.
Sar Alan ve Monla Alannn vgs. 8 Gzeller o yerde nazl nazl yrrler. Keklikler orada uar. 9 Oradaki her yer suyun bolluu ile dolar. Cenneti andran sebzeler ile birlikte konuur.
lmszlk Suyu Yeri 10 Dudak dudaa gelmiler; oluklar sularla azna kadar dolmu Havuzlar cennetteki Kevser suyu ile ayn kaynaktandr. 11 O yer, Adn Cennetine benzese almaz. Kevser suyu, onun hafife eilmekle kan bir suyudur.
Sultan Yayla 12 O ortalk ve meydn eref balayan olduu iin Onun adn Sultan Yayla koymular. 13 14 Onun rzgrndan seherin nefesi misk kokuludur. Soluu gece uyananlarn canna ular. Gvercin trk sylemekte; blbl gazel okumakta. Her ku, kendinden gemi halde uzun uzun hikye anlatr.
Tekr Alan vgs 15 Cennete benzeyen ok gzel yaylalar var. Havs cana can katar, nehirleri irindir.
139
16 17 18
Ey Allahm her bir aac glgelik. Taht ve demeleri zmrddendir, felek gibi. Her keden gnl ekici bir su akar. Meclis kurulmu, her taraf sohbet evi. Arsas kymet gibi kalabalk, sahrya benzer imenleri Mev Cennetine benzer
br Yaylalarn vgs 19 Szn ksas hangi yaylasn anlataym nk her biri cennetin bir avlusu gibidir. 20 21 Her emesinden emeler coup Okyanusun (kuattklarnn) cann artm. Megerse o, lmszlk suyundan su iip Hzr gibi mr yeniler.
Kaplukaya Vadisi 22 Kaplukayas, gezinti yeridir. Vadisi akla smayacak gzelliktedir. 23 Suy gl suyuna benzer, bal ve eker gibidir. Havas taze misk kokusu, kokusu anber kokuludur.
Musa Baba Sahn 24 Ey dost! Bugn Masa Baba sahn, gl bahesidir. Ak alan (Hz. Musann eline gnderme var), Musann beyaz eli gibidir. 25 Anun arzusuyla can klarla dolup Su, zincirini deli gibi srkler.
Gkdere Vadisi 26 Ya ol Nl vdsinin her kenr Mutluluktan nehri sarho etmi. 27 28 29 Comas ayn kulan sar etmi. Hcmundan gnein yz sararm. Meger gkden iner o son nil Onun iin ona Gkdere ad verilmi. Ol nehr, ehri ikiye blp Bir paras dnyay suya doyurur. Sanki Bursa, Badattr, o nehir de Dicledir; Adna evliya burcu konulsa layktr. Elence erbab iin gezinti yeridir. Havas ve suyu (iklim artlar) daima gnl acdr.
30
31
140
Hasbihller ve Sergzetler
Hasbihller ve sergzetler mesnevi tarzna en uygun konulardr. XVI. yzylda her iki tarzda da gzel nekler verilmitir. Hasb-i hl ve sergzet konulu mesnevilerin balcalar unlardr:
Ebkr- Efkr
Molla Mazde Fikr Dervin yazd bu eser, 1504 beyitten olumaktadr. airin Edirne ve stanbulda yaad bir ak hikyesini anlatt bu eseri, bir sergzetname veya hasbihl olarak kabul edilebilir. Ebkr- Efkr, medreseden yetime, kadlk mesleini icra eden bir divan airinin bandan geen bir ak hikyesini ilk azdan, olduka detayl bir ekilde aktarmas bakmndan orijinal ve nemlidir. air hikyeyi anlatrken dnemin edeb metinlerinde akis bulan ak anlayn da ayrntl bir ekilde eserine yanstmtr. k, mauk, rakip, uak, ayar, ases gibi lirik iirlerde karmza kan tipler, ky- dilber gibi meknlar ve iret meclisleri bu eserde yerel hayatn iindeki somut karlklaryla ortaya anlatlmaktadr. Toplum hayatnn iinden sradan bir kadnn, maukun annesi Selimenin adyla sanyla eserdeki nemli kahramanlardan biri olarak olaya dahil olmas muhtemelen mesnevi edebiyatmzdaki ilklerden biridir. Ayrca sz konusu ak macerasnn Edirne ve stanbulda yaanm olmas ayn zamanda airin bu ehirlerle ilgili kiisel gzlemlerini eserine aktarmasna da yol amtr.
Sergzetname/Hlname-i Sevad
irvanl Sevd, 1540 ylnda yazd bu 3118 beyitli mesnevisinde genlik yllarndan yallk ana kadar yaad eitli olaylar nakleder. air bandan geen, ak hikyesini Anadoluya geliini, yolculuk srasnda yaad skntlar, eyhzade Ahmet ve onun olu Alaattinle birlikte geirdikleri gnleri, urad iftiray ve hapisten kurtuluunu anlatr.
Sergzetname-i Zaif
Zaifnin 1543 ylnda yazd bir eserdir. Drt yandan balayarak yallk yllarna kadar geen dnemi anlatr. Bandan geen azilleri, seferleri, yolculuklar ve ilgin olaylar iler.
Hasbihal
Saf, Hasbihlini 1586 tarihinde yazar. 830 beyitlik bu mesnevi feiltn mefiln feiln vezniyle kaleme alnmtr. Krk blmden meydana gelir. air toplumun deiik kesimlerinden insanlarn durumu hakknda eitli bilgiler sunar. Toplumsal aksaklklar ve iini gerei gibi yapmayan kiilerin neden olduklar olumsuzluklar hicveder. Hasbihl, benzer trde yazlm eserlerin en hacimlisidir. Krk blmde eitli grevlerde bulunan memurlar, askerler, vergi memurlar, zabtalar, mderrisler, kadlar, limler, hatipler, imamlar, mezzinler, vakfta alanlar ve eyhlerin iyi ve kt zellikleri ayrntl olarak verilir.
Nalan u Handan
Muynin hasbihl tarznda yazm olduu bu mesnevi, 2759 beyitten olumaktadr. Eser, aruzun mefln mefln feln kalbyla yazlmtr. Eserin kahramanlarndan Nalan, airin kendisini temsil eder. Olay rgs bir rya motifiyle balar. Bu, asl hikyeye gei iin kullanlan bir basamak grevini stlenmi durumdadr. Ryasnda erh, Maha k olur. Her gece elence meclisleri kurar ve sevgilisiyle ba baa kalma imkn bulursa
141
da arzusuna ulaamaz. Rya bu ekilde son bulur. Sabah olup gne dounca erh bu sefer de Mihre k olur. Mihr de erhe k olur. ki k karanlk basncaya kadar mutluluk iinde vakit geirirler. airin bu ak hikyesini rya/yakaza hlinde iken grd anlalmaktadr. air bu ryay bir bilgeye sorar. O da sabah olunca kendisini Saray adl bir ehirde bulacan ve k olacan syler. Ancak kesret leminde yani beer akta taklp kalmamasn da salk verir. Asl hikye bundan sonra balar. airin, sabahleyin kendini bulduu Saray ehrinin gzellii dillere destandr, anlatmakla bitmez. Nalan, bu ehirde Handan isimli hercai bir gzele gnl verir. Bir gn onu baka gzellerle gren Nalan, baylr. Sevdiini tekrar grebilmek iin dualar eder. Ondan ayr geen gnlerini ztrap iinde geirir. Nalan, Handana kar olan akn dier gzellerin yannda gsterince Handan bu duruma kzar. Ancak Nalann gnderdii Ferhad u irin hikyesini okuyunca onun hlini anlamaya balar. Bunun zerine etrafndakiler onu bu iten vazgeirmeye alrlar, sonunda da baka bir yere gnderirler. Nalanda trl zorluklara gs gererek onun peinden gider. Onu dervi sanp konaa alrlar. Bylece Handan grme imknna sahip olur. ki k bylece grme imknna sahip olurlar. Ancak Handn baka birisine k olur. Bunun zerine Nalan yine yollara der. Handann Nalan zlediini gren bir dostu onu bulup getirir. ki k bylece yine buluurlar ama kavumalarna engel olduklar iin bu sefer birlikte kaarlar. Ancak fitnecilerin giriimleriyle birbirlerinden ayr derler. Handan hapsedilir, Nalan ise llere der, hastalanr. Kanuni Sultan Sleymann kendilerine ztrap ektiren ekiya Kalpolunu astrd haberini duyunca iyileir. Mesnevideki olay rgs bu ekilde son bulur.
Hecrname / Hazanname
Bu yzylda klasik ak hikyeleri zerine mesneviler yazlm ya da Farsa yazlm eserler tercme edilmitir. Bu klasiklemi hikyelerin yazmnda kimi airler orijinal konu arayna girmilerdir. Orijinallik aray ierisindeki airlerden biri Bursal Celldir (14871563-64) Onun 1509 ylnda kaleme ald Hecrname/Haznname adl mesnevisi bu yolda yazd mesnevilerdendir. 483 beyitlik eser, aruzun mefln mefln feln kalbyla yazlmtr. Besmele aklamas, peygamber ve drt halife vgsyle balayan eser, Cellnin kendisinin kahraman olduu bir ak hikyesiyle devam eder. Mesnevi bu zelliiyle bir hasbihl zellii gsterir.
Mehekname
Bursal Celilnin (1487-1563-64) konu bakmndan orijinal zellikler gsteren bir dier eseri de Mehekname adl mesnevisidir. Aruzun feiltn mefiln feiln kalbyla yazlm 87 beyitlik kk bir eseridir. Altn, gm, mihenk arasnda geen bir hikyeyi konu edinir. air burada kendi hlini anlatm, deerinin bilinmediini sembollere ykledii anlamlar zerinden anlatmaya almtr. Hasb-i Hl ve Sergzetnme tr hakknda bilgi veriniz.
Saknameler ve retnameler
Mesnevi nazm ekliyle kaleme alnan trlerden biri de sakinamelerdir. Bununla birlikte terkib-bend, tercibent, kaside gibi nazm ekilleriyle de kaleme alnmlardr. rnekleri XVI. yzyldan itibaren grlmeye balayan sakinameler, elence meclisine ait terminoloji ile yazlrlar. Anadolu sahasnda trn ilk rnei, Edirneli Revn (. 1524) tarafndan
142
retnme adyla verilmitir. 694 beyitlik mesnevi, aruzun mefln mefln feln kalbyla yazlmtr. Baarl bir eser olmas dolaysyla kendinden sonraki bu tr eserlere rnek olmutur. Bu yzylda Hayretnin (. 1534) 102 beyitlik mesnevi nazm ekliyle yazlm bir sakinamesi vardr. Bu konuda Fuzul de (. 1556) Sakiname / Heft Cam isimleriyle bilinen 327 beyitlik tasavvuf nitelikte bir mesnevi kaleme almtr. Fevrnin (. 1570-71) Sahbaname adl 55 beyitlik sakanamesi ile Talcal Yahya Beyin (. 1582) 48 beyitlik sakinamesi dnemin bu konuda yazlm nemli eserleri arasndadr. Halil nalckn Has-baede ay u tarab-Nedimler, airler, Mutirbler, adl kitabnn ( Bankas Yaynlar, stanbul 2011), 162-211. sayfalar arasndaki blmleri okuyunuz.
143
zet
1
XVI. yzylda yazlm din-tasavvuf mesnevileri ve bunlarn airlerini tanyabilmek XVI. yzyl mesnevileri arasnda ak ve macera konularn ileyenlerin says fazladr. Din ve tasavvuf konularda yazlanlarn says da az deildir. Anlatm teknikleri ve olay rgs bakmndan daha sade olan din ve tasavvuf mesnevilerde ama, tler ve kssalarla bir dnya grn ve hayat tecrbesini paylamaktr. Ak ve macera mesnevilerinde olduu gibi dintasavvuf mesnevilerde de model Genceli Nizamnin eserleridir. Onun Mahzenl-Esrar adl eseri XVI. yzylda Ahmed-i Rdvan tarfndan Trkeye uyarlanr. Bunu Dervi Hayalnin Ravzatl-Envar, Gelibolulu lnin, Tuhfetl-Uak, zer brahim elebinin Nak- Hayali takip eder. Ayn tarzda iki mesnevi kaleme alan Cinan, ilk mesnevisi Riyazl-Cinan 20 ravzaya ayrr ve her ravzann ardndan destan bal altnda hikyeler sralar. Cinannin Cilul-Kulub adn tayan ikinci mesnevisinde, 20 kd bulunur ve her kd bir hikye izler. Rahmnin Gl-i Sad bergi de 7 ravza ve 7 hikyeye ayrlr. Nizamnin eserine nazire olmakla birlikte, tertip ve ierik bakmndan tam bir benzerlik gstermez. Osmanl sahasnda Mahzenl-Esrar geleneine bal mesnevilerde planlarn benzemesinin yannda ilenen hikyelerde de ortaklklar bulunur. Ortak hikyelerin belli bal kaynaklar, Kuran- Kerim, Mevlanann Mesnevisi, Feridttin Attarn Tezkiretl-Evliyas, Mantkut-Tayr, Sadinin Glistan ve Bostan ve Fuzulnin Leyla v Mecnun mesnevisidir. Nizamnin Mahzenl-Esrarna nazire olarak kaleme alnan ve ou dini, tasavvuf ve ahlak hikyelerden oluan mesneviler, kaleme alndklar a ve corafyada yaayan insanlar arasndaki kltr birliini srdrmede nemli ilev stlenmilerdir. Mahzenl-Esrar model alan din-tasavvuf mesnevilerden baka ayn konular farkl biim ve kompozisyonla anlatan mesnevi airleri vardr. Ahmed-i Rdvann Rdvaniyye isimli mesnevisi, Yahya Beyin Glen-i-Envar, Gencine-i Raz ve Kitab- Usul adl eserleri de din niteliklidir. Dorudan din ve tasavvufi konular ileyen bu eserlerin yan sra temsili (alegorik) bir anlatmla da benzer konular ele alnmtr. Lami elebinin Gy u evgn adl mesnevisini hem ak hem de tasavvuf konulu mesneviler arasnda saymak mkndr. Fars airi rifnin ayn ad tayan eserinden ilhamla alego-
rik bir tarzda yazlan mesnevi, gy ile evgn arasndaki ilikiye dayanr. Gy, sevgiliyi sembolize ederken, evgn ise onun tarafndan eziyet edilip kovulan ama her seferinde tekrar sevgilisine dnen karlar. Eser tasavvuf bir nitelik arz eder. Mesnevide biri sebeb-i telif blmnde, biri de asl hikyenin hemen banda olmak zere, yer ile gk ve gy ile evgn arasnda geen iki mnazara bulunmaktadr. 1893 beyitlik eser, aruzun mef l mefiln feln kalbyla yazlmtr. nl sufi air Attarn Esrarname ve lahiname adl eserlerine yazlan Trke nazireler de din-ahlak tler ve temsiller ieren mesnevilerdir. Gvah ve Edirneli Nazm dorudan t veren Pendnameler yazmlardr. Gvahnin eseri ok okunmutur. Gvahnin 1526 ylnda yazd Pendname, 2133 beyitli bir mesnevidir. Din-tasavvuf mesneviler konusunda emsettin-i Sivasnin ayrcalkl bir yeri vardr. nk o, btn mesnevilerinde din ve tasvvuf konular ilemitir. Sleyman peygamberin kssasn ele ald Sleymanname; Feridttin Attarn (. 1221), lhiname isimli eserinin manzum bir zeti niteliindeki, Bahars-Sufiyye ismini de tayan ve 557 beyitten oluan Glenabad, Het-Behit, Miratl-Ahlk ve MirkatlEvk; mam- Azamn hayat hikyesinin ele alnd Menkb- mm- zam adl eser, emsettin-i Sivasnin dier mesnevileridir.
2
XVI. yzylda konusunu tarihsel olay ve kiilerden alan mesnevileri tanyabilmek Tarihsel kiileri ve olaylar konu edinen mesnevileri iki grupta ele almak mmkndr. Birincisi Yavuz Sultan Selimin hayatn, mcadelelerini, yapt savalar ve kazand zaferleri merkeze alarak bir Osmanl tarihi anlayyla kaleme alnan Selimname trndeki mesnevilerdir. skpl shak elebi, Scud, Kef, Sheyl, Muhy, Eday, Hoca Sadettin, dris-i Bitlis, kr-i Bitlis gibi airlerin yazdklar mesneviler bunlardandr. Sonraki dnemde Kanuni Sultan Sleyman konu edinen ayn trde mesneviler yazlmtr. Hadid, Tatavlal Mahrem, Hak, Eyyub, Fevr gibi airlerin kaleme ald Sleymanname tarzndaki eserler resm tarih yazcl grevini de stlenen eserlerdir. Gazavatname trnde ise Pritineli Baharnin Fetihname-i Engerusu, Ftuh Hseyin elebinin Enisl-Guzat, safnin ecaatnamesi saylabilir.
144
ehrengiz, sergzet ve iretnameleri tanyabilmek ehrengizler, ehirlerin gzelliklerini ve gzellerini konu edinen mesnevilerdir. Mesih ve Zatnin Edirne iin, Manisal Camnin ve Derzizade Ulvnin Manisa iin, Laminin Bursa iin, Vizeli Behitnin Bursa ya da Vize iin, Bursal Rahmnin Yeniehir iin, Gelibolulu Mustafa lnin Gelibolu iin yazd ehrengizler bu dnemde yazlm eserlerdir. Gazellerinde kiisel sorunlarndan sz etmeyen airler, bu tr konular genellikle mesnevi nazm biimiyle ilerler. airlerin kendi problemlerinden sz ettikleri bu tr eserlere hasbihl ad verilir. ehrengiz ve hasb-i hl trndeki mesnevilerde yerli unsurlar ve yaanmlk izlenimi veren olaylar ilenir. Molla Mazade Fikr Derviin Ebkr- Efkr, irvanl Sevadnin Sergzetname (Hlname-i Sevad)si, Zaifnin Sergzetname-i Zaifsi, Sf nin Hasbihli, Muynin Nalan u Handan bu trden eserlerdendir. Elence meclisini konu edinen ve sakiname ya da iretname adyla bilinen eserler yine elence meclisinin terminolojisiyle yazlrlar. Edirneli Revan, Hayret, Fuzul, Fevr, Talcal Yahya Bey gibi airlerin bu trde yazdklar iirleri ve eserleri vardr.
Bu mesnevilerin divan edebiyatnn geliim sreci ierisindeki yerlerini tespit edebilmek nceki yzyllarda ounlukla Fars edebiyatnda retilmi olan mesnevilerin Trkeye tercme edildii grlr. zellikle Yusuf u Zleyha, Leyla v Mecnun, Hsrev irin gibi ak konulu mesneviler ounlukla ya tercme edilmi ya da Fars edebiyatndaki asllarna bal kalnarak telif edilmilerdir. XVI. yzylda da ak mesnevilerinin ounlukla bu yntemle kaleme alnd sylenebilir. zellikle hasbihller ve sergzetler, srnmeler, ehrengizler ve tarih konulu mesneviler yerli unsurlarn grld eserlerdir. Bu tr mesneviler; dnemin tarihi, sosyal hayat, corafi yaps, demografik zellikleri gibi konularda bilgiler ierir.
145
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi din-tasavvuf mesnevilerin zelliklerinden biri deildir? a. Tasavvufun mahiyeti, kurallar, gndelik hayata yansmalar kssalarla zenginletirilerek mesnevi tarznda anlatlr. b. Mecaz ve sembol deeri kazanan din ve tasavvuf konular estetik bir erevede sunulur. c. Manzum anlatmn revata olduu bir ortamda asl ama estetik duygular tatmin etmektir. d. Hadis, mevlit, hilye, din ve ahlak retiler gibi konular ilenir. e. emsettin-i Sivas, Azer brahim elebi, Gvah, gibi airler bu alanda eser vermi airlerdendir. 2. Aadaki airlerin hangisi hasbihl trnde eser yazmamtr? a. Muy b. Sevad c. Saf d. Zat e. Zaif 3. Aadakilerden hangisi bir ehrin gzelliklerini ele alan ehrengizlerdendir? a. Aziznin stanbul ehrengizi b. Zatnin Edirne ehrengizi c. Lminin Bursa ehrengizi d. Camnin Manisa ehrengizi e. Mesihnin Edirne ehrengizi 4. Aadakilerin hangisi devletin resm tarih anlaynn yanstld eser trlerindendir? a. Selimname b. Sergzetname c. retname d. ehrengiz e. Gazavatname 5. Aadakilerden hangisi ehrengizlerde grlen zelliklerden biri deildir? a. airlerin ounlukla doup yetitikleri ehirleri semeleri b. stanbul bata olmak zere nemli kltr merkezlerinin konu edilmesi c. erdikleri bilgilerle corafya, sosyoloji, etnoloji gibi alanlara da bilgi sunmas d. Mesnevi dnda baka nazm ekilleriyle de kaleme alnm olmas e. lk rneklerinin XV. yzylda verilmi olmas 6. Camnin Manisa ehrengizini bu trdeki dier eserlerden ayran zellii aadakilerden hangisidir? a. Tahmis nazm ekliyle kaleme alnm olmas b. ehri, dier rneklerden farkl olarak, mesire yerleriyle, gezilip grlecek meknlaryla tantm olmas c. Baka hibir airin ilemedii Manisay konu edinmesi d. Dier rneklerden farkl bir ekilde snflandrlm olmas e. Eserin bakahramannn airin kendisinin olmas 7. Aadakilerden hangisi dnleri konu edinen eserlerin genel addr? a. Sergzet b. retname c. Surname d. Selimname e. itaiyye 8. Aadakilerin hangisi emsettin-i Sivasnin mesnevilerinden biri deildir? a. Sleymanname b. Miratl-Ahlak c. Glen-bd d. Kitab- Usl e. Het-Behit 9. Aadakilerden airlerden hangisi iretname trnn Anadolu sahasndaki ilk rneini kaleme almtr? a. Hayret b. Talcal Yahya Bey c. Fuzul d. Fevr e. Revan 10. Aadaki airlerden hangisi kaleme ald sergzetnamesinde kendi yaad bir ak hikyesini ilemitir? a. Zat b. Molla Mazade Fikr Derv c. Sevad d. Hayreti e. Saf
146

1. c 2. d 3. c 4. a 5. e 6. a 7. c 8. d 9. e 10. b Yantnz yanl ise Din-Tasavvuf Mesneviler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yerli ve Realist Mesneviler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yerli ve Realist Mesneviler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarih ve Destan Mesneviler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yerli ve Realist Mesneviler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yerli ve Realist Mesneviler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yerli ve Realist Mesneviler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din-Tasavvuf Mesneviler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yerli ve Realist Mesneviler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yerli ve Realist Mesneviler konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 lk rnekleri XVI. yzylda grlmeye balayan ehrengizler, Fars edebiyatndaki ehrb trndeki eserlerden hareketle Trk edebiyatnn rettii bir iir trdr. ehrengizlerde bir ehrin gzelleri ve gzellikleri vlr. ounlukla mesnevi nazm ekliyle yazlan ehrengizlerin zaman zaman baka nazm ekilleriyle yazld da olmutur. Tahmis nazm ekliyle yazlan Camnin Manisa ehrengizi ile muhammes nazm ekliyle kaleme alnan Ravznin Edincik ehrengizi bunlardandr. Mesih ve Zatnin Edirne iin yazdklar ehrengizler bu trn ilk rnekleridir. Manisal Camnin ve Derzizade Ulvnin Manisa iin yazdklar ehrengizler, Lami elebinin Bursa ehrengizi, Vizeli Behitnin Bursa ya da Vize iin yazd ehrengiz, Bursal Rahmnin Yeniehir ehrengizi, Gelibolulu Mustafa lnin Gelibolu ehrengizi trn XVI. yzylda yazlm rneklerindendir. Sra Sizde 4 airlerin kendi bandan geen olaylar, zamandan ve talihten ikyetlerini ounlukla baka bir kahraman zerinden dile getirdikleri eserlerdir. Molla Mazade Fikr Dervin Ebkr- Efkr, SafninHasbihli, Muynin Nalan u Handan, Sevadnin Hlname-i Sevdsi, Zaifnin Sergzetnme-i Zaifsi, Bursal Celilnin Hecrnmesi bu dnemde mesnevi nazm ekliyle kaleme alnm hasbihallerdendir.

Sra Sizde 1 Bu tr mesnevilerde ama elendirmek, artmak deildir. Okuyanlara din bilgiler, tasavvuf retiler kazandrmak ve ahlak tler vermektir. O yzden de verilmek istenen mesajn dorudan aktarlabilmesi iin kurgusal unsurlar gibi gereksiz grlen hususlardan arndrlm bir ekilde dorudan t verilir. Sra Sizde 2 Tarihsel kiileri ve olaylar konu edinen mesnevileri iki grupta ele almak mmkndr. Bunlardan birincisi Selimname ve Sleymanname isimleriyle padiahlar etrafnda dnemin tarihini ortaya koyan eserlerdir. Bunlar bir ynleriyle resm tarih yazcl anlayyla hazrlanmlardr. Bu ynleriyle de yazldklar dnemin resmi tarih anlayn yanstrlar. kinci grup ise padiah, devlet adamlar ve snr boylarndaki aknclarn kahramanlk hikyelerinin ilendii mesnevilerdir. Fetihname ve gazavatname balklar altnda deerlendirilen bu mesnevilerde kahramanlarn hayatlar mitolojik unsurlarla birlikte yeniden kurgulanarak menkbe haline getirilir. Bu ynleriyle de toplumda gaza ruhunu canl tutmaya ynelik bir amaca hizmet ederler.
147
Aksoy, H. (2005). emseddin Sivs, Hayat, ahsiyeti, Tarikati Eserleri, Cumhuriyet niversitesi, lahiyat Fak. Dergisi. C. IX, S. 2, s. 1-43. Aksoyak, . H. (2003). Gelibolulu Mustafa l-TuhfetlUk, stanbul: MEB Yaynlar. Argunah, M. (2009), Trk Edebiyatnda Selimnameler, Turkish Studies, vol. 4/8, s. 31-47 Aydemir, Y. (2000). Behit Divan. Ankara: MEB Yaynlar. Balkaya, H. (2001). Trk Edebiyatnda Edhem Hma (Edhemname) Mesnevileri ve Bir Yanlla Dair, Atatrk niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi. S. 18, s. 103-106. Ece, S. (2004), My ve Nln u Handn Mesnevisi, Erzurum: Atatrk niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi. S. 23, s. 57-71. Erolu, S. (2009). safnin ecatname Mesnevisi, Turkish Studies. vol. 4/7, s. 253-297. nalck, H. (2011). Has-baede ay u tarab-Nedimler, airler, Mutribler. stanbul: Bankas Yaynlar. sen, M. Burmaolu H. B. (1988). Bursa ehrengizi [Lami elebi], Marmara niversitesi Trklk Aratrmalar Dergisi. 3, s.57-105. Kksal, M. F. (2003). Yenipazarl Vl - Hsn Dil Mesnevisi (nceleme-Tenkitli Metin-Dizin). stanbul: Kitabevi Yaynlar. Kutlar, F. S. (2000). Mesnev Nazm Sekline Genel Bir Baks ve Trk Edebiyatnda Mesnev Arastrmalaryla lgili Bir Kaynaka Denemesi, Trkbilig: Trkoloji Arastrmalar. S. 1, s. 102-157. Levend, A. S.(2000) Gazavatnameler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavatnamesi, Trk Tarih Kurumu Basmevi. Mermer, A. (1993). Azer brahim elebi ve Nak- Hayli, Marmara niversitesi Trklk Aratrmalar Dergisi. 7: 473-500. Mermer, A. (2000). Bursa ehrengizleri zerine Bir Karlatrma, Journal of Turksh Studies [Trklk Bilgisi Aratrmalar]. 24/III: 279-288. Okuyucu, C. (1996). Cinn, Hayat, Eserleri, Dvnndan Semeler. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Tezcan, N. (1979).Bursal Lmi elebi, Trkoloji Dergisi. 8, 305-343. Tezcan, N. (1979).Lminin Gy u evgn Mesnevisi, mer Asm Aksoy Armaan. TDK Yaynlar, 201-225. Tezcan, N. (1983).Lminin Gy u evgnndan ki Mnazara, TDAY Belleten. 1980-81, s.49-63. Tezcan, N. (2001), Gzele Bir ehrengizden Bak, Trkoloji Dergisi. XIV, 1, 161-194. Tl, F. (2008). Klasik Trk Edebiyatnda ehrengizler ve Cminin Manisa ehrengizi, stanbul niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi. C. 39, S. 39, s. 229-248. Trk Edebiyat Tarihi, Editr: Talat Halman vd. , Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. nver, . (1986). Mesnevi, Trk Dili-Trk iiri zel Says II (Divan iiri), 415-417 (Temmuz-Eyll), s.430-563.
Amalarmz
8

Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl nesrinin XVI. yzyldaki geliimini izleyebilecek, XVI. yzyl nesir trlerini ve yazarlarn tanyabilecek, Mensur metinler zerinde inceleme ve deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
na Sade Nesir Orta Nesir Ssl Nesir ifahi/Folklorik slup lm slup Bedi/Estetik slup Resm slup Tarih Biyografi Mneat erh ve Tercme
indekiler
XVI. Yzylda Nesir XVI. YZYILDA NESR MENSUR ESERLERN SINIFLANDIRILMASI MENSUR TRLER
XVI. Yzylda Nesir

XVI. YZYILDA NESR
stanbulun fethini izleyen yllarda ortak bir dil ve slup anlayna gre biimlenen divan edebiyat, Kanun dneminden itibaren kurallar iyice oturmu bir yapya kavuur. XV. yzylda Sinan Paann Tazarruname adl eserinde karlatmz estetik nesrin rnekleri artar. XVI. yzyldan itibaren tr ve tarzlarda eitlilik grlr. Klasikleme srecinde ne kan estetik anlay, tr ve ekil kalplamas XIX. yzyla kadar aralksz devam eder. Klasik anlayla e zamanl olarak konuma diline yakn bir slupla eserler yazlr. Bu eserlerde zamanla divan iirinin syleyi ve anlatm imknlar benimsenir. Bylece klasik dnemde dil ve anlatmda bir tabakalama gerekleir. Klasik anlay iindeki slup tabakalamasn; folklorik, ilm, resm ve bedi nitelemeleriyle genel olarak snflandrmak mmkndr.
MENSUR ESERLERN SINIFLANDIRILMASI
Fahir z, Eski Trk Edebiyatnda Nesir (kinci bask, Ankara 1996), adl antolojisinin giriinde mensur metinleri dil zelliklerini dikkate alarak sade nesir, orta nesir ve ssl nesir diye dzeyde snflandrmtr. Bu snflandrma Recaizade Ekremin hem dil hem de slup zelliklerini dikkate alarak yapt nesr-i sade, nesr-i mzeyyen ve slub- l biimindeki tasnifle byk lde rtr. Tahir Olgun ise eski nesri; nesr-i mrsel ve nesr-i msecca biiminde snflandrmtr. Mensur eserlerin snflandrlmasnda metnin sz varl dikkate alnr. Oysa ayn eserin iinde farkl dzeylerde dil kullanmyla karlamak mmkndr. lenen konu ve muhatap kitleye gre metindeki dil kullanm ve sz varl eitlilik gsterir. Metnin sz varl ile slubu rtmeyebilir. Zincirleme tamlamalar ve edeb sanatlarn youn biimde kullanm, nesrin ina dzeyine eritiinin tek gstergesi deildir. Fuzulnin ikyetname olarak bilenen mektubu ina dzeyine ykselmi, bedi/estetik slubun en gzel rneklerinden biri olmasna ramen sz varl asndan adal deildir. Bu bakmdan mensur eserleri slup zelliklerine gre snflandrmak, ancak genel grnty resmetmek asndan ilevsel olabilir. Yoksa bir eserin iinde bile farkl dil ve slup dzeylerine uygun blmler yer alabilir. Bu ayrntlar ve slup almalarndaki yeni yneliler dorultusunda Osmanl nesrini; folklorik/ifahi slup, ilm slup, bedi/estetik slup ve resm slup balklar altnda ele alabiliriz.
ifahi/ Folklorik slup
Folklorik slup, konuma diline dayanan slup dzeyidir. Genellikle sade nesir rnei olarak grlen eserlerin slubudur. Gnlk konuma diline yakn, eviri zellikleri ta-
150
yan ve Trke szlerin youn olduu bu slup, daha ok din, tasavvuf ve din-destan konulu eserlerde grlr. Bu slupta cmleler ksadr ve cmleyi oluturan kelimeler byk lde isim ve fiillerden ibarettir. Devrik cmle kullanm yaygndr. Bu slup daha ok, erken dnem Osmanl yazarlarnca kullanlm olmakla birlikte daha sonraki dnemlerde geni kitlelere ulama niyeti tayan kimi yazarlar tarafndan da tercih edilmitir. Folklorik slupla yazlan metinlerin nemli blmn din ve tasavvuf eserler oluturur. Sz edilen bu tr eserler genellikle yaln bir dille kaleme alnmtr. Bu tarz eserlerin gnmze kadar sevilerek okunmasnn en nemli sebebi bu zellikleridir. nk din ve tasavvufi eserler ncelikle, okunmak ve anlalmak iin yazldklarndan yazarlar yaln dil kullanmna ve ak anlatma zen gstermilerdir. Birgili Mehmet Efendinin Vasiyetnamesi, Sofyal Balnin Etvar- Sebas, Karamanl Abdllatif b. Durmuun dab- Menazili ve baz letayifname ve menakbnameler bu tarz eserlerdir. Aada Birgili Mehmet Efendinin Vasiyetnamesinden ve Balkesirli Zatnin Letayifinden rnek metinler seilmitir. Birgiv ve Zatye ait metinlerdeki dil, konuma diline yakndr. Sanat kaygs yoktur.
(O) her nesneyi bilr. Gklerde olanlar ve yirde olanlar, gizlleri ve ikreleri (aklar) bilr. Aalarun yapraklar san (saysn) ve cem buday ve arpa ve sir dnelern ve kurtlarun san bilr. Asla bilmedi nesne yokdur. Cziyyt ve klliyyt bilr. Gemileri ve gelecekleri bilr. demn gnline geleni ve dili ile syledgini ve iini ve tan cmle bilr. Hazrlar ve gibleri bilr. Gibleri ancak ol bilr. Hi bir kimse gayb bilmez, meger Allah Teal bildre. Unutmadan ve gafletden ve sehvden berdr. Ve bilmesi ezeldr. Kadmdr. Sonradan olma degldr. Sem-i semdr. Her vz iidr, gizl vz olsun kat vz olsun. Bir kiinn kulana fsldasan, ol iitmese Allah Teal iidr. Basar- basrdir. Her eyi grr. Karanu gicelerde kara karncanun karata zerinde yridgini grr ve aya tun iidr. Lkin iitdgi bizcileyin kulala degl ve grdgi gz ile degl. Gzden ve kulakdan berdr. Diledgin iler. Dilemedgi vcda gelmez (pekten vd. 1986: IV, 186). Kelimeler ikre : ak, belli sa : say cem : btn cziyyt : ufak tefek eyler, azlk klliyt : btnlk, okluk ta : d gib : gizli, grnmeyen sehv : yanlma ber : kurtulmu, temiz kadm : balangc olmayan, sem : iitme, kulak verme
rnek 1 (Birgiv Mehmed Efendi, Vasiyetname den)
8. nite - XVI. Yzylda Nesir
151
sem kat basar basr tu
: iiten, Allahn ad : ak, sert : gz : grp anlayan : n taraf, n
rnek 2 (Zat, Letayifden) Yolclar gayetde yolda olup her tarkdan haberdr olalar. Erken yola gidenlern bana gn toa. Yamurlu gnde yola kan srsklam deli ola. Krbnsaryclar eegi ss didgi yire balaya. Na1-bendler sovuk demr dgeler, ileri gh nale gh mha kakmak ola. Sayydlar kuu ku ile avlayalar. Seg-bnlara gezdr tazy deyeler. Avclarun yanndan tonuz ksa halk koyup tonuza dneler. Toanclarda uurma ok ola. At suya ykan at olanlarnun skl dine. Hammllarun ekdgin kimseler ekmeye. Katrclarda harmzdeler o ola. At cnbzlarnda yorgalar b-kys ola (avuolu 1977: 151-152). Kelimeler tark : yol krbnsary : kervansaray ss : sahibi na1-bend : nalbant sayyd : avc seg-bn : kpek bakcs Pek ok eserde sade nesrin rnei saylan Vahidnin Hace-i Cihan adl eserinden alntlanan aadaki metin, dil bakmndan sade olmakla birlikte metinde seci sanatna, ses ve sz tekrarlarna dayal bir anlatm tarz benimsenmitir. Bu metni folklorik slup erevesinde deerlendirmek mmkndr. rnek 3 Vahidnin dili, dneminin okurlarnca kolay anlalabilecek dzeydedir. Fakat yazarn bir slup kaygs, sanatl syleme arzusu da hemen gze arpmaktadr. Yazarn bu abasnn kolayca fark edilmesi iin mensur metni, satr sonlarndaki ses ve sz benzerliklerini koyulatrarak serbest iir gibi yazdk. (Vahid, Hace-i Cihandan)
152
brahm Edhem: Belh vilyetine pdih idi. h ogl h idi. Ve ne marr- izz ch idi, bir mlzm- dergh- ilh idi. Saltanat kll terk itmeyince ve meskeneti cn miynna berk itmeyince vsl- Allah olmad. Ve kurb- vuslat- lh bulmad. Asln size beyn idp ferin ayn eyleyeyin. Hazret-i brhm Edhem, bir gn bir nie hayl u haem ile ve siph u hadem ile esb-i tzlere svr olup yazlara ikr kasdna gitdi. Gr ki nitdi. Bir sahrda gider iken ngh be-kudret-i lh brhmn ninden kulan zhir olup kad. brhm dah eline tr kemn alup hemn kafsnca revn old. Kulan bir nie kh u sahr v deti get itdi brhmi askerinden ayrd. brahm dah kafsndan yitdi. Diledi ki ura. Kulan dnp Arab dilince eyitdi: Ey brahm sen bunun in mi halk olndun ya buna m emr olundun ki bir ata svr olup ve elne tr kemn alup askerni koyasn ve ben b-renn cnna kyasn n brahm Edhem ol dem ki kulandan bu kelm- dil-dz ve bu peym- cn-sz iitdi gr ki ne i itdi. (z 1996: 122).
153
Kelimeler izz ch mlzm meskenet miyn vsl kurb vuslat fer ayn hayl haem hayl u haem siph hadem esb-i tz svr olikr ngh tr kemn kaf dil-dz peym cn-sz
: eref : makam, mevki : sarlp ayrlmayan : yoksulluk : orta : kavuan : yaknlk : kavuma : ayrnt, asl, z : ak : sr : maiyet : kalabalk : asker : hizmeti : Arap at : binmek : av : anszn : ok : yay : ense, arka : gnl delen : haber : can yakan
lm slup
lm slup, bilgi vermeyi hedef alan ama bu ilemi bir slup endiesi ve edeb incelikle yapmay hedefleyen eserlerde kullanlr. Bu tarz eserlerde benzetmeler, alntlar, mecaz, istiare ve seci gibi sanatlar yer alr. Bunlar, dili ve slubu arlatrmaktadr. zellikle XVI. yzyldan itibaren tarihlerin, tezkirelerin, ilmi eserlerin ou bu tarzda kaleme alnmtr. Fakat bu eserleri de dil ve slup asndan bir btn olarak deil, blmlerine gre deerlendirmek gerekmektedir. rnein tarih metinlerinin giri blmlerindeki Allaha hamd (hamdele), Peygambere salat ve selam (salvele) ksmlar daha tumturakl ve tamlamalarla rlm bir dille yazlr. Pek ok eserin giri blmlerinde sanatl ve secili anlatm tercih edilir. Konunun ilendii blmlerde ise daha sade, ilgili alann kavram erevesine uygun bir dil ve slup benimsenir. Anlatlan konuya ve olaya gre szckler seilir. Kiiye ve olaya gre deien kalplam baz yaplar kullanlr. rnek 4 Gelibolulu Srurnin Bahrl-Maarif adl belagat kitabndan alntlanan u paragrafta, ilenen konunun kavram erevesine uygun szcklerle iirin ne olduu anlatlmaktadr. iirle ilgili kavramlarn, Araplarn gndelik hayatndaki kelimelerden retildiine dair bir varsaym beyt kelimesi erevesinde temellendirilmektedir. (Gelibolulu Mustafa Srur, Bahrl-Maariften) Beyt lugatda eve dirler. Ve stlhda iki msraa dirler. Gerek kfiyeleri muvfk olsun, gerek olmasun. ir beytini sahr-nin Arablarun evine tebh itmiler. Eger ol
154
evn kym aadan ve ipden ve mhdan ve pelsdan ise ir beytinn kym esbbla ve evtdla ve fevsl iledr. Ve eger ol evn drt rkni var ise ir beytinn dahi drt rkni vardur ki sadr u arz u ibtid v darbdur. Ve eger ol evn sakf ve yeri var ise irn dahi sakf mandur yeri kfiyedr (pekten vd. 1986: IV, 166). Dilii eviri Szlkte eve beyt derler. Kavram olarak iki dizeye (beyt) derler. Gerek kafiyeli olsun gerekse olmasn. iir beytini lde yaayan Araplarn evine benzetmilerdir. Eer o evin ayakta durmasn salayan aa, ip, ivi ve kee ise iir beytinin ayakta durmasn salayan da sebebler (sebeb-i hafif ve sebeb-i sakil diye adlandrlan heceler), vetedler (veted-i mecm ve veted-i mefrk diye adlandrlan heceler) ve faslalar (fasla-y sura ve fasla-y kbra diye adlandrlan heceler) dr. Eer o evin drt temel direi varsa iir beytinin de drt direi vardr. Bunlar sadr (beytin ilk tefilesi), aruz (ilk msrann son cz), ibtid (ikinci msrann ilk tefilesi) ve darb (ikinci msrann son cz)dr. Eer o evin tavan ve zemini var ise iirin de tavan anlam, zemini ise kafiyedir.
Bedi/Estetik slup
Aslnda yukarda belirtildii gibi ilm slupla kaleme alnan pek ok eserin giri blmlerindeki konular, ssl ve tumturakl bir biimde anlatlr. Ama, ilenen konuyla ayn dzeyde bir slup seviyesine erimektir. Estetik deer kazandrmann biimsel gerekleri salanmakla birlikte metne sanat eseri nitelii kazandracak ruh verilemeyebilir. Byle rneklerin says az deildir. Ama bunun da tesinde Sinan Paann Tazarruatndan balayp Veys ve Nergis ile dorua kan bir dil ve slup uygulamas vardr. Bu metinlerde estetik kayg, bilgi vermenin nne geer. Dolaysyla eskilerin l diye nitelendirdikleri bu estetik slup; Arapa, Farsa ve Trke kelime kadrosunun zengin imknlarndan yararlanlarak dolayl anlatm n plana karan, pe pee gelen paralel cmlelerle ssl ve secili anlatm tercih eden ve bu zellikleri yznden de kolay anlalamayan bir yap sergiler. k elebi ve Hasan elebi gibi tezkire yazarlarnn, Hoca Sadettin gibi tarihilerin eserlerinde Arapa, Farsa tamlamalarla ve secili ibarelerle rl metinlere ok sk rastlanr. rnek 5 k elebinin Meair-uara adl eserinin Cafer elebi maddesinden alntlanan aadaki uzun cmlede bala ve edatlarn dnda Trke kkenli kelime yoktur. Fakat bu cmledeki szcklerin hemen hepsi herhangi bir divandan rastgele seilecek birka gazelde grlebilir: Kend dah h-tab u rde-n u r-engz bir akl u temyz ive-sz u k-nevz vef-pe v ikr ende hsnine marr ve her keml ile mamr hnesi melce-i yrn ve mecma- rindn hem-demleri ehl-i irfn her eb meclisi gyendeler szendeler ile rek-i glen-i pr-blbl ve blbller ile pr-gulgul ve her gn bezmi sgar- pr-mey ve ihre-i sk-i lle-izr ile gl gl idi (k elebi 2010: 465-66). Secili anlatm esas alan mensur metinlerde sz ve ses gruplarnn belirli aralklarla tekrar edilmesi, metne ritmik akkanlk kazandrr ve ses imgesini pekitirir. Bu bakmdan divan nesrinde ayn seslerden mrekkep tekrarlarn (tekrir) yan sra, benzer seslerin tekrarna dayal aks, kalb, cinas, itikak, iade ve tars gibi sz sanatlar da kullanlr. Fakat sanatl ve secili anlatma bavurmadan da edeb deer tayan metinler ortaya koymak mmkndr. Bunun en gzel rnei Fuzulnin Nianc Celalzadeye yazd mektuptan yaplan u alntda grlmektedir.
155
rnek 6 (Fuzul, Nianc Celalzadeye Mektuptan) Selm virdm rvet degldr diy almadlar, hkm gsterdm fideszdr dey mltefit olmadlar. Eeri zhirde sret-i itat gsterdiler amm zebn- hl ile cem-i sulme cevb virdiler. Dedm y eyyhal-eshb bu ne fil-i hat ve n-i ebrdur. Dediler muttasl detmz budur Dedm bertumun mazmn nin sret bulmaz. Dediler zevyiddr husli mmkin olmaz. Dedm byle evkf zevyidsz olur m? Dediler zarriyyt- sitneden ziyde kalursa bizden kalur m? Dedm vakf mlin ziyde tasarruf itmek vebldr. Dediler akemzle satun almuz, bize helldr. Dedm hisb alsalar bu slknzn fesd bulunur. Dediler bu hisb kyametde alnur. Dedm dnyda dahi hisb olur zr haberin iitmiz. Dediler andan dahi bkmz yokdur ktibleri rz etmiz. Grdm ki sulme cevbdan gayr nesne virmezler ve bu bert ile hcetm rev grmezler nr terk-i mcdele kldum ve meys u mahrm ge-i uzletme ekildm. (pekten vd. 1986: IV, 159). Dilii eviri Selam verdim, rvet deildir diye almadlar. Hkm (ferman) gsterdim, faydaszdr diye ilgi gstermediler. Geri grnte itaat gsterir gibi davrandlar ama hl diliyle btn sorularma cevap verdiler. Dedim, ey dostlar, bu ne hatal davran, bu ne biim ka attr? Dediler, srekli detimiz budur. Dedim, fermanmn gerei niin yerine getirilmez? Dediler, vakf gelirlerinin giderlerden artan ksm (zevaid) szkonusudur, byle bir ey mmkn olamaz. Dedim, byle vakf zevaidsiz olur mu? Dediler, sarayn zorunlu giderlerinden artsa bile bizden kalr m? Dedim, vakf maln gereinden ok kullanmak vebaldir. Dediler, akemizle satn almz, bize helaldir. Dedim, hesap alsalar bu yolunuzun yanllar bulunur. Dediler, bu hesap kyamette alnr. Dedim, dnyada da hesap sorulur, zira haberini iitmiiz. Dediler ondan da korkumuz yoktur, ktipleri raz etmiiz. Grdm soruma cevaptan baka nesne vermezler ve bu berat ile ihtiyacm grmezler, aresiz mcadeleyi terk ettim, mitsiz ve yoksun bir halde yalnzlk kesine ekildim.
Resm slup
Resm slup denilince devlet yazmalar, kararlar, emirler, hukuk metinleri ve diplomatik belgelerin kaleme alnd slup anlalmaldr. Bu slubun dili sade, mantkl ve inandrc olmaldr. Bu metinlerde arkaik ve mahalli szlere ve argoya yer verilmez. Resm slup erevesinde kaleme alnan metinlerde ilgili alann belli kavramlar ve kalplam yaplar kullanlr. Kad sicilleri, tahrirler ve fetvalar gibi hukuk metinlerinde geleneksellemi bir biim vardr. Fetvalarda estetik gaye gzetilmemekle birlikte manzum sz sylemeye dkn eyhlislamlarn vezinli ve kafiyeli fetvalar da vardr. rnek 7 Ebussuudun fetvalarndan alnan aadaki metinde meselenin ortaya konuluunda ve verilen cevaplarda belli bir biime uyulduu grlmektedir. Fetvalarda kii adlar geecekse gerek isimlerin yerine erkekler iin Zeyd, Amr ve Bekir kadnlar iin de Hind ve Zeynep gibi sanal isimler kullanlr. (eyhlislam Ebussuud Efendi Fetvalarndan) Mesele: Bir mslime kesb-i hell ile ml eylemek snnet midr? Yoksa mstehb mdur? el-Cevab: Taleb-i ilm farz oldu gibi farzdur. Mesele: Bir mescide imm olmakla dlgerlik ilemek, kangs efdldr? el-Cevab: Asla salt terk etmeden sanat ilemek makbl ameldr. Mesele: Zeyd-i gannn ol Amr- bli, tahsl-i ilmde olmala kr-i kesble kdir olmayup fakr oldu takdrde nafakas babasna lzm olur m? el-Cevab: Olur.
156
Mesele: Ehl-i ilm olan Zeyd, Amrn kz Hind-i mslime nmzed olup bir mikdr mehr-i muaccel dahi gnderse kablen-nikh Amr Hindi rzsyla Zeyde vermeyp akal olan Bekre vermee kdir olur m? el-Cevab: Mslime lyk degldr ki, ehl-i ilmden gayr kimseyi terch ide (Dzda 1983: 180). Mensur metinler dil ve sluplar asndan nasl snflandrlr?
Hangi slup dzeyinde olursa olsun XVI. yzylda nesir dili, iirin ifade imknlarndan yararlanarak geliimini srdrr. iirde kullanlan edeb sanatlar, sz gzelletirmek iin bavurulan hner gsterileri nesirde de ilevsel bir tarzda kullanlr. Ayrca mensur metinlerde manzum paralara, beyit ve msra alntlarna yer verilir. Oran deimekle birlikte her mensur eserde manzum paralar bulunur. Bu manzum alntlarn bana, aktarlacak rnein nazm ekline gre nazm, mesnevi, msra, beyt gibi tanmlayc ksa balklar eklenir. XV. yzyl eserlerinde ska grlen bu zellik, daha sonra kalplaarak XX. yzyl balarna kadar devam eder. Aslnda btn dou edebiyatlarnda, eski Msr ve Binbir Gece Masallarnda kullanlan bu anlatm teknii, Trk edebiyatnda tezkirelerde, tarih kitaplarnda, menkbelerde, halk hikyelerinde ve baka pek ok mensur eserde kullanlmtr. Nazm ve nesir kark grnen bu eserlerde genellikle asl unsur nesirdir. Manzum ksmlar, nesir diliyle anlatlanlar pekitirici niteliktedir. Bir ksm nl Fars ve Trk airlerinin iirlerinden yaplan bu alntlarla metinleraras ilikiler kurulur. Bylece metin arm zenginlii kazanr. Mensur eserlerde yer alan nazm paralar, genellikle nesir ksmnda ifade edilen dnceleri zetlemek, sonu karmak, yazarn belli bir amaca dayanan niyetini gsterip duygularn estetik bir ifadeye brndrmek iin kullanlr. Bunlar metinden karld takdirde metinde bir anlam eksilmesi olmaz. rnek 8 Mecdnin Hadayku-akayk adl akayk tercmesinden alntlanan aadaki metinde eyh Bedrettinin Zagrada grd ilgi ve sebep olduu kskanlklarn neticesi anlatlmaktadr. Bedrettini kskandklar iin onu saltanat iddiasnda bulunuyor diye ikyet ederler. Bunun zerine Mevlana Haydarn fetvasyla eyh Bedrettin, Sirozda idam edilir. Necatnin dne dne redifli gazelindeki bir beyit bu tarihsel olayla anlam bakmndan tam olarak rtt iin yazar tarafndan alntlanr. Necatnin beyti anlatlan olaya iirsellik katar. Merhm eyh Bedreddn Hazretleri bu rey-i edd zre Zagraya vardukda yanna b-nihye ehibb v asdk cem olup her biri bunun riyetinde hasbel-makdr say- mevfr eyleyp ziyfet tarkyle niam- n-mtenh bezl eylediler. Baz mfsd eyh hazretlerine hased idp saltanat sevdsndadur dey Sultan Mehmed Hn- mafiret-medra gamz eyledkleri ecilden emr-i pdih ile ahz olunup Mevln Haydar Acemnn iftsyle Sirozda salb olund. Mezkr- mebrr hl- haytnda Cenb- Rabbl-erbbun boyn balu kul olup her hussda ribka-i rzullaha boyun virdgi sebebden dar- dnyda ve dr- hiretde ulvv-i n v smvv-i mekn hsl itmi idi. Bu many im in salb olunup irtif-i hline iaret in berdr old. Beyt: Aya yir mi basar zlfine berdr olanun Zevk evk ile virr cn seri dne dne (pekten vd. 1986: 206). Mensur eserlerde nazm, nesirde ileri srlen dncenin veya anlatlan olayn devam niteliinde olabilir. Bu durumda manzum ksmlar, ana metnin temel unsuru olarak grlmelidir.
157
rnek 9 Hoca Sadettin Efendinin Tact-Tevarih adl eserinden alntlanan aadaki metinde verilen drtlk, olay rgsnn devam niteliindedir: Bir gn merhum hazretleriyile mrnileyh molla hem-inn olup mushabet ider iken lde ne sz keleci var diy sul buyurdlar. Molla didi ki Pdihum yolda gelr iken leker halk Nlden tavarlarun suvarurirken iitdm, birisi bir trk arur ve bu ktay okur ki nazm: Nemz kald bizm mlk-i Arabda Nice bir tururuz m u Halebde Cihn halk kamu y tarabda Gel ah gidelm Rm illerine (pekten vd. 1986: 215). XVI. yzylda iir alannda grlen nitelikli gelime doal olarak nesirde de yaanr. na denilen tarz, aslnda manzumeyi aarak iir niteliine ykselen metnin dzyazdaki karldr. Bu yzyl hem iir hem de ina alannda zirvenin yaand bir dnemdir. Bu yzylda verilen ok sayda ve nitelikli manzum eserler yannda nesir alannda tarihler, tezkireler, biyografi kitaplar, din eserler, latifeler, tasavvuf kitaplar, menakbnameler, erhler, ahlak kitaplar, siyasetnameler, tp, corafya ve matematik gibi bilimsel eserler, eviriler karmza kar. Mensur eserlerdeki manzum paralarn metin iindeki ilevi nedir?
MENSUR TRLER Tarihler

Her sosyal faaliyetin kendine zg bir tarihe ihtiyac vardr. Bu ihtiya, olaylar gerekletikten sonra ortaya kar. Osmanl toplumsal yapsndaki gelimeler artk toplumu tarih yazmaya zorlamaktayd. stelik stanbulun fethinden sonra bir imparatorluk kurmu olmann bilinciyle toplum, her trl sosyal, iktisad ve kltrel faaliyeti yazya geirme arzusundayd. Bu yzylda Osmanl devletinin kuruluunun zerinden epey zaman getii iin Osmanl tarihleri (Tevarih-i l-i Osman) bir ihtiyaca cevap vermek zere kaleme alnmaya balanmtr. Bunlarn ilk rnekleri sade bir dille ve destans unsurlarla i ie yazlmtr. XV. yzylda ilk rneklerini vermeye balayan tarih yazcl bu yzyln sonunda art gstermeye balam, II. Bayezit, Yavuz Selim ve Kanun Sleyman gibi byk hkmdarlarn tevik ve korumas ile XVI. yzylda parlak bir dnem yaamtr. Dolaysyla trn daha hacimli ve mkemmel rnekleri bu yzylda grlmeye balanmtr. zellikle Kemal Paazade ile Osmanl tarihiliinde yeni bir dnem balam, Tevarih-i l-i Osman yazma gelenei devam etmitir. XVI. yzylda bu anonim kronikler ve btnyle Osmanl tarihini ele alan eserler dnda Selimname ve Sleymanname gibi isimler altnda da tarihler yazld daha nce belirtilmiti. Bunlara ek olarak vezir ya da nl komutanlardan birinin gazalarn anlatan gazavatnameler de yine bu yzylda kaleme alnmaya baland. Belli bir seferi yahut bir kalenin fethini anlatan fetihname, gazaname veya zafername gibi adlar tayan eserler de bu yzyl tarihiliinin nemli rnleridir. Elde olmayan Yahi Fakih tarihiyle balayan Osmanl tarih yazcl, k Paazade, Ner ve Oru Beyle devam eden menkbe ve rivayetlerin ssledii ilk dnemden sonra, XVI. yzylda Kemal Paazade ve Hoca Sadettinle usta bir slupla ve kaytlara sadakatle kaleme alnan mkemmel rneklerle karmza kar. Bu yzyln tarihileri, eski ran-Arap tarih yazcln ve edebiyatn iyi bilen, kendinden nceki tarihlerin bilgisiy-
158
le devrinin rivayet, olay ve tartmalarn kullanan usta yazarlardr. Bu yzyldan itibaren tarih yazcl artk, bir slup ve sanat gsterisine dnr. XVI. yzyln byk tarihileri olarak en bata Kemal Paazade, Hoca Sadettin, Ltfi Paa, Gelibolulu l ve Selanik Mustafay saymak gerekir. Yzyln en byk ve en nemli tarihilerinden biri olan Kemal Paazade (14681534), Tokatta dodu. Fatih devrinin nde gelen devlet adamlarndan olan dedesi Kemal Paadan dolay Kemal Paazade veya bn Kemal adyla tannd. nce aile meslei olan askerlie merak sard. Sonradan ilmiye mesleine yneldi. Mderrislik ve kadlk yapt. Osmanl ilmiye snfnn en st basama olan eyhlislamla ykseldi. Din, dil, edebiyat ve tarih alannda kymetli eserler verdi. Bu eserleri iinde Tevarih-i l-i Osman, en dikkate deer olandr. Yazar, Osmanl devletinin kuruluundan balayp 1533 ylna kadar meydana gelen olaylar Defter adn verdii on blm halinde anlatmtr. Bu eser, ilk byk Osmanl tarihi kabul edilir. Artk Tevarih-i l-i Osmanla Osmanl tarihilii mkemmellie ermi, klasik dnemini yaamaya balamtr. Sz edilen bu tarih, Osmanl tarih yazcl asndan dnm noktas olan eserlerden biridir. Osmanl tarih yazclnda Tursun Beyle birlikte ne kan slup endiesi ve edeb incelik Kemal Paazade tarafndan bir adm daha ileri gtrlr. Bu yzdendir ki onun Tevarih-i l-i Osman, menkbe ve rivayetin ssledii ilk dnem eserlerinden sonra, usta bir slupla kaleme alnan tarihiliin ilk nemli rneidir. Kanun Sultan Sleyman devri sadrazamlarndan olan Ltfi Paa (.1564) da bu yzylda tarih yazan devlet adamlarndan biridir. Devirme olarak saraya giren Lutfi Paa, ok nemli devlet hizmetlerinden sonra sadrazamla kadar ykselmi, sonra da grg ve bilgisini yanstan tarihini yazmtr. Tevarih-i l-i Osman adl tarihinden baka, bir de vezirlerin el kitab denilebilecek tarzda dzenlenmi safnameyi yazmtr. Her iki eser de nesir tarihi asndan nemli olup bu yzylda belli bir ekle oturan bedi nesrin zelliklerini tamaktadr. Fakat Lutfi Paa, asl safname ile tannmtr. Bu eserde iyi bir devlet adamnn zellikleri anlatlr. Bu yzyln nemli devlet adam ve tarihilerinden biri de Koca Nianc lakabyla tannan Celalzade Mustafa elebidir. Mustafa elebi (1494-1567), Tosyada domu, stanbulda medrese eitimini tamamlam ve ktiplikle balad meslek hayatn nianclkla sonlandrmtr. Fuzulnin ikyetname olarak bilinen nl mektubunu yazd devlet adamdr. elebi, Tabakatl-Memalik fi Derecatil-Mesalik adn tayan tarihinde Kanun devri olaylarn anlatr. ok geni tutulan bu eserin sadece otuzuncu cildi temize ekilmitir. Eser, sadece olaylar anlatmakla kalmayp Osmanl toplumsal yaps hakknda da bilgiler vermektedir. elebinin bir de Selimnamesi vardr. Her iki eser de bu yzyln ar ve adal slubuyla kaleme alnmtr. Kk Nianc Mehmet Paa bin Ramazan elebi (.1571), bu yzyln bir dier tarihisidir. Divan ktipliiyle balad meslek hayatn badefterdar, reislkttab, nianc ve Msr valisi olarak srdrmtr. Siyer-i Enbiya-y zam ve Ahvali Hulefa-y Kiram ve Menakb-i Selatin-i l-i Osman ya da ksa adyla Nianc Tarihi adyla bilinen almas, Kanunnin tevikiyle kaleme alnmtr. Eserde tarihi olaylar yannda biyografilere de yer verilmitir. Hem bu yzyln hem de btn Osmanl tarihiliinin zirve eserlerinden biri de Hoca Sadettin tarafndan kaleme alnan Tact-Tevarihtir. Hoca Sadettin Efendi, Yavuz Sultan Selimin nedimi ve dnemin nl musikiinaslarndan Hasan Cann byk oludur. Sekin bir sanatkr ailesinin ocuu olarak stanbulda dodu ve burada renim grp mderris oldu. Padiah hocas ve eyhlislam tayin edildi. Hem III. Murat hem de III. Mehmet devirlerinin en etkili devlet adamyd. Haova savanda III. Mehmetin sava alann terk etmesini nleyip zafer kazanlmasn salad. Bilim adaml yannda edebiyat ve ta-
159
rih konularnda verdii eserlerle de tannd. Asl nn Tact-Tevarih adl eseriyle kazand. Osmanl dnemini anlatan eser, iki cilttir. Bedi bir slupla yazlmtr. Eserin dili benzetmeler, iktibaslar, mecazlar ve istiarelerle rldr. Bunlar dili ve slubu arlatrmaktadr. Tact-Tevarih, smet Parmakszolu tarafndan sadeletirilmitir (Ankara 1979). XVI. yzyln dil, slup ve muhteva zellikleri asndan en dikkate deer tarihlerinden birini Gelibolulu Mustafa l yazmtr. lnin eseri, Knhl-Ahbar adn tar. Trke bir genel tarih olan eser, uzun bir mukaddime ve yazarn rkn adn verdii drt blmden meydana gelir. Bunlarn iinde ilk rkn, Osmanllara gelinceye kadar genel tarih bilgiler verir. Eserin asl blm drdnc rkn, yani Osmanllarla ilgili ksmdr. ki ciltten ibaret olan bu blm, Osmanllarn ortaya kndan l589 tarihine kadar meydana gelen olaylardan, devlet adamlarndan, eyhlerden, bilginlerden ve airlerden sz eder. ok ynl bir yazar olan l, tarihilii yannda ann iyi airlerinden ve nesir ustalarndandr (Fleischer 1996). Bu yzyln son ve nemli bir baka tarihisi de Selanik Mustafa Efendidir. Selanik doumlu olan Mustafa Efendi, Sokullunun maiyetinde bulundu. Ktipliklerde alt. Ruznameci ve muhasebeci tayin edildi.1600 ylnda ld. Selanik Tarihi adyla bilinen eserinde, 1563-1600 tarihleri arasnda meydana gelen olaylar ayrntlaryla anlatr.
Biyografiler
Tannm kiilerin hayat hikyelerinden bahseden biyografi yazm, insanlkla yattr. Balangta tarih iinde yer alan bu tr, zamanla bamsz bir bilim dal halinde geliir. slam dnyasnda ise biyografinin konumu bunun da tesinde zellikler arz eder. nk slam tarihilii, Hz. Peygamberin hayat ve faaliyetlerinin incelenmesiyle yani biyografi ile balamtr. Giderek bu alan genilemi, pek ok meslek ve kiiyi kapsayan bir biyografi gelenei ortaya kmtr. Sz edilen bu biyografiler, konularna ve bak alarna gre farkllk gstermekle birlikte belli ortak noktalara da sahiptir. Biyografisi yazlan kii hemen daima belli bir yaa geldikten sonra byle bir deerlendirmeyi hak ettii iin bu eserlerde doum tarihleri pek yer almaz. Buna karlk lm tarihlerine dikkat edilmektedir. Biyografisi yazlan kiinin hayatndaki belli bal hadiseler ksaca nakledilir. Bilim adamlarnn eitimleri, balca hocalar ve eserleri zikredilir. airlerin iirlerinden rnekler verilir. Bu haliyle gelenek, biyografik knye yazcln esas ald iin btnyle insan unsuruna yneliktir. izilen portre son derece canldr; fakat verilen bilgilerin belgelendirilmesi her zaman mmkn deildir. slam tarihinde ortaya kan bu uygulamann ustadan raa geen bir zenaat gibi fazla deiiklik gstermeden Osmanl biyografi geleneine de yansd grlmektedir. Bu yzden Osmanllarda da umumi tarih iinde biyografiye yer verme ya da belli meslekteki kiileri bir eser iinde deerlendirme tarzndaki rneklere rastlanr. lk rneklerine XV. yzylda umumi tarihler iinde rastladmz biyografi gelenei, bu yzylda hayatn btn alanlarn kapsayan ok baarl rnekler ortaya koyar. slam medeniyetinin genel yaps iinde olduu gibi Bat Trkesi geleneinde de biyografi nce umumi tarihlerin iinde yer ald. Bu anlamda ilk dnem tarihlerinin hemen hepsinde biyografiye rastlamak mmkndr. Tarihler dnda mstakil biyografi kitab olarak kaleme alnan ilk eser Laminin, Nefahatl-nsn tercme ve zeylini ihtiva eden Ftuhul-Mcahidin li Tervihi KulublMahidin (y.t.1520) adn tayan eseridir. Eserde alt yz elli civarnda evliya biyografisi yer alr. Bunlarn krk sekizi Anadolu evliyasdr. Bu tarz biyografilerin menkbe, sylenti ve fantastik unsurlarla rldn unutmamak gerekir.
160
rnek 8 (Lami, Nefahatl-nsden) Geyikli Baba Hazretleri Bursa kurbnda Kei tag eteinde yatur. Sultn Orhan Hazretleri anun zerinde trbe ve zviye ve cmi bina etdrmidr. Tagda geyikler ile mushabet eder imi. Turgut lbke, Osman pdihun -aleyhir-rahme-mehr beglerindendr ve mezkr tagn ardnda Turgutili dedkleri il ana mensbdur. Sultn Orhan zamnnda pr olup fergat edp ana irdet getrmi ve mrd olmd. Binefsihi hidmetin ederdi. Sultn Orhan Hazretleri dahi temm Geykl Baba hidmetlerine muhabbet etmidi. Hatt derler ki negli cem kur ve nevhsiyle Baba hidmetlerine baglad. Kabl etmedi. Mlk ve ml pdihlara gerekdr, dervlern ana ihtiyc yokdur ve anun ehli degldr diyp zr eylemi. hir1-emr pdih ziyde ibrm edicek pdihun nefsini riyet edp ol karuki depecikden birisi dervlern havls ve odunlg olsun demi. Baba hazretlerine kimn mrdlerindensinz deyu sormlar, buyurmlar ki Baba lys mrdlerindenz ve Seyyid Ebu1-vef tarkndayuz. (pekten vd. 1986: 145). Dilii eviri Bursa yaknnda Uluda eteinde yatmaktadr. Sultan Orhan Hazretleri onun zerine trbe, zaviye ve cami yaptrmtr. Bu zat dada geyiklerle sohbet edermi. Osman Gazinin (Allahn rahmeti zerine olsun) mehur beylerinden ve Uludan ardnda Turguteli diye anlan ehrin kendisine nispet olunduu Turgut lbke, Sultan Orhan zamannda pir olup mrit olmutu, bizzat hizmetini grrd. Sultan Orhan Hazretleri de Geyikli Baba hizmetine muhabbet etmiti. Hatta derler ki negl, kyleriyle ve evresiyle Geyikli Babann hizmetine verdi. Ancak o, bunu kabul etmedi. Mlk ve mal padiahlara gerektir, dervilerin ona ihtiyac yoktur ve onun ehli deildir deyip zr beyan etmi. Sonunda padiah ar bir istekle oralar vermekte srar edince u karki tepecikten birisi dervilerin avlusu ve odunluu olsun demi. Baba hazretlerine kimin mritlerindensiniz diye sormular, buyurmu ki Baba lyas mridiyiz ve Seyyid Ebulvefa tarikatndanz. Lami, bunun dnda da ok sayda eser kaleme almtr. Bunlarn bir blm mensur olarak yazlmtr. Bu eserlerin en nemlisi erefl-nsan adl almadr. ereflnsan, insanlarla hayvanlarn yaratl ve stnlkleri zerine mnazaralar konu edinen bir eserdir. Onun bu gelenek iinde ele alnan bir baka eseri de yine Camden evirdii evahidn-Nbvvedir (Eri 2001). Bu yzylda bilgin biyografileri de mstakil almalara dnr. Trn ilk rnei, Takpr-zade samettin Ahmet tarafndan Arapa olarak yazlmtr. Tam ad akaykunNumaniyye fi Ulemaid-Devletil-Osmaniyye olan biyografik eser, bilim dnyasnda akaykun-Numaniyye veya daha ksa olarak akayk olarak tannr. Bilginler ve eyhleri tantmak amacyla kaleme alnan bu eser, gerek yazlm olduu XVI. yzylda ve gerekse takip eden asrlarda byk ilgi ve rabet grm, esere pekok tercme ve zeyil (ek) yazlmtr. akaykn XVI. yzylda yaplm en mehur tercmesi Mecd Mehmete aittir. Eseri, Hadayku-akayk adyla Trkeye kazandran Mecdnin almas bir tercmenin tesinde ve aslnn geniletilmi bir rnei durumundadr (zcan 1989). akayk telif, tercme ve zeyilleri Osmanl biyografi geleneinin XVI. yzyldaki karakteristik zelliklerini tar. erik, dil ve slup bakmndan benzer niteliklere sahiptir. Trk biyografi gelenei iinde akaykn yeri ve nemi nedir?
161
air Tezkireleri
Bilginlere ait biyografiler gibi airlerin hayatlarndan sz eden ilk uara tezkireleri de bu yzylda grlr. Anadolu sahasnda Seh Beyin Het-Behit adl eseriyle balayan tezkiret-uara (airler tezkiresi) yazma gelenei, XX. yzyl ortalarna kadar kesintisiz devam etmitir. Eski Trk Edebiyatnn Kaynaklarndan air Tezkireleri adl kitabnzda konuyla ilgili ayrntl bilgi bulacak, rnek metinler okuyacaksnz.
Mneat Mecmualar
Yazma kurallarn belirleyen mneat mecmualarnn ilk rnekleri XV. yzylda dzenlenmeye balanmtr. Mneat tarzndaki eserler belirli yer ve durumlarda yazld, zellikle de rnek ald kaynaklardaki biimini byk lde koruduu ya da sanatlar ilk rneklere byk lde bal kald iin ilk rneklerinden itibaren pek deiime uramamtr. Bu trn XVI. yzylda son derece deerli bir rnei Feridun Bey tarafndan tertip edilmitir. Defterdar ivizade Abdullah elebinin elinde eitim gren Feridun Bey, Sokullunun hizmetine girdi. Daha sonra reislkttab ve nianc oldu. 1574 ylnda Mneats-Selatin adl fermanlar, fetihnameler ve mektuplardan meydana gelen byk eserini III. Murata sundu. Bu eserde Osmanllar devrine ve ncesine ait 1880 adet resm mektup toplanmtr. Eserde yer alan ferman, berat, name-i hmayun ve sadrazam mektubu gibi metinlerdeki ssl ve secili ifadeler, muhataplar zerinde psikolojik bir etki salamak dncesiyle bilinli olarak kullanlmtr. Bu tr metinlerde saygnlk uyandracak ifade ve unvanlara zellikle yer verilir. Osmanl Devletinde nemli konularn etkileyici bir slupla kaleme alnmas gelenei yznden bu tarz metinlerin ou adal bir dille yazlmtr. nk devletin otoritesini yanstan imajlarn kullanld etkileyici nesir, devlet ynetiminin ok nemli bir parasdr. Hatta bu tarz eserler, Mslman devlet yneticilerine gnderilecekse daha sade, Hristiyan lke yneticilerine gnderilecekse daha ssl olarak kaleme alnmaktayd. Etkileme amal anlatm, zellikle Tacizade Cafer elebi ile olumaya balam, Celalzade ve Feridun Bey ile klasik bir hviyet kazanmtr. Asrn dier mneat sahibi yazarlar Gelibolulu l (Menel-na) ve Lami elebidir.
lm Eserler
XVI. yzylda ilm eserlerin saysnda ciddi art grlr. Burada sadece bunlarn nemlilerinden sz edilecektir. Edebiyat bilimine getirdii bak alaryla sz edilmesi gereken bilginlerden biri Gelibolulu Mustafa Srurdir. Mderrislik ve ehzade hocal yapan Srur, slami ilimler yannda, tp ve kozmografyada derin bilgi sahibiydi. Eserleri arasnda 1549da ehzade Mustafann eitimi iin yazd -vezin, kafiye ve iir sanatlar hakknda bilgi veren- Bahrl-Maarif nemlidir. Arap ve Fars iirinin tesiri altnda gelien divan edebiyat, bu edebiyatlarn hayal leminden ve tebih kadrosundan da yararland. Fakat Trk edebiyatnda bu meselenin teorisiyle ilgili eserler ok az kaleme alnd. te bu eser, Mudnin Miftahut-Tebihiyle birlikte edebiyat bilgileri veren ilk almalardan biridir. Knalzade Hasan elebnin babas Knalzade Ali Efendi (.1572), bu yzyln tannm bilginlerindendir. Tefsir, hadis, fkh gibi slami ilimler yannda felsefe, belagat ve edebiyatta da bilgi sahibiydi. En tannm eseri, Ahlak- Nasrden yararlanarak 1564 ylnda yazd Ahlak- Alay adl kitabdr. Kitap, yzyllar boyu medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. Ali elebinin bu eser dnda Mneat ve na-y Atik adl baka mensur eserleri de bulunmaktadr.
162
Yzyln tannm bilginlerinden biri de uzun sre eyhlislamlk makamnda kalan Ebussuud Efendidir. Tefsir ve hadisteki derin bilgisiyle yalnz Osmanl lkesinde deil, btn slam dnyasnda tannm ve sayg grmtr. Muallim-i Sni diye anlrd. En tannm eseri radl-Akls-Selim il Mezayal-Kuranil-Azim adndaki tefsiridir. Bunlardan baka Piri Reis ve Seydi Ali Reis ise corafya konusunda eserleri olan tannm kaptanlardr. Dnemin nl airlerinden Nev de Netayicl-Fnun adl eseriyle bilginler arasnda saylabilir.
Tasavvufi Eserler
Kukusuz XVI. yzyl, bu almalar dnda da pek ok mensur eserin kaleme alnd bir dnemdir. Bunlarn nemli blmn din ve tasavvufi eserler oluturur. Sz edilen bu tr eserler, XVI. yzylda da yaln bir dil ve ak bir slupla kaleme alnmtr. Birgili Mehmet Efendinin Vasiyetnamesi, Karamanl Abdllatif in dab- Menazili bu tarz eserlerdir. Ayrca eitli sufilerin menkbelerinin anlatld Lami elebinin Menakb- Veysel Karansi, evknin Menakb- Emir Sultan gibi eserler yazlmtr.
Bu yzylda geen yzyllarn devam olarak pek ok eviri yaplmtr. Ayrca ArapaFarsa edeb eserlere Trke erhler yazlmtr. Manzum, mensur ya da nazm-nesir kark pek ok eser, ounlukla nesir olarak erh edilmitir. Hafz Divan, Mesnevi, Fsus, Bostan ve Glistan gibi Farsa yazlm mehur eserlerin erhleri nemli bir yer tutar. Ayrca Kelile ve Dimne tercmelerinden Filibeli Alaattin Ali elebinin, Hmayunname adl eseri ok okunan kitaplardandr. XVI. yzylda erh ve tercmleriyle dikkat eken yazarlardan biri, erh-i Mesnevi, erh-i Divan- Hafz gibi eserleriyle tannan Mustafa emdir. Bir dieri Bahrl-Maarif sahibi Gelibolulu Srurdir. Srur, Mesnev erhi, Hafz Divan erhi ve ebistan- Hayal gibi erh ve tercmleriyle tannmtr. Bunlardan baka Sud Efendinin Hafz Divan erhi ve Celalzade Salih elebinin Cevamil-Hikyat dnemin en dikkate deer mensur eserlerindendir. rnek 10 Filibeli Ali elebinin Hmayunname adl Kelile ve Dinme evirisi olaanst ilgi grm ve okunmutur. Pek ok ktphanede yazma nshalar vardr. Bulak ve stanbulda defalarca baslmtr. Pek ok dile evrilmitir. Osmanl air ve yazarlar tarafndan sadeletirilmitir. Ahmet Midhat Efendinin sadeletirdii Hlasa-i Hmayunname adl seki, eserin en ok tannan ve en nemli basksdr. Hmayunnameden Kaplumbaa ile Akrep hikyesi alntlanmtr. Bu hikye, kssa geleneine tamamen uygundur. Geleneksel hikyede her olaydan karlmas gereken bir ders vardr. Kssadan, hisse karmak gerekir. Anlatc, karlmas gereken hissenin ipularn hikyenin sonunda verir. Bu hikyede de son paragrafta t karlm ve bu hisse Farsa bir beyitle de pekitirilmitir. Hikyenin konusu yledir: Bir kaplumbaa ile akrep arkada olurlar. Bir gn yaadklar yeri terk edip baka diyarlara gitmek zorunda kalrlar. Birlikte yola karlar. Yollarna byk bir nehir rastlar. Akrep, boynunu bkerek arkada kaplumbaaya veda etmek ister. Kaplumbaa bunun sebebini sorar. Akrep nehrin ok byk olduunu, kendisinin bu nehirden gemesinin mmkn olmadn syler. Kaplumbaa dostluun, byle zor zamanlarda belli olacan ifade ederek akrebi srtna alr. Nehrin ortasna geldiklerinde kaplumbaann kulana
erh ve eviriler
163
baz sesler gelmeye balar. Kaplumbaa akrebe bu sesin nerden geldiini sorar. Akrep de kaplumbaaya kendi inesini onun srtna geirmeye altn, sesin ine darbelerinden geldiini syler. Kaplumbaa ok zlr ve bir arkadan arkadana byle bir eyi nasl yapabileceini sorar. Akrep bu durumun kendisinin yaratlnda olduunu, bundan vazgemesinin mmkn olmadn syler. Kaplumbaa da aresiz suya dalar. Bylelikle akrep yapt ktln karln bulur. (Filibeli Ali elebi, Hmayunnameden) rnek 11 Hikyet Dimne eyitdi: Bir keef bir kejdm ile hem-dem olup her dem dav-y vedd u ittihddan dem ururlar idi ve dim keml-i ihls u ihtissdan haber virrler idi. Beyt: Rz t eb muir hem-dem/m t subh mnis mahrem (Sabahtan akama sohbet arkadam, geceden sabaha mahremimdir). ttifk bir vakt bi-hasebi zarret cel-y vatan itmek lzm gelp murfakat u muvfakat ile bir memen-i hara mteveccih oldlar. Kaz-y lh anlarun rh bir nehr-i azme rst geldi. n akrebe ol nehrden ubr itmek mteazzir idi mtehayyir kald. Keef eyitdi: Ey yr- azz ne bis old ki zevrak- fikreti nehr-i hayrete saldun ve ne hdis old ki endh u gam bahrna taldun kaldun. Akreb eyitdi: Ey birder bu nehrden gzer itmek fikri beni gird-b- ztrba brakd. Ne bdan ubr itmek myesserdr, ne tb- te-i firka tkat mutasavverdr. Beyt: Sen gidersin senn ardunca gzm ya gider/Mkil oldur ki kii kalur u yolda gider. Keef eyitdi: Ey yr- azz gam ekme ki ben seni b-klfet zahmet ptm ketsi ile bu bdan girsem gerek ve snemi tr-i belna nine klup bu gird-bdan kenra yitrsem gerek ki dimilerdr: Hayfdur ki dvrlg ile bir yr ele getresin ve snlg ile elden yitresin. Beyt: Ey dst bi-rev be-her i dr/Yr bihar u be-h mefr (Ey dost yr, neyin varsa dostluk iin harca ve (dostunu) hibir eye deime). Pes seng-pt akrebi ptine ald ve sefne-i snesin ba salup revn old. Habb-vr miyn- bda yzerken n-gh gna bir n-sz vz yitidi ve hareket-i akrebden ptinde hr u kvkv ihss idp eyitdi: Ey birder bu ne savtdur ki ben istim eylerem ve bu ne ameldr ki sen itigl zresin. Akreb cevb virdi ki: Ey birder sinn- nmi senn ceven-i vcduna zmyi iderem. Keef pr-gazab olup eyitdi: Ey b-mrvvet ben senn in bu gird-b- belya irtikb itdm ve cn- rn ve vcd- nzennm gark-b- hatara atdum. Hliy ben zahmet ekerem sen huzr idersin. Hem ptm ketsi ve snem sefnesi ile bu bdan ubr idersin. Eger iltizm- minnet itmeyp hakk- sohbet-i kadme itibr itmezsen br bu ni urmaga sebeb ne? Beyt: n n ne-dr me-zen n hir/n dst ne me-ev dmen br (lacn yoksa insanlara sonunda zehir verme. Yani dost olamyorsan bari dman olma). B-vcd muhakkakdur ki n bu hareketden bana sb-i mazarrat yitimese gerek ve n-i dil-hrun benm pt-i n-terumda tesr itmese gerek. Beyt: Glib n-est ki dest dil-i hod r kuned/Her ki ez ry- cedel mt zened ber-dvr (natlap duvara yumruk atan kimse kesinlikle kendi elini ve gnln yaralar). Akreb eyitdi: Mazallh ki bu makle man cem- evkt- zindegnde zamrme gelmi ve htruma hutr eylemi ola, amm bu kadar var ki bu hareket benm muktezy tabatum ve n-zenlik levzm- cibilletmdr. Bu bbda bana hre v hr ve pt-i dst ve sne-i dmen ales-sivdur. Kta: Her ki r det-i zemme buved/B-irdet ez-
164
eved sdr/N ber-seng m-zened akreb /Geri ber vey ne-m-eved kdir (Kt tabiatl olan kimseden kendi iradesi dnda ktlk grlebilir. Her ne kadar gc yetmese de akrep taa inesini batrmaya alr). Keef bu hli taaccb itdi ve tefekkr bahrna talup eyitdi: Hkem rst buyurmlardur ki: Nefs-i hass ve ahs- habse mrvvet itmek hemn dmnnda hr ve girbnnda mr terbiyet itmekdr. Kta: Bed-asl r i gne tvn kerd terbiyet/Kes der dern- hne ir mr pervered/ Hanzal be-terbiyet ne-dihed tum- ney-ekker/Gl ber ne-ned n-ki heme hr pervered (Kt yaratll birisi nasl terbiye edilebilir? nsanlar evinde neden ylan beslesin? Hanzal yetitirilmekle neyeker tad vermez. Hep diken yetitiren kii gl toplayamaz). Kelm- ekbirdr ki: Kim ki aslnda nesb olmaya mmd-i kerem andan nasb olmaya, nutfe-i habse dnydan gitmeye, t vel-nimetine kfrn u iset itmeye. Beyt: Zi-bedasl em-i bih dten /Buved hk ber dde enbten (Kt tabiatl birisinden iyi bakmasn beklemek gze toprak doldurmak gibidir) (Blbl 2009).
Humayunnameden alntlanan bu metni, nesir dilinin zellikleri bakmndan inceleyiniz?
165
zet
1
Osmanl nesrinin XVI. yzyldaki geliimini izleyebilmek Fatih dneminde ortak bir dil ve slup anlayna gre biimlenen divan edebiyat, Kanun dneminden itibaren kurallar iyice oturmu bir yapya kavuur. XV. yzylda Sinan Paann Tazarruname adl eserinde karlatmz estetik nesrin rnekleri artar. Trler ve tarzlar eitlendike mensur eserlerin dil ve slup zellikleri de eitlenir. Nesir dilinde slup tabakalamas grlr. eviri faaliyetleri devam eder. Dier yandan iirin estetik kurallar ve syleyi zellikleriyle paralellik arz eden mensur eserler yazlr. Bu tr mensur metinlerde, iirde Bak ile zirveye erien klasik anlay benimsenir. Bylece folklorik slup zelliklerine sahip eserlerle bedi/estetik slupla yazlan eserler arasnda slup tabakalamas gzlenir. Folklorik ve bedi sluba ilaveten ilm slup ve resm slubu da iine alan klasik anlay, XIX. yzyln ortalarna kadar devam eder. Btn trlerde manzum, mensur veya nazm-nesir kark eserler verilir. Nazm-nesir kark eserlerde asl unsur, nesirdir. Bu metinlerde yer alan nazm paralar, nesir ksmnda ifade edilen dnceleri zetlemek, sonu karmak, yazarn belli bir amaca dayanan niyetini gsterip duygularn estetik bir biime brndrmek iin kullanlr. Bunlar metinden karld takdirde anlamda eksilme olmaz. XVI. yzyl nesir trlerini ve yazarlarn tanyabilmek Bu yzylda hem iir hem de ina alannda nicelik ve nitelik bakmndan art grlr. Bu yzylda nesir alannda tarihler, tezkireler, biyografi kitaplar, din eserler, latifeler, tasavvuf kitaplar, menakbnameler, erhler, ahlak kitaplar, siyasetnameler yazlr. Tp, corafya ve matematik gibi alanlarda bilimsel eserler ve eviriler karmza kar. Her sosyal faaliyetin kendine zg bir tarihe olan ihtiyac, olaylarn ortaya kndan sonradr. Osmanl toplumsal yapsndaki gelimeler de tarih yazclnn douuna ortam hazrlar. XV. yzylda ilk rneklerini vermeye balayan tarih yazcl bu yzyln sonunda art gstermeye balar. Kemal Paazade ile Osmanl tarihiliinde yeni bir evreye geilir.
XVI. yzylda anonim kronikler ve btnyle Osmanl tarihini ele alan eserler dnda Selimname, Sleymanname gibi isimler altnda da tarih kitaplar yazlr. Bunlara ek olarak vezir ya da nl komutanlarn gazalarn anlatan Gazavatname isimli eserler de yine ilk kez bu yzylda kaleme alnr. Kemal Paazade, Hoca Sadettin, Ltfi Paa, Gelibolulu l ve Selanik Mustafa gibi tarihiler yetiir. Kemal Paazade, menkbe ve rivayetin ssledii ilk dnem tarihlerinden farkl olarak ustaca kaleme ald Tevarih-i l-i Osman ile tarihiliin ilk nemli rneini verir. Kanun Sleyman devri sadrazamlarndan olan Ltf Paa da Tevarih-i l-i Osman adl tarihinden baka safname adl eserini yazar. Celalzade Mustafa elebi, Tabakatl-Memalik fiDerecatil-Mesalik adn tayan tarihinde Kanun devri olaylarn anlatr. Kk Nianc Mehmet Paa, Nianc Tarihi adyla bilinen almasyla tarihi olarak tannr. Hem bu yzyln hem de btn Osmanl tarihiliinin zirve eserlerinden biri de Hoca Sadettin tarafndan kaleme alnan Tact-Tevarihtir. XVI. yzyln dil, slup ve muhteva zellikleri asndan en dikkate deer tarihlerinden birini Gelibolulu Mustafa l yazar. lnin Knhl-Ahbar adn tayan genel tarihinin, Osmanllarla ilgili ksm zellikle air biyografilerine yer verdii iin nemlidir. Bu yzyln bir baka nemli tarihisi de Selnik Mustafa Efendidir. Selanik Tarihi adyla bilinen eseri, dil ve anlatm ynnden edeb deere sahiptir. Balangta tarih iinde yer alan biyografi, zamanla bamsz bir bilim dal halinde geliir. Tarih kitaplarndaki biyografileri saymazsak mstakil olarak kaleme alnan ilk biyografi, Molla Camnin Nefahatlns adl eserinn tercme ve zeylini ihtiva eden Ftuhul-Mcahidn li Tervihi Kulubl-Mahidin adl eseridir. Lami elebi, bu eserine Anadolu erenlerini ekleyerek zgnlk katmtr. Bu yzylda bilgin biyografileri de mstakil almalara dnr. Bunun ilk rnei Takpr-zade samettin Ahmetin, ksaca akayk olarak bilinen akaykun-Numaniyye fi Ulemaid-Devletil-Osmaniyye adl Arapa eseridir. akayk, byk ilgi ve rabet grm ve esere pek ok tercme ve zeyil (ek) yazlmtr. akaykn XVI. yzylda yaplm en mehur tercmesi Mecd Mehmet Efendiye aittir. Dier biyografi trlerinde olduu gibi airlerin hayatlarndan sz eden tezkire gelenei de ilk rnekle-
166
rini XVI. yzylda verir. Anadoluda Seh Beyin HetBehit adl eseriyle balayan tr, XX. yzyla kadar aralksz devam eder. XVI. yzylda estetik nesrin en nemli rneklerinden mneat mecmualarnn says artar. En nemlisi Feridun Beyin dzenledii Mneats-Selatindir. Asrn dier mneat sahibi yazarlar Gelibolulu l (Menel-na) ve Lami elebidir. XVI. yzylda kaleme alnm ilmi eserlere de sklkla rastlanr. Bahrl-Maarif adl eseriyle adndan sz ettiren Gelibolulu Mustafa Srur, Ahlak- Nasrden yararlanarak 1564 ylnda yazd Ahlak- Alay adl kitabyla tannan Knalzade Ali ile eyhlislam Ebussuud Efendi dnemin en nemli bilginleridir. Dnemin nl kaptanlar Piri Reis ve Seydi Ali Reisin corafya konusunda bilimsel eserleri vardr. XVI. yzylda menakbnameler, din ve tasavvufi eserler yazlmaya devam eder. Birgili Mehmet Efendinin Vasiyetnamesi, Karamanl Abdllatif b. Durmuun dab- Menazili gibi din-tasavvuf eserler; Lami elebinin Menakb- Veysel Karansi, evknin Menakb- Emir Sultan gibi menkbeler yazlr. Bu yzylda geen yzyllarn devam olarak Hafz Divan, Mesnevi, Fss, Bostan ve Glistan gibi Farsa yazlm eserlerin erhleri yaplr. Mustafa emnin Mesnev erhi, Mustafa Srurnin ve Sud Efendinin Hafz Divan erhleri gelenek iinde rnek alnan eserlerdir. Tercmeler arasnda ise en dikkate deer eser, Filibeli Alaattin Alinin Hmayunname adl Kelile ve Dimne evirisidir.
Mensur metinler zerinde inceleme ve deerlendirmeler yapabilmek Eski nesri iirden ayran zellikler biimle ilgilidir. Mensur metinler dil ve slup dzeyleri bakmndan incelendiinde seci ve dier edeb sanatlarn sk kullanld grlr. Nesir, slup ve dil asndan iire yaklat lde estetik deer kazanr. Deiik trlerde yazlm mensur metinlerin sanat eseri saylabilmeleri iin dnemin estetik anlayna uygun olmas gerekir.
167
Kendimizi Snayalm
1. Trk edebiyatnda estetik nesrin ilk rnei saylan eser aadakilerden hangisidir? a. Menel-na b. Tazarruname c. Mneats-Selatin d. Tact-Tevarih e. ebistan- Hayal 2. Aadakilerden hangisi ifahi/folklorik slubun zelliklerinden biri deildir? a. Gnlk konuma diline yakndr. b. Daha ok din ve destan nitelikli eserlerde grlr. c. Devrik cmle kullanm yaygndr. d. Secili cmleler kullanlr. e. Bu slupta kullanlan kelimeler, ounlukla isim ve fiillerdir. 3. Mensur metinlerin slup zelliklerinin belirlenmesinde aadakilerden hangisi dikkate alnmaz? a. Szcklerin kullanm skl b. Seci ve dier sanatlarn kullanm c. eviri veya telif olmas d. Eserin konusu e. Kalplam ifadelere yer vermesi 4. Aadakilerden hangisi resm slubun zelliklerinden biri deildir? a. Dili sade, mantkl ve inandrc niteliktedir. b. Arkaik ve mahalli szlere, argoya yer verilmez. c. Resm yazlarda belli kavram ve kalplam cmleler kullanlr. d. leri srlen grler, alntlarla vurgulanr. e. Geleneksellemi bir formu (biimi) vardr. 5. Aadakilerden hangisi XVI. yzyl tarih yazarlarndandr? a. Ltfi Paa b. Yahi Fakih c. k Paazade d. Naima e. Ktip elebi 6. Knhl-Ahbar adl eserle ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. Gelibolulu Mustafa li yazmtr. b. Genel bir tarih kitabdr. c. Drt blmden oluur. d. Drdnc blmde Osmanl tarihi anlatlr. e. air biyografilerine yer vermez. 7. Aada XVI. yzyl tarih yazarlar ile eserleri eletirilmitir. Hangi seenekteki eletirme yanltr? a. Ltfi PaaAsafname b. Celalzade Mustafa-Nianc Tarihi c. Hoca Sadettin-Tact-Tevarih d. Selanik Mustafa-Selanik Tarihi e. Kemal Paazade-Tevarih-i l-i Osman 8. Osmanl bilginlerinin biyografileri konusunda ilk bavurulmas gereken kaynak aadakilerden hangisidir? a. Meair-uara b. evahidn-Nbvve c. akayk d. Tact-Tevarih e. Knhl-Ahbar 9. ve 10. sorular aadaki metne gre yantlaynz. Ey birder bu nehrden gzer itmek fikri beni gird-b- ztrba brakd. Ne bdan ubr itmek myesserdr ne tb- te-i firka tkat mutasavverdr. Beyt: Sen gidersin senn ardunca gzm ya gider Mkil oldur ki kii kalur u yolda gider. 9. Yazarn, metinde yer alan dizeleri alntlamasndaki amac ne olabilir? a. Ne denli zor durumda kaldn ifade etmek b. Sade bir Trkeyle de iir yazabildiini sezdirmek c. iir bilgisinin dzeyini gstermek d. Farkl bir konuya gei iin hazrlk yapmak e. Mensur metinde anlatlanlar pekitirmek 10. Mensur metindeki alt izili szcklerle yazar, aadaki sanatlardan hangisini yapmtr? a. Aks b. Tekrir c. Kalb d. Seci e. Cinas
168

1. b 2. d 3. c 4. d 5. a 6. e 7. b 8. c 9. e 10. d Yantnz yanl ise Mensur Metinlerin Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mensur Metinlerin Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mensur Metinlerin Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mensur Metinlerin Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mensur Trler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mensur Trler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mensur Trler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mensur Trler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mensur Metinlerin Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mensur Metinlerin Snflandrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Bu yzylda bilginlerin biyografileri iin ilk bavurulmas gereken kaynak, Takprzade samettin Ahmet tarafndan Arapa olarak yazlan ve XVI. yzyldan itibaren tercme ve zeyil (ek)lerle oaltlan akaykun-Numaniyedir. XVI. yzylda yaplm en mehur tercmesi Mecd Mehmete aittir. Mecd, Hadayku-akayk adyla Trkeye evirdii esere ilavelerde bulunmutur. Sra Sizde 4 Hmayunname ok okunmu bir eser olmasna ramen bu hikyede Arapa ve Farsa kelimelerin, alnt beyit ve ktalarn oran ve kullanm skl olduka yksektir. slup bakmndan bedi/estetik slubun zelliklerini yanstr. Secili bir anlatm tarz benimsenmitir. Edeb sanatlar kullanlmtr. Ayrntlar pekitirmek iin hemen her paragrafn sonunda beyitlere yer verilmitir. Bu beyitlerin biri dnda tamam Farsadr. Metnin geleneksel hikyeye uygun bir kurgusu ve kahramanlar vardr.

Sra Sizde 1 Mensur metinlerin sz varl dikkate alnarak sade nesir, orta nesir ve ssl nesir diye dzeyde snflandrlmtr. Bu snflandrma Recaizade Ekremin nesr-i sade, nesr-i mzeyyen ve slub- l biimindeki hem dil hem de slup zelliklerini esas alan snflandrmasyla rtr. Tahir Olgun ise eski nesri; nesr-i mrsel ve nesr-i msecca biiminde snflandrmtr. XVI. yzyl mensur metinlerini slup bakmndan; folklorik/ifah slup, ilm slup, bedi/estetik slup ve resm slup balklar altnda deerlendirebiliriz. Sra Sizde 2 Mensur eserlerde yer alan nazm paralar, genellikle nesir ksmnda ifade edilen dnceleri pekitirmek, sonu karmak, yazarn belli bir amaca dayanan niyetini gsterip duygularn estetik bir ifadeye brndrmek iin kullanlr. Bunlar karld takdirde metinde anlam eksilmesi olmaz. Mensur eserlerde nazm, nesirde ileri srlen dncenin veya anlatlan olayn devam niteliinde de olabilir. Bu durumda manzum ksmlar, ana metnin temel unsuru sayldndan karld takdirde anlamda eksiklik meydana gelir.
169
k elebi. (2010). Meir-uar. Hazrlayan: Filiz Kl, stanbul: stanbul Aratrmalar Enstits Yaynlar. Aynur, H. vd. (2010). Nesrin ns: Dzyazda Dil, slp ve Trler - Eski Trk Edebiyat almalar-V Hazrlayan: Hatice Aynur vd., stanbul: Turkuaz Yaynlar. Blbl, T. (2009). Hmaynname, nceleme-Metin. Ankara: Gazi niversitesi Doktora Tezi. avuolu, M. (1977). Zatnin Letif i, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi. 22, 151-152. Dzda, M. E. (1983). eyhlisam Ebussuud Efendi Fetvalar Inda XVI. Asr Trk Hayat. stanbul: Enderun Kitabevi. Fleischer, C. H. (1996). Tarihi Mustafa l Bir Osmanl Aydn ve Brokrat. eviren: Ayla Orta, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. pekten, H. vd. (1986). XVI. Yzylda Nesir, Byk Trk Klasikleri. stanbul: tken-St Yaynlar. sen, M. vd. (2006). Eski Trk Edebiyat El Kitab. 4. Bask, Ankara: Grafiker Yaynlar. z, F. (1996). Eski Trk Edebiyatnda Nesir. kinci Bask, Ankara: Aka Yaynlar. Mecd. (1989), Hadikul-hakyk, akaik- Numaniye ve Zeyilleri, Hazrlayan: Abdulkadir zcan, stanbul: a Yaynlar. Okuyucu, C.,Kartal,A.,Kksal,M.F. (2009). Klasik Dnem Osmanl Nesri. stanbul: Kriter Yaynlar. Trk Edebiyat Tarihi. Editrler: Talat Halman vd. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.

Yüzyıl Türk Edebiyatı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yüzyıl Türk Edebiyatı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

XVI. YZYIL TRK EDEBYATI

Editrler Prof.Dr. M. A. Yekta SARA Prof.Dr. Muhsin MACT

XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat ..........................

Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat ...................................... 20

Trk Edebiyatnn ki Zirve airi: Fuzul ve Bak ......................... 38

Klasik Dnem Divan airleri-I ... ................................................... 65

Klasik Dnem Divan airleri-II ...................................................... 88

XVI. Yzyl Mesnevileri-I ............ ................................................... 105

XVI. Yzyl Mesnevileri-II........... ................................................... 131

XVI. Yzylda Nesir ........................................................................ 148

XVI. YZYIL TRK EDEBYATI

XVI.Yzyl Trk Edebiyat

XVI.Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edebi Hayat

XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat

OSMANLI PADAHLARI VE RLER

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

II. Bayezit (Adl)

1. nite - XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat

Yavuz Sultan Selim (Selim)

Kanuni Sleyman (Muhibb)

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat

II. Selim (Selim/Selim)

III. Murat (Murad)

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat

EDEB MUHTLER VE HAMLER

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

XVI. yzyl Osmanl iirinde belirginleen eilimler nelerdir?

1. nite - XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

1. nite - XVI. Yzylda Siyasal, Kltrel ve Edeb Hayat

b. Karaman Mehmed-Hoca Sadettin d. bn-i Kemal- Seydi Ali Reis

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

XVI. YZYIL TRK EDEBYATI

Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat

AZER SAHASI TRK EDEBYATI

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

2. nite - Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

2. nite - Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

K gitdi yine bahr geldi Gl bitdi v llezr geldi

2. nite - Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat

60 Yri k zine pe eyle Yeter uza fikr ende eyle

Ki devletli can ahla bulusun

Cihanda bir iz brakmak iin

Lemyezelden dileimiz didrdr

Ezelden Hakkn faziletine balandk

Hatay dertli ve aciz (biriyim) Annca ahn demine Allah deyin

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

2. nite - Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat

XVI. Yzyl Trk Edebiyat

Trk iir ve musikisinin geliiminde brahim Glennin rol nedir?

2. nite - Azeri ve aatay Sahas Trk Edebiyat

AATAY SAHASI TRK EDEBYATI