Ve 17. Yüzyıl Türk Edebiyatı

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2716 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1679
XVI-XIX. YZYILLAR TRK DL
Yazarlar Prof.Dr. Grer GLSEVN (nite 1) Prof.Dr. Fikret TURAN (nite 2, 5, 6) Do.Dr. Yavuz KARTALLIOLU (nite 3) Prof.Dr. Hayati DEVEL (nite 4) Prof.Dr. Musa DUMAN (nite 7)
Editrler Prof.Dr. Musa DUMAN Yrd.Do.Dr. Dilek ERENOLU
ANADOLU NVERSTES
indekiler
iii
indekiler
Ksaltmalar ......................................................................................................... nsz .................................................................................................................. viii ix
XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili...................... .................................
XVI-XIX. YZYILLARDA OSMANLI MPARATORLUU DIINDAK TRK YAZI DL ........................................................................................................ XVI. Yzyla Kadar Trk Yaz Dilinin Genel Durumu .......................................... XVI-XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluu Dndaki Trk Yaz Dili ............ XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesi ............................................................. XVI-XIX. Yzyllarda Trkmen Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metinler ...................................................................................................... XVI-XIX. Yzyllarda Kpak Trkesi ve Edebiyat .............................................. EVLYA ELEBNN XVII. YZYIL TRK LEHELER HAKKINDA VERD BLGLER ................................................................................................. Azerbaycan Trkesi (Evliya elebinin Tabiriyle Trkmence) ............................ Kpak Leheleri (Tatarca, Nogayca) ........................................................................ aatay Trkesi ......................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... BATI TRKES ......................................................................................................... XVI. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN ............ Kltr ve Edebiyat Merkezleri .................................................................................. 4. Dnemin nde Gelen airleri ............................................................................... Fuzuli ve Eserleri ................................................................................................... Baki ......................................................................................................................... Badatl Ruhi ......................................................................................................... Hayali ...................................................................................................................... Dier nemli ahsiyetler .................................................................................... iirde Yeni Tarz ve sluplar ....................................................................................... XVI. Yzyl Nesir Yazarlar ve Trke ...................................................................... Ssl Nesir .............................................................................................................. Orta Nesir ............................................................................................................... Halk Nesri .............................................................................................................. XVI. Yzyl Halk Edebiyat ........................................................................................ Krolu .................................................................................................................. Pir Sultan Abdal ................................................................................................... XVII. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN .......... Dnemin nde Gelen airleri ................................................................................... Nef i ........................................................................................................................ Nabi ......................................................................................................................... eyhlislam Yahya ................................................................................................. Sabit ......................................................................................................................... Neati ...................................................................................................................... Naili ......................................................................................................................... Dnemin Dier airleri ........................................................................................ Mesneviler ....................................................................................................................
2
3 3 4 4 13 15 16 16 16 17 18 19 20 20 21 23 23 26 26 26 28 28 28 29 29 29 29 30 31 31 32 32 32 33 33 33 33 34 34 34 34 34
1. NTE
Bat Trkesi................................................................................... 22
2. NTE
iv
indekiler
Nesir Edebiyat ............................................................................................................. Katip elebi ............................................................................................................ Evliya elebi ......................................................................................................... XVII. Yzyl Halk Edebiyat ....................................................................................... Karacaolan ........................................................................................................... Gevheri ................................................................................................................... k mer .............................................................................................................. Dier Halk airleri ...................................................................................................... Tekke airleri ................................................................................................................ Aziz Mahmud Hdayi ......................................................................................... Niyazi-i Msri ......................................................................................................... XVIII. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN ......... Lale Devri ..................................................................................................................... Edebiyatta Mahallleme ............................................................................................ Dnemin nde Gelen airleri ................................................................................... Nedim ..................................................................................................................... eyh Galib .............................................................................................................. Dier nde Gelen ahsiyetler ve Eserleri .......................................................... XVIII. Yzylda Nesir .................................................................................................. XVIII. Yzyl Halk Edebiyat ............................................................................... Tekke airleri ................................................................................................................ XIX. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN ............ Tanzimat Dneminin nde Gelen Yazar ve airleri .............................................. inasi ....................................................................................................................... Ziya Paa ................................................................................................................. Namk Kemal ......................................................................................................... Ahmet Mithat Efendi ............................................................................................ emsettin Sami ...................................................................................................... Dnemin Dier air ve Yazarlar ......................................................................... XIX. Yzyl Halk Edebiyat ........................................................................................ zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
34 35 35 35 36 36 36 37 37 37 37 37 38 38 38 38 39 39 39 40 40 40 42 42 42 43 43 43 43 43 44 46 47 47 49 51 52 52 52 52 54 56 56 56 57 57 57 57 58 58 58 58 59
3. NTE
mla, Fonoloji ve Morfonoloji..................................................... . 50

MLA ............................................................................................................................. Arap Harfli ve eviriyazl Eserler ............................................................................ FONOLOJ ................................................................................................................... nl Uyumlar ............................................................................................................. Dil Uyumu ............................................................................................................. Dudak Uyumu ....................................................................................................... nsz Benzemeleri ................................................................................................... Kelime Tabanlarnda ............................................................................................. Eklerde .................................................................................................................... SES OLAYLARI ........................................................................................................... Ses Dmesi ................................................................................................................. nl Dmesi ........................................................................................................ nsz Dmesi ...................................................................................................... Tekleme ................................................................................................................. Ses Tremesi ................................................................................................................. nl Tremesi ....................................................................................................... nsz Tremesi ..................................................................................................... Ses Deimesi ...............................................................................................................
indekiler
nl Deimesi .................................................................................................... nsz Deimesi ................................................................................................... MORFONOLOJ ......................................................................................................... Yapm Ekleri ................................................................................................................. ekim Ekleri ................................................................................................................ zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
59 60 61 61 62 65 67 68 68 69 71 71 71 73 74 76 77 77 78 79 79 79 80 80 81 82 82 83 83 84 84 85 86 86 86 87 88 90 91 91 92 93 94 94 95 97 98 102 104 105 106 106 107
ekil Bilgisi....................................................................................
KELME YAPIMI ........................................................................................................ Tretme Ekleri ............................................................................................................. simden sim Treten Ekler ................................................................................. simden Fiil Treten Ekler ................................................................................... Fiilden sim Treten Ekler ................................................................................... Fiilden Fiil Treten Ekler ..................................................................................... SM EKM ............................................................................................................. okluk ......................................................................................................................... yelik Kategorisi ........................................................................................................... Hl Kategorisi (sim ekimi) .................................................................................... Yaln Hl ................................................................................................................. lgi Hli ................................................................................................................... Ykleme Hli ......................................................................................................... Ynelme Hli ......................................................................................................... Bulunma Hli ......................................................................................................... Ayrlma Hli ........................................................................................................... Vasta Hli .............................................................................................................. Eitlik Hli .............................................................................................................. FL EKM ............................................................................................................... ahs Ekleri ................................................................................................................... 1. Tipteki ahs Ekleri ........................................................................................... 2. Tipteki ahs Ekleri ........................................................................................... Zaman Ekleri ............................................................................................................... Grlen Gemi Zaman ............................................................................................. renilen Gemi Zaman .................................................................................... Geni Zaman .......................................................................................................... imdiki Zaman ...................................................................................................... Gelecek Zaman ...................................................................................................... Kip Ekleri ...................................................................................................................... art .......................................................................................................................... Gereklilik ................................................................................................................ stek ve Emir .......................................................................................................... FLMSLER ............................................................................................................... sim-Fiil Ekleri ............................................................................................................. Sfat-Fiil Ekleri ............................................................................................................. Zarf-Fiil Ekleri ............................................................................................................. Gerek Zarf-Fiil Ekleri ......................................................................................... Sfat-Fiillerden Tremi Zarf-Fiil Ekleri ............................................................ zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
70
4. NTE
vi
5. NTE
indekiler
Sz Dizimi ... ................................................................................... 108

KELME GRUPLARI .................................................................................................. Tekrar Gruplar ............................................................................................................ Aynen Tekrarlar ..................................................................................................... E ve Yakn Anlaml Tekrarlar ............................................................................. Zt Anlaml Tekrarlar ............................................................................................ Balama Grubu ............................................................................................................ Sfat Tamlamas ............................................................................................................ yelik Grubu ve sim Tamlamas ............................................................................... yelik Grubu ........................................................................................................... Belirtili sim Tamlamas ....................................................................................... Belirtisiz sim Tamlamas ..................................................................................... Aitlik Grubu ................................................................................................................. Birleik sim ................................................................................................................. Birleik Kelime Olarak Birleik simler .................................................................... Birleik Fiiller ............................................................................................................... Unvan Grubu ............................................................................................................... nlem Grubu ............................................................................................................... Say Grubu .................................................................................................................... Edat Grubu ................................................................................................................... Son ekim Edat Grubu ....................................................................................... snat Grubu .................................................................................................................. Datif Grubu .................................................................................................................. Lokatif Grubu .............................................................................................................. Ablatif Grubu ............................................................................................................... Fiil Grubu ..................................................................................................................... Partisip Grubu ............................................................................................................. Gerundium Grubu ...................................................................................................... Ksaltma Grubu ........................................................................................................... SZDZM ................................................................................................................. Secili Cmleler ............................................................................................................. Fiil Cmlesi .................................................................................................................. sim Cmlesi ................................................................................................................ Basit Cmle .................................................................................................................. Sral Basit Cmle (-up/p Ulal Cmleler) ........................................................... Devrik Cmle .............................................................................................................. Soru Cmlesi ................................................................................................................ Bamsz Birleik Cmleler ........................................................................................ Baml Birleik Cmleler .......................................................................................... artl Birleik Cmle ............................................................................................. Kili Birleik Cmle ............................................................................................... e Birleik Cmle ................................................................................................... Karma Birleik Cmleler ............................................................................................ zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
109 109 109 109 110 110 111 111 111 111 111 112 112 112 112 112 113 113 113 114 116 116 116 116 116 116 117 117 117 118 118 118 119 119 119 119 120 120 120 121 122 122 123 124 125 125 125
6. NTE
Leksikoloji ve Anlambilim.............. .............................................. 126

LEKSKOLOJ VE ANLAMBLM TERMLER ................................................... 127 OSMANLI TRKESNDE E ANLAMLILIK ..................................................... 127 YARDIMCI FLLER VE BRLEK FLLERN YAYGINLII .......................... 129
indekiler
vii
TEKRAR GRUPLARININ YAPISI ........................................................................... BEN VE HAKR, BENDE, BENDENZ ............................................................ KELMELERN GELENEKSEL YAZIMLARI VE TELAFFUZLARI .................. BELRTSZ SM TAMLAMALARI VE TERMLEME ..................................... BYK SAYILAR: YZ BN SAYISININ KATLARI VE KERRE LE FADES ................................................................................................................ DOLAYLI ANLATIMDA D- VE EYT- FLLER ............................................... BATIDAN GELEN KELMELER .............................................................................. OSMANLI TRKESNDE SLUPLAR ............................................................... DL, DN VE KLTR ERKL DORUDAN ALINTILAR .......................... DN VE DEVLET BYKLERN DUAYLA ANMAK ....................................... OSMANLI TRKESNDE FADE KALIPLARI .................................................. Selamlama ................................................................................................................... Hitaplar ......................................................................................................................... Teekkr, Dua, Kutlama ve yi Temenniler Bildiren fadeler ............................... Beddua, Azarlama, Kzma ve Tehdit ......................................................................... Nasihat .......................................................................................................................... Basal, znt ve Keder Bildirme ...................................................................... Rica, mdat ve Kabul ................................................................................................... aknlk ve Utanma ................................................................................................... zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... TANZMAT DNEM NCESNDE GENEL DURUM ..................................... Trk-i Bast Akm (Mahallileme) .......................................................................... TANZMAT DNEM SONRASI TRKE VE DL TARTIMALARI ........... Tanzimat Devrinde Dil ............................................................................................... Dil Konularnda Yaplan almalar, Tartmalar ............................................. Gramer almalar .............................................................................................. Sadeleme almalar .......................................................................................... Dilde Yenileme Tartmalar .............................................................................. SERVET- FNN TOPLULUUNUN DL ANLAYII VE YAPILAN TARTIMALAR .......................................................................................................... Servet-i Fnncularn Dil Anlayna Kar Grler ............................................ II. Merutiyetten Sonraki Dil Tartmalar ........................................................ Trk Dernei ve almalar ................................................................................ Fecr-i t Topluluunun Dil le lgili Grleri ................................................ ALFABE TARTIMALARI VE HARF NKILABI .................................................. Tartmalar ve Yeni almalar .................................................................................. Mustafa Kemal Atatrk ve Latin Harfleri ................................................................. Sarayburnu Aklamas ........................................................................................ zet ............................................................................................................................... Kendimizi Snayalm ................................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
129 130 130 130 130 130 131 131 132 133 133 133 133 134 134 134 135 135 135 136 137 138 138 139 141 142 144 144 144 145 145 149 150 151 152 152 152 156 157 158 160 161 163 164 164 165
Trkede Sadeleme ve Dil Tartmalar ..................................... 140
7. NTE
viii
Ksaltmalar
Ksaltmalar
A AP CK T ER HK LN MF MH MN MN N ST TAO TS : : : : : : : : : : : : : : :
Ahmet Drri Efendi, ran Sefaretnamesi, bkz. Uluocak 2007. Azmi Efendi, Prusya Sefaretnamesi, bkz. Uluocak 2007. Cami-i Kasas, bkz. Kapdan 2006. emzde Tarihi, bkz. Ktkolu 1993. Emin Necati Efendi, Rusya Sefaretnamesi, bkz. Uluocak 2007. Hamiletl-Kber, bkz. Turan 2000. Letifnme, bkz. Eren 2008. Moral Ali Efendi, Fransa Sefaretnamesi, bkz. Uluocak 2007. Mehmed Emin Paa, Hindistan Seyahatnamesi, bkz. Uluocak 2007. Musibetnme, bkz. Aykut 2010. Mustafa Efendi, Neme Sefaretnamesi, bkz. Uluocak 2007. Nazif Mustafa Efendi, ran Sefaretnamesi, bkz. Uluocak 2007. Selanik Tarihi, pirli 1989. Anonim Tevarih-i l-i Osman, bkz. an 2006. Tuhfets-Suleh, bkz. Yldzan 2009.
nsz
ix
nsz
Trke btn leheleriyle bu gn ok geni bir corafyada yaz dili ve konuma dili olarak kullanlyor. Son yarm yzylda bu corafyaya ii gleri sebebiyle Avrupa da katld. Bu genel corafya iinde Bat Trkesi hem yapsal zellikler, hem tarihi sre bakmndan nemli bir yer tutuyor. retilen eser ve kullanm yaygnl bakmndan da yle. Bilindii gibi, 13. yzyldan balayarak gnmze kadar gelen bu Trke, tarihsel blmlemeyle Trkoloji literatrnde Eski Anadolu Trkesi, Osmanl Trkesi, Trkiye Trkesi terimleriyle karlanyor. Elinizdeki kitapta Bat Trkesinin yedi yzyllk tarihinin bir blm, balang ve son blm mstakil kitaplar halinde hazrlandndan darda braklarak orta kesiti ilenmi ve tantlmtr. lk olarak, ele alnacak kesite zemin hazrlamak asndan, ayn dnemlerde dier corafyalardaki Trkenin genel bir grnm ortaya konmaya allmtr. kinci nitede ise Bat Trkesi yazar ve airleri, eserleri, kullanlan Trkenin genel zellikleri verilmitir. nc nitede bu dnemde yaznn genel ve karakteristik zellikleri, ses yaps, eklerin seslendirmeleri ve benzeme kurallar iinde kullanmlar ortaya konulmaktadr. Drdnc nitede dnemin zellikleri ekler, kelime trleri vb. ekil bilgisi ynnden incelenmektedir. Beinci nitede yine dnemin sz dizimi zellikleri eitli nitelikte metinlerden derlenen rneklerle ortaya konmaktadr. Altnc nitede kelime ve kullanmlarda grlen anlam zellikleri anlatlmaktadr. Doal olarak karlatrma yaplarak verilen rnekler, tarihi metinlerin anlalmasn kolaylatracak veriler olmak yannda gnmz Trkesindeki kullanmlar da daha yakndan tanma frsat sunmaktadr. Yedinci nitede ise, Bat Trkesinin tarihi sre iinde geirdii evreler ve metinlerin Trke asndan anlalrlk durumlar snflamalarla verilmi, rnekler sunulmutur. nitenin devamnda da konuyla ilgili tartmalar, yaplan almalar, kurulular ve konuyla ilgili farkl gruplamalar yer almtr. mer Seyfettin, Ziya Gkalp gibi aydnlarnki bata olmak zere, dil anlaylarnn ana hatlaryla gsterildii bu ksmdan sonra balangcndan itibaren 1928e alfabe tartmalar da anlatlmtr. Bu kitapta anlatlan konularn belli tarihi dnemi esas ald ve bir ders kitab snr iinde verilmeye alld hatrdan karlmamaldr. zellikle Cumhuriyet dnemi ncesinde ve sonrasnda ok canl olarak devam eden dil ve alfabe tartmalar ile Trk Dil Kurumunun kuruluu, Gne Dil Teorisi, z Trkeleme gibi konular iin kitapta verilen kaynaklardan da yararlanlarak daha fazla bilgi sahibi olunmas gerektii ortadadr. Uzaktan retim yntemlerine gre hazrlanm olan bu kitabn ilgili rencilerimize olduu kadar her kesimden okuyucunun da belli lde bilgi ihtiyacn karlayaca phesizdir. Editrler Prof.Dr. Musa DUMAN Yrd.Do.Dr. Dilek ERENOLU
1
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; XVI-XIX. yzyllarda Osmanl mparatorluu dndaki Trk dilinin durumunu betimleyebilecek, XVI-XIX. yzyllarda aatay Trkesi eserleri ve dil zellikleri hakknda bilgi verebilecek, XVI-XIX. yzyllardaki edeb yaz dillerinin yan sra lehe zelliklerinin de yer ald metinlerin dil zelliklerini zmleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
aatay Trkesi Erken Azerbaycan Trkesi Erken Trkmen Trkesi
indekiler
XVI-XIX. YZYILLARDA OSMANLI MPARATORLUU DIINDAK TRK YAZI DL EVLYA ELEBNN XVII. YZYIL TRK LEHELER HAKKINDA VERD BLGLER
XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili
XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili
XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

XVI-XIX. YZYILLARDA OSMANLI MPARATORLUU DIINDAK TRK YAZI DL XVI. Yzyla Kadar Trk Yaz Dilinin Genel Durumu
VIII. yzyldan XI. yzyla kadar Trk dilinin, tek yaz dili ile eserler rettiini biliyoruz. Bunlar birbirinin doal devam olan Gktrke, Eski Uygurca ve Karahanl Trkesidir. XI. yzylda tek bir yaz dili olsa da eitli lehelerin (Ouzca, Kpaka, Uygurca, Krgzca vs.) konuulmakta olduunu Kagarl Mahmutun eserinden renmekteyiz. XIII. yzyldan itibaren ise deiik bir tablo ile karlalmaktadr. O gne kadar eitli leheler konuulsa da tek bir yaz dili hlinde devam eden Trk dili, 3 ayr yaz dili ile eserler retmeye balamtr. Bunlar: 1. Orta Asyada, eski edeb yaz dili geleneini kk farkllklarla devam ettiren yaz dili (Harezm Trkesi ve aatay Trkesi) 2. Batya g eden Ouzlarn kendi lehelerine dayanarak gelitirdikleri Eski Anadolu Trkesi (veya Eski Trkiye Trkesi) 3. Kuzeybatya yaylm olan Kpaklarn lehe zelliklerinin yer ald metinlerin dili (Kpaka) O dnemin dil zellikleri, Ak retim Fakltesinin u ders kitaplarnda ayrntl bir ekilde incelenerek anlatlmtr: Orhun Trkesi, Eski Uygur Trkesi, XI-XIII. Yzyllar Trk Dili ve XIV-XV. Yzyllar Trk Dili. XVI. yzyldan XIX. yzyla kadar olan dnemde ise Trk Dnyas bambaka siyasi ve kltrel ortamlarda gelimitir. Batya giden Ouzlar Osmanl mparatorluunu kurmu ve ktaya yaylarak ok geni bir medeniyet dairesine hkmetmilerdir. Balkanlar ve Anadolu ile Orta Dou ve Kafkasyann baz blgelerinde Osmanl Trkesi gelimi ve yaylmtr. Bu yaz dili dnemi en fazla eser retilen tarih dnem olmutur. Orta Asya ve Karadenizin kuzeyindeki blgelerde ise, ortak yaz dili olarak aatayca devam etmitir. XIV-XV. yzyllarda rnler vermi olan Kpaka ise, XVI. yzyldan sonra Douda aatay Trkesi, Batda Osmanl Trkesi yaz dillerinin etkisine girmitir. XVI.-XIX. yzyllarda genel durum udur: ki edeb yaz dili ile eserler retilmitir: Batda, Ouzcaya dayal Osmanl Trkesi, Douda ise aatay Trkesi. Ancak her iki blgede de lnl edeb yaz dillerinin yan sra baz lehe ve az zelliklerini iine alan eserler de yazlmtr.
XVI-XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluu Dndaki Trk Yaz Dili
O yzyllarda Osmanl mparatorluu dndaki Trk yaz dili u ekillerde karmza kmaktadr: 1. Edeb aatay Trkesi Yaz Dili 2. Azerbaycan Trkesinin az zelliklerinin de kullanld metinler (ah smail Hata, Fuzul vb.) 3. Trkmen Trkesinin az zelliklerinin de kullanld metinler (XVIII. yzylda Mahtum Kulu) 4. Kpak Trkesinin az zelliklerinin de kullanld metinler XIII. yzyldan sonra deiik blgelerde farkl yaz dilleri kullanlm olsa da bu muhitlerin yazarlar ve aydnlar birbirlerinin eserlerini takip etmekteydiler. rnein, birok Osmanl aydn Ali ir Nevaiyi yakndan izlemekte, dolaysyla aataycay bilmekteydi. Bunlardan biri olan Niyazi, Ali ir Nevainin eserlerinde geen kelimelerin szln de hazrlamt. XVI. yzylda yazlan bu eser, ad bulunmad iin, aklanan ilk kelimesinin abuka olmasndan dolay Abuka Lugati olarak da tannmaktadr (Kaalin, 2011). Osmanl mparatorluu dneminde, imparatorluun snrlar dndaki Trk dilinin durumunu iki ayr trdeki kaynaklardan renebilmekteyiz. Birincisi, bizzat o dili kullanan yazarlarn kendi kullandklar yaz dili ile rettii eserler, ikincisi ise seyyahlarn, gezdii blgelerde yrenin dili ile ilgili tespitlerini aktard metinler. Bu ikinci tr eserler iinde, XVII. yzylda yazlm olan Evliya elebinin Seyahatnamesi yeri doldurulamayacak bir kaynaktr.
XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesi

aatay Trkesi eitli bilim adamlar tarafndan snflandrlmtr. O dnemin uzmanlarndan Janos Eckmannn snflandrmas yledir: 1. Klasik Dnem ncesi (XV. yzyln balarndan Nevainin 1465te ilk eserini yazmasna kadar) 2. Klasik Dnem (1465-1600) 3. Klasik Dnem Sonras (1600-1921) aatay Trkesinin oluumu ve snflandrl, Ak retim Fakltesinin XIVXV. Yzyllar Trk Dili ders kitabnn 7. ve 8. nitelerinde anlatlmtr. Bu kitapta, balangcndan XV. yzyln sonuna kadar olan dneme ait eserler ve dil zellikleri incelenmiti. Bu kitabn birinci nitesinde ise XVI-XIX. yzyllara ait eserler ve dil zellikleri tantlacaktr. aatay Trkesi eski Trk edeb yaz dilinin doal bir devam olduu gibi, birok Trk halknn da yzlerce yl ortak yaz dili olmutur. Nitekim Bat Ouzlarnn kulland Osmanl Trkesi dnda, XVI-XIX. yzyllarda btn Trk halklar aatay Trkesi ile yazmay tercih etmilerdir. aatay Trkesinin Klasik Dnem ncesi ve Klasik Dnemi daha ayrntl olarak aratrlm olsa da, XVI-XIX. yzyllardaki durumu Trk dili tarihi asndan yeteri kadar incelenmi saylmaz. Bu dneme ait aratrmalarn byk blm, mstakil eserlerin veya airlerin dilinin incelenmesi eklinde olmutur.
XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesi Eserleri ve Yazarlar

Trk dili ve edebiyatnn ok deerli birok eseri bu dnemde de yazlmtr. Bu dnemin ilk nemli ahsiyeti iban Muhammed Handr. Hayat Bbr ah ile mcadelelerle gemitir. 1510 ylnda Safevi hkmdar ah smail ile yapt bir savata yenilmi ve lmtr. Bahrul-Hud adl din-ahlaki mesnevisi dnda edebiyat ve dil asndan ok nemli olan bir de Divan vardr.
1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili
iban Muhammed Hann sarayndaki bilginlerden olan Muhammed Salih de nemli bir ahsiyettir. Manzum bir tarih saylabilecek eybanname adl eseri ile tannmtr. Bbr, bu ahsn baka iirlerinin olduunu kaydetmise de bu iirler henz bulunmamtr (lmez, 2007: 198). Ali ir Nevaden sonra aatay Trkesinin en nemli ahsiyeti, Bbr ah kabul edilir. Temr slalesinden mer eyh Mirzann olu olan Zahirddin Muhammed Bbr, byk bir devlet adam, air ve bilgindir. 1483te domu, 1530da lmtr. 1858 ylna kadar sren Bbrl mparatorluunun kurucusudur. Bilinen be eseri vardr: Vekayi, Divan, Aruz Risalesi, Mbeyyen Der-Fkh, Risale-i Vlidiyye. 1504-1561 yllar arasnda yaayan Bayram Han, iyi bir asker komutan ve devlet adamdr. Trke, Farsa ve Hinte bilen Bayram Hann Trke bir Divan vardr (Tekcan, 2007). XVII. yzylda artk Klasik aatay Trkesi Dnemi bitmi, Klasik Dnem Sonras balamtr. Bu yzylda en tannm ahsiyet, Hive Hanlarndan Ebul-Gazi Bahadr Handr. 16031663 yllar arasnda yaamtr. Trke dnda Farsa, Arapa ve Moolca bilmektedir. Elimize ok nemli iki eseri ulamtr: ecere-i Terkime, ecere-i Trk. Bbrl hanedanna mensup olan Fazlullah Hann Lugat-i Trk adl szl bu dnemin eserlerindendir. XVIII. yzylda Mirza Mehdi Han, Senglah adl aatayca-Farsa bir szlk yazm (1758-1760 yllar arasnda), bu eserin bana bir de Mebnil-Luga balkl gramer eklemitir. Bozdogan Destan veya Yusuf Beg-Ahmed Beg diye tannan eser, XVIII. yzyln sonlarnda yazya geirilmitir. Son dnem aatay Trkesi zelliklerinin yan sra daha sonra zbek Trkesini karakterize eden baz zellikler de metinde grlmektedir (Erol, 2008: 21). XVIII. yzyln sonlar XIX. yzyln balarnda yazlm olduu tahmin edilen Risale-i Muze Duzluk, ayakkabclk mesleinin din ve ahlaki kurallarn, bu meslein nclerini anlatmaktadr. Anadolu sahas dnda ahlikle ilgili yazlm nadir eserlerdendir (Alylmaz, 2011). Klasik Dnem Sonras aatay Trkesinin, yukarda bahsedilenlerden baka air ve yazarlar da vardr. Bunlardan bazlar unlardr: XVI. yzylda Abdlvahap Hoca, Meclis; XVII. yzylda Turd, Baba Rahim, Mereb, Suf, Allahyar; XVIII. yzylda Niatiy, Andelib, Revnak; XIX. yzylda Muhammed Rahim Han (Feruz), Mahmur, evkiy Namagiy, Pesendiy (Alpargu, 2002-8: 583-584). XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesi Dil zellikleri Bu dnemdeki dil ok byk oranla Klasik aatay Trkesi dnemiyle ayndr. Yzyllarna ve yazarlarna gre baz kk farkllklar da vardr. Bu blmde XVI-XIX. yzyllardaki aatay Trkesini kendinden nceki dnemle kyaslamayacaz. Kendi dnemindeki Osmanl Trkesi ile kyaslayarak baz karakteristik farkllklar gstereceiz:
Ses Bilgisi zellikleri

Tablo 1.1 aatay TrkesiOsmanl Trkesi Ses Bilgisi zellikleri
bb-
aatay Tk. bolol- (nadiren) birbarbar min kkilkl olvvirvarvar ben ggelgl
Osmanl Tk.
-mk-
bg-
t-
tz ttrt toy-G- (< -G-) [ite] yalgan -k ( < +G) [sonda] atlk - srk tk i iik iv y -ftofrak yafrak -kksekkiz tokkuz
d-
dz ddrt doy- [ite] yalan - [sonda] adlu e- esrk edk e eik ev e ev -ptoprak yaprak -ksekiz tokuz/dokuz
Yukardaki zellikler genel karakteristik yapy gstermektedir. Ayn aatay Trkesi metin iinde bile bazen beklenen yap deil de Osmanl Trkesindeki ekil grlebilir. rnein, bol- fiilinin yan sra ol- eklinin de bulunmas, baz kelimelerin bandaki t- nszlerinin tmlleip d-olmu biimlerinin de (tur- / dur-) kullanlmas.
ekil Bilgisi zellikleri

aatay Tk. -(nadiren -n-) +nI +nI +nI +GA +dIn al(nadiren bil-) -(A)lI -(A)lIm -(A)lI -(I)IzlAr -(I)Iz -sUn -dIk -(y)A dUr -GU+kii (+dUr) -GAy (nadiren -(y)A) -GAn -GAlI -GInA zamir nsiw ykleme hli eki ilgi hli eki ynelme hli eki ayrlma hli eki yeterlilik fiili emir-istek kipi 1. k. Osmanl Tk. -n+(y)I +(n)I +(y)A +dAn bilu-(y)AlUm
Tablo 1.2 aatay TrkesiOsmanl Trkesi ekil Bilgisi zellikleri
emir-istek kipi 2. k. emir-istek kipi 3. tk. imdiki zaman gelecek zaman gelecek zaman / istek sfat-fiil eki zarf-fiil eki zarf-fiil eki
-(I)Iz -sUn -(y)A yor(ur) -(U)r -(y)AcAK -(y)A -(y)IsAr -(y)A -(y)An -(y)AlI -(y)IncA
Yukardaki zellikler, aatay Trkesinin genel karakteristiini gstermektedir. Ancak, birok metinde, yukardaki zelliklerin yan sra Osmanl Trkesine ait olan baz zellikler de gemektedir. rnein bol- fiilinin yan sra ayn metinde bazen ol- eklinin kullanlmasnn birok rnei vardr. Kelime banda t- nsznn tmlleip d- olmas Ouzcann zellii olmasna ramen, aatayca metinlerde d- hline gelmi rnekler de gemektedir. nc kii iyelik ekinden sonra hl eki getirildiinde zamir nsinin bazen kullanlmamas Harezm Trkesi dneminde balam, aatay Trkesi dneminde ise bu durum kesin bir kural hline gelmitir. XVI-XIX. yzyllardaki aatayca metinlerde de en belirgin zellik budur. Ancak aatay Trkesiyle yazlm birok eserde bazen zamir nsi kullanlmtr. Bu tr ikili kullanmlar, aatay Trkesinin genel karakteristiini bozmamaktadr.
8
Resim 1.1 Bbr Divanndan bir blm [sayfa 14b.] (Ycel, 1995)
XVI-XIX. Yzyllar aatay Trkesinden rnek Metin ncelemeleri
Metnin Transkripsiyonu ve Trkiye Trkesi karl: cnmdn zge yr- vef-dr tapmadm knglmdin zge marem-i esrr tapmadm [Canmdan zge vefal yar bulamadm; Gnlmden zge samimi srlar bulamadm.] cnm dik zge cn- dil-efgr krmedim knglm kibi knglni giriftr tapmadm [Canm gibi gnl yaral olan bir can grmedim; Gnlm gibi gnl dkn bulmadm.] srk kzige t ki kngl bold mbtel hergiz bu tilbeni yana hyr tapmadm [Sarho-baygn gzne t ki gnl tutuldu; Asla bu deliyi akll bulmadm.] nr frati bile y itmiem nitey n vala zmni sez-vr tapmadm [aresiz, ayrl ile huy edinmiim, ne yapaym; Kavumasna kendimi yakr/uygun bulmadm.] br baray iikige bu nevbet iy kngl nie ki barp iikige br tapmadm [Hi deilse gideyim kapsna bu kez ey gnl; Nasl ki gidip kapsna meyve-izin bulamadm.] bbr zngni rgete kr yrsz ki min istep cihnn muna lp yr tapmadm [Bbr, kendini altragr sevgilisiz ki ben; Arayp cihan byle yapp bir yar bulamadm.]
Dil incelemesi: cn+m+dn canmdan [can: isim; +m iyelik 1.tk.; +dn: ayrlma hli eki] zge : baka, zge yr- vef-dr (< Far.) vefal yar tap-ma-dm bulamadm [tap-: fiil; -ma-: olumsuzluk eki; -dm: gemi zaman 1.tk.] kng()l+m gnlm [kngl: isim; +m+: iyelik 1. tk.; +din: ayrlma hli eki.] mahrem-i esrr (< Ar.) ok samimi srlar dik gibi (edat) cn- dil-efgr (< Far.) gnl yaral olan bir can kr-me-dim grmedim [kr-: fiil; -me-: olumsuzluk eki; -dim: gemi zaman 1. tk.] kibi gibi (edat) kngl+ni gnln [kngl: isim; +ni: ykleme hli eki] giriftr (< Far.) tutulmu, yakalanm, dkn srk arho, mest, esrik [sr- (< esri-): fiil; -k: fiilden isim yapan ek] kz+i+ge (onun) gzne [kz: isim; +i+: iyelik 3. tk.; +ge: ynelme hli eki] bol-d oldu [bol-; yardmc fiil; -d: gemi zaman 3. tk] mbtel (< Ar.) dkn, tutkun, tutulmu hergiz (< Far.) asla, hibir zaman bu bu (3. kii zamiri) tilbe+ni deliyi [tilbe: isim; +ni: ykleme hli eki] yan-a yine, tekrar [yan-: fiil; -a: zarf-fiil eki] hsyr (< Far.) akll nr (< Far.) aresiz, ister istemez, zavall frkat+i (< Ar.) ayrl, ayrl [frkat: isim; +: iyelik 3. tk.] bile ile (edat) y (Far.) huy it-miem etmiim, eylemiim [it-: yardmc fiil; -mi+em: gemi zaman 1. tk.] nit-ey [< ne it-] ne yapaym [nit- < ne it-: fiil; -ey: emir-istek 1. tk.] n (< Far.) nk, mademki, gibi, eer vasl++a (< Ar.) ulamasna, birlemesine, kavumasna [vasl: isim; ++: iyelik 3. tk.; +a: ynelme hli eki] z+m+ni kendimi, zm [z: dnllk zamiri; +m+: iyelik 1. tk.; +ni: ykleme hli eki] sez-vr (< Far.) uygun, yarar br- (< Far.) hi deilse, hi olmazsa, bir kere bar-ay varaym, gideyim [bar-: fiil; -ay: emir-istek 1. tk.] iik+i+ge kapsna, eiine [iik: isim; +i+: iyelik 3. tk.; +ge: ynelme hli eki] nevbet (< Ar.) nbet, sra ni+e nasl, ne kadar [ne: isim; +e: eitlik hli eki] bar-p varp, gidip [bar-: fiil; -p: zarf-fiil eki] br (< Far.) yk, izin, meyve Bbr Babr ah z+ng+ni kendini, zn [z: dnillk zamiri; +ng+: iyelik 2. tk.; +ni: ykleme hli eki] rget-e kr- retedur; altradur, altrakoy [rget-: fiil; -e: zarf-fiil eki; kr-: (tasvir) fiil; -: emir-istek 2. tk.] yr+sz (< Far.) yarsz, sevgilisiz [yr: isim; +sz: isimden isim yapan ek] min ben (1. tk. zamiri) iste-p arayp, isteyip [iste-: fiil; -p: zarf-fiil eki]
10
cihn+n (< Far.) dnyay, lemi [cihn: isim; +n: ykleme hli eki] mun+a bunca, bunun gibi, bu kadar [bu: 3. kii zamiri +n+ :zamir nsi; +a: eitlik hli eki] kl-p klp, edip, eyleyip [kl-: yardmc fiil; -p: zarf-fiil eki] Bbr Divanndan alnan yukardaki metinde geen aatay Trkesinin karakteristik zelliklerini snflandrarak yaznz?
1
Resim 1.2 ecere-i Trkten bir blm[sayfa 38:10-15] (lmez, 2003)
Metnin Transkripsiyonu ve Trkiye Trkesi karl: AATAY TRKES LE Uygur lining ikri uyurnng mans yapkur tmek bolur. ayturlar st uyud st rgende biribiridin ayrlur kaan uyuandn song ayrlmas. uyud yan yaput ve tak ayturlar kim imma uyudum imm oltursa olturatururlar tursa turadurlar pes yapukan bolur. andak aytatururlar kim mool yurtnda kki ta uzun kn tuudn kn bata b-nihyet ulu talar turur. TRKYE TRKES LE Uygur Halk HakkndaUygurun anlam yaptr demektir. St uyudu derler. St hlindeyken birbirinden ayrlr. Uyuduktan sonra birbirinden ayrlmaz. uyudu yani yapt ve ayrca derler ki imama uydum, imam oturursa otururlar, kalksa kalkarlar, sonu olarak yapkan olur. yle sylerler: Mool lkesinde iki da vardr, uzunluu gn dousundan gn batsna kadar olan usuz bucaksz byk dalardr.
XVI-XIX. Yzyllarda Azerbaycan Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metinler

Bat Ouzcasnn edeb yaz dili olan Osmanl Trkesi XVI. yzylda ktada rnler vermekteydi. O yzyl, Trk dnyas iin de yeni gelimelere sahne oldu. ran, Irak ve Kafyasyadaki Ouzlar muhtelif siyasi birlikler kurmakta ve birbirlerinin kurduklar idareleri yine kendileri ykarak yeni oluumlar meydana getirmekteydi. Bu srete, Akkoyunlularla girdii mcadeleyi kazanan ah smail Safevi (1502-1524), Gney Azerbaycan kendi idaresi altna ald. Onun dneminde Dou Anadoludan Badata kadar uzanan byk bir blge Safevi Devletinin oldu. Safevi saraynda Farsa ve Arapa geerli olsa da, Trke daha itibarl idi. O dnem, hepsi de Trk olup farkl siyasi birlikler kuran veya kurulu devletleri yneten air hkmdarlarn birbiriyle avamalaryla gemitir. ah smail, kendisi gibi air olup Trke Divan yazm olan ibani Hanlarndan Muhammed iban Han yenerek ldrmt
11
(1510). ah smailin lm ise, yine Trke iirler yazan baka bir Trk hkmdar (Yavuz Sultan Selim) ile girdii savata yenilmesinden sonra (1514) yakaland hastalklardan olmutur (1524). ah smailin Hata mahlas kullanarak yazd pek ok iir vardr. Bunlar, XVI. yzyl Trkesinin Azerbaycan blgesindeki az zelliklerini de gsteren en nemli kaynaklardandr. Fuzul XVI. yzyl Trk edebiyatnn da en nemli ahsiyetlerindedir. Bugnk Irak topraklarnda domu olan Fuzulnin ok iyi bir eitim grd anlalmaktadr. XV. yzylda nasl Neva btn Trk dnyasnda tannm ve dier ahsiyetleri etkilemise, XVI. yzylda da Fuzul ayn konuma yerlemitir. Trke Divan, Hadikats-Seda, Leyla ile Mecnun, Beng Bade, Su Kasidesi, ikyet-name onun eserlerinden bazlardr. Baz beyitleri yzlerce yldan beri beenilmekte ve birok kimsenin hafzasnda hl saklanmaktadr. Birka rnek: y rab bel-y k ile kl in meni bir dem bel-y kdan itme cd meni az eyleme inyeti ehl-i derdden yani ki ok bellara kl mbtel meni (Leyla ile Mecnundan) mende mecnndan fuzn klk istidd var k- sadk menem mecnnu ancak ad var (Divandan)
suya virsn bbn glzr zamet ekmesn bir gl almaz yz tek virse mi glzre su (Su Kasidesinden)
air Eman ( - 1544) koma, gazel tarznda iirler yazmtr. Bir de halk tarznda yazd manzum hikyesi vardr. Fuzulinin etkisi XVII. ve XVIII. yzyllarda da devam etmitir. O ekoln devam olan airlerden bazlar unlardr: Kavsi Tebriz, Saib Tebriz, Niat irvan, Aa Mesih irvan, Mevc, Saf, Fazl, akir, Mehcur, Mtak. ah Sleyman Safev devri airlerinden Melik Beg Avcnn yazd kk bir divan gnmze kadar ulamtr. inde 63 tane Trke gazel bulunmaktadr. XVIII. yzyl yerel hanlklarn siyasi mcadeleleri ile gemitir. Baz han slalelerine mensup airler de eserler retmilerdir. Mteri mahlasl Feth Ali Han bn Hseyin Han, Tut mahlasl Ebul-Feth Han, Kuts mahlasl Abbas Kuli Aa Bakhanl, Natevan mahlasl Hurin Banu Hanm onlardan bazlardr (Caferolu-Akpnar, 1992: 611-612).
XVI-XIX. Yzyllarda Azerbaycan Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metinlerin Dili
Bu metinleri yazanlar da Osmanllar gibi Ouz-Trkmen boylarna mensuptur. Bu yzden, metinlerin dili zaten Osmanl mparatorluunda olduu gibi Ouzcadr. Ancak, baz zellikler bakmndan aatay Trkesi ile paralel olan kullanlar vardr. Osmanllardan farkl siyasi birlikler ierisinde hkm sren bu blgenin dilinde, bugnk Azerbaycan Trkesinin karakteristik zellii hline gelecek kullanlar da grlmektedir. Bu metinlerin dilini de hem Osmanl hem de aatay Trkesi ile karlatrarak aada veriyoruz:
12

Tablo 1.3 Osmanl TrkesiAzerbaycan Lehesiaatay Trkesi ekil Bilgisi zellikleri
Osmanl Tk. olvvirvarvar toprak esrk yalan ben sekiz v-
Azerbaycan Lehesi olvirvarvar toprak/torpak esrk yalan men sekkiz bb-
aatay Tk. bol(nadiren ol-) birbarbar tofrak srk yalgan min sekkiz
-pe- -b-k-
-pe- -m-kk-
-f- -Gm-kk-

Tablo 1.4 Osmanl TrkesiAzerbaycan Lehesiaatay Trkesi ekil Bilgisi zellikleri
Osmanl Tk. -n(zamir nsi) +(y)I +(y)A +(n)U +dAn -(y)IIz -sUn -(y)A -(y)An bil-
Azerbaycan Lehesi -n(zamir nsi) +(n)I [nsz+I] [nl+nI] +(y)A +(n)U +dAn -IIz -sUn -(y)A -(y)An bil-
aatay Tk. -(nadiren-n-) +nI +GA +nI +dIn -(I)IzlAr -sUn -dIk -GAy (nadiren -(y)A) -GAn albil-
Sz Varl zellikleri
Tablo 1.5 Osmanl TrkesiAzerbaycan Lehesiaatay Trkesi Sz Varl zellikleri
Osmanl Tk. bulgzel
Azerbaycan Lehesi tap-/bulyah / gzel
aatay Tk. tapyah
1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili Resim 1.3 Nasihatnme- ah smail Hata [1-8. beyitler]. (Memmedov, 1976)
13
sn fazl- hakka iy tlib-i rh ki dst kn zinge eyle hem-rh

tevecch kl tevecch ol kerme ceml-i enveri at- kadme tevekkl kapusnda sen mukm ol tark-i k iinde mstakm ol teferrc ehli ol lemde sdk tahayyr ule-i ddra k her i kim dutasang k ile dutgil iki sanmakl iy cn unutgil niyz-mend ol mdm yol ire dor ki sret-i tebdl idp olma ur yakn bil dorul dst kapusdur hakkat lemining dapusdur kim ki ola sdkla ehl-i niyz yol iinde sf ola ol hbz
Ezizaga Memmedov, ah smayl Hatai Eserleri, Azerner, Baku 1976
Yukarda verilen Fuzuliye ait beyitlerde ve ah smail Hataiye ait manzumenin dilinde, Eski Anadolu Trkesi veya Osmanl Trkesinden farkl ses veya ekil bilgisi zellikleri var mdr? Varsa nelerdir?
XVI-XIX. Yzyllarda Trkmen Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metinler

aatay Trkesinin ortak dil olarak kullanld blgelerde yaayan yazar ve airlerin kendi lehe zelliklerini de eserlerine yanstt metinler bulunmaktadr. Bunlardan en nemlisi Mahtum Kuludur. Mahtum Kulu (1733-1797), bugnk rann Gnbet-i Kavus ehrinde domu ve Orta Asyadaki eitli medreselerde eitim grmtr. Arapa ve Farsann yan sra aatay Trkesini de renmitir. Bugnk Trkmen iirinin kurucularndan saylmaktadr. Mahtum Kulunun iirlerinin dili aatay Trkesi olmakla birlikte pek ok Trkmence unsur da grlmektedir. Mehmet Kara, Mahtum Kulunun iirlerinin dilindeki Ouzca ve aatayca unsurlar iledii makalesinde u zellikleri belirlemitir (Kara, 1998): 1. Mahtum Kulunun iirlerinde hem bol- (bolmasa), hem de ol- (olsun) ekilleri geer. 2. Mahtum Kulunda aataycadaki gibi hem -GAn eki (bargan), hem de Ouzcadaki ekliyle (y)An (bklen) eki kullanlmtr. 3. Ynelme hli eki, hem aatay Trkesindeki gibi +GA ekliyle (kimge), hem de Ouzcadaki gibi +(y)A ekliyle (derde) kullanlmtr. 4. aatay Trkesinde olduu gibi zamir nsinin kullanlmad rnekler (yanda) yannda, Ouzcadaki gibi kullanld rnekler (dagnda) de vardr. 5. simlerin olumsuz ekimi yaplrken aatay Trkesindeki imes kelimesi de kullanlmtr, Ouzcadaki degil kelimesi de kullanlmtr.
14
Yukarda saylanlar gibi birka husus dnda, Mahtum Kulunun iirleri, edeb aatay Trkesine uymaktadr. rnek Metin
Resim 1.4 Mahtum Kulunun iirlerinden rnekler. (Ylmaz, 2005)
(4b) Madmkul sava olur Yigiding srr p olur Ya ba berr ya ba alur koaklar yolda stnde (12b) Bu dnyda menem menem diyenler Cebr elini alk stne koyanlar Bir ot bolur yetm mln iyenler R-siye ermende bolur yarnlar ar-orng gzi bolmaz ornunda Dii sr dik durar burnunda Doda snesinde dili karnnda ydigi azndn gelr yarnlar (14b) Gark olsang deryya du gekseng derde Tama n ama yzinden perde Katlan dileg etme gidi n-merde ing dp dsta yre yz ursang N-merde yz ursang iing kayrmaz tden smk islen bir t ayrmaz Tilki uzun gnde zin toyurmaz Yegdr a hem bolsa re yz ursang Madmkul gere batng r olur rn ile bir devletli yr olur Gam sendin savlur derding eksilr Keml Hn Avgan dik ere yz ursang (16b) Hak kdr bizi koyan kzlere Bu kzlerdr ksmet bolan bizlere Bilbil dilsiz kalur barsam yazlara K hem gelse yglap geer hlimga (19a) Kfirler beslegen ogan agnda Bir oda yolukgan dst fergnda Barp rz aydagan Trnng dagnda Reh-nm it Ms Kelmullh hak n Mahtum Kulunun yukardaki iirleri aatay Trkesine gre yazlmtr. Ancak iinde Ouzca unsurlar da vardr. Hatta dorudan doruya Trkmen Trkesini temsil eden zellikler grlmektedir. Yukardaki metin, dili bakmndan incelenirse u zellikler grlr:
15
aatay Trkesinin zellikleri:

Ynelme hli eki +GA Ayrlma hli eki +dIn lgi hli ek +nIng-GAN sfat-fiil eki bol- fiili bar- fiili ber- fiili
hlima
sendin, yzngdin, azndn Trnng beslegen, yolukan bolur, bolsa barp berr
Tablo 1.6 aatay Trkesinin zellikleri
Ouzcann (Trkmen Trkesi) zellikleri

Ynelme hli eki: +(y)A Ayrlma hli eki: +dAn -(y)An sfat-fiil eki zamir nsi ol- fiili t- > d- tmllemesi (Baz kelimeler) deryya, kzlere, bizlere, n-merde itden diyenler, koyanlar azndn, anda olur dii, durar, du, dileg, dp dodak dudak, iy- yemek
Tablo 1.7 Ouzcann (Trkmen Trkesi) zellikleri
XIII-XV. yzyllarda Kpak Trkesi zellikleri de bulunan nemli metinler yazlmt. Ancak XVI. yzyldan sonra gelien siyasi ve kltrel ortam sonucunda, Kpaka metinlerin yazlmas kesintiye urad. O sahann yazarlar ve airleri daha ok Orta Asya ile ilikide olduklarndan, aatay Trkesi ile metinler rettiler. Osmanl mparatorluu ile ilikide olanlarn ve o sahaya daha yakn yaayanlarn ise Osmanl Trkesiyle de yazmas normaldi. XIX. yzylda btn Avrasyada yepyeni siyasi ve kltrel gelimeler oldu. Kitaplarn yan sra gazeteler de yaymlanmaya balad. O srete, gerek Osmanl gerekse Orta Asya kltrel ortamnda grlen millleme akmlar Kpaka konuan halklar arasnda da yansmalar buluyordu. Osmanl mparatorluu ile kurulan balar sonucunda Tatar edebiyat zerinde aataycann yan sra Osmanl Trkesinin de etkileri artmt. Neticede, Tatarca zelliklerin yer ald metinler de yazld ve basld. smail Gaspral, 1883 ylnda, Krmda Tercman adl bir gazete karmaya balad. Gazetenin yaymlanabilmesi iin Trke metinlerin yannda Rusa tercmeleri de verilmiti. Gaspralnn kulland dil, baz Krm Trkesi kelimeler kullanlm olsa da, edeb Osmanl Trkesi idi. Yani stanbul Trkesini esas almt. Gaspralnn ideali, btn Trkler arasnda Dilde, ite, fikirde birlik! prensibini yaygnlatrmakt. Bu prensip erevesinde, dildeki birlii Osmanl (stanbul) Trkesi etrafnda toplanmak olarak gryordu. Ahmet Temir XVI-XIX. yzyllar arasnda Kazan ve evresinde gerek el yazma
XVI-XIX. Yzyllarda Kpak Trkesi ve Edebiyat
dir: 1. Yerli eserler 2. Trkistan meneli eserler 3. Osmanl meneli eserler. XVIII. yzylda yazlm olan Bahdur hn Arz-Nmesinde hem aatay hem de Osmanl Trkesinin yannda Tatarca zellikler de bulunmaktadr (ztekten, 2010). ztekten, eserdeki ikilikleri istatistiki verilerle ortaya koymutur:
hlinde teksir edilerek ve gerek 1711den itibaren Petersburgda ve 1800den balayarak Kazanda Arap harfleriyle matbaalarda baslp yaynlanan eserleri, balca grup hlinde inceleyebiliriz demitir (Temir, 1992: 709-710). Temirin grubu yle-
Kpak sahasnda yetien ve eser reten birok yazar vardr. Ancak o gnn siyasi ve kltrel artlarndan dolay edeb yaz dili olarak aatay Trkesi kullanlmtr.
16
Tablo 1.8 Bahdur hn ArzNmesinde aatay Trkesi-Tatar TrkesiOuzca Kelime statistii (ztekten, 2010)
XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili aatay ve Tatar Trkeleri bol- (125 kez) birle (71 kez) /bile (3 kez) men (12 kez) bar- (55 kez) bir- (36 kez) z (39 kez) kp (33 kez) tap- bulmak (17 kez) yaurun (3 kez) Ouzca ol- (159 kez) ile (105 kez) ben (111 kez) var- (1 kez) vir- (14 kez) kend (7 kez) ok (3 kez) bul- (1 kez) gizl (7 kez)
Eseri inceleyen ztektenin Tatarca zellik olarak dnd kelimelerden bazlar ise unlardr: heyetli kadar (edat) (=Bugnk Tatarcada hetli kadar); arkl boylu boyunca; aa vasta, araclk
EVLYA ELEBNN XVII. YZYIL TRK LEHELER HAKKINDA VERD BLGLER
XVII. yzylda hem Osmanl topraklar hem de baka yerlerdeki diller hakknda en ayrntl bilgiyi Evliya elebinin Seyahatnamesinde bulmaktayz. Evliya hem yabanc dilleri anlatm hem de Trkenin azlar ve leheleri hakknda ok nemli bilgiler vermitir (Dankoff, 2004).
Azerbaycan Trkesi (Evliya elebinin Tabiriyle Trkmence)
Seyahatnamede en bol dil malzemesi bugn Azerbaycan Trkesi dediimiz lehe hakknda verilmitir. Evliyann tabiriyle o lehe Trkmencedir. Evliyann o az iin verdii dil malzemesi Hayati Develi tarafndan incelenmitir (Develi, 2004). Develi, oradaki malzemenin dilini Azerbaycan Trkmen Az olarak adlandrmtr. Birka rnek cmle: Cnm Tokmak Han, bu Koagay nee buldu ve nee tee gyndrpsen, maa Krmz Murtaz Alyi ve Dvze mmn ervhlarn severse ya eyitgilen (Seyahatname, Cilt: IV, 296a) Bugn seni k-i pyie gelmiem. Menimle ya dan etgilen ve bedrst rst sylegilen. (Seyahatname, Cilt: IV, 292a)
Evliya elebi, Trk dilinin Nogay ve Krm Tatar lehelerini de eserinde anlatmtr. Hem bunlar iin zel blmlerde kelime listeleri vermi, hem de yeri geldike muhtelif blmlerde rnekler gstermitir (GLSEVN 2011). Verdii Tatarca kelime listesini Akmescidde derlemitir. Evliya, Tatarca ve Nogaycann da eitli azlar olduunu ve kendisinin bunlarn pek ounu bildiini syler. Tatarca kelimelerden ve cmlelerden birka rnek (Seyahatname, Cilt: VII 133b-145a): kme ekmek, may ya, ayak anak, epe tavuk, torgay sere, tota- durmak, ca iyi, caman fena, kayda barasn tentek nereye gidersin kpek, Eger nm sen Osmnlya cgrp kitersen seni ve olanlar barsn da sokup ldre, hemn cgr Osmnl ile bozuup uru edemiz (VII, 145a) Nogayca kelimelerden ve cmlelerden rnekler (Seyahatname, Cilt VII, 147b): pir 1, ikiz 2, 3, trt 4, be 5, alt 6, ceti 7, sekiz, tokuz 9, on 10; caradan Allah, batr cigit bahadr yiit, tuvalar yasadm dular yapdm, aytm bar aytaym szm var syleyim, akman acelene etme
Kpak Leheleri (Tatarca, Nogayca)
17
Yukardaki dil verilerinden, XVII. yzylda Kpakann lehelerinde u zelliklerin bulunduunu anlyoruz: 1. aatay Trkesi ve Osmanl Trkesinde kelime bandaki y- nsz, birok kelimede c- eklinde telaffuz edilmektedir: caman yaman, fena, caradan yaratan, Allah, cigit yiit 2. Osmanl Trkesinde kelime banda v- ekline dnm olan (var-, vir-) ve aatay Trkesinde eski ekliyle b- olarak telaffuz edilen (bar-, ber-) kelimeler Kpakada b- nsesiyle telaffuz edilmektedir: barasn gidersin 3. aatay Trkesi ve Osmanl Trkesinde // olarak telaffuz edilen ses Nogaycada // hline gelmiti: , 3
Evliya elebi baz kitabeleri aatay Trkesiyle yazlm diyerek kaydetmitir. Birka rnek (Seyahatname, Cilt: VII, 160b) Ey sul etgen ol merkadn shibini, Boga Bay kii men, ikiyz yaka yetgen n-murd yigit men idim, ekmek yeyp yregime ekmek yapup lgenmen, sebeb-i mevtim olkaydr. Ey sul etgen bu merkadn eyesin, ikiyz krkbe yaka n-murd Hurma Bike Hnm Hatun idim, yzbe yanda kz olan iken kocaya barup bir uak dogururken su ip ldm, sebeb-i mevtim udur.
aatay Trkesi
18
zet
1
XVI-XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluunun dndaki Trk dilinin genel durumunu betimlemek XIII-XV. yzyllarda 3 kol hlinde (1. Harezm ve aatay Trkeleri 2. Eski Anadolu Trkesi 3. Kpaka) izlenebilen Trk dili, XVI-XIX. yzyllarda biri Batda dier Orta Asyada olmak zere 2 edeb yaz dili ile eserler retmitir. Bunlar: 1. Osmanl Trkesi 2. aatay Trkesi. Ancak, bu yaz dilleri ile yazlan baz eserlerin diline yrelerin lehe zellikleri de girmitir. Azerbaycan Trkesi zelliklerinin de yer ald Fuzulinin iirleri, Trkmen Trkesinin zelliklerinin de yer ald Mahtum Kulunun eserleri bunlardandr. XVI-XIX. yzyllarda aatay Trkesi eserleri ve dil zellikleri hakknda bilgi verebilmek Klasik sonras dnemi temsil eden eserlerdeki dil zellikleri XV. yzyla kadarki aatayca ile byk lde ayndr. Batdaki Osmanl Trkesinden en temel farkllklar unlardr: [Ses bilgisi] aatay Trkesinde bol-, bar-, men, srk, toprak = Osmanl Trkesinde ol-, var-, ben, esrk, toprak; [ekil bilgisi] aatay Trkesinde ykleme hli +nI, ynelme hli +GA, ayrlma hli +dIn, emir-istek ekimi -GAy = Osmanl Trkesinde ise +(y)I, +yA, +dAn, -(y)A. Klasik sonras dnem aatay Trkesinin en nemli ahsiyetleri arasnda iban Han, Bbr ah, EbulGazi Bahadr Han, Bayram Han ve Mirza Mehdi Han saylabilir.
kelimeler Azerbaycan muhitinde sekiz, dokuz olarak yazlmtr. Osmanl Trkesinde +(y)I olan ykleme hli eki (dery+y) ise Azerbaycan lehesinde +(n)I eklindedir (dery+n). b. Trkmen Trkesi lehe zelliklerinin de yer ald metinlerin dili hakknda bilgi bilgi verebilmek Aslnda aatay Trkesi edeb yaz dili ile yazlm olmasna ramen iinde bugnk Trkmencenin lehe zelliklerinin de bulunduu metinler vardr. Bunlardan en nemlisi Mahtum Kulunun iirleridir. Mahtum Kulunun eserlerinde geen Trkmence zelliklerden bazlar unlardr: Ynelme hli eki +(y)A (bizlere, deryya), ayrlma hli eki +dAn (itden), sfat-fiil eki (y)An (diyenler, koyanlar), zamir nsi (azndan), dodak dudak ve iy- yemek kelimeleri. c. Kpak Trkesi lehe zelliklerinin de yer ald metinlerin dili hakknda bilgi verebilmek XV. yzyla kadar eserleri bulunan Kpaka, XVI.XIX. yzyllarda rn vermemitir. Kpak yazarlar ve airleri aatay edeb yaz dilini kullanmlardr. XVIII. yzylda Osmanl Trkesi de rabet grmtr.
XVI-XIX. yzyllardaki edeb yaz dillerinin yan sra lehe zelliklerinin de yer ald metinlerin dil zelliklerini zmleyebilmek a. Azerbaycan Trkesi lehe zelliklerinin de yer ald metinlerin dili hakknda bilgi verebilmek ran, Irak, Kafkasya gibi blgelerde yaayan halklar Osmanllar gibi Ouz-Trkmen boylarna mensup idi. Bu yzden, yazdklar metinlerin dili de Osmanl mparatorluunda olduu gibi Ouzcayd. Ancak, Osmanllardan farkl siyasi birlikler ierisinde hkm sren bu blgenin dilinde, bugnk Azerbaycan Trkesinin karakteristik zellii hline gelecek kullanlar da grlmekteydi. Bu zellikler unlardr: Osmanl Trkesinde birinci teklik kii zamiri ben, Azerbaycan blgesinde yazlan metinlerde ise men eklindedir. Osmanl sahasnda sekiz, dokuz olarak sylenen
19
Kendimizi Snayalm
1. XVI-XIX. yzyllar arasnda rn verilen Trk edeb yaz dilleri aadakilerden hangisinde bir arada verilmitir? a. Karahanl Trkesi, Harezm Trkesi, Osmanl Trkesi b. aatay Trkesi, Harezm Trkesi c. Harezm Trkesi, Eski Anadolu Trkesi d. Kpaka, Eski Anadolu Trkesi, Osmanl Trkesi e. Osmanl Trkesi, aatay Trkesi 2. Aadakilerden hangisi XVI-XIX. yzyllarda eser reten airlerden biri deildir? a. ah smail Hata b. Hseyin Baykara c. iban Han d. Mahtum Kulu e. Bayram Han 3. Aadaki airlerden hangisinin dilinde edeb yaz dilinin dnda, baka lehenin zellikleri de grlmektedir? a. Hseyin Baykara b. Mirza Mehdi Han c. Bbr ah d. Mahtum Kulu e. Yusuf Has Hacip 4. Ali ir Nevanin eserlerinde geen kelimelerin szln yazan Osmanl yazar aadakilerden hangisidir? a. Namk Kemal b. emseddin Sami c. Fuzuli d. Niyazi e. eyhlislam Yahya 5. Aadakilerden hangisi aatay Trkesi ile Osmanl Trkesi arasndaki farllklardan biri deildir? a. Zamir nsinin kullanlp kullanlmamas b. bol- / ol- farkll c. Zarf-fiil eki olarak (y)UbAn ekinin kullanlp kullanlmamas d. Sfat-fiil eki olarak GAn ekinin kullanlp kullanlmamas e. Emir-istek ekimlerinde -GAy ekinin kullanlp kullanlmamas 6. erisinde Azerbaycan Trkesinin de zelliklerinin bulunduu metinlerde Osmanl Trkesinden farkl olarak aadakilerden hangisi grlr? a. Kelime banda t- yerine d- kullanlr. b. Ykleme hli eki olarak +(n)I kullanlabilmektedir. c. Zarf-fiil eki olarak (y)UbAn eki de kullanlabilir. d. Ynelme hli eki olarak +(y)A kullanlr. e. Gelecek zaman eki olarak -GU kullanlr. 7. Aadakilerden hangisi aatay Trkesi ile yazmamtr? a. Turd b. Mirza Mehdi Han c. Bbr ah d. Ebul-Gazi Bahadr Han e. ah smail Hata 8. XVII. yzylda hem Tatarca ve Nogayca hem de Azerbaycan Trkesi hakkndaki bilgileri hangi eserden reniyoruz? a. Ali ir Nevanin Muhakemetl-Lugateyninden b. Fuzulinin Beng Badesinden c. Evliya elebinin Seyahatnamesinden d. Mahtum Kulunun Divanndan e. Gaspral smailin Tercmanndan 9. Bir beyitte klmad klmad, yollarda yollarda, men ben (1. tk. zamiri), igey iecek, baa onun bana, bildik bilsin ekilleri geiyorsa o beyit hangi aire ait olabilir? a. Fuzuli b. Nedim c. ah smail Hata d. Yusuf Has Hacip e. iban Han 10. Trk dilinin XVI-XIX yzyldan nceki dnemi ile XVIXIX. yzyllardaki dnem ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. XVI. yzyldan nce sadece tek bir yaz dili vard, XVIXIX. yzylda edeb yaz dili ile rnler verilmitir. b. XVI. yzyldan nce iki yaz dili vard, XVI-XIX. yzylda iki edeb yaz dili ile eserler retilmitir. c. XVI. yzyldan nce yaz dili vard, XVI. yzyldan sonra iki edeb yaz dili ile eserler retilmitir. d. XVI. yzyldan nce sadece tek bir yaz dili vard, XVIXIX. yzylda iki edeb yaz dili ile rnler verilmitir. e. XVI. yzyldan nce drt yaz dili vard, XVI-XIX. yzyllarda da ayn yaz dilleri devam etmitir.
20
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise XVI. Yzyla Kadar Trk Yaz Dilinin Genel Durumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesi Eserleri ve Yazarlar, XVI-XIX. Yzyllarda Azerbaycan Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metinler ve XVI-XIV. Yzyllarda Trkmen Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metinler konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyllarda Trkmen Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metinler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluu Dndaki Trk Yaz Dili gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyl aatay Trkesi Dil zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzylda Azerbaycan Trkesi zelliklerinin de Yer Ald Metinlerin Dili konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesinin Yazarlar ve Eserleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Evliya elebinin XVII. Yzyl Trk Leheleri Hakknda Verdii Bilgiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI-XIX. Yzyl aatay Trkesinin Dil zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI. Yzyla Kadar Trk Yaz Dilinin Genel Durumu konusunu yeniden gzden geiriniz. e > i : lk hecedeki /e/ nlleri aatay Trkesinde /i/ olur: iik (< eik) ekil zellikleri: Zamir nsi yoktur: Kktrkeden beri 3. kii iyelik eki zerine hl ekleri getirilirken ortaya kan zamir nsi aatay Trkesinde pek ok rnekte kaybolmutur: kz+i+ge (onun) gzne +ni ykleme hli: Osmanl Trkesinde +(y)I eklindedir (kngl+ni) +GA ynelme hli: Osmanl Trkesinde +y)A eklindedir (vasl++ga). +dn ayrlma hli: Osmanl Trkesinde +dAn eklindedir (kngl+m+din) Sz varl zellikleri: tap- : bulmak [Osmanl Trkesinde bul- ekli vardr] iik : kap [Osmanl Trkesinde kapu ekli vardr] dik : gibi [Bu ilevde Osmanl Trkesinde gibi kelimesi kullanlr.] z: kendi [Dnllk zamiri Osmanl Trkesinde kend kelimesidir.] Bu gazelde, benzetme edat olarak hem aatay Trkesindeki dik kullanlm, hem de Ouzcadaki kibi kullanlm. Sra Sizde 2 Fuzuliye ait beyitler o gnk Osmanl Trkesiyle byk lde ayndr. Farkl olarak grlen zellikler ise unlardr: 1. Birinci kii zamirinin bandaki b- nsz, bnyesindeki geniz nsznde etkilenerek m- olmutur (meni, mende, menem). 2. Benzetme edat olarak Osmanl Trkesinde gibi kullanlmaktayken, Fuzulide bazen aatay Trkesindeki ekil olan tek/tik kelimesi kullanlmtr. 3. Hece sonunda kaln sradan /k/ sesi Osmanlcada kendini korumakta, ok nadiren szclaarak // olabilmektedir. Fuzulide ise bu szclama daha yaygndr: o (< ok). ah smail Hatainin Nasihatname adl eserinin ilk 8 beyiti tamamyla Bat Ouzcasyla, yani o gnk Osmanl Trkesiyle ayndr. O metnin tamam incelenebilseydi, Fuzulinin dilinde grlen farkllklara rastlanacakt.
2. b
3. d
4. d 5. c 6. b
7. e
8. c
9. e
10. c
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bbr Divanna ait metinde geen aatay Trkesinin karakteristik zellikleri unlardr: Ses zellikleri: b- > m- : Bnyesinde geniz nsz bulunan kelimelerin bandaki b- nsz genizleerek m- olur: min (< ben), muna ( < buna) bol- : olmak (Bu fiil Osmanl Trkesinde ol- eklini almtr.) bar- : varmak, gitmek [Bu fiil Osmanl Trkesinde var- eklini almtr.] e- > - : lk hecesinde /e/ nls olup ikinci hecesinde // bulunan kelimelerde gerileyici dudak benzetmesi gerekleir ilk hecedeki /e/ sesi // hline gelir. srk ( < esrk)
21
Yararlanlan Kaynaklar
Alpargu, M. (2002). Trkistan Hanlklar, TRKLER, Ankara: C.8. Alylmaz, S. (2011). Risle-i Mze-dzluk (ncelemeMetin-Dizin), Ankara: Elik Yaynlar. Arslanolu, . (1992). ah smail Hatay ve Anadolu Hatayleri, stanbul: Der Yaynlar. Caferolu, A. Akpnar, Y. (1992). Azerbaycan Trkleri Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab III. Cilt (kinci Bask), Trk Kltrn Aratma Enstits Yaynlar, s.597-614. Clauson, G.(1960). A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahd Xan, London. Develi, H. (2004). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre XVII. Yzyl Azerbaycan-Trkmen Az, V. Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri I, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, s.767-786. Dankoff, R. (2004). (Katklarla ngilizceden ev. S. Tezcan), Evliya elebi Seyahatnamesi Okuma Szl, stanbul: Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 37. Erol, H.A. (2008). Bozdoan (Ysuf Beg-Ahmed Beg) Destan, Ankara: Aka Yaynlar. Glsevin, G. (2011). Evliya elebi Seyahatnamesinde Diller ve Osmanlda ki Dillilik, Doumunun 400. Ylnda Uluslararas Evliya elebi Sempozyumu, Ktahya. Kaalin, M. ( 2011). Niyazi, Nevnin Szleri ve aatayca Tanklar (El-Lugtun-Nevyye vel-stihdtulCagtiyye), Ankara: Trk Dil Kurumu. Kara, M. (1998). Mahtum Kulunun iirlerinde aatayca ve Ouzca Unsurlar Bilig, Say 7, Gz, s.131-135. Memmedov, E. (1976). ah smayl Hatai Eserleri, Baku: Azerner. lmez, Z. (2007. aatay Edebiyat ve aatay Edebiyat zerine Aratrmalar, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 5, Say 9, s. 173-219. lmez, Z. (2003). Zuhal lmez, ecere-i Trke Gre Mool Boylar, stanbul: Kebike Yaymlar. ztekten, . (2010). 18. Yzylda Kark Dilli Bir Metin, Bahdur hn Arz-Nmesi (Batra Aliyevden arie Elizaveta PetrovnaYa), Konya: Kmen Yaynlar. Tekcan, M. (2007). Bayram Hann Trke Divan, stanbul: Beir Kitabevi. Temir, A. (1992), Kuzey Trk Edebiyat: Tatar-Bakurt, Trk Dnyas El Kitab III. Cilt (kinci Bask), Trk Kltrn Aratma Enstits Yaynlar, s.705-726. Ylmaz, H. (2005). Mahdmkul divn (inceleme-metindizin) (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Anabilim Dal. Ycel, B. (1995). Bbr Dvan, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
2
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bat Trkesinin edebiyat dili olarak ortaya k srecinin nemli noktalarn ve Bat Trkesinin aydn zmre (divan) ve halk edebiyatnn genel zelliklerini aklayabilecek, Bat Trkesinin edebiyat trlerini ve bu trlerin zirve edebiyatlar ile eserleri hakknda ve Bat Trkesi edebiyat tarihinin akmlar, gelime dnemleri ve motifleri hakknda bilgi verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bat Trkesi Osmanl Trkesi Azerbaycan ivesi Divan iiri air Padiah ve Yneticiler Halk Edebiyat Tekke airleri Yeni Trler Nesir
indekiler
BATI TRKES XVI. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN XVII. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN XVIII. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN XIX. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN
Bat Trkesi
Bat Trkesi
BATI TRKES
Ouz Trkesi ivelerinin oluturduu Bat Trkesi baz bilim adamlar tarafndan Gney-Bat Trkesi, Gney Trkesi veya Ouzca olarak da adlandrlmtr. Bat Trkesi, gnmzde Azerbaycan Trkesi, Horasan Trkesi, Kagay Trkesi, Irak Trkmencesi, Trkiye Trkesi, Trkmenistan Trkmencesi ve bunlarn eitli blgelerde konuulan ivelerinden oluur. XI. yzylda Seluklu Devletinin, merkezi slam corafyasnda bir imparatorluk olarak ortaya kmasyla bu leheyi konuan Seluklu Devletinin ynetici snf ile onun dayand geni Ouz-Trkmen kitleleri XIII. yzyldan sonra bu dille yazl eserler vermeye balamlardr. Ouz yaz dilinin bir bilim ve sanat dili olarak ortaya k, ayn zamanda bu toplumun slamlamas, slami medeniyetin dnce, inan ve anlaylarn zmsemesi ve bu dorultuda yeni ve zgn eserler ortaya koymak iin yaad tecrbe ve aamalar kapsayan kltr tarihinin dorudan bir rndr. XIII. ile XV. yzyllar arasnda nce byk lde Anadolu Trk beyliklerinin koruma ve tevikiyle, sonra Osmanl Devletinin bata saray olmak zere kltr muhitlerinde gelien ve ortaya konan geni apl eviri, uyarlama ve zgn eserlerle Eski Anadolu Trkesi adn verdiimiz bir edebiyat ve bilim dili ve gelenei olumutur. Bu gelenek, XV. yzyln ikinci yars ile XVI. yzyln balarndan itibaren yaz tarz, imla, edeb ekiller, konu, dnya gr, slup, kelime tercihi ve cmle yaplar gibi bir kltr ve edebiyat dilinin belli bal alanlarnda greceli bir standartlamaya ve istikrara ulamtr. Bu ynyle Bat Trkesi, yeni kltr ve edebiyat dili kimliiyle says yzleri bulan edebi tr ve konu iinde binlerce eviri, uyarlama ve zgn eserin ortaya konduu yzyllarca srecek bir kltr dili olarak ortaya kmtr. Bu Trk kltr dili, tarihi dnemlerde Trkler tarafndan Lisan- Trki, Trki veya Trke olarak, Tanzimat dneminden sonra ise Osmanl Devletinin dili olmasndan dolay Lisan- Osmani veya Osmanlca olarak isimlendirilmitir. Gnmzde bu tarih kltr Trkesine Osmanl Trkesi veya ksaca Osmanlca denmektedir. Osmanlca terimi konusunda ne dnyorsunuz? Baka hangi terimler kullanlabilir?
XVI. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN
XVI. yzylda Osmanl Devletinin ktaya yaylan bir imparatorluk olarak ortaya kmasyla devletin kltr ve iletiim dili olan Trke de byk bir yaylma ve gelime imkn bulmutur. Trke, mektep, medrese, tekke, kla, resmi daire ve padiah saray ile yksek rtbeli memur ve komutan saraylar gibi sosyal alanlarda kullanlan ortak dil olmutur.
24
mparatorluun eitli blge ve ehirlerinde Trkenin farkl ivelerini konuan kesimler ile farkl dillere sahip kesimlerden gelen birok kii, eitim-retim yoluyla veya stlendikleri devlet hizmetinin gerei olarak byk lde stanbul ve yresi ivelerine dayal bu kltr dilini renmi, retmi ve bu dille eserler yazmlardr. Bylece devletin birok kesiminde yaayan eitimli gruplar bir imparatorluk dili haline gelen bu resm Trkenin edebiyat ve kltr dili olarak yaygnlk kazanmasna destek olmulardr. Her ne kadar XVI. yzyldan itibaren Trkede greceli bir standartlama grlse de zellikle Dou Anadolu, Azerbaycan ve Irakta yazlm birok eserde, Bat Anadoluda yazlm eserlerde rastlanmayan veya seyrek rastlanan ancak daha ok azlarda konuma dilinde rastlanabilecek baz kelime ve eklere rastlanmaktadr. Genellikle Azerbaycan azlarnn tesiri olarak grlen bu durum Anadolu azlarnda da kullanlan unsurlar olduu iin anlalmaz deildir. Bu yrelerde daha Eski Anadolu Trkesi dneminde yazan birok air hem zgn konu ve sluplar, hem de cokun edalaryla klasik saylabilecek nitelikte eserler ortaya koymular, kendi dnemlerinde olduklar gibi sonraki dnemlerde de dier airler zerinde olduka byk etkilerde bulunmulardr. Bunlar arasnda Hasanolu, Kad Burhaneddin, Seyyid Nesimi ve Habibi nde gelir. XVI. yzylda ise bu ive ve gelenek dorultusunda yazan, ancak Trk iir ve dzyazsn birka basamak ste tayarak ona ok daha grkemli bir kimlik kazandran Badatl Fuzuli olmutur. Kltr ve edebiyat dili olarak ortaya kan bu Trkenin olumasnda eitimli kitleler, mektep, medrese ve tekkelerde eitimini grdkleri Arap ve Fars edebiyatndan aldklar unsurlarla bu dili srekli zenginletirmilerdir. Eski Anadolu Trkesinin ilk dnemlerinden balayarak edebiyat ve bilim dili iin gerekli olan terim, kavram ve syleyi kalplarnn bu dillerden alntlanarak kullanlmas Trkeye geni bir kvraklk, anlam eitlilii ve incelii ile kltrel derinlik kazandrmtr. Bu sayede edebiyat ve bilim alanlarnda ok soyut fikirler ile karmak ve ok boyutlu analiz ve deerlendirmelerin baarl bir biimde ortaya konulmas mmkn hle getirilmitir. Bu dorultuda imajlar, kavramlar, din ve tasavvufi inan, olay, gelenek, anlay ve tecrbeleri anlatan kelime, terim ve ifadeler din dili olmas sebebiyle Arapadan, edebiyat ve tasavvuf kltr dili olmas dolaysyla Farsadan dorudan doruya alnarak Trkede kullanlmaya balanm, bu durum gnden gne younlaarak devam etmitir. zellikle eitimli ve kltrl evrelerin meydana getirdii ve gelitirdii divan iirinde izlenen geleneksel Arap ve Fars retoriinin bir gerei olarak kullanlan aruz vezni ile tam ve zengin kafiyeler ve edebi sanatlarn da bu ynde oluturduu gereksinmeler sonucu dile geni apl Arapa ve Farsa dil unsurlar yerlemeye balamtr. Trkeye Arapa ve Farsadan alnan kelimler daha ok isim, sfat ve az sayda zarf ve balalar olmutur. Her yeni giren bu trden kelimeler Trkeye bir anlam incelii katm, karl Trkede var olan kelimelerin anlamlaryla edeerde olmamtr. Yaln ve balamdan ayr olarak tek bana deerlendirildiklerinde Trkedeki karlklaryla anlamca eit gibi grlen birok alnt kelime aslnda deyim, atasz ve donmu ifade kalplar iinde yeni anlam nanslaryla bir dierinin yerine geemeyecek ekilde kullanlmaya balam, bu ynyle Trkeye byk ifade incelii ve anlatm gc kazandrmtr. Bu durumu aklayan belki de en iyi rnek Farsadan geen kafa kelimesidir. lk bakta, Trke ba kelimesinin eanlamls olarak grlen bu kelimeden tretilen zeki anlamndaki kafal veya bir eyi dnmeden ylesine sylemek veya uydurmak anlamndaki kafadan atmak ifadelerinin ba kelimesinin kullanlmasna msaade etmemesi ve kullanld takdirde Trkede farkl anlamlara sahip ifadeler yaratmas bu durumu ok iyi aklar. Bu bakmdan bu trden alntlar sadece basit bir kelime alnts olmayp o kelimelerle birlikte yeni gr, duyu ve anlaylar karlayan soyut kavramlar Trk kltr ve dnce dze-
2. nite - Bat Trkesi
25
nine yerletiren ve Trkenin kavram ve alglama dnyasnn gelimesine ve genilemesine katkda bulunan nemli dil unsurlar olmutur. Arapa ve Farsa dil unsurlarnn Trke yazlan eserlerde kullanm derecesi, yazarn eitim seviyesi, iinde bulunduu edebi evre, iledii konu ve hitap ettii kiilerin sosyal statsne gre deiiklik gstermitir. Genellikle ok iyi din ve edebiyat tahsili grm, aydnlar evresinde eserler reten ve eserlerinin okuyucusu olarak tahsilli ve yksek brokrat ve aydn kesimlere hitap eden yazarlar eserlerinde ok youn bir ekilde konuma Trkesinde rastlanmayan Arapa ve Farsa dil unsurlarn kullanmlardr. Bu durum baz eserlerde ylesine gl bir ekilde kendini gstermitir ki Arapa ve Farsa unsurlarla oluturulmu ok ssl ve girift tamlama ve cmle yaplar bazen eserin konusunu ve yazl amacn ortadan kaldrm, yazarn edebiyat sadece bu iki dile hkimiyetini ortaya koyduu bir gsteri ve vnme faaliyeti haline getirmitir. zellikle divan iirinde, din, tarihi ve siyasi nder ve ahsiyetlerin vld alanlarla mensur eserlerde bulunan mukaddime ismi verilen giri blmnde, dua, methiye ve tarihi nem ve saygnla sahip kii, olay ve tecrbelerle ilgili konularda Arapa ve Farsa unsurlar ok daha youn biimde gze arpar. Bu ksmlarda ayrca sk sk ayet ve hadisler ile Arap ve Fars edebiyatlarnn mehur yazar ve airlerinin eserlerinden msra, cmle, zdeyi ve ataszleri olduu gibi alnarak kullanlmtr. Bundan dolay bu trden eserlerin yazarlar gibi okuyucu kitlesi de benzer eitim ve kltr birikimine ve dnya grne sahip yksek tahsilli aydnlardr. Bu eserlerde kullanlan Arapa ve Farsa unsurlarn derecesi yazarn ve okuyucunun eitim seviyesini gsterme ve itibar kazanma vesilesi olmutur. Halk ve geni kitleler iin yazlan eserlerde kullanlan Trke daha sadedir. Bu eserlerde kullanlan kelimeler daha ok konumada rastlanan trden kelimeler olduu gibi cmleler daha ksa ve kolay izlenebilir ekilde oluturulmutur. Halk iin yazlan din nitelikli eserlerden ilmihaller (Akaid kitaplar), peygamber tarihleri (Ksasl-Enbiyalar), sure ve hadis tercme ve erhleri, vaazlar, din d alanlardan rya tabirleri (tabirnameler), eitli falnameler, ak ve kahramanlk hikyeleri, nasihatnameler, halk tbb gibi birok alanda yazlan eserlerin dili ve slubu okuyucunun seviyesi gzetilerek kaleme alnmtr. Bundan dolay bu kitlelerin konuma dilinde mevcut kelimeler kullanlrken slup ounlukla basit tutulmu, anlatm yaygn ve bilinen benzetme ve mecazlarla zenginletirilmitir. Gazel, kaside ve mesnevi gibi Arap ve Fars estetii ile duygu ve hayal sisteminden oluan iir gelenei iinde gelien divan iiri, Trk divan edebiyatnn kurulduu on drdnc ve on beinci asrlardan balayarak yerli hayat unsurlarn yanstmaya balamtr. Bu durum XVI. yzylda ok daha ileri seviyelere km, Trk edebiyat, dil ve slup bakmndan yerli ve zgn, stn nitelikli eserler ortaya koyan klasik edebiyat olgunluuna ulamtr. iirde Arap ve Fars geleneinden geen kelime, tamlama ve ifadelere yer verilmi olsa da, eserlerin temel dil yaps, slup ve anlatm ekli Trkenin kvrakln ortaya karan orijinal syleyi ve ifadeler ile onun gelimesine byk katklarda bulunan gl bir iir gelenei dzeyindedir. Bu eserlerde konuma dilinden alnan atasz ve deyimler, gldrrken ineleyen kinaye ve mecazlar, dua, beddua, isyan, nazlanma, serzeni, sevin, ikayet ve yalvarma bildiren kalplam ifadelerle artmaca ve nlemlerin airlerin zekice yarattklar orijinal hayal ve fikirleri anlatmada baarl bir ekilde kullanlmas Trkeye stn bir sanat ve estetik gc kazandrmtr. Bu konuda ksa bir rnek olmas bakmndan, sadece XVI. yzyln deil btn Trk edebiyatnn en byk airlerinden Fuzulinin Eksik olmaz gammz bunca ki bizden gam alp / Her gelen gaml gider d gelip yanmza, Cn ver gnl ol gamzeye kim bunca zamandr / Cn ire seni sakladmz ann iindir, Savd Mecnn nevbetin imdi menem rsv-y ak / Doru derler her zaman bir kn devrndr ve Ger derse Fuzl ki gzellerde vef var / Aldanma ki air sz elbette yalandr gibi msralar ile Bakinin Ho geldi bana meygedenin b havs / Billh
26
gzel yerde yaplm yklas ve Avzeyi bu leme Dvd gibi sal / Bk kalan bu kubbede bir ho sad imi gibi msralar bir bakta bu airlerin iir dnyas ve sanat zevki kurmada Trkeyi ne kadar baarl bir ekilde deerlendiklerini gstermektedir. Arapa ve Farsa kelimelerin Trkede ilevleri konusunda neler dnyorsunuz?
Kltr ve Edebiyat Merkezleri
Trk edebiyat ve kltrnn merkezi bu dnemde, phesiz Osmanl mparatorluunun bakenti stanbuldur. Badat, Bursa, Edirne, Kastamonu ve Ktahya gibi ehirlerde edebi ve kltrel faaliyetler sryor olsa da ekim merkezi stanbuldur. eitli Trk ehirlerinde yetimi ve bilgi ve yetenekleriyle glerini kantlam air ve yazarlar ya resmi grevli olarak veya kendi istekleriyle stanbulda toplanm, burada yaamaya ve eserler retmeye balamlardr. ehrin mektep ve medreseleriyle, sarayn Enderun mektebinde yetien ok sayda yazar, air, ilim ve kltr adam bu gelen sanat topluluklaryla birlikte stanbulu bir kltr ve edebiyat merkezi haline getirmi, bylece sarayda da hkim durumda olan stanbul konuma Trkesi zelliklerine bal bir edebiyat dili ekillenmeye balamtr. Edebi dilin kurulmasnda olduu gibi edebi eserlerin yazlmas, desteklenmesi ve oaltlmas alannda da devlet ynetim mekanizmasnn merkezi olan saray mensuplar nc olmutur. Bu bakmdan, kendileri de air ve sanat olan padiahlardan baka kadn sultanlar, ehzadeler, vezirler, st dzey devlet memurlar ve askeri komutanlar, sanat ve edebiyat faaliyetlerini eitli yol ve vesilelerle desteklemilerdir. Gerekten de XVI. yzylda hkm sren Osmanl padiahlar ve ehzadeleri sadece air ve yazarlar korumakla kalmam, kendileri de iir ve edebiyatla uramlardr. Bu asrda padiah II. Beyazt (Adli), Yavuz Sultan Selim (Selimi), Kanuni Sultan Sleyman (Muhibbi), II. Selim (Selimi), Sultan III. Murat (Muradi) ile birlikte ehzadelerden Cem Sultan, ehzade Korkut (Harimi), Mustafa (Muhlisi) iirleriyle kltr hayatna katkda bulunmulardr. Bu devlet yneticileri sanat ve edebiyat meclislerinde air ve yazarlarn kendi sanat glerini ifade etmelerine olanak salam, edebi eserleri dllendirdikleri gibi kendi istedikleri konular hakknda eserler sipari vererek de onlarn almalarn ve yaratclklarn tevik etmilerdir. XVI. yzylda Hayali ve Bakinin Kanuni Sultan Sleymandan tevikler grmesi, Bergamal Kadrinin Osmanl Trkesi grameri zerine yazd Myessiretl-Ulm isimli eserini Kanuninin veziri ve ayn zamanda sanatlarn hamisi Pargal brahim Paaya sunmas bu durumu gsteren rneklerlerdir.
4. Dnemin nde Gelen airleri
Bu balamda XVI. yzyl, Trk dilinin edebi ekol kuran etkili airlerinin Trkenin stn nitelikli eserlerini yazarak glerini ve sanatlarn asrlarca hissettirecekleri bir a olmutur. Bu ahsiyetler eserlerinde genel slami edebiyat konularn yaygn olarak ileseler de yava yava yerel Trk rf ve adetlerini, gnlk hayat olaylarn, askeri baarlar, mizahi olay ve yergileri gene yaygn Trke kelime ve ifade yollaryla dile getirmeye balamlardr.
Fuzuli ve Eserleri
Badat ve evresindeki Trk toplumu iinde doup byyen ve hayatnn sonuna kadar orada yaadn sandmz Fuzuli, Trkeden baka Arapa ve Farsa eserler yazm olsa da esas byk eserlerini Trke yazm, sanat gcn anadili olan Trkede gstermitir. Divan iirinin gazel, kaside, mesnevi, murabba, muhammes mseddes gibi hemen hemen btn trlerinde syleyi, teknik ve slup zellikleriyle ve yksek nitelikli eserler ortaya koyan airin eserleri asrlarca rnek eserler olarak okunmu, okutulmu, dili ve anla-
27
tmyla sonradan yetien nesilleri derinden etkilemitir. Yazd bir ok eser arasnda zellikle Trke Divan, Leyla v Mecnun mesnevisi ve yer yer iir paralaryla zenginletirilmi Kerbela vakasn anlatt Hadikats-Seda (Saadete Ermilerin Bahesi) isimli mensur eseri ile ikyetnme olarak bilinen mektubu ok sevilmitir. iirlerinde ortaya konan alak gnlllk, ak yolunda ekilen ac ve strab samimi kabulleni, gnl adaml ve derviane eda, tekkelerde, dost meclislerinde ve sanat ortamlarnda esasen tasavvufi kltr znde yaatan geni halk kitleleri tarafndan ok benimsenmitir. Onun Sama ey gz ekden gnlmdeki odlare su msrasyla balayan Su Kasidesi, Perin hlin oldum sormadn hl-i pernm msrasyla balayan murabbas ve birok gazeli ezberlenerek dilden dile, kuaktan kuaa gemi, kltr Trkesinin ortak deeri olmutur. Fuzulinin dili Eski Anadolu Trkesi ile Azeri ivelerinin birok zelliklerini yanstr. Bununla birlikte bu dnemde Osmanl sahas iveleri ile Azerbaycan sahas iveleri ayrlm olmad iin Fuzuli, eserleriyle hem Ouz Trkesinin eitli ivelerinin konuulduu Azerbaycan, Irak ve Dou Anadolu blgelerinde hem de Anadolu, Balkanlar, Krm ve Msr corafyasnda Trk iirinin stad airi olarak ne ve saygnla kavumutur. Sonraki dnemlerde, zellikle Azerbaycan blgesi yazar ve airlerinin Hindistan, Harezm ve Maverannehr blgesiyle yakn ilikileri sonucu airin eserleri Orta Asya Trk blgelerinde de okunmu ve oaltlm, ve bylece aataycann hakm ve gl olduu bu blgelerde de Ouzcann edebi bir dil olarak varl ortaya konmutur. aatay iirinin byk airi Ali ir Nevayi ile birlikte Fuzulinin eserlerine de bu blgelerde erhler yazlm, eserlerinde kulland kelime ve ifadeleri aklayan lgatler hazrlanmtr. Fuzuli, Trke eserlerindeki stn edebi gc ve baarsyla birlikte yazd Arapa ve Farsa eserler sayesinde de dnemin prestijli dilleri olan Arapa ve Farsann karsnda Trkenin edebi bir dil olarak varln kabul ettiren nemli sanatlarn banda gelir; nk Trke konuamayan slami toplumlara, bir Trk olarak onlarn kendi bildikleri dillerle ulaabilmeyi baarmtr. Nitekim Farsa divannn nsznde air Bazen Arapa iirler syledim. Bu benim iin kolayd, nk Arapa benim ilmi konularda kullandm dildi. Bazen yeteneimin atn Trk dili meydannda koturdum ve Trkedeki sz gzellikleriyle Trk sanatseverlere zevk verdim. Bu benim iin zor olmad, nk bu benim asli duyu ve dnme uygun olan dildi. Bazen de Fars dili ipliine inciler dizdim diyerek hem bu dillerdeki bilgisini, hem de sanat ve bilim vadisindeki yeteneklerini dnemin Trke bilmeyen okuyucusuna da anlatr. Benzer dnceyi daha etkili bir ifadeyle Hadikats-Seda isimli eserinde Ey feyz-resn- Arab Trk Acem / Kldn Arab efsah- ehl-i lem / Etdn fusah-y Acemi s-dem / Men Trk-zebndan iltift eyleme kem (Ey Arap, Acem ve Trk milletine feyiz veren Allahm. Sen Araplar alemin en fasih konuan milleti yaptn. Acem edebiyatlarnn szlerine sa nefesi gibi can verdin. Ben Trke konuuyorum, benden yardmn esirgeme.) diyerek dier diller karsnda Trkenin gelimesi ve yer edinmesi iin ne kadar rpndn ve mcadele ettiini ortaya koyar. airin verdiimiz bu msralar Trkenin slami edebiyat balam iinde bir edebiyat dili ve evreni oluturduunu aklayan btn slam corafyasna ulatrlm bildirge niteliindedir. Daha XI. yzylda, Ouzlarn Seluklu Devletini kurduklar esnada, Kagarl Mahmut, Trkenin gcn gstermek iin Trk lehelerinin szlk ve grameri zerine yazd Divan Lgatit-Trk isimli almasn Badatta hazrlam ve bunu dnemin en byk din ve siyasi otoritesi olan slam halifesine sunmutu. Kagarl, eserinde Trke kelime ve cmlelerin gramer zelliklerini aklarken dneminde henz slami denebilecek Trk edebiyat gelenei olumad iin halk edebiyat verilerini kullanm ve Trkenin edebi ivesi olarak Karahanl blgesinin Trkesi olan Hakaniye lehesini gstermiti. te aradan be asr getikten sonra, XVI. yzylda, Fuzuli, kaderin bir cilvesi olarak yine Badattan seslenerek, eserlerindeki eitlilik, orijinallik, din ve tasavvufi derinlik ve
28
sahip olduu geni okuyucu ve izleyici kitlesiyle Ouz Trkesinin, slam medeniyetinin yeni ve gl bir edebi dili olarak Arapa ve Farsann yannda yerini almasn salam nemli birka yazar ve airden birisi olmutur. Fuzulinin edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVI. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Fuzuli (1483-1556) balkl konuyu (s. 39-49) okuyunuz. Fuzulinin, Bat Trkesinin edebi dil olarak ortaya kmasnda ve kendisini kabul ettirmesinde ne gibi etkisi olmutur?
Baki
stanbulda doup byyen ve ok gl bir medrese tahsili yaptktan sonra dneminin en yksek makamlarna kadar kan Baki, iir alannda sadece XVI. yzyln deil Trk divan iiri tarihinin en baarl ahsiyetlerinden birisidir. iirlerinde dind konular ileyen airin ileri srd fikirler, yaratt hayaller ve dnyaya bak as olduka serbest, rahat ve zgndr. Trk iirine aruz veznini son derece doal bir akclkla uygulayan airin zellikle gazellerindeki msra ve beyit btnl dikkat ekicidir. Yerli hayat unsurlarn mparatorluun bakent stanbul ivesiyle dillendiren airin Osmanl iir dili geleneinin kurucularndan olduuna phe yoktur. airin birok beyit ve msras zdeyi halinde kltrl kesimlerce asrlarca zevkle okunmu ve ezberlenmitir. Bunlar arasnda bu beyitler saylabilir: Kadrini seng-i musallda bilip ey Bk / Durup el balayalar karna yrn saf-saf , Avzeyi bu leme Dvd gibi sal / Bk kalan bu kubbede bir ho sad imi, Minnet Hudya devlet dny fen bulur / Bk kalr sahfe-i lemde admz. Bakinin edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVI. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Baki (1526/27-1600) balkl konuyu (s. 49-59) okuyunuz.
Badatl Ruhi
Badatl Ruhiye ise nn kazandran sadece XVI. yzyln deil belki de btn Trk edebiyatnn en gzel yergi iirlerinden saylan terkib-i bendi olmutur. airin eserlerinde geen Gr zhidi ki shib-i ird olayn der / Dn mektebe vard bugn std olayn der, Dny talebiyle kimisi halkn emekde / Kimi oturup zevk ile dnyy yemekde, Hlin kime asan sana bir hikmeti var der / ldrdi bizi h bilinmez mi bu hikmet gibi beyitleri Trkenin kalplam ifadeleri haline gelmi, her dnem zamandan ve artlardan ikayet eden kesimlerce tekrar edilerek asrlarca dilden dile aktarlmtr. Badatl Ruhinin edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVI. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Badatl Ruhi (1534/35-1605/6) balkl konuyu (s. 93-99) okuyunuz.
Hayali
Bu dnemde nceki yzylda Necati ve Ahmet Paayla snrl bir ekilde balatlan yerli hayat unsurlarn yresel ifadelerle yanstma giriimi devam ettirilmitir. Bu airlerden Hayali, Vardar Yenicesinde doup bym, stanbula gelerek saray meclislerinde bulunmutur. Tasavvufa meyil gstermi, dervi hayat yaam ve iirlerinde samimi bir sufi olarak ortaya koyduu rindane edas ve yer yer grlen Rumeli Trkesi zellikleriyle oluturduu zgn syleyiler byk beeni kazanmtr. Onun mehur bilmezler redifli gazelinde geen Ol mhler ki dery iredir deryy bilmezler bir zdeyi halinde Trkede yaygn olarak kullanlmtr. Padiah Kanuni tarafndan da ok sevilen aire hayatnn sonuna doru bir sancak balanm ve bey unvan verilmitir.
29
Hayalinin edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVI. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Hayali (1497/99-1556/57) balkl konuyu (s. 72-76) okuyunuz.
Dier nemli ahsiyetler

Yukarda gsterilen ahsiyetlerden baka bu dnemde iirlerinde yansttklar yerli hayat tasvirleri, zgn imgeleri ve syleyi gc bakmndan Zati, Hayreti, Nevi daha ok gazel trnde nlenmilerdir. Talcal Yahya, Kara Fazl, Lm ve Azeri brahim elebi ise yazdklar mesnevilerle kendilerini kabul ettirmilerdir. Zati, Nevi ve Lm hakknda geni bilgi iin XVI. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Zati (1471-1546) (s. 65-72), Nevi (1533/4-stanbul 1599) (s. 76-80), Lm elebi (14721534) (s. 89-91) balkl konular okuyunuz.
iirde Yeni Tarz ve sluplar
Bu yzylda Trk iiri iinde Trkenin gelimesi ve olgunlamas iin yaplan baka bilinli giriimler vardr. Agehi, iirlerinde denizcilikle ilgili terim ve ifadeleri yaygn kullanarak edebi dile yeni bir anlatm gc, syleyi gzellii ve samimiyet katmtr. Onun Ey gnl nice yatursn bu limn- tende / Himmetin lengerin al mevsimidir a yelken tarzndaki beyitlerinin Trkeye yeni benzetmeler ve mecazlar kazandrd aktr. Tatavlal Mahremi ile Edirneli Nazmi gazellerinde basit Trke (Trki-i basit) denilen halkn konuma dilinin yalnl ve akcln yanstan bir kelime hazinesi ve slup denemilerdir. Mahreminin Grdm seirdir ol al gzl geyik gibi / Ddm sa tuzana bn veyik gibi gibi yaln Trkeyle yazlm beyitler zgn bir slubun rndr. Halk Trkesini aydn edebiyatnn ve yaz dilinin merkezine koymaya alan bu giriimler sonraki dnemlerde yer yer devam ettirilse de iir ve edebiyat dili ayr bir gelenek olarak varln srdrmtr. Halk konuma Trkesi daha ok halk edebiyat trlerinin ortak dili olmu, geni halk kitleleriyle har neir olmu halk klarnn, ozanlarn, kssahanlarn, meddah ve ortaoyunu ustalarnn ortak dil ve slubu olarak yaamtr.
XVI. Yzyl Nesir Yazarlar ve Trke

Ssl Nesir
Bu asrda nesir sahasnda gze arpan en nemli zellik edebi nesir (ina) denilen Arapa ve Farsa kelimeleri ieren terkiplerle kurulmu ar ve uzun cmle yaplarna sahip dzyaz slubunun yaygnlk kazanmasdr. Ar ve klfetli bir cmle yapsna sahip olan bu tr ssl nesir eserlerinin yazarlar gibi okuyucular da Arap ve Fars dili ve edebiyat geleneklerini iyi bilen dnemin yksek tahsilli aydnlardr. Bu tr dzyaz eserlerinde slubu oluturan temel anlay nesir yapsn seci ad verilen i kafiyelerle ve aralara serpitirilen beyit ve ktalarla iire yaklatrmaktr. iirin z ve hakiki edebiyat sanat olarak algland alarda nesir alannda bu trden yaklamlar aydn zmre edebiyatnda ok yaygndr. Aydn zmre nesri daha ok resmi olarak grevlendirilmi devlet memurlar ile ulema mensuplar tarafndan izlenmi olsa da adal ve karmak slup eserlerin esas olarak giri ksmlaryla yksek ahsiyetlerin anlatld paragraflarda daha kuvvetlidir. Sradan olaylarn anlatld ksmlarla karlkl diyaloglarn nakledildii blmlerde slup birden bire sadeleir. Edebi slup daha ok sosyal ve siyasal olaylarn anlatld vekayiname ve tarih tr ile yazar ve airlerin tantld tezkire trnde yaygn olarak kullanlmtr. Dnemin nemli mnilerinden (ina yazarlarndan) olan Ahdi (Glen-i uar), k elebi (Meir-uar), Ferdun Bey (Mnet) Gelibolulu Mustafa li (Knhl-
30
Ahbr, Kavidl-Meclis, Menkb- Hnervern), Hoca Saadeddin (Tct-Tevrih), Knalzade Ali elebi (Tezkiret-ura), Latifi (Tezkire), Nianc Cellzde Mustafa elebi (Tabaktl-Memlik fi Derecetl-Mesalik), gibi bir grup sanat bu slubu yaygn olarak kullanan yazarlardr. Ssl nesrin zelliklerini ksaca yle zetleyebiliriz: a. Konuma dilinde kullanlmayan bir ok Arapa ve Farsa kelime kullanlmtr. b. Arapa ve Farsa kelimeler sk sk l, drtl, hatta beli Farsa terkipler iinde kullanlmtr. c. Sk sk tarihi olaylara ve ahsiyetlere telmihte bulunulmu, soyut ve karmak tebih, istiare ve mecazlar kullanlmtr. d. Cmleler birbirine secilerle ve edatlarla balanarak uzatlm ve konunun ana fikrini anlamak zorlamtr. Ssl nesir aydn edebiyatnda bir tarz olarak, ortaya konan divan, mesnevi, tarih, tezkire gibi belli bal btn eserlerin giri ksmlarnda, memurlar arasnda yaplan resmi yazmalarda, padiah fermanlarnda, diplomatik yazmalarda, dileke, diploma, tapu gibi resmi belgelerde ve bilimsel ve teknik ierikli birok eserde yaygn olarak kullanlmtr. Bir baka deyile tahsilli kesimlerin birbirleriyle olan yazl iletiimlerinde kullandklar sluptur. Bu nesir anlaynn kelime hazinesi, cmle anlay ve kimi slup zellikleri eitli ekleme ve dzenlemelerle modern dnemlerde de Trkenin tp, hukuk ve kanun dili alanlarnda kendisini hissettirmitir. Ssl nesre rnek: Zebn- Trkde ir inya mteallik ne kadar dvn risle v dstn makle var ise tetebbu u tefahhus kldm ve mddet-i mtemd sl-hrde v rzgr-dde, shn-ins efsh-ns azzlerden istifsr istilm dp fuzal sohbetlerinde ve bleg cemiyyetlerinde mahall mnsebetle okunan ir-i rengni ve sahyif-i havtr- yrnda ve deftir-i zamyir-i ehl-i irfnda bulunan nazm- gzni, uar-y Rmun melleft musanneft ile cem dp... (Latfi Tezkiresi nsz)
Orta Nesir
Osmanl aydnlarnn geni okuyucu kitlelerini dnerek kaleme aldklar konuma dili zelliklerine yakn daha sade, anlalr ve klfetsiz nesir slubudur. Eitimli kesimlerin gnlk konumalarnda da kullandklar alnt kelime, ksa terkipler ve yaygn olarak bilinen slami ve ilmi terimler bu nesir slubunda tabii bir ekilde kullanlr. Burada terkipler ve cmleler nispeten daha ksa, rnekler ve edebi sanatlar daha somut ve hayattandr. Bu slupla yazanlar arasnda Fuzuli (Hadikats-Sed), Latifi (Evsf- stanbul), Ltfi Paa (Tevrih-i li Osman, safnme), Mehmed k (Menzirl-Avlim), Selaniki Mustafa Efendi (Selaniki Tarihi), Si elebi (Tezkiretl-Bnyn), Sehi Bey (Het Behit), ve Seydi Ali Reis (Mirtl-Memlik, Kitbl-Muhit) yzlerce yazar arasnda ne kan isimlerdir. Orta nesre rnek: Ve benim dahi pdihum Sultn Sleymn Han hazretlerine arzm bu vechile olmd ki seltn- selefde berre mlik okdur, bahre mlik azdur. Ve bahr seferi tedbirinde kfir bizden artukdur, biz ana glib gerekz dey arz tdgmde cevb szn hakdur, yle gerekdr dy buyurmdur. (Ltfi Paa, safnme). Geri merhmun intiklin bilmez dem kalmam idi ve merhmun meyyiti bu vakte dein krk sekiz gn setr olunm idi. Amm kef-i srr kre olup krk sekiz yldan ber serr-i izzetde pdih- lem-penh mevti tesr dp szi-i mtem ile herkes h nle v efgne gaz eyledi ve hy hy ile alaup inlediler. Ve ol mertebeye vard ki yrimeyp hy Sultn Sleymn hy dey feryda baladlar. (Selaniki Tarihi)
31
Orta nesir halk iin yazlan knunnmelerde, halka ynelik fetvalarda, tarihlerde, seyahat eserlerinde daha yaygn kullanlmtr. Aydn zmre edebiyatnda en ok kullanlan nesir slubu bu sluptur. urasn da sylemek gerekir ki ssl nesir ve orta nesir olarak belirttiimiz eserlerin yazarlar aydn kesimden olduklar iin eserlerinde yer yer her iki sluba da dahil edilebilecek ksmlar grlebilir.
Halk Nesri
Halkn gnlk konuma Trkesi unsurlaryla oluturulmu mensur destanlar, halk hikyeleri, peygamber kssalar, menakpnameler, masallar, nasihatnameler, falnameler ve ilmihaller halk nesri slubuyla yazlmtr. Konuma dilinin kelime hazinesi ve cmle yapsyla kurulan bu slupta halk inanlar, ataszleri, basit benzetme ve istiareler ve gnlk hayattan alnan rnekler ok kullanlr. Halkn konuma diliyle yazld iin bu tr eserlerde yer yer ivelerden alnm kelime, ifade ve gramer ekilleri ile azlarda yaamaya devam eden Eski Anadolu Trkesinin zellikleri de grlr. Osmanlcada grlen 3 tr nesir slubunun genel zellikleri nelerdir? Bugn Trkiye Trkesinde farkl nesir sluplarndan sz edilebilir mi? Halk nesri konusunda daha fazla bilgi iin aadaki makaleyi okuyabilirsiniz: Turan, F. (1998). Halk Osmanlcas I: Melhameler ve Bir XVII.. Yzyl Melhamesi, Bir: Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi; Prof. Dr. Kemal Eraslan zel Says (Festschrift), 9-10, stanbul, s. 681-705 . XVI. Yzyl Nesir Yazarlar ve Trke konusuna ek olarak XVI. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan XVI. Yzylda Nesir konusunu (s. 148-165) okuyunuz.
XVI. Yzyl Halk Edebiyat
Geni halk kitlelerinin konuma dili ve edebi zevki esas olarak halk klarnn koma, semai ve trk gibi halk mzii ve iiri trlerinde, meddah ve kssahanlarn hikyelerinde, ortaoyunu ve karagz gibi halk gsteri sanatlarnda gnlk olaylardan ve gelimelerden alnan unsurlarla zenginleerek devam etmitir. Gezgin halk klar ehir ehir, kasaba kasaba gezerek dnlerde, meydanlarda, kahvehanelerde veya varlkl kiilerin evlerinde kurulan meclislerde hem kendi balarndan geen ve ahit olduklar ak, ayrlk ve sevgiliden ikayet gibi bireysel tecrbeleri, hem de toplum iinde meydana gelen bayram, elence, kutlama, sava, yangn, zafer gibi sosyal ve siyasi olaylar sazl szl dillendirmilerdir. Bu klar Trk dili ve kltrnn ortak ama ve motifler evresinde gelimesi ve birbirinden uzak yre ve blgeler arasnda yaylmas konusunda byk ilevlere sahip olmutur. Denebilir ki kelime hazinesi, gramer ekilleri ve sanat zevki alanlarnda Trkenin belirli seviyede istikrara ve standarda ulamasna bu gezgin klarn etkisi byk olmutur. eitli dnemlerde rc, k, hak a veya ozan gibi isimlerle nitelendirilen gezgin klar aydn zmre tarafndan kmsenmi olsa da geni halk kitleleri tarafndan byk saygyla karlanmtr. Hece vezni ile drtlk biriminin esas olduu halk iiri konu bakmndan dind ve din/tasuvvufi (tekke iiri) olmak zere iki blmde incelenir. Dind k edebiyatnn bu dnemde temsilcileri arasnda Bahi, Ozan, Kul Mehmet, ksz Dede ve adna destanlar sylenen Krolu vardr. Bahinin yrd redifli komas Sultan Selimin Msr Seferini anlatr. lk ktas yledir:
32
Sultan Selim clusunda Sala dedi de yrd Gidelm Msra doru Yola dedi de yrd.
Krolu
Bu klar arasnda Krolunun yiitlik ve kahramanlk temal bir ok komas (koaklamalar) Trkenin bu konularla ilgili en etkileyici ve mehur iirleridir. Bunlar arasnda gmbrlenir redifli koma Trk ellerinde ve obalarnda en ok alnp sylenen ve bilinen komalardan olmutur. lk ktas aadaki gibidir: Merd dayanr nmerd kaar Meydn gmbr gmbrlenr hlar h dvn aar Dvn gmbr gmbrlenr.
Pir Sultan Abdal

XVI. yzyln en nemli tekke airi Pir Sultan Abdaldr. Batni tasavvufi grlere sahip Kzlba Trkmenler arasnda pir olarak kabul edilen Pir Sultan Abdaln birok iiri batni grlere sahip Trkmen gruplar arasnda ok nlenmi Trkenin en ok alnp sylenen ilahi ve nefeslerinden olmutur. airin aada gsterilen mehur aadandur redifli ilahisinin ilk ktasnda grlen Trkenin sadelii ve ileklii onun iirlerinin daimiliinin ve yaygnlnn sebeplerini de ortaya koyar: t benim sar tanburam Senin asln aadandur Aa dersem gnllenme Krmz gl aadandur.
XVII. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN
XVII. yzylda imparatorluk ulaaca en geni snrlara ulam, ancak devlet ynetiminde, orduda ve kurumlarn ileyiinde yava yava bozulmalar balamtr. Avrupa toplumlarnda zenginleme, sanat ve bilim alannda ilerlemeler Osmanl devletinin aleyhine iler. Sarayda padiah hanmlar ile annelerinin devlet ynetimini krizlere srkleyecek ekilde iktidar mcadelelerine girmesi, ocuk yataki ehzadelerin padiah olmas, yenieri ve kapkulu askerlerinin yer yer isyanlar karmas sonucu devlet ynetiminde zaafiyetler meydana getirmitir. Bozulan ekonomik ve sosyal dzen sonucu Celali isyanlar Anadoluya yaylmtr. Bu durum karsnda kimi aydnlar durumun dzeltilmesi iin eitli tavsiyeler ve zmler ieren risaleler yazmaya balar. Kadzadeliler gibi baz muhafazakar gruplar devlet ynetiminde glenerek sert ve kat tutumlaryla aydnlar ve yneticiler arasnda ciddi huzursuzluklara ve ekimelere sebep olurlar. Btn bunlara ramen Osmanl Devleti hl dnyann sayl imparatorluudur. zellikle asrn ikinci yarsnda sadrazam olarak ibanda bulunan Kprller dneminde devlet dzeninde ciddi dzelmeler grlr. Bata stanbul olmak zere devletin bir ok nemli ehrinde iir, edebiyat, mimari, minyatr ve dier sanat dallarnda nemli almalar ortaya konmaya devam etmitir. Bata stanbul olmak zere devletin bir ok nemli ehrinde nemli eserlerin ortaya konmas iin sarayn ve devlet adamlarnn destekleri devam etmitir. Bu yzyln Osmanl padiahlarndan II. Mehmed (Adli), I. Ahmed (Ahmed), II. Osman (Faris / Farsi) ve IV. Murad (Muradi) iirler yazan, sanatla har neir padiahlardr. Birok yksek dereceli devlet memuru ve brokrat ayn zamanda air, edip ve ilim adamdr. Bunlar arasnda
33
devletin iki eyhlislam, eyhlislam Yahya ve eyhlislam Bahayi bu asrda baarl iirler yazan devlet adamlar arasnda nde gelirler. Bu yzylda nceki asr kadar olmasa da nemli airlerin ekoller kurarak eserler verdii bir dnem olmutur. iirde grlen iki nemli slup ve sanat anlay dnemin airleri ve aydnlar arasnda rabet grmtr. Bunlardan birincisi ran ve Hindistan blgesi airleri arasnda yaylarak Osmanl airlerini etkilemi olan Sebk-i Hindi slubu, dieri ise daha yerli unsurlara sahip felsefi ve hikemi konular ieren iir anlaydr. Sebk-i Hindi slubu genel olarak Arapa ve Farsa kelimelerden olumu terkipler yoluyla mecaz ve benzetme gibi sz sanatlar oluturarak olduka soyut ve anlalmas zor imajlar kurmay bir slup olarak benimsemitir. Sebk-i Hindi zellikle Naili, Neti, Fehm-i Kadim ve eyh Galip gibi airlerin eserlerinin ana slubu olmas bakmndan nemli olsa da Trk dilinin gelimesi tarihi bakmndan uzun soluklu olamam bir akm eklinde kalmtr. Hikemi iir anlay ise daha ok Nabinin iirlerinde grlen vecize olabilecek mana yn derin msra ve beyitlerden meydana gelmi iir anlay olarak ortaya kmtr ve slup bakmndan daha sade ve anlalrdr.
Dnemin nde Gelen airleri

Nefi
Trk edebiyatnn en sert hicivlerini yazan air olarak bilinse de kaside alanndaki samimilii, konu btnl ve gsterili ses kompozisyonuyla hret kazanmtr. Trke Divan, Farsa Divan ve hicviyelerinden oluan Siham- Kaza isimli eserleri vardr. Bu son eser zellikle dnemin nde gelen brokratlar ve aydnlar arasndaki ekimeleri gstermesi ve lmne sebep olan hicviyeleri iermesi bakmndan ayrca nemlidir. Nef inin edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan XVII. Yzylda Yenilik Araylar ve Nef i balkl konuyu (s. 38-56) okuyunuz.
Nabi
Aslen Urfal olan Nabi, stanbul Trkesini en baarl kullanan airlerdendir. Dnemin hikemi iir anlaynn nde gelen temsilcisidir. Eserlerinde dier airlere gre daha sade ve tabii dil kullanrken ar karmak sz sanatlarndan kanr. Genel olarak orta dzeyde eitilmi kitlelere hitap eden bir dil ve sanat zevki anlay vardr. Bu ynyle hem kendi dneminde, hem de sonraki dnemlerde birok airi etkilemi ve bundan dolay bir Nabi ekol olumutur. Olduka verimli bir air olan Nabinin Trke divan dnda yazd eserler arasnda Farsa Divane, Hayriyye, Surname ve Mneat isimli eserleri nemlidir. Nabinin edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Nabnin Hayat ve Eserleri balkl konuyu (s. 82-95) okuyunuz.
eyhlislam Yahya
eyhlislam Yahya, alak gnll bir eda ile ele ald gazellerinde genel olarak tasavvufi konular iler. Eserlerinde adal dil ve sluptan kand, daha orta seviye bir iir dili anlaynda olduu grlr. iirleri divannda toplanmtr. eyhlislam Yahyann edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan eyhlislam Yahya (1553-1644) balkl konuyu (s. 23-25) okuyunuz.
34
Sabit
Bosnal olan Sabit, iirlerinde ok yaygn olarak atasz, deyim ve halk tabirlerini kullanarak zgn syleyi ve imgeler oluturmutur. Gazel ve mesnevilerinde Nabi ile Nevizade Atayinin etkisi hissedilir. Gazelleri kadar kaside ve mesnevileriyle de hret kazanmtr. Divanndan baka Zafername, Edhem Hma, Berbername ve Derename isimli mesnevilere imza atmtr. Sabitin edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Sabit (. 1712) balkl konuyu (s. 103-105) okuyunuz.
Neati
Sebk-i Hindi slubunun temsilcilerinden Neati, Mevlevi eyhidir. Kasidede Nef inin, gazelde Urfi ve Enveri gibi Sebk-i Hindi airlerinin etkisinde oluturduu yeni hayaller ve syleyi tarzyla ne kavumutur. Bu akmn dier temsilcileri olan Naili ile Fehim ise iirlerinde karamsar ve zgn bir tutum iinde anlalmas zor terkiplerle soyut imgeler oluturmulardr.
Naili
Gazellerinde Sebk-i Hindi akmnn etkisiyle soyut ve karmak imgeler kullanmtr. Istrap, tasavvufi ile ve derviane tevazu iirlerinde hkim konu ve tutum olmutur. Veciz ifadeler, ksa ve youn tasvirler gazellerinde ska uygulad slup zelliklerindendir. Nailnin edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Nail balkl konuyu (s. 69-74) okuyunuz.
Dnemin Dier airleri

Bu dnemin dier nemli airleri arasnda Bahti, Cevri, smeti, Mantki, Nedim-i Kadim ve Vecdi saylabilir.
Mesneviler
Bu dnemde geleneksel mesnevi edebiyat alannda eserler yazlmasna devam edilir. Devrin airleri arasnda sakiname ve ehrengiz trlerinde eserler yazmak moda olmutur. Sakinameler genel olarak alegorik tarzda, tasavvufi ze sahip iki meclislerini anlatan mesnevilerdir. Kafzade Faizi, eyh Mehmet Allame, eyhlislam Yahya, Riyazi ve Tfli gibi airler sakiname yazan airler arasndadr. Belirli ehirlerin gzellikleriyle o ehirlerde yaayan gzellerin vld mesneviler olan ehrengiz trnde Neati, Edirne, Tabi ise stanbul zerine ehrengiz yazmlardr. XVII. yzyl iiri hangi bakmlardan XVI. yzyl iirinden farkldr? Aklaynz.
Nesir Edebiyat
Bu yzyl, nesir edebiyatnda kendi bana ekol olmu ahsiyetlerin yetitii bir dnem olmutur. Hem ssl nesir hem orta nesir hem de halk nesrinde ok nemli eserlerin ortaya konduu bir dnemdir. Ssl nesirde isimleri bu tarz nesir eserleriyle zdeleen Veysi ve Nergisi Arapa ve Farsa terkiplerle rl sluplaryla ssl nesir anlayn ok daha zor ve ar seviyelere ulatrmlardr. Veysi, Hz. Muhammedin hayatn anlatt ve Siyer-i Veysi olarak bilinen Drretl-Tac fi-Sahibl-Mirac isimli eseriyle tannmtr. Nergisi ise Murtaza Paann Macaristan seferini anlatt El-Vaslul-Kmil ile Mnet isimli eserle-
35
riyle bilinir. Bu yazarlarn nesir anlaylar sonraki dnemlerde bir ok aydn tarafndan da belirtildii gibi Trkenin doal geliiminin dnda yapay bir slup olarak kalm, fazla gelime alan bulamamtr. Bununla birlikte orta nesir dediimiz hem okumu aydn kesime hem de orta dzey eitim alm geni halk kitlelerine hitap eden eserler dnemin aydnlar tarafndan daha geni ekilde izlenen yntem olmutur. Bu slupla kaleme alnm eserler daha ok tarih, nasihatname, tezkire ve seyahatname trnde olmutur. Tarih eserleri arasnda Hasan Beyzadenin Tarih-i Al-i Osman, brahim Peevinin Peevi Tarihi, Abdurrahman Hbrinin Edirne ehrinin tarihini anlatt Enisl-Msamirin ve Ahmed bin Ltfullahn yazd Mneccimba Tarihi orta nesrin bu dnemde nde gelen eserleridir. Tezkire alannda ise Riyazi, Faizi, Rza, Ymni, Asm ve Gfti gibi yazarlar ortaya koyduklar tezkirelerinde orta nesri byk lde devam ettirmilerdir.
Katip elebi
Katip elebi bilimsel eserlerini byk lde orta nesir slubuyla yazmtr. Osmanl mparatorluunun en nemli bilim adamlarndan olan Katip elebi ortaya koyduu eserlerinde mmkn olduunca sistematik ve objektif olmaya alm, yeni gr ve dnleri eserlerinde gstermekten ekinmemitir. Yazar Dsturl-Amel isimli eserinde Osmanl devleti ynetimindeki aksaklarn giderilmesi ynnde bilgi vermi, MizanlHakta dnemin bilim anlaylarndan bahsetmi, bir corafya kitab olan Cihannmada dnemin en son corafya bilgilerini ortaya koymu, yazarlar ve eserler szl olarak kaleme ald Kefz-Znunda ise 14.500 civarnda eser tantm ve 10.000e yakn yazardan bahsetmitir. Katip elebi hakknda bilgi iin XVII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Ktip elebi (1609-1657) balkl konuyu (s. 136-139) okuyunuz.
Evliya elebi
Sadece XVII. yzyln deil btn Trk tarihinin en nemli yazarlarndan olan Evliya elebi, Osmanl corafyas ile onun birinci dereceden komular olan lkelere yapt gezilerde grd, duyduu ve tecrbe ettii konular 10 ciltlik Seyahatnamesinde ortaya koymutur. Eserde yresel diller ve kltrler yazarn azndan ilk elden btn canllyla dile getirilmitir. Seyahatnamede kullanlan dil ve slup ile aktarlan bilgilere dayanarak stanbul konuma Trkesinin ehirli orta snf popler edebiyatnn dil ve slup zelliklerini belirlediini grrz. Osmanl Trkesinin geirdii ses deimelerini de ortaya koyan zellikler gsteren Seyahatname, Trk dilinin gramer, slup ve konu bakmndan zenginliklerini ortaya koyan esiz bir bayapt olma zelliine sahiptir. Evliya elebi hakknda bilgi iin XVII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Evliya elebi (1611-1684?) balkl konuyu (s. 131-136) okuyunuz.
XVII. Yzyl Halk Edebiyat
Bu yzyl Trk halk edebiyat tarihinin en gl dnemlerinden birisidir. Hem k edebiyat sahasnda hem de tekke-tasavvuf sahasnda byk ahsiyetler yetimitir. k edebiyatnda Karacaolan, Gevheri ve k mer, tekke edebiyatnda Aziz Mahmud Hdayi ve Niyazi-i Msri gibi bu dnemin gl sanatlar halk kltrnn gelimesi, geni corafi alanlar zerinde ortak bir Trk dili kltrnn olumas ve Trkenin ilek bir dil olarak yaylmas bakmndan hem kendi dnemlerinde hem de sonraki dnemlerde yzyllarca srecek bir ekol yaratmlardr. zellikle Gevheri ve k merin klasik iirin dil
36
ve slubundan etkilenerek oluturduu aruz vezinli komalar bu halk iiri trnn ehirli ve okumu evrelerce de beenilmesine ve benimsenmesine vesile olmutur. Karagz ve Ortaoyunu gibi halk seyirlik oyunlar da geni kitlelerin ilgilendii alanlar olarak gelime gstermi, sonraki dnemleri etkilemitir.
Karacaolan
Bu yzyl halk klar arasnda en gl isim, komalar trkler halinde asrlarca dilden dile ve kuaktan kuaa srekli okunan Karacaolandr. ukuroval olduu sanlan airin hayat hakknda ok bilgimiz olmasa da onun iirlerinden XVI. yzyln ikinci yarsyla XVII. yzyln birinci yarsnda yaad, adna Karacaolan ile smihan Hikyesi gibi ak hikyeleri oluturulduu ve diyar diyar gezerek sazyla komalar sylediini biliyoruz. Trkenin halk arasnda yaygn kullanlan kelime, deyim ve syleyi zelliklerini byk ustalkla eserlerinde ileyen air, ak, kadn, sevgiliden ayrlk ve tabiat gzellii gibi konularla ilgili bireysel duygularn halk iirinin kalplar iinde en saf ve derin ifadelerle dile getirmitir. Bu ynyle Karacaolan sadece kendisinin deil, geni kitlelerin zevk ve hayal dnyasn etkili bir ekilde terennm eden bir k olmutur. airin bugn de trk olarak zevkle dinlenen komas onun ne lde etkili ve gl bir halk airi olduunu gsterir: Ela gzlm ben bu lden gidersem Zlf perianm kal melil melil Kerem et hatrdan karma beni Ala gz yan sil melil melil Elvan ieklerden sokma bana Kudret kalemini ekme kana Beni unutursan doyma yana Gez benim akmla yan melil melil. Kulland Trkenin basitlii, safl ve itenlii ile hayallerin ve edebi sanatlarn yok denecek kadar az olmas onun eserlerinin halk tarafndan sevilmesinin en nemli sebeplerinden olmutur.
Gevheri
XVII. yzyln ikinci yarsyla XVIII. yzyln birinci yarsnda yaamtr. Eitimli olduu, gezgin air olarak komalar syledii ve iirlerinin ok yaygn olarak okunduunu biliyoruz. Toplumsal olaylarla ve sorunlarla fazla megul olmayan Gevheri, iirlerinde ahsi duygularla ak, ayrlk ve sevgililerin vlmesi konularn ilemitir. Yer yer divan iirine mahsus kafiye, vezin ve ifadeleri de kullanan Gevherinin hem halk iiri geleneini hem de divan iiri geleneini eserlerinde etkili bir biimde kullanacak derecede bildiini grrz. Bu ynyle halk iirinin ehirli iiri olmasnda da etkili olmu, bu gelenek iinde sade Trkeyle sylenmi iir anlaynn yaylp gelimesine etkide bulunmutur.
k mer
Orduda asker olarak eitli savalarda bulunmu ve sadece XVII. yzyln deil btn Trk k edebiyat tarihinin en nl halk klarndan olmutur. Sadece saz airleri geleneinin deil divan edebiyat geleneini de iyi bilen kltrl ve eitimli bir saz airidir. Aydnl olduu sanlmaktadr. ok verimli ve retken bir sanat olan k merin komalar ve dier iirleri en ok okunup sylenen halk iirlerinden olmutur. Aruz vezniyle divan edebiyat nazm trlerinde de yazmtr. Halk edebiyat nazm trleri iinde bazen aruz veznini de kullanarak halk iirini divan iirine yaklatrm, ehirli popler iirin
37
olumasna katkda bulunmutur. Halk ve divan airlerini deerlendirdii airnme isimli uzun manzumesinde iir geleneine vakf eletirel yaklamlar bulunan aydn bir sanat kimlii ile edebi gcn ortaya koyar. Trk halk iirini yeni tarz, teknik ve konularla yksek bir olgunlua ulatrmtr.
Dier Halk airleri

Bu yzyln dier nemli saz airleri arasnda Kulolu, Katibi, Kayk Kul Mustafa, Benli Ali, Gazi k Hasan nde gelen sanatlardr.
Tekke airleri
Aziz Mahmud Hdayi
Aziz Mahmud Hdayi, Celvetiye tarikatinin kurucusu ve dnemin nemli ilim ve kltr adamlarndan birisidir. Trke ve Arapa olarak yazd 20ye yakn eseri vardr. iirlerinde hem aruz hem de hece vezni kullanmtr. Tekke airleri konusunda bilgi iin XVII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Tasavvufi iir Mensuplar (s. 12-13) konusunu okuyunuz.
Niyazi-i Msri
Niyazi-i Msri, Halvetiye tarikatna mensup bir tekke airidir. eitli ehirlerde tasavvufi fikirlerini yayma faaliyetlerinde bulunmu geni bir taraftar toplamtr. Aruzla yazd iirlerinde, Nesimi ve Fuzulinin, hece ile olan iirlerinde, Yunus Emrenin etkisi grlr. Yunus Emre tarznda yazd ilahileri bu dnem tekke edebiyatnn en ok okunan ve sevilen iir trlerinden olmutur. XVII. yzyl halk iirinde ne trden gelimeler olmutur? Aklaynz.
XVIII. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN
Osmanl mparatorluu XVIII. yzylda siyasi alanda bir takm zayflklarn ortaya kt bir dnemdir. Devlet yneticileri bir taraftan Avrupada yaplan savalardaki malubiyetlerin sonularyla urarken bir taraftan da Anadoluda ortaya kan i karklklarla mcadele eder. Osmanl Devleti bu yzyla 1699da imzalanan Karlofa Antlamasnn ar sonular altnda girmi, devlet yneticileri bu antlamadan sonra ortaya kan siyasi durumu dzeltmek iin yeni araylara girmitir. Bu sebeple Batdaki gelimeleri grmek ve yerinde incelemek iin Avrupaya eliler gndermeye balamlardr. Bu yzyl, baz Avrupa lkeleriyle askeri ilikilerin gerginletii ve bunlar karsnda malubiyetlerin yaand bir dnem olurken Fransa ve ngiltere gibi baz dier Avrupa lkeleriyle askeri, bilimsel ve kltrel ilikilerin ve ibirliklerin gelitii dnem olmutur. mparatorluun sanat ve kltr hayat askeri alanlarda grlen zayflamalarn aksine tr, konu ve slup bakmndan zengin ve olduka canl bir ekilde devam etmitir. XVII. yzylda balayan soyut iir tarz Sebk-i Hindi, eyh Galib gibi divan iirinin gl airleri zerinde etkisini gstermeye devam etmitir. Bu yzylda, nceki yzyllarda da olduu gibi padiahlar ve devletin st dzey yneticileri hem air ve edip olarak hem de hami olarak air, edip ve sanatlar korumu, yeni almalar desteklemilerdir. Bunlar arasnda Necib mahlasyla iirler yazan ve hattatla kar da eilimi olan III. Ahmet bata gelir.
38
XVII. yzyl edebiyatnn genel zellikleri hakknda geni bilgi iin XVII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan XVII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat konusunu (s. 2-21) okuyunuz.
Lale Devri
III. Ahmetin 1718 ile 1730 yllarn kapsayan padiahlk dnemi kltr, sanat, mimari ve hayat tarznda Avrupa ve randaki gelimelerden etkilenerek ortaya kan yerel bir kltrel sentez ve yenilik dnemi olarak deerlendirilir. Dnemde moda olan lale ve lalecilik sebebiyle Lale Devri ad verilen bu 12 yllk srede stanbulda ok sayda parklar, havuzlar, gezinti alanlar, kkler, kasrlar ve saraylar yaplmtr. Avrupadaki gelimeleri yerinde grp incelemesi ve devlet byklerini bu konuda bilgilendirmesi amacyla 28 Mehmet elebi Fransaya eli olarak gnderilmitir. lkenin kltr hayatnn gelimesinde sonradan byk etkisi olacak matbaann kurulmas da Mehmet Sait Efendi ve brahim Mteferrikann giriimleriyle gene bu dnemde olmutur. Sarayda ve yeni ina edilmi park ve elence mekanlarnda iir ve sanat meclisleri oluturulmu, buralarda yeni hayatn ruhuna uygun iir ve musiki eserleri yazlp icra edilmitir. Yzyln dier nemli padiah airi III. Selimdir. Asrn son ksmnda padiah olan III. Selim ayn zamanda hattat ve bestecidir. Selim ve lhami mahlaslaryla yazd iirleri bir divan dolduracak kadar oktur.
Edebiyatta Mahallleme
Yerel dil, ive, kltr unsurlar ile halk yaaynn genel bir eilim olarak etkili biimde manzum eserlerde grlmesi olayna mahallleme ad verilmitir. Bir nceki dnemde Nabi ve Sabitin iirlerinde yaygn kullanlan ataszleri, deyimler ve gnlk hayata dair referanslar XVIII. yzylda sadece gazel trnde deil mesnevi, ehrengiz, manzum tarihler ve mizahi iirlerde de yaygn bir ekilde grlmeye balamtr. Bunda bu sanat eserlerinin sradan dinleyici gruplarna toplanma ve elenme mekan olarak ok yaygnlaan kahvehanelerde sunulmasnn etkisi byk olmutur. Dinleyici kitlesinin hayat ve kltr seviyesinin buralarda sunulan eserlerde gzetilmesi konuma Trkesini ve halk beenisini sanatn merkez alan haline getirmi, bu durum Trk dili ve edebiyatnn gelime ynn ok olumlu bir ekilde etkilemitir. Nedim de dahil olmak zere bu dnem gazel ve kaside airleri zerinde Nabinin etkisi byk olmutur. Gazel ve kaside alannda Nedim, Selim, Rasih Bey, Sami, Seyyid Vehbi, Salim, Koca Ragp Paa, Hamet ve Ftnat Hanm dnemin nde gelen airleri arasndadr.
Dnemin nde Gelen airleri

Nedim
XVII. yzyln ikinci yarsnda balayan ve stanbulun mahall ivesi, genlik kltr ve sosyal havasyla zenginleerek devam eden mahallleme akm Lale Devri dediimiz dnemde Nedimin iirleriyle zirveye ulamtr. Bu akm dorultusunda iir yazan birok air iin Nedim, ilham kayna olmutur. Nedim, devrinin hareketli ve geni katlml orta snf yeni tarz elence, sanat ve kltr anlayn gazel ve arklarnda ok baarl bir ekilde aksettirerek Lale Devri airi unvann kazanmtr. Halk iirindeki koma nazm ekliyle de byk benzerlikler gsteren ark tr Nedimle byk ne kavumu, elence, gezip tozma, mzik, dnyevi ak, kadn ve erkek modas, konuma slubu ve adab ve genlik ilikileri bu iir trnde renkli duyu, dn ve imajlarla tasvir edilmitir. Denilebilir ki bu dnemde ehirli kitlelerin gnlk hayat ve sanat zevki divan edebiyatnn eserlerinde kendisini ok daha etkili biimde hissettirmitir.
39
Nedimin edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVIII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Nedmin Hayat, airlii ve Eserleri konusunu (s. 31-46) okuyunuz.
eyh Galib
eyh Galib soyut divan iirinin belki de son nemli temsilcisidir. Divannda bulunan gazel, kaside ve tardiyeleriyle zgn bir sanat anlay oluturmutur. eyh Galibin 2100 beyitlik Hsn Ak mesnevisi ise Trk edebiyatnn tasavvufi bir konu etrafnda oluturulmu soyut allegorik kahramanlarn anlatld bir eserdir. Eserin genel yaps ve felsefesi zerinde Fuzulinin Leyla v Mecnun isimli eserinin etkisi sezilse de soyut kavramlarn deerlendirilii ve imajlar zgndr. eyh Galipin edeb kiilii hakknda geni bilgi iin XVIII. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan Hint slubunun Son Byk airi eyh Galip konusunu (s. 76-86) ve eyh Galipin iirlerinden rnekler konusunu (s. 100-121) okuyunuz.
Dier nde Gelen ahsiyetler ve Eserleri

Bursal smail Beliin Bursa ehrengizi ile Sakiname adl eserleri dnemin nemli mesnevi eserlerindendir. Bu trde kaleme alnm Darendeli Bekayinin 7000 beyitlik Battalnamesi ok tannm ve okunmu bir eserdir. Snblzade Vehbinin Ltfiyye mesnevisi bir t mesnevisidir. Vehbinin ok okunmu 2 manzum szl de vardr. Bunlardan Farsa-Trke olan szln ismi Tuhfe, Arapa-Trke olannki ise Nuhbedir. Her iki szlk de Farsa ve Arapa renenler iin balang kitab olarak yaygn bir ekilde kullanlmtr. Enderunlu Fazln Hubanname ve Zenanname adl mesnevileri srasyla deiik milletlerin erkek ve kadn gzelleri hakkndadr. Defter-i Ak isimli kitabnda ise air kendi ak tecrbelerini anlatr. eviri sahasnda Nahifi Dedenin 6 cilt olarak ayn vezinle beyit beyit yapt Mevlanann Mesnevi isimli eserinin tercmesi hem dneminde hem de sonraki dnemlerde Trk edebiyatnn nemli eviri eserlerinden olmutur. XVIII. yzyl edebiyatnda grlen belli bal yenileme unsurlar nelerdir? Aklaynz.
XVIII. Yzylda Nesir
Nesir sahasnda da ok sayda eserin ortaya konduu XVIII. yzylda eitli biyografik eserler, airler tezkiresi ve mensur tarihler ve sefaretnameler yazlmtr. Biyografik eserler arasnda Osmanzade Taibin kendi dnemine kadar olan sadrazamlar hakknda bilgi verdii Hadikatl-Vzera; Sakp Mustafa Dedenin mevlevi byklerini anlatt Sefine-i Nefise fi Menakibil-Mevleviyye; eyhlislam Esad Efendinin 100 bestecinin hayatn anlatt Atrabl-Asar ve Mstakimzade Sleyman Saadeddinin 88 eyhlislamn hayatn anlatt Devhat-l-Meayih isimli eserleri nde gelir. Tezkire alannda Safayi Tezkiresi 470 civarnda air hakknda bilgi verir. Bu alanda ayrca Salim Tezkiresi, Azizzade Hseyin Ramizin Adab- Zurefas ve Esrar Dedenin Tezkire-i uara-y Mevleviyyesi nde gelen almalardan olmutur. Dnemin mensur tarihiliinde Naima Tarihi, Raid Tarihi, Asm Tarihi, Silahtar Tarihi ve Vasf Tarihi dneme ve dnem tarihiliine k tutacak tarih eserleridir. Sefaretname trnde ise Drr-i Yekemin ran Sefaretnamesi, 28 Mehmed elebinin Sefaretname-i Fransa, Ahmet Resmi Efendinin Berlin Sefaretnamesi ve Vasf Ahmet Efendinin spanya Sefaretnamesi ne kan eserlerdir.
40
Giritli Aziz Efendinin yazd Muhayyelat dnemin halk hikyeleri tarznda yazlm ayr hayali hikyeden olumutur. Binbir Gece Masallaryla benzerlik gsteren bu eserin en nemli zellii eserde kullanlan dil ve slubun sadeliidir. Dil ve slup ynyle daha sonraki Trk hikyeciliini etkilemi olan Muhayellat Trk hikye yazclnn ilk zgn eserlerindendir.
XVIII. Yzyl Halk Edebiyat

Halk ve Divan airlerinin anlay olarak birbirlerinden etkilenerek yer yer iki gelenekten de beslenen daha karma anlayla eserler yazmalar az da olsa devam etmitir. Bu dorultuda zellikle baz halk klar aruzla yer yer komalar ve trkler sylemilerdir. Bundan baka divan iirinin bu dnemdeki gl temsilcilerinden Nedim ve eyh Galip de hece vezniyle komalar yazmtr. Mahallleme anlaynn sonucu olarak grlen bu durum ehirli popler iirin temellerinin zenginliini ve konularnn geniliini gstermesi bakmndan nemlidir. Halk klarnn ele aldklar konulardan birisi de Osmanl ordularnn yaptklar savalardr. Bunlar arasnda k Ravzi ve k Mustafann Ruslar karsnda kazanlan Prut Zaferine dair destanlar, k Kamilin Bender ehrinin kaybedilmesi zerine syledii Bender Destan saylabilir. Ayrca halk klarnn ortaya koyduklar Neme destanlar ile Cezayir airlerinin Cezayirde yaplan savalara dair syledikleri trkler dnemin halk edebiyatnn hayatla ne kadar ili dl olduunu gstermesi bakmndan nemlidir.
Tekke airleri
lahi trnde iirler syleyen bu dnem tekke eyhleri ve airleri zerinde Yunus Emre, Pir Sultan Abdal ve Hac Bayram Veli gibi byk tekke airlerinin etkisi ok barizdir. Ezberlenerek dilden dile, kuaktan kuaa nakledilen bu din lirik iirler geleneksel din musiki formlaryla sylenmesinden dolay geni kitleler tarafndan sevilmi, onlarn inanlarna tercman olmutur. Bu dnemin nde gelen tekke airleri Diyarbakrl Ahmed Mridi ile Erzurumlu brahim Hakkdr. zellikle brahim Hakknn sade ve lirik bir slupla kaleme ald ve Allah ve insan sevgisini iledii Neylerse gzel eyler redifli ilahisi halk arasnda ok sevilmitir. Trkenin sadeliini ve itenliini bu halk iiri tarz iinde ilahi sevgiyle harmanlayan air, Yunus Emre ile balayan Anadolu ilahi geleneini ok baarl bir biimde devam ettirmitir.
XIX. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN
XIX. yzyl Osmanl imparatorluunun ordu, siyaset ve devletin genel felsefesi alanlarnda yenileme, modernleme ve Avrupallama dnemidir. eitli siyasi problemlerin sebebi olarak grlen yenierilik kaldrlm (1826), yerine yeni ordu oluturulmu, 1839 tarihinde de Tanzimat Ferman ilan edilerek yaplacak yeniliklerin genel hatlar ortaya konmutur. 1856 Islahat Ferman ve 1876 Birinci Merutiyetin ilanyla bilim, eitim, hukuk, siyaset ve uluslararas ilikiler konusunda yer yer kesintiler ve kar hareketler grlse de modern devlet kurumlarnn oluturulmas bakmndan nemli gelimeler elde edilmitir. Yeniliklerin ou Bulgar, Yunan ve Srp gibi aznlk milletlerin Osmanl Devletinden ayrlarak bamszlklarn kazanmaya almalarn engellemeye ynelik olsa da uzun vadede devletin modernlemesi iin kanlmaz bir hareket olmutur. Yenileme hareketi III. Selim, II. Mahmut ve I. Abdlmecit gibi padiahlarn ynetiminde Rfat Paa, Reit Paa, Ali Paa ve Keecizade Fuat Paa gibi st dzey devlet brokratlarnn gayret ve almalaryla yrtlmtr. Devlet dzeninin Avrupadaki devletlerin dzenine uygun hale gelmesi iin devlet ynetimine ve kii haklarna dair yasalar yaplmtr. Bu yasalara uygun olarak yeni
41
meclisler, kurullar ve ynetim birimleri oluturulmu, devletin halkla olan ilikilerine yeni ve modern bir anlay getirilmeye allmtr. Ayrca, bata Franszca olmak zere Avrupa dillerini bilen brokratlar yetitirmek amacyla Tercme Odas kurulmu, lke iinde Bat kltrnn eitli unsurlarnn yaygnlatrlmasna gayret edilmitir. Bu ynde, niversitede okutulacak derslerde kullanlmak zere kitaplar hazrlayacak olan Encmen-i Dani kurulmu, kaynak yazma faaliyetlerine balanmtr. Modern eitim kurumlar olarak daha nceden faaliyetlerine balayan Mhendishane-i Bahr-i Hmayun ile Mhendishane-i Berri Hmayun okullarna ek olarak Kz Rdiyesi (kz ortaokulu), Mekteb-i Mlkiye (Siyasi Bilimler), Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) gibi okullar almtr. Bu yenileme dneminde eitim ve kltr alannda yaplan almalarn en nemli sonularndan birisi kurulan modern eitim kurumlarnda Trkenin zorunlu bir ders olarak okutulmas ile bu derste okutulacak Trke gramer kitaplarnn yazlmas olmutur. Bu durum Trk dili ve edebiyatnn gelimesi, yaygnlamas, standartlamas ve en nemlisi kurumsallamas bakmndan ok etkili olmutur. Bu ynde devlet yneticilerinin kendileri, Trkenin kurallarnn oturtulmas, gramerinin yazlmas ve bunlarn belirli bir seviyeye ulatrlmas iin ciddi zaman harcamlar ve eserler yazmlardr. Bu alanda Fuat Paa ile Ahmet Cevdet Paann 1851 ylnda yazdklar Kavaid-i Osmaniye Trkenin ilk okul grameridir. Bu almay daha sonra birok devlet adam tarafndan hazrlanan gramer ve szlk almalar ile atasz derlemeleri izlemitir. Bunlar arasnda asrn ikinci yarsnda, inasinin Trk ataszleri derlemesi olan Durub- Emsal-i Osmaniye ve Ahmet Vefik Paann Lehe-i Osmani ile emsettin Saminin Kamus- Trki isimli szlkleri bu ynde nc almalar olmulardr. Yenileme hareketlerinin balad ve gelitii bu yzylda divan iiri varln srdryor olsa da eski gcnden uzaktr. Yava yava toplum hayatn ilgilendiren daha yeni konular iirin tematik yapsna girmeye balamtr. Daha XVIII. yzylda genel anlamda mahallleme dediimiz dil, slup ve konu ynyle geni kitlelerin hayatndan beslenen anlay divan iirinin bnyesinde bir doal dnmn iaretlerini vermi, eski mazmunlar ve yaklam eklinin yeni hayat artlarn ve edebiyat zevkini tatmin etmekten uzak olduunu ortaya koymutu. Yenilemeye balayan divan iiri XIX. yzylda sosyal ve siyasal alanlarda Avrupadan gelen kavram, anlay ve edebiyat ekilleri karsnda yapsn korumakla birlikte konu ve bak as ynnden genel felsefesini deitirmek zorunda kalmtr. Bu konuda mesela hrriyet kavram kaside formu iinde, vatan sevgisi kavram gazel tr iinde anlatlmaya balanmtr. Tamamyla yeni olan bu anlay aslnda devletin birok sosyal ve kltr geleneklerinde de kendisini hissettirmitir. Ayrca iirin edebiyat sanat iindeki gc, Batdan gelen roman ve tiyatro gibi yeni edeb trler karsnda da sarslmaya balamtr. Edebiyat sanat iir ve manzume iinde ortaya konulmaldr gibi anlay bu yeni trler karsnda deimeye balam, roman ve ksa hikye gibi nesir edebiyat trleri yaygnlamaya balamtr. XIX. yzylda divan iiri gemi yzyllarda ortaya koyduu yksek seviyeli eserler apnda eserler retememitir. 1860l yllarda Hersekli Arif Hikmet, Leskofal Galip, Osman ems, Kazm Paa, Yeniehirli Avni gibi airler Encmen-i uara ismi verilen bir iir hareketi balatarak divan iirinin yeniden g kazanmas iin almlarsa da bu istenen baary salayamamtr. Bununla birlikte eski divan tarz iir yazma almalar devam etmi, bu ynde oluturulmu iirlerden oluan yzlerce divan yazlmtr. Dnemin nemli divan airleri arasnda bulunan Keecizade zzet Molla (1785-1829) iirlerinde Fuzuli, Baki, Nef i, Nedim ve eyh Galibin etkisinde yazmtr. Leskofal Galip (1827-1867) iirlerinde Sebk-i Hindi slubunu devam ettirmi bir airdir. Osman Nev-
42
res daha ok ark ve mersiye trnde hret kazanmtr. Dnemin eski iir anlayn devam ettiren dier nemli airleri arasnda Yeniehirli Avni, Hersekli Arif Hikmet, Fehim ve Agah Paa saylabilir. Tanzimat dneminin yeniliki anlayta yazan airleri arasnda Namk Kemal ve Ziya Paa eski iir anlayn kyasya eletirerek gazel ve kaside gibi divan edebiyat trlerinde modern fikir ve konular yeni slupla yazmlardr. Bat edebiyatlarnda o dnemde popler olan vatan sevgisi, hrriyet, adalet, dayanma, sosyal ve bireysel haklar gibi konular iirlerinde ileyen bu iki air ayn zamanda Tanzimat dneminin nemli fikir ve siyaset adamdr. Siyasi grlerinden tr hayatlarnn byk blm srgnlerde gemitir. Muallim Naci eski iiri eletirmeden, onu yeni fikir, anlay ve slupla zenginletirerek zgn iirler yazmtr. Dnemin nemli Tanzimat airlerinden olan Abdlhak Hamit dil ynnden eskiyi devam ettirse de konu, teknik ve slup bakmndan yeniliki bir airdir. Servet-i Fnun akmnn airlerinden Recaizade Mahmut Ekrem iirin kafiye ve ekil zellikleri bakmndan da deimesi konusunda tartmalara katlm, o ynde deiikliklere gittii iirler yazmtr. Ancak XIX. yzyln sonunda divan iirinin vezni aruz, kafiye anlay istisnai durumlar olsa da genel olarak eskiden olduu gibi zellikle Arapa alnt kelimelerde hem gz (ayn harf) hem de kulak (ayn ses) bakmndan benzerlii esas alr. Bu yzylda Trke ilk gazetenin yaymlanmasyla gelimeye balayan gazetecilik dili ile roman trnn poplerlik kazanmasyla ortaya kan yeni tahkiye slubu Trk nesir dili iin dnm noktas olmutur. Gazeteler, sadece haber ve sosyal konularda yazlm makalelerin deil yeni yazlm roman ve hikyelerin de tefrikalar eklinde yaymland kltr vastalar olarak Trk dili, edebiyat ve kltr alannda kamuoyu yaratan bir g olmutur. Bu balamda 1831de Trke yaymlanan ilk gazete olan Takvimi Vekayiden sonra 1840 ylnda Ceride-i Havadis ve 1860ta Tercman- Ahval gazeteleri km, bunlar dierleri takip etmitir. Dnemin yazar, air ve aydnlar genel olarak gazetelerde de yazlar kan, ou siyasi ve sosyal alanlarda deiimi savunan fikir adamlardr. Tanzimat dnemi edebiyatlar iin edebiyatn en byk amac halk eitmektir. Bu sebeple edebi eserlerde yer yer propaganda izleri vardr. Bununla birlikte birok edebi trde ilk almalar ortaya koymalar bakmndan nc edebiyatlar olmulardr. XIX. Yzyl Trk Edebiyat hakknda bilgi iin XIX. Yzyl Trk Edebiyat kitabnzdan XIX. Yzyl Trk Edebiyatna Genel Bir Bak konusunu (s. 2-13) okuyunuz. XIX. yzylda Trkenin gelimesi dorultusunda ne gibi almalar yaplmtr? Aklaynz.
Tanzimat Dneminin nde Gelen Yazar ve airleri

inasi
Trk aydnlar tarafndan karlan ilk gazete olan Tercman- Ahvalin Agah Efendiyle birlikte ilk sahiplerinden ve yazarlarndandr. Fransada tahsil grrken Durub- Emsal-i Osmaniye isimli ataszleri derlemesini yapmtr. Memlekete dnnce 1860ta air Evlenmesi isimli ilk Trk tiyatro eserini yaymlamtr. Fransz iirinden yapt tercmeleri Tercme-i Manzume isimli kitapta, kendisinin yeni tarz iirlerini ise Mntehabat- Ear isimli kitaplarnda toplamtr.
Ziya Paa
nce Fransz edebiyatndan yapt tercmelerle kendisinden bahsettiren Ziya Paa, Encmen-i uara yelii de yapmtr. Namk Kemal ile birlikte Avrupada srgndeyken Muhbir ve Hrriyet gazetelerini kard. Avrupai dnce tarzn anlatt Terci-i Bend,
43
eletirel ynleri olan Terkib-i Bend, Dou iiri antolojisi olan 3 ciltlik Harabat ile dil ve edebiyat zerine grlerini aklad iir ve na makalesi yazarn en nemli eserleridir.
Namk Kemal
Trk edebiyatnn yenilemesi iin hem fikr alanda hem de uygulama alannda ok alm bir edebiyat ve devlet adamdr. Bir taraftan Hrriyet Kasidesi ve Vatan Mersiyesi gibi modern kavramlar eski iir kalplar iinde dile getirirken bir taraftan da Vatan Yahut Silistre gibi tiyatro eserleri ve ntibah gibi romanlar yazarak yeni edebiyat trlerinde eserler vermitir. Birinci Merutiyet idaresinin Ruslara kar yaplan savata baarszl zerine hkmet lavedilmi ve bu arada yazar, II. Abdlhamit tarafndan Magosaya srgne gnderilmitir. Avrupada da gazete kararak siyasi faaliyetlerini yrtm olan yazarn nemli eserleri, yukardakilerden baka, tiyatro alannda Glnihal, Akif Bey, Zavall ocuk, Kara Bela, Celaleddin Harzemah ve roman alannda Cezmidir.
Ahmet Mithat Efendi

lk dnem Trk romanclnn en verimli ve etkili yazardr. nceleri Namk Kemalin yaynlad bret gazetesinde yazan Ahmet Mithat bir sre Rodosta srgn hayat yaamtr. 1878 ylnda ok uzun mrl bir gazete olan Tercman- Hakikat gazetesini karmaya balam, yazlarn da genel olarak burada yaymlamtr. Trk romanclnda ok farkl konularda eser yazan bir edebiyat olarak bilinir. Onlarca roman arasnda Felatun Bey ile Rakm Efendi, Henz On Yedi Yanda ve Jn Trkler ok popler olmu eserlerdir.
emsettin Sami
Osmanl devlet adam ve edebiyatsdr. Trkede ilk roman olan Taauk- Talat ve Ftnatn yazardr. Trk dili, tarihi ve kltr konusunda bilinli almalar yapmtr. Bu alanda en nemli eserleri 6 ciltlik ansiklopedik bir alma olan Kamusl-Alam, Franszcadan Trkeye szlk olan Kamus- Fransevi, Trkeden Trkeye szlk olan Kamus- Trki ve okullar iin hazrlad eitli isimlerde Trke dilbilgisi kitaplardr.
Dnemin Dier air ve Yazarlar

Abdlhak Hamit iir ve tiyatro oyunu alanlarndaki eserleriyle, Ahmet Vefik Paa zellikle Moliereden yapt adaptasyon oyunlaryla, Nabizade Nazm gereki romanlaryla dnemin nde gelen yeniliki edebiyatlardr.
XIX. Yzyl Halk Edebiyat
Halk edebiyat bu yzylda halk klarnn usta-rak ilikisi gelenei iinde byk sanatlarn ve eserlerini yetitirmeye devam etmitir. Bu halk klar arasnda Anadoluda ne kan isimler arasnda Bayburtlu Zihni, Erzurumlu Emrah, k Dertli ve Dadalolu vardr. Azerbaycan sahasnda ise k Elesker dneme damgasn vuran ktr. Bu yzylda byk sosyal ve tarihi olaylar uzun manzumeler eklinde terennm eden destanlar da yazlmtr. Bunlar arasnda eitli klar tarafndan Trk-Rus ve Trk-Yunan savalarnn anlatld destanlar, Trk askerini ve komutanlarn vc ve yceltici cesurane ifadelerle doludur. Bunlardan baka Ispartal k Seyraninin Vaka-y Hayriye Destan, k Alinin Nizip Destan, Srurinin Silistre Savan anlatt yrd redifli destan bu trn dier nemli rnekleridir.
44
zet
1
Bat Trkesinin edebiyat dili olarak ortaya k srecinin nemli noktalarn ve Bat Trkesinin aydn zmre (divan) ve halk edebiyatnn genel zelliklerini aklayabilmek Bat Trkesi, Ouz Trkesi lehe ve ivelerini kapsayan bir terimdir. XIII- XV. yzyllarda Seluklu ve Osmanl corafyasnda konuulan Ouz Trkesi ivelerine dayal yazl edebiyat Trkesi XVI. yzyldan sonra geni lde Osmanl mparatorluunun bakenti stanbul konuma Trkesinin zelliklerini standart dil zellikleri olarak kabul etmitir. Nesimi, Habibi ve Fuzuli gibi baz air ve yazarlarn eserlerinde Azerbaycan blgesinde konuulan Ouz Trkesinin zellikleri grlse de bu ayrlk anlalmay engelleyecek dzeyde olmamtr. Bununla birlikte Bat Trkesi, dier blgelere ek olarak esas yaylma gcn Osmanl mparatorluunun siyasi alandaki baarlarna paralel olarak Anadolu ve Balkanlarda gstermitir. Osmanl Trkesi, ounlukla Arapa ve Farsadan alnan bilim, din, edebiyat ve kltr alanlarna ait dil malzemeleriyle srekli zenginleen ok gl anlatm zelliklerine sahip bir medeniyet dili olmutur. eitli eitim seviyelerine sahip lim, air ve yazarlar, bulunduklar ortam, eserlerini yazdklar kiilerin stats ve dier eitli sebeplerle farkl sluplar denemiler, yer yer hem nazm hem de nesirde ok soyut, ssl ve adal dille yazlm eserler ortaya koyduklar gibi daha sade slupla eserler de yazmlardr. Nesirde ok adal sluba ssl nesir, daha orta dzey eitimli kitleler iin yazlm orta snf Trkesine dayal sluba orta nesir, az eitimli kitlelere ynelik yazlm olduka sade ve dz nesir slubuna halk nesri ad verilmitir. Bat Trkesinin edebiyat trlerini ve bu trlerin zirve edebiyatlar ile eserleri hakknda ve Bat Trkesi edebiyat tarihinin akmlar, gelime dnemleri ve motifleri hakknda bilgi verebilmek Bat Trkesi, XVI. yzylda Osmanl mparatorluunun ykselme dneminde byk yazar ve airlerin yazdklar eserlerle klasik edebiyat dili dzeyine ulamtr. iirde zellikle Fuzuli, Arapa, Farsa ve Trke yazd eserlerle btn slam corafyasnda hret kazanmtr. Trke iirlerinde grlen alak gnlllk, cokunluk ve samimilik gibi slup zellikleriyle kendinden sonraki sanatlar derinden etkilemitir. Bu dnemde divan iirinde Baki, Badatl Ruhi
ve Hayali ok okunan ve sevilen yksek seviyeli iirler yazmlardr. Halk iirinde Krolu kahramanlk, Pir Sultan Abdal ise dini-tasavvufi iirleriyle dneme damgasn vurmutur. XVII. yzylda Osmanl edebiyat daha farkl nitelikler gstererek gelimesine devam eder. Bu dnemde airlerin bir ksm karmak terkiplerle soyut sz sanatlar yapmay ama edinmi Sebk-i Hindi ad verilen anlayla iirler yazd gibi dier bir ksm yer yer gnlk hayat daha canl yanstan yerel kelime ve deyimlerle zenginlemi mahall nitelikli iirler yazarlar. Nef i kaside trnde ve yergi iiri olan hiciv alannda baarl iirler yazmtr. Nabi, hikemi iir tarznda, eyhlislam Yahya, tasavvufi konularda, Sabit, yerel syleyilerde, Neati ve Naili ise Sebk-i Hindi slubunda baarl iirler yazmlardr. Bu yzylda nesir edebiyatnda Katip elebi ilmi nesir sluplarnda nemli eserlere imza atarken Evliya elebi nesir sluplarnn tamamnn grld Osmanl Trkesinin bir hazinesi saylan Seyahatname isimli eseriyle dneme damgasn vurmutur. Halk edebiyatnn en byk airlerinden saylan Karacaolan, Gevheri ve Ak mer bu yzylda yetimilerdir. XVIII. yzyl, yeni edebi anlaylarn ortaya kt bir dnem olmutur. Bir nceki yzylda yaylmaya balayan Sebk-i Hindi slubu eyh Galibin eserlerinde etkisini srdrrken yerel konu ve syleyilerle kendini gsteren iir anlay yaygn bir akm haline gelmitir. zellikle Nedimin iirlerinde stanbul hayat yresel kelime, deyim ve ifadelerle etkili biimde dile getirilmitir. Bu yzylda Nedim zellikle ark trnde, eyh Galip ise zgn soyut kavramlarla zenginletirilmi tasavvufi konularda ustalklarn ortaya koymu sanatlardr. Bu dnem nesir alannda birok sefaretnamenin yazld dnem olmutur. Bu yzylda Giritli Aziz Efendinin yazd Muhayellat isimli eser Trk hikye yazclnn ilk zgn eserlerinden saylr. Halk edebiyat alannda birok ak bu dnemde yaplan savalar destan gelenei iinde dile getirmilerdir. Dnemin nde gelen tekke airleri ise Diyarbakrl Ahmed Mridi ile Erzurumlu brahim Hakkdr. XIX. yzyl Osmanl Devletinin toplum ve siyaset alanlarnda modernlemeye balad dnemdir. Bu yzylda eski edebiyat gelenei devam etmi olsa da bu alanda nc ve nemli eserler ortaya konamam-
45
tr. Bununla birlikte Avrupadan gelen eitlik, hrriyet, kii haklar, merutiyet, millet ve vatan gibi kavramlar inasi, Namk Kemal, Ziya Paa ve Ahmet Mithat gibi yeni aydn yazar, air ve devlet adamlarnn yazd eserlerde yaygn olarak ilenmi, Trk edebiyat toplum ve siyaset alanlarndaki gelimelerin aynas ve ynlendiricisi olmutur. Modernleme amacna uygun olarak yeni mfredat programlarna sahip okullar kurulmu, bu okullarda Trke zorunlu ders olarak okutulmaya balanmtr. Bunun sonucu olarak Trk dili gramer kitaplar, Trke szlkler ve dil kltr kitaplar yazlarak Trkenin gelimesi, yaygnlamas ve standartlamas iin nemli almalara balanm ve nc eserler ortaya konmutur. Bu dnemde Bat edebiyatlarndan gelen roman, ksa hikye ve tiyatro trlerinde nemli almalar yaplm ve gazetecilik dili olumaya balamtr. inasi, Ziya Paa, Namk Kemal iir, tiyatro ve roman trlerinde, Ahmet Mithat Efendi ve emsettin Sami romanda nc ve etkili eserlere imza atmlardr. Bu yzyln nde gelen halk aklar arasnda Anadolu sahasnda Bayburtlu Zihni, Erzurumlu Emrah, Ak Dertli ve Dadalolu, Azerbaycan sahasnda ise Ak Eleskerdir.
46
Kendimizi Snayalm
1. Bat Trkesi iin aadakilerden hangisi kullanlmaz? a. Ouzca b. Gney-Bat Trkesi c. Gney Trkesi d. aatayca e. Osmanlca 2. Aadakilerden hangisi XVI. yzyl Trk edebiyat iin sylenemez? a. Baz air ve yazarlarn eserlerinde Azeri ivesi zellikleri grlr. b. Selanik, dnemin nemli bir edebiyat merkezidir. c. Fuzuli ve Baki dnemin ok nemli iki airidir. d. Agehi, Tatavlal Mahremi ve Edirneli Nazmi iirde yeni tarzlar ve sluplar denemitir. e. Trkeye Arapa ve Farsadan alnan kelimeler girmitir. 3. Aadakilerden hangisi Fuzulinin hretini salayan sebeplerden saylmaz? a. iirlerinde grlen cokulu ve samimi syleyi. b. Trkeden baka Arapa ve Farsa eserler de yazm olmas. c. Klasik slam iiri geleneine ve belagatine hakm olmas. d. Olduka yaln bir dil kullanmas. e. Eserlerinde eitlilik, orjinallik, din ve tasavvufi derinlik bulunmas 4. Aadakilerden hangisi ssl nesrin zelliklerinden deildir? a. Konuma dilinde kullanlmayan bir ok Arapa ve Farsa kelime kullanlmtr. b. Cmleler gereinden ksa tutulmutur. c. Uzun Farsa terkipler kullanlmtr. d. Soyut ve karmak tebih, istiare ve mecazlar kullanlmtr. e. Sk sk tarihi olaylara ve ahsiyetlere telmihte bulunulmutur. 5. Aadakilerden hangisi XVII. yzyl edebiyat iin sylenemez? a. Bozulan siyasi dzen edebiyatta zayflamaya sebep olmutur. b. iirde Sebk-i Hindi slubunun etkisi yaygnlamtr. c. Hikemi iirler yazlmtr. d. Byk nesir ustalar yetimitir. e. nceki asr kadar olmasa da nemli airlerin ekoller kurarak eserler verdii bir dnem olmutur. 6. Karacaolan iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Diyar diyar gezen halk adr. b. Kahramanlk konusu komalarnn ana konusudur. c. Komalar geni halk kitlelerinin sanat zevkine uygundur. d. Ak, sevgili ve ayrlk konularn ok iler. e. XVI. yzyln ikinci yarsyla XVII. yzyln birinci yarsnda yaamtr. 7. Aadakilerden hangisi XVIII. yzyl iirinin zellikleri arasnda deildir? a. Mahallleme eilimleri akm halini alarak iirde bir tarz olmutur. b. stanbulun sosyal hayat konuma Trkesi unsurlaryla iire yansmtr. c. Sebk-i Hindi slubu yerini baka sluplara brakmtr. d. Nabinin etkisi airler zerinde kalmamtr. e. air padiahlar sanatlar desteklemitir. 8. Aadakilerden hangisi Nedimin sanat iin sylenemez? a. Dnemin elence hayatn ve genlik kltrn yanstr. b. ark trnde ok baarldr. c. ehirli kitlelerin sanat zevkine hitap eder. d. Mesnevide ok baarldr. e. Lale Devri airi unvann kazanmtr. 9. Aadakilerden hangisi XIX. yzyl Trk edebiyat iin sylenemez? a. Yeni Avrupai kavramlar eski iir kalplar iinde ilenir. b. Roman ve tiyatro oyunu gibi yeni edebiyat trleri yaylmaya balar. c. iir yap ynnden kkl deiikliklere urar. d. Gazetecilik Trkesi olumaya balar. e. Leskofal Galip iirlerinde Sebk-i Hindi slubunu devam ettirmitir. 10. Aadakilerden hangisi Tanzimat dneminin zelliklerinden deildir? a. Eitilmi aydnlar iirlerini hece vezniyle yazmlardr. b. Trke, okullarda bamsz ders olarak okutulmaya balar. c. Devlet adamlar Trke gramer kitaplar yazarlar. d. Aydnlar Trk ataszlerini derlemiler, Trke szlkler hazrlamlardr. e. Trke ilk gazetenin yaynlanmasyla ortaya kan yeni tahkiye slubu Trk nesir dili iin dnm noktas olmutur.
47

1. d 2. b Yantnz yanl ise Bat Trkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVI. Yzyl Trk Dili ve Edebiyatnn Genel Grn konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fuzuli ve Eserleri konusunu yeniden yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ssl Nesir konusunu yeniden yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVII. Yzyl Trk Dili ve Edebiyatnn Genel Grn konusunu yeniden yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Karacaolan konusunu yeniden yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XVIII. Yzyl Trk Dili ve Edebiyatnn Genel Grn konusunu yeniden yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nedim konusunu yeniden yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XIX. Yzyl Trk Dili ve Edebiyatnn Genel Grn konusunu yeniden yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise XIX. Yzyl Trk Dili ve Edebiyatnn Genel Grn konusunu yeniden yeniden gzden geiriniz. Trkede var olan kelimelerin anlamlaryla edeerde olmamtr. Yaln ve balamdan ayr olarak tek bana deerlendirildiklerinde Trkedeki karlklaryla anlamca eit gibi grlen birok alnt kelime aslnda deyim, atasz ve donmu ifade kalplar iinde yeni anlam nanslaryla bir dierinin yerine geemeyecek ekilde kullanlmaya balam, bu ynyle Trkeye byk ifade incelii ve anlatm gc kazandrmtr. Bu durumu aklayan belki de en iyi rnek Farsadan geen kafa kelimesidir. lk bakta, Trke ba kelimesinin eanlamls olarak grlen bu kelimeden tretilen zeki anlamndaki kafal veya bir eyi dnmeden ylesine sylemek veya uydurmak anlamndaki kafadan atmak ifadelerinin ba kelimesinin kullanlmasna msaade etmemesi ve kullanld takdirde Trkede farkl anlamlara sahip ifadeler yaratmas bu durumu ok iyi aklar. Bu bakmdan bu trden alntlar sadece basit bir kelime alnts olmayp o kelimelerle birlikte yeni gr, duyu ve anlaylar karlayan soyut kavramlar Trk kltr ve dnce dzenine yerletiren ve Trkenin kavram ve alglama dnyasnn gelimesine ve genilemesine katkda bulunan nemli dil unsurlar olmutur. Sra Sizde 3 Yorum sorusudur. Aadaki aklamalara benzer nitelikli aklama kabul edilebilir bir cevap olacaktr. Fuzuli, Trke eserlerindeki stn edebi gc ve baarsyla birlikte yazd Arapa ve Farsa eserler sayesinde dnemin prestijli dilleri olan Arapa ve Farsann karsnda Trkenin edebi bir dil olarak varln kabul ettiren nemli sanatlarn banda gelir; nk Trke konuamayan slami toplumlara bir Trk olarak, kendi bildikleri dillerle ulaabilmeyi baarmtr. Eserlerindeki eitlilik, orijinallik, dini ve tasavvufi derinlik ve sahip olduu geni bir okuyucu ve izleyici kitlesiyle Ouz Trkesinin, slam medeniyetinin yeni ve gl bir edebi dili olarak Arapa ve Farsann yannda yerini almasn salam nemli birka yazar ve airden birisi olmutur. Sra Sizde 4 Osmanlcada grlen 3 nesir slubunun genel zellikleri: Ssl Nesir: a. Konuma dilinde kullanlmayan bir ok Arapa ve Farsa kelime kullanlmtr. b. Arapa ve Farsa kelimeler sk sk l, drtl, hatta beli Farsa terkipler iinde kullanlmtr. c. Sk sk tarihi olaylara ve ahsiyetlere telmihte bulunulmu, soyut ve karmak tebih, istiare ve mecazlar kullanlmtr.
3. d 4. b 5. a
6. b 7. d
8. d 9. c
10. a

Sra Sizde 1 Bu bir yorum sorusudur. rencinin Osmanlca iin kullanlm olan lisan- Trki, Trki, Trke ve halen kullanlmakta olan Osmanl Trkesi terimlerinden bahsetmesi ve bunlarla ilgili mantki yorum yapmas beklenir. Nasl ki Bat Trkesi iin bazen Gney-Bat Trkesi, bazen Bat Trkesi ve bazen de Ouzca ve Ouz Trkesi terimleri kullanlyorsa, Osmanlca iin de birden ok terimin kullanlmas normaldir. Bundan dolay gnmzde yaygn olarak kullanlan Osmanlca ve Osmanl Trkesi terimlerinin her ikisi de uygundur. Sra Sizde 2 Yorum sorusudur. Aadaki aklamalara benzer nitelikli aklama kabul edilebilir bir cevap olacaktr. Trkeye Arapa ve Farsadan alnan kelimler daha ok isim, sfat ve az sayda zarf ve balalar olmutur. Her yeni giren bu trden kelimeler Trkeye bir anlam incelii katm, karl
48
d. Cmleler birbirine secilerle ve edatlarla balanarak uzatlm ve konunun ana fikrini anlamak zorlamtr. Orta Nesir: a. Osmanl aydnlarnn konuma dili zelliklerine yakn daha anlalr ve klfetsiz nesir slubudur. b. Eitimli kesimlerin gnlk konumalarnda da kullandklar alnt kelime, ksa terkipler ve yaygn olarak bilinen slami ve ilmi terimler bu nesir slubunda tabii bir ekilde kullanlr. c. Cmleler nispeten daha ksa, rnekler ve edebi sanatlar daha somut ve hayattandr. Halk Nesri: a. Halkn gnlk konuma Trkesi unsurlaryla oluturulmutur. b. Mensur destanlar, halk hikayeleri, peygamber kssalar, menakpnameler, masallar, nasihatnameler, falnameler ve ilmihaller daha ok bu slupla yazlmtr. c. Konuma dilinin kelime hazinesi ve cmle yapsyla kurulan bu slupta halk inanlar, ataszleri, basit benzetme ve istiareler ve gnlk hayattan alnn rnekler ok kullanlr. d. Yer yer ivelerden alnm kelime, ifade ve gramer ekilleri ile azlarda yaamaya devam eden Eski Anadolu Trkesinin zellikleri de grlr. Bugnk Trk nesir dilinde her ne kadar Osmanlcada birbirinden byk lde farkl grlen nesir slubu olmasa da birbirinden farkllklar gsteren nesir sluplar vardr. inde birok terim, kapsaml tamlama ve yaz diline zg ifadeler bulunan bilimsel bir yaznn slubuyla bir gazete haberinde kullanlan nesir slubu arasnda farklar vardr. Benzer ekilde iinde yaygn kullanlmayan bir ok yeni tretilmi kelime ile Arapa ve Farsa kkenli kelimelerden zellikle kanan nesir slubu ile geleneksel konuma dili slubu ve Arapa ve Farsa kkenli kelimeleri youn olarak kullanan yaz sluplar arasnda yer yer anlamay zorlatracak derecede farkllklar olabilmektedir. Ksaca Osmanlcada var olan nesir sluplar kadar net ve belirgin olmasa da Trkiye Trkesinde de eitli seviyelerde nesir sluplar mevcuttur. Sra Sizde 5 iirde ortaya kan Sebk-i Hindi slubu, yerel ses ve syleyilerle yerel konularn dile getirilmesi eilimi (mahallleme), hiciv ve hikemi tarz iirin g kazanmas gibi zellikleriyle XVII. yzyl iiri XVI. yzyl iirinden farkllar.
Sra Sizde 6 XVII. yzylda ak edebiyatnda Karacaolan, Gevheri ve Ak mer, tekke edebiyatnda Aziz Mahmud Hdayi ve Niyazi-i Msri gibi sanatlar halk kltrnn gelimesi, geni corafi alanlar zerinde ortak bir Trk dili kltrnn olumas ve Trkenin ilek bir dil olarak yaylmas bakmndan hem kendi dnemlerinde hem de sonraki dnemlerde yzyllarca srecek bir ekol yaratmlardr. zellikle Gevheri ve Ak merin klasik iirin dil ve slubundan etkilenerek oluturduklar aruz vezinli komalar bu halk iiri trnn ehirli ve okumu evrelerce de beenilmesine ve benimsenmesine vesile olmutur. Sra Sizde 7 Aadaki aklamalar dorultusunda yaplan yorum ve aklamalar doru kabul edilmelidir. Yerel dil, ive ve kltr unsurlar ile halk yaaynn genel bir eilim olarak etkili biimde manzum eserlerde grlmesi olarak bilinen mahallleme gelenei yaygnlk kazanarak bir akm haline gelmitir. Bir nceki dnemde Nabi ve Sabitin iirlerinde yaygn kullanlan ataszleri, deyimler ve gnlk hayata dair referanslar XVIII. yzylda sadece gazel trnde deil mesnevi, ehrengiz, manzum tarih ve mizahi iirlerde de yaygn bir ekilde grlmeye balamtr. Dinleyici kitlesinin hayat ve kltr seviyesinin buralarda sunulan eserlerde gzetilmesi, konuma Trkesini ve halk beenisini sanatn merkez alan haline getirmi, bu durum Trk dili ve edebiyatnn gelime ynn ok olumlu bir ekilde etkilemitir. Halk iirindeki koma nazm ekliyle de byk benzerlikler gsteren ark tr Nedimle byk ne kavumu, elence, gezip tozma, mzik, dnyevi ak, kadn ve erkek modas, konuma slubu ve adab ve genlik ilikileri bu iir trnde renkli duyu, dn ve imajlarla tasvir edilmitir. Sra Sizde 8 Yeni kurulan modern eitim kurumlarnda Trke zorunlu bir ders olarak okutulmaya baland iin Trke gramer kitaplar yazlmtr. Bu durum Trk dili ve edebiyatnn gelimesi, yaygnlamas, standartlamas ve en nemlisi kurumsallamas bakmndan ok etkili olmutur. Bu ynde devlet yneticilerinin kendileri Trkenin kurallarnn oturtulmas, gramerinin yazlmas ve bunlarn belirli bir seviyeye ulatrlmas iin ciddi zaman harcamlar ve eserler yazmlardr. Bu alanda Fuat Paa ile Ahmet Cevdet Paann 1851 ylnda yazdklar Kavaid-i Osmaniye, Trkenin ilk okul grameridir.
49
Bu almay daha sonra birok devlet adam tarafndan hazrlanan gramer ve szlk almalar ile atasz derlemeleri izlemitir. Bunlar arasnda asrn ikinci yarsnda, inasinin Trk ataszleri derlemesi olan Durub- Emsal-i Osmaniye ve Ahmet Vefik Paann Lehe-i Osmani ile emsettin Saminin Kamus- Trki isimli szlkleri bu ynde nc almalar olmulardr.
Banarl, N.S. (1971-1972). Resimli Trk Edebiyat Tarihi, 2 Cilt, stanbul. Develi, H. (1995). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre XVII. Yzyl Osmanl Trkesinde Ses Benzemeleri ve Uyumlar, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Dilin, C. (1992). rneklerle Trk iir Bilgisi, Ankara: Trk Dil Kurumu. Duman, M. (1995). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre XVII. Yzylda Ses Deimeleri, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Evin, A.. (1983). Origins and Development of the Turkish Novel, Minneapolis: Bibliotheca Islamica. Ggn, .(1992). Tanzimat Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, (Cilt 3: Edebiyat), 2. Bask, Ankara: TKAE. s. 379-423. Glpnarl, A. (1948). Fuzuli Divan, stanbul: nklap Kitabevi. Glpnarl, A. (1972). Nedim Divan, 2. Bask, stanbul: nklap ve Aka. Halman, T. ve dierleri (2006). Trk Edebiyat Tarihi, cilt 2, Ankara: Kltr ve Turizm Bak. Yay. pekten, H. - M. sen (1992). XVI. Yzyl Divan Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, (Cilt 3: Edebiyat), 2. Bask, Ankara: TKAE. s. 130-156. pekten, H ve. M. sen (1992). XVIII. Yzyl Divan Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, (Cilt 3: Edebiyat), 2. Bask, Ankara: TKAE. s. 185-207. sen, M. - O. Horata-M. Macit-F. Kl-. H. Aksoyak (2006). Eski Trk Edebiyat El Kitab, Geniletilmi 4. Bask, Ankara: Grafiker Yaynclk. sen, M. - C. Kurnaz. XVII. Yzyl Divan Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, (Cilt 3: Edebiyat), 2. Bask, Ankara: TKAE. s. 157-184. sen, M. - C. Kurnaz. XIX. Yzyl Divan Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, (Cilt 3: Edebiyat), 2. Bask, Ankara: TKAE, 1992. s. 208-223. Kocatrk, V.M. (1970). Trk Edebiyat Tarihi, Ankara.
Kurnaz, C. (1990). Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Denemeler, Ankara: Aka Yaynlar. Kprl, M.F. (1980). Trk Edebiyat Tarihi, 2. Basm, stanbul: tken. Levend, A. S. (1972). Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, 2. Bask, Ankara. Macit, M. (2005). Divan iirinde Ahenk Unsurlar, stanbul: Kap Yaynlar. Ouz, M. . (2007). (Editr) Trk Halk Edebiyat El Kitab, Ankara: Grafiker Yaynclk. zn, M.N. (1941). Son Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul: Maarif Matbaas. Tanpnar, A. H. (1967). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul. Turan, F. (2008). Synthesising the Novelties within Old Structures: Voicing New Trends in Old Genres in the 18th Century Ottoman Poetry, Archivum Ottomanicum 25, Wiesbaden, s. 151-172. Turan, F. (2007). Forming the Modern Diction of Tanzimat Turkish: Words and Expressions of Modernity in Seyhatnme-i Londra, Turkic Languages 11/2 (2007) Wiesbaden, s. 159-181. Turan, F. (2003). Choice of Speech and Literary Form as Semiotics of Ideology: Poetics of Ahmed Nedim and Robert Burns in Voicing Two 18th Century Local Cultures, New Approaches: Culture, Language, Literature, cilt II, stanbul, s. 29-64. Turan, F. (1998). Halk Osmanlcas I: Melhameler ve Bir XVII.. Yzyl Melhamesi, Bir: Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi; Prof. Dr. Kemal Eraslan zel Says (Festschrift), 9-10, stanbul, s. 681-705.
3
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; XVI-XIX. yzyllar arasndaki Trkenin genel imla zelliklerini tanmlayabilecek, Dilde meydana gelen ses olaylarn aklayabilecek Hangi eklerin yzyllara gre nasl okunmas gerektiini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
mla Fonoloji Dil Uyumu Dudak Uyumu nsz Uyumu Morfonoloji
indekiler
MLA FONOLOJ SES OLAYLARI MORFONOLOJ
mla, Fonoloji ve Morfonoloji
mla, Fonoloji ve Morfonoloji

Trkeyi yazya geirmede en uzun sre kullanlan alfabe, Arap kkenli Trk alfabesidir. Yaklak olarak bin yl boyunca Trkeyi kaydetmede bu alfabe, Trkenin asli seslerini gstermekte olduka yetersiz kalmtr. Bu yetersizlik yznden pek ok glkle karlalm, zellikle imlada doan kargaa, yzyllar boyunca srmtr. Trkenin morfonolojisinde nemli olan nlllerin nlk/artlk, genilik/darlk gibi zellikleri Arap kkenli Trk alfabesinde aka grlmez. Arap alfabesinin kullanld zamanlarda imla ve telaffuz arasndaki farkllk Trke iin daha byk boyutlara ulamtr. Arap harfli metinlerdeki imla kalplamas, bu alfabenin brakld tarihe kadar devam etmi; dil tarihi iinde meydana gelen deimeler, Arap harfli imlaya ok az yansmtr. Arap alfabesinde nszlerde, konuma cihazndaki birbirine yakn k noktalarna gre eitlenen bir bolluk vardr; /h/, /k/, /s/, /z/ fonemleri birden fazla iaret ile karlanmaktadr. Trke ise, ses yaps bakmndan Arapann aksine nller zerine kurulmutur. Trkede nszlerin k noktalarna gre ayr ayr iaretlerle gsterilmesine gerek yoktur. Trkenin sekiz nlsne karlk Arapann bazen ksa bazen de uzun sylenen nls vardr. Arap imlasnda ksa nller gsterilmez, sadece uzun nl- Arap alfabesinde oluum noktalarna gre eitlenen ler gsterilir. Bu durum Trkenin de imlasn etkilemitir. nllerin ou kez yazlma- birbirine yakn nszler vardr: mas veya yazllarnda genellikle birliin bulunmamas Trke kelimelerin okunu- sin , sad ( , peltek) se . Trkenin sekiz nlsne karlk larn gletirmitir. Bu sorunu bir nebze olsun zmek iin kullanlan harekeler de nl iareti vardr: elif , vav Trkenin nllerini tam olarak karlamamtr. nk bu nl iaretleri nlnn sa- ,ye . dece dzlk/yuvarlaklk zelliini gsterir; nlk/artlk, genilik/darlk gibi zelliklerini gstermez. Arap harfli metinlerde hareke kullanm, belki yazm hzn yavalatt iin, belki de imlann kalplamaya balamas sebebiyle XV-XVI. yzyllardan sonra yok denecek kadar azalmtr. Bu durum dildeki dudak uyumunun da takip edilememesi anlamna gelmektedir. Kelime tabanndaki uyum elif, vav, ye harfleri ile bir dereceye kadar tespit edilebilir; fakat bu harflerin de gsterilmesinde birlik salanamamtr. Bilhassa, nllerin yazlmamas kelimenin morfonolojisini tespite imkn vermez. Arap harfli alfabe deimeye balayan telaffuzlar tam olarak yanstmaz. Ancak, halka bilgi vermek iin yazlan veya yaz diline vkf olmayan mstensihler tarafndan oaltlan eserlerde belli bir oranda, telaffuz zelliklerini grmek mmkndr; fakat bu telaffuz ve uyumlu yazllar bile standart imlann basksyla deimektedir. Bilhassa //, /i/ sesleri ile biten ve ye harfi ile yazlan eserlerde durum byledir. Bunlarn dudak uyumuna bal olarak vav ile yazld rnekler olduka seyrektir. Baz eserlerde gelip kelimesi-
MLA
52
nin Arap harfli imlada gelb eklinde yazld, fakat gelip eklinde okunduuna dair bilgiler vardr. Her ne kadar kalplam olsa da bazen imlada farkllklarn grlmesi ayr bir sorundur. Arap harfli metinlerde deiik telaffuzlardan doan farkl yazllar, bazen ayn metinde, hatta ayn satrda/msrada bile grlmektedir. Telaffuzdaki kararszlk ve farkllklar, ayn metindeki deiik yazllarn asl sebebidir. Bu durumun en ok Trke kelime ve ekler iin geerli olduu da unutulmamaldr. nk, Arapa ve Farsadan alnan kelimelerin imlas genelde, bu dillerdeki ekilleriyle yerlemitir.
Arap Harfli ve eviriyazl Eserler
eviriyazl metinler Latin, Grek ve Ermeni gibi Arap alfabesinden farkl alfabelerle yazldklar iin Arap harfli imlada aka grnmeyen baz sesleri bu metinlerde grmek mmkndr.
Arap alfabesi fonetik bir alfabe deildir ve bu alfabe ile Trkenin sesleri tam olarak gsterilememitir. Buna bir de imla kalplamas eklenince dilde meydana gelen deimeler ve telaffuz zelliklerini Arap harfli eserlerden tespit etmek daha da gleir. Deimeye balayan ekiller ve telaffuz zellikleri ya Seyahatname gibi konumay yanstan eserlerde ya da yabanclar tarafndan Latin, Grek ve Ermeni alfabeleri ile yazlan eviriyazl eserler denilen gramer ve szlklerde grlebilir. Bu eserlerin en nemlileri -yazarlarnn adlaryla- unlardr: Molino (Mol.): Latin harfleri ile 1641 ylnda baslan eser talyanca-Trke szlktr. Hem Trke kelimeler hem de Arapa ve Farsa kelimelerin konuma dilindeki ekillerini gsteren nemli bir eserdir. Parigi (Par.): Harekeli Arap harfleri ile 1665 ylnda yaymlanan eser talyanca-Trke bir szlktr. Meninski (Men.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1680 ylnda yaymlanm bir szlktr. Madde balar Arap alfabesi ile verilmi, sonra yanlarnda Latin harfleri ile telaffuzu gsterilmitir. Kelimelerin konumadaki ekilleri aka kaydedilmitir. Viguier (Vig.): Latin harfleri ile 1790 ylnda Franszca yazlm ayrntl bir gramer kitabdr. Carbognano (Car.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1794 ylnda yazlm bir gramer kitabdr. Telaffuzda meydana gelen deimeler Latin harfleri ile gsterilmitir. Binachi (Bia.): Hem Latin hem de Arap harfleri ile 1843 ylnda yazlm FranszcaTrke szlktr. Latin harfleri ile Trke ve alnma kelimelerin telaffuzlar gsterilmitir. Osmanl imlasndaki kargaann en byk sebebi nedir?
FONOLOJ nl Uyumlar
Osmanl Trkesinde dil uyumu byk oranda vardr. Dudak uyumu ise XVII. yzyla kadar Eski Anadolu Trkesindeki gibi yoktur.
Dil Uyumu Kelime Tabanlarnda Dil Uyumu

Trkenin btn nllerini gstermeyen Arap harfli imlada dil uyumunu tespit edebilmek ok gtr. Dil uyumu ancak artlk ve nlk zellii tayan baz harfler sayesinde tespit edilebilmektedir. Kaf ( ), t ( ), sad ( ), elif ( ), medli elif ( ), ha ( ), h ( ) ve z ( ) harfleri kelimenin art nll; te ( ) sin ( ), kef ( ), he ( ) ve ze ( ) ise kelimelerin n nll okunmas konusunda yol gsterici olabilir.
3. nite - mla, Fonoloji ve Morfonoloji
53
Trke Kelimelerde Dil Uyumu

Klasik Osmanl Trkesi dneminde bu uyum esas olarak vardr, fakat tpk Trkiye Trkesinde olduu gibi uyuma aykr rnekler de bu dnem metinlerinde grlmektedir: inanmak, iman. Trkiye Trkesinde dil uyumuna bal olmayan elma, karde, hani, hangi, dahi gibi kelimelerin alma, karda, karnda, kang, kank, dah gibi dil uyumuna bal ekilleri Seyahatname ve Risale-i Garibe gibi konumay yanstan Arap harfli metinlerde ve Molino, Meninski ve Viguier gibi Latin harfli metinlerde grlr.
Alnma Kelimelerde Dil Uyumu

Alnma kelimeler zellikle ses yaps bakmndan dil uyumuna uygun hle gelirler. Fakat, alnma kelimelerin imlada alndklar dildeki ekli ile yazlmasnn bir gelenek hline gelmesi, zellikle Arap harfli metinlerde bu kelimelerdeki dil uyumunun tespitini gletirmektedir. Arap harfleri ile yazlan bir kelime tabanndaki dil uyumu kelimeden sonra getirilen ve artlk-nlk zellii tayan {+cgaz}, {+cigez}; {+ck}, {+cik}; {+lk}, {+lik}, {+luk}, {+lk} gibi ekler sayesinde bir nebze de olsa tespit edilebilir. eviriyazl metinler ise alnma kelimelerin dil uyumuna balanp balanmadklarn aka ortaya koyarlar. imdi aadaki alnma kelimeleri hem Arap harfli hem de eviriyazl metinlerde dil uyumu bakmndan inceleyelim: avret: Arapadan alnan avret kelimesinin, {+ck} ekini alp avratk ( ) eklinde yazlmas, kelimenin o dnemde toplumun bir kesimi tarafndan dil uyumuna bal olarak sylendiini gsterir. Kelimenin aslna uygun olarak avret eklinde de telaffuz edildiini eviriyazl metin yazarlar kaydetmilerdir. Avret kelimesi Molinoda avrat/avret; Meninskide ise avret eklindedir. haste: Farsadan alnan hasta kelimesi, Arap harfli metinlerde asli imlas ile ( ) yazlmtr. Fakat kelimenin metinlerde {+caz} ( ) ve {+lk} ( ) gibi art nll ekleri almas dil uyumuna balandn gsterir. Kelime Molinoda hasta; Meninskide ise haste/hasta gibi farkl ekillerde kaydedilmitir. Yukardaki rnekler Klasik Osmanl Trkesinde alnma kelimelerin hem asli (avret, haste) hem de dil uyumuna balanm ekilleri ile (avrat, hasta) yan yana kullanlmakta olduunu gsterir. Bu kelimelerin asli ekilleri okumu kiiler tarafndan, dil uyumuna balanm ekilleri ise halk arasnda kullanlan ekillerdir. Molino, Parigi, Meninski, Viguier, Carbognano ve Bianchi gibi metinlerin verileri pek ok alnma kelimenin dil uyumuna bal olduunu gstermektedir. Bu uyumlu kelimelerin bir ksm Evliya elebinin Seyhatnamesinde de dil uyumuna bal olarak karmza kar:
Kelime yine fakr mye humbere pre
Sey. yine fakr mye/ maya kumbara para
Mol. ayna fakir maya kumbara pre/ para
Par. ayna fakir/ fakr mye kumbara pre/ para
Men. ayna fakir mye/ maya kumbara pre/ para
Vig. yine/ ayna fakir
Car.
Bia. ayne/ ayna
fakr mye / maya
Tablo 3.1 Molino, Parigi, Meninski, Viguer, Carbognano ve Bianchiye gre alnma kelimelerin dil uyumu bakmndan incilenmesi
pre/ para
para
pre/ para
54
Trke ve alnma kelimelerde dil uyumunun ipular nelerdir?
Eklerde Dil Uyumu

Klasik Osmanl Trkesi dneminde eklerin byk bir ksm dil uyumuna bal iken baz ekler uyumsuzdur. Baz eklerin kelimelere dil uyumuna aykr olarak gelmesi Trkiye Trkesi azlarnda da karlalan bir durumdur. u ekler Klasik Osmanl Trkesinde dil uyumuna aykr olarak da kelimelere eklenebilmektedir: {-AcAK}, {-AK}, {-ArAK}, {+CAgAz}, {+CAK}, {+CIK}, {+CUGAz}, {-DUK}, {-gIl}, {-(X)K}, {+lXK}, {-mAK}. Alnma kelimelerdeki dil uyumuna aykr telffuz kararszlklar, /c/ foneminin n damaksllatrc etkisi ve az zellikleri sebebiyle ortaya kmaktadr: dutacek, olacek; boacigez, acigez, pcigez; akcaz, kapucaz; bayrcik, kocacik; depec, derec, semizc; uyugen; sru; bekil, aclik, yavuzligile; tzl; zlema, itma; todgi; geldu, istedu, olgeldu.
Dudak Uyumu Kelime Tabanlarnda Dudak Uyumu

Arap harfleri ile yazlm metinlerde tre esre stn gibi harekeler yardm ile dudak uyumunu tespit etmek, dil uyumuna gre daha kolaydr. Harekenin bulunmad metinlerde ise dudak uyumu ancak vav " " ye " " gibi harfler sayesinde tespit edilebilir. Klasik Osmanl Trkesinde nceleri kelime tabanlarnda dudak uyumu yoktu: altun, bldurcn, alu, del, ey, gmi, inc, kend, ord, bir, pus, sri, uyu, yavru. XVII. yzyldan itibaren ise baz kelimeler uyumlu ve uyumsuz olarak metinlerde yer alr: arkr / arkur, bitn / btn, demr / demir, erk / erik, kra / krau, ko / kou, kur / kuru, rt / rti, pusu / pus, saru / sar, toru / tor, tut / tutu. XVII. yzylda yazlm bir eviriyazl metin olan Meninski, son seste ile yazlan baz kelimeleri ile kaydetmitir: arkuru / arkr , buza / buzau . Bu da konuma dilinde baz kelimelerde dudak uyumunun bulunduunu gsterir. Viguier ve Bianchide ikili ekiller grlr: aur-ar, in-iin, kapu-kap; bnarbunar-punar, bor-boru, del-deli, t-ti.
Eklerde Dudak Uyumu

ETTde dudak uyumu yoktu. Bu uyum, Osmanl Trkesi dneminde baz eklerde XVI., bazlarnda XVII. yzylda tekrar gelimeye balam ve XVIII. yzylda byk oranda tamamlanmtr. XVII. yzyl, eklerin byk bir ksmnn hem dz hem de yuvarlak nll tabanlardan sonra uyumlu ekillerinin grlmeye balad dnemdir. Eklerde dudak uyumu eklerin dz ve yuvarlak nll olmalarna gre iki ana balkta incelenebilir: Dz nll Ekler Bu snftaki eklerden {+CI} isimden isim yapma eki ( +), {-DI} grlen gemi zaman eki ( -), {+(s)I} teklik 3. ahs iyelik eki ( +), {+I} ykleme hli eki ( +), {-IcI} fiilden isim yapma eki ( -) ve {+IncI} ( +) isimden isim yapma eki gibi ekler Arap harfli imlada hep ye ( ) harfi ile yazlmtr. Bu sebeple Arap harfli imla bu eklerdeki dudak uyumunu gizlemitir. Baz harekeli Arap harfli metinlerde bu eklerin dudak uyumuna bal ekilleri imlaya yansmtr: gzcsi, grdler, gnlni, kokusundan, sorucusun. rneklerde dudak uyumuna bal olan ekler i seste kalan eklerdir.
55
Dz nll ekler dudak uyumuna en son balanan ekler olarak kabul edilir. Bunun sebebi de eklerin ye ( ) harfi ile yazlmalardr. Mesela, ykleme hli eki Arap harfli metinlerin tamamnda dz nlldr, Arap harfli imlada hep ye ( ) harfi ile yazlmtr. Bu dz nll yazm, ykleme hli ekinin Arap alfabesinin braklmasndan sonra dudak uyumuna baland anlamna gelmez. eviriyazl metinler, ykleme hli ekini Arap harfleri ile ye ( ) eklinde gsterirler ama Latin harfli ksmda eki dudak uyumuna bal olarak verirler: Viguier: szn; Carbognano: blbl, kapuyu; Mirza Kazm Bek: bunu, olumuzu. eviriyazl metinlerde dz nll ekler dudak uyumuna byk oranda baldr: Molinoda dz nll ekler bir iki ek hari dudak uyumuna bal deildir: odunci, grdi, uci - stne, suy, rdici - dnci, drdinci. Carbognanoda dudak uyumuna baldr: yolcu, yrd, kuyusu, okuyucu, otuzuncu. Viguierde dudak uyumuna baldr: oduncu, dd, otuzunu, grc, dokuzuncu. Dz nll ekler, XVII. yzylda dudak uyumuna balanmaya balam, uyum XVIII. yzylda tamamlanmtr. Dz nll eklerdeki dudak uyumu Arap harfli imlaya nadiren yansmtr. eviriyazl metinlerde dz nll eklerin dudak uyumuna bal ekilleri kaydedilmitir. XVIII. yzyldan itibaren btn dz nll ekler Arap harfli imlaya yansmasa da dudak uyumuna balanmtr.
Yuvarlak nll Ekler Yuvarlak nll ekler Osmanl Trkesinde genellikle ile, baz harekeli metinlerde ise veya ile yazlan eklerdir. Bu eklerin bir ksm Arap harfli imlada harfi ile yazlan {+ArU} yn eki ( +), {-GU} fiilden isim yapma eki ( +), {+lU} isimden isim yapma eki ( +), {-U} fiilden isim yapma eki ( +), {-DUK} sfat-fiil eki ( (+ + , {-DUr-} fiilden fiil yapma eki ( +), {-sUn} teklik 3. ahs emir eki ( +) , {-Up} zarffiil eki ( -), {-(U)r} geni zaman eki ( -) ve {-(U)r-} fiilden fiil yapma eki ( -) gibi eklerdir. Bir ksm yuvarlak nll ekler ise harfi ile yazlmasalar da ETTde ve baz harekeli Osmanl Trkesi metinlerinde ile gsterilen {-AlUm} emir kipi teklik 1. ahs eki( +) , {+CUK} isimden isim yapma eki ( + +) , {+CUGAz} isimden isim yapma eki ( + +) , {+nU} ilgi hli eki ( +) ve {+sUz} isimden isim yapma eki ( +)gibi eklerdir.
yukar, sevgili, gidelim, balkl, yaz, virdigi, bildirdi, alp, olanck, birinin.
bal ekilleri bazen Arap harfli imlaya yansmtr:
Dz nll eklerde olduu gibi yuvarlak nll eklerde de eklerin dudak uyumuna
eviriyazl metinlerde yuvarlak nll eklerin dudak uyumuna bal ekilleri Arap harfli metinlere gre daha ak ve daha ok kaydedilmitir: Molinoda yuvarlak nll eklerin hem dudak uyumuna bal hem de ikili ekilleri grlr: ieri, kavudii, sevgi / sevg, datl / datlu, bildirmek / bildrmek, elcigez, kucugaz, dutalm. Carbognanoda dudak uyumuna baldr: ileri, sevdiim, eritdir-, sevsin, atl, oglan, eriyip. Viguierde yuvarlak nl ekler dudak uyumuna baldr: dar, bildiyim (bildiim), kazdklar, usandr-, atsn, adal, akrl, adann, edip. Dudak uyumuna en son balanan eklerin hangileri olduunu aklaynz?
56
Arap harfli imla belirli kurallara dayanr ve bu imla konumadaki btn sesleri gstermez. Bu sebeple hem kelime kkleri hem de eklerde nsz uyumunu tespit etmek zordur. Metinlerde kelime ii ve eklenmede genellikle tonlu nszler yazlr. ou zaman tonsuz nszler yazlmaz. Bu da nsz uyumunu gizleyen bir yazm zelliidir. Tonsuz nszler kelime tabanlarnda son ses konumunda grlrken eklemede ilk nszler ok byk oranda tonludur. Arap harfli imlada , , gibi harfler, tonsuz nszlerden sonraki nsz uyumunu gizlemektedir. mlann el verdii lde Arap harfli metinlerde kelime tabanlarnda ve eklerde nsz benzemeleri yle incelenebilir:
nsz Benzemeleri
Kelime Tabanlarnda
a. Tonlu nszlerden sonra: -lc- : kolcak , -l- : alak , -lg- : glge , -lk- : dilki , -nc- : inc , -n- : sanmak , -ng- : zengi , -nk- : tfenk , -rc- : bldurcn , -r- : burak , -rg- : grgen , -rk- : arka , -rd- : bgrdlen , -rt- : bgrtlen , -yk- : toykar . b. Tonsuz nszlerden sonra: -k- : ke , -p- : kopa , -st- : istemek -k- : baka . Alnma kelimeler Osmanl Trkesinde orijinal imlalar ile yazld iin nsz uyumuna bal deildirler. Az sayda alnma kelimenin nsz uyumuna girdii eviriyazl metinlerde grlmektedir: Molino: espab, iptida, ispat. Parigi: ren-per , makpere , nispet , meskr . Carbognano: iptida, ikzar. Viguier: esbab / espap, ibdida / iptida.
Eklerde
Arap harfli metinlerde nsz uyumuna konu olan ekler ilk nszlerine gre C, D ve G snf olmak zere balkta incelenebilir. Bunlardan C ve D snf ekler Arap harfli metinlerde ve ile yazlmtr. Bu imla tarz da tonsuz tabanlardan sonra nsz uyumu hakknda kesin hkmler vermeyi engellemektedir. G snf ekler ise n nll tabanlardan sonra , art nll tabanlardan sonra ise ve ile yazlr. Bu sebeple n nll tabanlardan sonra harfinin /k/ veya /g/ nszlerinden hangisini karlad aka tespit edilemez. Arap harfli metinlerde C, D ve G snf eklerin tonsuz tabanlardan sonra az sayda , , ile yazlan ekli grlmektedir. eviriyazl metinlerde nsz uyumuna bal daha fazla rnek vardr:
C Snf Ekler
Molino: rakamci, eli, gzcgez, fidancik. Parigi: bekilik , cenki , nads ; gkek ; Rodosck . Meninski: aak. Viguier: ahc, kocuk. Carbognano: ekmeki, koyuncugaz, koyuncuk
D Snf Ekler
Parigi: ektirir gemi , degitrmek ; mezdda / mezdta satmak / , saatte ; nispetden . Meninski: elifte, gelite, kpekten, atr, get / ged. Viguier: rdekde, rdekden, ayakda. Carbognano: etden, vilayetdir.
57
nsz uyumu Arap harfli eserlerden deil eviriyazl metinlerden tespit edilebilir.
G Snf Ekler
Parigi dkn ; yapkan dkn. Viguier: akn.
; bk , baka . Meninski: keskin,
SES OLAYLARI
Ses olaylarnda incelenecek rneklerde, / iareti ikili kullanm, < iareti ise kendisinden sonra gelen kelimenin asli olduunu gsterir.
Ses Dmesi
nl Dmesi
Osmanl Trkesinde nl dmesi hem Trke hem de alnma kelimelerde grlr. Bu olay esasen ncelikle konuma dilinde balar. Sonra bu dmelerin bir ksm yazya yansr. nl dmesinin en byk sebebi nlnn vurgusuz olmasdr.
n Seste nl Dmesi
n seste nl dmesi Trke kelimelerde az grlr.
Sey. scak stma isicak/ issicak stma Mol. isicak/ issicak sitma / stma/ isitma Par. scak stma / stma Men. issicak/ sscak / sicak isitma / sitma Bian. isscak/ scak istma / stma
Tablo 3.2 n seste nl dmesi
Orta Hecede ( Seste) nl Dmesi

Osmanl Trkesi metinlerinde nl dmesi meydana gelmi kelimelerin yannda nl dmesinin bulunmad rnekler de vardr.
Sey. ar / ar birbiri gezcek karanlk Par. evrilmek / evirilmek birbiri / biribiri boynuz / boyunuz karanlk / karanulk mrvet < mrvvet karanlk biribiri / birbiri Vig.
Tablo 3.3 Orta hecede (i seste) nl dmesi
nsz Dmesi
Seyahatname, Molino, Parigi ve Meninskide nszlerin dt ve korunduu rnekler yan yanadr.
Sey. g/ > k> hemze > ayn > kazan/kazgan alack, direcik, sovucak berat nane, kabe; nane kabe Mol. kasan dudakck, eekk; ykseck Par. kazan / kazgan krek, lcak, encek denet, raf, rey; denaet, tekd, aceb, illet, zr, ulvv; kabe, nane Men. kazan budack, eecik meselet, tekd, telf nan, kabe
Tablo 3.4 nsz dmesi
58
XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili /l/ > /r/ > /y/ > o / ol, u / ol deler derler, dd drt igirmi, ilan / ylan igirmi; illan o/ol boatmak, o / ol, u / ol yuvalak/ yuvarlak yigirmi o/ ol, u / ol
igirmi / yigirmi, yilan
Tekleme
Trkede kelime kknde ayn cinsten iki nsz -birka istisna hari- bulunmaz. Kelime kknde ayn cinsten iki nsz bulunduran kelimeler alnma kelimelerdir. Baz alnma kelimelerde ift nsz tekleir.
Tablo 3.5 Tekleme
Sey. bedesten/ bezzzistn ketenci < kettn pelit < bellt
Mol. sir < srr keten < kettn pellit / pelid / pelud
Par. kullanmak/ kulanmak eym < eyyam batal < battal
Vig.
kere < kerre pelit < bellt
Ses Tremesi
nl Tremesi n Seste
Trkede kelime banda ift nsz bulunmaz. Yabanc kelimelerdeki dzensiz ift nszleri gidermek, yani ift doruklu bir heceyi ikiye blmek iin kelimenin bana dar bir nl getirilir.
Tablo 3.6 n seste nl tremesi
Sey. Rum / Urum Rus / Urus
Mol. urum
Par. ohtapot < htapodi (oktapus) uhlamur < fhlamuri
Men. Rum / Urum Rus / Urus
Seste
Hem Trke hem de alnma kelimelerde i seste nl tremesi grlr:
Tablo 3.7 seste nl tremesi
Sey. akl < akl davul < tabl fetih < feth
Mol. akl / akl davul < tabl hasim / hasm
Par. azack / azck fiil < fil mhr < muhr
Men. cevz / ceviz hasm / hasm
Vig. akl < akl fikir < fikr Amasiya
nsz Tremesi
Trkede nsz tremesi olduka az grlr. Mevcut tremeler de n ve i seslerde grlr.
n Treme
Tablo 3.8 n seste nsz tremesi
Sey. vurmak / urmak
Mol. urmak
Par. vurmak / urmak
Men. urmak / vurmak
Vig. vurmak < urmak
59
Treme
Sey. fiek / fienk beygir / bargir dmbelek < dbelek Mol. beygir pambuk Par. tfenk geys < gs meyve < mve Men. pambuk / pamuk bargir / beygir dmbelek < dbelek
Tablo 3.9 seste nsz tremesi
Ses Deimesi
Ses deimesi olay dilin kendi kelimelerinde olduu gibi yabanc dillerden alnm kelimelerde de cereyan etmektedir.
nl Deimesi Daralma
Trkede /g/, //, /y/ nszlerinin etkisi ile baz kelimelerin ilk hecesindeki geni yuvarlak nllerde daralma meydana gelir.
Sey. mihterhne tiftik < teftik cendire < cendere Par. ivirmek / evirmek firat / feragat mncnk / mancank Men. rey / riy tiftk / teftik zimistn / zemistn Bia. dizgah < dest-gh bzrgn < bzergn
Tablo 3.10 Daralma
Dzleme
Di-dudak sesi olan /f/ n seste ve art nll kelimelerde dzlemelere sebep olur. /f/ sesinin dnda da dzlemeler grlr.
Sey. cind < cnd fndk < funduk frn < furun Mol. cind < cnd fndik / funduk frin / frun Par. ahrev < uhrev fndk < funduk fstk < fustuk Men. bingar / pungar nerdevan / nerdban fistk / fistuk
Tablo 3.11 Dzleme
Genileme
Az boluunun durumuna gre, dar nllerin sebepsiz olarak geni hle gelmesi nl genilemesidir.
Sey. cehet < cihet kese < kse pegir < p-gr Mol. meyve < mve kese < kse pegir < p-gr Par. a / aac hacmat < hicmat ebls / iblis Men. cihet / cehet / chet kese / kse mee / me Bia. harman < hrmen kese / kse
Tablo 3.12 Genileme
Yuvarlaklama
Dudak nszlerinin evresindeki dz nlleri yuvarlaklatrmas daha ok alnma kelimelerde grlr. Az sayda Trke kkenli kelimede de yuvarlaklama rnekleri vardr.
60
Tablo 3.13 Yuvarlaklama
XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili Sey. hoca < hvce ohlamur < flamuri kssahn < kssahn kssahn < kssahn Mol. hoca < hvce Par. buak / bak dvlet / devlet nzle / nezle Men. hnende < hnende Bia. bunar < bnar hamur < hamr drbn < drbn
ncelme
Bu deime alnma kelimelerde grlr:
Tablo 3.14 ncelme
Sey. bdem < bdm seyis / syis < sis
Mol. bdem < bdm seyis < sis
Par. hece / hec gerz / krz
Men. bdem / bdm seyis / sis
Bia. begir < brgr kiler / kilr
Kalnlama
Tablo 3.15 Kalnlama
Sey. bilzik < bilezik put / but < bt tabak < debb
Par. isi / s lokma < lkme maymun / meymn
Bia. put < bt hafta / hefte masal / mesel
Ksalma
Arapa ve Farsadan dilimize giren baz kelimelerde uzun nller korunurken baz kelimelerde de ksalma meydana gelmektedir. Bu uzun nller daha ok kapal son hecede ksalr.
Tablo 3.16 Ksalma
Sey. ahval < ahvl beygir < brgir darn < drn
Par. canib / cnib divit / devt obn / bn
Bia. begir < brgr bzrgn / bzrgn hazne / hazne
nsz Deimesi Tonlulama

Tablo 3.17 Tonlulama
Sey. k>g p>b s>z t>d gavur < kfir badiah < pdih zincb < sincb drl < trl davul < tabl bide < pita
Mol. babuc / pabuc
Par. bralm < braklm bb < p-p zincb < sincb poyraz < boreas dketmek < tketmek dut < tt kundak < kontaki
Men. gavur / kfir
zincb / sincb depe / tepe dut / tt bide / pide
dad < tat dut < tt
61
Tonsuzlama
Sey. b>p parmak / barmak poyraz < boreas karpuz < harbz h < ch amar < cme-y ul < cul tabak < debb simit < semd kalbur < grbl akal < agl sokak < zukk zerdus < zer-dz Mol. parmak / barmak put < bt karpus < harbz amair < cme-y barut < brd kilit < keld Par. pimel < bimek prgr < br-gr topuz < debbs arap < arb ihz < cihz uval < cuvl t < tc topuz < debbs pilt < pelld kakalamak < gagalamak kire < gire sokak < zukk strb < ztrb Men. parmak < barmak put / bt karpuz / harbz mr < cme-y tabbk < debb sepet / seped kalbur / grbl akal < agl sokak < zukk
Tablo 3.18 Tonsuzlama
c> d>t g>k z- > s
MORFONOLOJ
Morfonoloji (ek seslilenlemesi) veya biimbilimsel sesbilim, ekleri oluturan nl ve nszlerin kelime tabanna gre deimesini ele alr. Trkenin Arap harfleri ile yazld dnemlerde morfonolojik almalar yapmak zordur. Osmanl imlas da XVI. yzyldan itibaren kalplamaya balad iin baz nszleri ve zellikle nllerin nlk-artlk ve dzlk-yuvarlaklk gibi niteliklerini tam olarak gstermez. eviriyazl metinler o dnemin dilini Latin, Kiril, Grek ve Ermeni gibi alfabelerle gsterdikleri iin bu metinlerde Trkenin nl ve nszleri ak olarak grlr. Morfonoloji dil uyumu, dudak uyumu ve nsz benzemeleri bakmndan incelenir.
Arap harfli metinlerde eklerde dil uyumu iinde kaf, kef, gayn gibi nlk-artlk zellii tayan nszler sayesinde tespit edilebilir. Bir ekte bu nszler yoksa ekteki dil uyumu sadece eviriyazl metinlerden karlabilir.
Yapm Ekleri
{+c, +ci, +cu, +c, +, +i, +u, +} isimden isim yapma eki Ekin imlas genellikle + eklindedir: bekci, yalanc, zaarc; gzci, demrci, yolc. Baz metinlerde az olarak da +, + + , gibi ekiller grlr: gmii, korba, kreki, toplar; il; gzc. Arap harfli metinlerde birka rnek haricinde dz nll olan ek XVIII. yzylda yazlan Viguier ve Carbognanoda dudak uyumuna baldr.
{-dr-, -dir-, -dur-, -dr-; -tr-, -tir-, -tur-, -tr-} fiilden fiil yapma eki Ekin imlas , - - eklindedir: indren, yazdurd, yidrdi; syndre, yagdurup. Baz eviriyazl metinlerde tonsuz tabanlardan sonra nsz uyumuna baldr: dolaturmak, ittrmek, yetitrmek. XVIII. yzyldaki Arap harfli metinlerde dz nll tabanlardan sonra byk oranda dudak uyumuna bal olan ek Viguier ve Carbognanoda tamamen dudak uyumuna baldr: bakdrmak, adrmak, yakdrm.
{+()nc, +(i)nci, +(u)ncu, +()nc} isimden isim yapma eki Ekin imlas genellikle + eklindedir: ikinci, yedinci, altnc; inci, onnc. Ekin yardmc nlsnn baz rneklerde dudak uyumuna balanabildii tre ( ) veya vav ( ) harfi ile yazlmasndan bellidir: onunc, yznci, nci. Ek nls hep ye ( ) ile yazlmtr fakat baz harekeli eserlerde birka yuvarlak nll tabandan sonra tre ( ) ile yazlarak dudak uyumuna bal olduu gsterilmitir: drdncsine, ncsine. Arap harfli
62
metinlerde birka yuvarlak nll kelimeden sonra dudak uyumuna bal olan ek XVIII. yzylda yazlan Viguier ve Carbognanoda dudak uyumuna baldr. {-c, -ici, -ucu, -c} fiilden isim yapma eki Ekin imlas genellikle + eklindedir: iidici, kesici, yrtc; dkici, glici, pici. Arap harfli baz eserlerde birka rnekte ekin ilk nls yuvarlak nll tabanlardan sonra dudak uyumuna baldr: kovuc, ldrci, uuc. Yuvarlak tabanlardan sonra ekin ikinci nls sadece Viguier ve Carbognanoda dudak uyumuna baldr: grc, sprc, vurucu.
{-()k, -(i)k, -(u)k, -()k} fiilden isim yapma eki Ekin imlas -, -, -, -, eklindedir: auk, kesk, krkuk; blk, tkrk. XVII. yzyldaki Arap harfli metinler ve eviriyazl metinlerde ek yar yarya dudak uyumuna baldr: ak, bark, delik; artuk, delk. XVIII. yzyldaki Arap harfli metinler ve eviriyazl metinlerde dudak uyumuna balanmtr: ilik, silik, yrtk.
{-r, -ir, -ur, -r} fiilden fiil yapma eki Ekin imlas - eklindedir: bitrmez, gerp, irdi; aurur, drp, uurdlar. XVIII. yzyldaki Arap harfli metinlerde yar yarya dudak uyumuna balanan ek, Viguier ve Carbognanoda dudak uyumuna baldr: bitirmek, iirmek, piirmek, yatrmak.
{+l, +li, +lu, +l} isimden isim yapma eki Ekin imlas + eklindedir: datlu, eyerl, yirl; boynuzlu, delkl, otlu. Arap harfli metinlerde drtte bir orannda ekin + ekli kullanlmtr: birli, gizli, sevgili. Viguier ve Carbognanoda dudak uyumuna balanmtr.
{+lk, +lik, +luk, +lk} isimden isim yapma eki Ekin imlas +, + eklindedir. Ayrca ekin +, +, + + ekillerinde de yazld grlr: eksklk, eylk, kandaluk; birlk, gnlk, kuluk. Trke kelimelerde genellikle dil uyumuna bal olan ek zellikle alnma kelimelere uyumsuz eklenebilmektedir: beraberlk, kalemlk, llelk; aydnlk. Ek, XVII. yzyldaki Arap harfli metinlerde ve eviriyazl metinlerde dudak uyumuna balanmaya balamtr. XVIII. yzylda ise hem Arap harfli metinler hem de eviri yazl metinlerde dudak uyumuna baldr: mezarlk, saglk, selvilik; bolluk, dostluk, kulluk.
Hangi eviriyazl metinlerde ekler tam olarak Trkiye Trkesindeki eklini almtr? Birka rnekle aklaynz.
{+, +i, +u, +; +s, +si, +su, +s} teklik 3. ahs iyelik eki yelik eki nszle biten kelimelerden sonra +; nl biten kelimelerden sonra + eklindedir: emri, resmi; demri, yzi; nicesi, ortas; bazus, kprsi. Bu ek, baz eserlerde zellikle i ses konumunda bulunduu zaman yuvarlak tabanlardan sonra tre ( ) veya vav ( ) ile yazlr ve dudak uyumuna baldr: suyuna, stne; kokusundan. Bu birka rnein dnda ek hep dz nlldr. Viguier ve Carbognanoda yuvarlak nll tabanlardan sonra dudak uyumuna balanmtr.
ekim Ekleri
63
{+()m, +(i)m, +(u)m, +()m} teklik 1. ahs iyelik eki Ekin imlas + eklindedir, harekeli metinlerde tre ( ) ile gsterilmesi dz nll tabanlardan sonra dudak uyumuna bal olmadn gsterir: emrm, zm, yanum; dostum, zm, yzm. Dz nll tabanlardan sonra XVII. yzyldaki Arap harfli metinlerde yar yarya, XVIII. yzyldaki Arap harfli metinlerde ise byk oranda dudak uyumuna baldr. Viguier ve Carbognanoda ise dudak uyumuna baldr: pederim, sultanm, yanm; ayam, etim, kpegim.
{+, +i, +u, +} ykleme hli eki Ykleme hli ekinin imlas + eklindedir: elmay, erkegi, inekleri; altun, zmi, unun. Arap harfli metinlerde yuvarlak nll kelimelerden sonra dudak uyumuna bal rnei yoktur. Ekin yuvarlak nll tabanlardan sonraki uyumlu rnekleri sadece Viguier ve Carbognanoda vardr.
{+(n), +(n)i, +(n)u, +(n)} ilgi hli eki Ekin imlas +, + eklindedir, harekeli metinlerde tre ( ) ile gsterilmesi dz nll tabanlardan sonra dudak uyumuna bal olmadn gsterir: ayu, meclis, vahdet; bunu, dkndn, kapunu. XVI. ve XVII. yzyldaki Arap harfli metinlerde az sayda kelimede dz nll tabanlardan sonra dudak uyumuna balanan ek, XVIII. yzyldaki metinlerde te bir orannda dudak uyumuna baldr. Viguier ve Carbognanoda ise dudak uyumuna baldr: adan, eli, kimi, nefsi; bunu, byn, koyunu.
{+ar, +eri, +aru, +er} yn eki +, + eklindedir: ier, iler; yukaru. Arap harfli metinlerde az saEkin imlas yda uyumlu rnekleri grlen ek Viguier ve Carbognanoda dz nll tabanlardan sonra dudak uyumuna baldr: dar, ileri, yokar.
{-d, -di, -du, -d; -t, -ti, tu, -t} grlen gemi zaman eki Ekin imlas - eklindedir: ad, gitdi, yazd; buld, grdi, turd. Arap harfli metinlerdeki birka rnekte - eklinde yazlmtr: kaldurdular, grdler. Baz eviriyazl metinlerde birka rnekte tonsuz tabanlardan sonra nsz uyumuna baldr: ayartt, braktlar, kt, ptm. Arap harfli metinlerde genellikle dz nll olan ek Viguier ve Carbognanoda yuvarlak nll tabanlardan sonra da dudak uyumuna baldr: dd, ld, vurdu, yrd.
{-m, -mi, -mu, -m} renilen gemi zaman eki Ekin imlas - eklindedir. Ek nls ancak harekeli Arap harfli metinlerde tre ( ) veya esre ( ) sayesinde belli olmaktadr ve bu metinlerin genelinde ek dz nlldr: dnmi, gmi, lmi. Bu ek Viguier ve Carbognanoda yuvarlak nll tabanlardan sonra da dudak uyumuna baldr: okumu, vurmu, yrm.
{-sn, -sin, -sun, -sn} teklik 3. ahs emir eki Ekin imlas - eklindedir: girsn, klsun, sevsn; grsn, dolsun, tursun. Arap harfli metinlerde birka rnekte dz nll tabanlardan sonra dudak uyumuna baldr: gelsin, sevsin. Viguier ve Carbognanoda dudak uyumuna baldr: dillesin, erisin, sevsin; yrsn.
64
{-dk, -dik, -duk, -dk; -tk, -tik, -tuk, -tk} sfat-fiil eki Ekin imlas -, - eklindedir: didkleri, sdug, virdgi. Az saydaki rnekte ise -, - olarak yazlr: akdg, gedigi, kazdm. Birka rnek dnda dil yumuna baldr. Dudak uyumu bakmndan XVIII. yzyldaki Arap harfli metinlerde yar yarya dz nll tabanlardan sonra uyumludur. Viguier ve Carbognanoda ise dudak uyumuna baldr: bakdm, etdiyim, kazdgmz, sevdigim. Meninskide birka rnekte tonsuz tabanlardan sonra nsz uyumuna baldr: geti, ittkten.
{-nca, -ince, -unca, -nce} zarf-fiil eki Ekin imlas -, - eklindedir: gelince, varnca; grince, lince. Arap harfli metinlerde yuvarlak tabanlardan sonra ekin ilk nls tre ( ) veya vav ( ) ile gsterilerek dudak uyumuna bal olduu belirtilir: olunca, toyunca, uunca. Bu ek, Arap harfli metinlerde XVII. yzyldan itibaren dudak uyumuna balanmtr.
{-p, -ip, -up, -p} zarf-fiil eki Ekin imlas - eklindedir: alup, bilp, gidp; durup, sorup, okuyup. Arap harfli me- eklinde yazlan ek Viguier ve Carbognanoda dz ntinlerde ancak birka rnekte ll tabanlardan sonra dudak uyumuna baldr: atp, sevip, verip.
XVI-XIX. yzyllar Trk Dilinin imla, fonoloji, ses olaylar ve morfonolojisine rnekler iin aadaki kitaplarnzda bulunan rnek metinlerden ve okuma paralarndan yararlanabilirsiniz: XVI. Yzyl Trk Edebiyat XVII. Yzyl Trk Edebiyat XVIII. Yzyl Trk Edebiyat XIX. Yzyl Trk Edebiyat
65
zet
1
XVI-XIX. yyllar arasndaki Trkenin genel imla zelliklerini tanmlayabilmek Arap kkenli Trk alfabesi Trkenin asli seslerini yazda tam olarak gsterememitir. Arap alfabesinin nllerden ok nszler zerine kurulu olmas Trkenin imlasnda karklklara yol amtr. mlada doan karmak durum, Arap harfli Trk alfabesinin brakld tarihe kadar devam etmitir. Trkenin morfonolojisinde ok nemli bir yere sahip olan nllerin zellikleri Arap kkenli Trk alfabesinde aka grlmez. Arap alfabesinin kullanld zamanlarda telaffuz neredeyse imlaya hi yansmamtr. Arap alfabesinde nszlerde, konuma cihazndaki birbirine yakn k noktalarna gre eitlenen bir bolluk vardr ve baz nszler birden fazla iaret ile karlanmaktadr. Trke ise, ses yaps bakmndan Arapann aksine nller zerine kurulmutur. Trkede nszlerin k noktalarna gre ayr ayr iaretlerle gsterilmesine gerek yoktur. Trkenin sekiz nlsne karlk Arapann bazen ksa bazen de uzun sylenen nls vardr. Arap imlasnda ksa nller gsterilmez, sadece uzun nller gsterilir. Bu durum Trkenin de imlasn etkilemitir. nllerin ou kez yazlmamas veya yazllarnda genellikle birliin bulunmamas Trke kelimelerin okunularn ve morfonolojisinin tespiti glemitir. Halka bilgi vermek iin yazlan veya yaz diline vkf olmayan mstensihler tarafndan oaltlan eserlerde belli bir oranda, telaffuz zelliklerini grmek mmkndr; fakat bu telaffuz ve uyumlu yazllar bile standart imlann basksyla deimektedir. Osmanl Trkesinde meydana gelen ses olaylarn aklayabilmek Klasik Osmanl Trkesi dneminde Trke kelimelerde dil uyumu birka rnek dnda esas olarak vardr. Trkiye Trkesinde dil uyumuna bal olmayan baz kelimeler bu dnemde uyumludur. Alnma kelimelerin dil uyumuna bal olup olmadklar eviriyazl metinler sayesinde tespit edilebilir. Baz rneklerde ikili ekiller grlr. Klasik Osmanl Trkesi dneminde eklerin byk bir ksm dil uyumuna uygun iken baz ekler uyumsuzdur. Baz eklerin kelimelere dil uyumuna aykr olarak gelmesi Trkiye Trkesi azlarnda da karlalan bir durumdur. Klasik Osmanl Trkesinde nceleri kelime tabanlarnda dudak uyumu yoktu. XVII. yzyldan itiba-
ren ise baz kelimeler uyumlu ve uyumsuz olarak metinlerde yer almaya balam, XVIII. yzylda dudak uyumu tamamlanmtr. Eklerdeki dudak uyumu bazlarnda XVI., bazlarnda XVII. yzylda tekrar gelimeye balam ve XVIII. yzylda byk oranda tamamlanmtr. Arap harfli imlada kelime kkleri ve eklerde nsz uyumunu tespit etmek zordur. Metinlerde kelime ii ve eklenmede genellikle tonlu nszler yazlr. ou zaman tonsuz nszler yazlmaz. Bu da nsz uyumunu gizleyen bir yazm zelliidir. Tonsuz nszler kelime tabanlarnda son ses konumunda grlrken eklemede ilk nszler ok byk oranda tonludur. Arap harfli imlada , ,gibi harfler, tonsuz nszlerden sonraki nsz uyumunu gizlemektedir. Alnma kelimeler Osmanl Trkesinde orijinal imlalar ile yazld iin nsz uyumuna bal deildirler. Az sayda alnma kelimenin nsz uyumuna girdii eviriyazl metinlerde grlr. Ses olaylar bakmndan da Osmanl Trkesinde ok ekilli kullanmlar sz konusudur. Trke kelimelerin eski ve yeni, alnma kelimelerin ise asli ve deimi ekilleri ou kez yan yana kullanlr. nl dmesi hem Trke hem de alnma kelimelerde grlr. Bu olay esasen ncelikle konuma dilinde balar. Sonra bu dmelerin bir ksm yazya yansr. nszlerde ise nszlerin dt ve korunduu rnekler yan yanadr. Baz alnma kelimelerde ift nsz tekleir. Yabanc kelimelerdeki dzensiz ift nszleri gidermek, yani ift doruklu bir heceyi ikiye blmek iin kelimenin bana dar bir nl getirilir. Hem Trke hem de alnma kelimelerde i seste nl tremesi grlr. Trkede nsz tremesi olduka az grlr. Mevcut tremeler de n ve i seslerde grlr. Ses deimesi olay dilin kendi kelimelerinde olduu gibi yabanc dillerden alnm kelimelerde de cereyan etmektedir. Trkede belirli nszlerinin etkisi ile baz kelimelerin ilk hecesindeki geni yuvarlak nllerde daralma meydana gelir. Yine baz seslerin etkisi ile dzlemeler grlr. Bazen dar nller sebepsiz olarak geni hle gelebilir. Dudak nszlerinin evresindeki dz nlleri yuvarlaklatrmas daha ok alnma kelimelerde grlr. Az sayda Trke kkenli kelimede de yuvarlaklama rnekleri vardr. Arapa ve Farsadan dilimize giren baz kelimelerde uzun nller korunurken
66
baz kelimelerde de ksalma meydana gelmektedir. Bu uzun nller daha ok kapal son hecede ksalr. Hangi eklerin yzyllara gre nasl okunmas gerektiini aklayabilmek XVIII. yzylda yazlan Viguier ve Carbognanoda ekler Trkiye Trkesindeki ekillerini almtr. Arap harfli imlada her ek nl ve nsz uyunlar bakmndan ok ekillilik gsterir: {+c} isimden isim yapma eki, Arap harfli metinlerde birka rnek haricinde dz nlldr. {-dur-} fiilden fiil yapma eki, baz eviriyazl metinlerde tonsuz tabanlardan sonra nsz uyumuna baldr. XVIII. yzyldaki Arap harfli metinlerde byk oranda dudak uyumuna baldr. {+()nc} isimden isim yapma ekinin yardmc nls zaman zaman dudak uyumuna baldr. Baz harekeli eserlerde ek nls de dudak uyumuna baldr. {-c} fiilden isim yapma ekinin ilk nls yuvarlak tabanlardan sonra dudak uyumuna baldr. {-(u)k} fiilden isim yapma eki XVII. yzyldaki Arap harfli metinler ve eviriyazl metinlerde yar yarya dudak uyumuna baldr; XVIII. yzyldaki Arap harfli ve eviriyazl metinlerde dudak uyumuna balanmtr. {-ur-} fiilden fiil yapma eki, XVIII. yzyldaki Arap harfli metinlerde yar yarya dudak uyumuna baldr. {+lu} isimden isim yapma eki Arap harfli metinlerde drtte bir orannda dz ekillidir. {+luk} isimden isim yapma eki, Trke kelimelerde genellikle dil uyumuna bal iken alnma kelimelere uyumsuz eklenebilmektedir. XVII. yzyldaki Arap harfli metinlerde ve eviriyazl metinlerde dudak uyumuna balanmaya balamtr. XVIII. yzyldaki hem Arap harfli metinler hem de eviri yazl metinlerde dudak uyumuna baldr. {+; +s} teklik 3. ahs iyelik eki baz eserlerde zellikle i ses konumunda bulunduu zaman yuvarlak tabanlardan sonra birka rnein dnda hep dz nlldr. {+(u)m} teklik 1. ahs iyelik eki dz nll tabanlardan sonra XVII. yzyldaki Arap harfli metinlerde yar yarya, XVIII. yzyldaki Arap harfli metinlerde ise neredeyse tamamen dudak uyumuna baldr. {+} ykleme hli ekinin Arap harfli metinlerde yuvarlak nll kelimelerden sonra dudak uyumuna bal rnei yoktur.
{+(n)u} ilgi hli eki XVI. ve XVII. yzyldaki Arap harfli metinlerde az sayda kelimede dz nll tabanlardan sonra dudak uyumuna bal iken XVIII. yzyldaki metinlerde te bir orannda dudak uyumuna baldr. {-d} grlen gemi zaman eki Arap harfli metinlerdeki birka rnekte yuvarlak nlldr. Baz eviriyazl metinlerde birka rnekte tonsuz tabanlardan sonra nsz uyumuna baldr. {-m } renilen gemi zaman ekinin nls ancak harekeli Arap harfli metinlerde tre ( )veya esre () sayesinde belli olmaktadr ve bu metinlerin genelinde ek dz nlldr. {-sun} teklik 3. ahs emir eki Arap harfli metinlerde birka rnekte dz nll tabanlardan sonra dudak uyumuna baldr. {-duk} sfat-fiil eki birka rnek dnda dil yumuna baldr. Dudak uyumu bakmndan XVIII. yzyldaki Arap harfli metinlerde yzde elli orannda dz nll tabanlardan sonra uyumludur. {-nca} zarf-fiil eki Arap harfli metinlerde XVII. yzyldan itibaren dudak uyumuna balanmtr. {-up} zarf-fiil eki Arap harfli metinlerde ancak birka rnekte -eklinde yazlmtr.
67
Kendimizi Snayalm
1. Osmanl Trkesi imlasyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Dilde meydana gelen deimeler imlaya yansmtr. b. Btn nller gsterilir. c. Her ses bir harfle gsterilmitir. d. Zamanla deien telaffuzlar imlada gsterilmemitir. e. nl ve nsz uyumlar imlaya baklarak anlalabilir. 2. Trke ve alnma kelimelerdeki dil uyumu Arap harfli imlada nasl tespit edilebilir? a. nl iaretleri sayesinde b. Harekelerle c. nlk/artlk zellii tayan baz nsz iaretleriyle d. Sonraki kelime ile e. Kesinlikle tespit edilemez 3. Aadakilerden hangisi dz nll ekler arasndadr? a. {+CI} isimden isim yapma eki ()+ b. {+ArU} yn eki ()+ c. {+lU} isimden isim yapma eki ()+ d. {-GU} fiilden isim yapma eki ()+ e. {-U} fiilden isim yapma eki ()+ 6. Aadaki kelimelerin hangisinde hem nsz deiimi hem de kalnlama vardr? a. Hece b. Hafta c. Kabak d. Sokak e. Tabak 7. Aadaki eklerden hangisi Arap harfli imlada hep ye
( )harfi ile yazlmtr. a. {+c} isimden isim yapma eki b. {+} ykleme hli eki c. {-d} grlen gemi zaman eki d. {+()nc} isimden isim yapma eki e. {-m} renilen gemi zaman eki
8. Aadakilerden hangisinde dilde meydana gelen deimeler ve telaffuz zellikleri ak olarak grlr? a. Arap harfli eserlerde b. Farsa eserlerde c. Yazmalarda d. eviriyazl eserlerde e. Mellifler tarafndan yazlan eserlerde
4. girmi kelimesinde hangi ses olay vardr? a. nl dmesi b. nsz dmesi c. Tekleme d. ncelme e. Ksalma 5. Aadaki kelimelerin hangisinde i seste nl tremesi vardr? a. Tezgah b. Urum c. Karanlk d. Davul e. Vurmak
9. gnlni kelimesindeki teklik 3. ahs iyelik ekinin dudak uyumuna bal olmasnda en nemli sebep nedir? a. Daima yuvarlak nll olmas b. seste kalmas c. Kef nsz ile kullanlmas d. Lam nsznden sonra gelmesi e. nce nll olmas
10. Arap harfli metinlerde C ve D snf eklerdeki nsz uyumunun durumu hakknda bilgi edinmenin zorluu aadakilerden hangisidir? a. Hareke ile yazldklar iin b. Kendilerinden sonra nl geldii iin c. Byk oranda cim ve dal harfleri ile yazldklar iin d. Byk oranda im ve te harfleri ile yazldklar iin e. Yanlarnda nl yazlmad iin
68

1. d 2. c 3. a 4. b 5. d 6. e 7. b 8. d 9. b 10. c Yantnz yanl ise mla konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dil Uyumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dudak Uyumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nsz Dmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nl Tremesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kalnlama ve nsz Deimesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dudak Uyumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Arap Harfli ve eviriyazl Eserler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Eklerde Dudak Uyumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nsz Benzemeleri konusunu yeniden gzden geiriniz. li elif ( ,)ha ( ,)h ( )ve z ( )harfleri kelimenin art nlnll okunmas konusunda yol gsterici olabilir. Alnma kelimelerin imlada alndklar dildeki ekilleri ile yazlmalar zellikle Arap harfli metinlerde bu kelimelerdeki dil uyumunun tespitini gletirmektedir. Arap harfleri ile yazlan bir kelime tabanndaki dil uyumu kelimeden sonra getirilen ve artlk-nlk zellii tayan {+cgaz}, {+cigez}; {+ck}, {+cik}; {+lk}, {+lik}, {+luk}, {+lk} gibi ekler sayesinde tespit edilebilir. eviriyazl metinler ise alnma kelimelerin dil uyumuna balanp balanmadklarn aka ortaya koyarlar. Sra Sizde 3 Dz nll ekler dudak uyumuna en son balanan eklerdir. Sebebi ise bu eklerin alfabenin brakld tarihe kadar hep ye ( )harfi ile yazlmalardr. Bu dz nll yazm, dz nll eklerin Arap alfabesinin yerini Latin alfabesinin almasndan sonra dudak uyumuna baland anlamna gelmez. eviriyazl metinler, dz nll ekleri Arap harfleri ile ye ( )eklinde gsterirler ama Latin harfli ksmda eki dudak uyumuna bal olarak verirler: Viguier: szn; Carbognano: blbl, kapuyu; Mirza Kazm Bek: bunu, olumuzu. grlen gemi zaman eki ((+{ ,)-s)I} teklik 3. ahs iyelik eki (+{ ,)+I} ykleme hli eki (-{ , )+IcI} fiilden isim yapma eki ( )-ve {+IncI} ( )+isimden isim yapma eki Dz nll ekler: {+CI} isimden isim yapma eki (-{ ,)+DI} l; te ( ,)sin, ( ,)kef ( ,)he ( )ve ze ( )ise kelimelerin n

Sra Sizde 1 Arap kkenli Trk alfabesi Trkenin asli seslerini gstermekte olduka yetersiz kalmtr. Bu yetersizlik yznden imlada pek ok glkle karlalm ve bu glkler yzyllar boyunca srmtr. nlllerin nlk/artlk, genilik/ darlk gibi zellikleri Arap kkenli Trk alfabesinde aka grlmez. Arap alfabesinin kullanld zamanlarda imla ve telaffuz arasndaki farkllk Trke iin daha byk boyutlara ulamtr. Arap harfli metinlerdeki imla kalplamas, bu alfabenin brakld tarihe kadar devam etmi; dil tarihi iinde meydana gelen deimeler, Arap harfli imlaya ok az yansmtr. Arap alfabesinde nszlerde, konuma cihazndaki birbirine yakn k noktalarna gre eitlenen bir bolluk vardr. Trke ise, ses yaps bakmndan Arapann aksine nller zerine kurulmutur. Trkede nszlerin k noktalarna gre ayr ayr iaretlerle gsterilmesine gerek yoktur. Trkenin sekiz nlsne karlk Arapann bazen ksa bazen de uzun sylenen nls vardr. Arap imlasnda ksa nller gsterilmez, sadece uzun nller gsterilir. Sra Sizde 2 Arap harfli imlada dil uyumu ancak artlk ve nlk zellii tayan baz harfler sayesinde tespit edilebilmektedir. Trke ve alnma kelimelerde kaf ( ,)t ( ,)sad ( ,)elif ( ,)med-
gibi eklerdir. Baz harekeli Arap harfli metinlerde bu eklerin gzcsi,
dudak uyumuna bal ekilleri imlaya yansmtr:

olan ekler i seste kalan eklerdir. eviriyazl metinlerde dz nll ekler dudak uyumuna byk oranda baldr.
grdler, gnlni, kokusun dan, sorucusun. rneklerde dudak uyumuna bal
Sra Sizde 4 Viguier ve Carbognanonun gramerlerinde ekler Trkiye Trkesindeki ekillerini almtr. Mesela {-IcI} eki Arap harfli metinlerde genellikle -eklinde yazlmtr. Arap harfli baz eserlerde birka rnekte ekin ilk nls yuvarlak tabanlardan sonra dudak uyumuna baldr: kovuc, ldrci, uuc. Yuvarlak tabanlardan sonra ekin ikinci nls sadece Viguier ve Carbognanoda dudak uyumuna baldr: grc, sprc, vurucu.
69
Banch, X.-Par, T., (1843). Dictionnaire Franais-Turc, C. I-I, Paris. Carbognano, C. C. De. (1794). Primi Principi Della Grammatica Turca, Roma. Develi, H. (1995). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre XVIII. Yzyl Osmanl Trkesinde Ses Benzemeleri ve Uyumlar, Ankara: Tdk. Develi, H. (2009). Osmanlnn Dili, stanbul: Kesit. Duman, M, (1995). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre 17. Yzylda Ses Deimeleri, Ankara: Tdk. Duman, M. (2000). Vasiyyet-Name, Birgili Muhammed Efendi, stanbul: R Yaynlar. Gola, E. S. (2005). Turkish Lexical Content n Dittionario Della Lingua Italiana, Turchesca By Giovanni Molino (1641), Krakow: Ksiegarnia Akademicka. Gmkl, M. (1992). Viguerin Elemens De La Langue Turque (Trk Dilinin Unsurlar) Adl Eserinin Ses Uyumlar Bakmndan ncelenmesi, stanbul: stanbul n. (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi). Gmkl, M. (2005). Phonological Features Of The 18Th Century Ottoman Turkish, C. I-V, The Department Of Near Eastern Languages And Civilizations, Harvard University. Kartallolu, Y. (2010). Bernardo Da Pariginin Sz Kitab, Ankara: Gazi Kitabevi. Kartallolu, Y. (2011). Klasik Osmanl Trkesinde Eklerin Ses Dzeni (16., 17. Ve 18. Yzyllar), Ankara: Tdk. Meninski, F. M. (2000). Thesaurus Linguarum Orientalium, Turciace, Arabiace, Persiace Lexicon, C. I-V, Stanislaw Stachowski-Mehmet lmez, Simurg Yay. Parg, B. (1665). Vocabolario Italiano-Turchesco, C. I-I, Roma. Tan, Asm, (1989). Giovanni Molinonun talyanca-Trke Szl Ve Halk Trkesi, Ankara. Viguier, M. (1790). Elemens De La Langue Turque Ou Tables Analytiques De La Langue Turque Usuelle, Avec Leur Developpement, Constantinople.
4
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; XVI-XIX. yzyllar arasndaki Trkenin ekil zellikleri hakknda bilgi verebilecek, Tretme eklerini yap ve ilevleriyle aklayabilecek, ekim eklerini yap ve ilevleriyle aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Morfoloji ekil Bilgisi Tretme ekim Ekleri
indekiler
KELME YAPIMI SM EKM FL EKM FLMSLER
ekil Bilgisi
ekil Bilgisi
Trkede yeni kavram ve nesne adlar veya olu ve kllar gsteren fiilleri yapmann morfolojik yolu, var olan tabanlardan yine var olan eklerle yeni kelimeler tretmektir. Bu eklere tretme ekleri deriz. Dilde var olmayan kk ve eklerden yeni kelime yaplamaz; ancak baz kelimelerin zamanla ilekliini kaybedip lmesi gibi, baz ekler de ilekliini kaybedebilir; ancak bir ka kelimede, ilevi unutulmu bir halde kalplam olarak yaayabilir veya tamamen kullanmdan der. Dildeki ekler bu adan ilek, ilek olmayan ve kalplam ve l ekler olarak gruplandrlabilir. Trkede +lIk eki hl kelime tretmede kullanlan ilek bir ek, +cAk baz kelimelerde kullanlabilen ilek olmayan bir ek, +rAk birka kelimede kullanlan ve ilevi unutulmu kalplam bir ek, -IcAk ise gnmzde hi kullanlmayan l bir ektir. Bir dilin tarihsel bir dneminde nceki dnemlerde olmayan ekleri ortaya ktn da grebiliriz; bu, dilde olmayan bir eki yaratmak deil, baz szcklerin ek hlini almasyla gerekleen bir sretir. Mesela, imdiki zaman eki yor, Eski Trkede yokken, Eski Trkiye Trkesi dneminde yoru- fiilinin geni zamannn bir takm fonetik deiikliklere uramasyla ortaya kmtr: gel-e yoru-r > gel-eyor > geliyor. Dilin doal geliim sreci iinde bir szlkbirimin bir biimbirime dnmesi olarak tanmlanan bu srece gramerleme veya dilbilgiselleme diyoruz (Vardar, 2002). Bir dilin tarihsel dnemleri arasndaki morfolojik farkllamalar, ilekliini kaybetme veya dilbilgiselleme olaylar sonucunda ortaya kar; ancak tarihsel dnemler arasndaki morfolojik gelimenin ok yava olduu unutulmamaldr.
KELME YAPIMI
Tretme Ekleri
Bu dnem Trkesi tretme ekleri bakmndan esasen ETT dneminden byk bir farkllk gstermez. Esas farkn eklerin fonolojik yapsnda olduunu grmtk. Bu yzden, bu blmde sadece ilek olan ekler zerinde duracaz.
simden sim Treten Ekler

+A topa ve kula gibi kelimelerde gemektedir. ve maden-i cedd topa misill tadr, ilerler, umk yigirmi otuz kula derindir (Uluocak, 39-40) +AK topak, benek, solak gibi kelimelerde geer (Uluocak, 40).
72
+CA Bu ek, daha ok zarf tmleci yapan bir hal eki ileyiinde olsa da nesne ve kavram adlar yapmnda da kullanlmtr. zellikle dil adlar yapmnda bu ek kullanlr. nice, nie, ake, alaca kuma, lca, Trke, Franszca, talyanca; pii ve katmerce ve poaa (SN, 3), kzlca ve Belerce buday (SN, 2); amlca, Dzce, Sdlce, nhiye-i Yalca, plce mescidi (SN, 2). Karlatrma ifade eder: uluca iinden birka kfirden ulucalarn dutdlar (TAO, 11a-10). Meninskinin verdii rnekler de karlatrma ifade etmek iin kullanlmaktadr: gzelce, hube, hoe, doruce, ziydece, erkence vb. (Tulum 2011, 106). +rAK Kalc olmayan, karlatrma ifade eden isimler tretir. Eski Trkiye Trkesinde daha yaygnken gitgide ilekliini kaybetmitir. Meninski u rnekleri verir: gzelrek, yegrek, alakrak, bolrak, kolayrak, ulurak, uvakrak, uzunrak, yaknrek, acrek, bellrek, bykrek, ekirek, gerek (Tulum 2011, 105-106). +CI Bu ekin balca ilevi meslek ismi yapma, bir ii alkanlk haline getiren veya ska yapan ifade etme, eklendii isimle ilgili alm satm veya retim faaliyeti yapma gibi anlamlar tekil etmektir. Trkenin her dneminde olduu gibi bu dnemde de en ilek yapm eklerindendir: kapuc, aknc, savc, ekinci, yardmc, kapucba, ililik, gmrki, ostaryac, terifat, bakarakulluk, arabac, menzilci, hintoc, kalyonc, saati, komedyac, humbarac, lamc, bostanc, arhac, cebeci (Uluocak, 44-47). +lIK Bu ek, Trkenin btn dnemlerinde en ilek, ilevi en geni ve zengin eklerinden olmutur. Balca ilevleri rnekleriyle birlikte ylece sralanabilir: Nesne adlar yapar: parmaklk, iplik Grev ismi yapar: pdihlk, sultnlk, ililik, aalk, silahdrlk, belik, krallk, srlk, mhimmtdrlk, nigehbnlk, subalk, peygmberlik, kapucbalk, bostancbalk Sfatlardan tremi soyut isimler yapar: ksthlk, edebsizlik, reyperverlik, garbnvzlk, inlk, b-taraflk, b-veflk, suhnperdzlk, imirbzlk, tefenlk, fodulluk, eylik, serkelik, ahidikenlik, gzellik, zorbalk, korsanlk Yer isimleri yapar: yemeklik t yemeklie gelp, ocaklk gemide tam ocaklkdan gayri yerde pimez, iftlik Eklendii ismin sk olarak bulunduu yerleri ifade eder: bataklk, sazlk, ormanlk, aalk, kayalk, talk, mezrlk, ayrlk Zaman isimlerinden tremi isim ve sfatlar yapar: gnlk, haftalk, aylk, yllk, senelik, satlik Ynetim eklini bildiren isimler: sultnlk, krallk, dkalk, ocaklk, belerbeilik, imparatorluk, cumhrluk, markizlik Meslek ve zanaat isimleri yapar: hammllk, rgadlk, hrszlk, tebzlk, eyhlislmlk, kdlk, hrszlk Bir din, mezhep veya fikr akma mensubiyeti bildirir: mslamnlk, haperestlik, putperestlik +lI, +lU Kelimede belirtilen anlamn var oluunu, nitelenenin o nitelie sahip oluunu ifade eder. Bunun yannda nispet, aitlik, mensubiyet anlam ifade eden sfatlar da yapar. Bu hliyle daha ok iletme eki grnnde olsa da kalc isimler yapt rnekler de oktur: azblu, adlu, beytl, sevgil, edebli, marifetli, iddetli, shletli
4. nite - ekil Bilgisi
73
Ek, sfat ve zarf ilevinde kelimeler yapar: ...ne gzel edebli ve marifetli ilidir...; ...bize bir donanm altun rahtlu at pke idp...; bir hayli germiyetl meclis olup, ...be oturakl ete kayyla...; iki tabakal cebehaneleri olup; iki tarafda sm gaddareli ukadarlar...; iddetli frtna, ey amelli dem, iddetli havalar, ormanl tepeler, havzl emeler, kurnal hammm, muhtaral tark, ..shletli i grrler, tatl akar byk sudur, mevsim-i nevbahrda bir mertebe revnakl olayor, sekenesi mutedil ve edebli olmala zrhlu, okallu, cebel, cevenl kilemeler kurar: ili dl iki kalesi, drl drl fesdta, yerl yerinde karar idp, giceli gndzl eitli isimler yapar: atlu svari, tatlu yiyecek, tulu rtbe, gll ak gnll Unvanlara getirilen kalplam sfatlar yapar: devletl, sadetl, izzetl, mrvvetl Bir halka, hanedana veya mezhebe mensubiyet bildiren kelimeler yapar: Osmnlu, Nemel, Prusyalu, Moskovlu, pirli, Melek Ahmed Paal, Kadzdeli Bir yerle ilgili mensubiyeti bildiren kelimeler yapar: Amasiyyeli, Badadl, Msrl, Kerkkl +sIz Eklendii ismin ifade ettii anlamn bulunmayn, yokluunu ifade eden, +lI ekinin olumsuzu anlamnda sfatlar yapar. Kalc isimler de yapmtr: dilsiz konuma kabiliyeti olmayan kimse, hrsz, hamrsiz yiyecek, Burunsuz kii ad belrsz dost dman belrsz old; ekirdeksiz kzl zm, dadsz kavun, mezkr nehr-i Tuna tugynnda ve tuynsz zamnnda, isiz dem, lzmsuz yere +sIz eki alan unsurlar cmle iinde zarf tmleci grevinde kullanlabilir: ...bir kimse akesiz kalmayup...; ve bazen cmd sebebiyle kayksz geilp..; ...araba tedrk olur, lkin cretsiz olmaz..; ...vezr ol a ve ulfesiz olan askere nice ser-asker olup (Uluocak, 182-184). +CIK, +cAK ve +cAGIz ~ +cIGAz Bu eklerin esas ilevi kltme ve sevgi bildirmedir. Bunlardan +cIK nesne ve kavram isimleri de yapmtr: kitapk, kpecik (< kpekcik), atalck, teknecik, aak, demetik, kalecik, kasabecik, alack, rmack (<rmak+ck), ufack (< ufak+ck) vb. Bu ekle yaplm kalc isimler de vardr: srcuk ~ srck ku, ylanck hastalk, brnck rt, arpack hastalk, kzlck aa, Rusuk yer ad vb. Baz kelimelerde tabanla ek arasnda bir geni nl tremitir: darack, azack +DA Beraberlik ve ortaklk bildiren kelimeler yapan bir ektir: karnda ~ karda, yolda ayakda, hocada, snurda snrda, yada, yolda, dnde ~ dnda, emekte, kyda +dI Yansma kelimelerden isimler yapan bir ektir: hrld, grld bir grld ve sika peyd olup; akrd Van aynlar bu kl akrdsn grp (SN, 4). Dilin morfolojik yapsndaki deimenin balca sebepleri nelerdir?
Dier kltme eklerinde ise yeni kelime yapmndan ziyade ekim ilevi gldr. +cAK: kceki bir kcek ol kalm idi, alacak, bycek, kcek, soucak, yastucak vb. +cAGIz ~ +cIGAz: kucaz ~ kucaz, buncaz, szciez, eyciez, evciez, diiez, ipiez vb.
simden Fiil Treten Ekler

+lATrkenin tarih dnemler boyunca en ilek isimden fiil yapma eki olup, bu dnemde de verimli bir tretkenlik gstermi, yzlerce kelimenin yapmna itirak etmitir. kutlula- bayramlaup bayram kutluladlar., rzla- iste-, almetle-, cildle-, hazrla-, horla-, ninla- yol ninlamak in, mhrle-, kefenle-, mhla-, sabahla-, gmilemek, altunlamak, yaldzlamak, kurunlamak, mumlamak, cermelemek, kulauzla- rehberlik etmek vb.
74
Ekin dier at ekleriyle tremi +lAn-, +lA-, +lAt- ekilleri de yaygndr: konuklan-, bhelen-, zenginlen-, atlan-, ihtiyarlan-, bayramla- bayramlaup bayram kutluladlar, hesplan-, ivzlan- karlanmak, kifayetlen- yeterli grmek, ninlan-, sfatlan- nitelenmek, tanmlanmak, turaklan- Gzlere evler yapdurd, anda turakland, adn Yeihisr kod, kulakla- birbirinin kulana fsldamak, hazrlat-, boazlat- vb. +ArSfatlarn ifade ettii anlamlardan, o duruma dnmek, o ekli almak anlamlarnda fiiller yapan bu ek, Eski Trke dneminden beri ilek olup, bu dnemde de canl olduu kabul edilebilir: aarmak, bozarmak, gvermek, kararmak, kzarmak, sararmak, yeer- kuru kzlck ubu yeerp berg br virr (SN, 1). Baz isim kklerinden bu ek ile tremi daha eski kelimeler de vardr. Bunlarn yaln ekilleri bu dnem iinde bile arkaiklemitir: suvarmak (< suv+ar-), otarmak (< ot+ar-), evermek (< ev+er-), gebermek (< gebe+r-) +dAYansma kelimelerden fiiller yapan +dA-, canl ve yeni kelimeler tretme yetenei olan bir ek olmutur: horulda- ...brleri gibi horuldamaa baladm (SN, 5), vzrda-, bar- barda barda katl edp (SN, 5), atrdat- , ktrdet- parmaklarn atrdatd ve belin ktrdetdi (SN, 5). ste- (< iz+de-), aldat- (<al+da-) gibi fiiller ise kalplam yaplar olup, benzer yapda yeni tretmeye elverili deildir. Aadaki ekler ise birden ok fiil tekilinde yer alm olmakla birlikte, bu yaplarn dilin nceki dnemlerinde tretilmi, kelime olarak skl yksek, ek olarak kalplam yaplar olduklar grlr: +Abeze-, boa- Bak a Sultn Efendim, ben seni boamak ihtimlim yokdur; meer mbeynimiz lm ayra!, dile-, kapa-, oyna-, ura- vb. Baz fiillerde ise tremi ekilleri yaar: donat-, donan- (<*dona-), kuat-, kuan- (<*kua-), tket-, tken- (< *tke-), donadl-, kuan- den+Alazal-, boal- oal-, dzel+(I)kbirik-, gzk-, ack-, gzk-
Fiilden sim Treten Ekler

Aadaki fiilden isim tretme ekleri, bu dnemin canl, ilevsel ve yeni kelimeler yapma yetenei olan ekleridir. Bunlarn dnda nceki dnemlerde tretilmi kimi rneklerde yer alan ekler ise kalplam veya ilek olmayan ekler olarak deerlendirilmitir. -AcAK Esasen sfat-fiil olan bu ek, nesne ve kavram isimleri de yapmtr: yiyecek Yiyecek yok; havf u hayet ve renc [] an ok., yakacak, bakacak Menzil-i Bakacak Yaylas; alacak Eyletinde alaca kalmasun!; verecek ...edp her sene l-i Osmna beer bin kse vereceimizi der-i devlete arz edn. (SN, 5) geyecek, iecek -AK Fiillerden yer ve let isimleri yapar: konak, batak, binek binek ta; oturak be oturakl ete kayyla; oturak it-; evrek girdap -GIn Daha ok soyut isimler ve sfatlar yapar: baskn, apkn, dargnlk, kakn, yorgunluk, dzgn, srgn srgn av itdiler., akn, ekin, gekin, keskin, salgn vb.
75
-I Kavram ve nesne isimleri yapar: koku, yaz, korku, li, aur, satu satu bzr in gelriken, tolu -(y)IcI Fail isimleri veya fiilin belirttii hareketi meslek olarak/srekli yapan ifade eden kelimeler yapar: arayc, dilen(i)ci, vici, umc, arc aran, melek, esirgeyicidr esirgeyicidir, koruyandr, gidici, gsterici gsteren, isteyici, yrtc yrtc cnavarlar -(y)I Fiilin yapl tarzn vurgulayan isimlerini yapar: al viri, bak, aray, okuy, gsteri, gli, nazlan, dkli, dni, balay, oynay, syleyi, yryi -ndI aknd, dkndi denizdeki kayalk kmesi, sznd, budand, krknt, salnt vb. -GI Daha ok, fiilde belirtilen hareketi yapmaya yarayan let isimleri yapar: iki, burgu, virg, alg, sarg, silgi, burg, srgi -(I)K, -K Fiilden edilgen anlaml sfatlar, bununda dnda isimler yapan bir ektir: artuk fazla, ayruk baka, konuk, dilek, ayrk, bulank, atk, satlk, snk, kesik, buruk; blk, yitk yitik, kayp, rk, kark, ak, dek. -(I)m Fiilden kaynakl bir durum veya hareket tarznn adn yapan ek, bu dnemde sk kullanlmaz: alm al, ahz, geyim, lm, biim gngn biimli kaftnlar, Cezyir biimi esbblar, takm, koum, dilim, kvrl kvrml vb. -mA Hem fiilin mastar eklini, hem de fiilden doma bir hareket veya nesne/kavram adn yapan mA eki, kullanm skl yksek bir ektir. Bu ekle yaplan kelimeler sfat olarak da kullanlabilmektedir. Fiilden belirtilen hareketin ismini yapar: bilme, alama, sevme, alma, boyama, lanetleme Nesne ve kavram isimleri yapar: atma, ekdirme bir tr gemi, basma kgd basma kralie sureti, rme tel rme, basma basma yemeni ileme ileme dlbend, olma evvelden anda sakin olma Rmllar vardur, donanma, deme, dolama dolamaclar ve kapamaclar ve hallclar, kapama elbise, kazma, pastrma, yalama, besleme, drtleme, yedierleme, ileme, ekerleme vb. -mAK Daha ok fiilden isim yapma ileviyle kullanlr: glmek, sevmek, almak, bakmak, avlamak, balamak, ourlamak, paslanmak, dkmek, elemek, ksmek, yemek, yzmek vb. Az sayda rnekte ise somut nesne isimleri yapmtr. Bu dnemde tespit edilen rnekler nceki dnemlerde tretilmi kelimelere aittir: yimeklik, etmek ekmek ekmek, kaymak, yamak yzleri peeli ve yamakl, akmak akmakl tfenk -mAKlIK Fiilin somut ismini tekil eder: almaklk, alamaklk, bilmeklik, alamaklk, ayrlmaklk, sevmeklik -mAz amaz amaz koyup ekildiler, yaramaz kt yaramaz itd -mAcA urmaca urmaca top oynar. (SN, 3). Bilhassa yer ve hayvan isimleri: ekmece, Atmaca ineli ve Atmaca ve ukurova (SN, 5), atmaca karaku ve atmaca ve karagz-nm tuyrlar (SN, 4)
Aadaki rnekler belli sayda kelimede geen, nceki dnemlerde tretilmi kelimelerde grlen kalplam eklerdir: -A: gie ehr te giesine, kala ehre bir sat mesfe kala (Uluocak, 85). -dI: serdengedi -(U)l+ -Al: apul, atal, gzel -dIK: sidk, yasduk -mUr: yagmur -(I)n: akn, ttn duman, yn, dn, ekin -sI: ttsi, yatsu -(I)t: geit -mI: yemi
76
Fiilden Fiil Treten Ekler at Ekleri

Fiilin anlamn deitirmeyen, ancak fiili yapan (zneyi) veya fiilden etkileneni (nesneyi) deitiren eklere at ekleri diyoruz (Korkmaz, 478). at kategorisi ekleri fiilin anlamn deitirmeden dilbilgisel grev yk tayan eklerdir.
Ettirgenlik Ekleri
Kl bildiren geili fiillere geldiinde fiildeki anlama yaptrma ilevi katan, fiildeki hareketin ikinci bir zneye yaptrldn ifade eden ettirgenlik ekleri, geisiz fiillere geldiinde bunlar geili ve kl bildiren fiillere evirir. Balca ekleri aada gsterilmitir: -Ar- : kar-, gider-, kopar-Ur- : artur-, bir-, der-, ger-dAr : dnder- dndrmek -dUr- : atdur-, azdur-, bildr-, sevdr-, toldur-, uydur-GUr- : irgr-(I)t- : akt-, art-, oalt-, eylet-
Mehul/Edilgenlik Ekleri
Geili fiillere getirilerek fiili yapan bilinmez hle getirilen, yani fiili pasif/edilgen hle sokan eklerdir. Bu gibi fiillerde fiilin nesnesi dilbilgisel olarak zne durumuna gemi olur. (I)l- ve (I)n- ekleriyle tekil olunur. Bazen bu eklerin st ste geldii, kimi zaman ilevlerini yitirdikleri de grlr: -(I)l- : al-, dinil- denilmek, sylenmek, dkil-, grl-, grnl- grlmek, konul-, yapl-, yaradl-, yarl-, yazl-, yenil- vb. -(I)n- : Bu ek, hem edilgenlik, hem de dnllk anlamlarna sahiptir. Anlam kullanmdan anlalr. aln-, bilin-, din- sylenmek, silin- vb.
telik Eki
-(I)- : Fiilde belirtilen hareketin birden fazla yapan tarafndan, ayn anda, karlkl, emek birliiyle yapldn ifade eder. bulu-, eki-, gr-, ldr- p-, s-, syle-, tepiKimi fiillerde birden fazla zne yerine tek bir znenin ok kuvvetli etkisi olduu veya youn bir aba ve ileyi fikri bildirilir: yap-, ili-, eri-, al-, kalm-, ura- vb.
Dnllk Eki
-(I)n- : Dnl fiil, znenin yapt eylemden bizzat kendisinin dorudan veya dolayl olarak etkilendiini bildirir. bakn-, ekin-, dayan-, dgin- dvnmek, incin-, n-, sevin-, tasalan- kayglanmak, ululan- kibirlenmek , srn- vb.
Olumsuzluk Eki
-mA- :alnmad, bulmadlar, dime-, vurmayalar
Olumsuz Yeterlik Eki

-AmA-, -ImA- :Bu, -A bil- yeterlik tarznn olumsuzunu tekil eder: yzebilmek X yzememek.
77
Kimi metinlerde birinci hece nls dar olarak da karmza kmaktadr: ...sabh turdlar, pdih bulmadlar. (TAO, 53b-7), ...kffr hksrn vefretinden cezre i Giride geemeyp, Anda efendimiz bir ey tahsl edemeyp ancak masrfun ihta edebildi., Bu hl zre hakr iki ay dahi ehr i Bitlisde durup iddet i itdan bir cnibe gidemeyp (SN, 5), Frt rman grdiler, gemek isdediler, yol iz bulmadlar. (TAO, 3a-1), Sleymn h at depdi, Furta ugrad, bilimedi, i yarm. (TAO, 3a-2). at ekleri nedir, fiilde hangi deiiklikleri meydana getirirler?
SM EKM okluk
+lAr Trkede okluk kategorisini morfolojik yolla tekil etmekte kullanlan +lAr morfemi eklendii kelimenin sayca birden fazla olduunu anlatr. Kelime tabanna yapm eklerinden sonra eklenen ilk iletme eki budur. yelik ve hl ekleri bunun zerine getirilir. Bilhassa halk, hanedan veya tr ad olarak yapm eki fonksiyonunda da kullanlmtr. Sayca okluk ifade eder: gemiler, memleketler, miller, vilyetler, yaralarmdan, Leh vilyetlerine, Frisce cevblar virdim, bunlar, unlar, bazlar vb. biz, siz, kend gibi zamirlere getirilerek farkl anlam nanslar elde edilir: ... emeiizde bir taksrtmz oldysa afv ile mumele buyurursz, bizler sizi kadriizi bilmez deiliz., Bizler ki atlu askeriyiz bu gice sabha karu orduuz basacak idik., ...bizleri kend saryna davet idp, ...ve sizlerden hond idik, zr sizler bir iki seneden mtecvizdir ki memleketimizi hfz hrset..., Moskov benim iin sizlerden asker isterse virmeyesiz, Kazan Tatar ulems nakl iderler kendlerde trhiyle zabt ve tahrr olunm. (Uluocak, 401-403). Sz dizimsel olarak okluk ifade eden sfat unsurlarnn tanmlad kelimeler de okluk eki alabilmektedir: altm bi evler, iki togucalar, ikier ruhbnlar (an, 2006, 26); end nefer kral ukadrlar, iki aded kuzu derileri, bir iki zbek elileri, bir iki aded iskemlelelere, iki birderleri (Uluocak, 400-401). Arapa ve Farsa yapya gre okluk eki alm veya okluk ekimine girmi kelimelere de +lAr eki getirilebilmektedir: lt ve edevtlarn bragup..., ml iyl evldlarmz, bizim zvvrlarmza, cmi ve mescidleri, tccr ve eli hedylar (Uluocak, 401). Halk ve hanedan adlarna gelerek topluluk ismi tekil eder: Osmanllar, Tatarlar, Trkmnlar, Rumllar, Zeydler vb. Baz kalplam ifadelerde kullanlr: Hak tel anlara ve bize ok yllar mrler virsn!; Bu muslaha dahi kendi marifetiyle olduuna teekkrler idp bk eyledii mehd- huzzr old. (Uluocak, 404). Trkede Arapa ve Farsa okluk yaplar da yaygn olarak kullanlmtr. Arapa okluk yaplar kurall ve kuralsz olarak iki gruba ayrlr. Kurall okluk yapsnn tekili Trkedeki yapya benzer; kelime tabanna +n, +n (eril) ve +t (diil) okluk ekleri getirilir. memrn memurlar, gfiln gafiller vb. +n ve +n ekleri, Arapa ism-i fail ve ism-i mef ul yapsndaki kelimelere getirilir; +t eki ise diil okluklar yapar ve teklik hlde diil olan kelimelerle bilhassa masdar hlindeki kelimelerle kullanlr: adet > dt, muallime > muallimt, ihrc > ihrct, talm > talimt vb. Arapann kuralsz okluk yaps (cem-i mkesser) ise kelimelerin farkl kalplara girmesiyle oluur ve pek ok kalb vardr: felek > eflk gkler, deyn > dyn borlar, tlib > talebe renciler vb.
78
Farsann okluk ekleri ise +h ve +ndr. Cansz varlklar iin kullanlan +h, baz resmi yazma kalplar dnda, Trkede kullanlmaz, diyebiliriz. +n eki ise daha yaygndr ve hem Farsa, hem Arapa kkenli kelimelerde kullanlr: iftlik > iftlikh iftlikler, yaylak > yaylakh yaylaklar, merd > merdn erkekler, hce > hcegn vb. Baz kalplam yaplarda Trke kelimelere de bu ekler getirilmitir: aga > agavt, yeieri > yeieriyn vb.
yelik kategorisi, kelimenin aidiyetini belirleyen bir kategori olup, teklik ve okluk olmak zere alt ayr ekle tekil olunur. Bu ekler, isimdeki kavramn sahip durumunda olan bir zneye aidiyetini bildirirler. Bu zne daima ben, sen, o, biz, siz, onlar zamirlerinden biridir. nc ahs zamiri yerine kend gibi zamirler de kullanlabilir. yelik ekleri aadaki tabloda gsterilmitir:
Teklik Birinci ahs kinci ahs nc ahs +(I)m +(I) +I, +sI okluk +(I)mIZ +(I)IZ +lArI
yelik Kategorisi
yelik eki alm bir kelime, sz diziminde, ilgi hli eki alm bir zamirle birlikte, iyelik grubu dediimiz tamlamay tekil eder: benm kardaum, benm kzum, sen kardau, bizm erimz, bizim elimiz, sizi ahz, anlar libslar, gend cn, vb. ahs zamirinin tekil ettii tamlayan sz diziminde kullanlmayabilir: ...olanlarumuzu ngrs vilyetin feth ide. (TAO, 101), ...emrm ulu karndaumdur, atamuz gitdiyise kendler sa olsunlar (TAO, 74); ...uykudan uyandum, dm budur. (TAO, 59), badel-yevm memleketime uka ve sir emtia-i sire maklesi getirmesinler (MN 20a-2); ...senile mkleme etmem ve meclisie gelmem (A 9-2), bizi meclisine davet idp... (A 16-13) (Uluocak, 385). nc ahsta o/onlar yerine evrendeki herhangi bir eyin adnn gemesiyle isim tamlamas tekil edilmi olur. -dIK ve -AcAK sfat-fiil ekleri de ou zaman iyelik ekleriyle birlikte kullanlr: oturdm yerden, bildiim mertebe, bu grdg, memr oldugu kaleleri, birbirine decei malm olmala, gayr netce vermeyecei, biri dahi mmkin olmayacan vb. kangs/hangisi, bazs, biri, o, kimi, nicesi, bylesi gibi yaplar, iyelik eki kalplamasyla olumu belirsizlik zamirlerdir. yelik eki alm yaplar, yaln bir isim gibi sz diziminde trl ilevlerle kullanlabilir; gerekli hl eklerini ve baka ekim eklerini alarak yklem, zne ve tmle grevlerini yerine getirebilirler: ...birka atlular koarak han- mezbra varup ahvlimi syleyp (A, 3-6); ...bu kullar takrrimi tamm itmedike kat bir tarafa bakmadm. (A, 12-13), ...bizler sizi kudretiizi bilmez degilz. (A, 34-13); ...h yine bizi meclisine davet idp vardmzda... (A, 16-13); ...Neme devletine vardda... (MN, 19b-5), ...bua cevbuuz nedr didiimde... (A, 32-3), ...boynunda ve boaznda ziller var. (MH, 4b-7); ...mteaddid havzlar seyrimizden baka... (DR, 9-14), ...bizi mbrek zamr-i enverlerinden mehcr eylemeyp (A, 30-7), muktezsnca, lisnlarnca, detiizce, fehvsnca, zddyla, tarkiyle, elimle vb. 3. teklik ahs iyelik eki ertesi, yarndas, ahams, sabahs gibi yaplarda kalplam olarak zaman isimleri tekilinde daha ok sfat greviyle kullanlr:
79
Ertesi gn ales-sabh Sultn Mehemmed haremden kup... (SN, 1), Ertesi gn mimrba ehl [] iyliyle slmbol molls olan (...) hazretlerini huzruna varup... (SN, 1), Tz ertesi kalaba dvn fermn olunup... (SN, 1), Hemn Murd Hn hb- rhatdan bdr olup ertesi ammisi Mustaf Hn Eski Sarya nefy edp Bizim hayr dumza megl olsun buyurdular. (SN, 1), Biz dahi dibelik sermest olup b-tb u b-mecl kalup sabhs ikeste-htr olup... (SN, 1). yelik kategorisinin anlam ve grevleri nedir?
Hl Kategorisi (sim ekimi)
Zeynep Korkmaz, hl kategorisini isimlerin birbirleri veya fiiller ile olan ilikilerini belirleyen durum gsterme kavramn karlamak zere belirli eklerle birleerek ald ekiller olarak tanmlam (Korkmaz, 323) ve yaln, ilgi, ykleme, ynelme, bulunma, kma, vasta, eitlik hllerini gstermitir (Korkmaz, 18). Ykleme bal zne de dahil btn tmleler, bu hllerden birinde bulunurlar. Bu hlleri tekil eden ekler, Eski Trkiye Trkesindeki eklerden ayrlmazlar. Bu dnem boyunca tek gelime, vasta hli eki +(I)nn sklnn azalarak yerini byk lde +ylA ekine terk etmesi olmutur.
Yaln Hl
smin dier sz dizimi unsurlaryla, durumunda deime olmadan dilbilgisel ilikiye getii bir durumu anlatan yaln hl doal olarak herhangi bir eke de sahip deildir. Cmlede zne, sfat tamlamasnda sfat, birleik fiilin birok durumunda isim unsuru ve birleik ismi oluturan unsurlar kendilerinden sonraki unsurlara yaln olarak balanrlar: Seyyid-i lem an zrin kabl eyleyp dild u hurrem old ol (CK, 40b-6), Tar birdr, sen reslsin (CK, 40b-3), Nie def a vard geldi cvn (CK, 41a-3), Mtem itdi Mekke v m u Irak (CK, 60b-13), Cuma gni mminler bayramdr (A, 18-15). okluk ve iyelik eki alm kelime veya kelime gruplar da ayn fonksiyonlar yaln halde yklenebilirler: ...Frisce cevblar virdim. (A, 13-14), ...elbetde pdihlar bo turmaz. (A, 35-), ...benim haznem ve zahrem ve etbam yokdur. (ER, 16b-13), ...ben ki seni zevcin kral Petroyum... (ER, 41a-1), ...malmu olsun ki... (N, 13-4), ...hintolar ile davetisi gelp...(AP, 10a-24), ...suy fevern eyledkde (MF, 34-11), ...memleket ve karyelerimiz harbdr (ER 3a-17), ...ocaklu kuluuz ric ve niyz ederler (ER, 21a-5) vb.
lgi Hli
simlerde +I, +nI, birinci ahs zamirlerinde +Im ekleriyle kurulur. Eklendii ismi, sahiplik ilgisiyle kendisinden sonra gelen kelimeye balar. simleri edatlara da balar. ki ismi birbirine balad zaman isim tamlamas kurmu olur. ki unsur arasndaki bu ilgi hali sfr morfemle de kurulabilir: Amasiyyen begleri, birin ad, sen koynudan, ehrin pdih, yeierin asl (an, 27); Rm tifesini ziyretghlar, bu tekyeni imretine, Okmeydann bir kesinde, Galatan iml tarafnda, atlarn yancklar ve eerleri ve rahtlar ve hotazlar, bu iekiyn dkknlar, deryn dibi (SN, 1); nmeizi cevb, hareketimizi altm birinci gni, birbirlerini lisnlarn, kendn mcevher tclar (Uluocak, 387-388). Birleik kelime deeri tamadan, sadece ilgi hlinin sfr morfemle tekil edildii rnekler de vardr: atas(+) yirine (an, 27); benim dedem dkkndr, bizim dkkn nde (SN, 1), ne benim gnmde, ne babam(+ )gninde, kendi kapus(+) halkndan, reysnn ismi ve karyesi(+) ismi, vuslmz(+) haberini, memleketleri(+) ahvline dir, Neme memleketinden mrrumuz(+) ruhsatn vb. (Uluocak, 388).
80
+dAn ayrlma eki ilgi hli ilevinde kullanlabilir: vkel-y merkmeden birisi, anlardan birisi...
Tamlanan unsurun sfat-fiil olduu durumlarda da tamlayana getirilen ilgi hli eki sfr morfem olabilir: Benim dedemin postu dendi dkkndr. (SN, 1), ...elilik ile siz tayn buyurulduuuzdan..., ...brgrler ve arabalar hzr oldun ihbr akabinde..., ...askir-i mesfreni... Eflkden mrruna Devlet-i aliyye rz virmeyecei malm..., gemi gecede ve gndzde... ka sat yrdgin bilrler, ...ve birderi Yoseb sr oldugn istim etmekle... (Uluocak, 389). Aadaki rneklerde tamlanan unsur eksizdir: bizim Kostantniyyede, sizi Sultn Selim Msr feth etdikde, bizim odaya gidelim, bizim solak tifesi, bizim dkkn nde (SN, 1), bizim stanbul, bizim asker, bizim gemiler (Uluocak, 389). lgi hli eki alm bir kelime cmlenin yklemini tekil edebilir: Bu Yenisary kalas Ebl-feth Gz Mehemmed Hnndr..., Sleymn Hnndr, Ayasofya cmii evsfnda tahrr olunan sergzet serencm bunlardr., Gayret senidir., Emir pdihmdr., ...bu ebyt andr., mhr benimdir., Bu remm cmle benimdir vb. (SN,1).
Ykleme Hli
Ykleme durumu geili fiil tayan bir cmlede, fiilin etkisi altnda kalan ismin iinde bulunduu durum olarak tanmlanr (Korkmaz, 333). smin bulunduu bu durum, cmle tahlilinde nesne olarak adlandrlr, yani cmlede geili fiile bal olan nesne ykleme hlindedir. Bu hl +(y)I, +n ekleri ile kurulur veya sfr morfemle temsil edilir. +(y)I Hudy zikr iderek, Konyay bin idp, esirlerini alup, lekerini karulad, meyyitini alup, Vidini feth itdiler (an, 27), ...saa olan mektb viririm....; ...bu srr o bilmez..; ...gemileri biz gzmz ile grdk...; ...mezbr mektblar virdim....; ahvlimi syleyp...; ...sen zii ferga ekme...; nme-i hmynu cevbn aa yazup viririz.; ...birka gn kalup ehrimizi grsn..; ...crmzi afv eyledim.. (Uluocak, 207); Lelerini deryya atdlar, Seni greym beni ermsr itme, Duhter gir babasn uyarup mcery beyn itdi, Evi satmak ile kurtulur. (LN, 25). +n 3. ahs iyelik eklerinden sonra kullanlr: ardn basup, dn basgunn itdiler, kaydn grdiler, madenin bilmezler, ninn virmediler, drt yann ykd, bozd (an, 28); cezlarn virdirmege, cevbn virp, kapusn kapayup vb. (Uluocak, 208). Bu yapnn kullanm, standart dilde, dnemin sonlarna doru iyice azalmtr. + Cmlede belirtisiz nesne tekil etmek zere ykleme hlinin sfr morfemle kurulmas bu dnemde de ska grlen bir durumdur. simle kurulan birleik fiillerde de isim unsuru eksiz ykleme hlindedir: kuru sk tfeng atup, hayli toplar atup, Kenn Paa nie bin kheyl atl ile Salanta sahrsna cn atup hals oldu, Bir ey oku dediler, bls-i lane ders virp, keferelere istimletler virp, bu kadar yenieri krup, on bir kerre muhsara grp, ak incden bir hcre grp vb. (SN, 1). Bilhassa 1. ve 2. ahs iyelik eklerinden sonra sfr morfemle kullanm yaygndr: sz kabl iderin (an, 28), dmeni belda grp marr olma (Uluocak, 208), yedi yldr seyhat edp mlm arardm; hamd-i Hud buldum, kimse yollarda rzmz pyml u ber-riml etmeye, Kmil bir hafta lt- mhimmtlarmz grp, cnmz fed edp, ism-i erfiiz bize ihsn buyuruuz, maksad (u) mermlarz grelim vb. (SN, 1).
Ynelme Hli
Kelime gruplarnda ve cmlelerde fiildeki hareketin yneldii ismin iinde bulunduu durum olarak tanmlanan ynelme hli (Korkmaz, 334) +(y)A eki ile tekil edilir ve cm-
81
lenin genellikle dolayl tmlecini, bilhassa zaman isimlerine geldiinde ise zarf tmlecini oluturur. Ynelme hli eki isim ve isim ilevindeki kelime gruplarna geldii gibi, okluk veya iyelik eki alm kelimelere ve zamirlere de getirilir: Engriye geldi, fethine gnderdi, kapuya gnderdi, kendye musahhar eyledi, ine kondlar, vilyetine gelp, yerine gedi (an, 28), deryya atdlar, bir hneye mihmn old, eve geldi (LN) ve mahall-i ikmete duhl myesser old...; ...bizim in mheyy olan komedyaya varlup...; ..ve karadan Mekke-i mkerremeye krk be konakdr, devletime tahrr ideyim, senile Badad vlisine nevzinmeler gnderdi mi, kalkup yine konamza geldik; baa, saa, aa, bize, size, sizlere, anlara; bua, aa, anlara; kendye, kendlere (Uluocak, 214-216), sabaha tehir buyurursaz; Gemicilere Kadrga Liman hammm, immlara Kk Ayasofya, ehl-i dvna Bayram Paa hammm pederleri Murd Hn pdih olup kendler Manisaya hkim oldular (SN, 1). it, dair, dek, dein, doru, gre, kadar, nazaran gibi son ekim edatlarndan nceki isimlere gelir: kral haznesine id, yola dir baz gftg, vakt-i zuhra dek, sabaha dek, ahama dein, sitne-i sadete doru, mansbna gre, ahama kadar, vakt hle nazaran -mAK mastar ekiyle birlikte kullanlan yaklama hli eki ise, eklendii kelimeye -mAK iin ifadesi vererek, iin edatnn yerini tutar: Rm vilyetine gelmege tevecch eyledi, Rmeline gemege niyyet itdi, vilyetini seyr itmege kd, kurtarmaga re bulmad (an, 28). Ysuf hun ceml-i kamer-tblarn tem itmege cem olurlar idi. Lkin sylemege haff [havf] iderm. ...byle gzyan dkp revn itmege bis aceb ne old? Ne karr idicek mahall meskeni ne huzr u istiraht itmege makarr memeni var idi. (LN)
Bulunma Hli
Bulunma hli, fiildeki olu ve kln yerini bildiren, bu yer bildirme kavramna paralel olarak zaman, sreklilik, iinde olma, tarz bildirme, karlatrma, gsterme, vasta, ama, sebep gibi ifadeleri de ierir (Korkmaz, 355) ve +dA ekiyle kurulur. Temel ilevi yklemin veya katld fiilin olu/kl yerini gstermektir: altnda taglar olur, hisru limonnda gemiler buldlar, yannda kod, yolda lsini defn itdiler (an, 29), bu alayda, ordu-y slmda, blda, Msrda, blda, huzrunda, cem diyrnda, matbah- mirenin yannda; bende, sende, anda, bunda, unda (SN, 1) Zaman isimlerine gelip cmlenin zaman zarfn tekil eder: Yldrm Han asrnda, l-i Selukiyn zamnnda, l-i Osmn devletinde, Kzl yumurta bednmlar gnnde, kuluk vaktinde, Hicreti altm ylnda, Hotin gazs ylnda (SN, 1); ...trhinde Tophne nde fekk-i lenger-i ikamet olunup, ... ve gidecei vaktde sefr-i mmileyhi davet idp..., ...bu vech zere touz krmnda yani kffr sene ba dimekdir..., ve eger sabr iderse tokuz ay tammnda akasn alur... (Uluocak, 236-237) Kesirli saylarn ifadesinde: Guzt- mslimnden onda bir ve tccrdan onda bir r alup (SN, 1). Bulunma grubu tekilinde: bahda ar ve gtrmekde haff olan eydan..., ellerinde kl ve boaznda kalkan Tarihlerin ifadesinde ylnda, tarihinde anlamna ifade etmek zere: Bin otuz ikide Yahy Efendi ke-nin olup, Tokuz yz yigirmi ikide Msr feth idp, Yetmi de Sultn Muhammed-i Rbi asrnda (SN, 1).
82
Ayrlma Hli
Cmledeki grevi genellikle yer tamlaycs ve zaman zarf olan ve fiilin gsterdii kl ve oluun kendisinden uzaklatn ifade eden (Korkmaz, 336) ayrlma hli +dAn ekiyle tekil olunur. Ayrlma hli, fiilin belirttii hareketin kaynan, k ynn belirtir: bir kraldan eli gele (SN, I), andan gp Halebe geldiler (SN, 1), merhm Furt rmagndan kardlar, koynudan bir ay togar, uykudan uyandum (an, 29); sitne-i Sadet tarafndan bir emir sdr olsa, sadrazamdan mhr alup... Sebep bildirir: nakkre sadsndan deme dehet hsl olup, nie bin pre ketleri top u tfeng dumnndan Belde-i tayyibe ire bir azm st sad olur; tama belsndan katl olund. (SN, 1); ol tarafa varmamzdan bunlar azm havf u hayete dp; beni ok sevdiklerinden seni baa gndermiler; izdihm- nsdan konamza be satde ancak varld (Uluocak, 251). Seme ve ayrma bildirir: bahadrlardan idi vb. (an, 29). Dvn huddmlarndan bir kimesne yokdur (SN, 1); erbb- marifden kimesneler var idi (Uluocak, 253). Kaynak, mahre bildirir: l-i Abbsiyndan Bitlis Han, Lkin mstahk sancakbei oldukda den mahll tmrdan hs verilr. Yapl kayna ve hammadde bildirir: her biri birer nrdan servi gibi Zaman ve zamanla ilgili bir kavray bildirir: Velkin atebe-i ulyda olan aalar sancaa kdkda ibtiddan iki yz, yz bin ake ile verilmez, ziyde ile verilr (SN, 1); Herat ehri kadmden Sultn Hseyin Baykaran paytaht idi; bu kadar zamandan mektbuuz gelmedi (Uluocak, 255). Bir grup veya tre mensubiyeti bildirir: ...erbb- tmrdan iken meyih-i Halvetiyyede Snbl Sinn Efendi hidmetine yetdi; erbb- tuyndan Ysuf Paa skdarda katl olund; Yenieri ocandan Kara Mezak; Kzlba hnlarndan Kargay Hn (SN, I); bu memlik-i Acemde snn mezhebinden kat ok ehl-i slm vardr; eizze-i evliyullhdan eyh Kitbullh (Uluocak, 257). Karlatrma bildirir: Ve Byezd Hn Murd Hndan sinnen ay sar idi (SN, I), piydesi svriden yeg olup, tadan berk olur (Uluocak, 255). Son ekim edatlaryla birlikte kullanlr: Bunlardan gayr, bu sancaklardan mada, cedd-i izmlarndan ber, kendlerden sora, kendlerden evvel, andan te, andan ieri, Aknd Burnundan ieri (SN, I).
Vasta Hli
Eski Trkiye Trkesi dneminde daha yaygn kullanlan +In vasta hli ekinin skl bu dnemde iyice azalm, dnem sonlarnda artk kalplam birtakm ifadelerde kalm ve yerini btnyle ile edatndan gelimi olan +ylA, +lA vasta hli ekine brakmtr: +In Seyrek olarak karmza kan bu ekin geldii unsurlar cmlede zaman zarf ileviyle yer almlardr: Yldrm Byezid Hn akamn kond (an 2006, 30); ...merkm duy her sabhn kerre tilvet edp (SN, I). Meninskinin rnekleri daha zengindir: gndzin, yazn, sabhn, yleyin, kn, gzin, ahamn, kn kn vb. (Tulum 2011, 117). +ylA, +lA le edatndan gelien bu ek esas olarak fiilde/yklemde belirtilen iin vastasn bildirir: atyla (an, 30), hammllarla gtrrler, ketlerle tand, , gemilerle skdara ubr iderler (SN, I); sa elimle nme-i hmyn bl tutup, be oturakl ete kayyla karya gzr olnd (Uluocak, 267).
83
Usul, yol ve tarz bildirir: cengile, yagmyla (an 2006, 30); gngn flarla ve katremiz elerle zeyn idp, ne gne nezketlerle kelm etdi (SN, 1) vb. Birliktelik, bir arada olu bildirir: ganyimile, gzlerle, ogullaryla, hla, tekvurnla (an 2006, 30); ml- ganyimle mansr u muzaffer Edirneye gelp, senile zn be-zn kelimt idp, yaramazlarla yr olma, herkes ahli-i mahallesiyle bir yire cem olup (SN, 1); Kirmanah Han etbyla istikble gelecek iken (Uluocak, 267). lsyle, bir lye veya hesaba gre anlamn bildirir: mimr arnyla kale-i Kostantniyye seksen yedi bi arndr; an ilksyla bulunup (SN, 1); benn arunyla drt arun sekiz parmak, benn ziryla drt zir on tokuz parmak (Uluocak, 270). Fiilin oluunda bir nesnenin varln bildirir: nar- mntehlarla mzeyyendir, masmlar kanyla her gn havz pr idp (SN, 1), libsmz elmasla murassa imi (Uluocak, 269). Sebep ve vesile bildirir: Rim Papa nmyla itihr bulan, fermnyla, olmalar sebebiyle (SN, I); anlar ziyde hhi ve riclaryla bu mertebeye rz virildi (Uluocak, 268). ki mesafe arasn ifade etmekte kullanlr: Topkapusyla Edirnekapus mbeynindeki (SN, 1).
Eitlik Hli
Eitlik hlinin balca ilevleri miktarca ve nitelike karlatrma, mutabklk ve grecelilik anlamlarn kurmaktr (Deny, 918-925). Miktarca karlatrma: zerrece, yzlerce, bilerce, senelerce, mr mddetince (Deny, 919); bunca (an, 29), yok zerrece dermanm, ancak bu kadarca ahvlt- Edirneye vkf olabildik, bu kadarca tahrr itdik (SN, 3). Nitelike karlatrma: tarz- kadm sdece cmidir, cmle evleri biri birinden lce vki olmala, bir kar kadar ince ve morca ve mcellca ve semnce balcakdr, haylice (SN, 2), hurdece orlu peynri, tlnce vki olm, bir vsice havlisi (SN, 3). Mutabklk, uygunluk: piyadece ehr-i slmbol ire serser gezp, zum- fsdlerince, yerl yerlerince meks edp, nehr-i Araz shilince, fakrnece ve fevkn ve tahtnice beytl-hazenleri var (SN, 2); Badeh akblerince Rumeli eyleti ihsn olunup, paan arz mcebince, bu gne sitneleri hasbce hfz (u) hrset etmek, nihnce nie yz bin kefere dn-i slm ile merref olup, Ulucmi imreti ghce ileyp (SN, 3), zum- btllarnca, zumlarnca, muktezsnca, detiizce, gizlice, katce (Uluocak, 275). Gibilik, benzerlik: ehrce kelimt edem dey (SN, 2), kendi hastaca bulunmakdan ni (Uluocak, 275). Grecelilik: bylece etmeyen, bu takdirce (SN, 2). Beraberlik : solak kullar Sleymn Hnn yannca rikbdan ayrlmayup (SN, 2), berberce, milletce (Uluocak, 276). Zamann bir noktasna gre karlatrma: evvelce, erkence, mukaddemce (Uluocak, 277). +CA ekinin yapm eki fonksiyonundan daha nce bahsedilmitir. Hl kategorisinin sz dizimindeki grevleri nedir?
Bunlarn dnda +lAyIn, +cIlAyIn, +lAyIncA ekleri de gibilik anlam reten hl kategorisi ekleridir. Bu eklerle ilgili Meninskinin verdii rnekler unlardr: sevdkleyin, sevdginleyin, benmkileyin, ourlayin, ourlayince, ancileyin, buncileyin, sizcileyin vb. (Tulum 2011, 106).
FL EKM
Bu blmde fiillerin bir sz dizimi unsuru olarak iletilmesinde kullanlan ve fiillere ait dilbilgisel kategorileri oluturan ekler zerinde duracaz.
84
ahs ekleri, ayn zamanda fiilde say kategorisini de ierir. Bylece bir eke bakarak, znenin teklik veya okluk olduu konusunda bilgi sahibi oluruz. Arapada bitimli fiil yaps bize say konusunda teklik, ikilik ve okluk kavramlarn verirken, ngilizcenin fiil sistemi ou zaman say konusunda hibir bilgi vermez. Emir ekiminde kip ve ahs ekleri ayn olduu iin, bunlar emir kipi anlatlrken gsterilecektir.
ahs Ekleri
Sz diziminde yklem unsuru olarak grev alan fiiller, en sonda kl ve oluu gerekletiren zneyi temsil eden bir ahs eki alrlar. Trke fiil ekimde ahs kategorisi, en eski yazl dnemlerden beri srekli bir gelime halindedir ve temelde iki yapdan gelimitir. Bunlardan birinci tipteki ahs ekleri, ahs zamiri kkenli; ikinci tipteki ahs ekleri ise iyelik eki kkenlidir. Bu dnemde ahs ekleri balangta Eski Trkiye Trkesi dnemindeki durumu devam ettirmise de, bu durum kimi ahslarda yava yava fonetik ve hatta morfolojik olarak deimitir. Bu ahs eklerini topluca grelim:
1. Tipteki ahs Ekleri

Bunlar ahs zamirlerinin eklemesiyle olumu eklerdir:
Teklik Birinci ahs kinci ahs nc ahs +Am, +In, +Im +sIn, +sI + okluk +vUz, +Iz +sIz, +sIIz +lAr
+vAn Ben ahs zamirinin fonetik gelimesiyle ortaya kan bu ek Eski Trkiye Trkesi dneminde yaygn olarak kullanlm, zamanla yerini kendisinden gelien +Am, +In ve +Im yaplarna terketmitir. Bu ahs eki XVI. yzyla kadar kullanlm, XVII. yzylda sadece bir metinde tespit edilebilmi; sonraki yzyllarda kullanmdan dmtr: iderven, dilerven, sgarvan, okurvan, giderven, isterven, olaakvan, gezerven (Kartallolu, 499). +Am +vAn ahs eki XV. yzyldan itibaren +Am ve +In eklinde iki kola ayrlm, +Am ekli XVII. yzyla kadar Anadolu metinlerinde grlmekle birlikte, esasen Azerbaycan Trkesine ait bir morfem hlini alm; Osmanl Trkesinde yerini yava yava +Im ekline brakmtr: alaram, bilrem, sanuram, gzlerem, komam, virrem, komazam, sevmezem, seveceem vb. (Kartallolu, 500-501). +In XVI. yzyl metni olan Vasiyyetnmede: bilmezin, bilrin, girmezin, ilerin, ehdet iderin (Duman, 46) ve yine ayn yzyla ait Tuhfets-Sulehda: uymazn, dndrmezin, takarrb iderin (Yldzan, 41). Evliya elebi Seyahatnamesinde karmza kmam, Meninski birka rnek vermekle yetinmitir: severin, sevmezin (Tulum 2011, 121). +Im 1. teklik ahs eki +vAn > +Am ~ +In ve nihayet +Im eklini alarak Osmanl Trkesinde standart ahs eki olmu, XVIII. yzyldan itibaren dudak uyumuna balanmtr: girerm, giderim, unutmazum, seveceim, yazarm, veririm vb. (Kartallolu, 502-505). +sIn, +sI Sen zamirinin fonetik gelimesiyle ortaya kan bu ek, XVII. yzyl metinlerinden itibaren damak nsi // ile de karmza kar: anlarsn, seversin, ulaursn, ayrlacaksn, bulacaksn, kablanmsn, bildresin, bozasn, gsteresin, kavuursun, grrsn, vuruyorsun, yrmsn, istersi, sarslurs (Yldzan, 41; Kartallolu 506-511). Evliya elebi Seyahatnamesinde her iki ekil de vardr: deilsin, gider misin, bilirsi, istersi vb. (Develi 1995, 246). +vUz Biz ahs zamirinin fonetik gelimesiyle ortaya kmtr; istek ve art kipi ekiminde, kullanm skl gitgide azalarak XVIII. yzyla kadar kullanlmtr.
85
XVII. yzylda: ...biri birimizle haberleerek dery-misl asker ile gelp Bursa altnda cem olavuz ve yedi vezr ve on mr-i mrn ve b-hisb mr-i livlar ile yek-dil [] yekcihet olup adl-i adlet edp bir beyza-i mru bir akeye alarak sitne-i saadet tarafna varup murfaa-i er olavuz, dey eblehne mektblar tahrr eylemi. (SN, 2), Tiz bize immet eyle, bu kerre bu namz ben dem immetiyle klm olavuz. dediklerinde... (SN, 4), ...muazzez ve mkerrem ubr idevz (SN, 4), ...kamlar dike dike almet edp gitdik ki ger dnde ol almetlerle gelevz. (SN, 5), nallh an da mahalliyle yd edevz. (SN, 5); ...Pe altndan iki asker ile mlaki alavz (Peevi tarihi, Metin, 89). XVIII. yzylda bir eserde tespit edilebilmitir: salnsavuz, gitsevz, idevz, virevz, alavuz, klavuz vb. (Kartallolu, 511-517). +yUz +vUz > +Iz geliiminde biri ara safha olarak deerlendirdiimiz bu ek, kimi azlarda grlen bir ara ekildir. Aadaki rneklerden Evliya elebi Seyahatnamesinde tespit edilmitir: Lyk- Muhammed midir kim biz kapu kul olup serhadde dn uuruna mchid f seblillah olayuz. (SN, 4), Bre cnm, biz ne acib crm shibi olup vcibl-katl olmuz kim ilimiz vilyetimiz nehb gret olup bu kadar itb u ikba mstahak olayuz. (SN, 4); Sultnm, hemn bir i greyz, dneyz gideyz ok oturup osurup kokmayayuz (SN, 5), ...h smme h bunlar Cenb- Rabbil-zzetin fln olalar, bizler bunlarn kullar olayuz. (SN, 7), Karu kup bir gn iki gn ceng ideyz, uru hlidir, bozmak ve bozulmak Allh elindedir. (SN, 7); Y sultnm belki bizim gibi yoldan tara ormanlara kan eteci askerlere rst geleyz yhd bu esr kfirlerimiz gibi katana kfirlerine rst geleyz. Yoldr izdir ve askerlikdir, bize ve size sarknd edeler. Elbette dmek iktiz eder. (SN, 7). Bu ekin izine yine bir XVII. yzyl metni olan Hikye-i Sipahi-i Kastamonde rastlarz: Tze tifesini dmeni okdur; hlimiz syleyeler rsvy olayuz. (Gevrek, 7). Meninski de istek ekiminde seyrek kullanlan bir A+yIz yapsn kaydetmitir: seveyiz (Tulum 2011, 110). +Iz oluruz, varuruz, alarz, ileriz, imiz, severiz, umarz, aaruz, dirz, sgnruz (Yldzan, 41; Kartallolu, 511-517). +sIz Siz zamirinde gelien bu ek, son yzyldan itibaren yerini btnyle +sIIza terk etmitir. +sIIz Arap harfli metinlerde ok seyrek olarak karmza kar. XVII. yzyla ait Hikyet-i Siph-i Kastamon adl metinde geen itmisiiz (kr. itmisiz) rnei ile (Gevrek, XV), XVIII. yzyl sefaretnamelerinde ska geen +sIz yannda birka rnekle snrl +sIIz kullanm grlr (memleketimizi tem in kdime-cnbn olursuuz, slm tarafna firr idp geesiiz ki selmetdir, sizden gmrk ister ise badeh virmek zre yedimize bir kd virrsz (Uluocak, 305). Yabanclarn yazd Trke dilbilgisi kitaplarnda ise +sIIz rnekleri daha sktr.
2. Tipteki ahs Ekleri

Bunlar iyelik eklerinin ahs eki fonksiyonuyla kullanlmas sonucu ortaya km eklerdir. Esasen grlen gemi zaman ve art ekiminde kullanlmaktadrlar:
Teklik Birinci ahs kinci ahs nc ahs +m + + okluk +k +Iz +lAr
86
vermedim, gnderdim, itsem; itdi, ald, geldi, eylese, syletse; syledi, geldi, virdi; geldik, grdk, bardk, bulunduuz, kodz; getrdiler, geldiler, sylediler vb. (Uluocak, 307-308). ahs eklerinde istek ve art kiplerinin 1. okluk ahslarnda zaman iinde bir deime gzlenmektedir. Eski Trkiye Trkesi ve XVI.-XVII. yzyllarda gitsevz, idevz gibi rnekler daha sk grlrken XVIII. yzyldan itibaren yazsavuz yerine yazsak, eylesevz yerine eylesek gemi bulunmaktadr. stek ekiminde ise mesela gidevz yerine gidek deil, gidelim ekli alm; yani gnmz Trkesinde olduu gibi istek ile emir kipleri karmaya balamtr. Evliya elebinin Tatarca bir ibarede neyleyek kelimesini neyleyim olarak evirmesi bunu gstermektedir (SN, 7, 133b).
Zaman Ekleri
Cmlenin yklem unsurunun bildirme, haber verme ilevini yklendii cmlelerde yklemi oluturan fiil veya yklemletirici unsur (ek fiil), olu veya kln gerekletii zaman da ifade eder. Trk dilbilgisinde zaman kavram basit ve birleik olarak ele alnmakta; basit zaman ekimi grlen gemi zaman, renilen gemi zaman, geni zaman, imdiki zaman ve gelecek zamandan olumaktadr. Birleik zaman ise hikye, rivayet ve art olarak ayrlr.
Grlen Gemi Zaman

-dI ekiyle tekil edilir ve 2. tipteki ahs ekleriyle ekimlenir. Balca ilevleri unlardr: imdiden nceki bir zamanda gerekleip konuucunun tanklk ettii gemii anlatr: ...diy cevb virdim., iltift itmedim, seyr eyledik, ben ise teeddp idp oturmadm, davet itdiler, itizr idp gitmedim (Uluocak, 325). Gerekletii kesin olarak bilinen olaylarn anlatlmasnda kullanlr: spanya halk Rm tifesine mut oldlar, badeh Got kavmi, yani sve tifesi spanya ve Romay aldlar. (Uluocak, 324). ok yakn gemiin ifadesinde kullanlr: ...imdi geldi zuhr eyledi., Krm Tatar imdi vzrdamaa baladlar., ite imdi zerimize geldiler., li efendi ho geldi, saf getirdi, ...Paa hazretleri bizleri bildi mi? Paa hazretleri dahi Bilmedim! didi. (Uluocak, 325). Gerekletii farz olunan durumlarn ifadesinde kullanlr: Gy hazz olnd (Uluocak, 325). Gemite gerekleip tank olunmayan bir olayn anlatlmasnda, yani renilen gemi zaman ilevinde kullanlr: ...bu ml Firavna getrdklerinde Firavn sord ki bunca ml kanda hsl old; haber virdiler ki ol vilyet halk... (Uluocak, 325).
renilen Gemi Zaman

-mI ekiyle tekil edilir ve 1. tipteki ahs ekleriyle ekimlenir. Balca ilevleri unlardr: Konuann tank olmad, bakasndan rendii bir durumu ifade eder: Dlger kalfas Sakar-nm kfir deryya ddi diy merkma haber virmiler, karndan... istikble gndermi (Uluocak, 312). Fl-asl Bosna serhaddinde mtevellid ve bir takrbile Yemene varup dokuz yz yetmi esnsnda Yemen vlisi Mahmd Paaya intisb etmi. (HK, 46). Sonradan fark edilen olu ve kl ifade eder: imizde csuslar var imi, kffra haber virmiler, meer kffr atlus buuk sat yerde gizlenmi, i fide, kfirler gice firr itmiler (Uluocak, 313).
87
+mI+dIr yaps, tank olunmayan, ancak gerekletii kesin olan bir olay ifade etmekte veya anlam kuvvetlendirmekte kullanlr: Mucizt okdur: Mbrek parmandan sular aktmdur ve ay parmaile iret idp iki pre itmidr; hayvnlar ve aalar ve talar aa sylemidr, hak reslsin dimilerdir. (Duman 2000, 100); pir Paa haklarna nefr-i m emirleri virmidir, hemn bas!, Bursa tekrleri bin itmitir, Ve nie mcelled kitb telf itmidir. (SN, 2); Azak deizine girmek kbil olmad, zir Azak deizini [kffr] zabt eylemidir., filhakka, levzm- ikrm b-kusr eylemidir., kuluuz yevm-i mezkrda tepesi elmaslca bir bak taknmdr., Gzi Kirmn-nm mahalden kend snurlarna gemidir., mesfr dahi Bodana gelp slm toplarn bozup kendi ismine sikke urup askerine mevcib virmidir (Uluocak, 316). 1. ahs ekiyle kullanldnda vurgulanm bir grlen gemi zaman ifade eder: efat y Reslallh diyecek yerde Seyhat y Reslallh dimiiz., Bu hakr memsk Tarabzen akesin grmiiz, Saa mft meccnen am eyletin ihsn itmiiz. (SN, 2); mesfe-i badeden gelmiiz, birka tabla mve gndermiiz (Uluocak, 312-316). Trkede 1. tipteki ahs ekleri nasl gelimitir?
Geni Zaman
-Ar ve (I)r ekleriyle tekil edilir ve 1. tipteki ahs ekleriyle ekimlenir.
Olumlu -Ar+vAn/+Am/+In -(I)r+Am/+In -Ar+sIn/+sI -(I)r+sn/+sI -Ar+Iz -(I)r+Iz -Ar+sIz/+sIIz -(I)r+sIz/+sIIz gezerven, giderven, sanuram, umaram, atarn, varurn, lrin, isterim, alarm, dilerim sorarsn, bilrsin, istersi, sarslurs giderz, ururuz, grrz, yrrz idersiz, bilrsiz, olursz, seversiiz Olumsuz -mAz+Am/+In/+Im -mAm -mAz+sIn -mAz+Iz -mAz+sIz/+sIIz smazam, bilmezem, ekmezin, bilmezim, idemezim; gelmem, bilmem, almam itmezsin olmazuz klmazsz, bilmezsiz, sevmezsiiz
Tek heceli fiil tabanlarndan sonra genellikle +Ar eki kullanlr: gider, ider, geer, yazar, kar, akar, krar, konar, drer, dutar, umar vb. Bunun yannda yine tek heceli fiillere Ir eki de getirilebilir: bilr, durur, olur, turur, bulur vb. Metinler ve yzyllar arasnda eki deiebilen fiiller de vardr: girr, girir X girer, yatur X yatar gibi. Balca ilevleri unlardr: Sreklilik gsteren, alkanlk veya det hline gelmi eylemleri ifade eder: Kaan sefer olmadu zamn yamaklardan bir nesne almazlar, be-nevbet sefer eer, ekinciler sefer edikleri sene det- anm vermezler. (SN, 1). ...tu derysn yz kaymaklanmaa baladkda stdlar bilirler kim tu derys kmil kal old. Ol n dah ziyde te atmaa balayup stdlar tenbh idp ol krhne ire bir katre su komazlar. Zr tu derys akarken bir katre su ryihas duysa yollar pre pre olup Allhmme fin cmle huzzr- meclis helk olur. (SN, 1).
88
Bu Erzurm kalasnn shib-i tab olan ahlsi ekseriyy bu m-i Furtdan getirdp n iderler, amm yine kala-i Erzurm ire Cennetbar derler bir aynul-haytdr, ou andan n ederler kim deme hayt virr. (SN, 2). Gayr ecr- msmirrt olmaz. K kat olduundan iki ayda ekerler ve bierler ve secc edp derler ve alel-fevr der-anbar ederler. (SN, 2). Hazret-i Ebbekir, Hazret-i Osmna kat sebb itmezler, amm derd-i serleri Hazret-i merledir. H smme h ann hakknda zebn-drzlk iderler. (SN, 2). Evkatlerini ne ile gzern iderler?, hu sa tarafnda kzlaraas ve beyz kapu aas makmnda olan tavler ve mushibler turur., shib-i kelm her kim ise andan tezkere alnur, ka sat yrdgin bilrler, senede vfir ake virrler, kimini arabac idp cret ile ns yklerin tarlar ve kimi rgadlk iderler, (Uluocak, 331-332). imdiki zaman ifade eder: bkz. imdiki zaman Yakn gelecek zaman ifade eder: Ay hl neye mncer olur? (SN, 1). nallah badel-feth mansr ve muzaffer geldikde sana vazn ederim ki huzr- Hakka yz ak gidesin. (SN, 2). Oul, dem yohsul olur, besmelesiz tam yime. (SN, 2). yi adn keme takma ve keme yolda olma zararn ekersin. (SN, 2). Yr Allah iin onara, greyim seni. Acem serhaddinde nie gazlar idersin diy Tortum sancna gnderp (SN, 2). Elbette imddmz gelince ceng edp krlrz, kalay virmeziz (SN, 2). Yaraldr, yetiirsiz dey akbince at braup... (SN, 3). ...nme-i hmynu cevbn aa yazup viririz., ...ve sizden sonra gndereceimiz ilimiz ile tafslen yazarz., bir ili techz idp kendleri ile refk olmak zere irsl ideriz, ...hl neye varr, bilmem (Uluocak, 335). Gemi zamann hikye edilmesinde kullanlr: Hatta Murd- Snnin ehzdesi bu azzin dest-i erflerini bs etmee vardklarnda iki ehzde mbrek yedlerin bs ederler. ehzde Mehemmed ayana dp bs- py- erf edp himmet ric eder. Hemn eyh-i mbrek boazlarndan ridsn karup Mehemmedin boazna sarup Kostantiniyyede umr- mslimne bir hoa hizmet eyle buyururlar. (SN, 2).
imdiki Zaman
inde bulunulan zamann geni zaman ekleriyle ifadesi Eski Trkiye Trkesinde yaygn olup, bu bir anda ortadan kalkmam, XVIII. yzyl sonlarna kadar ilevini korumutur. Balangtan beri bilhassa konuma dilinde yaygnlaan -yor eki XVIII. yzyldan itibaren daha yaygn kullanlan imdiki zaman eki hline gelmitir. Bunun yannda -mAdA ve -mAKdA ekleri de imdiki zamann ifadesinde kullanlr. Btn bu ekler, 1. tipteki ahs ekleri ile ekimlenmektedir. -Ar, -(I)r An ric ederiz ki yine ocamza deirme olan verilp bizden yenieri olalar. (SN, 1). Bak a Ysuf, sen ne cnibe sefere gidersin dedi. Ysuf Paa eyitdi nallahu Tela Malta gazsna giderim dedi. (SN, 2). Hey beim! Ne elem ekersin? (SN, 2). Hele dnn. Ne dersin Oynaanlolu, ne dersin Yeen Hseyin, ne dersin Akyakalolu ne dersin ve Kara Memi ne dersin dey cmleye hitb edp... (SN, 2). Hnm! Siz bde-i nb n edersiz kim bir keyfiyyet germiyyet hsl idesiz. (SN, 2). evketli Hnkr hazretleri ne lemdedir, dimlar a mdr yani mizclar ey midir, hl stanbul sarynda m otururlar?, Sada derydan gelr, diy haber geldikde...,
89
...sizi in idd olunan brgrleri cretini isteriz..., ...htra birey geldi, aa binen glerim.. (Uluocak, 335). -yor Eski Trkiye Trkesi dneminden itibaren -A yorr (geleyorr, gideyorr) birleik fiil yaps somut ve u anda olmakta olan olu ve kllar ifade etmek iin kullanlmaya baland ve bu yap gramatikalleerek bir zaman morfemi oluturdu. Bnyesinde yer alan zarf-fiil eki ise yardmc nl durumuna geti. Bu yardmc nlnn hem geni, hem dar ekilleri farkl zmrelerin dillerinde bir arada sregelmitir (ideyor ~ idiyor). Ekin esas yaygnlamas XVIII. yzyldan itibaren olmutur. XVII. yzyl metni olan Evliya elebi Seyahatnamesinde bile bu ekin kullanm skl gayet azdr: Hay gidi Osmnl Ahka bahnesiyle zerime geliyor diyp... (SN, 1), Bire Abaza geliyor diy... (SN, 1), ...hliy kend in bir trbe bin ediyor (SN, 1), ...mft cls etdirmek murd ediyor diy... (SN, 2), ...efvh- nsda Moskov kral iki kerre yz bin kffr ile geliyor diy bu haber y bulup (SN, 2), Bu cengimiz gnden gne ger kalup kaladan nm (u) nin kalmayup yine fethi myesser olmayyor... (SN, 2), Derymisl asker ile l-i Osmn geliyor. Kalay braup kaasz... (SN, 2), ...grdiler kim sulha mugyir Seyd iler ediyor. (SN, 2), Kprl Mehemmed Paa drd eylet sanc askeriyle zerime geliyor didi. (SN 2), te Sakarya suy kenarna kayor dey haber etdiklerinde... (SN, 2), ...ba getirene yz altun ve dil getirene siphlk ve zemet veriliyor! diy... (SN, 3), Murtez Paa dery-misl askerle geliyor, bizi bir yerde evirir diy... (SN, 3), ...asker cem ederek gidiyorlar diy... (SN, 3), ...atlar boanp birbirlerin helk ediyorlar. (SN, 3). XVIII. yzyl metinlerinde de yaygndr: ...sadr- zam Divitdr Mehemmed Paann Koskada vlidesi hnesi muhterik olmagn ihrk def ine tekayyd itmeyorsuz dey yenieri aas Hasan Aa ile beynlerinle mcere vukundan n... (HK, 73); ...bizim zerimize Zend Kerim Han asker gnderiyor, siz de bize u mikdr imdd viresiz..., ... etrfndan zerlerine hcm ideyorlar, bunlar def ine kdir olamyorlar... (Uluocak, 342344). -mAdA, -mAKdA ...nie elfz- ml-yan ile nmeler yazlup eli Revn cnibine revne olmada. (SN, 2). Varvarn askerin pirli kovmada ve krmada ve yama ve alan ve taln etmede ve soymada ve katl etmede. Gy ol gn maherden bir nin old. (SN, 2). ...fil-hl bir kayk ile t derynn vasatnda bdbn- cenhn aup uarak gitmede. (SN, 3). Amm pir Paa dery-misl asker ile grleyp gelmede. (SN, 3). ...kzlaraas ve mft ile bostncba kayna svr olup gitmede. (SN, 3). Kendleri ahdetinden ber kabr-i erfi zre asl kandili eb (u) rz snmemidir, il mallah. Tekye fukralar ern etmededirler. (SN, 3). Anadolu hkinden cnd-i cnb-i mhmelesiyle bir ba skdara gelmee yemnbillah ve kasem-tallah edp gelmede... (SN, 3). ...memleketimize peranlk tr olup hl gice ve gndz hb rhat terk idp slh ve nizmna say u ihtimm itmedeyim., ... bu def a spanya kral ile zerimize sefer eylemege azmetiiz istim olunmadadr.. , ...ve mezkr ahin Giray dahi alnan eynn akesi mr tarafndan virilr hayli ile alveri itmede., ...kll yevm fenn-i mezkr erbbna talim itdirilmekdedir. (Uluocak, 343-344). Bu ekin de zaman iinde tekrarlanan durumlar, yani geni zaman ifade ettii rnekler vardr: Ziyretgh- Terlerdirek: Bu amd- arak-ldu hakknda nie kyl kl vardr kim sayf [u] itda eb rz arakrz olup durmadadr. (SN, 1).
90
...amm yz bir kapusu bb- azmlerdir kim anlardan cemat-i kesre girp kmadadr. (SN, 1). ...amm kum derys gnden gne ehri gark- riml etmededir. (SN, 3). ...amm gn be-gn kfir krldka anlara nehr-i z ile imdd ve zahreleri gelmede, amm bize imdd gelmeyp zahremiz tkenmede. (SN, 5).
Gelecek Zaman
Eski Trkiye Trkesinde -IsAr ekiyle tekil olunan gelecek zaman, bu ekin ilevini kaybetmesiyle -AcAK sfat-fiil ekiyle tekil olunmaya balamtr. Bunun yannda sA gerek yaps ve -Ar, -(I)r geni zaman eki de gelecek zaman ifadesinde kullanlr. Dnemin sonlarna doru bu zamann temel eki -AcAK olmutur. -IsAr Kartallolu, XVI.-XVIII. yzyllar arasn inceledii almasnda bu ekten bahsetmez (2011). XVI. yzyl metni olan Anonim Tevrh-i l-i Osmanda iki yerde gemektedir: Pdih gyet mell old, bildi kim ol ehr so harb olup mamr olmaysardur. (an, 94), Eb Eyyb Ensr grdi kim kend dnydan gidiserdr, vasiyyet kld kim... (an, 106). XVII. yzyl metni olan Evliya elebi Seyahatnamesinde getii yerler esasen aktarlm metin paralarna aittir ve Evliya elebinin kendi diline ait deillerdir. -IsAr gelecek zaman ekinin Meninski, -IsAr ekinin ekimini vermise de (olserim, seviserim, sevisersn, bakserem vb. Tulum, 2011, 109), XVI. yzyldan itibaren kullanm skln kaybederek XVII. yzyl sonlarnda yerini btnyle -AcAk gelecek zaman ekine braktn syleyebiliriz. XVIII. yzyl metni olan Cami-i Kasasta da birka rnei vardr: mmeti hayr errin sen sul disersin eyleme tab mell (Kapdan, 197). Sende bir mahlk- eref halk idem Nm insn olsardur ekme gam (Kapdan, 87). Bu sen batndaki ol ki var Olsardur bu yaknda ikr (Kapdan, 100). -AcAk Bu ek, XVI. yzyldan itibaren yava yava -IsArn yerini alm ve Trkiye Trkesinin standart gelecek zaman eki olmutur. 1. tipteki ahs ekleri ile ekimlenir: olacakvan, olacak, olacakdur, olmayacakdur, bakmayacam, seveceim, seveceksin, vereceksiz, sevecektr, girecekdr (Kartallolu, 53), ayrlacaksn, bulacaksn, leceksin (Yldzan, 45). XVII. yzylda bile -AcAk eki esasen sfat-fiil fonksiyonundadr ve zaman eki olarak kullanm seyrektir: ...slmbolda kim matnen merhm olacakdr kim hals olacakdr diy cmlesin yazup defterin yine Sultn Murda verir. (SN, 1). ...Horasn u Hindistnda byle bir alay- dery-misl ne olmudur ve ne olacakdr ( SN, 1), Senden gizli kapakl nemiz olacak. (SN, 2). Oullar bir kma dahi olacakdr, kapu aas kacakdr ve knn zre el urulacakdr, isyn etme! (SN, 2). Hemn aklm bama gelp El-hkm lillh dahi neler olacakdr, diy ileri at depredp nie temlar etdik. (SN, 3). ... bu Byezd olu Selm nm bir hmm Msr ftihi olacakdr. (SN, 3). Be on yl bu diyrlardan {asker-i slm} kmayacak (SN, 4).
91
XVIII. yzyldan itibaren metinlerde gelecek zaman eki olarak -AcAKn yerletii grlr: ...mesfr kuduma ruhsat virrler ise ziyretlerine varacam. ...ne mahalde ikmet idecekdir..., ...bir gice serasker ordusn Tatarlar ikr ideceklerdir, malm ola!, ...bu esnda zkr ve insdan tahsl-i fenn idenlere izin virilecekdir... (Uluocak, 347). -sA gerek Bu yap da gelecek zamann ifadesinde XIX. yzyla kadar kullanlmtr. Elli bi yl bu hl zre gese gerekdr ve her kiiye ameline gre cez olunsa gerekdr. (Duman 2000, 102). Bu cmiin endern [u] brnunda olan hatt- Ahmed Karahisr bu gnde ne yazlmdr ve ne yazlsa gerekdir (SN, 1), Vakt-i zuhr olunca gelp yise gerek (SN, 2), Grdnz mi krk bin tfeng-endz ile sizi krsa gerek! dey... (SN, 3), ...nass- kt dell-i brhndr kim cmle imrlar harb olsa gerek. (SN, 4). ...baka han gelse gerekdir., ...ol zamn ehline dnyy sevdirp hiret mahabbetinden men itsem gerekdir. ... ve anlar fsk u fcra mbtel itsem gerek (Uluocak, 348-349).
Kip Ekleri
art
-sA -sA ekiyle tekil olunan ve esasen 2. tipteki ahs ekleriyle ekimlenen bu yap aslnda bitimli fiillere deil de cmlenin zarf tmlecini tekil eden fiil gruplarna gelmektedir. sA morfemi 1. ahslarda balangta zamir meneli ahs ekleriyle ekimlenirken (salnsavuz, gitsevz Kartallolu, 511-517) XVI. yzyldan sonra iyelik meneli ahs ekleriyle ekimlenmilerdir. sA ekini alm yardmc cmleler ana cmle yklemini art, tahmin, farz edi gibi anlamlarla nitelerler. Ana cmle yklemi ile art yardmc cmlesi arasndaki iliki bakmnda bu tip cmleler olaan art cmlesi ve olmayas art cmlesi olarak iki gruba ayrlr (Develi, 1997). Olaan art cmlesinde artn gereklemesi hlinde ana cmle ykleminin gerekleecei ifade edilir: ...cmle bildiklerimizi tahrr ...baka bir ftvvetnme-i edvr olur. (SN, 1), Pdihm srat etsem yedi satde [hatm] iderim... (SN, 1), Abaza bizi kra gelmidir, Anatoluya karsak yine Abaza bizi krar... (SN, 1), Adlet ederseiz alay- Muhammed bizimdir.(SN, 1); ...yani meltem zamnnda gurbda ufk- garb humret zre olsa, irtesi rzgr kav olur., ...ve hudd-i memlikde niz vki olsa, bu fenn ol mkili hall ider. (Develi, 1997). Olmayas art cmlesinde ise yardmc cmledeki art gereklemedii/gereklemeyecei iin ana cmledeki hkmn de gereklemedii/gereklemeyecei ifade edilir. Vallhi sen benim elime girsen seni bir demir kafes ire koyup t lene dek karmazdm. (SN, 1), Sikender hidmetin eylerdi yllar / Eger grseydi bu kiver-sitn. (Develi 1997). -sA morfeminden sonra yine, gir, bri, da/de edatlar getirilerek veya herhangi bir edat getirilmeyerek kartlama ifadesi tayan cmleler kurulur. Burada yardmc cmlede ifade edilen anlam ile ana cmle yklemindeki anlam arasnda bir kartlk ilgisi kurulmu olur: Eyle bir muazzam ehr-i kebrdir ki Islmbol ire bin dem merhm olsa yine dem derysndan omuz omuz skmez. (SN, 1), Virr insna hayt- ebed / Cn-bah olsa
92
da erzndur ber, Eger Hassn- vakt olsan suhende / ekersin tan u levmi-i ins cn (Develi, 1997) -sA morfemi, eksiltili cmle yklemi olarak istek ifade eder: Ceddim Sleymn Hn, h krk gn yenieri aas olsam dimi. Benim devletimin bu gmrk emninin kerr fer drt u azamet, kl-y met ve tarz u tavrn grse h gn gmrk emni olsam der idi. -A Daha ok geni zaman ve istek tekilinde kullanlan bu ek, art ifadesi iin de kullanlmtr: ...mimra gadr edeydin u topuz ile seni hurd ederdim., ...zerre kadar eratdan nkl edeydin u seccde altndaki ejdere seni helk etdirirdim. (SN, 1).
Gereklilik
Fiilin tad anlamn gereklemesinin kuvvetle istenmesi, zorunlu olmas gibi temel anlamlar ifade eden gereklilik kipi Eski Trkiye Trkesinde esasen -sA gerek yapsyla tekil olunurdu. -mAK gerek yaps da XIX. yzyla kadar yaygn olarak kullanlmtr. Bir sfat-fiil eki olan -mAlU ise XIX. yzyldan itibaren standart gereklilik kipi eki olmutur. XVI. yzyl metni olan Birgivinin Vasiyetnamesinde gereklilik kipi -mAk gerek morfemi ile tekil edilir. -sA gerek bu eserde gelecek zaman tekil ederken, -mAlI morfemine ise rastlanmaz (Duman 2000, 53): Ve her mmin meyyit namzn klmak gerekdr. (17a-7), Ana gl balamak gerekdr. (23a-1), Secdeye inp sonra secde-i sehv itmek gerek. (53a-3), Ne vaktin kesilrse gusl idp namzn klmak gerekdr, oru dutmak gerekdr. (55a-2) XVI. yzyla ait Selanik Tarihinde de durum ayndr: ...Elbette Kira elinde hidmet defteri satlur, komazuz, meydna gelmek gerek. (ST, 855 ), ...Elbette Yahd karsnu evld ve sir taallukat gelmek gerekdr... (ST, 856). XVII. yzyl metni olan Seyahatnamede bu kip esasen -mAk gerek ile, nadiren de -sA gerek ile tekil edilmitir: ...ol mahalli ziyret etmeden hl olmamak gerekdir. (SN, 1), ...Pdihm! Mahrem-i rz olan mahzen-i esrr olmak gerekdir (SN, 1), mdi bu kalan resmi senin Mehemmed ismile bin olunmak gerek. (SN, 1), Gafil yatmamak gerek (SN, 4), ...elbetde anlardan intikm almak gereksin. (SN, 4). Ehl-i hl olan bu khne-bd harbndan ibret almak gerekdir (SN, 4); ...Cmle mahkl m lafzlar makl m yerine olsa gerek. (SN, 4). -mAlI morfeminin gereklilik kipi tekilinde kullanm Seyahatnamede pek seyrektir: Zr Tuna kenarnda olan krk elli pre kl kullar ve Kili ve Akkirmn ve zinin be pre kala nefertlar cmle bu Tuna emninden vazfe-i muayyenelerin almaldr. Meksr olursa haps eder ve erzkndan alrlar. (SN, 3); Bu sizi paadan ihtiraz zere olmaldr. (SN, 4). XVIII. yzyl sefaretnamelerinde -mAlI morfemi gereklilik kipi ileviyle yalnzca iki rnekte tespit edilmi, bunun dnda bu metinlerde sA gerek, -mAk gerek, lzm gel-, lzm i- yaplar kullanlmtr: ...sermye kdkdan sonra fiz kalmal, ite seferimiz buadr., ...Mustafa Efendi! ak yanma gelmelsin! didgine binen..., ... ve hammma giden dem nevbet ile yunmak gerek, ...teft idp grmek gerek, ...evvelden gerek idi, imdi kman ne fidesi var, ...bir sat evvel terf itmek lzmdr, yoksa kale elden gider, ...dvn efendisi bizlere lzm deildir. (Uluocak, 366-368) XIX. yzylda Arthur Lumley Davids, Grammaire Turke isimli eserinde (1836), gereklilik kipini mAl morfemiyle verir: korkmaluym, korkmalusn, korkmaludur; korkmaluyz, korkmalusz, korkmaludurler (Davids, 71).
93
stek ve Emir
stek ve emir kipleri her dilde birbirine yakn, kimi zaman ayn morfemlerle kurulan, kimi zaman kimi zarf veya kuvvetlendirme morfemleriyle istek veya emir durumlarndan birine yaklatrlan bir kiptir. Trk dilbilgisi kitaplarnda istek ve emir kipi olarak ayrlan ekler, ekle dayal bir ayrmdan teye gitmez. rnein, 1. teklik ahs iin iki ayr morfemin kullanld metinlerde veya dnemlerde bile bu ikisi arasndaki fark belirlemek ok kolay deildir: gidevz ~ gidelm gibi. Gnmz Trkesinde -A morfeminin kullanmnn azalmasyla, emir ve istek kipleri birlemi veya -A morfemiyle tekil olunan istek kipi byk lde ortadan kalkarken istek kipi baka morfemlerle kurulmaya balanmdr: gidesin > gider misin vb. stek ve emir kiplerini oluturan ekler aadaki tabloda gsterilmitir:
stek Birinci teklik ahs kinci teklik ahs nc teklik ahs Birinci okluk ahs kinci okluk ahs nc okluk ahs -A+m -A+sin -A+ -A+Vuz, -K (?) -A+sIz/+sIIz -A+lAr Emir -AyIm/-AyIn -, -Gl -sIn -AlIm -(I), -(I)Iz -sInlAR
-A+m, -AyIm stek 1. teklik ahs iin nceki dnemde ahs zamiri olarak +vAn kullanlrken (olavam olaym, dutavam tutaym), zamanla bu ahsta +m ahs eki kullanlmaya balanmtr: XVI. yzyl metni olan Anonim Tevarih-i l-i Osmanda ...lemde bir ad ileyem, ...ben dah dostlk idem (an, 48); Tuhfets-Sulehda gsterem, vazgeem, virem (Yldzan, 45), XVI. yzyla ait Hikye-i Siphi-i Kastamonde mahznluk ekmeyem, el kesem rneklerinde grld gibi (Gevrek, XVIII); ...bakyyetl-mrm ibdet ile geirem... ve ...bkdan fri olam (SN, 1). Ancak Aym eki de istek ifadesinde kullanlmaktadr: Varaym tekrrdan krk elli keler isteyeyin. (an, 69-70), Pdihm varaym cmle kadlar da mselmn edeyim. (SN, 1), Ben de teberrken bdest alaym. (SN, 2), ... cevb vir ki devletime tahrr ideyim., ...diy haber vireyim (Uluocak, 372). -A+sIn, -A+sIz, -A+sIIz Bu morfem, bilhassa 2. ahsta istek yannda uyar, hatta tehdit ifadeleri de tar: Elbette eyletin askeriyle bizim ordumuza gelesin, yohsa... (SN, 2), Elbette ve elbette skdara gelesin. T ki bir acib gresin ve ser-i krda olan yetmi nefer kimesneyi isteyesin kim pdihmz anlar badan karup irtiya terb itdirp n-er muharremt eyler itdirmee sevk iderler. Elbette gelp anlar katl itdiresin (SN, 2); ...mektbumuz sl eden Evliy elebi kulunuz ile mefhmun bu cnibe ilm buyurasz. Bk olasz. (SN, 2), Biz krk kimesne ile der-i devletde dz, dery-misl asker ile l-i Osmn geliyor; kalay braup kaasz, sir zamna kys etmeyesiz diy haber gnderdik (SN, 2), ... devm- devlet-i pdihye du idesiz. (SN, 2); ...vallhi kendi helk bilesin., ...Franalu ile bir drl muhrebeye tasadd eylemeyesin., ...dostluk hakkn yirine getiresiz., ... frsat olurise slm tarafna firr idp geesiiz. (Uluocak, 356-357). -A, -AlAr An ric ederiz ki yine ocamza deirme olan verilp bizden yenieri olalar. (SN, 1), ...bu gne tahrr olund; kusrn dmen-i afv ile setr ideler. (SN, 2), ...dnyda ve hiretde azz ve muhterem ola., ...askeri gzleri bymeye ve ilerinde css olmaya, Hak subhnehu ve tel Devlet-i aliyye-i ebed-kym mebbed ve zafere makrn ve adlarn dim ser-nign eyleye. (Uluocak, 356-357).
94
-A+vUz 1. okluk ahsta +vUz eki XVII. yzyl metni olan Evliya elebi Seyahatnamesinde seyrek olarak kullanlmaktadr: Pdihm bizim crmmz nedir kim seni zamn- sadetide byle eyir-i slm alay- Muhammedden kalavuz? (SN, 1), Bursa altnda cem olavuz... sitne-i saadet tarafna varup murfaa-i er olavuz. (SN, 2), ...ve nie bin bed-mau cnn alavuz. (SN, 3), Tiz bize immet eyle, bu kerre bu namz ben dem immetiyle klm olavuz. (SN, 4). XVIII. yzylda dahi seyrek de olsa varln srdrmtr: ...gy ki biz bunlardan snura karb birka sancak talebine gelmi olavuz diy... (Uluocak, 362). 1. okluk ahsta +vUz ekinin kalnts olduunu dndmz +yUz ekli kimi metinlerde ve azlarda XVII. yzylda da karmza kmaktadr. Bunun baz rneklerini yukarda ahs ekleri konusunda gsterdik: Lyk- Muhammed midir kim biz kapu kulu olup serhadde dn uuruna mchid-i f seblillah olayuz. (SN, 4). Yine ayn yzyla ait Hikye-i Siphi-i Kastamonde de tespit edilmitir: Tze tifesini dmeni okdur; hlimiz syleyeler rsvy olayuz. (Gevrek, 7). -A+vUz yapsnn kullanmdan dmeye balamasyla yerini aslnda 2. okluk ahs emir eki olan AlIm almtr: ...Devlet-i aliyyeye tahrr idelim, ...bu emr-i hayr ortasn ve ucun bulalm (Uluocak, 372-374). Anadolu Azlarnda A+vUzun yerini alan A+K eki Azerbaycan Trkesi zellii olarak Seyahatnamede bir rnekte geer: H ki biz Revnn Acem krbnn urup rencde etmi olak. (SN, 2). -GIl Seyahatnamede ve dnemin dier metinlerinde pek seyrek kullanlr: ...mekkedne mektblar tahrr eylegil (SN, 4); 2. teklik ahsta yaygn olan eksiz fiil tabannn yaln hlde kullanlmasdr. -(I), -(I)Iz 2. okluk ahsta her iki ek de kullanlr. Emir veya istek ifade eder: Ve dahi nice trl fitne v fesda cret idp, ok trreht ve hezeyn syleyicek Varu bir arzhl yazu getr , murdz ne ise ben sadetl Pdih hazretlerine gndereym, hatt- hmynlar ile cevb buyursunlar.didkleriyle mtesell olmayup... (ST, 855). ...u resm-i musanna zre vaz- ess eyle, Amm bu gaz mln isrf etmeyp slmbol ire hayrt [u] hasent edp pdihnza itat eyleiz. (SN, 1). ...kerem idp bir davet idi, cretini andan mutlebe idi (Uluocak, 372-373). -sIn/-sInlar nc ahsa ynelik emri veya kuvvetli istei, kimi zamanda duay ifade eder: Dn-i mbn uurunda Devlet-i aliyyeme sadkat ve istikamet zere hizmet edenler berhurdr olsunlar. (T, 9). ...Krma nizam virsn, yohsa cmlesini kldan geiriri., Tatarlar gelsn, Trke cevb virsnler!, Herkes adrlarna girsnler! (Uluocak, 374). -sIn morfemi kalplam ifadelerde de yer almtr: Aziz nilesn, tav an ve kerhen birka para ey tedrk idb irsl ider. (HK,71).
FLMSLER sim-Fiil Ekleri

-mAK Zaman anlam olmadan fiil ismi olarak kullanlr ve fiilin ifade ettii anlam isimletirir. Bu haliyle eitli isim ekim eklerini de alabilir:
95
...kendn birliini bildirmek in... (TAO, 55a-9), ...imretlere a birmek andan kald. (TAO, 9b-5), Ocak syndrmek ey olmaz. (TAO, 26a-9), Yunanlar dimegile mehrdur (TAO, 48b-8), irte namzn klmaga vard. (TAO, 74a-4); Gayr kimesne gitmek ve gelmek kbil olmaz; sbynlar yazmak ve okumak ve oyun-bazlk talim iderler.; bir nice kfire karu varmak ve muktele itmek cizdr. (Uluocak, 116). -mA Fiillerin zaman anlam tamayan isimlerini yapar ve zerine ekim ekleri alarak bu fiilleri cmle gelerine dntrr: ...istedii eyleri giymeye ruhsat virilmediinden..., ...beni istikbl itmeye t buraya gelmedike..., ...bu kadar ake istemeni sebeb hikmeti soruldukda..., ...apul virilmesi bu esnda mnsib midr?, evleri krgr zeri kiremit rtmedr. (Uluocak, 120-122). -(y)I Fiildeki anlam tarz gsterme anlamyla isimletiren bir ektir. Bu ekle yaplan kelimeler de dier isim-fiil ekleri gibi trl hl ekleri alarak cmle iinde eitli grevlerde bulunabilirler: guzt- mslimn yry sadedinde iken (SN, 4), ...Dahi byle l Urbn uruu grmemi idim. (SN 4), ... gemileri gelir gider, ok al viri olur. (Uluocak, 122-124).
Fiillere gelerek onlar sfatlatran sfat-fiil ekleri, Trkenin her dneminde ilek yaplar olmutur. Bunlarn zerine tpk isimler gibi ekim ekleri getirilebildii gibi, tadklar zaman anlam yznden birok sfat-fiil eki zaman ekleri grevini stlenmitir. Bu ekler yap ve ilevleri bakmndan Eski Trkiye Trkesinden byk lde ayrlmazlar. Balca sfat-fiil ekleri unlardr: -(y)An Fiilde belirtilen i ve hareketin fiil etkense yapann, edilgense yaplann ifade eden, bu anlamyla iletme eki grevi yannda kalc isimler de treterek yapm eki nitelii kazanan ilek bir ektir; dorudan zaman anlatmad iin geni zamanl bir sfat-fiil ekidir denilebilir (Korkmaz, 697). XVI.-XIX. yzyl metinlerinde de nceki tarihsel dnemleriyle ileyi olarak ayndr: ...ve tevrih bilenlerden sord kim... (TAO, 47a-1), Sultnum! Okmayan kz m olur? (TAO, 21a-3), ...ve bu kan sulardan kim ki ierse emeler akdur (TAO, 5a-6); cmle zindnda olanlar zd idp, hkim nasb olunanlar beyn ider, saryda crm edenleri katl idp, ...Konyada Hazret-i Mevln ziyretine varmadndan mad varanlar men edp, levha ve haebtlarnn mmkn olanlarn gemiler bin itmee sarf eyledi. (SN, 1); ...zikr olunan tenbhnmeler, vuk bulan Neme muhrebesi, tehyie klnan ekerleme, metda kalan siphler, vezriazamdan saa olan mektb, bk kalan asker, yanlarnda bulunan kimesneler, Kralieye karu divan duran ceneraller (Uluocak, 136-141). -Ar, -(I)r Geni zaman sfat-fiil eki olan Ar ve (I)r, daha ok sreklilik bildiren bir geni zaman ifadesi tamakta, eklendii fiili bir ahsn veya nesnenin vasf durumuna sokmaktadr (Korkmaz, 700). Ekin getirildii fiil sreklilik gsteren bir vasf hlini alabilecei gibi, imdiki zamanda gerekleen veya gelecekte gerekleecek bir vasf da ifade edebilir: Sarhan ilinde ger il var-d, anlar srdiler (TAO, 17b-8), Sleymn Paa yetmi seksen kiiyile yarar alperenler, bahdurlar bindiler. (TAO, 11a-3), datmagla bilinr nesnedendr TS, 16a-10; bilr kimse bilinen, tandk TS, 28b-21); Nesk tabr olunur demler, yigirmi drt sat eker bir yol, te yanar sobalar, dem beli kadar havya sud ider fskyeler, sz alar kimesneler, sitneye gider menzil kay (Uluocak, 142-143).
Sfat-Fiil Ekleri
96
Tamlanan unsurun dmesiyle sfat-fiil eki alm unsur tek bana da kullanlabilir: Grnrden grnmez derler lemde pes okdur / Zuhr eyler tem ile bir kez nie ahvli (SN, 1); Bir yanarm yok benimn cigerimden gayr / Bir acr m bulunur yaralarmdan gayr, ...zbitna dahi hidmet iden asker tifesidr, har gelr gider olmaz., ...ubuk ier azdur, ...anlar in mni olur yokdur., ...bize araba ve zahre virilmedike Or kalesine gider yokdur. (Uluocak, 143) -mAz -Ar ve (I)r geni zaman sfat-fiil eklerinin tekil ettii anlamn olumsuzunu tekil eder. XVII. yzyl metni olan Evliya elebi Seyahatnamesinden: Burnaz Deli dahi ...eb rz yatmaz uyumaz slmbolu get [] gzr ider bir dvnedir., yer gtrmez derymisl asker ile, bir alay amn bilmez basz bugsuz emapur askeri-misl, ...her biri biner gurua olmaz gyet mzeyyen kasrlardr., Amm latf musanna krdr kim ne kadar yaykasan nak mteayyir olmaz bir krdr., ...asl sdden fark olunmaz beyz cllb idi., B-hisb telftlar var amm Hsn-i dil-i h nazre kabl itmez bir dvndr., Amm kl[bal], tad silhna demez bir tenbel balkdr. (SN, 1) XVIII. yzyl sefaretnamelerinden : ...bu ferin ne tkenmez hazinedir..., ...bizler yol bilmez msfiriz. (Uluocak, 144-145). -mAz sfat-fiili hl ekleriyle birlikte edatlara balanarak cmlenin zarf tmlecini tekil edebilir: Dr-if bin olunmazdan mukaddem hastalar bu hneye gelp..:, bu kalalar feth olmazdan krk yedi gn mukaddem gaz-y strgon- ibret-nmnda olan ceng-i azm..., Hazret-i shk am olmazdan evvel oban idi. (SN, 1), Y Muhammed, sen halk olmazdan yetmi bi yl evvel Levh-i Mahfzda Cenb- Allahn ismiyle seni ismi grp yed-i kudret ile L ilhe illallah Muhammedn Reslullah diy yazlm. (SN, 4); ...varmazdan mukaddem, nzul itmezden mukaddem (Uluocak, 145). -mAz sfat-fiiliyle baz kalc isimler de retilmitir: ... uldutmaz ve Kundakdutmaz ve ...nmn ibret-nm toplar var..., cebehne ve balyemez toplar ile dery-misl asker gelp (SN, 1). -dIK Gemi zaman sfat-fiil eki olan dIKn herhangi bir ekim eki almadan yaln olarak sfat ileyiiyle kullanld rnekler seyrektir. Bunlarn da ou olumsuz fiil taban zerine gelmitir: ...h omadk gmrh tifeler... (SN, 1), ...sbha-i llyi gstermedik hn ve sultn... (SN, 2), ...kurum darbndan bir rahnedr olmadk yer kalmamd. (SN, 2), ...salavt getirp alamadk beni dem kalmad (SN, 3), huzzr- meclisde alamadk dem kalmad. (SN, 5). -dIK eki daha ok iyelik ekleriyle birlikte kullanlr ve bu ekilde kendisinden sonra gelen isim unsurunu niteler: ...Emir Sultan hkm itdgi yirlere hkm itdi. (an, 75), ...sret dzdrdgi mil zerine kup... (an, 98); ...tabl vzn iitdg vaktde... (Yldzan, 69), Ol renebildm bir hads-i erf ile amel idp... (Yldzan, 78), ...bu Cebel-i Rhib ibtid grdmz kh- blenddir. (SN, 2), ...Mek kalasna koyduuuz askeri karup... (SN, 2). yelik ekli unsur yaln halde zne olarak veya dier hal eklerini alarak baka cmle unsurlar greviyle de kullanlabilir: Bu tebzlar mnteh marifetlerin grdmz seksen iki senesinde Fncistn diyrnda... tahrr olunmdur. (SN, 1), Hele cmle beleri kayd u bend idp bu kadar mllarn aldz ferm itmeiz. (SN, 5), ...ana temel braup bnyd itdkleri inallh mahallinde tahrr olunur. (SN, 1), ...her biri birer gne girye ve feza u eza itdklerin Kostantn iidp... (SN, 1).
97
XVIII. yzyl sefaretnmelerinde -dIK sfaf-fiil eki her zaman iyelik ekleriyle kullanlmtr: mukaddem oturduum makamda oturup, ...tahsil-i vukuf etdiim mevdd kaleme alup, ...ald eyy giriye vir, ...yazd nmesi mhiyyet-i nefsinden haber virse gerekdir.., ...vardmz gnn on beincisidir.., ...memr oldz kale-i cedide buyurasz.., akd ve temhd eylediiniz emr-i muslaha (Uluocak, 126-130). -mI Gemi zaman sfat-fiil eki olan mI, yaygn olarak yaln halde kullanlr ve kendisinden sonra gelen ismi niteler: Anonim Tevrh-i l-i Osmandaki baz rnekler unlardr: rmi (su), yglm (hisr), zhir olm (kii) (an, 53). XVIII. yzyl metinlerinde de ayn yap zelliini gsterir: bize bir donanm altun rahtl at pke edp.., cihn tutm bir alay kavimlerdir.., ben bir esr olm demim.., tula ile bin olnm bycek bir kaledir.. (Uluocak, 130-132). Son ekim edatlarna balanarak cmlenin zarf tmlecini oluturur: ...kaan arslan ikrn alm gibi iki cnibe nigern ederek selm vererek ..., ...cmle vcd derisi gy mikrs- l ile kesilmi gibi kesilp ..., ...sar balgam yutm gibi olur. (SN, 1), ...bu ehr-i Bitlisi tli-i bin-y imreti burc- akreb ve mirrhde ve beyt-i nrde bulunm gibi (SN, 5) altun virmi gibi olurlar (Uluocak, 132). -AcAK Gelecek zaman sfat-fiil eki olan AcAK hem yaln halde, hem de iyelik ekleriyle birlikte kullanlr. Her iki durumda da sfat ileyii yannda, hl eklerini alarak isim gibi ilem grebilir: gelecek yl, yapacagu ehri (an, 54), alyacak sz, gidecek yir (Yldzan, 39), ketler yatacak limanlar, kffr malb olacak mahalde, cnib-i imlde olacak vakyit, mecnnlara dev olacak eribeler (SN, 1); ...kusacam geldi, ...hasd ndem-y ehriyr ivlar ile katl olunacan bilp... (SN, 1), Bak a gzler, bu varacamz sulh (u) salh zre kfir diyrdr... (SN, 5), Aalar, kardalar dahi gayr isteyeceiniz var m? (SN, 5), ...hlleri pern olup kank diyra gideceklerin bilmeyp... (SN, 5); ...kendimize ve etb ve arlklarmza vef idecek mikdr akemiz ile araba ve brgr virp.., ...dery tarafndan gelecek askerimiz vardr.., gideceimiz gn, varacaz cezre, girilecek kapu, nzul olunacak konak (Uluocak, 133-135). Bu zarf-fiil eki fiili edatlara da balar: ... iki trna yalayacak kadar ya hsl olur. (SN, 1), celldlar katl edecek mahalde (SN; 1). -AsI Bu dnem metinlerinde gelecek zaman sfat-fiili olarak AsI eki seyrektir. XVI. yzyl metni olan Anonim Tevarih-i l-i Osmanda bir rnekte grlr: ...ol levhi gelesi yla degin saklardlar. (an, 54), XVII. yzyla ait Letifnmede bir rnekte (...kr olas hayvan! Eren, 45), Evliya elebi Seyahatnamesinde birka rnekte geer: Ann memdhtndan turna kanna benzer ol kan olas eytn ile Cemd telfi arb- b-hicb gyet memdhdur (SN 5), ...Bunlara ibret in preleriz deyince amn diyesiye kalmad, cmlesi sekiz kiiye kl rp sekiz yiidi pre pre eyleyp... (SN,3). XVIII. yzyl sefaretnamelerinde ise tespit edilmemitir (Uluocak, 146).
Zarf-Fiil Ekleri
Zarf-fiil ekleri, getirildikleri fiilleri, anlamlarn deitirmeden, olu ve kln tarzn veya zamann niteleyen zarflara dntren eklerdir. Bunlar, eski kalplamalar dnda, isimlemez ve isim ekim ekleri almazlar (Korkmaz, 736). Trkede, bat dillerindeki bamsz yarg tayan yan cmlelerin grevini daha ok fiilimsilerle tekil edilen fiil gruplar yapt iin, zarf-fiil ekleri kullanm skl yksek eklerdir ve bu yzden de tarihsel dnem-
98
ler boyunca deiime en ok urayan morfolojik gruplardandr. Zarf-fiil eklerinin bu kullanm skl ve deerleri XVI.-XIX. yzyllar arasndaki dnemde de yava yava deimi, farkllamtr.
Gerek Zarf-Fiil Ekleri

-A, -U Bu zarf-fiiller Eski Trkiye Trkesinde tek balarna kullanlrken bu dnemde artk daha ok ikileme tekilinde kullanlr olmutur.-U zarf-fiili ok seyrektir, daha ok A kullanlr: ...diy sadetl Pdiha syley syley kul sovutd. (MN, 9), Yl gedke hd mr bir taraf gider; gide gide bir gn anszn dkenr. (Yldzan, 56). ... Yahdleri kra kra slmbolda olu Kostantne gelp (SN, 1), ...iddet-i hrda deri ire dura dura kuruyup (SN, 1), Babamz da ak- Ysuf ile alaya alaya all old... (SN, 3), Hemn kul bu lelerin ayaklarna ipler balayup srye srye ... Atmeydnndaki nar aalarna vze-vr salb edp... (SN, 5), ...alkdan bizi krarsn diye diye Hasan Paay cnndan bzr etdiler. (SN, 5), ...dediimde gle gle tamm olup... (SN, 5). -A ve -I zarf-fiil ekleri birleik fiil tekilinde de kullanlr: ...burnunun orta direi deyazup m cinine dneyazd. (SN, 1), ...getirdiimde bizim kellemiz ol n araya gideyazd. (SN, 4), Tiz ales-sabh bu mllar h Gediinden ieri Osmnl lkesine Gzkran ocana dregrn... (SN, 4), Katlan Evliym, unlar savabilir miyiz, grelim. (SN, 5), Bolay kim Evliy elebi, u Bodan tahtna oturabileydim... (SN, 5), bunlar salt- zuhuru klvirp bades-salt tamlar meydna getirp (SN, 4), ...aa da bir kse inm alvirdim. (SN, 5), ...uzun atal aalarla rlen asmalar t Tuna dibine itivirp endirirler. (SN, 5), ...bunlar hod bir yirden algelmilerdir... (Peevi Tarihi, Metin, 86), ...ammisin be-i hsda alkoyup... (Peevi Tarihi, Metin, 105). -U ve A zarf-fiilinin tekil kullanm sadece diy ~ diye edatnda (eski rnekler dnda) bir kalplama hlini almtr: ...tc- Nbvveti geyir diy nid gelince... (SN, 1), ...Allah! Allah! diy yz bi renc [u] an ile ubr ederken... (SN, 2). -(y)IcAK Fiili zaman anlamyla cmlenin yklemine balayan bu zarf-fiil ekinin kullanm XVII. ve XVIII. yzyllarda seyreklemi ve yerini IncAya brakmtr. Siyvu Paa merhm olcak, Burnz Mft nm ak paaya gelp eydir... (SN, 5). Evliya elebi Seyahatnamesinde ekin bu fonksiyonunu IncA da grmeye balamtr: ...cmlesi cundan amn ile tara knca Hrn kffra asl amn virmeyp... (SN, 1). XVIII. yzyl sefaretnamelerinde yalnzca yedi rnekte tespit edilen bu zarf-fiil eki, niteledii fiilin kendi gsterdii eylemden sonra gerekleeceini gstermektedir (Uluocak, 147): ...intizr haddi tecvz edicek top atup yine ol kimse gelmedi., ...ve kffr donanmay gricek toplar ve humbaralar yamur misal yadrup..., ... lkin hin ierde olucak hl mkildir . (y)IncA Esas ilevi -a kadar anlamyla zamanca ve meknca snrlamadr: Zr krka varnca tzedr (Yldzan, 56); ...ol yoku an karular t cennete vsl olnca. (Yldzan, 61), Ciniviz kffr Karadeniz shilinden t cezre-i Krma ve kala-i Azaa varnca bi yedi yz pre kalaya mlik olup Galatay taht idindi. (SN, 1). XVIII. yzyl sefaretnamelerinde de bu anlamda kullanlmaya devam etmitir: Yemen iskelesi Mahya varnca asl bir yerde demr atmaz., hlarnn ibtid-y clsundan bu na gelince vki olan hlt ve keyfiyytn..., ...Sebte Boazna varnca Tunus ve Trablus... (Uluocak, 148-150).
99
XVII. yzyldan itibaren bu ek, -IcAKn fonksiyonlaryla daha yaygn kullanlmaya balam ve zamanla tamamen onun yerini almtr: ...cmlesi cundan amn ile tara knca Hrn kffra asl amn vermeyp... (SN, 1), ...hemn kapudan Bostncba drs Aa gelince evvel gelen drd aded ulaklar dal kl olup... (SN, 5), ... tokuz yz trhine gelince bil-cmle diyr- Endls yed-i kffara giriftr old.., (Uluocak, 148-150). -IncA eki, +a kadar anlamn ancak kadar, dek, degin edatlaryla genileyerek srdrebilmi ve bu yaps gnmze kadar korunmutur: ...Sar Mehemmed Paa t Murd Hn Badda gelinceye dek kala-i Erbli zabt idp... (SN, 4); ...eger izin olmaz ise helk oluncaya degin muhrebe der-krdr., h Abbas devrine gelinceye dek..., helk oluncaya degin (Uluocak, 150). -(y)AlI Fiile balang noktasn belirleyen bir zaman anlam katarak tmleletiren bu ekin yaln kullanm seyrektir: ...dnyya geleli yigirmi bir bi alt yz gn olm. (Yldzan, 63), Ol Muhammedse gelp kiliseler yklal ve Msr, Antkyye ve Kuds mmetleri feth ideli sekiz yz elli sene old. (SN, 1), Ve dahi karbl-ahd kim vakas mrr ideli yedi sene olmdur. (SN 2), Defterdrzde Mehemmed Paa ile bu ehirden gideli iki buuk sene old. (SN, 2); ... stanbuldan kal ne kadar mddetdir?, ... Badatdan kal ok zaman old m? (Uluocak, 151-152) Zamanla +dAn ayrlma hliyle birlikte edatlara balanmaya balamtr: ...cniblerin nehb gret edelden ber bir donanma-y hmynun ol tarafda ba gstermemek ile... (SN, 1) ...bu kubbe-i kadm t Ayasofya bin olunaldan ber (---) kral binsdr kim... (SN, 1) slmbol kahvehneleri Murd Hn- Rbi de kadga-i h ile men olaldan ber Bursa kahveleri itihr bulup... (SN, 2). -mAdIn / -mAdAn Fiilin ifade ettii anlamn gereklemeyiini ifade eden bir durum zarf oluturan bu ek, Eski Trkiye Trkesi dneminde mAdIn eklinde kullanlm, daha sonra yerini mAdAna terk etmitir: slmbol ire bir sr komadn azm-i bek eyledi (SN, 1), ...ne ifrt ve ne tefrt olmadan sekiz satte inallhu tel hatm-i erf iderim. (SN, 1), Amm harb u ktl ve ceng cidl olmadan dmen itat idp harc abl ettiler. (SN, 1) Peevi Tarihinde dar nll tespit edilmitir: Budine zahre konlmadn ve tonanmamuz henz boanmadn nice alkoruz diy... (Metin, 38), ...yine cok zamn gemedin ser-darlk ile vezaret brahim Paaya inyet olnd. (Metin, 54). Meninski, ekin iki fonetik biimini de tespit etmitir: gitmedin ani eylemitr., ol gn gelmedin, ol gn gelmeden, kapudan henz kmadan bilesin (Tulum 2011, 112). XVIII. Yzyl sefaretnamelerinden sadece iki rnekte tespit edilmitir: bir devlet bir devlete galebe ile bir mikdr yerini alsa dahi ok gemedin ald yerleri girye redd; ve bir kimse gh olmadan menzil brgrlerini tedrik itdirp (Uluocak, 152-153). Ekin -mAdAn biiminin XVI. yzyldan itibaren grnmeye balad, XVII. yzylda bu eklin yaygnlat, XVIII. yzylda ise btnyle edebi dile yerletii tespit edilmitir (Kartallolu, 130-133) -(y)ArAK Bat Trkesine zg bir zarf-fiil eki olup esasen Eski Trkiye Trkesi dneminde seyrek kullanlan, asl gelimesi XVI-XIX. yzyllar Trkesi iinde mmkn olan bir ek-
100
tir. Cmlede asl fiilin gsterdii hareketle ayn zamanda veya biraz nce yaplan baka bir hareketi gstermek, temel ilevidir (Korkmaz, 741 vd.). Fiilin yapl tarzn belirttii gibi, arka arkaya kullanlarak bir tr bala grevi de grr: ...def kudmlerin alarak ve alem-i hflerin aarak ... dery zerinden piyde ve post-nin ubr itdin (SN, 1), ...tahkrne nie yve kelimtlar itdikde Osmn Hn rz virmeyp Osmn Hnn penerede olan bzlarna birer mut- pehlivn urarak mbrek kollarn krarak Orta Cmiden Osmn Hn bir arabaya koyup Yedikulleye gtrp (SN, 1), Bodan diyrn ihrk bin-nr iderek firr eden kffrlar krarak Eflak diyrna drrler. (SN, 1), deyp Kular kalasndan cnib-i arka att ile Furt arasnda cezre add olunan l listn ire iddet-i hr ekerek arslan- arbedelerin sadlarn istim iderek iki kerre esedlere rst gelp kovarak 6 sat gidp... (SN, 5); ... matem msiksi ile hrende-i cn olarak gider iken...; ...diy alaarak niyz eylediklerinde...; ... biz ve etbmz tertb ile yryerek t h oturdug bge saryn hnesine dek varup... (Uluocak, 168-169). Moral Ali Efendinin Fransa Sefaretnamesi isimli eserindeki u rneklerde kalarak kelimesi bugnk kala anlamn vermektedir: ...ve Liyon ehrine bir sat kalarak [bir] mahalde ba ofecyal bir takm svr nefert ile istikbl...; ...ehre yarm sat kalarak bir mahalde rehberlik etmegin... (Uluocak, 169). Olumsuz fiil tabanlarna geldiinde -makszn, -madan anlamlarn ifade eder: ...k ve kara bakmayarak ricl ve nisvn hinto ve brgrlere svr... ; ... ve enfiye kutusuna yapmayarak enfiyemizden ekdiler... (Uluocak, 169). -(y)Up -Up eki, getirildii fiilin ifade ettii hareketin esas fiilden biraz nce yapldn ifade eder (Korkmaz, 748). Bu anlam ifadesi sayesinde bu dnem metinlerinde ok sk kullanlm, birbiri peince gerekleen kl ve eylemler -Up zarf-fiili ile ana cmleye balanmlar; gnmz Trkesinde olduunun aksine, bunlar arasnda zne birlii de aranmamtr. Bu zelliiyle Up cmleleri birbirine balayan bir bala grevi grmtr: Derhl cmii kapus kde olup pr-silh asker ile cmi-i mnevverin ii nr- mnevver-i cemat-i kesreyle ml--ml olup salt- fecri snnetin ed idp salavt- erfeye megl oldlar. Meer hakr minber dibinde skin olup bu mnevver vech-i hasenli cemati tem itmede hayran oldum. Hemn cenbimde olan cna nazar idp ... dedim. (SN, 1). Amm Ynniyndan Makdonya ve zmirne shibi Kaydef skendere ser-fr itmeyp hasm- kav olup skender bu Kaydef mlkine bir vech ile zafer bulmayup hir skender terk-i tecrd olup seyhat ile Kaydefnn diyrna kadem basup Kaydef Anann dvnna dhil olup tarz u tavrn ve rey tedbr cnb harektn tecesss iderken Hikmet-i Hud skenderi Kaydef askeri bilp kayd u bend ile Kaydef huzrna getirp... (SN, 1). XVIII. yzyl tarih metinlerinden Hamletl-Kberdan: Kiber mishada Kbrs ve Mora ve Mesina cezrelerine muvzin olup ... ve Esperlunka ve Suda ve Garanbosa kalalar birer limn- lzml-emna nigehbn sretinde Kzkulesi misill berre ittislden zde olup, ... zikr olunan emsr ve kln cmlesi cezrenin stanbula karu olan ber yzinde olup berren ve bahren tarklar meslkdur. (HK, 51). Ehl-i slma zrr u ezdan hl olmayup hatt bin yz trhinde bir kerre mkemmel donanma ile gelp, ... sitne-i Sadetden imdd nmiyle gelp yetien iki bin kalyoncu-i imdd ve kllet-i zd zevde sebebiyle hiben rc itmiidi. (HK, 53).
101
Fitne-i askeriyye istidsiyle mazl olup, .. .kendsi kapucba Ms Aa mberetiyle Msra tesyr olunup, ... vl-i Msr bulnan vezr Hasan Paa ki bundan evvel aay- mm-ileyhin yazclndan nev nem bulup, niam- kesreye vsl ve mansb- Msra ann himmetiyle nil olmidi. (HK, 58, 59) -Up hemen arkasndan gelen bir fiile balandnda bu ikisi bir tr ikileme tekil eder; -Up burada ve anlamnda bir bala grevi grr. Bu grev bazen ArAK zarf-fiilinin ilevine benzer: Ve her birinin hayr dusn alup giderdim. (SN, 1), ...diy vaz u pendler idp ve alnm bs edp Ah elebi cmiinden tara kup gitdiler. (SN, 1), ...cniblerinden serhad askerleri gelp gitmeden ol kadar imristn olur kim gy adl-i mer ile mamr olm bir diyr olur. (SN, 1), ...sitne-i Sadetden imdd nmiyle gelp yetien iki bin kalyoncu-i imdd (HK, 53), Girid dahi ellerine dp kalm idi. (HK.53); ...ylece kaykda oturup beklerler.., ...szendeleri dah usl-i malmeleri zere alup ardlar.., alup gtrr, virp gnderdim, alup getrsnler (Uluocak, 177). Kimi rneklerde zarf-fiil eki alm fiille arkasndan gelen fiil, tasviri fiillerdeki yapya benzer bir grev ilikisi olutururlar. Bu yaplarda birinci fiil anlam ykn tarken, ikinci fiil daha ok kln ile ilgili bir grev yk stlenir: Ve nie yz sene hkmet zre mstakarr olup gitdiler. (SN, 1), Bu fthtlardan mad nie yz gazlar olup l-i Osmnn b- ry olup gitdiler. (SN, 1), ...yine gir sitne tarafna dnp gitdi. (SN, 2), hl ta olup kalmdr kim... (SN, 2), Hatta bir kerre bir kedi bir damdan bir dama pertb ederken muallakda donup kalr. (SN, 2), ...Girid dahi ellerine dp kalm idi. (HK, 53). -Up zarf-fiiliyle kurulan bir yardmc cmle bir sonraki cmleye ve balama edatyla balanabilir: ...diy kraldan izin alup ve harclarn alup cengden fergat itdiler. (SN, 1), Cezyir paas olup velvele-r-y bahr-i Okyns olup ngiltere cezyirlerin harb yebb iderdi. (SN, 1), ...vah gazllar teshr idp at gibi binp ve sdn yiyp kullanrm. (SN, 2); ...ve sir ganyim alup hemn ykup ve yakup ve adya havf virerek... (Uluocak, 178). -UbAn Eski Trkiye Trkesinde daha sk grdmz UbAn zarf-fiili, bu dnem metinlerin seyrek olup XVII. yzyldan sonra kullanlmad sylenebilir. Ek, XVI. yzyl metni olan Tuhfets-Sulehda tek kelimede ve iki yerde geer: ivazlanuban karln alarak (Yldzan, 40). Evliya elebi Seyahatnamesinde de seyrek olup rneklerden ou alnt metinlere aittir: u rnek ise konuuma diline aittir: Nre ile pk idben nr ideriz. (SN, 1) -iken/-ken i- fiiline eklenerek kalplam bir yap olup isimleri zaman anlam tayan zarf tmleci hline getirir: ... bu hakr beynen-nevm vel-yakazada iken grrmki... (SN, 1), ... hakr ol semtlerde ehl-i hidmet iken mezkr demir kapuyu def a grmek vk olmdur. (SN, 1) Kimi zaman -d hlde, olmasna ramen gibi bir kartlama ifade eder: Makbl iken Maktl brhm Paa (SN, 1), ...peder mder birder hher haberleri yok iken yigirmi nefer yrn- b-saf ile Eminnne gelp... (SN, 2), ...sulhnmesinde musarrah ve mastr iken nin...iine dem kodz? (Uluocak, 172). Sfat-fiillerin zerine geldiinde bunlarn ifade ettii zamanla snrl bir zaman anlay tayarak veya niteledii fiilin zamann ifade ederek cmleye yine zarf tmleci grevinde katlr:
102
Y Al emr-i Hd ile bu mahalle gelmiken Hms ve Ham ve nie ehri reyy idp ehr-i Antakyyede Habb-i Neccr ziyret idp andan yine cnib-i kbleye cereyn ideyim. (SN, 3), Mrye yetmi kse virmiken mebbed hizmetin elinden alup nmstahakka virp..: (SN, 3), ...hn saryna gtrrken kala-i Bitlsden bir yaylm tfeng toplar atlup herkes mesrr u handn olup... (SN, 4), ...Kirmanah hn etbabyla istikble gelecek iken benim mniam vardr, diy itizr (idp), ...yetmi seksen guru kr idecek iken sizi sebebinize ol akeden mahrm oldugmz in..., ... ben bu kelimt sylerken uzadup almak istedi., ...yolda giderken her ne tarafda gne grrse aa temenn iderler... (Uluocak, 171-172).
Sfat-Fiillerden Tremi Zarf-Fiil Ekleri

-dIkdA Niteledii yklemi -nca/-ince, -d zaman anlamyla niteleyen zarf tmleci oluturur. Sfat-fiil ile bulunma hli arasnda iyelik eki bulunabilir: Gn gedke dah ziyde geer; hafta gedkde dah ziyde eksilr. (Yldzan, 56); Tahkkan ol kimse ilmi tahsl itdkde kaan ol tahsl itdgi ilmle amel itse... (Yldzan, 57), ... cmlesi bu lem-i berzha geldkde mahv old. (Yldzan, 58); Aere-i Mbeereden kemnkelerin pri Sad- Vakksm didikde dest-i erfin bs itdim. (SN, 1), ...kapudan ier girdigimizde meer karuda oturur imi..., ... Varadin marekesinde ehd old kald didiginde ben dah hnm bun size kim syledi (didim).., ...elime devt kalem aldkda birka atlular koarak hn- mezbra varup... (Uluocak, 129-130; 164-165). -dIkdAn Yaln olarak esasen sonra son ekim edatndan nce kullanlarak cmlede zarf tmleci yapar: ...bir atal atl dem feryd ederek at ile Paann ota iine girp piyde olup yer pdkden sora... diyince... (SN, 5). Sfat fiil ile dAn hl eki arasna iyelik ekleri getirildiinde cmleye sebep ve durum ifade eden bir zarf tmleci olarak katlr. : ...nkrs marazna mbtel olup ol dem koltuk deyeneine ddnden, dim elinde deyenek olmaile... (SN, 1), ...anlar at ve katr gtrmee tahamml idemediklerinden arabalara ve mefret cmslara eer urup cmslara svr olup... (SN, 2); ...Hnkr hazretleri beni ok sevdiklerinden seni baa gndermiler.., ...lgar ve arpasz brgrler koduklarndan ahama kadar konak yerine ulalmayup... (Uluocak, 166-167). -dIKCA Olumlu tabanlara geldiinde devamllk ve sk olu, olumsuz tabanlara geldiinde ise -mad takdirde anlamlarnda zarf olutururlar: Pes her sat ki mr-i nzende gider; gn gedke dah ziyde geer; hafta gedkde dah ziyde eksilr; yl gedke hd mri bir taraf gider...(Yldzan, 56), .....bir kimse ile gc yetdke mnzara itmemekdr. (Yldzan 95), ...mmkin olduka anlar grmeyesin. (Yldzan 106); ...susadka ucn zp ierler., ...ve sefer olduka yz reydan iktizasna gire iki rey virilr, ...Gmrk almadka sizi ilerye salvirmeziz. (Uluocak 129-130, 170-171). -mAGIn/-mAKlA -mAGIn ve mAKlA zarf-fiil eki alm fiiller niteledii yklem unsurunun sebeb zarfn oluturur; tad anlam olduundan dolay, olmas sebebiyle, olmas yznden eklinde ifade edilebilir: ... sizile kadm murefeti olman ililik ile siz tayn buyuruldzdan...,...amiraline uzakdan inlk olman mersm dah svr old kalyonu btnce toplarn en-
103
daht ile inla cevb virdi., ...Versalyan ehr-i Parise iki sat mesfesi olman erkence hintova svr (olunup)..., ...kffr bozlup mnhezimen firr itmekle asker-i slm dnp geldiler., ...aham takarrub itmekle konaa avdet olunup... (Uluocak, 173-174). dimekle mehr, dimekle marf kalplaryla birlikte kullanlr: ... yerlsinden Kefe Kads Karababa ol dimekle mehr ser-i fesd..., zi suy dimekle marf nehir budur.., ... ve ehl-i slm vakti cennet ehri dimekle mehr imi... (Uluocak, 173-174). -mAKsIzIn Seyrek kullanlan bir zarf-fiil ekidir. XVIII. yzyl sefaretnamelerinden bir rnekte gemi ve -madan anlamnda kullanlmtr. ...bir ho sohbete r olunmakszn mektb taleb eyledi. (Uluocak, 175). -dUKleyin, -dUKlerinleyin Meninskinin bahsettii seyrek kullanlan bir zarf-fiil yapsdr: sevdkleyin, sevdginleyin, klduklerinleyin (Tulum 2011, 112). Bu nitedeki bilgilere rnek oluturmas bakmndan aadaki ders kitaplarnzdan faydalanabilirsiniz: XVI. Yzyl Trk Edebiyat XVII. Yzyl Trk Edebiyat XVIII. Yzyl Trk Edebiyat XIX. Yzyl Trk Edebiyat
104
zet
1
XVI-XIX. yzyllar arasndaki Trkenin ekil zellikleri hakknda bilgi vermek Bu nitede XVI-XIX. Yzyllar Trkesinin ekil bilgisi zerinde durulmutur. ekil bilgisinin temel kavram olan grev morfemleri burada esasen yapm ve ekim olarak iki grup halinde ele alnmtr. Tretme eklerini yap ve ilevleriyle aklayabilmek Kelime yapm konusunu oluturan yapm ekleri geleneksel dilbilgisi yaklamna uygun olarak drt blm halinde ele alnmtr: simden isim treten ekler simden fiil treten ekler Fiilden isim treten ekler Fiilden fiil treten ekler Btn bu blmlerde bilhassa ilek olan yapm ekleri zerinde durulmutur.
1. 2. 3. 4.
ekim eklerini yap ve ilevleriyle aklayabilmek kinci blm kelime ekimi konusuna ayrlmtr. Bu konu da isim ekimi ve fiil ekimi olarak iki balk hlinde incelenir. sim ekimi konusunda say, iyelik ve hl kategorilerini oluturan ekler ele alnm ve bunlarn temel fonksiyonlar zerinde durulmu, metinlerden rnekler verilmitir. Fiil ekimi konusunda fiil ekiminde kullanlan ahs ekleri gruplandrlarak anlatlm, bunlarn tarihsel kkleri ve gelimeleri zerinde durulmutur. Zaman ekimi konusunda balca gemi zaman, geni zaman, imdiki zaman ve gelecek zaman ekimi zerinde durulmutur. Kip konusunda ise art, gereklilik, istek ve emir ekimleri anlatlmtr. Bu nitenin son konusu ise fiillerden geici isimler, sfatlar ve zarflar tekil eden fiilimsilere ayrlmtr.
105
Kendimizi Snayalm
1. Dilbilgiselleme kavram aadakilerden hangisi ile ilgilidir? a. Seslerin yan yana gelip ekleri oluturmasyla b. Eklerin ekimi ile c. Bamsz kelimelerin zamanla eklemesiyle d. Yeni kelime tretme yntemleriyle e. Szdizimi kurallaryla ilgilidir 2. Aadakilerden hangisi ilek bir isimden isim yapma eki saylamaz? a. +lIK b. +rAK c. +C d. +lI e. +sIz 3. yelik kategorisi ile ilgili aadakilerden hangisi dorudur? a. Kelimenin aidiyetini bildiren bir ekim kategorisidir. b. Kelimenin saysn bildiren bir kategoridir. c. Kelimeyi dorudan ykleme balayan bir kategoridir. d. Cmlenin nesnesini belirleyen bir kategoridir. e. Kelimenin trn deitiren bir yapm ekidir. 4. Ykleme hli ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kelimeyi kendisinden sonra gelen edatlara balayan bir kategoridir. b. +(y)I,+ sI ve +n ekleriyle tekil edilir. c. Aitlik ifade eden bir kategoridir. d. Cmlenin sebep zarfn tekil eden bir kategoridir. e. Cmlenin nesnesini tekil eden bir kategoridir. 5. Aadaki kelimelerden hangisinde bir bulunma hli eki vardr? a. payanda b. gelende c. evde d. perkende e. elbetde 6. oturmaktaym kelimesinin morfolojik tahlili aadakilerden hangisidir? a. otur-mak+ta+y+m b. otur-makta+y+m c. ot+ur-mak+ta+y+m d. otur+makta+y+m e. otur-mak+tay+m 7. Aadakilerden hangisi Osmanl Trkesinde temel ilevi -dii vakit, -dii zaman anlam yapmak olan zarf-fiil morfemidir? a. -AcAK b. IcAK c. InCA d. -mAdAn e. -mAGIn 8. Aadaki morfemlerden hangisi Osmanl Trkesinde gelecek zaman ifade etmek iin kullanlmamtr? a. IsAr b. sA gerek c. Ar, -(I)r d. AcAK e. mAKlA 9. Aadakilerden hangisi Osmanl Trkesi dneminde ilek bir zarf-fiil eki deildir? a. UbAn b. Up c. mAdIn d. ArAK e. IcAK 10. Olmayas art cmlesi olarak adlandrlan yardmc cmleler ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Yardmc cmle temel cmlenin zaman zarfn tekil eder. b. Yardmc cmlede belirtilen iin gerekletii, ama temel cmle yklenindeki iin gereklemeyecei bildirilir. c. Yardmc cmledeki i gerekleirse temel cmledeki iin de gerekleecei bildirilir. d. Yardmc cmledeki i gereklemedii iin temel cmledeki iin de gereklemeyecei bildirilir. e. Yardmc cmledeki iin gereklemedii, ancak temel cmledeki iin gelecekte gerekleecei bildirilir.
106

1. c 2. b 3. a 4. e 5. c 6. b 7. b 8. e 9. a 10. d Yantnz yanl ise Kelime Yapm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tretme Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise yelik Kategorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ykleme Hli konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bulunma Hli konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise imdiki Zaman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zarf-Fiil Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gelecek Zaman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zarf-Fiil Ekleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise art konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Fiilin anlamn deitirmeyen, ancak fiili yapan (zneyi) veya fiilden etkileneni (nesneyi) deitiren eklere at ekleri diyoruz (Korkmaz, 478). at kategorisi ekleri fiilin anlamn deitirmeden dilbilgisel grev yk tayan eklerdir. Bu yapsyla at eklerini yapm eki deil, ekim eki sayma daha doru olur. Bu ekler, eklendikleri fiilin yapann (zne) veya o fiildeki olu ve kltan etkileneni (nesne) deitirirler. Mesela ettirgen at, fiilin ikinci bir zneye yaptrldn ifade eder. te at ise fiilin birden fazla zne tarafndan veya zneler arasnda karlkl yapldn ifade eder. Kimi at ekleri geisiz fiili geili hle getirir ve bylece nesne almayan fiil, nesne alr. Sra Sizde 3 yelik kategorisi, kelimenin aidiyetini belirleyen bir kategoridir. yelik ekleri kelimede o nesneye veya kavrama sahiplik ilgisiyle bal olan gsterirler. yelik eklerini alan kelimeler kendilerinden nce gelen tamlayc ilevindeki ahs zamirleriyle iyelik grubunu olutururlar: ben+im kitab+m; o+nun karde+i, siz+in defter+iniz. nc ahs zamiri yerine evrendeki herhangi bir ismin kullanlmasyla isim tamlamas yaplm olur. Sra Sizde 4 Hl kategorisi isimlerin birbirleri veya fiiller ile olan ilikilerini belirleyen durum gsterme kavramn karlamak zere belirli eklerle birleerek ald ekillerdir. Buna gre hl eki alm kelimeler cmlenin yklem dndaki dier tmlelerini tekil ederler. Yani cmlede yklem dndaki btn unsurlar, bu dilbilgisel durumlardan birinde olmak zorundadr. Sra Sizde 5 Trkede 1. tip denilen ahs ekleri ahs zamirlerinden gelimilerdir. Bunlar ben, sen, biz ve siz zamirleridir. 1. teklik ahs eki ben > +vAn +Am ~ +In > +Im yoluyla, 1. okluk ahs eki de biz > +vUz > +Uz yoluyla gelimitir. 2. teklik ahs eki sen > +sIn ~ +sI; 2. okluk ahs eki ise siz > +sIz > +sIIz yoluyla gelimitir.

Sra Sizde 1 Bir dildeki kimi ekler ilevselliini korurken, kimi eklerin ilevsellii belli saydaki kelimelerle snrlanr. Bunlara ilek ve ilek olmayan ekler diyoruz. Meslek isimleri yapan +CI eki ilek bir ekken, klte ilevi tayan +cAk yavrucak, yumurcak gibi birka kelimeyle snrldr. Kimi kelimeler ise ilevi hatrlanmadan baz kelimelerde saklanr; bunlara kalplam ekler deriz. Arkaik okluk eki +An (olan, kzan, eren) kalplam bir ektir. Kimi ekler ise dilden btnyle der ve kullanlmaz olur: Gelecek zaman eki olan IsAr, artk kullanlmamaktadr. Bu gibi eklere de l ekler diyoruz. Dile bir taraftan da yeni ekler katlabilir. Bir dnemde szlkbirim olan kimi kelimeler, baz fonetik deimelerle ve dilbilgisel grev yklenerek, canl bir ek hlini alabilir. Dilbilgiselleme dediimiz bu olay ve dierleri, dilin morfolojik yapsnda deimelere yol aar.
107
Aykut, . N. (2010). Hseyin Tu, Musbetnme (TahlilMetin ve ndeks), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. an, . (2006). 16. Yzyla ait Anonim Bir Tevrh-i l-i Osmn (Gramer ncelemesi - Metin - Szlk), Yksek Lisans Tezi, Ktahya: Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. Davids, A. L. (1836). Grammaire Turke, Londra. Deny, J. (2012). Trk Dil Bilgisi: Modern Trk Dil Bilgisi almalarnn Kapsaml lk rnei, Gnmz Trkesine Uyarlayan: Ahmet Benzer, stanbul: Kabalca Yaynevi. Develi, H. (1995). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre 17. Yzyl Osmanl Trkesinde Ses Benzemeleri ve Uyumlar, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Develi, H. (1997). {sA} Morfemli Yardmc Cmleler ve Bunlarla Kurulan Birleik Cmleler zernde Bir nceleme, Trk Dili ve Aratrmalar Yll Belleten 1995, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Duman, M. (2000). Birgili Muhammed Efendi: Vasiyyetname, stanbul: R Yaynlar. Eren, A. (2008) Letif-nme (Dil ncelemesi ve Metin), Yksek Lisans Tezi, Malatya: nn niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. Dal, Y. vd. (Haz.). Evliya elebi Seyahatnamesi, Cilt: 1-10, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Gevrek, H. (2010). Hikyet-i Sipahi-i Kastamoni: Tuti-i ekeristan (Vr. 28-54) (nceleme-Transkripsiyon-MetinDizin), Yksek Lisans Tezi, stanbul: Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. pirli, M. (1989). Selaniki Mustafa Efendi: Tarih-i Selanik, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Kapdan, H. S. (2006): Cmi-i Kasas (Fazl) -Dil ncelemesi-, Yksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Kartallolu, Y. (2011). Klasik Osmanl Trkesinde Eklerin Ses Dzeni (16, 17 ve 18. Yzyllar), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Korkmaz, Z. (2009). Trkiye Trkesi Grameri: ekil Bilgisi, 3. Bask, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Ktkolu, B. (1993). em-zde Mustafa Reid: emzde Tarihi, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti. Metin, M. (2006). Peev Tarihi Edisyon kritii Badat nshas (284-317Metin, Dizin, zel Adlar Szl), Yksek Lisans Tezi, stanbul: Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. ztrk, R. (1988). Osmanlcada sim-Fiiller (XVI-XVII. Yzyl), stanbul: Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yeni Trk Dili Anabilim Dal. Tulum, M. (2011). Meninskinin Thesaurusu ve 17. Yzyl stanbul Trkesi, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Turan, A. N. (2000). Ahmet Resm Efendi: HamletlKber, stanbul: Kitabevi Yaynlar. Uluocak, M. (2007). XVIII. Yzyl Sefaretnamelerinde Tretme ve letme Ekleri, Doktora Tezi, Bursa: Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. Vardar, B. (2002). Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, stanbul: Multilingual. Yldzan, D. (2009): Tuhfets-Suleh (Metin-GramerDizin), Yksek Lisans Tezi, Mula: Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal.
5
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bat Trkesinde kullanlan kelime gruplarnn yapsal zellikleri hakknda bilgi verebilecek, Bat Trkesi sentaksnn genel zellikleri konusunu tartabilecek ve yapsal inceliklerini gsterebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kelime gruplar Sz Dizimi Cmle eitleri
indekiler
KELME GRUPLARI SZDZM
Sz Dizimi
Sz Dizimi
KELME GRUPLARI Tekrar Gruplar
Aynen Tekrarlar
Kelime tekrarna dayanan aynen tekrarlar cmle iinde ilev bakmndan niteleme sfat veya yer, zaman ve tarz zarflar olarak grev yaparlar. Lkin germb sular gibi lca sular glck glck olup sularn yznde kaymak gibi ylup durur. Neft emninin demleri mezkr glceiz ire girp kepelerle nefti cem edp kei tu lumlarna doldurup diyr diyr sudger tccr alup gtrrler. Cmle bayraklar ve aavtlar grh grh gelp cmle manetler grlp Fakr msellim meddebne ger ger giderken hilatin eteine basup tepesi zre zri zeber oldukda garb msellim Amn sultnm!... Ertesi alessabh derymisl asker ile mevc mevc ve fevc fevc ve grh grh mzey yen ve msellh cy muvahhidn ile Sf sf ve ifte ifte glbng ekerek ubr etdiler. Zorba zorba serbevvbnlar ifte ifte ubr edp Tavla tavla kheyln atlar Deste deste sflar korken Burunlarndan fitil fitil kup Ses taklidi veya a/e ekli ulalarn tekrar tarz ve sre gsteren zarf grevindedirler: Bir hayhy kim zemn u sumn dir dir ditredi. Vechi mnevverinde mydan bir eser kalmayup abdal kaba gibi yz par par parlayup At stine geldikden sonra ceng ede ede ya kurtulurduk, ya krlrdk dedi.
E ve Yakn Anlaml Tekrarlar

Eer bir kan kanadup ceng ideydin evim barkm harb olurdu Feryd fignlar evce peyveste oldu. Yemn billah verp Hakr dahi shibi hneyi kayd bendden hals edp siz gsz demler
110
Birok e anlaml tekrar grubu Farsada olduu gibi u//vu/v balacyla bala gru bu grnl olsa da ilev bakmndan tekrar grubudur. Sayca olduka ok olan bu tr den tekrarlar Osmanlcann ok nemli stilistik zelliklerinden birisidir. Pdihne zevk u saf edp Cmle tleri kopup rplak ve uryn u bryn ve giryn u nln kalup fakr keiler cmle bmy kalrlar. Mamr u bdn bir karyei mselmnlardr Sultn ter tze destinde yazl mhresiyle zhir olup duy hayr u sen ile Uyn enhrlar cr v revn bir ehrdir. Cerrhlar merhemi Sleymn edp yaraya ve bereye korlar Cebe v cevene gark olmu Yine evld iylleriniz ile dr u diyrlarmzda huzr edp devm devleti pdihye du idesiz. Cnib u etrfdan da v ta ve b v r, yakn u ra askeri derymisl mevc u mevc olup eb rz ceng cidl ve harb u ktl edp Osmanl ve Azerbaycan blgesi nesir dilinde bu trden e ve yakn anlaml ikilemeler olduka yaygn olarak kullanlr: db yin, ahz girift, ay iret, derk izn, ez v cef, fehm idrk, hner marifet, hiddet gazab, dn mezheb, hadd hesb, hiss idrk, ihsn ve inyet, m ve iret, ketb tahrr, tarf tafsl, resm tesvir, savt sad, sayd ikr, sefl sergerdn, seyr tem, taaccb tahayyr, tefekkr ende, zer hars, znet nezfet.
Zt Anlaml Tekrarlar
K ba n-malm tekne gibi bir gne turfe kayklardr. eb rz cemati kesreden hl deildir. Cnibi imle cmle hayyl kheyln atl asker ile ol gn ol gce lgar edp yende v revendeye temgh makdr beer deildir. Asl u ferini bilmezler. ehrin endern u brnunu ol kadar tecesss etdiler kim mmkn olup nm u ninndan haberdr olamadlar. Cmle sar kebr iki yz topdur. u yerler yemn yesrnda Ve cmle zr blsnda yedi yz hnei muhtasar vardr. Cmle hs u vmu reyiyle
Balama Grubu
Amm bu Dilver Paa dahi ec ve gz-i yekt idi. Byle bir kh- azm ve yayla- kadm Dean dadr Karayazc ve Sad Arab ve Kalenderolu nmn celller Bir cmii ve su sarnlar ve gll anbrlar ve yedi sekiz aded hrde toplar ve kifyet mikdr cebehnesi dahi vardr. Kh derek ve kh kalkarak ve kh piyde olup kar skerek Sinop ile Samsunu aras drt merhale yerdir.
5. nite - Sz Dizimi
111
Sfat Tamlamas
Bu kala ire yetmi kadar toprak rtl nefert hneleri vardr. Cmle tokuz mahalle ve bin alt yz trb pk ile mestr, tarz kadm, bercnibi kala kayas zeylinde hevdr hne-i zblardr. Bir katar- katr ve yz top sf ve on iki kl kimi smli ve alts kara kl ve gaddre ve sekiz trke ve yedi raht ve alt celeb kalkan ve bir gm p tahta devt sf altun kitbe ile mzeyyen olmu ve iki alar sat ve yedi akreb sat ve on top Ken katfesi ve kse guru dahi verp mdi u kee kapl kk kapudan ieri girmi ola. Bin aded sf ve muhayyer ilenir dezgh vardr. Bizler dahi isiz gsz demler bu dere iinde temlarna varup Farsa terkip yaps iinde sfat tamlamalar yaygndr. Andan aa bu kh- blnn dibinde Cmle ayn- kibr ile ehl-i esnf- sr hedylarn arz edp geldiler. Yetmi aded b u beli saray- ller ve azm binlar vardr. Nie saray- zblar dahi vardr. Bir kazgan- kebri germgerm te zre koyup Tekrar gruplar ile balama gruplar arasnda ne gibi farkllklar vardr? Aklaynz.
yelik Grubu ve sim Tamlamas

yelik Grubu
sen destide, anlaru lisn. Benm olum, benm diyrmda bir ejdeh peyd olup, sen kermeler ol bcn gds olmadan
Belirtili sim Tamlamas

Nehr-i Arazu cnib-i kblesi ummen kl [u] bldnlar Hakr bu masmu grp lemi hayretde kalup gulmu babasna eyitdim Ey peder! Bu masmu vlidesi sa mdr? dedim. Bu ehr cmle halk evld u ylleriyle bu Gmhneye hizmet ederler. Enirvnu kzlar.
Belirtisiz sim Tamlamas

Ummen kl u bldnlar Azerbaycn hudd add olunur. Hl eyleti Karsda sancak bei tahtdr. Alt kahve dkkn vardr. Bu mahal dahi Kalack hkinde yz hneli ve bir cmili Etrk kyidr. Tekfur Saray Hammm Farsa terkipler Trke isim tamlamalaryla birlikte ok yaygn kullanlr: Bu kala-i Kazmn dahi Arazu karu kble tarafnda olmala Azerbaycn hu dudundadr. Revnu cnib-i garbsinde nmyn olan Ar da bu Kazmna karbdir Cem der dvrlar mk-i amber-i hm ile mahlt olm cibiz kireci ile svanmdr. Menzil-i karye-i eyh m Sultn.
112
Avlonya ile Delvinye mbeynindeki Dukad dalarnda skin olurlar. Ve cem Anadolu ve Rmeli cniblerindeki eyletlere kapucubalar gidp Geen gnlerdeki meveretimiz zre brhm elindeki top Byezde urur eklinde nazar edp Cnibdeki dalar serp blardr. zerindeki yorgan errei emden ihrk olup azl olnd. Er Sultn evvelki ekliyle grp selm verdi. ehr iindeki cmi ensesindeki evc-i sumna peyveste olm kayaya nsf satde urc olnur.
Aitlik Grubu
Birleik sim
Kara Haydarolu, Evliy elebi, Karaca Ahmed, Sleymn Hn Cmii, Murd Slis Cmii, Abdurrahmn bin Ali ibn Ahmed elBistm.
Birleik Kelime Olarak Birleik simler

Kzlrmak, Bebzr, Nallhn, Hasankalas
Birleik Fiiller
sim ile fiilden oluanlar: d eyledi, ziyret eyleyecek, selm verdi, aleyk alup, mahrm koma, karr etdiimizde, gzer edemeyp. Azerbaycn hudd add olnur. Zehir ve mhimmt [u] levzmt gnderp imdd ederlerdi. Gemi direklerin kazklar kakup bend etdiler Cn havliyle gerye nazar etdim. Mverrihler lisnyla b u tb verp tarf ve tavsf eylemilerdir. Krek ekerek ubr ederdi. iden demler zehresi k ola yazd. Fiil ile fiil olarak: Ol gice Sultn Mustaf dahi merhm olunmu bulundu. Hikmeti Hud sitneye ulaklar gitdii gice bir kuru sovuk oldu kim cmle askeri slm kar zemne gire yazdlar. Az kald kim kaladan aa pert ede yazdm. Ejderin tb u tvn kalmayup Saltk Sultn koy verir. Ann boazna bir burgu asa kosalar.
Aa, be/bey, devletl/devletli, efendi, han, hazretleri, paa gibi unvanlar ve hitap ifadele ri genel olarak isimlerden sonra gelir. Varvar Al Paa, Kara Sefer Paa, Azz hazretleri, Koca Mevlev Vezr, Destr Murtaz Aa, Vezr Kk avu Paa, Abaza Kara Hasan Aa, Kaya Sultn, Kk avu Paa, Dede Efendi, skdar Mahmd Efendi, Hac Hamza, Pr Dede Sultn, Eblfeth Hn, Mevlev Koca Derv Mehemmed Paa, Devletl vezir. Dervi, mevl ve eyh gibi unvanlar isimlerden nce kullanlr. Mevl Kemleddn e-ehr Bakara Dede, eyh Hazret-i Abdl Ms, Dervi Mehmed. Din bykleri, padiah ve dini kitaplar iin Farsa terkip yapsnda hazret-i unvan ola rak yaygn kullanlr.
Unvan Grubu
5. nite - Sz Dizimi
113
Hazreti Risletpenh, Hazreti Kurn Azm, Hazreti Al, Hazreti Mesh, Hazreti mer, Hazreti Sultn Byezdi Vel, Hazreti Ms, Hazreti Resli Ekrem, Haz reti Mevlny Celleddni Rm, Hazreti Hamza, Hazreti Muhammed, Hazreti FtmatzZehr, Hazreti Havv. Birleik isimler hangi bakmdan unvan grubundan ayrlr? Aklaynz.
nlem Grubu
Bre arma, haykrma, kzgnlk, dikkat ekmek ve hitap iin kullanlr. Bre oullar!, Bre gzler!, Bre ev ss!, Bre hey hac baba!, Bre hey kardalar!, Bre hy cn kurtaran Evliy elebim. Bre benim zakl Aristoy zfnn ve ir mhir ve mu sannif mellif olum! Hey, behey hitaplarda ve dikkat ekmek amacyla sylenir. Hey mrlerimin var!, Hey beim!, Hey demirayak paa!, Hey kurbn!, Behey Katrc olu!, Behey hac baba! Ey, hey nlemleri hitaplarda ve armalarda kullanlr. Ey peder! Ey imdi baba!, Ey mmeti Muhammed!, Ey imdi yiit!, Ey Kayserzemn lftesi!, Ey Reslallah!, Ey Hnm!, Hey alap! Y nlemi din ve devlet byklerine hitapta kullanlr. Y Hayy!, Y Kayym!, Y Hzri lys!, Himye y Er Sultn!, Y sultnm! Gr, bak, baka a nlemleri ricada bulunmak, dikkat ekmek, uyarmak ve konuyu vurgu lamak iin kullanlr. Bak a cnm hac baba!, Bak a Yldrm!, Bak a Ysuf!, Bak a Paa!, Bak a mmeti Muhammedim!, Bak a olum!, Bak bana!, Gr olum! h, a, h cnum/cnm, cnum/cnm nlemleri dostluk, sevgi ve samimiyet bildirir. h cnm!, A benim cnm!, Cnm usta Al!, Cnm Dede Efendi!, Cnm baba!, Cnm Murtaz Paa!, h cnm! Nedir bu sende olan rebr ve h nedir bu sende olan zekan mekkel, nedir ol kirpiki mjgnmjeler, nedir ol yedi kudretle vesmeli ayn gazller, h nedir ol lalgn mnevver yzler ve emi gazl gzler Amn, hay, sakn, vay, ay vay edatlar, uyar, can sknts, honutsuzluk bildirir. Amn ey mmeti Muhammed, amn!, Sakn avretine deme!, Sakn Evliy elebi!, Vallahi hac baba!, Hay Kara Haydarolu!, Sakn kfirler!, Aman, aman ey gzdei li Osmn!, Vay ol kesin hline!, Vay ol ann hline!, Ay vay Murtaz Paa, ay vay! Aadaki nlemler kzgnlk, tehdit, sayg, merak gibi eitli duygusal durumlar ifa dede kullanlr. Hay hay gidi Defterdrolu Mehemmed Paa!, Vallahi hac baba!, Vallahi Evliy ele bi!, Vallahi Sultnm!
Say Grubu
Yz altm, yz, yz bin, bin iki yz, kerre yz bin, Ve dern kalada yedi bin yedi yz sa u sol ve azebi hisr kald. Bahdr Giry Hn yetmi bin askeriyle ve sekiz kerre yz bin atlaryla Moskov diyrn nehb gret etmee fermn edp on nc gnde
Edat Grubu
ki (kim) edat dier edat ve isim soylu kelimelerle birlikte zarf grevli kalplam edat gruplar yapar:
114
n ki: o vakit ki, dolaydr ki n ki pir mrd oldu, Vana bu askerimizle girmeyp Van tarasnda meks edp hakk ki: Dorusu, gerekten de Hakk ki ol asrn ikisi de gerek erleridir. hl ki: u anda, u ana dek Hl ki bir cnibe gideceimden bir kimesenen haber u gh yok idi. h ki: Haa, asla, Allah korusun H ki s olaydm. kaan kim: ne zaman ki Kaan kim lodos rzgr iddet zre esdkde talattum dery c [u] hura gelp t ki: o vakit ki, ne zaman ki T ki bir dem bu sary kem kasd ile girse y sarydan bir ey serika edp tara karken bu arslan te finn erresinden ve br esedn narasndan harm ve srk herfler helk olurd.
Son ekim Edat Grubu

ber / beri Sen nin yedi gnden ber bu Gnye kalas imddna yetimedin. Dastndan beri gelp bu mahalde nehri Kre mahlt olur. dek / tdek T Ebl-feth Sultn Mehemmed asrna dek Uzun Hasan muammer olup Kalar iki parmak enli rdek zlf gibi bklm bklm siyh ka t kulaklarna dek varm Sabha dek be kar kar yad. doru / toru An grdk bu hakir oldu daa doru at boynna dp gelerek karr firra m beddel ederek gelmede. An grdk, bir nie yz Varvar askeri kmelenp bizim tem etdiimiz da cnibine doru firr edp gelirler. Cezrei Girid nnden ubr edp Maltaya doru azmet eyle. in Hakm orakir bu ehr imr olurken bulduu in Ulama Paa Grcstn kabza-i teshre alma-in bin etmidir. Bu mdde in on bin guru alup Amm siz htruuz in katl etmem. gayri Bunlardan gayri mescidlerdir. Bundan gayr nie ulemlar vardr. Bundan gayr ne hl olduun bilmedik. Bu nehr-i Furatdan gayr yetmi iki aded nehri azmler cmle bu Erzurm cibllerinden ve Diyrbekir khlarndan tul edp cem Rma ve Irk Araba ve Aceme mstevl olur. Ve bu nehr-i Furt ile nehr-i Asden gayr Arz Mukaddese hudduna cereyn eder nehr yokdur. Kh Kf skenderden sonra Kalmuk tifesinden gayri grm ben dem yokdur. ger Bize kalai Engrye kapanup cell olmak imden ger harmdr. gibi Evvel eklmi sebada kuyumcular gibi std kmil zergern bir diyrda yokdur. Engr kerpii gibi bir kalba dizilmidir.
5. nite - Sz Dizimi
115
Her dnesi mutabbak verd-i hamr gibi olup ryihas demin daman muattar eder. Dery frtnas ol kamlardan gemi iine giremeyp bu gemiler Karadeniz frtnasn da mantar gibi yzer. K ba n-malm tekne gibi bir gne turfe kayklardr. Bir tarafdan kl gibi keskin k gelp Azak derys iki kula mikdr donar. Ve gzleri uu kuu gibi mdevver el gzleri var, Kimi kh- B-stn gibi alt bodur, kimi ejderh gibi yukardan aa szlm, kimi arslansfat, kimi fil cssesi gibi gngn acebeheybet kayalardr. gre Hni seferde bu erbb zama ve erbb timaru knn zre cebelleriyle ve paasnu hssna gre cebelleriyle cmle bin msellah ve mzeyyen asker olur. Her ne gne maksd u mermna gre yoluna bin cn ile yz bin ba ve pir olnu ba yolna feddr An sylep ne zuhr ederse ana gre mektblar yazup pir olumdan da mektblar alup gidesin ire Nehr-i oru ire inverlik edp Kayklar ire beer onar mikdr mest [] medh Ol gn bu mahalde ikmet olunup dalar ire sady Allah Allah evce peyveste olup ile ki bin mikdr demleri ile saryda kald. Rstem-i Sm-akrnlar ile nie gazlarda bulunduk. Alay- azm ile Erzincn kapusundan tara kup h ile atran oynaduu mehr fkdr. kadar Biemri Hud bu mahalde boanup bu kadar hayvnt ve bu kadar ben demi birbiri ne mahlut edp hr hkvr bu kadar nfsu torlayup ve toplayup gtrmede. Yetmi kadar toprak rtl nefert hneleri vardur. mad (-dan baka) Cn u badan olduklarndan mad alkdan batlhareke olup susuz iddeti hrda harretden helk mertebesine vardlar. Ve bu emelerden mad bu ehr ire cmle yigirmi bin hnednda birer uyn criye mukarrerdir. n (-dan dolay) Hkkm- selef msmahalarndan n bir drl tedriki grlmeyp.. sra Esbb ihtimlaryla nleri sra hakrin krk aded tevbileri dahi nmz sra gi derken Ardm sra gelmeyenin vay hline! Andan aa haymelerimize geldikde ardmz sra elli koyun ve bin kadar beyz ek mek ve yedi sekiz katr yk meyvei gngn ve avla erbetleri kala hkimi sultndan gelp sora Ziyretlerden sora Br kynden kalkup Ve memecik ekmei memliki li Osmnda Sabanca somunundan sora Ldik eh rinin memecik ekmei rub mesknda pembemisl ve beyz ve hs olmas sebebiyle mehr fkdr. te Ve kasabas cnibi garba Akaar tarafnda iki satde nehr-i Melan suyundan te kasabai skb, mamrdur.
116
tr Sr saklamak kolaydr, amm bu kadarca eyi sen bana neden tr verirsin. tara Kaladan tara kup giderken kaladan toplar atlup cmle kffr atlanup zre Basret zre olun. Hni seferde knn zre cebelleriyle sekiz yz asker olur. Menzilden menzile yedi sekiz satde at zre gelince Azerbaycan blgesi eserlerinde teg, tegi, kimi, kimin (gibi) ve sar (doru) edatlar yaygn kullanlr. Menm teg (benim gibi), sen kimi (senin gibi). Osmanlcada kullanlp da Trkiye Trkesinde kullanlmayan son ekim edatlar hangileridir? Bunlarn yerine hangi son ekim edatlar kullanlmaktadr?
snat Grubu
Ve sekiz aded st ak kaynak lcalar vardr. Ba sermed am aalarna berber ba byk, sti bir tahta rtl kasr ldir. Eer ii bo dkme maklesi bir kr olursa Levendne be kll ve tahta gsl ve yigirmi alt perdeli gevdesi byk bir szdr.
Datif Grubu
Bizim sandalmza yakn Merkez Efendi trbesi cenbinde kendlere mahss trbelerinde medfndur. Okka bir akeye zm ve okkas iki akeye Nzl incrim
Lokatif Grubu
Krk senede bir cmle resenbzlar alelittifk cemolup Bu tifei dihkn yan ekinci, ayaklarnda arklar ve eyinlerinde ab ve kab dolamalar ve gn-gn hrka-i pemneler ve balarnda tc- gn-gnlar zre teller ile zeyn edp
havf hatardan emn Bazs soandan ve pestilden ve hurmdan hilatlar geyp ellerinde cevizden tesbh ve banda kei boynuzundan elengler
Ablatif Grubu
Fiil Grubu
tee gyndrmek, dikkat etmek, eyhiyle ziyret etmek, serdr muazzam olup gitmek skdara gemek fermn olunup ehzde Ahmed Hn cls etmek istermi.
Bldan dman zre ta ve kumbara braacak delikler vardr. Ocak iine kazan asacak demir zincir Cnibi erbaasnda pk u pkze kurbn postlaryla denmi her post zre birer shbi marifet ehli ilm u fzl ve lim u fzl cnlar vardr. Byle kehken-s semya ser ekmi kh blendlerdir. Kurum darbndan bir rahnedr olmaduk yer kalmamd.
Partisip Grubu
5. nite - Sz Dizimi
117
At ve ml u menl isteyen, ata ve silhna kdir olan yiitler gelsin. Sayf u itda dim krmz kan gibi akar kanl sudur.
Gerundium Grubu
Sadetl pdiha arz olunmadan hals olup hir cmle karakullukular paadan on be kse bah almaynca cmle sekbn ve sa rcalar bile hareket etmediler. Shhat-i bedenle cihn get gzr etdke azack tam ye ve azack syle ve az uyu ve ilme ok amel eyle. Hemnn Sultnm! dedkde hazz edp erefi sohbetleriyle merref olup andan kalkup lokmaclk derek, yemn yesrda kurlar muharrir-vr devern ve seyern ve tahrr ederek netcei kelm on gn ubukovas kazsnda gezdik.
Ksaltma Grubu
el ele arpmak, el ele dudumak, balk srt gibi iki araba yan yana ubr eder.
SZDZM
Bat Trkesinin szdizimi (sentaks), Trkenin genel szdizimi yaps olan zne + tm le + yklem dizisi iinde oluur. Bamsz cmlelerin birbirine up/p zarffiil ekiyle balanarak olduka uzun cmleler eklinde grnmesi ve Arapa ve Farsa kelimelerden olumu Farsa terkiplerin yaz dilinde ok yaygn olarak kullanlmas bu tarihi ivenin en belirgin zelliklerindendir. Evliya elebi Seyahatnamesinden alnan aadaki cmleler Osmanl Trkesi yaz dilinde kullanlan tipik cmlelerdendir. Elhsl bu hammmu ve sary azm ve b remin vasfnda lisn ksrdr, zr bu merkm ebniyyei ibretnmlaru hurdekrlk tasarruflarnda ve letfet zarfet ve nezfetinde asla misilleri yok vcibsseyr bir hammm tarz hardr kim bu hakr krk bir sene seyhatinde nazrin grmemidr. std mhendis her krnda var kuvvetin bzya getirp eyle sanatlar icr etmidir kim feleki atlasda eyle bir krgrlik bir mimr selef etmemidr. Bu cmlede sary- azm, b- rem, ebniyye-i ibret-nm, hammm- tarz- har, std- mhendis, felek-i atlas, mimr- selef Farsa, vcibs-seyr ise Arapa tamlama ya psyla kurulmutur. Ber tarafda Mehemmed Paa, Erzurm itsndan imdd etmee iktidr olmayup ve Murtaz Paay mahsra adveti sebebiyle imdd etmeyp hhnhh Sultn Murdu yedi gnde feth etdii Revn, h yedi ayda gc ile alup ieride Murtaz Paa zehir n edp askeri slm amn ile kalay teslm edp bsilh tara kdklarnda ( ) kimi ehd ve kimi atyla firr edp dalara dd. ngilterenin b hevsnda letfet olmad misill dima yinei fitb cihntb gubr gumm ile mamm ve mkedder olmas sebebiyle ahlsinin dahi mezyy tabyi ve emziceleri muber olup herkesde manev bir inkisr dern mevcd olduun dan ve makm ns lgat olacak kahve dkknlar bulunmadndan ehibb ve ins olmayan gureb takm bir vechle elenemez. Ve bazlarda da hayvnlarla oynamak merklar olmala bunlarn kimisi brgrlerin burnuna ve srtna boya ile drl resimler yapdkdan baka kuyruk ve kulaklarn keser, ve burunlarna ngrak takar ve beher gn alka etmi gibi iini gcn terkle, yemez imez, hemn onun yzne hayrn hayrn bakar. Bu hlde iken bir gece tfn azm olup cmle haymeler kar ve buz altnda kalup nie bin dem eli ve ayaklar donup () Abaza asker akblerine dp rzmerrede yeni
118
eri tifesin kra kra Hns ve Mama Htn nm menzillerde nie bin ben dem dest u plar donup () brm eyleyp bir kuyuya doldurdular. Bu cmlelerde up/p ekli ulalar ile ve balac bamsz cmleleri birbirbirine ba lamaktadr. Bunlar Osmanl Trkesinde, gnmzdeki virgl veya nokta iaretinin ile vine benzer bir grev yklenmitir.
Secili Cmleler
Osmanl nesir dilinde ok yaygn olmasa da birleik cmle yaplarnda cmle ii kafiye (seci) syleyie iirsellik kazandrmak amacyla kullanlan bir slup zelliidir. firr ile karr arasnda seci: Ve karlar erbb hev ve iltifatdan olduklarn anladmla daru kma bahanesiyle fesimi yanlarna brakdm gibi firr ve cy rmmda karr eyledim. tuyr ile srr arasnda seci: krler olsun ki birka ahbb peyd edip onlarla sohbet ederek def i inkbz ve kesbi inirh ile ekser evktda dahi RecensPargda bulunan hayvnt besine gidip env vuh u tuyr temsiyle iktisb srr eder idim. teessf ile tekellf arasnda seci: Bulunduum hne shiblerinin kemli mrvvetleri derkr olup hakkmda izz ikrm ederek fakat lisn bilmediime teessf ve rhatsz olmamaklm in aur tekellf eder ve kelm iret m ile anladrlard.
Fiil Cmlesi
Yklemi ekimli fiil olan cmlelerdir. Andan arh felekvr ol meydnda ba ve el ve ayak ile araba tekerlei gibi devern etdikde dest bandan asl bir uzv grnmeyp frlak gibi dnerdi. Cmle halk hayrn kalup hazz u saf ederdi. Hud limdir ol csse ile ne kendsi ve ne eler zerre kadar hareket etmeyp biri dahi mnkesir olmad. Paa efendimiz bu Monl kynde on gn tekd etmee karr verp sir nevh kurlarndan zahreler gelirdi. Grc ve Mool lisnnda kalai Hor Kinkevr derler.
sim Cmlesi
Yklemi isim veya isim soylu bir kelime veya kelime grubu ile ekfiil olan cmlelerdir. Bu dnemde henz ekfiilsiz isim cmlesi olumamtr. 3. tekil ahs ekfiil formu ounluk la dur/dr eklinde yuvarlak nllerle olsa da yava yava kk nl uyumunun sonu cu olarak dr/dir dar nll ekiller de grnmeye balamtr: Bnsi Enirvndur. Kalas bir pte zre ekli muhammes sengbin bir sr- randur. Amm cirmi malmum deildir. Cmle yerde krgr bin mihmnsary ran vardur. Amm bu ehirde asl kurumlu sr binlar yokdur. Amm cmleden Hudverdi Hn sary ve Hamza Sultn ve Pr Budak Sultn ve Elem h Hn sarylar b- remlerdir ve cmle hki pk ile mestrdur.
5. nite - Sz Dizimi
119
Basit Cmle
Yan cmleye sahip olmayan tek yklemli cmlelerdir. Elbette imdi bir arbedemiz geer. imdi grrsn. Bu taraf hnu yol taraflardr. Sultnm, vallah ve billah ve tallah, yldr bizdedir. Bizi hayr dudan ferm etmez. Yine sadede rc delim. Ol Ftiha hebya m gitsin? simfiil, ula ve sfat fiillerle olumu cmleler anlam ynnden birleik cmleye ben zer zellikler gsterse de yap ynnden basit cmledir. Ve vechi edb, hulvllisn ve lebbi mntesib olduu kibr meclisinde herkesi hayr ile yd ve ihsna tevecchlerin tebr ile nie mahznu d klmaa mutd etmilerdi. fitb lemtb kullei felekden tul etdkde pertevi bu hcert gngnlara pertev urdukda her bir hcreden bir gne gne ziy verp emi ben dem bakmaa tkat getiremez.
znesi ayn, birden ok yklemli basit cmlelerdir. Osmanl yaz dilinin tasvir ve tahki ye konusunda kullanlm en yaygn cmle eididir. Yklemler up/p balacyla bir bi rini izler. Bu cmle yaplar birbirlerini sebepsonu ilikisi, durum veya zaman sras ba kmndan aklasa da basit yapy devam ettirir. Bu durumda up/p balal cmleler en sondaki ekimli fiilin zaman ve ahs zelliklerini tar. Anlara merhamet edp ilerinden bir kan karup on altsn Evliyya verp bunla r yuvalarna kodydm. Monl Muhammed harr iinden biraz aput ve pembe ve armut preleri karup huddmlaryla kapularn menfez deliklerin cmle dkayup yine meydna gelp harrndan bir bardak karup suyundan bir pre n etdi. Yukardaki mismardan ylan gibi szlp ba aa olup aadaki mismra berk yapup yukaruda kalan mismra ayann steki mesh olacak yerlerin ve ayaklarnu par maklarn devirp engel edp aa mismardan ellerin bo koyup ba aa aya stnden aslup sernign nie fnnlar gsterirken belinden ekicin karup aya stnden asl m iken aa mismr eki ile ura ura karup yine yukaru mismra szld.
Sral Basit Cmle (-up/p Ulal Cmleler)
Devrik Cmle
Elimizdeki yazl belgelere gre devrik cmle ok bavurulan cmle slubu olmasa da ko numa dilinde daha ok rastlanr. Bre gider, hey n Efendi bu sz. Gel birder seni mda Murtez Paaya gtreyim. Benn Arab dilinde mblaa ile ismi fildr, ziyde yapuc dmek mansna. Gayri ibretnm sr bins kalasndan gayr yokdur.
Soru Cmlesi
Zeyd geldi mi? Zeyd mi geldi? Zeyd kandadr? (Zeyd nerededir?) Kandan geld? (Nereden geldin?) Kande giderler? (Nereye giderler?) Kan? (Hani?)
120
Ka akaya aldu? Neyedr? (Fiyat ka para?) Nicedr? (Nasl?) Aceb bir ey mi smarlayacak? Bre cnm. Ne garb tem, elli at ok deil midir? Yukardaki aklamalara ve rneklere dayanarak Osmanl Trkesinin cmle yapsnn en nemli 3 zelliini aklaynz. Birbirini aklama, kabul, kartlk, neri, sebepsonu ve seenek gibi zelliklerle akla yan bamsz cmle yaplarndan olumu cmlelerdir. Bu cmleler bazen kendi balar na bamsz cmle olarak deerlendirilseler de fikir, anlam dizgisi ve zaman bakmndan bir birliktelik gsterirler. Bu tr cmlelerde ikinci cmle amm, ancak, lkin, yoksa/yohsa, zr gibi edatlarla balar. Sadetl vezr, senden honuduz, amm Kudde Kethd ve Emr defterdr istemezz. Bunun emsli nie yz yaylalar Rmelinde seyr tem etdk, amm Erzurmu Bingl yaylas gibi Adananu bu Ramaznolu yaylas gibi yayla azm grmemiim. Nie yerde hayrt mteksiresi vardur, amm bu Ulukla hayrtnn nazri meer mu garbnda ve cenbnda Sinn Paa hnlar ola. Cmle alt yz dkkndr, lkin krgr bin bezzzistn yokdur, amm cmle z kymet ey mevcddur. Kalas ve ehir harb olup, ancak yz Urbn hnesi vardur. Ermen kavmin ingnesidr, amm cmlesi ncl ve milleti Meshdr, ancak mezhibi btlalar Rm gibi deildr. Tz haklarndan gelin, yoksa biz onlarn haklarndan gelecek vakti bilirz. Tahsl edp tzce gelesn, zr getird emri erfde ve mektb mahabbet uslblarda neler tahrr olundun sen bilirsin.
Bamsz Birleik Cmleler
Baml Birleik Cmleler

artl Birleik Cmle
Baml yan cmlelerin ana cmleye baland cmlelerdir. Bu cmlede, yan cmle ana cmleyi art bakmndan aklar. art kavram sentaks iin de arttan baka zaman, derece ve durum da bildirebilir. art cmlesi genellikle (eer/ yed)ise veya sa/se yaplar iinde kurulur. Mkbr dem yanlarna varsa hazzetmezler. Ve slmboldan firr eden kul ve karavalar kayd u bend edp shibi karsa mjde sin alup verirler. Bir oda yenieriler ile hfz u hrset edp bir dem bu sahrda koyun otlatsa ve fsk etse hakkndan gelir. Cmle vilyetlerde ne kadar ta kesen var ise prsilh olup ellerinde bunlarn dahi Ferhd kazmalar ve kskleri ve varyalar ve kamalar ve krekleri ve kfeleri ve belle rinde teberleri ile bu uslp zre bir hyh ile ubr ederler. Fevt olduklarnda mutasarrf olduklar tmr ve mri aretlii oluna verilir, evld yok ise akrablarna verilr. n erfine ne lyk ise eyle. Eer sabha tehr buyurursauz seksen bin demz, cmle hzr olup fermn berzz Eer ku bir nezketle sayd edebilirsen bu bezstende kr edebilirsin.
5. nite - Sz Dizimi
121
Kili Birleik Cmle

Trkede baml yan cmleler yapan Farsa kkenli ki edatnn Osmanlcada hem ko numa dilinde hem de yaz geleneinde ok geni bir kullanm alan vardr. Bu edat bazen kim eklinde de grlr. a. kili yan cmle ana cmlenin yklemini aklar: Bu Bursa ire olan Eb shk Kzvinn makmdr kim Yldrm Byezd Hn bin etmidr. Amm kalamisl olup serp kurum rtl hnlar bunlardur, ki tahrr olnd. Sn Bb Sthnedr ki bu kapudan tara leb-i deryda bir nasr mahallesi vardur. Nhiyei pencm Rdkatdur ki kh- Srhbu ardnda ve Tebrz imli tarafndadur. b. kili yan cmle ana cmlenin znesini aklar. Cemi seyyhn berr u bihr u cihnget kimesneler ki ilmi felekde kmil mhir olanlar bu Ruh ehrinin tliini burc kamerde bulmular. Hl shibi nie bin kibr vardr ki blda zikri sebkat etmidir. Gz Hudvendigr ki Edirne Ftihi Murd Hn Evveldir kim Edirneden sonra ebhn ile bu kalay feth etmidir. c. kili yan cmle ana cmlenin nesnesini aklar. Ol zamn bildim ki cemi vzer v vkel ve erbb- devlet huzrnda mdhane ve ho-med kelm lzm imi. Amm grdm ki huddmlarmdan bana imdd eder yok. d. kili yan cmle sfatlar ve zarflar aklar. Ol mertebe zinde ve tendrst oldum ki deme fetlar penemi eviremez oldular. Eblfeth Sultn Mehemmed mh Muharrem on altnc gn ki yevm-i hamsdir, mstakil pdih kmkr oldu. Ki Edat Dmesi Olay: kili cmlelerde ki edatnn dt durumlar olabilir. Aadaki cmlede an gr dm (birdenbire grdm ki) ifadesinden sonra gelmesi gereken ki edat dse de kili yap belirgindir: An grdm bu Mahmd askerinin ou atlarn braup bini piyde, iki bini esb svr Allah Allah! deyp kayalara yarasa gibi trnak urarak kayalara kup meterislerde karrdde olan hn askerleri zre hcm etdiler. n ki, n kim (ne zaman ki, dolay), gy ki (sanki), kaan kim -sa/se (ne zaman ki), t ki (ne zaman ki) gibi kili birleik yaplar ana cmleyi sebep, sonu, benzerlik ve za man gibi zarf ilevleriyle aklar: Ol sabah hakre dahi felek, sovuk cehennemi rzgr zorkrn gsterp gy ki elm-i Arf grdk. n ki bizleri Hudya smarlad, yaverimiz ol azmn Allahdr. Kaan kim Nemrd lan asrnda Hazreti brhm vcda geldikde cmle mneccimn Y Nemrd! Bu satde bir evld vcda geldi, sen devlete ve dne ve cnua kasd ediserdr. dedi. Kaan kim att Dicle ve bu nehri Furt tuyn ile cereyn etse iki nehri azm fezy Baddda birbirine mahlt olur. T ki mh ubt geldkde hadd hasrn cenb Br bilir bir gne balk zhir olur kim gy smi hlisdir.
122
Daha ok eydr/eydir, eyitdm, dedi, deyp veya dey kelimeleriyle ana cmleye balanan i cmleye sahip birleik cmlelerdir. Bazen bu cmleler kalplam ifadeler olmadan da dorudan ana cmleye balanabilirler. Bu tr cmlelerde i cmle genel olarak ana cmleyi durum, kaynak, sebep, sonu veya zaman bakmndan zarf grevi yklenerek aklar: Benden emn ol! dey bu cevhir haneri ihsn eyledi. El-hamdlillah paa sa esendir dey dmn oldular. Amm beni tabr etmee komayup yine kendz tabr edersz dey grd ry-y slihalar bir gayri hsn-i tevch ile tabr etdim. Zlimsin dey seni Vanlular kalaya komayup top urmular. Hakr eyitdim Hey gzler! Altnda at kalm yorgun argn ve durgun ulak deme sarlmak ykl avrede el urmak gibidir. Bu sizin etdz bu dalarda Krolu etmemidr. Eer merd-i Hud isenz sizden emn olalum. Hemn yol alup gidelm! deyp ltf ile tekellm edince birisi belinden klcn zp Yiit bu klcm pek ey kldr. Sende ydigrum olsun. Sen beldeki gml klc bana ver. Ben de sen bir ydigru tayam deyp Bamsz birleik cmleler ile i ie birleik cmleler arasnda ne gibi farkllklar vardr? Aklaynz.
e Birleik Cmle
inde birden ok baml birleik cmle bulunan cmle eitleridir. Amm orlu ve Burgaz mbeyninde k gnleri tamm alt sat bir menzil-i azmdr kim vakt-i itda amurn fl-i Mahmd ve pl-i Menkers ve Adana cmus ve boas amurn skemeyp beher sene nie bin at ve araba gark olduundan amurn kardurduklaryn Karduran derler Zr Osmn Hn dery-misl asker ile Bursay muhsara edp nikrz zahmetine mbtel olup gitdike illeti mtedd olduunda cier-kesi Orhn ehzdeyi serdr- muazzam edp Orhn Bursay feth edp lgr ile mjdesin pederine gtrmeye gitdkde Bursa feth oldu mahal Osmn Gz rh teslm edp Orhn mstakil pdih olup Hac Bekt- Vel, Orhn hilfetinde yenieri tifesin peyd edp l-i Osmn oullar zerine nzr olalar! dey du-yi hayr u sen etdklerinden il hzel-n l-i Osmnn her ii yenieri tifesiyle sn olur. Ahl-yi mezkre snfdan ibret olup snf- l asilzdegn grhudur ki mizc mereblerini letfet nezketi hadd-i tavsf ve sarf- nkd ve meblide olan sarf- tebzrleri dire-i tarfden birn, snsi tccr ve bzergn takmdr ki bunlarn orta halli olmalarndan n asilzdegna bakp tlib-i azamet ve aalarna bakp mazhar- satvet olmalariyle kibr gurrdan yanlarna varlmaz derece bulunduklar hlde mezkr asilzdeler kendi kadr hniyyelerinin kemlini bildiklerinden zikr-olunan ashb- gurra temelluk-i kzib izhriyle gizlice gizlice elenr XVI-XIX. yzyllar Trk Dili cmle yaps iindeki kelime gruplar ve cmle eitleri iin aadaki kitaplarnzda bulunan rnek metinlerden ve okuma paralarndan yararlanabilirsiniz: XVI. Yzyl Trk Edebiyat XVIII. Yzyl Trk Edebiyat XVII. Yzyl Trk Edebiyat XIX. Yzyl Trk Edebiyat
Karma Birleik Cmleler
5. nite - Sz Dizimi
123
zet
1
Bat Trkesinde kullanlan kelime gruplarnn yapsal zellikleri hakknda bilgi verebilmek Osmanl Trkesi, szdizimi, kelime gruplar ve cmle eitleri alarndan deerlendirilir. Kelime gruplar, Trkiye Trkesinde olduu gibi tekrar gruplar, balama gruplar, sfat tamlamas, iyelik grubu ve isim tamlamas, aitlik grubu, birleik isimler, birleik fiiller, unvan gruplar, nlem gruplar, say grubu, edat grubu, son ekim edat grubu, isnat grubu, datif grubu, lokatif grubu, ablatif grubu, fiil grubu, partisip grubu, gerundium grubu, ksaltma grubu balklar altnda incelenir. Tekrar Gruplar: Aynen Tekrarlar: glck glck E ve Yakn Anlaml Tekrarlar: evim barkm, tefekkr endie Zt Anlaml Tekrarlar: eb rz, yemn yesrnda Balama Gruplar: bir kh azm ve yayla kadm, Sinop ile Samsunu aras Sfat Tamlamas: kee kapl kk kapu, hnei zblar yelik Grubu ve sim Tamlamas: yelik Grubu: sen destide, anlaru lisn, benm olum Belirtili sim Tamlamas: gulmu babas Belirtisiz sim Tamlamas: Azerbaycn hudd Aitlik Grubu: geen gnlerdeki, cem Anadolu ve Rmeli cniblerindeki Birleik simler: Evliy elebi, Karaca Ahmed, Sleymn Hn Cmii, Kzlrmak Birleik Fiiller: d eyledi, ziyret eyleyecek, nazar et dim, olunmu bulundu Unvan Grubu: Vezr Kk avu Paa, Abaza Kara Hasan Aa, Kaya Sultn nlem Grubu: Bre oullar!, Hey beim!, Ey Reslallah!, Ey Hnm!, Hey alap! Say Grubu: yz altm, yz, yz bin Edat Grubu: n ki, hakk ki Son ekim Edat Grubu: kulaklarna dek, daa do ru, kuyumcular gibi snat Grubu: st ak, gevdesi byk Datif Grubu: kendlere mahsus Lokatif Grubu: ayaklarnda arklar Ablatif Grubu: hurmdan hilatlar Fiil Grubu: skdara gemek, serdr muazzam olup gitmek, Partisip Grubu: kazan asacak, pk u pkze kurbn postlaryla denmi,
Gerundium Grubu: pdiha arz olunmadan, lokma clk ederek, Ksaltma Grubu: el ele, yan yana. Cmle yaps bakmndan Osmanl Trkesi, Trkenin genel cmle yaps olan zne + tmle + yklem dizisi iinde oluur. Bamsz cmlelerin birbirine -up/p ulac ile balalarla balanarak olduka uzun cmleler eklinde grnmesi ve Arapa ve Farsa kelimelerden olumu Farsa terkiplerin yaz dilinde ok yaygn olarak kullanlmas bu tarihi ivenin en belirgin zelliklerindendir. Bat Trkesi sentaksnn genel zellikleri konusunu tar tabilecek ve yapsal inceliklerini gsterebilmek Secili Cmleler: kafiyeli cmlelerdir. Fesimi yanlarna brakdm gibi firr ve cy- rmmda karr eyledim. Fiil Cmlesi: Yklemi fiil olan cmlelerdir. Cmle halk hayrn kalup hazz u saf ederdi. sim Cmlesi: Yklemi isim olan cmlelerdir. Bnsi Enirvndur. Basit Cmle: Yan cmlesi olmayan ve tek hkm bildiren cmlelerdir. Yine sadede rc delim. Sral Basit Cmle (-up/p ulal cmleler): Anlara merhamet edp ilerinden bir kan karup on altsn Evliyya verp bunlar yuvalarna kodydm. Devrik Cmle: Bre gider, hey n Efendi bu sz. Soru Cmlesi: Zeyd geldi mi? Kande giderler? Bamsz Birleik Cmleler: Birbirini aklama, kabul, kartlk, neri, sebep-sonu ve seenek gibi zelliklerle aklayan bamsz cmle yaplarndan olumu cmlelerdir. Sadetl vezr, senden honuduz, amm Kudde Kethd ve Emr defterdr istemezz. Baml Birleik Cmleler: Baml yan cmlelerin ana cmleye baland cmlelerdir. artl Birleik Cmle: Mk-br dem yanlarna var sa hazz-etmezler. kili Birleik Cmle: Bu Bursa ire olan Eb shk Kzvinn makmdr kim Yldrm Byezd Hn bin etmidr. ie Birleik Cmle: Benden emn ol! dey bu cevhir haneri ihsn eyledi. Karma Birleik Cmleler: inde birden ok baml birleik cmle bulunan cmle eitleridir.
124
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi tekrar grubu deildir? a. ifte ifte b. Mamr u bdn c. eb rz d. Yemn billah e. Defter ve kat 2. Sleymn Hn Cmii ifadesi yap ynnden aada kilerden hangisine girer? a. Belirtili isim tamlamas b. Birleik isim c. Sfat tamlamas d. Aitlik grubu e. Unvan grubu 3. Aadakilerden hangisi Bat Trkesi gramerinde gr len kelime gruplarndan biri deildir? a. Unvan grubu b. sim tamlamas c. Son ekim edat grubu d. Edat tamlamas e. Say grubu 4. Aadakilerden hangisi Bat Trkesinde grlen son ekim edatlarndan biri deildir? a. n b. Gre c. Kadar d. te e. Yarn 5. Byle kehkens semya ser ekmi kh blendler dir cmlesinde hangi kelime gruplar vardr? a. Gerundium grubu ve sfat tamlamas b. Ksaltma grubu ve isim tamlamas c. Unvan grubu ve aitlik grubu d. Partisip grubu ve sfat tamlamas e. nlem grubu ve aitlik grubu 6. Aadakilerden hangisi secili cmlenin en iyi tanmdr? a. kafiyeli cmledir. b. Yklemsiz isim cmlesidir. c. Soru cmlesidir. d. Kafiyesiz fiil cmlesidir. e. Kafiyesiz birleik cmledir. 7. Cmle alt yz dkkndr, lkin krgr bin bezzzistn yokdur, amm cmle zkymet ey mevcddur cmlesi yap ynyle aadakilerden hangisine girer? a. Basit cmle b. Baml birleik cmle c. Bamsz birleik cmle d. Soru cmlesi e. Sral cmle 8. Mkbr dem yanlarna varsa hazzetmezler cmlesi aadaki cmle kategorilerinden hangisine girer? a. sim cmlesi b. Baml birleik cmle c. Bamsz birleik cmle d. Devrik cmle e. Karma cmle 9. Yine sadede rc delim cmlesinin tr aadakiler den hangisidir? a. art cmlesi b. Baml birleik cmle c. Soru cmlesi d. Devrik cmle e. Basit cmle 10. Aadaki hkmlerden hangisi bu dnem Bat Trkesi nin sentaks yaps iin sylenebilir? a. Devrik cmle yaps daha yaygndr. b. Kili birleik cmleler nadir grlr. c. Sral basit cmleler ok kullanlr. d. sim cmlesi ekfiilsiz oluur. e. Fiil cmlesinde yklem isim soylu olabilir.
5. nite - Sz Dizimi
125

1. e 2. b 3. d 4. e 5. d Yantnz yanl ise Tekrar Gruplar konusunu ye niden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Birleik sim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kelime Gruplar konusunu ye niden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Son ekim Edat Grubu konu sunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Partisip Grubu ve yelik Gru bu ve sim Tamlamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Secili Cmleler konusunu yeni den gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bamsz Birleik Cmleler ko nusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Baml Birleik Cmleler ko nusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Basit Cmle konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sral Basit Cmle konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 4 Bamsz cmleler birbirine up/p ulac ile balanarak uzun sral basit cmleler eklinde grnrler. Arapa ve Farsa kelimelerden olumu Farsa terkipler yay gn kullanlr. Yer yer secili (i kafiyeli) cmleler grlr. Yaz dilinde devrik cmle yaygn deildir. Sra Sizde 5 Bamsz birleik cmleleri oluturan cmlelerin her birisi nin kendi zne ve yklemi vardr ve bu sebeple ana cmle ve yan cmle ilikisi iinde deildirler. ie birleik cmlede cmle iinde bulunan i cmle dey/deyp, eydr vs gibi ka lplam ifadelerle ana cmleye balanr ve onu durum, se bep, sonu gibi zellikler bakmndan aklar.
6. a 7. c 8. b 9. e 10. c
Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, Osmanl Lehesi, terc. Ali Ulvi Elve, stanbul: Maarif Matbaas. Ergin, M. (1986). Trk Dil Bilgisi, stanbul: Boazii Yaynlar. Karabacak, E. (2002). Bergamal Kadri, MyessiretlUlum, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Kahraman, S. A. & Z. Kurun & Y. Dal, v.d. (19972007). Evliya elebi Seyahatnamesi, Cilt 15, Yap Kredi Ban kas Yaynlar. Turan, F. (1996). Old Anatolian Turkish: Syntactic Structure, Doktora Tezi, Harvard niversitesi. . (2000). Adverbs and Adverbial Constructions in Old Anatolian Turkish, Wiesbaden: Harrassowitz. . (2009). Seyahatname-i Londra: Tanzimat Brokratnn Modern Sanayi Toplumuna Bak, nceleme, eviri, eviriyaz, stanbul: Trk Tarih Vakf.

Sra Sizde 1 Bir kelimenin bazen aynen tekraryla, bazen eanlaml veya zt anlamlsyla birlikte bir tek anlam ifade edecek ekilde daha ok sfat veya zarf olarak kullanlmas eklinde ortaya kan kelime grubuna tekrar grubu denir. Balama grubu ise ve veya ile gibi balalarla bir araya gelmi farkl anlam larda bulunabilen kelimelerden olumu kelime gruplardr. Sra Sizde 2 Birleik isimler birden ok isimden olumu Kara Hayda rolu, Evliy elebi, Sultanahmet Camii gibi ahs, yer veya mekan isimleridir. Oysa unvan grubunda aa, bey, hazretleri, paa, eyh, vezir vb gibi unvanlar vardr. Sra Sizde 3 ger: sonra ire: iinde (son ekim edat grevinde kalplam kelime) mad: dan baka n: dan dolay, sebebiyle tara: dar (son ekim edat grevinde kalplam kelime) zre: zerinde (son ekim edat grevinde kalplam kelime)
6
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Leksikoloji balamnda Bat Trkesinde kullanlan kelime ve kelime gruplarnn genel anlam ilikilerini ve zelliklerini aklayabilecek, Bat Trkesinde kullanlan kelime ve kelime gruplarnn yapsal zelliklerinin geirdii deiimler ile kltrel ortamlara bal olarak tercih edilen szbirliklerinin ayrntlarn tanmlayabilecek, Anlambilim balamnda Bat Trkesinde kullanlan kelime ve kelime birliklerinin sosyal ve psikolojik balamlar iinde oluturduu anlam olaylar hakknda bilgi verebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Leksikoloji E Anlamllk Yardmc Fiil Birleik Fiil Anlambilim fade Kalplar Yazm slup
indekiler
LEKSKOLOJ VE ANLAMBLM TERMLER OSMANLI TRKESNDE E ANLAMLILIK YARDIMCI FLLER VE BRLEK FLERN YAYGINLII TEKRAR GRUPLARININ YAPISI BEN VE HAKR, BENDE, BENDENZ KELMELERN GELENEKSEL YAZIMLARI VE TELAFFUZLARI BELRTSZ SM TAMLAMALARI VE TERMLEME BYK SAYILAR: YZ BN SAYISININ KATLARI VE KERRE LE FADES DOLAYLI ANLATIMDA D- VE EYT- FLLER BATIDAN GELEN KELMELER OSMANLI TRKESNDE SLUPLAR DL, DN VE KLTR ERKL DORUDAN ALINTILAR OSMANLI TRKESNDE FADE KALIPLARI
Leksikoloji ve Anlambilim
Leksikoloji ve Anlambilim
LEKSKOLOJ VE ANLAMBLM TERMLER
Leksikoloji (szckbilim) terimi Yunanca leksis (kelime, sz, kelime grubu) kelimesiyle logos (bilim, bilimsel inceleme) kelimesinden olumu szck bilgisi anlamnda bir dilbilim alandr. Bir bilimsel alma alan olarak leksikoloji, kelime, kelime gruplar, kelime kk ve eklerini kapsayan morfem birimlerinin anlam zelliklerini, anlam genilemelerini ve deimelerini dilin kltrel yapsn da deerlendirerek aklar. Anlambilim (semantik) ise kelime ve kelime birliklerinin dilin anlam zelliklerini sosyal ve psikolojik balamn da dikkate alarak inceleyen dilbilim alandr. Hem leksikoloji hem de anlambilim, dilbilimin morfoloji (yap bilgisi) ve sentaks (szdizimi) gibi dier alanlaryla ok yakn iliki iindedir. Bu bakmdan inceledikleri konular ou zaman kesiirler.
OSMANLI TRKESNDE E ANLAMLILIK
Tarihi Trkiye Trkesinin en nemli ve kapsaml alann oluturan Osmanl Trkesi bir takm dini, sosyal ve tarihi sebeplerden dolay hem konuma hem de yaz sluplarnda Trke kkenli kelimelerin yan sra ok yaygn olarak Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalar kullanmtr. Bu durum edeb dilde ok daha belirgindir. Bu sebeple zellikle yaz dilinde Arapa ve Farsadan gemi baz temel kelimelere ek olarak bu dillere ait baz gramer kurallarna da rastlanr. Bundan dolay hem kelime hem kelime grubu hem de cmle dzeyinde ayn anlama gelebilecek ifade ekilleri birbirinin yerine geebilecek ekilde kullanlmtr: bade sonra Ebl-feth badel-feth tekye edp gece ihy etdi. hir Hrnur-Red badel-muhsara Badda varup Kmil bir gn bir gece germ-germ te olduundan sonra cmle dkcyn ve teendhtn elebi libslarn karup Cls- hmyndan sonra azl olundular. badehu andan sonra Badehu mnhezim Kenn Paay Budinden mazl edp Badehu Pertev Paa merhm olup Eyyb Sultn civrnda medfn olmudur. Andan sonra skdarn kara tarafna t amlca dalarna varnca bir hafr- azm etdi. Andan sonra, esnf- viz-i zhir, nefer 400
128
bs etmek pmek Pdih- Cem-cenbu dest-i erfin bs edp sonra eyhlislmu badehu sir vzer-y izmu dest-i erflerin bs edp badehu ser-zergern kuyumcubanu ve eyh ve nakb, badehu sir prler dest-i erflerin pp revne olmak knn- Sleymn Hndr. h m su kuyusu Cmle yz yetmi eme-i m-i zlldir ve bin h- m vardr. Anda bir beyt-i kadmde bir su kuyusu vardr. ket gemi, kayk svr olmak binmek alel-acele shil-i bahre gelp yine ketye svr olup hamd-i Hud sehl inbt rzgr esp hamd-i Hud Bozburun girdbndan hals olup Ard sra Trk gelp gemisine ve atlarna binp Ahrkapudan bir kaya binp kze bardak b n etmek su imek Huss bir kze tze iken andan b n eden dem muattar olup am ve ard bardaklar olur kim andan su ien hayt- cvidn bulur. sengi mknats mknats ta ol mlin ortasna vaz olunan hadd mli seng-i mknats cezb edp Evvel ol tki bin edp tk ta zirve-i lsi ortasna bir seng-i azm mknats komu ve bir mknats ta- kebri dahi hendese zre l mknats aas olan zemne komu, badeh bu demir direcii bu iki mknats talarnu mbeynine vaz edince iki seng-i mknats mbeyninde muallak kalmdr. eb u rz gce gndz eb u rz zevk u saf ile srr ederler. Cmle deryya eb u rz hkm eder. Gce ve gndz ihtimm- tm ile kala bir gn evvel itmm etmee say- bel edp Gce ve gndz meterisleri ileri yrdp nc gn handak kenarna varld. tahml et yklemek, bindirmek Bundan mad beher yevm nie yz yk mr katar ile kee torbalar ile kar ve buz tayup Mudanya skelesinde kar gemilerine tahml edp Andan Bismillah ile cmle atlar ve katar ve brhanemiz ketlere tahml edp Sakarya kenar kavunu mehrdur. ki kavunu bir ata ykledirler, gyet iri ve lezz kavunu olur. Lkin br- saklleri eb u rz ykledp indirp bindirmeden ciz-mnde kaldk. tahtelkahve kahvealt Ve yine ales-seher yedi yre dahi onar fafr kahvealt tam ekilirdi. Ve haznedr ve silhdr ve ukadr ve ninc ve mhrdra vel-hsl yedi i aalar mertebe shiblerine beer sahan kahvealt tam kup anlar ile cmle i aalar tahtel-kahve futr ederlerdi. Beri tarafda huddmlar tamlar ve tahtel-kahveler ve erbet ve buhrlar hzr etmede.
6. nite - Leksikoloji ve Anlambilim
129
tilvet etmek okumak Er- beli tilvet edince cmle hzrn hayr du edp Ftiha- kilidi tilvet etdiler. btid ezn- Muhammedyi Sultn Mehemmed tilvet edp Emr-i pdihyi tilvet edp mefhmu malmlar olunca Sultn Murd Hn- Rbi Kurn- azm okudup Bu yeti rehv makmnda okuduklarnda dem hayrn olur. Tfl elebi, Murd Hn huzrunda hnme okudukda hlar dil-d ederdi. Ve hakr Simyona hid Lgatn okudurdum. ubr etmek gemek Hn hazretleri karu tarafa ubr etdi. Bu nehreyni nie bin bel ile ubr etdik. Varnadan gemiyle Tarabefzna gep olu Sleymn kim-makm edp Andan ehrin bzr kurbundan ubr edp nie bldn ve kurlar reyy ederek bu zmit sancandan gep Kocaili sancanda rva nm kasabada Karadenize mahlt olur. Sultn Murd Hn Revna giderken bu aydan gep serperdesi zemninde bir soffa bin olunmu, hl sr zhirdir. yemn yesr sa ve sol cmiin yemn yesrnda birer tabakal seng ile bnyd olunmu minre-i liyeleri var Krkemeden aa Nect sokann sa ve sol taraflarnda hneler iinde
Osmanlcada konumada yaygn olarak Trke kkenli fiiller kullanlrken yaz dilinde Arapa ve Farsa kkenli kelimeler Trke etmek, eylemek, grmek, olmak, vurmak gibi yardmc fiillerle fiilleerek kullanlmtr: Ve bu ehrin nnden cereyn eden bahre eytn aknds derler, gyet iddet zre akar. Bunda dahi cmle kn badel-asr gelp yende ve revende kayklar tem edp kesb-i hev ederler. On sekiz bin lemim seyr eyleyp cemlim mhede etsn. Ana cmle ihtiyrlar shib-i post olmaa rev greler. Nn u nemeke ihnet etme ve hukkun kesb etdin prlere hakret nazaryla nazar etme Gayrlarn dahi krup shibine verp tamga vurmaz. Bu mertebe metnetin medh eder Biz bu kadar asker ile Abazaya mukvemet edemeziz. Andan yenieri ve siph yek-dil yek-cihet olup Sadrazam Kemnke dahi anlara tebaiyyet edp zulm hadden tecvz eyledi. Met- saklleri cmle deryya ilk eyledik Ol merhmlarn meyyitlerin deryya atnca gemi ire bir griv u feryd kopup herkes haytdan meys olup cn bzrna ddler.
YARDIMCI FLLER VE BRLEK FLLERN YAYGINLII
Bir tek fiili, kavram ve dnceyi aklamak iin sk sk e anlaml tekrar gruplar kullanlr: skdar Mahmd Efendi vaz u nashate km derler. Cmle acemiyn ile cmle krk drd bin yenieri askeri skdara gep kat-ender-kat saf saf olup
TEKRAR GRUPLARININ YAPISI
130
Osmanl Trkesinde grlen eanlaml kelime ve kelime gruplarnn ortaya kmasnda hangi sosyal ve kltrel olay daha byk rol oynamtr?
BEN VE HAKR, BENDE, BENDENZ
slami ve tasavvufi kltrn nemli bir zellii olan alakgnlllk anlay konuucunun kendisini ifadesinde ok ak grlr. Konuucu kendisini birinci tekil ahs ben yerine sk sk hakr, bende kul, kle, bendeniz kulunuz, kleniz gibi alakgnll ve derviane nitelie sahip sfatlarla belirtir: Bu hakr ehzdeleri dahi ziyret edp annn ehr-i Sivas ziyretghnda tahrr olunup Hemn Murtez Paa hakre eyitdi Amm bu hakr grmedim.
KELMELERN GELENEKSEL YAZIMLARI VE TELAFFUZLARI
Osmanlca eserlerde kimi kelime ve ekler bazen geleneksel Osmanl yaz dilindeki ekliyle bazen de gnlk konumada sylendii ekilde yazlmtr. Bu ifte sylenili ve imlal kelimelerin birisi eski, dieri ise yeni ekillerdir. Gnmz Trkesinde birinci ekiller byk lde kaybolmutur. Bunlar arasnda ayru - ayr, brgr beygir, rtk ardak, dey - diye, drl - trl, gelp - gelip, kimesne - kimse, tobra - torba gibi ekiller saylabilir. Benzer ekilde Fransz kelimesi ise Franszlu - Franszl - Fransz olarak farkl ekilde kullanlmtr. Bu ekillerin hepsi eitli dnemlerde gnlk hayatta kark olarak hem konuma hem de yaz dilinde yaygn olarak kullanlmtr: rtk emni ve ardak orbacs ve ardak nibi ve muhtesib aas cmle tevbileriyle pr-silh olup Haydarzdeyi bir hamml brgri zre tahml edp Nie bin deirmen beygirlerin Tuna geidi knalayup arabalar zre deirmenler
Trkiye Trkesinde olduu gibi Osmanl Trkesinde de belirtisiz isim tamlamalar terim yapmnda ok kullanlmtr. Belirtisiz tamlamalar bazen birleik isim haline getiinden tamlama iinde, belirtilen durumunda olan kelimeler ikinci kere iyelik eki alabilir. Aadaki cmlede geen alaybei ve eriba bu trden birleik isim haline gelmi belirtisiz isim tamlamas yapsnda terimlerdir. Hazne defterdr ve defter kethds ve timar defterdr ve avular kethds ve avular emni ve ktibi vardr ve alaybeisi ve eribas dahi vardr.
BELRTSZ SM TAMLAMALARI VE TERMLEME
BYK SAYILAR: YZ BN SAYISININ KATLARI VE KERRE LE FADES
XIX. yzylda Bat dillerinden milyon kelimesi gelmeden nce yz binin zerindeki saylar kerre kelimesiyle yz binin katlar eklinde sfat tamlamas/grubu iinde sylenmitir: Taraf- pdihden vezrinin hss on iki kerre yz bin ve on drd bin alt yz akedir. (1214600)
DOLAYLI ANLATIMDA D- VE EYT- FLLER
inde i cmle dediimiz aktarma cmlesi bulunan dolayl anlatmlarda d- (ddi, dy/ dey, vb) ve eyit- (eyitdi, vb) fiilleri i cmleyi ana cmleye balamada kullanlr: Evliym! Bilir misin? Engr vilyeti yannda Balkhisr kynde ol k gn bizi basdn zamn senden aceb cn kurtardk, aceb gfil idik. Avretler gibi te banda otu-
131
rurduk. Ol zamn senden cn kurtardk amm imdi bu Hasan Aa devletinde cn kuu ua gibi Evliy Efendi dedi. Hasan Aa eyitdi: Ya beim! Bizim Evliy elebiyi bilir misin dedikde Haydarolu eydr: Engr yannda bir gn on iki atl ile bir kyde te banda otururduk. Bunlar elli atl bizi basup Allaha kr bunlar el kaldrmadlar. Aklmz bamzdan gidp bir gce bunlar ile cn sohbetleri edp Evliy elebiye akmakl tfenk ve yz altun verp ol gce saflar etdik dey Haydarolu alad.
Osmanl Trkesinde XIX. yzyldan sonra Batl kelimeler yazda grlmeye balamtr. Bu kelimeler nce bazen aklayc bir kelime grubuyla veya Osmanlcada teden beri kullanlmakta olan kelimelerle birlikte kullanlmtr. Bu kelimeler arasnda dok - byk havuz, eskuir - mahalle bostan, kanal - tra, klb - cemiyyetgh, polis zbit gibi kelimeler saylabilir. Karl olmayan vapor (buharl motorla alan aralar), gazeta (gazete), telegrafya (telgraf) gibi kelimeler olduu gibi kullanlmtr: Londra ahl ve sekenesi dahi keml-i saf-y bl ile imrr- evkt etmek ve istedii fenn marifeti suhlet ile derece-i husle getirmek zere klb nmile nmdr olan cemiyyetghlar tertb ve tahss ve bir ka bin kse aka sarfiyle ebniye-i zarfeler in ve terss etmiler ve u vechle bir kide-i mstahseneye rabt eylemilerdir. Derhl polis memurlar yetiip oradan herfi kaldrdlar. Zirat mahallerine defatle gidip seyr ederdim ki vapor ile dahi zer--hars ediyorlar. Ve Amerika ve Hindistan havlisinden Southempton nm limana dim vaporlar gelip gitmekde ve hayl havdis getirmekde olduundan liman- mezkrda dahi gazetaclarn mstakil adamlar olup deniz kenrnda drbn ile vaporlar gzedip uzakdan grr grmez gyet ser-s-seyr sandallarna binip vapora karu giderler ve havdis evrk alarak vapordan evvel iskeleye gelip evrk- mezkreyi sandal iinde bilmtlaa telegrafya vstasiyle derhal gazetaclara ner iln ederek vapor- mezbrun vrdundan evvel havdis-i mezkreyi iln ederler. Lkin bunlarn telegrafyadan havdis almalar bir tuhaf eydir ki iinde olmayan adam okuduu hlde hi bir ey anlayamaz.
BATIDAN GELEN KELMELER
OSMANLI TRKESNDE SLUPLAR
Orta nesir ad verilen orta snf konuma Trkesinin esas alnd eserlerde dua, din ve edeb konularn anlatld blmlerde adal bir slup grlse de genel olarak eserlerin dili daha anlalr yap ve slupla kurulur. Aadaki rnek cmleler kolay anlalr ve izlenebilir niteliktedir: te bu mdde in kimse uak kullanmayup bakkldan sebz ve etciden, manavdan ne alacaksa alr ve srtna vurur hnesine gelir. Tuhaf delilerin biri bir gn gezdiimizde kendini yadan ibret kurundusu etmekle ben eriyip mahvoluyorum, amn dostlar imdi gib olup vcdumdan eser kalmayacak dey nid ederdi. Bir kerre de taaccb etsn in elime bir ufak kd tobras verip u ka dirhem gelir dediklerinde yigirmi be otuz dirhem gelir dedim. te o seksen be bin ksedir dedikleri gibi adm kaldm. Hkim bunlara siz kimin ocuklarsnz, eviniz yok mu, mektebe gitmez misiniz? dey sordukda ilerinde en bykleri Fln adamn oullaryz, hnemiz de varsa da babamzn anamzn hinliinden bizi ne mektebe ve ne bir sanata ve ne hneye uradr ve ne elimize bir aka verirler. Byle sefl ve sergerdn zokaklarda a susuz inleyip geziyoruz.
132
Karlkl konumalarda ve nasihatlerde slup nispeten sadedir: Hemn sofray u kar stne getir, burada yeyelim dey kar stne kasden oturdum, Bre hac! Allah akna olsun. Tiz baba pr, baba orbasn evvel getir, sonra su pasdrmasn getir, sonra buzlu hoaf turusun getir. Harretden yrek yand dediimde biri eydr: Bre beim! Bu yiit pek yrndandr. Bundan zarar gelir dem deildir dedikde cmlesi sappradak atlarndan inp kel-evvel atlarn kar zre srklarna kayd edp odalara girp hakri davet eyleyp Sen kimsin, dediler ve kimin tevbiisin. Bu yollarda ku umaz bu kda, kymetde sen nilersin dey maher suli etdiler, brhm Hn eydr Bak a Ysuf, sen ne cnibe sefere gidersin dedi. Ysuf Paa eyitdi nallahu Tela Malta gazsna giderim dedi. brhm Hn eydr nallah bitakdiril-Hayyil-Kayym cezre-i Girid gazsna seni memr eyledim. Olmaya kim bu cevb bir deme if idesin. Asl bir ferd-i ferdenin rhunun haberi olmasn. Malta gazsna memruz, demeden gayr azndan bir cevb sdr olmasn. btid yolun zerinde olan cezre-i Girid nnden ubr edp Maltaya doru azmet eyle. Yr ileri gzm, kalma geri. Alay bozma, tarla basma, yrn pyine sarkma. Komadn yre el uzatma. ki kii syleirken dinleme, nn u nemek hakkn gzet, n-mahreme nazar edp ihnet etme. Davetsiz bir yre varma, varrsan emn emn yrde ehl-i rza var. Mahrem-i esrr ol, her meclisde istim etdiin szleri hfz eyle Yazarlar eserlerin tasvir ksmlarnda ve duygu younluu yaadklar ksmlarda Arapa ve Farsa tamlamalarn youn kullanld klasik Osmanlca nesir slubunu kullanmlardr. Duygusal anlar: ngilterenin b hevsnda letfet olmad misill dima yine-i fitb- cihn-tb gubr- gumm ile mamm ve mkedder olmas sebebiyle ahlsinin dahi mezy-y tabyi ve emziceleri muber olup herkesde manev bir inkisr- dern mevcd olduundan ve makm- ns lgat olacak kahve dkknlar bulunmadndan ehibb ve ins olmayan gureb takm bir vechle elenemez. Tasvirler: Ekl-i kala-i Ankara: Evvel bir kh- blnn t zirve-i alsnda drd kat beyz sengbin bir kala-i ran, hsn- hasn ve sedd-i metn bir hisr- Kahkah-vr- sr-stvrdr. Her kat biri birinden l vk olmudur. Her tabakasnn mbeyni birbirinden yz admdr ve her kat dvrnn kaddi altmar arn l dvrdr ve her dvrn vsati onar zir- melik arzdir. Esslarnn alt diren-mdr kemer binlar ile bodur, derler amm grmedim.
DL, DN VE KLTR ERKL DORUDAN ALINTILAR

Yaz dilinde ve kltrl kiilerin konumalarnda Arapa ve Farsa ayet, hadis, kelam- kibar, deyim veya bunlara telmihte bulunan ifadelere yer verilir: Hemn Kprl ve Kara Sefer Paa Nicesin Koca Varvar Al Paa! Bu fen dr gurruna dayanup bizi giriftr- bend-i hicrn eyledin. Men dakka dukka cihn idn bilmedin mi? (alma kapsn alarlar kapn.) Amm El-garb kel-am mefhmunca ibtid seyhatimiz olup garbd-diyr olmala isimleri malmumuz deildir. (Gurbette insan kr gibidir) Grdm sultnm! Aleyhi m-yestahkku, lkin merhamet edp niesin zd edp Cenb- Br sizin dahi nie mkil ileriniz sn ide. (Laykn buldu.) Bak a cnm hac baba! Biz sana itimd edp seni sana koduk. Meer sende insf yok imi. El-insfu nsfud-dn demiler. Bize bu kadarca verdiin eyi bu kadar yiidin kanksna vereyim. (nsaf dinin yarsdr)
133
Rz lokmasna kanat eyle, eline giren ml dahi isrf etme, kanatle gein, Elkanat kenzn l yfn demiler. (Kanaat sonsuz bir hazinedir)
DN VE DEVLET BYKLERN DUAYLA ANMAK

Din, devlet ve tasavvuf byklerinin isimlerinden sonra Arapa bir takm yerleik dualar sylemek ok yaygndr: mm Hseynn babas Aliyyl-Murtaz kerremallahu vechehdur. mm Hseynn anas Hazret-i Ftmatz-Zehrdr ki Hazret-i Muhammed aleyhis-selmu duhter-i pkize-ahteridir. Ebl-Feth vel-Megz Sultn Mehemmed Hn- Gz tbe serah ve cealel-cennete misvh hazretleri bu kalay feth etdkde etrf- erbaa diyrlardan ecns- mahlkt srp Tarabefzna nakl etdrp iskn etdrdi. Hazret-i mer radiyallahu anh zamn- hilfetlerinde bizzt kendleri Kuds-i erfi feth dp Sultn Ahmed Hn aleyhir-rahmeti ver-rdvn eydr l-i Osmnn gzdesi, on altnc pdih- azm-n ebbedallahu devletehu il inkrzud-devrn, Mekke ve Medne ve Kuds ve Irk- Arab ve Acem pdih Sultan Ahmed Hn pdihumuzsz. Nesebnme-i Hac Bekt- Vel, ism-i er Bektail-Horsn Kuddise srruhu. Kt hretli dini ve tarihi ahsiyetlerin isimlerinden sonra beddua nitelikli sfatlar kullanlr: Kmr yakmada Nemrd- landir kim te-i Nemrd mehrdur kim Hazret-i brhmi tee atdkda Din, devlet ve toplum iin nemli ahsiyetler, eserler ve kavramlar genel olarak saygl ve yceltici ifade ve sfatlarla zikredilir. Bu sayg ve yceltici ifadeler daha ok Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalarla yaplr: Koca Mimr Sinn, zerine bir kubbe-i mnevver etmidir. (nurlu kubbe) Ebussud Efendi Tefsr-i erfin bu bda telf etmidir. (yce erefli Tefsir) Din ve devlet bykleriyle nemli eserlerden sonra kullanlan dini dualar ve yceltici sfatlar ne gibi zellikler gsterir?
OSMANLI TRKESNDE FADE KALIPLARI Selamlama

Selmn aleykm ev shibleri! Msfir alr msnz? Saf geldin, ho geldin! Es-selm aleykm ey kn? Ve aleykm selm!
Hitaplar
A benim cnm! Hakrin erki karndam, cnm. Sultnm, yr- kadmim, mrm, cnm, erkim ve elebim. eyhzde azizimsin.
134
Teekkr, Dua, Kutlama ve yi Temenniler Bildiren fadeler

kbetin hayr olsun. Allah mbrek eyleye. Allah slh eyleye, mn. Allah da sizin her ide mun ve zahriniz ola. Bu ehir taht- pdih ola. Cenb- Br sizin dahi nice mkil ileriniz sn de. Gaznz kutlu olsun. nallah mansr u muzaffer olursz. Gel imdi oul, Allah mbrek eyleye. Habb-i Hud akna olsun. Hak sizi hatdan saklasn ehbzlarm. Hak mbrek eyleye. Hak Tel sana shhat u selmet vere. Hamd-i Hud gzel imr olmu. Hd slh ede. Hd mbrek eyleye. Hd sizden rz ola. lh beni erm-sr edp halk mbeyninde yzm kara eyleme. nallah mansr u muzaffer olup selmet bulursun. nallahu Tela bu kala sene 857 trhinin mh- Rebiulevvel, gn rz- temmzda feth olunur. Sultnm! Bizi hkden ref eyleyp piyde iken atlandrdnz. Hud sizden rz ola. kr y Rabb bu hle. Yr Allah getire.
Beddua, Azarlama, Kzma ve Tehdit

Alkon u gidiyi. Ay ol gn grem mi ki ol am emseddn Muhammed meyyit namzn klam. Benim paamn kethds uuruna iki bin kisem giderse, her i bd-bd, ben bunu Siyvu Kazaa komam. Bre ak sakal imdi kzl kanda boyanacak, ben senin neni aldm? Bu bbda sdr olan emrim icrsnda dakka fevt eylemeyesin. Hay Kara Haydarolu! Allah belcn versin. Hemn basn. Yaknda cnn kup Allah tiz gnde beln versin, meln Koca. Paamn kethdsn hapisden tlk eyle. Yoksa ceddim rhiyn seni melmet ederim, Sizleri cmle krsa gerekdir. Vur a gidileri!
Nasihat
Diyr- gurbetde shib-i tedrik olup merd ol ve ehl-i derde yr ol. Saknn Nrul-hd cellinden. Yollarda gfil gitmen, herkesi refk etmen. Yr Allah getire.
135
Basal, znt ve Keder Bildirme

Dmen deryya dnce cmle ketbnlar ellerin dizlerine urup pes-i perdeden birbirleriyle helllemee baladlar. Harretden yrek yand. Haber gelince cihn bama teng dar oldu. Ol merhmlarn meyyitlerin deryya atnca gemi ire bir griv u feryd kopup herkes haytdan meys olup cn bzrna ddler. Siz sa olun. Pederiniz merhm oldu.
Rica, mdat ve Kabul

kbetin hayr olsun. Kabl etdim. Bre meded, ayam. El-amn ey gzde asker-i l-i Osmn! Eyle olsun. Evldn Mustaf baiyn olsun mlm alup kua cnm zd eyle. Meded Sultnm! Hemn bana mektblar veriniz. Biz de ordunuzda bulunalm. Paaya bir muhabbetnmeniz ihsn edp bu mazllnda mahzn kalbini dild ve vrn gnln bd dn. Sultnm! Atlarm yoruldu. kheyln ihsn eyle.
aknlk ve Utanma
Bre gerek mi? Hay benim bozahneye girdiim grdler dey hicbmdan yre gedim. Meer ne grdm, bozahne imi! Leksikoloji ve Anlambilim konusu ile ilgili rnekler iin aadaki kitaplarnzdan faydalanabilirsiniz. XVI. Yzyl Trk Edebiyat XVII. Yzyl Trk Edebiyat XVIII. Yzyl Trk Edebiyat XIX. Yzyl Trk Edebiyat
136
zet
1
Leksikoloji balamnda Bat Trkesinde kullanlan kelime ve kelime gruplarnn genel anlam ilikilerini ve zelliklerini aklayabilmek Leksikoloji bir bilimsel alma alan olarak kelime, kelime gruplar, kelime kk ve eklerini kapsayan morfem birimlerinin anlam zelliklerini, anlam genilemelerini ve deimelerini dilin kltrel yapsn da deerlendirerek aklar. Anlambilim ise kelime ve kelime birliklerinin anlam zelliklerini sosyal ve psikolojik balam iinde inceleyen dilbilim alandr. Osmanl Trkesinde hem kelime, hem kelime grubu, hem de cmle dzeyinde ayn anlama gelebilecek ifade ekilleri yer yer birbirinin yerine geebilecek ekilde kullanlmtr. Eanlam kelime ve ifadelerin nemli ksmn Arapa ve Farsadan alnan unsurlar oluturur. zellikle yaz dilinde Arapa ve Farsa kkenli kelimeler, Trke etmek, eylemek, grmek, olmak, vurmak, vb gibi yardmc fiillerle fiilleerek kullanlmtr. Bir tek fiili, kavram ve dnceyi aklamak iin sk sk e anlaml tekrar gruplar kullanlmtr. Konuucu kendisini birinci tekil ahs ben yerine sk sk hakr, bende (kul, kle), bendeniz (kulunuz, kleniz) gibi alakgnll ve derviane nitelie sahip sfatlarla belirtmitir. Bat Trkesinde kullanlan kelime ve kelime gruplarnn yapsal zelliklerinin geirdii deiimler ile kltrel ortamlara bal olarak tercih edilen szbirliklerinin ayrntlarn tanmlayabilmek Osmanlca eserlerde kimi kelime ve ekler bazen geleneksel Osmanl yaz dilindeki ekliyle, bazen de gnlk konumada sylendii ekilde yazlmtr. Bu ifte sylenili ve imlal kelimelerin birisi eski, dieri ise yeni ekillerdir. Bunlar arasnda ayru - ayr, brgr beygir, rtk ardak gibi kelimeler saylabilir. Trkiye Trkesinde olduu gibi Osmanl Trkesinde de belirtisiz isim tamlamalar terim yapmnda ok kullanlmtr. Yz binin zerindeki saylar kerre kelimesiyle yz binin katlar eklinde sfat grubu iinde sylenmitir. Dolayl anlatmlarda d- (ddi, dy/dey, vb) ve eyit(eyitdi, vb) fiilleri i cmleyi ana cmleye balamada kullanlmtr. Batdan gelen kelimeler nce bazen aklayc bir kelime grubuyla veya Osmanlcada teden beri kullanlmakta olan kelimelerle birlikte kullanlmtr. Bu ke-
limeler arasnda dok - byk havuz, eskuir - mahalle bostan, klb - cemiyyetgh, polis zbit gibi kelimeler saylabilir. Karl olmayan vapor, gazeta, telegrafya gibi kelimeler olduu gibi kullanlmtr Anlambilim balamnda Bat Trkesinde kullanlan kelime ve kelime birliklerinin sosyal ve psikolojik balamlar iinde oluturduu anlam olaylar hakknda bilgi verebilmek Osmanl Trkesinde sluplar: Orta nesir ad verilen orta snf konuma Trkesinin esas alnd eserlerde dua, dini ve edebi konularn anlatld blmlerde adal bir slup grnse de genel olarak eserlerin dili daha anlalr yap ve slupla kurulur. zellikle karlkl konumalarda ve nasihatlerde slup nispeten daha sadedir. Yaz dilinde ve kltrl kiilerin konumalarnda Arapa ve Farsa ayet, hadis, kelam- kibar, deyim veya bunlara telmihte bulunan ifadelere yer verilir. Din, devlet ve tasavvuf byklerinin isimlerinden sonra Arapa bir takm yerleik dualar sylemek ok yaygndr.
137
Kendimizi Snayalm
1. Osmanl Trkesindeki sluplar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Yaz dilinde slup kaygs yoktur. b. Sadece dini nitelikli alntlar kullanlmtr. c. Arapa ve Farsa, Trkeyi sadece kelime dzeyinde etkilemitir. d. Arapa ve Farsadan alnan dil unsurlarn kullanmak yaygndr. e. Karlkl konumalarda ve nasihatlerde slup sade deildir. 2. Andan ehrin bzr kurbundan ubr edp (1) nie bldn ve kurlar reyy ederek (2) bu zmit sancandan ge p (3) Kocaili sancanda rva nm kasabada Karadenize mahlt olur (4) cmlesinde alt izili kelimelerden hangileri eanlaml kelimelerdir? a. (1) ve (2) b. (2) ve (4) c. (1) ve 3) d. (3) ve (4) e. (1) ve (4) 3. Aadaki cmlelerin hangisinde birleik fiil bulunmaz? a. Met- saklleri cmle deryya ilk eyledik. b. Bu mertebe metnetin medh eder. c. havdis-i mezkreyi iln ederler d. On sekiz bin lemim seyr eyleyp cemlim mhede etsn e. Gyet iddet zre akar. 4. Osmanl Trkesinde kelimelerin geleneksel yerleik imlasnn yan sra ortaya kan farkl yazm ekillerinin en en nemli nedeni aadakilerden hangisidir? a. Konumada kullanlan telaffuz ekillerinin yazya yansmas b. Baka dillerden yaplan tercmelere bal kalnmas c. Baz yazarlarn Trkeyi ok iyi bilmemesi d. Yazarlarn prestij ve itibar kazanmak istemesi e. Alfabenin Trkeye uygunluu 5. Aadakilerden hangisi i cmleli dolayl anlatmlarda i cmleyi ana cmleye balayan fiillerdendir? a. Anlatmak b. fade etmek c. Sohbet etmek d. Eyitmek e. Yanstmak 6. Derhl polis memurlar yetiip oradan herfi kaldrdlar cmlesinde bulunan hangi kelime XIX. yzyldan sonra Bat dillerinden Trkeye girmitir? a. Derhal b. Polis c. Memur d. Herif e. Kaldrmak 7. Osmanl Trkesinde sade slup en ok hangi tr metinlerde ve ifadelerde kullanlmtr? a. Karlkl konuma metinlerinde b. Tasvirlerde c. Dini ve siyasi ierikli metinlerde d. Duygusal ve edeb metinlerde e. Kltr ierikli metinlerde 8. Eline giren ml dahi isrf etme, kanatle gein, Elkanat kenzn l yfn demiler cmlesinde kullanlan Arapa alnt aadaki zelliklerden hangisini cmleye kazandrmaz? a. Szn ifade ettii anlam kuvvetlendirir b. Sze edeb bir deer kazandrr c. Arapa olmas bakmndan cmleye dini bir hava katar d. Cmlenin yapsn glendirir e. Herhangi bir zellik kazandrmaz 9. Aadakilerden hangisi Osmanl Trkesinde kullanlan teekkr, dua, kutlama ve temenni bildiren ifadelerin zelliklerinden biri deildir? a. Genellikle ksa ve zdr b. Allahn isimleri ok anlr c. Fiillerin geni zaman ekimi kullanlr d. stek kipi hakimdir e. Gereklilik kipi hakimdir 10. Ol merhmlarn meyyitlerin deryya atnca gemi ire bir griv u feryd kopup herkes haytdan meys olup cn bzrna ddler cmlesi ne trden bir psikolojik durumu yanstr? a. Serzeni b. mitsizlik c. Kzgnlk d. Kadere boyun ei e. mit
138

1. d 2. c 3. e 4. a 5. d 6. b 7. a 8. d 9. c 10. b Yantnz yanl ise Osmanl Trkesinde sluplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Trkesinde E Anlamllk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yardmc Fiiller ve Birleik Fiillerin Yaygnl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kelimelerin Geleneksel Yazmlar ve Telaffuzlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dolayl Anlatmda D- ve EyitFiilleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Batdan Gelen Kelimeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Trkesinde sluplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Trkesinde sluplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Trkesinde fade Kalplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Trkesinde fade Kalplar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Eitimde Arapa ve Farsa bilinmesi gereken aydn dilleri olduu iin bu dillere ait kelimeleri kullanmak konumacya dinleyenler ve okuyanlar nezdinde itibar kazandrmtr. Toplumda prestij kazanmak, kltrl ve eitimli grnmek kaygs Trke kelimelerin yannda Arapa ve Farsa eanlaml kelimeleri de kullanma gereini dourmutur. Sra Sizde 2 ahs isimlerinden sonra kullanlan dualar birka istisna dnda genel olarak Arapa grameri dorultusunda oluturulmu kalplam yerleik kelime gruplar ve cmleleridir. Eser isimlerinden sonra kullanlan sfatlar ise Farsa terkipli basit sfatlardr ve dualar kadar yerleik ve genel deillerdir.
139
Aksan, D. (2006). Anlambilim: Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi, 4. Bask, Ankara: Engin Yaynevi. Buday, K. (2009). The Routledge Introduction to Literary Ottoman, translated by Jerold C. Frakes, Oxford: Routledge. Deny, J. (1941). Trk Dili Grameri, Osmanl Lehesi (terc. Ali Ulvi Elve), stanbul: Maarif Matbaas. Develi, H. (1995). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre 17. Yzyl Osmanl Trkesinde Ses Benzemeleri ve Uyumlar, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Duman, M. (2008). Makaleler: Eski Trkiye Trkesinden Osmanl Trkesine, stanbul: Kesit Yaynlar. Duman, M. (1995). Evliya elebi Seyahatnamesine Gre 17. Yzylda Ses Deimeleri, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Kahraman, S. A. & Z. Kurun & Y. Dal, v.d. (1997-2007). Evliya elebi Seyahatnamesi, Cilt 15, Yap Kredi Bankas Yaynlar. Leech, G. (1983). Semantics: The Study of Meaning, New York: Penguin. Refik, A. (1988). Onbirinci Asr- Hicride stanbul Hayat (1592-1688), stanbul: Enderun Kitabevi. Turan, F. (2009). Seyahatname-i Londra: Tanzimat Brokratnn Modern Sanayi Toplumuna Bak, nceleme, eviri, eviriyaz, stanbul: Trk Tarih Vakf. Turan, F. (2007). Forming the Modern Diction of Tanzi mat Turkish: Words and Expressions of Modernity in Seyhatnme-i Londra, Turkic Languages 11/2, Wiesbaden, s. 159-181. Turan, F. (1998). Halk Osmanlcas I: Melhameler ve Bir 17. Yzyl Melhamesi, Bir: Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi; Prof. Dr. Kemal Eraslan zel Says (Festschrift), 9-10, stanbul, s. 681-705.
7
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkenin XVI-XIX. yzyllardaki genel durumunu betimleyebilecek, Bu devrenin, Bat Trkesinin tarihi gelime sreci iinde Osmanl Trkesi denilen en nemli dnemini oluturduunu ifade edebilecek, Sadelemenin aslnda dili kullanma tercihi demek olduununu ifade edebilecek, Trk-i Basit (Mahallileme) akmnn ne olduunu ve temsilcilerini anlatabilecek, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren balayan sadeleme tartmalar hakknda yorum yapabilecek, Dil tartmalar iinde yer alan alfabe tartmalarn aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Sade Dil Ssl Dil Sadeleme Trk-i Basit Yenileme Dnemi Alfabenin Yeniden Dzenlenmesi (Islh- Hurf) Alfabenin Deitirilmesi (Tebdl-i Hurf)
indekiler
TANZMAT DNEM NCESNDE GENEL DURUM TANZMAT DNEM SONRASI TRKE VE DL TARTIMALARI SERVET- FNN TOPLULUUNUN DL ANLAYII VE YAPILAN TARTIMALAR ALFABE TARTIMALARI VE HARF NKILABI
Trkede Sadeleme ve Dil Tartmalar
Trkede Sadeleme ve Dil Tartmalar

TANZMAT DNEM NCESNDE GENEL DURUM
Bat Trkesinin, dier bir ifadeyle Anadolu Trkesinin gelime srecini esas olarak iki devre halinde deerlendirmek mmkndr: lk devre, ikinci devre lk Devre: Eski Anadolu Trkesi dnemi diye adlandrlan Bat Trkesinin kurulu dneminde, Anadoluda bir bakma Trk siyasi teekklnn de balang dnemi olduundan dil ile siyasi yap arasndaki mesafe henz birbirine ok uzak deildir. Arapa ve Farsa eserler de bulunmakla beraber, Beylikler snrlar iinde yazlan din, edeb ve bilim konulu Trke eserler hep bu zellii tarlar. zellikle mensur eserlerde, giri cmlelerinde (sebeb-i telif) ifade edildii zere, eserin daha geni kitlelere faydal olmasn salamak, halk eitmek maksad gzetildiinden dil muhatap kitlenin zelliine gre sade ve anlalr olmutur. Bu dnemde yazlan pek ok eserde, buna benzer ifadeler yer almaktadr. Geri ayn dnem yazarlar arasnda Trke yazd iin bir mahcubiyet iinde gzken mellifler de yok deildir. Bunun sebebinin, Trkenin o devrede henz sanat dili olarak yaygnlk kazanmayp avam dili saylmas olduu anlalmaktadr. XIV. yzylda k Paann Garipnme adl eserinin bandaki u ifadeler bu durumu aklkla ortaya koymaktadr: Ve imdi yle bil kim bizm zamnumuzda halku ok idrk-i man nice kim gerekdr idemez ve bestn-i marifetden bir gl direbilmez ve blbl avzn glistn iinde iidemez. Zarret iktiz etdi kim bir kitb Trk dilince tertb ola ve bir kac lafz- manzm ol tertb zre dzele, t nef i m ve hssa irie. iir: Geri kim sylendi bunda Trk dili ll malm old man menzili n bilesin cmle yol menzillerin Yirmegil sen Trk Tack dillerin Anadolu corafyasndaki Trk varlnn eitim talebi ve aydnlarn halka varma ihtiyac bir bakma Trkenin yaz ve sanat dili olarak gelimesine uygun zemin hazrlamtr. kinci Devre: Sanat kudretini gstererek edebiyat evrelerinde sz sahibi olmak maksadyla eserler ortaya konmaya alld bu dnemde bu trl eserlerin dilinde tabiilikten ve sadelikten
XV. yzyln sonlarndan ve XVI. yzyln balarndan itibaren Trkedeki Arapa ve Farsa gramer unsurlar artmaya balar. Eski Anadolu Trkesi dneminde telif ve tercme eserlerin dili halkn kolayca anlayabilecei kadar sadedir.
142
uzaklama grlmeye balar. mparatorluun siyasi gelimesine paralel biimde Trke de siyasi yapnn unsurlarnn eitliliini barndrmaya balamtr. Tercme ve telif btn eserlerde grlen bu durum, zellikle XV. yzyln sonlarndan itibaren edeb maksatla kaleme alnan eserlerin dilinde Arapa ve Farsa gramer unsurlarnn artmasyla deimeye, eserlerin cmle kurgusu sade yapl cmle grntsnden uzaklamaya balar.
Trk-i Bast Akm (Mahallileme)

Trk-i Bast akm XVI. yzylda Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalar ar ekilde kullanp dili anlalmaz hle getirenlere bir tepki olarak ortaya kmtr.
Bat Trkesinin gelime tarihi iinde nemli bir yeri olan Trk-i Bast akm, kelime anlam itibariyle Basit Trke demektir. zellikle XV. yzyldan itibaren nesir ve nazm dilinde Arapa ve Farsa kelime ve terkiplerin youn olarak kullanlmaya baland dikkat ekmektedir. Yazar ve airlerin dil kullanmadaki becerilerini ve sanat glerini gstermek iin bavurduklar bu yol, baz yazar ve airler tarafndan benimsenmemi, hatta ilerinden bazlar bu gidie kar bir tepki olarak anlalacak tarzda iirler yazmlardr. Bunlarn iinde XV. yzylda Tatavlal Mahrem, Aydnl Visal ve Edirneli Nazm en ok bilinenleridir. Bu air, iirlerinde zellikle Trke kelimeler kullanmlar, Arapa ve Farsa kelime ve terkipler kullanmaktan kanmlardr. Ancak bu ekilde yazlan manzumeler Yunus Emre, Hoca Dehhani, Necati Bey, Zati, Baki ve Fuzuli gibi airlerin kurduu divan iiri diline yabanc kalm, dolaysyla sanat evrelerinde pek itibar grmemitir. Unutulmamaldr ki Osmanl Trkesi boyunca dilin ana gvdesi, kimi zaman iinde alnt kelime ve tamlamalarn da yer ald Trke olmutur. Yazar ve airlerin bazen ayn eser iinde, bazen farkl eserlerinde adal ve ssl, ayn air ve yazarn eserinin baz blmlerinde veya baz iirlerinde ya da baka eserlerinde ise olduka sade bir dil kullandklar bilinmektedir. Dolaysyla muhatap kitlenin durumuna gre air ve yazarlarn dil kullanmlar da deiebilmektedir. Basit Trke (Trk-i Bast) akm temsilcileri iinde zellikle Edirneli Nazmi, bir divan tutarndaki iirlerini ssl ve adal dilli kullanma aykr biimde sade Trke ile yazmtr. Yazarlar daima sanat ve yarar olmak zere iki temel ama gtmler; ustalk gstermek istedikleri zaman sanat diliyle, halk eitmek ve yararl olmak istedikleri zaman sade ve anlalr Trkeyle yazmlardr. Mnzara-i Bahr u it adl eserini sanat kudretini gstermek iin, Nefehtl-ns evirisini ise halka yararl olmak iin yazm olan XVI. yzyl mellifi Lmi elebi bu duruma gzel bir rnek tekil etmektedir. Eski metin rnekleri topluca gz nnde bulundurulduunda balangcndan Tanzimat devrine kadar olan srete Trkenin birbirine paralel ana kolda gelimi olduu grlr: a. Halkn konutuu dili esas alan sade dilli metinlerin Trkesi. b. Temel cmle kuruluu Trke olduu hlde Arapa ve Farsa kelime, tamlama ve dier gramer unsurlarnn fazlaca kullanld, sz sanatlarna da yer veren ssl (mzeyyen) dilli metinlerin Trkesi. c. Arapa ve Farsa gramer unsurlarna yer vermekle beraber sanat kaygs gdlmeksizin telif edilmi olan ve ksmen sade nesrin zelliklerini de tayan orta sadelikte metinlerin Trkesi. Bu eit iinde orta sadelikte metinlerin Trkesi, Osmanl devri Trk dilinin ana gvdesini tekil eder. Tanzimat devri ncesi durum hakknda ana hatlaryla bir fikir vermesi iin kronolojik sra ile aadaki eserlerden aldmz paralar rnek verebiliriz:
7. nite - Trkede Sadeleme ve Dil Tartmalar
143
XIV. yzyl: Emine Hatun kat alad. ok zrlh eyledi. Abdulmuttalib Rasl annesin glini ala getrdi. And idi, eyitdi: Y Emine Hatun, saa kulluh hdmeti ben eyleyem. Sen tapua ben turaym. Olu ben besleyim. Dah kiiye inanmayam didi. (Kad Darir, Sretn-Neb Tercmesi) XV. yzyl: Beyn- hasr- ecns- fezyil ki mekrim-i ahlk andan ibrettr- ktb-i hikemiyyede mukarrerdr. Niteki res-i hukem-i slmiyyn Hce Nasruddn et-Ts, Ahlk- Nsr adlu kitbnda takrr itmitr ki, nefs-i insnnn kuvveti vardur biribirine mtebyin ki, ol kuvvetler itibriyle insn mastar- ef l-i muhtelif ve mazhar- sr- mtebyin olur, mreket-i irdet ile. (Tursun Bey, Trh-i Ebul-Feth) XVI. yzyl: Bunun zerine bir nie zaman gedkden sonra gir Hak tel yerleri dzeldp lenleri dirgrse gerekdr. Cmle blak ve yaln ayak ve ba kaba kopsalar gerekdr. Peygamberlere ve evliylara ve ulemya ve sulehya cennetden hulleler ve buraklar gelp geyp ve binp ar glgesinde otursalar gerekdr. (Birgili Muhammed Efendi, Vasiyetnme) XVII. yzyl: Tem-y garbe: Rum ve Arab ve Acemde bu Divriinin kedisi kadar nzl ve rze ve mahbb ve sayyd ve meddeb hirre olmazdr. Geri Msr Elvhnn Tarabefznun ve Sinob ehrinin kedisi dahi mehrdur amm bu Divrii kedisi semn ve cesm ve semmr misl mcell postl nice bin elvn kedisi olur. (Evliy elebi, Seyahatnme) XVIII. yzyl: Bir ka gnden sonra (Lala Mareal) ziyfet tertb edp bizi davet eyledi. Kral saraynda olmala ol mahalle vardk. Bize azm ikrm eyledi. Kral grmekten hazz eder misiz diy sual eyledi. Biz dahi izhr- evk etdik. Tam hzr olunca size kral seyr etdreyim diy elimize yapup gitdik. Kral mukaddem nme-i hmyun teslminde buluduumuz dvnhnede bulduk. Birka beyzdeler ile gezinr imi. Lalasyla maan bizi grnce tarafmza tevecch edp mlk olduk. (Yirmisekiz Mehmed elebi Efendi, Sefretnme-i Fransa, s. 113) XIX. yzyl: Cmleye malm olduu zere, Devlet-i Aliyyemizin bidyet-i zuhrundan beri ahkm- celle-i Kurniyye ve kavnn-i eriyyeye kemliyle riyet olunduundan saltanat- seniyyemizin kuvvet ve meknet ve bilcmle tebaasnn refh ve mamriyyeti rtbe-i gyete vsl olmken, yz elli sene vardr ki, gavil-i mtekibe ve esbb- mtenevviaya mebni (Tanzimat Ferman) Esasen nazm dili de benzer ekildedir ve ayn divanda, nesirde sz konusu edilen dil eitliliinin rneklerini grmek mmkndr. Divan iirinin nemli airlerinden Bakinin (1526-1600) yedi bent hlinde yazd mehur Kanuni mersiyesinin farkl bentlerinden alnma u beyit bu durumu gzel bir ekilde rneklendirmektedir: 1. bent: 2. bent: 4. bent: Ey py-bend-i dmgeh-i kayd- nm neng Tkey hev-y megale-i dehr-i b-direng Kemter gedy az ats klard bay Bir ltf ok, mrvveti ok pdih idi. Gl hasretinle yollara dutsun kulan Nergis gibi kymete dek eksn intizr
144
Osmanl Trkesi devresinin ana gvdesini tekil eden orta dilli eserlerin Trkesi, Eski Anadolu Trkesi devresinin sonlarndan itibaren farkllam ve bir bakma imparatorluun kltr dili (yaz dili) hlini almtr. Bu ana gvdeden ayr, bir yandan eski zelliini srdren bir kol ile Arapa ve Farsa dil unsurlarnn fazlaca yer ald ssl ve adal bir baka kol da varln devam ettirir. Klasik dnemde Trke genel anlamda bu kol eklinde akp gelir. Bu adan nesir dili ile iir dili arasnda bir farkllktan sz edilemez. Trk-i Bast akmnn ilkeleri nelerdir? Bu akm mensuplarnn asl hedefi nedir?
TANZMAT DNEM SONRASI TRKE VE DL TARTIMALARI Tanzimat Devrinde Dil

Dil Konularnda Yaplan almalar, Tartmalar
Tanzimat devrinde dilde yenileme almalar sadece edeb, ilm, resm vb. bir veya birka alana mnhasr kalmam, Tanzimat anlaynn her alanda toplumsal bir yenileme hareketi olmas hasebiyle dilin vasta olarak kullanld btn alanlarda yrtlmtr. 1839da Glhane Hatt- Hmynu adyla ilan edilen Tanzimat Ferman, bir bakma, daha II. Mahmutun saltanat yllarnda hz kazanan deiim hareketinin bir resm belge hlinde duyurulmas demekti. Tanzimat ilanna gelmeden Akif Paa, Mustafa Sami Efendi gibi daha pek ok devlet ricali ve aydn kimse Batl dnn ve Tanzimat fikrinin savunucular olarak Glhane Hatt- Hmynunu ve bunun mimar olan Mustafa Reit Paay hazrlayan fikr ve siyas ortamn yaratclar idiler. te yandan III. Selimin asker ve siyas icraatlar yannda resm dil konusunda yapt nemli deiiklikleri ve II. Mahmutun yaptklarn resm dilin (hatt- hmynlarn, fermanlarn dilinin) sadelemesi hususunda nemli bir merhale saymak gerekmektedir. Bu tarihten yaklak otuz yl sonra, tp retiminin Trke yaplmas maksadyla 1283 (1866) ylnda Cemiyyet-i Tbbiyye-i Osmaniyye kurulmutur. Bir yl sonra da Mekteb-i Tbbiyye-i Mlkiyye (1867) kurulmu ve bu mektepte yalnzca Trke ders verilmesi kararlatrlmtr. Hseyin Avni Paann seraskerlii srasnda Dr- r-y Asker (Yksek Asker r), 16 Eyll 1286 (1870) tarihli toplantsnda Asker Tbbiyedeki dersleri de Trkeletirme karar almtr. Bu dnemde tbbi eserlerin dilinde ve tp terminolojisinde sistemli Trkeleme almalarnn yapld grlmektedir. Pertev Paa, Mnif Paa, Kmil Paa ve Akif Paa Tanzimat devri dil hareketinin nemli isimleridir ve bu aydn devlet adamlar sade dil hareketinin temelini atmlardr. Onlardan sonra inasi, Namk Kemal ve Ziya Paa gibi yazarlar da dili yeniden ina etme abasnda olmular, bu amaca bal olarak eserler yazmlardr. Bu dnemde ilm dnceyi temsil eden kurumlar teekkl etmi ve bu erevede almalar yaplmtr. Yenilikler bir bakma bu messeseler yoluyla ve buralarn mensuplar eliyle Trk toplumuna yanstlmtr. Bunlar 1852de alan Drulfnn, bu niversitede okutulacak eserleri hazrlamak iin ayn yl kurulmu olan Encmen-i Dni ve 1860ta kurulmu olan Cemiyyet-i lmiyye-i Osmaniyye olmak zere temel kurulutur. Bu kurulular, gerek bilimsel tartmalara mekn olarak gerekse gazete ve kitaplar yaymlayarak yenileme hareketlerine ve Trkenin sadelemesine nclk etmilerdir. Bunlardan Cemiyyet-i lmiyye-i Osmaniyye derneinin yayn organ olarak kan Mecmua-i Fnnun (1862) ilk saysnda Mnif Efendi, mecmuann Herkesin anlayaca surette sehll-ibre olmak zere ... kacan ifade etmektedir. Yaz dilinin sadeletirilmesinde ok byk hizmetleri gemi bulunan Mnif Efendi, ayn zamanda Osmanl al-
145
fabesinin yetersizlii zerinde durup bunun yerine Latin esasl alfabenin Trke iin uygun alfabe olacan da syleyen kiidir. Trk gazeteciliinin kurucusu olan inasi Bey de Agh Efendi ile birlikte kardklar Tercman- Ahvl gazetesinin ilk saysna yazd mukaddimede yazlarnn herkesin anlayaca ekilde sade bir dille yazlacan ifade etmitir. inasi Bey gerek Tercman- Ahvl ve gerekse daha sonra kard Tasvr-i Efkr gazetelerine yazd yazlarnda olduka ak ve sade bir dil kullanm ve Trk nesir dili iinde bir de gazete dili anlaynn domasna vesile olmutur.
Gramer almalar
Bizde Osmanl Trkesini konu alan dilbilgisi kitaplarnn ilki Bergamal Kadrinin 1530da yazd Myessiretl-Ulm adl eseridir. XVI. yzyldan balayarak yabanclara Trke retmek zere yine yabanclar tarafndan Trke gramer kitaplar hazrlanmtr. Fakat Trkenin Trklere mekteplerde okutulup retilmesi ilk defa bu yllarda gndeme gelmitir. 1847 ylnda hazrlanp Maarif Nezaretince kabul edildii hlde yazar Abdurrahman Fevzi Efendinin lmnden sonra 1882de baslm olan Mikysul-Lisn Kstsul-Beyn adl gramer kitab ksmen Batl gramer anlayn Trke iin uygulam olmas sebebiyle Trk gramerciliinde bir merhaledir. Cevdet Paa ve Fuad Paann birlikte yeni dil anlayyla nce Medhal-i Kavid adyla hazrladklar (1850) ve sonra Kavid-i Osmniyye adyla Encmen-i Daniin al srasnda Abdlmecide sunduklar (1865) kitap neredilen ilk dilbilgisi kitabdr ki eser 1875te Kavid-i Trkiyye adyla yeniden baslmtr. Bu eserin 1895 ylnda tertb-i cedd zere yeni bir basks daha yaplmtr. Abdullah Ramiz Paann Emsile-i Trkiyyesi (1866), Ali Nazmnn Muhtasar Lisn- Osmn adl dilbilgisi kitab (1884) bu alanda yaplm nemli almalardandr. btidai (ilkokul) mekteplerinde okutulmak zere hazrlanan ve saylar bu yllardan sonra gittike artan Trke kraat (okuma-yazma) kitaplar, Trk eitim sisteminde programl bir biimde Trke eitime yer verildiini gstermektedir. Bu kitaplarda ibtida rencilerine okuma ve gzel yazma retilmekte, kelime hazinesi, deyimler ve gzel anlatma gibi konular seilmi edeb metin ve latife rnekleriyle bugn de geerli olan renimi kolaylatrc bir metot takip edildii grlmektedir. Benzer ekilde eitimin sonraki kademelerinde de Trke dil ve belgat, ina vb. dil konularnn eitimine nem verilmi, bu da netice olarak yeni lisan almalarnn doal zeminini oluturmutur.
Sadeleme almalar
Pek ok aksaklklarna ramen, hi phesiz, eitim kurumlarndaki dil eitiminin dilde sadeleme almalarna katks olmutur. Bunun yannda baz yazar ve edebiyatlarn dilin sadelemesi konusundaki zel gayretleri ayr bir nem tar.
inasi
inasi Bey gazete dilini kurmu olmas yannda Tanzimat dneminin dilini nazm ve nesir alannda ilk temsil eden kiidir. Tercme-i Manzme (ilk bask 1859) adyla Fransz airlerinin iirlerinden yapt tercmeler, air Evlenmesi (ilk bask 1860) adl yenileme dnemi edebiyatnn da nemli temsilcisi olan tiyatro eseri, kendi iirlerini toplad Mntahabt- Er (ilk bask 12 Austos 1862), bilinli bir ekilde Trk ataszlerini ilk defa bir araya toplayan Durb- Emsl-i Osmniyye (1863) ve Tercman- Ahvl ile Tasvr-i Efkrda kan dil ve edebiyat konularnda yazd makaleleri inasinin bilinen eserleridir. Muhteva olarak Tanzimat fikri etrafnda geleneksel dnn kalplarn aan ve Ba-
146
tl anlayn rneklerini Osmanl Trk toplumuna sunan inasinin eserlerinde kulland dil asrna gre olduka yenidir. inasinin yenilik hareketi iindeki nemi, onun byk edeb eserler yazm ya da yeni bir edeb dil oluturmu olmasndan deil, zellikle gazetelerinde yazd yazlarnda kk ve ksa haberleri ok dzgn biimde anlalr ve sade bir dil ile yazm olmasndan gelir. Bu yazlarnda edeb olmak gibi bir kayg gtmemi, her zaman halkn konutuu dili dikkate alm ve hedefi daima halk tarafndan anlalrlk olmutur. Tasvr-i Efkrda stanbul Sokaklarnn Tenvri ve Tathri Hakkndadr balkl yazsnda inasinin slubunu grmek mmkndr: stanbulun sokaklar ileride, Galata ve Beyolu gibi gaz ile tenvr olununcaya kadar, d fenerler ile iktif olunmak karr-gr olduu, tenbh-i mezkr melinden anlaldndan baka, bir fkrasnda, ahlden dahi bu usle riyetle hnesi nnde kandil yakmaa herkes mezn bulunaca cihetle, ol vechile ahlden kendi arzu ve hhii ile kandil yakanlar olur ise, ibu hareketleri nezd-i hkmette tahsn ve takdr olunacaktr. diye musarrah bulunmutu. (Tasvr-i Efkr, nr. 192, 26 Nisan 1864)
inasinin en byk zellii Namk Kemal ve Ziya Paa gibi kendisinden sonra gelen aydnlar etkilemesi ve dildeki yenileme bakmndan bir r amasdr.
Dier taraftan inasi, Namk Kemal ve Ziya Paa gibi aydnlar etkileyip yetimelerine zemin hazrlamasyla Tanzimat anlaynn sonraki edebiyat kuaklarna gemesine de zemin hazrlamtr. Bu bakmdan onun yenileme dnemi iin yapt en nemli ey, kendisinden sonrakilere at r olmutur.
Namk Kemal
inasinin at yolda Tanzimat sonras edeb dili asl ilemeye balayan Namk Kemal olmutur. inasinin Avrupaya gidiine kadar Tasvr-i Efkrda onun yannda bulunmu ve bir nevi inasinin ra olmutur. Namk Kemalin dil ve zellikle Trke ile ilgili grleri, edebiyat grlerine de yer verdii Lisn- Osmnnin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir balkl yazsnda bulunmaktadr. Burada meselenin teorik boyutlar zerine durur ve baz nerilerde bulunur. Trke iin yapt nerileri, dilin sadelemesi ve gelimesini salayacak, bylece yeni edeb dilin kurulmasna imkn verecek esaslar ihtiva eder. yle ki nerileri, esas olarak daha sonra dil ile ilgilenen kimselerin de zerinde durduklar hususlardr. Trkemiz bir lisandr ki, bilkuvve mil olduu muhassenta gre, dnyada en birinci lisanlardan addolunmaa yndr. dedikten sonra dilimizin byk lisann (Trke, Arapa, Farsa) unsurlarn barndrdn vurgular ve yaplacak almalarn bu husus dikkate alnarak gerekletirilmesi gerektiini ifade eder. Mevcut yapdan ve durumdan Trkeye gemek iin ileri srd be neri, z olarak unlardr: 1. Mevcut gramer kitaplar dzeltilmeli, eksikleri tamamlanmal ve herkesin faydalanaca bir yaygnla kavuturulmal. 2. Trkeye mahsus mkemmel bir szlk hazrlanmal. 3. Galat- mehur denilen yaygn kullanlan kelimeler ve ibareler asli ekillerine tercih edilmelidir. 4. Mevcut eserlerin doal anlatma sahip olan makalelerinden tertip edilen ve karlatrmal bir antoloji hazrlanmal, bunlar okullarda okutulmaldr. 5. Dilimize ait bir belgat kitab hazrlanmaldr. Namk Kemal manzumelerinde, makalelerinde, roman ve tiyatro eserlerinde yenilik anlayndadr ve eserlerinde hep bu anlayn dilini kullanmtr. nl Hrriyet Kasidesi, Vatan Mersiyesi, devrinin sosyal olaylarna duyarl konusu ve diliyle eski dnceden ve dilden farkldr. Dier manzumeleri de benzer zelliktedir.
147
Namk Kemal, mstakil yazlarndan baka, dier eserlerine yazd mukaddimelerde ve bizzat eserlerin iinde de dil ve Trke konusunda fikirlerini sylemeye alr. Son Pimanlk mukaddimesinde dilin kendi kendine geliemeyeceini ifade ederek onun gelimesi iin sanatlarn zerine den grevi hatrlatmaktadr: Lisn yle ta kovuundan yetien incir aalar gibi kendi kendine kemal bulmaz. Asrlarca terbiye-i efkra hizmet iin vakf- vcd etmi birok deb ve hukem lzmdr ki bir lisann intizamna, zenginliine imkn hsl olabilsin.
Ziya Paa
inasinin yannda ikinci kii Ziya Paadr, ancak o kltr tarihimizde daha ok edeb ve siyasi kimliiyle yer alr. Ziya Paa grlerini Hrriyet gazetesinde (nr. 11, 7 Eyll 1868) nerettii iir ve n makalesi ile manzum olarak yazd Harbt mukaddimesinde (stanbul Eyll 1878) edebiyat erevesinde ortaya koymutur. Makalesinde yeniliki dnce mensuplarn olduka memnun eden bir anlay savunurken Harbt mukaddimesi yazsnda tam tersine bir gr ortaya koymutur. Bu yazlardaki grleri ne olursa olsun Ziya Paa yazd eserlerin diliyle, eserlerinde tatbik ettii dil ile Namk Kemalin yannda dilde sadelemenin ncleri arasna girmeye hak kazanmtr.
Ahmet Mithat Efendi

Tanzimat devrinin amalad dilde sadeleme ve yenileme hedefine en ok yaklaan isim Ahmet Mithat Efendi olmutur. Onun eseri Tanpnarn deyiiyle 1870 senelerinin okuyucu kitlesinin seviyesinden balar ve bir halk okuma odasdr. Eserlerinin eitlilii ve okuyucu kitlesi olarak halk kesimini hedeflemesi ona dilin btn ifade renklerini kullanma frsat vermitir. Onun dilin sadelemesi noktasnda hedefledii merhaleye varmasnda elbette ki setii konularn ve ahslarn halk kitlesinden olmasnn da byk rol olmutur. Ancak daha nemlisi, Ahmet Mithat Efendinin bunu bilinli olarak yapmas, yaptnn uurunda olmasdr. Eserlerinde adalarna gre onun dorudan dil konusunu iledii yazs Daarckta nerettii (cz 1, stanbul 1872, s. 20-25) Osmanlcann Islah balkl yazsdr. mlnn slah edilmesi konusuna da temas ettii bu yazsnda Ahmet Mithat Efendi, Trkenin geirdii merhaleleri ve devrinde iinde bulunduu durumu zetleyerek eserlerinde kulland sade ve anlalr halk dilini niin tercih ettiinin gerekelerini vermi olur. Ahmet Mithat Efendi dil ve Trke konusundaki fikirlerini etrafl bir ekilde anlatt yazlar yazmtr. Dil konusundaki grlerini kendi kard Tecman- Hakkat gazetesine yazd yazlarda da srdrmtr. Burada ilkretim iin yazd ve imla konular zerinde durduu yazlarn Medrese-i Sleymaniyye Rehnm-y Muallimn adl eserinde bir araya getirmitir. Bu yazlarnda imla konusunu ele alm ve burada Trke kelimeleri sylenie gre yazmak gerektii, bunun iin alfabeye yeni harflere ihtiya duyulduu zerinde durmutur. Dzeltmelerin ise Trke kelimelerin imlasyla snrl kalmasn, Arapa ve Farsa kelimelerin asli yazllaryla muhafaza edilmelerini savunmutur.
Ali Suav
Ali Suav, dneminin Muhbir, Tasvr-i Efkr, Vakit, Basret, Msvt, Rznme-i Cerde-i Havdis, Namk Kemal ve Ziya Paa ile Londrada kard Hrriyet, kendisinin kard Muhbir, Ulm, bir ara Ulmun kapanmas zerine kard Muvakkaten Ulm Gazetesi Mterilerine gibi gazete ve mecmualarnda din, siyasi ve sosyal yazlar yazmtr. zellikle gazetecilik dilinin sadelemesi iin aba harcamtr. Ali Suvi dilde sadelemenin lsn, Trkeye Osmanlca denmesini tenkit ederek balatr. Ulmda nerettii Lisn ve Hatt- Trk balkl yazsnda Kutadgu Bilig ve Uygur metinleri gibi Trk klt-
148
rnn mill ve edeb kaynaklar zerinde durur, dier Trk leheleri ile ilgili deerlendirmeler yapar. Arapa, Farsa, ince gibi dillerden Trkeye girmi kelimeler zerinde durur, bunlarn artk Trkelemi sayldklarn ifade eder. Hlihazrdaki Trkenin yapsn, baka dillerle (zellikle Arapa, Farsa, ince ile) mukayesesini yaparak kolayln ve pratikliini ortaya koymaya alr. Tanzimat nesli iinde inasi, Namk Kemal, Ahmet Mithat ve Ali Suvi dndakiler, dil konularndan ok edeb konular zerinde durmular; edebiyatn zenginlemesi, yenilemesi ve gelimesi iin uramlardr denebilir.
Reczade Mahmud Ekrem, Abdlhak Hamid, Muallim Naci

Bunlar arasnda Reczde Mahmud Ekrem Bey ile Abdlhak Hamidi zellikle zikretmek gerekir. Reczdenin Tanzimat neslinin her cephesinde var olmaya abalad yenileme hareketi iindeki asl nemi, inasi-Namk Kemal izgisinin Abdlhak Hamide ulamasn salayan kpr olmasndan gelir. te yandan 1895te Servet-i Fnnu edeb bir dergi olarak karp birou talebesi ve tand olan genleri etrafnda toplayarak Trk edebiyatnda nemli bir yer tutmu olan Servetifnn Neslinin domasna da vesile olmutur. Araba Sevdas adl roman, edebiyatmzda toplumsal hicvin ilk rneklerinden olmak yannda, sade dilin edebiyat eserinde tatbik edildii nemli rneklerden de birisidir. Manzumelerinde kulland dil de nesirlerindeki gibi yenidir, ancak sadelik bakmndan kendisinden ncekilere gre ileri bir noktada olduunu sylemek zordur. Edebiyat anlay bakmndan yenilikler bulunduran Talm-i Edebiyat adl kitab bir nevi edebiyat tarihi olarak hazrlanm fakat tamamlanmam ders kitabdr. Reczdenin dil hakkndaki grlerini bu eserin sonuna ekledii yazsndan anlamak mmkndr. Burada Osmanlcann gelimesi iin bamsz bir dil olarak deerlendirilmesini ifade eder ancak Arap ve Fars kurallaryla kartrarak buna Kavid-i Osmaniyye demek gerektiini syler. Arapa ve Farsa unsurlarn da yer almas dolaysyla Trkenin Osmanlca diye adlandrlmas gerektiini ifade ederek bandan beri sade Trke ve Trkenin istiklali anlayn benimseyen Ali Suavi, Sleyman Paa ve emsettin Sami gibi aydnlardan farkl bir noktada, dier Tanzimat nesli gibi mteredditler safnda yer alr. Abdlhak Hamit de Reczde Mahmut Ekrem gibi eserleriyle vardr ve manzum ve mensur btn eserleriyle Namk Kemal ile balayan yeniliki edebiyat anlaynn ulat son noktadr. Onun dil iin yaptn, kendinden ncekilerin sade ve dzgn Trkelerine edeb bir eni vermitir diye zetlemek mmkndr. Muallim Naci, devrinde sade nesrin en gzel rneklerini vermitir. iirlerinde grnte eskiden kopmam gzkr ancak anlay olarak daima yeniye aktr. Tanzimat neslinin son halkas Abdlhak Hamit ve Naci gelecek neslin, Tevfik Fikret, smail Safa ve Nabizade Nazm gibilerin ilk halkas durumundadr. Onun yenileme dnemi iin esas nemi, ksa mrne sdrd ve hl deerini koruyan Lgat- Naci adl szl, Mekteb-i Edeb adl okuma kitab, sahasnn bizde en iyi eseri olan Istlht- Edebiyye adl belgat kitab ve deiik dergi ve gazetelerde yazd gramer ve Trke konulu yazlarn toplad ntikd adl kitabndan gelir. Tanzimat neslinin dil anlayndaki yenilikleri u ekilde sralanabilir: a. Kelime ve tamlamalarda b. Cmle ve ifade biimlerinde c. Nesirde seci anlaynda . Edatlarn kullanmnda d. Nesirde yazya balamadan nce ar ve bazen Arapa giri yapma alkanlnda e. Konuma slbunun yazda kullanlmasnda f. mlayla ilgili olarak noktalama iaretlerinin kullanlmasnda
149
Bu yeniliklerin uygulanabilmesi iin Trke bir gramer kitab ile Trkedeki btn kelimeleri toplayan bir szln hazrlanmas gerektii birok aydn tarafndan vurgulanmtr. Bunlara bir de nazm ekillerinde yaplan deiiklii eklemek gerekir. Ancak unu da ifade etmeli ki bu neslin kafasnda Trkeye Lisn- Trk mi yoksa Lisn- Osman mi demek gerektii ak ve kesin biimde sonulandrlm deildir. Ayn ekilde Trk lisannn (ya da Osmanl lisannn) Arapa, Farsa ve Trkeden teekkl etmi bir dil olduu konusunda da tereddtleri srp gitmitir. Edebiyat gruplar dnda kalm birok bilim adam ve aydnn da XIX. yzyl sonlarna doru dilin sade ve anlalr olmas konusunda gr ortaya koyduu bilinmektedir.
Dilde Yenileme Tartmalar

XIX. yzyln sonlarna doru dilde yenileme hareketi temel nokta esas alnarak gelimeye devam etmitir. Hemen unu ifade etmeli ki aada sz konusu edeceimiz milliyetilik, slmclk, Osmanlclk gibi dnce tarzlarna mensup kimseler, siyasi dncede ve dil anlaylarnda farkl tavr sergileyebilmilerdir. Farkl siyasi dnce kamplarnda bulunan Mehmet Akif in mer Seyfettin ve arkadalaryla sade lisan anlaynda, Sleyman Nazif ile Tevfik Fikretin ssl ve adal edeb dilin devam anlaynda bulumalar rnek olarak zikredilebilir. Bu temel dil anlay unlardr: 1. Trk dilinden yabanc kurallarla birlikte yabanc kelimeleri de atmak dncesinde olanlar; siyasi dnce bakmndan Trkler denen bu grup Tasfiyeciler olarak anlmlardr. 2. Hibir mdahaleyi kabul etmeyerek dili olduu gibi brakmak dncesinde olanlar. 3. Dilden yabanc kurallar atmak ama kelimelere dokunmamak dncesinde olanlar. Bu gruptakiler de Yeni Lisanclar olarak anlmlardr. ncelikle bir tefekkr hareketi olarak ortaya kan Trkln en nemli uygulama alanlarndan birisi de dil olmutur. Bu sebeple burada Trklk ve Trkln gelimesi konusu zerinde durmak gerekmektedir.
Ahmet Vefik Paa

Ahmet Vefik Paa Trk toplumunun kalknabilmesi iin yenilemeyi Bat medeniyetinden alnan deerlerin milli deerlerle kaynatrlmasnda gren, devrinde Osmanlclk, slmclk gibi eitli fikir akmlarna kar milliyetilik akmn benimsemi ve Trklk diye adlandrlan bu akmn ncln yapmtr. Kendisi ilk hocas olduu Darlfnunda Hikmet-i Tarih (Tarih Felsefesi) mderrislii srasnda ecere-i Trkyi Dou Trkesinden Bat (stanbul) Trkesine aktard. Bat Trkesinin genel Trkenin bir lehesi olduunu ve bundan baka Trk lehelerinin de bulunduunu ortaya koymu; bunun iin yazd nemli szln Lehe-i Osman adyla neretmitir. Bu anlay erevesinde idari kiiliinin yannda bilimsel almalara da imzasn atmtr: Lehe-i Osman (1888/89), Mntehabt- Durb- Emsl (1852), Hikmet-i Trh (1863), ecere-i Trk, Fezleke-i Trh-i Osman (1869). Dil ve tarih sahasndaki almalar Ahmed Vefik Paaya memleketimizin en eski hatta ilk Trkolou olmak sfatn kazandrmtr. lm alanda Ahmet Vefik Paann balatt Trklk anlayna uygun almalar, asker alanda da Sleyman Paann abalaryla yrtlmtr. Sleyman Paa grlerini asker okullar iin yazd Tarih-i lem (Dnya Tarihi) adl eserinde ortaya koymu ve bu yolla Trklk dncesi asker mekteplere girmitir. Yine asker okullarda okutulmak zere Esm-y Trkiyye (Trk simleri) adl kitab yazmtr. Bunlardan baka, Osmanllk yerine Trklk anlayn da temsil etmek zere Sarf-i Trk adyla Trkenin gramerine ait bir kitap telif etti.
150
Her iki ahsn da filolojik terbiye alm olmalar dolaysyla ortaya kacak zararlar ve mahzurlar grerek tasfiyecilie kar gsterdikleri tepkiler, dilde yenileme almalarnn, o devirde revata bulunan siyasi Trkln desteini alabilecek byle bir yola girmesine de ilm engel olmutur.
emseddin Sami
emseddin Sami yeni dnemde Trkenin sadelemesi konusunda Taauk- Talat ve Ftnat bata olmak zere edeb eserler, tercme eserler, kard mecmualar, dilbilgisi, lgat ve ansiklopedi eserleriyle Trke ve Trk kltr hayatna devrinde olduka nemli hizmetlerde bulunmutur. O an orta seviyedeki okuyucu kitlesi tarafndan henz iyi tannmayan bilgi alanlarn, ilim ve teknolojinin Avrupada vard gelimelere gre tantmak ve retmek isteyen emseddin Sami, ie, bu maksatla kurulan dili sade, kk ve ucuz kitaplardan oluan Cep Ktphanesi serisiyle balam, Muharrir, kendi kurduu Aile ve Hafta mecmualarnda bunu devam ettirmeye almtr. Dil ve edebiyat konularna dair yazlar daha ok Hafta mecmuasnda yaymlanmtr. Bu yazlarnda ok defa dil retiminin kolaylatrlmas zerinde durmu, bu maksatla imla ve alfabe slah meselelerine de temas etmitir. Trkenin retimi konusunda yeni usulleri denemek zere okuma ve yazma kitaplar neretmitir. Bunlar Kk Elifba, Yeni Usl-i Elifba-i Trk, Nev-usl Sarf- Trk, Krat-i Trkiyye ve Nev-Usl Nahv-i Trk adl eserleridir. Bunlardan baka Kamus- Fransev, zamannda, Franszcadan Tkeye lgatlar arasnda en mkemmeli olarak kabul edilmi ve pek ok kiinin takdirini kazanmtr. Kms- Trksi ise, devrinde Trkeyi temel alan ve Trkede halkn kulland yaygnlk kazanm kelimeleri Trkelemi sayan bir anlayla tertip edilmi ve hl neminden bir ey kaybetmemi temel szlklerimiz arasndadr. Zamannda bir nevi slam ansiklopedisi vazifesi grm olan Kamusul-Alm, gnmzde bile bilimsel almalar iin temel bir kaynaktr. emseddin Sami, nazari olarak dil konularnda nemli ve ok sayda yaz ve eser yaymlamakla kalmam, eserlerinde teorik dncelerine uygun biimde sade dilin de gzel rneklerini vermitir. Trke konular zerinde bilimsel metotlarla durmu, zellikle dilimizdeki Arapa ve Farsa kelimelerin Trkenin gramer kurallarna uydurulmas gerektiini, bu sebeple ayr dilden olumu bir dil olamayacan vurgulamtr. Trke karlklar bulunan ve konuma dilinde kullanlmayan kelimelerin dilden karlmasn isteyerek, btn yabanc kelimeleri dilimizden karmak dncesinde olan tasfiyecilik arlna dmemitir. Dnyada konuma dili ile yaz dili farkl baka bir millet bulunmadn syleyerek dil ile edebiyat birletirmek gerektiini kabul eder. stanbul Trkesinin slah edilmesiyle oluacak edeb dilin zamanla btn Trklerin kabul edebilecei genel bir dil hline gelmesini istemitir.
emseddin Sami hem Trke retimi konusunda yeni usuller denedii okuma yazma kitaplar neretmi hem de nemli szlkler yazm bir aydndr.
SERVET- FNN TOPLULUUNUN DL ANLAYII VE YAPILAN TARTIMALAR

Servetifnuncular yeni bir sanat dili kurmak isteseler de kendi aralarnda gr birlii salayamamlardr.
Tanzimatn ilk yllarndan beri yenileme anlay etrafnda oluturulmaya allan sade lisan fikri, 1895-1901 yllar arasnda Reczdenin nclnde kurulmu Servet-i Fnn dergisinde yazlarn nereden ve edebiyat tarihimiz iinde Servetifnuncular (Edebiyat- Cedde sanatlar) olarak adlandrlan topluluun mensuplarnca farkl ekillerde karlanmtr. ounun Bat ile fikr ball bulunan bu sanatlar, Tanzimat neslinin oluturduu yeni ortamda kendilerine yeni bir sanat dili kurma gayreti iine dmlerdir. Namk Kemal, Ziya Paa, Reczde, Abdlhak Hamid ve Muallim Naci gibi kendilerinden nceki sanatlara gre farkl heyecanlar, farkl duygu ve tefekkrleri olduunu gstermek istemi ve bu farllklarn dile de yanstmlardr.
151
Hemen belirtmek gerekir ki bu sanatlar arasnda da tam bir gr birlii bulunduunu sylemek zordur. Nesirde Halit Ziya (Uaklgil), nazmda Tevfik Fikret kendilerine mahsus zellikleriyle bu neslin ne kan isimleri olmulardr. Hseyin Cahit (Yaln) ve Ahmet Hikmet (Mftolu) gibi isimler ise sanat anlay olarak beraber olduklar Mehmet Rauf, Nabizde Nazm, Cenap ehbeddin gibi sanatlardan sade dil kullanarak ayr dmlerdir. Bu sanatlar, topluluun dier sanatlar Hseyin Siret, Hseyin Suat ve Ali Ekrem ile birlikte, bir taraftan yer yer sade konuma dilini yazda kullanmay denerlerken dier taraftan yazda bulunmayan Arapa ve Farsa kelimeleri szlklerden karp, yeni kelimeler ve birleikler yaratarak, Trke cmle ve ifade biimlerinde deiiklikler yapmlar, farkllklarn ortaya koymulardr. Nazm dilinde sadece kelime ve ifadedeki yenilikleriyle kalmayp ekil deiikliine de gitmilerdir. Tevfik Fikretin dorudan dil konulu yazs Servet-i Fnn dergisinde yazd Tasfiye-i Lisan makalesidir. Fikret bu yazsna, son zamanlarda baz ediplerin n ayak olmasyla yaz dilinin halka doru yneldiini ifade ederek balar ve imdiye kadar kendisine cevap vermeyen, daima dargn gibi, yabanc gibi duran bu dilin nihayet onunla baryor olmasn, ona bir eyler syleyecek, anlatacak, retecek hle gelmesini sevinle karlar. Servet-i Fnnda (13 Mays 1315/1899, sy. 428) Krilerime Mektuplar balkl yazsnda Halit Ziya, dil ile ilgili grlerini ortaya koyar. Bu yazda Halit Ziya, ateli sadeleme ve Trkeleme taraftarlarna kar bir mdafaa adam grntsndedir. Hatta Servet-i Fnn dergisinde (4 Kanunevvel 1324/1908, nr. 916) Servet-i Lehe balkl 1908de kurulan Trk Derneinin programn hedef alan ve yeni lisan anlayyla taban tabana zt grleri ihtiva eden yazsnda, sadelemeye kar gelmekten ok bir slp ustasnn yaratclnn snrlandrlmas endiesi vardr.
Servet-i Fnncularn Dil Anlayna Kar Grler
Halit Ziya ve Cenap ehbeddinin ahsnda Servet-i Fnnun kulland dile itiraz edenler de yok deildir. Edebiyat evrelerinde olduka ilgi uyandran ve edebiyat tarihimize Dekadanlar olarak geen Sabah gazetesindeki (1 Mart 1313/1897) yazsnda Ahmet Mithat Efendi en sert tepkisini ortaya koymutur: Byle ey mi olur? Siz lisan sadeletirelim derken bunlar bir kat daha berbat ettiler. Bu ne lisan? Bu ne tabr? Veysye, Nergisye rahmet okutuyorlar! u herifler?.. Acele etmeyiniz efendim! Bu hiddet ne ya! Veysler Nergisler zaten masthkk- rahmettirler. Bunlar onlara kyas kbil midir? Baz yazarlar zellikle Ahmet Mithatn yazsndan cesaret alarak Servetifnncularn diline ve dil anlaylarna kar sade lisann savunuculuuna koyuldular. Bunlarla birlikte Ebuzziya Tevfik ve Manastrl Rfat sade dil anlaynn ballar olarak yazlar yazdlar. Mehmet Emin (Yurdakul) Beyin Trke iirler adyla baslan sade Trke iirleri edebiyat evrelerinde ilgi uyandrd. Reczde Mahmut Ekrem, emseddin Sami, Rza Tevfik, Ahmet Mithat gibi devrin nde gelen yazar ve airleri, hatta Tevfik Fikret bile bu iirlerden vgyle bahsettiler. Bu arada stanbul dnda zmir, Bursa, Selanik, Rusya, Azerbaycan, Kafkasya, Krm gibi pek ok kltr merkezinde sade dil ve sade Trke konularnda nemli almalar yaplmtr. Bunlarn iinde Krmda, Dilde, ite, fikirde birlik eklinde sistemletirdii fikr yaps ile devrinde ve sonraki nesillerde tesirli olmu Gaspral smail Beyi zellikle anmak gerekir. XX. yzyln ilk 30 yllk dnemi, hem Trkenin durumu hem dil tartmalar bakmndan XIX. yzyln devam niteliindedir. Bu sebeple, zellikle 1932lere (Trk Dil Kurumunun kurulmas ve Trk Dil Devrimi) kadar gerekleen almalar ve tartmalar da burada ksaca anlatlacaktr:
152
II. Merutiyetten Sonraki Dil Tartmalar

II. Merutiyetten sonra sade dil ve Trkecilik hareketi iin ama ve tznde nemli/ programl hedefleri olan esasl giriimleri yle zetlemek mmkndr: Trk Dernei kurularak kendi adnda bir dergi ile dil ve folklor tarihi bakmndan nemli kimi faaliyetler mer Seyfettinin nderliinde Gen Kalemler dergisi ve Yeni Lisan Ziya Gkalp ve faaliyetleri Trk Yurdu dergisinin faaliyetleri Saydmz bu giriimler, esasen bandan beri 1908e kadar ou zaman, resm kurulularla desteklenmekle birlikte eserlerde yer alan mnferit dnceler ve giriimler hlinde yrtlm olan abalarn sistemli ve programl ekle dntrlmesinden ibarettir. Bu yllara gelindiinde dil meselesi, Trk aydnlarnn kafasnda ve kaleminde sadeleme istikametinde geri dnlmez bir mecraya girmi durumdayd.
Trk Dernei ve almalar

Necip Asm, Ahmet Mithat, Ahmet Hikmet (Mftolu), Ispartal smail Hakk, Rza Tevfik (Blkba), Fuat Kseraif ve Veled elebi (zbudak) vb. Yeni Gazete brosunda bir araya gelerek Trk Derneini kurdular. Dernein amac genel olarak, bilimsel ve kltrel dzeyde Trklk dnyasnn her trl meselesini ele almakt. Balangta heyecanla ie giritikleri halde, daha sonra katlanlarla birlikte yelerin dil anlaylar ve siyasi fikirler bakmndan tam bir dnce birlii iinde olmamalar yznden drt yla yakn bir zaman sonra dernek dald. lerinde Tasfiyeci, Fesahati ve Sadelemeci taraftar olmak zere her dil anlayn benimseyen kimseler bulunmaktayd. Dernein Trk dili iin asl hizmeti, kurulduktan sonra bir yl iinde ancak yedi say kabilmi olan Trk Dernei dergisi olmutur. Nizamnamelerindeki esaslar dorultusunda El-kitbu Lugatit-Trkiyye (bn Mhenn) ve Sarf- Tahll-i Lisn- Trk (Anton Tngr) adl eserleri yaymlamlardr. Trklerin takip ettikleri anlay, dilde sadeleme almalarnda orta yolu temsil etmektedir. Fikren baka gruplara mensup olan pek ok sanat ve bilim adam, yenileme dnemi iinde sade dil taraftar gzkm, yazlarnda sade Trkeyi kullanmaya zen gstermilerdir.
Fecr-i t Topluluunun Dil le lgili Grleri

Bu dnemde daha nceki Servet-i Fnnculara benzer ekilde Fecr-i t topluluunun da sadelemeye kar olup kendi sanat anlaylarna bal bir dil kullandklarn belirtmek gerekmektedir. Bunlar belki kendi devrinde Gen Kalemlerdeki Yeni Lisan balkl yazsnn u satrlarnda en gzel mer Seyfettin deerlendirmitir: Bugnkler, yani Fecr-i t... Bunlarn yegne meziyeti dnkler namn verdikleri eski Servet-i Fnn kmesinin mahiyetini, tamamiyle deilse bile, nispeten anlam olmalardr. Fakat henz kendileri de yeni bir ey yapmamlar. Ancak beenmedikleri dnklerin sun eserlerini sahife sahife tekrar etmilerdir. Dnkler en kullanlmayan kelimeleri eski kamus sahifeleri arasnda bularak bir muvaffakiyet imi gibi lisana katmaya alrlard ki bugnkler yalnz bu mnasebetsizlii taklit etmediler. ... Anlamadan tercmeye baladlar. Bugn ilm olarak yazdklar, yani tercme ettikleri sahifeleri kartrr iseniz cmle deil, hatta birok siga hatalar bile greceksiniz. Fakat vatann btn midi yine onlardadr. Onlar zekidirler. ok gentirler. ... Tabi okuyacaklar, alacaklar, tekml edecekler, hele hi phesiz asrlardan beri bizi mill bir edebiyattan mahrum brakan eski ve sun lisan terk edeceklerdir. Evet midimiz onlardadr. Eskilerin hepsi ld. Dnkler felce uradlar. Artk yegne nasipleri lmdr. Eski lisan yaatan bugn bugnklerdir. Onlarn dnkleri taklit etmekten vazgetikleri daki-
153
ka hakik bir fecir olacak, onlarn sayesinde yeni bir lisanla terennm olunan mill bir edebiyat doacaktr. Bu toplulua mensup olduu halde Refik Halitin sade dilli edeb nesrin gzel rneklerini verdiini zikretmek gerekir. Bu topluluun dnda olarak Halide Edip, Yakup Kadri sade dille yazmlar ve edeb nesrin nemli temsilcileri olmulardr.
Yeni Lisan ve mer Seyfettin

Trkenin yenileme serveni iinde phesiz en nemlisini, mer Seyfettinin nclnde Selanikte karlan Gen Kalemler dergisinde, 11 Nisan 1911 saysndan itibaren Yeni Lisan bal altnda yaymlanan seri makalelerle sistemletirilmi olan yenilemeTrkeleme hareketi alr. mer Seyfettin sade dil anlaynn bir program hlinde sistemletirilmesine nclk etmekten baka Trke iin bizatihi yazdklaryla da mmtaz bir yere sahiptir. Otuz alt yllk (1884-1920) ksa mrne sdrd 138 hikye, 21 kk hikye, 7 tiyatro eseri, bazlar tamamlanmam 7 roman, 1 masal, 71 iir, 81 makale, 30a yakn mensure ve siyasi-aktel gazete fkras ile Kalevela ve lyada bata olmak zere manzum/mensur tercmeler onun Trk kltr tarihindeki yerini gstermeye yeterlidir. Bu kabark eser says ayn zamanda, sade lisann rnekleri olmak hasebiyle sade Trke iin de anlamldr. Yeni Lisan yazlar Gen Kalemler dergisinde kmaya balamasndan itibaren bu hareket ok geni bir kitlenin ilgisini ekmi ve hsn kabulle karlanmtr. Daha sonra sade lisan anlayn benimsemi olmakla beraber Fuat Kprl ve Yakup Kadri yeni lisan hareketine itiraz etmiler, ancak bu itirazlar muhataplarnn azmini kamlamaktan baka bir sonu dourmamtr. Bunun en nemli sebebi, meseleyi tabii ortamndan uzaklatrmadan Trk Derneinin yapt gibi tasfiyecilik yanllna dmemi olmalardr. Yeni Lisan makalelerinin 7.si, stanbulda yeni kacak olan Muhtl-Maarif mecmuas heyetine yaymlanmas ricasyla gnderilen ve iinde 14 maddelik bir ilm program ihtiva eden lyihann Gen Kalemlerde yaymlanan suretidir. Burada imdiye kadar ortaya konan grler zetlenmi, bundan sonrakiler de bu program erevesinde gtrlmeye gayret gsterilmitir. Tahrir Heyeti imzasyla ancak Ziya Gkalpin notunu tayan bu programn maddelerine geilmeden nce inasiden itibaren sadeleme almalarnn ok ksa bir tarihesi verilmi, Yeni Lisan hareketinin imdiye kadar deiik ortamlarda grd ilgiden bahsedilmitir. Maddeleri rnekleri azaltarak u ekilde zetleyebiliriz: 1. Trke terkipler ve cemiler ihtiyaca tamamyla kf bulunduundan Arapa Acemce terkip ve cemiler kullanlmayacak. 2. Sadr- azam, eyhl-slm, Bb- l, r-y devlet, arzhl, p-y taht ... gibi terkip bnyesinde bulunduu hlde manaca basit ve evld, talebe, amele, erbb, havdis, ahlk... gibi cemi bnyesinde bulunduu hlde manaca mfret olan tabirler istimal olunabilecektir. 3. Baz stlhlarn mukabilleri olmak zere hurdebn, nkbn, bedbn, mvellidlhumza, mvellidl-m gibi Arapa ve Acemce mrekkep kelimeler istimal olunabilecektir. 4. Hayvnt, nebtt... gibi cemiler hayvanlar, nebatlar... manasnda kullanlmayacak zoologie, botanique ilimlerinin mukabilleri olarak kullanlacaktr. 5. lm-i rh, ilm-i ictim... gibi tabirler Franszca mukabilleri gibi basit addolunacaktr. 6. Sarf ile itikak bahisleri birbirinden tamamyla ayrlacak. tikaka mrekkep olan yukardaki 2, 3, 4, ve 5. maddelerdeki tabirler sarfa basit telakk olunacaktr. 7. tikaka terkip ve cemi bnyesinde bulunduu hlde sarfa basit ve mfret telakk olunan kelimeler lgat ve muhit kitaplarnda mstakil bir kelime vaziyetinde irae
mer Seyfettin, Gen Kalemler dergisinde Yeni Lisan makalesi ile sade Trkenin sistemletirilmesi konusunda ok nemli bir yere sahiptir.
154
olunacak, eski lgat kitaplarnn mrekkebi basitte, cemiyi mfrette gstermek gibi kaideleri ilga edilecektir. 8. Yukarda tadat olunan ve ilm mefhumlarn yeni stlahlar olmak zere vcutlarna ihtiya bulunan terkip ve cemilerden maada tahlili mmkn ne kadar klieler var ise bozulacak yahut vcutlarna ihtiya yok ise katiyen terk olunacaktr. Sanat eseri, nazar noktas... gibi tabirler eser-i sanat, nokta-i nazar tabirlerine mreccahtr. 9. Arapa ve Acemce terkiplerin tufeylisi olan Trke terkiplerde yaamasna imkn bulunmayan Arapa ve Acemce kelimeler artk istimal edilmeyecektir. 10. Arapa ve Acemce kelimelerin avamca temsil edilen ekilleri havasa muhafaza olunan asli ekillerine tercih edilecektir. 11. Trkede Arapa Acemce kaideler hkim olmayaca gibi Arapa, Acemce tecvitler de nzm olmayacaktr. Trkeye giren Arapa Acemce kelimeler Trkenin kaidelerine tamamyla tbi olaca gibi tedrc bir surette de Trkenin tecvidine tetabuk edecek, Trkenin hususi ahengiyle itilaf peyda edecektir. 12. Arapa, Acemce kelimelere dahil yahut lhik olacak Arapa Acemce edatlar da mmknse Trke edatlarla deitirilecektir. 13. Terkiplerle ifade olunan manalar basit kelimelerle ifade olunmaya allacaktr. 14. Trk Derneinin ve sair tasfiyecilerin yaptklar gibi aatayca, Trkmenceye yahut Anadolu, Rumeli lehelerine mensup eski ve yeni kelimeler yeni lisanda istimal olunmayacaktr. Yeni lisan stanbulda tekellm edilen ve edeb lisanmzn stfasyla nezih ve necip bir mevki ihraz eden slp ve kelimeleri istimal edecek ve bu slp ve kelimeleri stanbul ivesinde mndemi bedete tevfkan daha ziyade gzelletirmeye alacaktr.
Ziya Gkalp ve Yeni Lisan Konusundaki Grleri

Gerek mer Seyfettin ile birlikte Gen Kalemlerdeki edeb ve bilimsel yazlaryla, gerekse baka gazete ve mecmualardaki yazlaryla, mstakil kitaplaryla Ziya Gkalp, Trklk idealini benimsemi, onu bir programa ve bir sisteme balam, sz ve fiiliyle nc dnrlerden birisi olmutur. Fikirleriyle kendinden sonraki nesilleri etkilemi olmas bu sebepledir. mer Seyfettinden farkl olarak, sadece dil konularyla ilgilenmekle yetinmemi, Trkl btn dnce sistemiyle her alanda, btn programlaryla ortaya atmak lazm geldiini savunmu ve bu yolda yrmtr. Esasen Gen Kalemlerdeki Yeni Lisan hareketinin balatlmasnda yeni bir ttihat ve Terakk yesi olarak onun fiil destei bulunmaktadr. Dil meselesi, Ziya Gkalpin sistemletirdii Trklk anlay iinde nemli yere sahiptir. ok nceleri kafasnda yer eden Trklk anlaynn ortaya konmasnda, Selanikte Ali Canip ve mer Seyfettinin nclnde kan Gen Kalemler dergisi Ziya Gkalp iin bir vesile tekil etmitir. Trklk ve yeni lisan meselesinde dncesini genel hatlaryla bir ereve hlinde izdii Turan manzumesinin Gen Kalemler dergisinde yaymlanmasyla Ziya Gkalp, imparatorluun fikr corafyasndaki yerini de alm oldu. Balkan Savann malubiyetle bitmesiyle yeniden kuvvetlenen milliyetilik/Trklk duygusu Osmanl aydnlarn da yeni araylara sevk etti. 1912 ylnda faaliyete geen Trk Oca bu hareketin merkezi olarak kuruldu. Ocak, daha ok bilimsel Trkln yayn organ grnmnde olan Trk Yurdu adnda bir dergi karmaya balad. Ayrca grlerini halka ulatrmak iin de Halka Doru (1913) ve Trk Sz (1914) adl dergileri kardlar. 1917 ylnda ttihat ve Terakknin desteiyle Ziya Gkalp ve arkadalar tarafndan karlan Yeni Mecmua ile birlikte bu yaynlar Trkk taraftarlarnn merkezi hlinde sade Trke ile mill edebiyat anlaynn ve milliyetilik fikirlerinin yaygnlamasnda nemli rol oynamlardr.
155
Trkln Esaslar kitabnn Dilde Trklk blmnde birok ynyle gnmzde de geerliliini ve nemini koruyan grlerini Dilde Trkln Prensipleri bal altnda u ekilde toplamtr: 1. Mill dilimizi vcuda getirmek iin, Osmanl dilini hi yokmu gibi- bir tarafa atarak, halk edebiyatna temel vazifesi gren Trk dilini aynyla kabul edip stanbul halknn ve bilhassa stanbul hanmlarnn konutuklar gibi yazmak. 2. Halk dilinde Trke mteradifi bulunan Arapa ve Farsa kelimeleri atmak, tamamyla mteradif olmayp kk nansa malik olanlar dilimizde muhafaza etmek. 3. Halk diline geip syleyi ve mana bakmndan galatt adn alan Arapa ve Farsa kelimelerin bozulmu ekillerini Trke saymak ve imlalarn da yeni syleyilerine uydurmak. 4. Yerlerine yeni kelimeler konulduu iin, fosil haline gelen eski kelimeleri diriltmemee almak. 5. Yeni terimler aranaca zaman, ilkin halk dilindeki kelimeler arasndan aramak; bulunmad takdirde Trkenin ilek edatlaryla ve ilek terkip ve ekim uslleriyle yeni kelimeler yaratmak. 6. Trkede Arap ve Fars dillerinin kapitlasyonlar ilga olunarak, bu iki dilin ne sigalar, ne edatlar, ne de terkipleri dilimize sokulmamak. 7. Trk halknn bildii ve kulland her kelime Trkedir, halk iin munis olan ve sun olmayan her kelime milldir. Bir milletin dili, kendisinin cansz kklerinden deil, canl tasarruflarndan kurulan canl bir uzviyyettir. 8. stanbul Trkesinin ses dzeni, ek ve kkleri ile cmle yaps, yeni Trkenin temeli olduundan, baka Trk lehelerinden ne kelime, ne siga, ne edat, ne de terkip kaideleri alnamaz. 9. Trk medeniyetinin tarihine dair eserler yazldka, eski Trk messeselerinin isimleri olmak dolaysyla, ok eski Trke kelimeler yeni Trkeye girecektir. Fakat bunlar terim olarak kalacaklarndan, bunlarn hayata dnmesi, fosillerin dirilmesi mahiyetinde telakki olunmaldr. 10. Kelimeler, dellet ettikleri manalarn tarifleri deil, iaretleridir. Kelimelerin manalar, kklerini bilmekle anlalmaz. 11. Yeni Trkenin, bu esaslar dahilinde, bir lgatiyle bir de grameri vcuda getirilmeli ve bu kitaplarda, yani yeni Trkeye girmi olan Arapa ve Farsa kelimelerin ve tabirlerin bnyelerine ve terkip tarzlarna ait bilgiler, dilin treme ksmna konulmaldr. Ziya Gkalp grld gibi, fesahatlara olduu gibi tasfiyecilere de kardr. kinci Merutiyet sonras balayan, zellikle 1910dan itibaren Yeni Lisan hareketiyle balayan ve 1932ye kadar sren bu devre, sadeleme hareketinin mdahalesiz, gnll bir gelime olarak sregeldii, yazar, sanat ve dier ilgililerin abalarnda grlen tabii bir yenileme devresidir. Yeni Trke olarak da nitelendirilen bu devrede farkl gr bulunmaktadr: a Fesahatlar olarak da bilinen Sleyman Nazif gibi eski ve ssl slba bal ediplerin yazmakta srar ettikleri Osmanlca b. Trklerin temsil ettii ve Ziya Gkalpin sistemletirdii Trkelemi Trke anlayn esas alan sade lisan c. Fuat Kseraif in ncln ettii Trkede yabanc unsur brakmayacaz, her eyi Trkeletireceiz diyen tasfiyecilik akm Bu anlay, Trklerin hkimiyeti altnda 1932 yllarna kadar devam etmitir. Bu yllardan sonra Trke, bir devlet adam olarak Atatrkn bizzat ilgisi ve mdahalesiyle Tasfiyecilik veya ztrkecilik istikametinde gelimeye zorlanmtr. Yeni kurulan
156
devlet dzeni iinde Millleme anlayna katk salamak iin kararl bir inklap olarak Atatrk de tasfiyecilik hareketini benimsemi ve bu ilgisi 1935 yllarna kadar srmtr. Kendisinin bir takm tecrbelerden sonra Dilde ve musikide inklap olmaz, anlald. cmlesinde ifadesini bulan dili tabii gelime seyrine brakma dncesine ramen dilde tasfiyecilik anlay, onun lmnden sonra da uydurmaclk veya ztrkecilik hareketi halinde devam etmitir. kinci Merutiyet sonras, zellikle 1910dan itibaren Yeni Lisan hareketiyle balayan ve 1932ye kadar sren yenileme devresinde hangi grler/akmlar n plana kmtr ve bunlarn temsilcileri kimlerdir?
ALFABE TARTIMALARI VE HARF NKILABI
Trklerin en ok kulland alfabeler Kktrk, Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabeleridir.
Cumhuriyet devrimleri iinde ok nemli bir yere sahip olan harf devrimi, Trk toplumunda uzun bir sre tartldktan sonra belli usuller erevesinde gerekli hazrlklar yaplarak uygulanmasna geilmitir. Byle nemli bir deiikliin gerekleme artlarn ve sonularn deerlendirebilmek iin, Harf inklabna varan sreci gzden geirmemiz gerekmektedir. Alfabe, bir dilin seslerini karlayan ekillerin oluturduu sistemin addr. Trkler, VIII. yzyldan balayarak amanizm, Budizm, Brahmanizm, Hristiyanlk, Manilik, Musevilik, slamlk gibi deiik dinlerin ve Hint, in, Arap ve bat gibi eitli kltr evrelerinin etkisiyle birbirinden farkl 17 deiik alfabe kullanmlardr. Alfabe deiikliklerinin gerekeleri maddede toplanabilir: 1. Din deitirme 2. Sosyal ve siyasal durum deiiklii 3. Farkl kltr ve medeniyet ortamna geme Alfabe deiikliini hazrlayan sre XIX. yzyln ikinci yarsnda balamtr ve yaplan tartmalar iki balk altnda toplamak mmkndr: a. Batllama b. Yaznn yetersizlii Batllama, Osmanl devlet yaps ve Batdan esinlenerek kltrel messeselerde uygulamaya konulan yeniliklerin de sebebi olmutur. zellikle Tanzimat Ferman sonrasnda grlen asker, idar alanlarda ve eitim konularnda gerekletirilen yeni dzenlemelerin arkasnda bu Batllama, dier bir deyile, adalama dncesi yatmaktadr. Arzulanan yenilikleri gerekletirecek elemanlarn yetitirilmesi maksadyla Londra, Paris, Viyana gibi ehirlere ihtiya duyulan alanlarda (asker, tp, ziraat vb.) ihtisas yapmalar iin renciler gnderilmitir. 1834-1838 yllar arasnda 26 asker renci, II. Abdlhamit zamannda (1876-1909) 15 doktor, 24 subay ve bir hayli ziraati ihtisas eitimi almalar iin gnderilmilerdir. nce asker okullarda verilmeye balanan, meslek bilgilerin yannda yabanc dil eitimi, Trk insann yeni bir alfabeyle karlatrm, yabanc dilin Franszca olmas dolaysyla da bu alfabe Fransz alfabe sistemi olmutur. Bu yeni dnemde eitim kurumlarnda da yeni yaplanmaya gidilirken Osmanlca, Arapa ve Farsann yannda rdiyelerde (1849) ve idadilerde (1863) Franszca da resmen retilmeye balanmtr. Sultan Abdlazizin istei zerine Franszlarn yardmyla alan Galatasaray Sultansi (Mekteb-i Sultan, bugnk Galatasaray Lisesi) Franszca eitim yapacak ekilde programlanmtr. Aznlklarn ve yabanclarn kurduklar okullara Trk ve Mslman ocuklarnn da gitmeleri Latin alfabesinin toplumun daha geni bir kesiminde tannmasna yol amtr. Buralarda Rumca, Ermenice, branice anadilleri yannda Franszca, talyanca ve ngilizce gibi zamann nemli saylan dilleri de retilmekteydi.
157
Geri Trkenin Latin alfabesiyle tanmas Codex Cumanicusa (XIII. yzyl) kadar uzanmaktadr. XVII. yzyldan itibaren artarak grlen ve Trk olmayanlara Trke retmek maksadyla yabanclarca telif edilmi olan gramer kitaplar, szlkler bulunmaktadr. Bu ve benzeri ekillerde batllama almalar iinde Osmanl toplumu, zellikle aydn kesim Arap harfleri dnda baka alfabelerle de tanm durumdadr. Alfabe tartmalarnn en nemli iki dayanak noktas nedir? Bunlar ksaca aklaynz.
Tartmalar ve Yeni almalar
Tanzimat sonrasnda nemle zerinde durulan konulardan birisi de eitim sisteminin elden geirilmesi, eitimin yaygnlatrlmas ve okuma yazmann kolaylatrlmas iin yaz sisteminin slah edilmesi olmutur. Bu konuyu ilk defa ele alan Ahmet Cevdet Paadr. Kavaid-i Osmaniyye (1851) adl gramer kitabnda Trkede bulunup da mevcut alfabede karl olmayan seslerin belirtilmesi iin bir yol bulunmas gerektiini vurgulamtr. Benzer hususlar, bundan on yl kadar sonra, Mnif Paa tarafndan da dile getirilmitir. Mnif Paa, Avrupada grev yapt yllarda Bat medeniyetini yakndan inceleme frsat bulmu, Franszca, Almanca ve ngilizce gibi Avrupa dillerini bilen bir Trk aydndr. Cemiyetteki konferansnda ve daha sonraki almalarnda ortaya koyduu fikirlere baklrsa, Mnif Paa Avrupada grev yapt yllarda, gen Trk aydnlarn etkileyen Fransz sosyolou Constantin Franois Chasse-Boeuf Volneyden (1757-1820) etkilenmi gzkmektedir. Volney de, Dou toplumlarnn, bu arada da Trklerin cahilliinin ve geri kalmlnn en temel sebebi olarak Arap harflerinin kullanlmasn gstermitir. Dolaysyla Bat medeniyetine ulamann yolu bu alfabeyi terk edip medeniyette ileri olan milletlerin alfabesini yani Latin alfabesini kabul etmekten geer iddiasnda bulunmutur. Mnif Paa, bizde be yz cins harfi bulan harf karakterleri yznden (hlbuki Batda bu say otuz-krk civarndadr) kitap basmann bal bana bir mkiltl i olduunu belirttikten sonra, ilim ve fennin nndeki bu engelin kaldrlmas iin iki yol gsterir: a. Harflere hareke ve iaret koymak b. Kelimeleri, harfleri bititirmeden (hurf- munkata veya hurf- munfasla ile) ayr ayr yazmak. Okunmay ve renmeyi kolaylatrc bir yol olmakla birlikte, matbuat sisteminde harflere hareke ve iaret koymak, zorlua zorluk katmaktan baka bir ey deildir. kinci yol yani harfleri ayr ayr yazmak usul ise, aka ifade edilmese de, bir ynyle aslnda Latin harflerini artran bir tekliftir. Mnif Paa, Avrupallarn yazlarn rnek verirken buna da iaret etmi olmaktadr. Bu ayr ayr yazma usul daha sonra Enver Paa tarafndan tatbik edilmeye allm ancak, sistem Arap harflerinin karakterine ters dtnden genel kabul grmemitir. Volneyin dncesini destekleyen bir baka kii de Mirza Fethali Ahundzadedir. O da slam dnyasndaki geri kalmln tek sebebini okur yazar saysnn azlnda grm, bu azln sebebi olarak da kullanlan Arap harflerini gstermitir. Ahundzade, Mnif Paann konferansndan ksa bir zaman sonra (on drt ay sonra) Tiflisten stanbula gelerek (1863) konuyla ilgili tasarsn Sadrazam Keecizade Fuat Paaya (1815-1869) vermi, Paa da bunu mzakere edilmek zere Cemiyet-i lmiyye-i Osmaniyyeye gndermitir. Burada esas olarak Arap harflerinin noktalarnn kaldrlmas ve yerine baka iaretlerin kullanlmas nerilmekteydi. Bu teklifler mecliste grldkten sonra, harf slah ve deiiklii esas olarak uygun bulunmakla beraber uygulamada douraca zorluklar sebebiyle kabul grmemitir. Bu konuyla ilgili II. Merutiyete (1908) kadar yaplan tartmalarda iki fikir hkim olmutur. Biri, harflerin okuma ve yazmada karkla yol aan aksaklklarn giderecek e-
158
kilde dzenlenmesi dncesi, ikincisi ise yabanc bir alfabenin (Latin, Latin-slav, Ermeni) kullanlmasdr. II. Merutiyetin ilanndan sonra oluan hrriyet ortam alfabe tartmalarn da hzlandrm, bu konuda makale ve eserler yaymlanmtr. Bandan beri alfabe konusundaki fikirler u eklide snflandrabilir: a. Mevcut alfabeyi kullanmaya devam etmek b. Arap alfabesini brakarak baka bir alfabe kullanmak c. Arap ve Latin alfabelerini kullanmayarak tamamen yeni ve modern bir alfabe oluturmak Bunlardan farkl alfabe kullanmay teklif edenler deiik alfabeler nermilerdir: 1. slamiyetten nceki Trk yazlarndan birini, Gktrk veya Uygur yazsn kullanmak. Pek savunucusu olmayan bu fikir A. H. Mustafa adl birisi tarafndan teklif edilmitir. 2. Ermeni harflerini kullanmak. Bu konuda A. Mithat Efendi Ermeni harflerinin zenginliinden sz etmi, alnp alnmamas hususunda bir fikir ortaya koymamtr. Bunu isteyen sadece Macid Paa olmutur. 3. Latin harflerini kabul etmek. Genellikle Batda eitim grm kimselerin ortaya koyduklar grtr. zellikle II. Merutiyetten sonra en ok benimsenmi fikir buydu. Mevcut alfabeyi kullanmaya devam edelim diyenler de fikir birlii iinde deildirler: 1. Harfleri olduu gibi yazmaya devam etmek gerektiini syleyenler. 2. Islah etmek gerektiini syleyenler. Bu da bir ka trl gerekletirilmelidir: a. aret ve imla harfleri eklemek, harf almak veya atmak yoluyla dzeltmek b. Harfleri birletirmeden ayr yazmak c. Avrupallar gibi soldan saa yazmak . Harflerin karakterini deitirmek Alfabe ve yaz konularndaki fikirler, genel olarak sz konusu ettiimiz bu anlaylar etrafnda ortaya konmu ve tartmalar daha ok Arap harflerinin devamn isteyenlerle bunlarn kaldrlarak Latin harflerinin kabul edilmesini savunanlar arasnda cereyan etmitir. Mnif Paa Arap alfabesinin slah konusunda neler yaplmasn teklif eder?
Mustafa Kemal Atatrkn, daha genlik yllarnda lkesinin ve mensubu bulunduu cemiyetin kltrel gelecei ile ilgili de planlar yapmakta olduu anlalmaktadr. Bat toplumlarnn Dou toplumlar karsnda gz kamatrc gelimilii, Atatrkn, dier alanlarda olduu gibi Latin alfabesine ilgisinin artrmasnda da nemli rol oynamtr. Sofyada bulunduu srada (13 Mays 1914) stanbuldaki bir tandna Franszca ve Latin harfli Trke mektuplar yazmtr. 1916 ylnda kendisine gsterilen Gy. Nemetin Turkische Grammatik adl kitabndaki Arap harfleriyle alnan paralarn Latin harfleriyle ve fakat Yunan alfabesine dayanan karlklarn grnce, Trke iin dnlen alfabenin byle harflerin zerine konan iaret klfetinden ve yabanc izlerden uzak olacan belirtmitir. Nihayet alfabe tartmalarnn olgunlatn dnd 1927 ylnda, Trkiyede bulunan ve ksa zamanda Trke reneceini syleyen Amerikal avukat Mr. Winne yle demitir: Arap harfleriyle Trkeyi renmeniz ok zordur. Bir yl daha bekleyiniz, gelecek yl yaz devrimi yapacak ve Latin harflerini getireceim. Onunla Trkeyi daha abuk ve kolayca renirsiniz.
Mustafa Kemal Atatrk ve Latin Harfleri
159
Cumhuriyetin ilanndan sonra, bulunduu meclislerde harf meselesini gndeme getirmi, evresindekileri konuturmu, aydnlar arasnda tartlmasn salamtr. Ancak bu yllarda Trk aydnnn btnyle Latin alfabesine taraftar olduklar sylenemez. Mesela, 1926 ylnda Akam gazetesinin at Latin Harflerini Kabul Etmeli mi, Etmemeli mi? balkl ankete katlan 16 kiiden sadece kii olumlu cevap vermiti. Konuyla ilgili ilk resm giriim, 26 Mart 1926da Maarif Vekili Mustafa Necati Beyin Maarif Tekilatna ait kanunun grlmesi srasnda bir dil heyetinin kurulmasn teklif etmesi ve meclisin uygun bulmasyla gerekletirilmitir. Maarif Vekleti bnyesinde kurulan bu zel heyet, baz almalarda bulunmusa da kabul edilebilecek zelliklerde bir alfabe hazrlayamamtr. Mays 1928de, yazar ve retmenlerle birlikte diplomat ve siyasetilerin de yer ald bir baka komisyon kurulmutur. Tatil iin stanbula gelen Mustafa Kemal Paa, Maarif Vekili Mustafa Necatiyi stanbula ararak yeni harfleri seecek bir komisyonun kurulmasn emretmi ve yelerini de bizzat kendisi belirlemitir. Mustafa Kemal Paann emriyle hazrlanan Latin harflerinin incelenmesi iin bir komisyonun kurulmasna izin verilmesi hakkndaki kanun metni 20 Mays 1928de Babakanla sunulmu ve gn sonra da onaylanmtr. Bylece yeni bir Dil Heyeti resmen kurulmutur. Yaklak bir aylk tartmal toplantlardan sonra u n prensiplerde fikir birliine varld: 1. ift harf bulundurulmayacak 2. Mill bir Trk alfabesi olacak 3. Harflerin uluslararas deerleri deitirilmeyecek 4. aretli harflere mmkn olduu kadar az yer verilecek Esas alnacak Latin harflerinin hangi alfabe olmas hususunda da eitli grler ortaya kmt: 1. Fransz alfabesini esas almak 2. Bugn eitli dillerde yazllar dikkate alnmadan ilk Latin alfabesini esas almak 3. Btn alfabeleri bir araya getirerek Trkenin ihtiyalarna cevap verecek harfleri hepsinden semek 4. Azerbaycan alfabesini dikkate almak Bunlarn iinden 3. madde benimsendi ve buna gre Avrupada kullanlan btn alfabeler incelendi, yeni Trk alfabesi oluturuldu. 12 Temmuz 1928de Yeni Trk Alfabesi projesinin tamamland basn araclyla duyuruldu. Ardndan, Mustafa Kemal Paa, almalar daha yakndan takip etmek ve hzlandrmak iin komisyonu stanbula ard. Otuz alt gnlk almann ardndan hazrlanan krk bir sayfalk rapor Paaya takdim edildi. Raporda bu gnk harflerden baka q, w, x harfleri de bulunuyordu; ancak , , harflerine yer verilmemiti. 6 Austos 1928de Galatasaray Lisesinde Maarif Vekili Mustafa Necati Beyin bakanlnda yaplan toplantda, Mustafa Kemal Paann iaretiyle alfabe yeniden ele alnd ve baz deiiklikler yaplarak Trkenin seslerini karlayabilecek duruma getirilmeye alld. Bu almalar esnasnda, Arapa ve Farsa kelimelerdeki sesleri karlamak zere konulan harflerin karlmasna karar verildi. almalara Atatrk bizzat nezaret etti, tekliflerde bulundu. Nihayet 4-5 Austos 1928 gecesi Dolmabaheden smet Paaya yazd mektupta Harflere son ekli vermek iin komisyon yeleriyle anlatn, teklif ettii ve deitirdii noktalarn komisyonca da uygun karlandn bildirmitir. Bylece hazrlklar tamamlanm, sra durumu kamuoyuna aklamaya gelmitir.
160
Sarayburnu Aklamas
Aylar sren almalardan sonra, tasarlanan Trk alfabesi halka aklanm oldu. Atatrk, bundan sonra kt gezilerde yeni Trk harflerini tantmak iin byk aba gstermi, bizzat reticilik ve nderlik etmitir. 23 Austos 1928 gn Erturul yatyla Tekirdaa, 1 Eyll 1928de anakkaleArburuna, 2 Eyll Geliboluya, 14 Eyllden sonra da Karadeniz ve anadolu seyahatlerine akm ve urad her yerde beldenin resm grevlilerini, ileri gelenlerini, halkn yeni harfleri renmeye tevik etmitir. Dil Encmeni tarafndan tespit edilmi olan ve Dolmabahe toplantlarnda uygulamalar yaplan, 29 harfli Yeni Trk Alfabesi bir kanun tasars hlinde milletvekilinin imzasyla 31 Ekim 1928de meclis bakanlna verilmi, 1 Kasm 1928 tarihinde kabul edilmitir. Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkndaki Kanun adn tayan 11 maddelik kanun, 3 Kasm 1928 gn de Resm Gazetede yaymlanarak resmen yrrle girmitir. lk maddesi yledir: imdiye kadar yazmak iin kullanlan Arap harfleri yerine Latin esasndan alnan ve merbut cetvelde ekilleri gsterilen harfler (Trk Harfleri) unvan ve hukuku ile kabul edilmitir. Alfabe deiikliinden sonra, 1932 ylnda kurulan Trk Dil Kurumu ats altnda gerekletirilen ve Atatrkn salnda toplanan I., II. ve III. Trk Dil Kurultaylar, Gne Dil Teorisi ve onun lmnden sonra hz kazanan ztrke akm ve bu erevede yaplan eitli almalarla sistemli bir dil planlamas eklinde yrtlen Dil nklab (Devrimi), iddetli tartmalarn yaand yepyeni bir dnemin balangc olmutur. Trkenin sadelemesini, XVI. Yzyl Trk Edebiyat, XVII. Yzyl Trk Edebiyat, XVIII. Yzyl Trk Edebiyat, XIX. Yzyl Trk Edebiyat kitaplarnzdaki rnek metinlerden takip edebilirsiniz.
161
zet
1
Trkenin XVI-XIX. yzyllardaki genel durumunu betimleyebilmek Bat Trkesinin ilk devresi Eski Anadolu Trkesidir. Bat Trkesinin kurulu dneminde, Anadoluda bir bakma Trk siyasi teekklnn de balang dnemi olduundan dil ile siyasi yap arasndaki mesafe henz birbirine ok uzak deildir. Bu dnemde Arapa ve Farsa eserler de bulunmakla beraber, Beylikler snrlar iinde yazlan din, edeb ve bilim konulu Trke eserler hep bu zellii tarlar. zellikle mensur eserlerde, giri cmlelerinde (sebeb-i telif) ifade edildii zere, eserin daha geni kitlelere faydal olmasn salamak, halk eitmek maksad gzetildiinden dil de muhatap kitlenin zelliine gre sade ve anlalr olmutur. Bat Trkesinin ikinci devresi Osmanl Trkesidir. Sanat kudretini gstererek edebiyat evrelerinde sz sahibi olmak maksadyla eserler ortaya konmaya alld bu dnemde bu trl eserlerin dilinde de tabiilikten ve sadelikten uzaklama grlmeye balar. mparatorluun siyasi gelimesine paralel biimde Trke de siyasi yapnn unsurlarnn eitliliini barndrmaya balamtr. zellikle XV. yzyln sonlarndan itibaren edeb maksatla kaleme alnan eserlerin dilinde Arapa ve Farsa gramer unsurlarnn artmasyla deimeye, eserlerin cmle kurgusu sade yapl cmle grntsnden uzaklamaya balar.
orta dilli eserlerin Trkesi, Eski Anadolu Trkesi devresinin sonlarndan itibaren farkllam ve bir bakma imparatorluun kltr dili (yaz dili) hlini almtr. Bu ana gvdeden ayr, bir yandan eski zelliini srdren bir kol ile Arapa ve Farsa dil unsurlarnn fazlaca yer ald ssl ve adal bir baka kol da varln devam ettirir. Klasik dnemde Trke genel anlamda bu kol eklinde akp gelir. Bu adan nesir dili ile iir dili arasnda bir farkllktan sz edilemez. Sadelemenin aslnda dili kullanma tercihi demek olduunu ifade edebilmek Tanzimat devrinde dilde yenileme almalar dilin vasta olarak kullanld btn alanlarda yrtlmtr. zellikle dilde sadeleme almalarna baz yazar ve edebiyatlarn zel gayretleri byk bir katk yapmtr. inasi Bey gazete dilini kurmu olmas yannda Tanzimat dneminin dilini nazm ve nesir alannda da ilk temsil eden kiidir. Muhteva olarak Tanzimat fikri etrafnda geleneksel dnn kalplarn aan ve Batl anlayn rneklerini Osmanl Trk toplumuna sunan inasinin eserlerinde kulland dil de asrna gre olduka yenidir. Namk Kemalin dil ve zellikle Trke iin yapt nerileri, dilin sadelemesi ve gelimesini salayacak, bylece yeni edeb dilin kurulmasna imkn verecek esaslar ihtiva eder. Ziya Paa, kltr tarihimizde daha ok edeb ve siyasi kimliiyle yer alsa da yazd eserlerin diliyle, eserlerinde tatbik ettii dil ile Namk Kemalin yannda dilde sadelemenin ncleri arasna girmeye hak kazanmtr. Tanzimat devrinin amalad dilde sadeleme ve yenileme hedefine en ok yaklaan isim Ahmet Mithat Efendi olmutur. Onun dilin sadelemesi noktasnda hedefledii merhaleye varmasnda elbette ki setii konularn ve ahslarn halk kitlesinden olmasnn da byk rol olmutur. Tanzimat neslinin dil anlayndaki yenilikler u ekilde unlardr: Kelime ve tamlamalarda Cmle ve ifade biimlerinde Nesirde seci anlaynda Edatlarn kullanmnda Nesirde yazya balamadan nce ar ve bazen Arapa giri yapma alkanlnda Konuma slbunun yazda kullanlmasnda mlayla ilgili olarak noktalama iaretlerinin kullanlmasnda
Bu devrenin, Bat Trkesinin tarihi gelime sreci iinde Osmanl Trkesi denilen en nemli dnemini olu2 turduunu ifade edebilmek Bat Trkesinin ikinci dnemi olan Osmanl Trkesi, XV. yzyldan XX. yzyln balarna kadar srmtr. Bu dnemin metin rnekleri topluca gz nnde bulundurulduunda balangcndan Tanzimat devrine kadar olan srete Trkenin birbirine paralel ana kolda gelimi olduu grlr: a. Halkn konutuu dili esas alan sade dilli metinlerin Trkesi b. Temel cmle kuruluu Trke olduu hlde Arapa ve Farsa kelime, tamlama ve dier gramer unsurlarnn fazlaca kullanld, sz sanatlarna da yer veren ssl (mzeyyen) dilli metinlerin Trkesi c. Arapa ve Farsa gramer unsurlarna yer vermekle beraber sanat kaygs gdlmeksizin telif edilmi olan ve ksmen sade nesrin zelliklerini de tayan orta sadelikte metinlerin Trkesi Bu eit iinde orta sadelikte metinlerin Trkesi, Osmanl devri Trk dilinin ana gvdesini tekil eder. Osmanl Trkesi devresinin ana gvdesini tekil eden
a. b. c. . d. e. f.
162
Trk-i Basit (Mahallileme) akmnn ne olduunu ve temsilcilerini anlatabilmek Bat Trkesinin gelime tarihi iinde nemli bir yeri olan Trk-i Bast akm, kelime anlam itibariyle Basit Trke demektir. zellikle XV. yzyldan itibaren nesir ve nazm dilinde Arapa ve Farsa kelime ve terkiplerin youn olarak kullanlmaya baland dikkat ekmektedir. Yazar ve airlerin dil kullanmadaki becerilerini ve sanat glerini gstermek iin bavurduklar bu yol, baz yazar ve airler tarafndan benimsenmemi, hatta ilerinden bazlar bu gidie kar bir tepki olarak anlalacak tarzda iirler yazmlardr. Bunlarn iinde XV. yzylda Tatavlal Mahrem, Aydnl Visal ve Edirneli Nazm en ok bilinenleridir. Bu air, iirlerinde zellikle Trke kelimeleri kullanmlar, Arapa ve Farsa kelime ve terkipleri kullanmaktan kanmlardr. Ancak bu ekilde yazlan manzumeler Yunus Emre, Hoca Dehhani, Necati Bey, Zati, Baki ve Fuzuli gibi airlerin kurduu divan iiri diline yabanc kalm, dolaysyla sanat evrelerinde pek itibar grmemitir.
karlan Gen Kalemler dergisinde Yeni Lisan bal altnda yaymlanan seri makalelerle yenilemeTrkeleme hareketini sistemletirmitir. Daha sonra gerek mer Seyfettin ile birlikte Gen Kalemlerdeki edeb ve bilimsel yazlaryla, gerekse baka gazete ve mecmualardaki yazlaryla, mstakil kitaplaryla Ziya Gkalp, Trklk idealini benimsemi, onu bir programa ve bir sisteme balam, sz ve fiiliyle nc dnrlerden birisi olmutur. O, mer Seyfettinden farkl olarak, sadece dil konularyla ilgilenmekle yetinmemi, Trkl btn dnce sistemiyle her alanda, btn programlaryla ortaya atmak lazm geldiini savunmu ve bu yolda yrmtr. Dil tartmalar iinde yer alan alfabe tartmalarn aklayabilmek Alfabe deiikliini hazrlayan sre XIX. yzyln ikinci yarsnda balamtr ve yaplan tartmalar iki balk altnda toplamak mmkndr: a. Batllama b. Yaznn yetersizlii Tanzimat sonrasnda nemle zerinde durulan konulardan birisi de eitim sisteminin elden geirilmesi, eitimin yaygnlatrlmas ve okuma yazmann kolaylatrlmas iin yaz sisteminin slah edilmesi olmutur. Bu konuyu ilk defa ele alan Ahmet Cevdet Paadr. Benzer hususlar, bunda on yl kadar sonra, Mnif Paa tarafndan da dile getirilmitir. Mnif Paa Avrupada grev yapt yllarda Bat medeniyetini yakndan inceleme frsat bulmutur. Mnif Paa harflere hareke ve iaret koymay veya kelimeleri, harfleri bititirmeden ayr ayr yazmay teklif etmitir. Alfabe konusundaki fikirler u ekilde snflandrabilir: a. Mevcut alfabeyi kullanmaya devam etmek b. Arap alfabesini brakarak baka bir alfabe kullanmak c. Arap ve Latin alfabelerini kullanmayarak tamamen yeni ve modern bir alfabe oluturmak Alfabe konusundaki tartmalar daha ok Arap harflerinin devamn isteyenlerle Latin harflerinin kabul edilmesini savunanlar arasnda cereyan etmitir. Bat toplumlarnn Dou toplumlar karsnda gz kamatrc gelimilii, Atatrkn, dier alanlarda olduu gibi Latin alfabesine ilgisinin artrmasnda nemli rol oynamtr. Mustafa Kemal Atatrk bandan beri Arap harfleri ile Trkenin renilmesinin zor olduuna inanmt. Latin alfabesine geite almalara bizzat kendisi nclk etmitir.
XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren balayan sadeleme tartmalar hakknda yorum yapabilmek 5 XIX. yzyln sonlarna doru dilde yenileme hareketi temel nokta esas alnarak gelimeye devam etti. Farkl siyasi dnce kamplarnda bulunan Mehmet Akif in mer Seyfettin ve arkadalaryla sade lisan anlaynda, Sleyman Nazif ile Tevfik Fikretin ssl ve adal edeb dilin devam anlaynda bulumalar rnek olarak zikredilebilir. Bu temel dil anlay unlardr: a. Trk dilinden yabanc kurallarla birlikte yabanc kelimeleri de atmak dncesinde olanlar; bunlar siyasi dnce olarak Trkler idi ve tasfiyeciler olarak anldlar. b. Hibir mdahaleyi kabul etmeyerek dili olduu gibi brakmak dncesinde olanlar. c. Dilden yabanc kurallar atmak ama kelimelere dokunmamak dncesinde olanlar. Bu gruptakiler de Yeni Lisanclar olarak anldlar. Ahmet Vefik Paa ve emseddin Sami bu dnemde ne kan isimlerdir. Bu dneme Servet-i Fnn Topluluunun, Trk Derneinin ve Fecr-i t Topluluunun dil anlay damgasn vurmutur. Trkenin yenileme serveni iinde phesiz en nemli isimlerden birisi mer Seyfettindir. O, Selanikte
163
Kendimizi Snayalm
1. Trke hangi dnemde halkn kolaylkla anlayabilecei biimde olabildiince sadedir? a. Eski Trke b. Orta Trke c. Eski Anadolu Trkesi d. Klasik Osmanl Trkesi e. Ana Trke 2. bir taraftan yer yer sade konuma dilini yazda kullanmay denerlerken dier taraftan yazda da bulunmayan Arapa ve Farsa kelimeleri szlklerden kararak, yeni kelimeler ve birleikler uydurarak, Trke cmle ve ifade biimlerinde deiiklikler yaparak farkllklarn ortaya koydular. cmlesinde bo braklan yere aadakilerden hangisi getirilmelidir? a. Servet-i Fnncular b. Fecr-i tciler c. Tanzimatlar d. Osmanlclar e. Yeni Lisanclar 3. XVI. yzylda ortaya kan akm ile Tatavlal Mahrem, Aydnl Visal, Edirneli Nazm gibi airler iirlerinde zellikle Trke kelimeleri kullanmlar; Arapa ve Farsa kelime ve terkipleri kullanmaktan kanmlardr. cmlesinde bo braklan yere aadakilerden hangisi getirilmelidir? a. Trki-i Basit b. Yenileme c. Fesahatilik d. Tasfiyecilik e. Trklk 4. Tanzimat neslinin dil anlaynda aadaki yeniliklerden hangisi yoktur? a. Kelime ve tamlamalarda yenilik b. Cmle ve ifade biimlerinde yenilik c. Konuma slbunun yazda kullanlmasnda yenilik d. mlayla ilgili olarak noktalama iaretlerinin kullanlmasnda yenilik e. iirde kafiye anlaynda yenilik 5. Arap kkenli Osmanl Trkesi alfabesinin slah edilmesini ilk defa dile getiren kimdir? a. Mnif Paa b. Ahmet Cevdet Paa c. Enver Paa d. Mustafa Kemal Atatrk e. Edirneli Nazmi 6. Alfabe tartmalar esnasnda aadakilerden hangisi gndeme gelmemitir? a. Mevcut alfabeyi kullanmaya devam etmek b. Arap alfabesini brakarak baka bir alfabe kullanmak c. Arap ve Latin alfabelerini kullanmayarak tamamen yeni ve modern bir alfabe oluturmak d. Ermeni harflerini kullanmak e. Kiril harflerini kullanmak 7. Esas alnacak Latin harfleri ile ilgili aadaki grlerden hangisi benimsenmitir? a. Fransz alfabesini esas almak b. eitli dillerdeki yazllar dikkate almadan ilk Latin alfabesini esas almak c. Btn alfabeleri bir araya getirerek Trkenin ihtiyalarna cevap verecek harfleri hepsinden semek d. Azerbaycan alfabesini esas almak e. Gelimi milletlerin kulland Latin alfabesini esas almak 8. Dil ve tarih sahasndaki almalar ile lkemizin en eski hatta ilk Trkolou sfatn kim kazanmtr? a. inasi b. Namk Kemal c. Ahmet Vefik Paa d. Ali Suavi e. Ziya Paa 9. emseddin Sami tarafndan yazlan, devrinde Trkeyi temel alan ve Trkede halkn kulland, yaygnlk kazanm kelimeleri Trkelemi sayan bir anlayla tertip edilmi ve hl neminden bir ey kaybetmemi szlk aadakilerden hangisidir? a. El-kitbu Lugatit-Trkiyye b. Kms- Trk c. Tarih-i lem d. Kavid-i Trkiyye e. Kavid-i Osmniyye 10. Aadakilerden hangisi dilde Trkln ilkelerinden biri deildir? a. stanbul halknn ve bilhassa stanbul hanmlarnn konutuklar gibi yazmak b. Halk dilinde Trke mteradifi bulunan Arapa ve Farsa kelimeleri atmak c. Halk dilindeki Arapa ve Farsa kelimelerin bozulmu ekillerini Trke saymak ve imlalarn da yeni syleyilerine uydurmak d. Yerlerine yeni kelimeler konulduu iin, fosil haline gelen eski kelimeleri diriltmemee almak e. Baka Trk lehelerinden kelime, siga, edat ve terkip kaidelerini almak
164

1. c 2. a Yantnz yanl ise Tanzimat Dnemi ncesinde Genel Durum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Servet-i Fnn Topluluunun Dil Anlay ve Yaplan Tartmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl iseTrk-i Bast Akm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sadeleme almalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tartmalar ve Yeni almalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tartmalar ve Yeni almalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mustafa Kemal Atatrk ve Latin Harfleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dilde Yenileme Tartmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dilde Yenileme Tartmalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ziya Gkalp ve Yeni Lisan Konusundaki Grleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Alfabe tartmalarnn en nemli iki dayanak noktas Batllama ve yaznn yetersizliidir. Batllama, Osmanl devlet yapsnda Batdan esinlenerek eitli alanlarda yeniliklerin yaplmas esasna dayanr. zellikle Tanzimat Ferman sonrasnda grlen asker, idari alanlarda ve eitim konularnda gerekletirilen yeni dzenlemelerin arkasnda bu Batllama, dier bir deyile, adalama dncesi yatmaktadr. Yenilikleri gerekletirecek elemanlarn yetitirilmesi maksadyla Londra, Paris, Viyana gibi ehirlere ihtiya duyulan alanlarda ihtisas yapmalar iin renciler gnderilmitir. Arap alfabesi zellikle Trkenin nllerini gstermekte yeterli bir alfabe deildi. Bu alfabede Trkenin sekiz nls nl iareti ile gsterilmeye allyordu. nllerdeki bu yetersizlie karlk Arap alfabesinde birbirine yakn baz nszler iin birden fazla iaret vard. Buna ramen imlada Trkenin baz nszlerini de tespit etmek ok zordu. Arap kkenli Trk alfabesi Batyla olan ilikilerin artmas sonucu ortaya kan yeni terimlerin, isimlerin karlanmasnda iyice yetersiz kalm; slp, kelime kadrosu gibi dilin i yapsnda meydana gelen deiikliklere paralel olarak imla konusunda da dzensizlikler grlmeye balanmtr. Bu durum harflerin slah edilmesi ve daha sonra da deitirilmesi ynndeki almalara sebep olan amillerden birisi olmutur. Sra Sizde 4 Mnif Paa Avrupada grev yapt yllarda Bat medeniyetini yakndan inceleme frsat bulmu, Franszca, Almanca ve ngilizce gibi Avrupa dillerini bilen bir Trk aydndr. O zellikle Fransz sosyolou Constantin Franois ChasseBoeuf Volneyden (1757-1820) etkilenmitir. Volneye gre Trklerin geri kalmlnn en temel sebebi olarak Arap harflerinin kullanlmasdr. Mnif Paa da alfabe konusundaki fikirlerini bu temel zerine bina etmitir. Mnif Paaya gre yazma ve okuma olduka g renilmekte; insanlarn mrleri aslnda bir vasta olan yazy skmekle gemektedir. Says be yz cins harfi bulan harf karakterleri yznden kitap basmak da bal bana bir klfettir. Mnif Paa bu skntlarn giderilmesi iin iki yol gsterir: Harflere hareke ve iaret koymak, kelimeleri ve harfleri bititirmeden yazmak. Okunmay ve renmeyi kolaylatrc bir yol olmakla birlikte, matbuat sisteminde harflere hareke ve iaret koymak, zorlua zorluk katmaktan baka bir ey deildir. kinci yol yani harfleri ayr ayr yazmak usul ise, aka ifade edilmese de, bir ynyle aslnda Latin harflerini artran bir tekliftir. Mnif Paa, Avrupallarn yazlarn sitayile rnek verirken buna da iaret etmi olmaktadr. Malum olduu zere bu ayr ayr yazma usul daha sonra Enver Paa tarafndan tatbik edilmeye allm ancak, sistem Arap harflerinin karakterine ters dtnden genel kabul grmemitir.
3. a 4. e 5. b 6. e 7. c 8. c 9. b 10. e

Sra Sizde 1 Trk-i Bast akmnn ilkeleri unlardr: Sade ve basit Trke kullanma, Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalara olduka az yer verme, sanat yapma amac gtmeksizin akc bir dil kullanma ve atasz ve deyimlerle birlikte gnlk dilden kullanmlara da yer verme. Bu akmn mensuplarnn asl hedefi iir ve nesir dilinin sadece yksek tahsil grm kimseler tarafndan deil halk tarafndan da kolayca anlalmasn salamaktr. Sra Sizde 2 Yenileme devresi olarak adlandrlabilecek olan devrede farkl gr bulunmaktadr: a. Fesahatlar: Eski ve ssl slbun, yani Osmanlcann devam ettirilmesini isteyen yazarlarn bal bulunduu akmdr. Bu grn en nemli temsilcisi Sleyman Nazif tir. b. Sadeletirme taraftarlar: Sade Lisan da denilebilecek bu akma gre Trkelemi, yani halkn alad her kelime Trke olarak kabul edilir. Trklerin temsil ettii bu akmn en nemli temsilcisi Ziya Gkalptir. c. Tasfiyeciler: Trkedeki yabanc unsurlarn tamamnn dilden atlmasn isteyen yazarlarn bulundu akmdr. En nemli temsilcisi ise Fuat Kseraif tir.
165
Akn, . F. (1989) Ahmet Vefik Paa DA, Cilt: 2, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Akn, . F. (1988). Trk Dili Karsnda Trk Mnevveri, stanbul: Kubbealt Neriyat, 2. Bask. Akn, . F. (1979). inasi, slm Ansiklopedisi, Cilt: 11, stanbul: Meb Yaynlar. Akn, . F. Hayt, Hizmetleri ve Eserleri ile emseddin Smi, Kms- Trk (tpkbasm), stanbul: Enderun Yaynevi. Akyz, Y. (1999). Trk Eitim Tarihi, Istanbul: Alfa Yaynlar. Arsan, N. U. (1952). Atatrkn Sylev Ve Demeleri, Cilt: I, Ankara. Bayur, H. (1981). Cumhuriyet Devrinde Atatrkn nderliinde Harf Devrimi, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, Ankara: Ttk Yaynlar. Berkes, N. (1978). Trkiyede adalama, stanbul. Borak, S. (1970). Atatrkn zel Mektuplar, stanbul. elik, H. (1995). Gen Kalemler Mecmuas zerinde Bir Aratrma, Van: Yznc Yl niversitesi Yaynlar. Dilaar, A. (1968). Dil, Diller Ve Dilcilik, Ankara: Tdk Yaynlar. Dilaar, A. (1958). Alfabemizin 30. Yldnm, Trk Dili, C. 8., Say: 83, Ankara: TDK Yaynlar. Duman, M. (1997). Mehmet Akif in Trke le lgili Grleri, lm Aratrmalar, Say: 4, stanbul: lim Yayma Cemiyeti. Ekrem, R. M. (1882). Talm- Edebiyat-I Osmniyye, stanbul. Parlatr, .-etin, N. (Haz.) (1999). Gen Kalemler Dergisi, Ankara: TDK Yaynlar. Eren, H. (1981). Yazda Birlik, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, Ankara: TTK Yaynlar. Ertem, R. (1991). Elifbeden Alfabeye Trkiyede Harf Ve Yaz Meselesi, stanbul: Dergah Yaynlar. G, B. (1989). Trkenin Anadili Olarak retimine Tarih Bir Bak, Tday Belleten 1970, Ankara: Tdk Yaynlar. Gkalp, Z. (?). Trkln Esaslar, 5. Bask, stanbul: Trk Kltr Yayn. Hatemi, H.-Iil,Y. (1989). Bir Bilim Dili Mcadelesi Ve Tanzimat, stanbul: aret Yaynlar. nan, A. (1981). Ellinci Ylnda Trk Harf Devrimi, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, Ankara: Ttk Yaynlar. z, F. (1964). Eski Trk Edebiyatnda Nesir I, stanbul, S. VXVII. Kocagz, S. Tanzimatta Dil Hareketlerine Umum Bir Bak, stanbul: Brhaneddin Matbaas. Koer, M.M. (1966). Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber I., Ankara. Korkmaz, Z. (1995). Trk Dili zerine Aratrmalar, I-II, Ankara: Tdk Yaynlar. Korkmaz, Z. (1995). mer Seyfettin ve Yeni Lisan, Trk Dili zerine Aratrmalar, Cilt: II, Ankara: TDK Yaynlar. Kprl, M. F. (1986). Mill Edebiyat Cereynnn lk Mbeirleri, Edebiyat Aratrmalar, Ankara: TTK Yaynlar. Levend, A. S. (1972). Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, 3. bask, Ankara: TDK Yaynlar. zerdim, S. N. (1978). Yaz Devriminin yks, 2. Bask, Ankara: TDK Yaynlar. Parlatr, . (1993). Tevfik Fikret Dil Ve Edebiyat Yazlar, Ankara: TDK Yaynlar. MR, B. N. (1991). Azerbaycanda Trk Alfabesi Tarihe, Ankara: TTK Yaynlar. Tanpnar, A. H. (1982). 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, 5. Bask, stanbul: alayan Kitabevi. Tansel, F. A. Ahmet Vefik Paa II, TDAY Belleten, Cilt: XXVIII, Say: 109, Ankara: TDK Yaynlar. Timurta, F. K. (1997). Dil Davas ve Ziya Gkalp, Makaleler, (Haz. Mustafa zkan) Ankara: TDK Yaynlar. lktar, M. . (1991). Atatrk ve Harf Devrimi, 2. Bask, Ankara: TDK Yaynlar. Yeni Trk Edebiyat Antolojisi I, (1988). (Haz. Mehmet Kaplan vd.), stanbul: M Fen Edebiyat Fakltesi Yaynlar.

Ve 17. Yüzyıl Türk Edebiyatı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ve 17. Yüzyıl Türk Edebiyatı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

XVI-XIX. YZYILLAR TRK DL

Editrler Prof.Dr. Musa DUMAN Yrd.Do.Dr. Dilek ERENOLU

XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili...................... .................................

mla, Fonoloji ve Morfonoloji..................................................... . 50

59 60 61 61 62 65 67 68 68 69 71 71 71 73 74 76 77 77 78 79 79 79 80 80 81 82 82 83 83 84 84 85 86 86 86 87 88 90 91 91 92 93 94 94 95 97 98 102 104 105 106 106 107

Sz Dizimi ... ................................................................................... 108

Leksikoloji ve Anlambilim.............. .............................................. 126

Trkede Sadeleme ve Dil Tartmalar ..................................... 140

XVI-XIX. YZYILLAR TRK DL

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluu Dndaki Trk Yaz Dili

XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesi

XVI-XIX. Yzyllarda aatay Trkesi Eserleri ve Yazarlar

1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

Ses Bilgisi zellikleri

1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

ekil Bilgisi zellikleri

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllar aatay Trkesinden rnek Metin ncelemeleri

1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllarda Azerbaycan Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metinler

1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

ekil Bilgisi zellikleri

Osmanl Tk. olvvirvarvar toprak esrk yalan ben sekiz v-

Azerbaycan Lehesi olvirvarvar toprak/torpak esrk yalan men sekkiz bb-

ekil Bilgisi zellikleri

Osmanl Tk. bulgzel

Azerbaycan Lehesi tap-/bulyah / gzel

aatay Tk. tapyah

sn fazl- hakka iy tlib-i rh ki dst kn zinge eyle hem-rh

XVI-XIX. Yzyllarda Trkmen Trkesi Lehe zelliklerinin de Yer Ald Metinler

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

aatay Trkesinin zellikleri:

Tablo 1.6 aatay Trkesinin zellikleri

Ouzcann (Trkmen Trkesi) zellikleri

XVI-XIX. Yzyllarda Kpak Trkesi ve Edebiyat

EVLYA ELEBNN XVII. YZYIL TRK LEHELER HAKKINDA VERD BLGLER

Azerbaycan Trkesi (Evliya elebinin Tabiriyle Trkmence)

Kpak Leheleri (Tatarca, Nogayca)

1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - XVI-XIX. Yzyllarda Trk Dili

XVI-XIX. YZYILLAR TRK DL

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

XVI. YZYIL TRK DL VE EDEBYATININ GENEL GRN

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

2. nite - Bat Trkesi

XVI-XIX. Yzyllar Trk Dili

Kltr ve Edebiyat Merkezleri

4. Dnemin nde Gelen airleri

2. nite - Bat Trkesi