ESKADA ANADOLUNUN SAVA KAPILARI

Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi Tarih Anabilim Dal Eskia Tarihi Bilim Dal

eyma YILDIRIM

Danman: Yrd.Do. Dr. Yusuf KILI

Haziran 2006 DENZL

TEEKKR Bu almada beni, bilimsel tecrbesiyle ynlendiren ve ktphanesinden faydalanmama her daim olanak salayan, Afyon Kocatepe niversitesi Tarih Blm Bakan deerli hocam sayn Prof. Dr.Ekrem MEMe ve her zaman desteini, sevgisini ve inancn hissettiim deerli hocam sayn Yrd. Do. Dr. Yusuf KILIa teekkr bor bilirim. Ayrca, alma esnasnda gsterdii sabr ve verdii destekten tr ok sevgili eim mit YILDIRIMa da teekkr ederim.

ZET ESKADA ANADOLUDA SAVA KAPILARI Yldrm, eyma Yksek Lisans Tezi, Tarih ABD Tez Yneticisi: Yrd. Do. Dr. Yusuf KILI Haziran 2006, 103 Sayfa Anadolunun Sava Kaplar, Eskia tarihinde medeniyetlerin olumasna, siyasi, askeri, ekonomik ve kltrel yapnn birbirine bal ve baml olarak meydana gelmesini salamtr. Bu paralar birbirine kenetleyen ve birbirine kar sorumlu klan unsurlar ise doal geitler ve bu geitlerin imkn verdii yollardr. Bunun yannda Eskialarda insan, doa koullarna meydan okuyarak kendisini yeni mekanlara ulatran yollar amtr. Kald ki bugn de biz 3000 yl ncesinin gzerghlar, gnmz teknolojisiyle donatarak kullanmaktadr. Eskia Anadolusu, sahip olduu konum itibaryla, bir gelip geme corafyasndan ziyade bir tutunma ve bir kltrel mozaik oluturma merkezi olmutur. Bu zellii ile Anadolu, tarihe yn veren medeniyetlere ev sahiplii yapmtr. nsanln ortaya koyduu kltrel miras aamalarn en iyi gsteren delillerden biri de phesiz yol gzerghlardr. Bu gzerghlarda yaplan kaz almalarnda rastlanan tak malzemesi, sava aleti, tarmsal aletler ve ivi yazl tabletler gemie k tutmaktadr. Bununla birlikte Eskian mcadeleleri ise Anadolu ve Mezopotamya uygarlklarnn ekonomik ve siyasi anlamda en byk olma mcadelesini simgelerken, Anadolunun sahip olduu zengin maden yataklarnn da savalarn vuku bulmasnda nemli pay vardr.

Anahtar Kelimeler: Eskia Tarihi, Sava, Gzergh, Anadolu Uygarlklar.

ii

ABSTRACT THE WAR PASSAGES OF ANCIENT ANATOLIA Yldrm, eyma M. Sc. Thesis in History Supervisor: Asis. Prof. Dr. Yusuf KILI Haziran 2006, 103 Pages The War Gates of Ancient Anatolia have given cause for the formation of civilizations and occurance of political, military, economic and cultural structures tied and related to each other. The components which clamp and render these pieces liable to each other are the the passages which are Anatolians War Gates and the ways that these passages allow. In ancient times people have found new ways that are going to make new geographies accessible by challenging natural conditions. Moreover, today we use routes of 3000 years ago decorated with todays technology. Due to its position, Anatolia has been a center of formation of a cultural mosaic rather than being a transmission geography. With this characteristic, Ancient Anatolia has been hosting the civilizations that gave directions to the history. The proofs that are showing the milestones that humanity has proceeded by stages are ,without a doubt, the routes. The jewelery, the battle tools, cuneiform scripts and agrarian tools that are found in the excavations held in that routes are enlightening the past. Besides; while the great wars in antiquity symbolizes the struggle of Anatolian and Mesopotamian civilizations to become the greatest powers of the era in terms of economics and politics, the rich mines that belong to Anatolia have also led to the great wars.

Key words: Ancient History, War, Routes, Anatolian Civilizations.

iii

NDEKLER
ZET ................................................................................................................. i ABSTRACT...................................................................................................... ii NDEKLER ................................................................................................ iii KISALTMALAR DZN................................................................................ iv GR ................................................................................................................ 1 KURAMSAL BLGLER VE LTERATR TARAMASI.............................. 4 MATERYAL VE METOD ............................................................................... 4

BRNC BLM DOU KAPISI

1.1. Dou Kaps Takip Edilerek Yaplan Mcadeleler.................................. 16 1.1.1. Hititlerin Komu Kavimlerle Mcadelesi................................... 16 1.1.1.1. Hitit Devleti ile Halep Krall Arasndaki Mcadelesi... 18 1.1.1.2. Hitit - Mitanni Mcadelesi ............................................... 19 1.1.1.3. Hitit - Msr Mcadelesi ................................................... 23 1.1.2. Urartu - Asur Mcadelesi............................................................. 32 1.1.3. Lidya - Med Mcadelesi .............................................................. 41 1.1.4. Frig - Kimmer Mcadelesi ........................................................... 43

KNC BLM BATI KAPISI

2.1. Bat Kaps Takip Edilerek Yaplan Mcadeleler .................................... 50 2.1.1. Ege Gleri................................................................................... 50 2.1.2 Troya Savalar ............................................................................. 58 2.1.2.1. Hitit Kaynaklarna Gre Troya ........................................ 59 2.1.2.2. Yunan Kaynaklarna Gre Troya ..................................... 60 2.1.3. Byk skender ve Dou Seferi .................................................. 66

NC BLM KUZEY KAPISI

3.1. Hitit Devleti ve Gaka Mcadelesi .......................................................... 74 SONU ........................................................................................................... 85 KAYNAKLAR .............................................................................................. 88 EKLER............................................................................................................ 92 ZGEM .................................................................................................. 103

iv

KISALTMALAR DZN

a.g.e. a.g.m. Bkz. C. ev. E.. Haz. .. M.. MEB s. S. S.. TTK. vd. y.y. Yay.

Ad geen eser Ad geen makale Baknz Cilt eviren Ege niversitesi Hazrlayan stanbul niversitesi Milattan nce Milli Eitim Bakanl Sayfa Say Seluk niversitesi Trk Tarih Kurumu Ve devam Yzyl Yayn

GR
zerinde binlerce yldr insanlarn yaad Anadolu, Latincede Gnein Doduu Yer anlamna gelmektedir 1 . Corafi bir terim olarak Anadolu topraklarndan tarihte ilk kez bahseden ise Akad Kral Sargondur. Kral Sargonun torunu NaramSinin ar-Tamhari adl vesikasnda Anadolu topraklarndan Hatti memleketi olarak sz etmektedir. Dikdrtgeni andran Anadolu topraklarnn taraf denizlerle evrilidir. Anadoluya kys olan Ege Denizinde ise ok sayda ada bulunmaktadr. Dalk olan Dou Anadolu blgesi ise Kafkaslara ve ran corafyasna almaktadr. Bununla birlikte corafi mekn, zerinde kurulup gelien medeniyetin her safhasna etki eden nemli bir faktrdr. Dolaysyla corafi mekan tarihi olaylar olumlu ya da olumsuz ynde etkilemektedir. Kimi zaman devletler ksa zamanda yklmakta, kimi zaman ise ok uzun yllar geni corafyalara hakim olmaktadrlar. Nitekim Anadolu corafyas ise Eski Dounun en nemli parasn tekil etmektedir. Bilimsel anlamda Eski Dou kavram ile, bugn n Asya ve Msrn M.. 3000 yllarndan M.. 332327 yllar arasnda Byk skender tarafndan fethine kadar uzanan dnemi tanmlanmaktadr. Eski Dounun tarihi corafyas ise; Nubia lnn ilerine kadar Nil Vadisi, Filistin, Suriye, Mezopotamya, Anadolu ve ran kapsamaktadr. Bu corafi meknn arlkl noktas ise Nil Irma ve Mezopotamya blgeleridir. Bu blgeler insanlk tarihinin en yksek kltrn oluturmakla kalmam, srekli yeni gler meydana getirerek evrelerini etkilemilerdir 2 .

1
2

Veli Sevin, (2001), Anadolunun Tarihi Corafyas I, T.T.K., Ankara, 2-3. Blent plikiolu, (1997), Eski Bat Tarihi I- Giri, Kaynaklar ve Bibliyografya, T.T.K., Ankara, 15.

2 Bununla birlikte Anadolu ve Mezopotamya arasndaki ilikiler de ok uzun bir gemie sahiptir. Eskialarda, n Asyann byk glerinin hkimiyeti altnda kalm olan Anadolu ve Mezopotamya memleketleri arasndaki iletiim Smer Kent Devletleri dneminden beri kendini gstermektedir. Nitekim Uruk Kral Lugal-Zaggisi Amanoslardan bahsetmektedir 3 . Ayn zamanda bu blgelerin birbirine komu olmalar, onlarn karlkl ihtiya gidermelerine de zemin hazrlamtr. Bu sebeple iki memleket arasnda ticari ilikiler olduka gelimitir 4 . Mezopotamyadan Anadoluya kuma, ss eyas, baharat ve kalay gelirken, Anadoludan Mezopotamyaya ise altn, gm ve bakr madeninin ticareti yaplmaktadr 5 . te yandan Anadolunun byk ksmnn denizden yksek oluu ve topraklarnn sahil ksmlar ile de kuatlm olmas, bat dnyas ile dou dnyas arasnda her zaman mcadelelerin beii olmasna sebeptir 6 . Bu ynyle batdan gelen dost ya da dman kavimlerin etkisine ak olmutur. Bat Anadolu kylarnn vadiler ile douya doru almas i blgelerden batya olduu kadar, Anadolunun kar kys olan Yunan ve Balkan blgelerinden Anadolunun ilerine sefer yaplamasna da imkan vermitir. zetle tez konumuzu oluturan Eskiada Anadolunun Sava Kaplar, Eskiadaki Anadolu ve Mezopotamya Devletlerinin, aralarndaki ulam salayan gzerghlarn toplu bir deerlendirilmesi niteliinde bir almadr. Gzerghlar kimi zaman ticari, kimi zaman da sava maksadyla kullanlmtr. Meydana gelen savalar ise Eskia Tarihinin mhim mcadeleleri olarak anlmaktadr. Nitekim Anadolu corafyasnn bugn olduu gibi Eskialarda da bir gei gzergh nitelii tadn gstermeye altmz tez almamz 3 ana blmden olumaktadr.

Emin Bilgi, (1955), M.. kibin Yllarnda Mezopotamya-Anadolu Arasndaki Ticari ve ktisadi Mnasebetler, 9. Corafya Meslek Haftas 22-29 Aralk 1954 Tebliler ve Konferanslar, Trk Corafya Kurumu, 193. 4 Bilgi, (1955), a.g.m., 194. 5 Bilgi, (1955), a.g.m., 196-197. 6 W.M.Ramsay, (1960), Anadolunun Tarihi Corafyas, ev. Mihri Pekta, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 23.

3 1.Blm olan Dou Kaplar bahsinde Anadolunun merkezinde gl bir devlet kurmu olan Hititlerin Kuzey Suriye egemenlii iin Halep Krall, HurriMitanni Devleti ve Msr Devleti ile kar karya gelmesinden, Asur Devletinin maden yataklarna ve Kuzey Suriye ticaret yollarna hkim olmak maksadyla Urartu Devleti ile savamasndan, Frig Devletinin bir g hareketi neticesinde Kuzey Kafkasya bozkrlarndan kalkarak Anadoluya giren Kimmerler ile mcadelesinden ve ran memleketinde devlet kurmu olan Medler ile Anadoludaki Lidya Devletinin sava meydannda karlamasndan bahsettik. Buradaki corafi durumun savalar zerindeki etkisini aklamaya gayret ettik. 2.Blm olan Bat Kaplar bahsinde ise Balkanlardan hareketle, Anadolu topraklarn yakp ykarak kat eden ve Msra dein ulaan Egeli Kavimler'in g hareketinden, bat dnyas ile dou dnyasnn ilk nemli sava olan Troya Savalarndan ve bir dnya devleti kurmay dleyen skender ve ideali iin kt dou seferlerinden sz ettik. Burada zellikle Anadolunun bat yndeki giri kaplar ve bu geitlerin g ve sefer hareketlerine msait olularn izah etmeye altk. 3.Blm olan Kuzey Kaps bahsinde ise Karadenizin ky eridinde dank bir halde yaayan Gaka kavimlerinin Hitit Devleti olan mcadelesinden sz ettik. Ayrca Karadenizin gerisinde oturan kavim ve devletlerin Anadoluya geilerine imkn tanmadn ve doal bir set oluturduunu vurguladk. u halde Eskian koullar erevesinde Anadolu Kuzey ve Gney ynnden gelecek olan g ve istilac kavimlerin geilerine imkn tanmamtr. Zira Anadolunun bu blgesi geit vermeyen sra dalarla evrilidir. Anadolunun gneyi de ayn zelliklere sahiptir. Ancak Anadolunun dousu ve bats iin ayn ifadeyi kullanmak mmkn deildir. nk dou blgesi, kuzeydou ve gneydouda bulunan geitlerle baka corafyalara balanmaktadr. Anadolunun bats ise Ege Denizine dik uzanan dalar ve bu dalarn arasndaki rmak vadileri ile denize dolaysyla deniz yoluyla adalar blgesine ve Yunanistana baland gibi anakkale ve stanbul Boazlar ile de Trakyaya yani Avrupaya balanmakta olup, g ve istilac kavimlerin geileri iin doal bir yol imkn salamaktadr.

4 KURAMSAL BLGLER VE LTERATR TARAMASI Eskiada Anadolunun Sava Kaplar ile ilgili mstakil bir alma mevcut deildir. u ana kadar yaynlanm olan eserlerde bu konuya zaman zaman deinilmi olsa da, bu konu bir btn olarak ele alnmamtr. Dolaysyla almamz konu ile alakal eserlerden toplanan bilgilerin bir derlemesi niteliindedir. Bu nedenle gnmz Trkesine evrilmi antik eserler ve modern aratrmalar baucu kaynaklarmz arasnda yer almtr. Ayn zamanda internet bazl makalelerden de istifade edilmitir. MATERYAL VE METOT Eskiada Anadolunun Sava Kaplar isimli tezimizde, Yakn Doudaki M.. 2.Bin Yl ve 1.Bin Yl kavimlerinin doal sava gzergahlarn ele aldk. Tezimiz Eskiadaki Anadolu ve Mezopotamya Devletlerinin, aralarndaki ulam salayan gzerghlarn toplu bir deerlendirilmesi niteliinde bir almadr. Gzerghlar kimi zaman ticari kimi zaman da savamak maksadyla kullanlmtr. Meydana gelen savalar ise Eskia Tarihinin mhim mcadeleleri olarak anlmaktadr. Yaptmz bu alma sayesinde gzerghlarn bugn dahi kullanlan yollar olduunu vurgulamak maksadyla, konu ile alakal yazlm birok yerli ve yabanc makaleyi, kitab, inceleme frsat bulduk. ncelemelerimiz neticesinde Anadolunun Sava Kaplarn oluturan gzerghlar derledik.

BRNC BLM DOU KAPISI

Kuzey Anadolu dalar ile Anti Toroslar arasndaki blge Dou Anadolu topraklarn oluturmaktadr. Blge douya doru yakaltka ykselen dalarla ran corafyasndan ayrlmaktadr. Anadolunun dousu, yksek dalarla rl, nehir vadilerinin akt bir yap arzetmektedir. Bu nedenle bu blgeye Anadolunun ats da denilmektedir. Blgedeki nehir vadileri belli noktalarda geilere olanak tanrken, Eskia kavimleri daha ziyade Anadolunun gneyindeki da silsesini amay uygun grmlerdir. te yandan Gney Anadolu Blgesini ise Frat Nehrinden Karyaya dein uzanan alan oluturmaktadr. Gney Anadolu blgesi; Likya, Pamfilya ve Kilikya blgelerine ayrlmaktadr 7 . Bununla birlikte, Anadolunun kuzeydousunda Kafkaslardaki Demir Kap geidi ile, gneyde Toroslarn zerindeki Kilikya Kaplar Anadolu corafyasnn Dou Kaplardr 8 . Fakat Anadolunun baka corafyalara ulaan ve Anadolunun kendi ierisindeki yol ebekesini yazl belgelerin vermi olduklar bilgilerden tam olarak tespit etemek bir hayli zordur. nk ina ettikleri tapnaklar, saraylar, kanallar, tahkimat merkezleri ile vnen krallar, geriye kalan mahkeme kaytlarndan renildii zere, yol almalar yerel nfusun bir grevi olmas sebebi ile yol yapm almalarndan, yol sistemlerinden ve gzerghlarndan nadiren bahsetmilerdir. Buna ramen gnmze kalan yazl vesika snrl sayda olsa da, arkeolojik bulgular bize yollarn gzerghn tarif etmede byk yardm salamaktadr. Yollarn ise kendini belli eden snr talar

emseddin Gnaltay, (1987a), Yaknark II Anadolu-Ahamenier stilasna Kadar, T.T.K., Ankara, 17. Kilikya Kaplarn da tasniflemede kolaylk salamas bakmndan Dou Kaplar bahsinde ele almay uygun grdk.
8

6 bulunmaktadr 9 , Nitekim Fraktin 10 , mamkulu 11 , Gvurkale, Hanyeri, Niobe, Sirkeli, Eflatunpnar ve Alacahykte Hititlere ait yol gzerghlarn gsteren kabartmalar bulunmaktadr 12 . Ereli yaknnda Kilikya Kaplarna (Glek Boaz) giden yolun 16 km. gneydousunda, vrizde Anadolunun en etkileyici kaya kabartmalarndan biri vardr. Kabartmada Tyana (Bor) topraklarn da iine alan, Kilikya ve skenderun Krfezinin yneticisi Varpalava betimlenmitir 13 . te yandan Eski Hitit tasavvurunda, Romallarda ve Trklerde kurt, dier kavimlerde geyik olarak karmza kan yol gsterici hayvan motifi nemli rol oynar. Hititlerde bu hayvan boadr, boynuzlar ile almaz Toros dalarn ap, krala yol gsterir. Bu efsane belki de mamkulu ve Hanyeri kabartmalarnn sol st kesindeki da tanrlarnn boyunlar zerinde boalarn ektii arabay sren Teub betimlemelerinde dile getirilmek istenmitir 14 . Esas itibaryla Kltepe ve Mari vesikalarnn verdii bilgiler sayesinde Anadolu ile Mezopotamyay birbirine balayan yollar az da olsa ortaya kmtr. Bu yollar Asurdan Anadolunun merkezi Kanie giden her ikisi de Frat zerinden, Gney ve Kuzey gzergh eklinde yer bulmaktadr. Kuzey yollarnn izledii gzergh, Malatya zerinden Darende yolu ile Kayseriye ulamakta idi. Gney yolunun gzergh ise Urfa zerinden gemekte idi 15 . Aslnda Eskiada ulam an tayin eden unsurlardan biri de nehir yataklardr. Nehir yataklar Mezopotamya ve Anadolu arasndaki ulam tayin edebilmemiz iin nemli ipulardr 16 . Bu sebeple Anadolunun gneyine yaplan seferlerde en mhim yol gsterici unsur Frat Nehridir. Frat Nehri Dou Anadolu yksek yaylasndan, Van Glnn kuzeyindeki Ar ve Erzurum havzasndan domaktadr. ki byk nehir olan Karasu ve Murat Nehirlerinin de Frat Nehri ile birlemesinden sonra byk, nehir Toros Dalarn aarak gneye inmektedir. Burada Tel Barak, agar Bazar, Tel Halaf (Guzana), Harran, ve Arslanta (Hadatu) gibi
Mcheal C. Astour, (1995), Overland Trade Routes in Ancient Western Asia, Civilization of the Ancient Near East, Volume III, New York, 1401. 10 Kayserinin Develi ilesi yaknnda yer alan Fraktin kaya abidesinde Hitit byk Kral III.Hattuuli ve Kizzuvatnal zevcesi Lawazantiya ehri ba rahibi Pentiparrinin kz Pudu-Hepa ile birlikte tanra Hepata iki kurban ederlerken tasvir edilmilerdir. Bkz. Adil Alpman, (1998), Anadoluda Hurriler, III.Hititoloji Kongresi Bildirileri orum 16-22 Eyll 1996, Yay.Haz. Sadat Alp-Aygl Sel, Ankara, 31. 11 Kayseriden Kozan hattyla Akdeniz kylarna kadar inen gzergh zerinde. Bkz. Veli Sevin, (2001), Anadolunun Tarihi Corafyas, T.T.K., Ankara, 4. 12 Memi, (2003), a.g.e., 245. 13 Llyod, (1997), a.g.e., 73-75. 14 Ahmet nal, (2002), Hititler Devrinde Anadolu Kitap I, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul, 68. 15 Ekrem Memi, (2003), Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, Konya, 206207. 16 L.Grkan Gkek, (2000), Kltepe Vesikalarna Gre Asur-Kani Aras Ulam ve Tamaclk, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 184.
9

7 nemli kentlerin bulunduu, blgeye hayat veren Balih ve Habur rmaklar ile birleir. Akdeniz kylarna 150 km. yaklatktan sonra da gneydouya dner. Orta Mezopotamya blgesindeki Sippar yaknlarnda Dicleye en yakn konuma geldikten sonra da genileyen yatana ular. Gneydeki dzlkte eski yatandan daha batda akan Frat, 2780 km.lik yolunu tamamlayp buradan Basra Krfezine dklr. Dicle Nehri ise Mnbit Hilal 17 blgesinin snrn oluturan Toros Dalarndaki Hazar Gl ve Birlinay adl iki kaynaktan kar. Diyarbakr havzasnda Pamukay ve douya doru Batman, Garzan ve Botan aylar ile beslenir. Tur Abdin Dalarnn gneyinde, Asur Krallnn merkezi blgesinde Byk Zap, Kk Zap ve Adhem rmaklar ile birleir. Daha sonra ise Basra Krfezine dklr. Dicle ve kollarnn iten akt vadiler ise, Mezopotamyadan kuzey ve kuzeybatya ulaan yollara geit verir. Kuzey yolu Asur memleketinden batya dner, Habur ve Balih rmaklarnn kaynak blgesinden, Trkiye-Suriye snr yaknndaki ubat Enlil-Guzana-Harran-Kargam-Halep hattn izleyerek Dou Akdeniz kylarna ular. Anadolu ile balantl olan yolun bat blm ise, Frat Nehrini Kargam veya Samsat yaknlarndan aarak, ya da Mardin yaknlarndan kuzeye dnerek DiyarbakrErgani-Maden-Toros Geidi-Elaz-Malatya zerinden Orta Anadoluya balanr 18 . Gerekten de Anadolunun kuzey ve gney dalar sk orman rts barndrmas sebebiyle geilere ok fazla imkn vermemektedir, fakat i blgelerdeki ulam kuzey ve gneye nazaran olduka ilektir 19 . Anadolu ve Mezopotamya arasndaki Amanos Dalar 20 ise adeta bir duvar halinde kuzey, kuzey doudan, gney gneybatya doru Maratan balayp skenderunun gneybatsndaki Hnzr Burnuna kadar uzanmaktadr. Amanos ismine Gudeada 21 Amanum, Asur yaztlarnda ise Hamanu eklinde rastlanrken 22 , Eski
Dicle Nehrine daha sonra Byk ve Kk Zap sular ile Diyala Nehirleri katlr. Frat Nehri ise Anadoludan Karasuyu aldktan sonra ok sratli bir akla Suriye lne kar ve burada Balk ve Habur Nehirleri kendisine katlarak Mnbit Hilal blgesini tekil eder., Bkz. Ekrem Memi, (2002), Genel Tarih,Tablet Yay., Konya, 129. 18 Kemalettin Krolu, (2006), Eski Mezopotamya Tarihi Balangtan Perslere Kadar, letiim Yaynevi, stanbul, 1719. 19 Cevat R. Grsoy, (1975), Trkiyenin Tabi Yollar, Trk Corafya Dergisi Cumhuriyetimizin 50. Yl zel Says, Yl XXII-XXIII, S. 26, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 28. 20 skenderun krfezini dou tarafndan snrlayan dalar imdiki ad Belen Da olan Amanos Dalardr. Bkz. Charles Texer, (2002), Kk Asya Corafyas Tarihi ve Arkeolojisi I, ev. Ali Suat, Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri, Ankara, 51. 21 II.Laga Slalesinin gl krallarndan Gudea (M..21.y.y.) Tanrs Ningirsu iin diktirdii kitabede Lagaa 1000 km uzaklkta olan Amanos Dalarndan bahsetmektedir. Bkz. Memi, (2003), 2021.
17

8 ve Yeni Hitit Devletleri zamanna ait, 1935 ylnda Boazkyde bulunmu bir metinde, Amanos Dalar Amana Da eklinde zikredilmektedir 23 . III.Hattuili dnemine (M..1275-1250) ait kaytlarda Sedir Dalar (Amanos Dalar) DINGIR. ME
GI

ERIN (=Sedir Aac Tanrlar) eklinde gemektedir 24 . Akkad imparatorlarndan

Sargonun torunu Naram-Sine ait olan artamhari metinlerinde kraln Sedir Dalarn (Amanoslar) ve Gm Dalarn (Toroslar) getii yazlmaktadr 25 . Nitekim 1879 1882 yllar arasnda gneybat Antitoros ve Amanos blgesinde aratrmalar yapan, Sir Charles Wilsonun bakanl altnda Binba Warlow, Yzba Stewart, Yba Cooper, Temen Chermside, Temen Bennet, Temen Kitchenerdan oluan ngiliz Aratrma Heyeti ilk olarak Amanos Dalar blgesinin kuzey ve orta kesimini esasl bir ekilde incelemi ve Aslanl Bel geidinin yerini haritada doru olarak gsterip 26 bu geidi tantmtr. Amanos Dalarnn geilere imkn veren yerleri ise aada detayl bir ekilde belirtilmitir. Amanos Dalarnda kervanlara ve ordulara yol veren nokta Beylan Geidi ve Aslanl Beldir. Arslanl Bel geitinden 2 km. batda sulak bir vadi olan Ayran Mevkii bulunmaktadr. Arslanl Belin ve Amanoslarn bat eteinden kan yolun balangcnda bulunmas dolaysyla Ayran mevkii, eski devirlerde ordu ve kervanlarn konaklad mhim bir yerdir. Bu sebeple Ayran ky, Amanoslarn bat ynnde Arslanl Belin dier bir kilit noktasdr. Asur meneli kaynaklara gre ise Amanos blgesi ile askeri, siyasi ve iktisadi mnasebetleri gelitiren III.Salmanasar (M..858824) olmutur. Asur Kral III.Salmanasarn Amanos Dalar ile ilgili askeri harekatlar, saltanatnn 1., 2., 25. ve 26. yl kaytlarnda bulunmaktadr. 11. saltanat ylna ait bir kaydnda III.Salmanasar, Amanos Da blgesini elinde bulundurduunu bildirmektedir. 25. hkmdarlk yl kaytlarnda ise Amanos Dalarn aka atn ve Que 27 deki Katei ehirlerine ulatn belirtmektedir.

22

U.Bahadr Alkm, (1960), Samal ile Asitawandawa Arasndaki Yol: Amanus Blgesinin Tarihi Corafyasna Dair Aratrmalar, Belleten XXIV/95, T.T.K., Ankara, 370. 23 Alkm, (1960), a.g.m., 361. 24 Seton Lloyd, (1997), Trkiyenin Tarihi-Bir Gezginin Gzyle Anadolu Uygarlklar, Tubitak Yay., Ankara, 49. 25 Memi, (2003), a.g.e., 16. 26 Alkm, (1960), a.g.m., 383-384. 27 Kilikyann Asur vesikalarndaki ismi. Bkz. Memi, (2003), 163.

9 26. saltanat ylna ait kaytlara gre III.Salmanasar, tekrar Amanos Dalarn atn ve drdnc defa Que (Kilikya) ehirleri zerine yrdn belirtmektedir. Kral II.Sargon (M..722-705) dnemine ait vesikalarda bu blge ile bir bilgi bulunmasa da ad geen Asur kralnn Anadoluya intikalinde Amanos geitlerini kullanmas kuvvetle muhtemeldir. te yandan Asur kral Sanherib (M..705-680) 9. saltanat ylnda Kilikyaya kar bir sefer dzenlemi ve bu seferi anlatan vesikasnda Amanoslardan bahsetmitir. Bu vesikada Amanoslar hakknda bilgi veren pasaja gre; Hilakku Adamlarn 28 isyana ve savaa tevik eden Illubru Beylerinin Que yolunu kestii, bunlara karlk da kendisinin Queye savalar gnderdiini ve Illubru Beylerinin bu savalar tarafndan malup edildiini anlatmaktadr. Metinde tam manasyla ifade edilmese de, kapatlan Qeu yolu Amanos geitleri olan Aslanl Bel ve Belen Geitlerini iaret etmektedir. Byk olaslkla Aslanl Bel Geitini aarak Kilikyaya girmi, Hilakkular ve onlar isyana tevik eden Illubru beylerini malup etmitir 29 . te yandan Eskia Yakn Dousunda devletler daha ziyade Kuzey Suriye hakimiyeti sebebiyle uzun yllar sren mcadeleler vermilerdir. Bununla birlikte Eski ve Yeni Hitit Devletleri krallarnn Kuzey Suriye kervan yollar kavak noktas zerinde bulunan Halpa (Halep-Aleppo) ve Kargam (Cerablus) ehirlerini zaptetmesi, ekonomik nedenlerden trdr 30 . Dier taraftan Msr ordularnn kuzeyden Suriye ilerine girmesini nleyen Alalah ve Halep ehirleri ile, Frattan geii denetleyen Kargam kenti, Hitit ve Asur lkeleri arasndaki tampon blgeyi oluturmaktadr. Bu kentlerin yer ald blge Hititler iin hem ekonomik adan hem de gvenlik asndan byk nem tamaktadr. Bu sebeple Hitit corafyasnn tartmasz kabul edilen temel olgularndan olan blge, Hitit Devletinin gz ard edemeyecei neme sahiptir 31 . Gerekten de Kuzey Suriyede Halpa (Halep) ehrinin nemi, Mezopotamyadan gelip Kuzey Suriye yoluyla Anadolu ilerine giren ticaret yolunun Samaldan 32 geip

28 29

Memi, (2003), a.g.e., 162. Alkm, (1960), a.g.m., 363-368. 30 Memi, (2003), a.g.e., 241. 31 Lloyd, (1997), a.g.e., 49-50. 32 Zincirli. Bkz. Alkm, (1960), a.g.m., 350.

10 Kilikyaya varan an kilit noktasnda bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Bu yol ayn zamanda Kilikyadan Anadolunun ilerine, Kapadokya blgesine ulamaktadr 33 . Kuzey Suriyeye yaplan seferlerin yol gzerghndaki Hanyeri kabartmasnn yaknlarnda Mezopotamyaya girileri salayan 1960 m. yksekliinde Gezbeli Geidi bulunmaktadr. Bu geide giden yollar boyunca gn yzne kan eitli tarihi eserler bu hattn ok eski zamanlarda dahi kullanldnn bir gstergesidir 34 . Nitekim Anadolu, Mezopotamya, Suriye ve Akdeniz arasnda bir geit yolu olan Kilikya, Hitit krall zamannda itibaren nem tamaktadr. Anadolunun gneyinde, Antitoros ve Toros Dalar arasnda bulunan Kilikyada ise Hitit Devleti zamannda Kizzuvatna Krall bulunmakta idi 35 . Kizzuvatna Krall ve Hitit Devletleri arasnda snrlar tanmlayan antlamalardan anlald zere, Kilikya Kaplarnn bulunduu blge Hitit Devletinin en nemli meselelerinden birini oluturmaktadr 36 . Bununla birlikte Anadolunun gneyindeki Kilikya topraklar zerinde Asur ve Hitit Devletleri arasnda, Mersin ve Tarsus ehirlerinin kapsad kilit noktalar, ad geen devletlerin g sahas olmutur. Asur krallar kuzey ynnde seferler yapt gibi Hititler de memleketlerinin gney ynnde seferler yapmlardr. Gerekten de bu yollar kullanan Hitit krallarndan I.Hattuili (M..16501620) Kilikyadan geerek Amanos Dalarn ap Kuzey Suriyeye ulam, dn yolunda ise orta Frat blgesinde Kargamn stndeki Uru (=Urfa?) kentini yakp ykmtr. Hatta krallnn nc ylnda bat Anadolu blgesine sefer yapt vakit, gneyde hkimiyetini tesis ettii alanlar elinden kt gibi, bu topraklara, Hitit belgelerinde ad ilk kez geen Hurriler egemen olmutur. I.Hattuili krallnn sonuna doru ise Kuzey Suriye hkimiyeti iin Halep Krall (=Yamhad Krall) ile mcadele etmitir. te yandan Hitit Kral I.Murili de dedesi I.Hattuili gibi Halep kenti ile savamak zorunda kalmtr. Kuzey Suriyede

33 34

Altan ilingirolu, (1984), Urartu ve Kuzey Suriye, Siyasal Kltrel likiler, E..Basmevi, zmir, 23. U.Bahadr Alkm, (1959), Gney-Bat Antitoros Blgesinde Eski Bir Yol ebekesi, Belleten XXII, 6163. 35 Gnaltay, (1987a), a.g.e, 358. 36 Anna Margherita Jasnk, (1991), Hittte and Assyrian Routes to Cilicia, De Anatolia Antqua, Lbrare DAmrque Et DOrent Adren Masonneuve Jean Masonneuve Successeur, II, Rue Sant-Sulpce, Paris, 253254.

11 Hurrileri yenilgiye uratarak, Babile gidip buray da fethetmi (M..1550), ancak bakent Hattuaya dndkten az sonra enitesi Hantili tarafndan ldrlmtr 37 . Bununla birlilte Hitit Devletinin M.. 14.y.y.da I.uppiluliuma ile Suriye ilerine doru kaymasyla, Yeni Asur Devri (M..1350750) kaynaklarnda Hatti lkesi olarak tanmlanan alan Kuzey Suriye corafyasn nitelemektedir. I.uppiluliuma dneminde (M..13801335) Kargam ve Halepte Hitit gcnn varl bilinmektedir. Hitit mparatorluunun kne kadar bu blge Hitit hkimiyetinde kalmtr. Dolaysyla Kuzey Suriye blgesi M..1.Bin Asur yaztlarnda Hatti adyla zikredilmektedir 38 . Babas II. Tuthalyann yerine geen Hitit kral I.Arnuwanda ticaret yollar meselesi ile ilgilendiinin gstergesi ise, Mersin Ymktepede veya Kozanlda olmas dnlen, ticaret ve liman kenti olan Urann yallar ile yaplm bir grmeye ait vesikadr 39 . Dier taraftan Egeli Kavimlerin ve Gaka birliklerinin saldrs sonucu yklan Hitit Devletinin ardndan, gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye blgelerinde federatif devletikler oluturan Ge Hitit Beyliklerinin mevkileri stratejik adan nem arzetmektedir. Bu beylikler Suriye ve Anadolu arasnda tampon blge konumundadrlar. Ge Hitit Beyliklerinden olan Milid 40 Malatyadan biraz uzakta Arslantepe hynn altndadr. Dou Anadolu ile Kapadokya arasndaki dalk blgede doudan Kk Asya ilerine giden yola geit olan Malatya blgesi, ilk alardan beri tarihte iz brakmtr 41 . Frat ve Anti Toroslar arasndaki yaylalara egemen olmas bakmndan, beylik, stratejik bir neme sahiptir. Dolaysyla Asur krallarnn yapt seferlerde gzden karlamayacak kadar mhim bir noktadadr 42 . te yandan yksek bir kltr birikimine sahip olan Mezopotamya devletlerinden Babil Devletinin de, Anadolunun gney blgesine sefer yaptn bilinmektedir.

37 38

Llyod, (1997), a.g.e., 33-34, daha ayrntl bilgi iin Bkz. Memi, (2003), 85 vd. ilingirolu, (1984), a.g.e., 30. 39 nal, (2002), a.g.e., 76. 40 Yeri 1938de bulunmutur. Lloyd, (1997), a.g.e., 73. 41 Gnaltay, (1987a), a.g.e., 35. 42 Lloyd, (1997), a.g.e., 73.

12 Nitekim Yeni Babil dnemi vesikalarnda ise, Babil Kral Neriglissar (M..559556) ordusunu Babilden gelirken, bir ordunun takip edecei en yakn ve uygun iz olarak, Arslanl Belden ararak Kilikyann dousuna tekabl eden Hume arazisine ulatrmtr 43 . Gerekten de Anadolunun merkezindeki Byk Hitit Devletinin yklmasndan sonra M..9. ve 6.y.y.larda Urartu, Frig ve Lidya Devletlerii Anadoluya hkim olmutur. Bu dnemdeki ulam ann, ina ettii yollar sebebiyle, en iyi temsilcisi ise phesiz Urartu Devletidir. yle anlalyor ki, Anadolu yarmadasnda hala grlebilir durumdaki en eski yollar Urartulardan kalmadr. ou bakent Tupaya uzanan bu yollardan gnmze en iyi durumda kalan, Bingl Dalar zerindeki Van havzasn, bat snrdaki Frat Nehri ya da Malatya yresine balayan sistemdir 44 . Urartu Devleti dneminde (M..9.-6. y.y.lar) Kral II. Sarduriun (M..764 735) olu I.Rusa (M..735714) hkimiyetinin en nemli olaylar M.. 714 ylnda vuku bulmutur. Asur Kral II. Sargonun (M..722705) kuzeydou ynndeki Medler ile sava halinde olmas ve Medlerin I.Rusa yannda yer almas, iki devlet arasnda savaa sebebiyet vermitir. Ordusunu Urartu memleketini dou ynnde hareket ettiren Asur kral, Urmiye Glnn gneyindeki Mana lkesi topraklarna girmi ve gne nlarnn bile girmedii karpuzlardan geip Uau Dana (muhtemelen gln dou yakasndaki Sehend Da) varp Urartu ordusu ile arpmtr. Bu mcadele sonucunda Sargonun Urartu ordularn yenilgiye urattn bilmekteyiz. Dolaysyla bu, bize Urartularn memleketlerinin dou ynndeki yollara da hkim olduklarn kantlamaktadr 45 . Dier taraftan, Dou Anadolu blgesinde yalnzca Urartu ve Asur Devletleri arasnda mcadeleler olmam, ayn zamanda Kafkasya Geitlerini ve Transit Yolu kullanan bozkr kavimleri, Anadolu topraklarna girmilerdir. Bozkr kavimlerinin Anadoluya girilerini salayan, Anadolunun dousundaki memleketleri Anadoluya

43 44

Alkm, (1960), a.g.m. 370. Sevin, (2001), a.g.e., 5. 45 Lloyd, (1997), a.g.e., 115.

13 balayan Transit Yol ise; Trabzondan kp Karadeniz Dalarn geitler vastas ile ap Erzuruma, buradan da rana balanmaktadr 46 . Nitekim Yunanl tarihi Herodotosa gre Massagetler ile yaptklar bir savatan yenik kan skitler, Kimmerlerin yanna g etmilerdir. skitleri yanlarnda gren Kimmerler, byk bir istila karsnda olduklarn dnerek, topraklarn brakp kamlardr. Fakat skitler Kimmer topraklarna yerlemeyip, kaan Kimerleri arkalarndan takip ettmilerdir 47 . Kuzey Kafkasyadaki Demir Kap Geitlerinden Anadoluya giri yapan Kimmerleri takip eden skitler de, ad geen geit vastas ile Anadoluya girmi, hatta Herodotosun da belirttii gibi, 28 yl Dou Anadolu topraklarnda yaayp, daha sonra ayn geitleri kullanarak geri dnmlerdir 48 . Eskia tarihinin ve arkeolojinin nemli unusurlarndan biri de hi phesiz Kral Yoludur. Pers kral I.Darius, Anadoludaki satraplklar ve imparatorluun baehri Sus arasndaki balanty salamak amacyla Kral Yolunu ina ettirmitir. 2700 km.lik yola 111 posta dura yaptrarak, yolun baehir Sus ile olan balantsn salamtr 49 . Esasnda Perslerin Kral Yolu, Eskialarn en kalabalk ve en zengin liman kenti Efesten balayarak, kuzeye doru ilerleyip Torbal, Kk Menderes ve Gediz Vadilerini birbirinden ayran Bozda zerindeki Karbel geidine uramaktayd. Yol buradan hareketle Kemalpaa ay vadisini izleyerek Gediz ovasna inmektedir. Yolun Gediz ovasndan sonraki blm iki ayr gzergha ayrlmaktadr. lk grup yol; Lidya blgesinin iinden douya doru giden yol Kula civarndaki volkanik araziden gemektedir. Yol buradan Uak yresine, Lidya ve Frig memleketleri snrna ulamaktadr. Yolun daha sonra Ballhisardan getii ve Sakarya Irman aarak Yasshyke ulat dnlmektedir. Buradan hareketle Yasshykten douya doru ilerleyerek Ankaraya ulamaktadr. Daha sonra yol Kzlrmak Nehrini aarak Kapadokya blgesine, Sivas, Malatya ve Frat Nehrine varmaktadr. kinci grup yol ise; Sard ehrinden sonra Alaehir Vadisindeki Alaehire, buradan Yenice zerinden Lidya blgesini aarak Pamukkaleye ulamaktadr. Pamukkalenin hemen gneyindeki
46 47

Lloyd, (1997), a.g.e., 105. Herodotos, (2001), Herodot Tarihi, ev. Mntekim kmen, Kltr Yay., stanbul, 204. 48 Herodotos, (2001), a.g.e., 201. 49 Lloyd, (1997), a.g.e., 124.

14 Goncaldan douya doru ilerleyerek Honaza, daha sonra Ac Gln kuzey kylar izlenerek Dinara varmaktadr. Buradan Fahrettinpaa Gedii ve Karadilli ovas zerinden kuzeydouya doru ynelmektedir. Buradan sonra ay, Eber Gl ve Akehir Glnn gney ve bat kylar izlenerek Akehire ulalmaktadr. Douya doru, Koca ve Ilgn zerinden Konyaya ulald dnlmektedir. Konyadan sonra yol Aksaray ve Kapadokya blgesine uzanmaktadr. Bundan sonra, birinci grup gzerghtaki gibi Frat Nehrine ulalmaktadr. Frat Nehriden karya geebilmek iin de belirli geitler bulunmaktadr. En kuzeydeki Frat Nehri geidi, Malatya yaknndaki Tomisa Geididir. Gneydeki geit ise Birecik yaknndaki Zeugmadr 50 . Fazla nem tamayan bir nc geit de Samsat yaknlarndaki Keferhan Geididir. Frat Nehrinnin almasndan sonra Elaz-Harput zerinden Gneydou Toroslarn tek geit yeri olan Ergani-Maden Geidi almaktadr. Buradan da Gneydou ynnde ilerleyerek de Toroslarn gneyindeki Mezopotamya dzlne ulalmaktadr. Yol Diyarbakrdan sonra gneydouya doru uzanarak, Maz Da geitlerini aarak Mardine ulamaktadr. Mardinden sonra Musul ve Badat ehirleri kat edilerek Erbil zerinden Elama daha sonra da Pers Krallnn bakenti Sus ehrine varlmaktadr 51 . Eski Yakn Douyu batanbaa kateden Kral yolu zerinde arkeologlar uzun yllar sren almalar yapmlardr. Yol boyunca sk aralklarla hyklere rastlanmaktadr. Kral Yolunun Gordiondan geen 5 m. geniliindeki blm 1955 ylnda Amerikal arkeologlar tarafndan bulunmutur 52 . M.. 407 ylna gelindiinde ise Kk Asya valisi olan Persli Kyros, aabeyi II.Artakserkesi tahttan indirmek zere Babile sefer yapmaya karar vermitir. Kral M.. 401 ylnda Sard ehrinden yola kp, gneye doru ilerleyerek Laodikeia

Zeugma geit ya da geit yeri anlamna gelen Greke bir kelimedir. Frat Nehrinin bat kysndaki Zeugma Antik ehri stratejik neminden dolay, sivillere, tccarlara, zanaatkrlara, sanatlara ve en nemlisi askerlere, yerlemek iin gvenli ve cazip gelmitir. Bkz. Rfat Erge, (2002), Frat Seleukeias Yahut Zeugma, Anadolu Aratrmalar XVI, ..Ed.Fak. Yay., stanbul, 201-226. 51 Sevin, (2001), a.g.e., 9-13. 52 Lloyd, (1997), a.g.e., 124.

50

15 varmtr. Laodikeia yaknlarnda Menderes rman geip, Kleniaiya (Dinar) gelmi, buradan sonra yanl bir yol alla Peltaiye (ivril) uramtr. Ordunun rotas buradan sonra konion (Konya) ovasna ynelmitir. Daha sonra Tyana (Bor) yolundan Glek Boazna oradan da Kilikyaya ilerlemitir. Pers ordusu Kilikyay geerek Myriandrosa (skenderun) varp Beylan Geidi ile Kuzey Suriyeye ynelmitir. II.Artakserkesin karsnda malup olan ve bnyesinde Yunan askerlerini de barndran Kyrosun birlii, Ksenephonun nderliinde anavatana dnmek zere yola kmtr. Bu nedenle, malup olan ordu Badatn yukarsnda Dicle nehrini geip, kuzeyde Anadolu topraklarna ulam Siirtte giden yola varmtr. Yunanllar Siirtten sonra bir gre gre Bitlise dier bir gre gre de Mua varmtr 53 . Daha sonra Bingl Dalarn aan ordu, Hnsa ulamtr. Hnstan kuzeye ilerleyen ordu, bir gre gre oruh Nehrini geip, be gn sonra Karadeniz dalarn am ve Trabzona varmtr 54 . Ksenephon muhtemelen Yeilrmak nehrinin at vadileri kullanarak Karadeniz kylarna ulamtr. Ordu Trabzona vardktan sonra gemiler ile Yunan yarmadasna doru yol almtr. Balkanlardaki Makedonya mparatorluunun ykseli anda da Polybios, III.Darius ile Byk skenderin Kilikyada yapm olduu ssos Muharebesini anlatrken, skenderin Kilikya Kaplarndan (Glek Boaz), III.Dariusun ise Amanos Kaplarndan (Arslanl Bel) getiini aktarmaktadr 55 . Makedonya Kral Byk skenderin dou ynnde yapt seferlerde; Frat kysndaki Tapsakostan Erbile oradan Hamedana, Hamedandan Hazar Geitlerini aarak Belhe Sir Derya kylarna, Hazar Geitlerinden balayp Herattan, Kandahardan, Kabilden, Hayber Geidinden, ndus Havzasna, Tapsokostan Basra Krfezine, Sustan Kermana giden yollar kullanmtr 56 . nceleri Pers krallarnn kulland Kilikyadan Belhe kadar uzanan bir yolu, skender de kullanmtr 57 .

53

Bize gre, Mu ilinin Bingl dalarna daha yakn olmas sebebiyle, Yunan ordusunun Mua ulamasn daha mantkl klmaktadr. 54 Ksenephon, (1998), a.g.e., 88-143. 55 Alkm, (1960), a.g.m., 374. 56 Plutarkhos, (2001), skender, Rado Yay., stanbul, 125. 57 Plutarkhos, (2001), a.g.e., 151.

16

1.1.DOU KAPISI TAKP EDLEREK YAPILAN MCADELELER 1.1.1. Hititlerin Komu Kavimlerle Mcadelesi M.. 1750 yllarnda Anadoluya gelip Anadolunun merkezinde ilk defa devlet kurmu olan ve dil bakiyelerinden Hint-Avrupai bir kavim olduu tespit edilen kavme, Tevratta geen Hetoullar 58 tabirine dayanarak Hititler denilmitir. Gerekten Hititlerin Avrupadan karak Anadoluya geldikleri ynnde yaygn nazariyeler bulunmaktadr. Fakat son zamanlarda Hititlerin Anadolunun yerli kavimlerinden biri olduklar konusunda yeni grler ileri srlmektedir 59 . M.. 1750 ylnda merkezi bir devlet kurduunu tespit ettiimiz Hititlerin ilk krallar olarak Pithana ve Anitta gemektedir. Hitit Krallarnn brakm olduu annallerden rendiimiz zere, Hititler, Hatti, Hurri ve Mezopotamya medeniyetlerini bir potada eriterek kendi medeniyetlerini oluturmulardr. te yandan Afrika ktasnn kuzeyinde bulunan Msrn n Asya kltr merkezlerine yaknl ve buralardan batya doru yaplan aknlarda yol gzergahnda bulunmas sebebi ile, tarihi devirler ierisindeki nemini her daim ortaya karmaktadr 60 . Afrika ktasnn kuzeydousunda kurulan Msrn ilk yerlileri Akdeniz rkna mensuptur. Daha sonra Libya blgesindeki siyah rkn da Msr deltasna gelmesiyle iki kol birleerek melez bir toplum ortaya kmtr. Balangta ise deltada birbirinden bamsz kyler bulunmaktadr. Bu kyler birleerek Nom adndaki ehirleri oluturmulardr. Nomlarn birlemesi sonucunda ise Kuzey ve Gney Msr Krallklar olumutur. Bu krallklarn banda ise Nomarkhlar bulunmakta idi. Msrn siyasal birliini salayan kral Menesten nce, antlarda savarken betimlenen Akrep isimli bir kraln da Msr Devletinin banda olduu bilinmektedir. Daha sonraki Kral Menes ise, bataklklar kurutup Memfis ehrini kurmutur 61 .
58 59

Tekvin, XXIII, 4. Bkz. Memi, (2003), 37. 60 Afet nan, (1987), Eski Msr Tarihi ve Medeniyeti, T.T.K., Ankara, 2. 61 Eric Hornung, (2004), Msr Tarih, Kabalc Yay., stanbul, 48.

17

Esasnda Hitit ve Msr Devletleri arasndaki ilikilerin konumuzu alakadar eden blm, Kuzey Suriye egemenlik politikas sebebi ile hayli gergin gemitir. Ad geen her iki devlet de, ticaret yollarnn kesiimi niteliinde olan bu topraklara sahip olmak istemitir. Bu sebeple de blgedeki, kk krallklar hkimiyetleri altna almaya almlardr. te, Hitit ve Msr Devletlerinin arasndaki ilikileri gerginletiren de, bu ehir devletlerinden zellikle Amurru Krallnn 62 , kendi kar gerei ift tarafl bir siyaset izlemesidir. Nitekim, Msr, Mezopotamya ve Anadoluyu birbirine balayan yollarn Kuzey Suriye topraklarnda birlemesi ve bu corafyann devrin ekonomisini belirlemesi Hitit ve Msr Devletlerinin Kuzey Suriyedeki hkimiyet isteklerini iyiden iyiye canlandrmtr 63 . Buna bal olarak Suriye topraklar M..2.Binde n Asyadaki byk devletler iin egemenlik mcadelesi alan olmu, buradaki kk krallklar byk devletler arasnda kalarak ift tarafl bir politika izlemilerdir 64 . Bununla birlikte, Hitit Devletinin kuruluundan itibaren Hitit Krallar Mezopotamyann bir parasn oluturan Kuzey Suriye topraklarna ok nem vermilerdir. Hitit Devleti kral Labarna ya da dier bir adyla I.Hattuilinin brakt, Boazkyde bulunan ve askeri icraatlarn anlatan belgesine gre, ilk seferler Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye blgesine dzenlenmitir. Kuzey Suriye kaplarnn kilidi durumundaki Alalah (=Tel Aana, Hatay) kentinin I.Hattuili tarafndan alnmas ise byk bir baar olmutur 65 . Bu baarnn akabinde Kuzey Suriyede bulunan Halpa (Halep) ehrinin fethi ile de Mezopotamya kaplar I.Murili ve Hitit Devletine alm oldu. Daha sonra ise I.Murili Hitit Devletinin merkezinden gneye inmi, Glek Boazndan geerek ve Babil ehrini M.. 1550 ylnda fethetmitir 66 .

Bugn Gney Suriyede Lbnann sahil kesimlerinde bulunan Amurru Krallnn bilinen ilk krallar, Abdi-Airta ve olu Aziru idi. Amurru ismi ise ivi yazl belgelerde (URUAmurri), (KUR.KURME Amurri), (KUR URU MAR.TU.KI) olarak gemektedir. Bkz. nan, (1987), a.g.e., 176-177. 63 Memi, (2003), a.g.e., 142. 64 nan, (1987), a.g.e., 102. 65 Recep Yldrm, (1996), Eskiada Anadolu, Meram Yay., zmir, 49. 66 Gnaltay, (1987a), a.g.e., 20.

62

18 te yandan Hitit Devletinin Kuzey Suriye ve Mezopotamyada fetihler yapmas gibi, Msr firavunu I.Tutmosis de (M.. 15301520) Asyada Msr hkimiyetini yaymak iin Frat boylarna kadar uzanm, dolaysyla Anadolu ve Mezopotamya Devletleri ile kar karya gelmitir 67 . Kuzey Suriye fetih politikas sebebi ile Hitit Devleti tarafndan Anadolunun gney ynnde yaplan seferlerde Halep Krall ve Hurri-Mitanni Devleti byk bir engel tekil etmitir. Bu sebeple Msr Devleti ile olan mcadeleden bahsetmeden nce Hitit Devletinin Halep Krall ve Hurri-Mitanni Devleti ile olan egemenlik mcadelesi ve ad geen devletleri hkimiyeti altna alma abasna yer vermeyi uygun gryoruz. 1.1.1.1. Hitit Devleti ile Halep Krall Arasndaki Mcadele M.. 2.Binylda Hitit Devletinin gney sahas, ekonomik menfaatlerin atma alan idi. Bu sebeple Hitit Kral I.Hattuili Halepe sefer yapm, Hitit ve Yamhad 68 (Halep) Krallklar arasnda meydana gelen sava Hitit ordular kazanmtr 69 . Kral, Halep ehrini kontrol altna alp, Akdeniz ticaretini Basra Krfezine balayan Frat kervan yolunun Suriyedeki ksmna da hakim olmutur 70 . I.Hattuilinin vefatndan sonra Hitit Kral olan I.Murili, I.Hattuilinin seferler dzenledii halde alamaya muvaffak olamad Halep kentini Hitit egemenliine dhil etmeyi baarm, dnemin byk kltr merkezi Babil Kralln da M..1550de zapt ederek Babil Fatihi olarak anlmtr. Babilin feth edilmesi ile Mezopotamya memleketinin kaplar Anadoluya almtr 71 . Babil 72 fatihi I.Murili, Hattuaya dndkten az sonra vakit enitesi Hantili tarafndan ldrlmtr. Dier taraftan Yeni Hitit Devletinin kurucusu olarak kabul edilen

II.Tuthalyann krallndan nce, n Asyadan gelip Kuzey Suriyeye yerleen HintAvrupai asll Mitanni kavminin Hurriler ile birlemesiyle Hurri-Mitanni Devleti
nan, (1987), a.g.e., 102. Mari vesikalarna gre Kuzey Suriyede, merkezi Halep olan byk Yamhad Krall vard. Bkz. Knal, (1971), a.g.e., 5-6. 69 Fruzan Knal, (1971), Hitit Devletleri in Kuzey Suriyenin nemi, Atatrk Konferanslar IV-1970, T.T.K., Ankara, 7. 70 Memi, (2003), a.g.e., 82. 71 Memi, (2003), a.g.e., 84. 72 Pers hkmdar II.Kyros ise M.. 539 ylnda Babil Devletini tarihten silmitir. Bkz. Memi, (2002), 140.
68 67

19 kurulmu ve bu devlet, Kuzey Suriye hakimiyetini eline geirmitir. II.Tuthalya dneminde, Mitanni Devleti ile Hitit Devletinin Kuzey Suriyedeki hakimiyet mcadelesi, Halep ehrinin Mitanni Devleti ile ittifak yapmas savaa sebeb olmutur 73 . M.. 15 y.y.n sonlarnda, n Asya dnyasnn ada krallar da u ekildeydi; IV.Tutmosis I.Artatama II.Tuthalya lim-limma Msr Mitanni Hatti Halep

1.1.1.2. Hitit - Mitanni Mcadelesi Sami kkenli Akkadlarn vesikalarndan anlaldna gre, M.. 3.Bin yln sonlarnda Mardin merkez olmak zere Gneydou Anadolu blgesi ile Kuzey Mezopotamyadaki Musul ve Kerkk illerini kapsayan corafyada Urartular gibi Asya kkenli bir kavim olan Hurri kavmi yaamakta idi 74 . Bu kavmin adna Tevratta, Msr vesikalarnda, Nuzi ve Hana tabletlerinde, Boazky, Alalah ve Ugarit metinlerinde rastlanmaktadr 75 . Eski Babil Devletinin 6.Kral Hammurabi Devrine ait (M..17281686) Mari arivlerinde ve Kltepe a metinlerinde (M.. 1950-1750) Hurri ahs isimlerine yer verilmektedir 76 . te yandan Hurriler ad bir tarih kitab nitelii tayan Tevratta Harim (Horites) 77 olarak gemektedir ve Sedir Dalar ve El Daran arasnda veya Edom lkesinde oturan kavimlerden biri olduu sanlmaktadr 78 . Yaplan aratrmalar Hurrilerin anavatann Kafkasyada, daha byk olaslkla da Transkafkasyada, Van Gl, Ar Da ve Hazar Denizi arasndaki blge olarak gstermitir. Bu dalk blgede oturan Hurriler, M..3.Bin yln ortalarndan itibaren gneye, Mezopotamya blgesine g etmeye balamlardr 79 . Suriye ve Kuzey Mezopotamyaya hangi yollardan geldikleri mehul olmakla birlikte, Akkad vesikalarna gre Sargon dneminde Hurrilerin Dicle nehrinin dousundaki blgede yaadklar tespit edilebilmektedir. Hurri dilinin bilinen en eski yazl belgesi ise bir rahibenin Urkite tapnak yaptrmas ile ilgili olan yazttr. Fakat Sargon dneminde ait Akkad vesikalar Hurrilerin Dicle nehrinin dousundaki blgede yaadklarn

73 74

Memi, (2003), a.g.e., 91. Memi, (2003), a.g.e., 31. 75 Alpman, (1998), a.g.m., 28. 76 Memi, (2003), a.g.e., 34. 77 Tekvin, XIV, 7. 78 nal, (2002), a.g.e., 85. 79 nal, (2002), a.g.e., 85.

20 gstermektedir. Bununla birlikte Hurri kral Taiatali, Azuinum kentinde Eski Akkad kral Naramsin tarafndan esir alnm, daha sonra Akkad Devletinin yklmas ile devletlerini kurmak zere olan Hurriler III.Ur Hanedan engeli ile karlamlardr. Bu sebeple Yeni Smer kral ulgi Kuzey Suriyede Hurriler ile mcadele girmitir. M.. 19. ve 18. y.y.lara gelindiinde ise Hurriler; Mari, agar Bazar ve emara gibi Kuzey Mezopotamyadaki nemli merkezlere yaylm durumda idiler 80 . M..2.Bin yln ortalarna gelindiinde ise, Hitit vesikalarnda Kizzuvatna olarak gsterilen Dou Kilikyada 81 Hurrilerin hkim rol oynadklar anlalmaktadr. Vesikalara gre bu sralarda, Hititlerin Hurriler ile ilikilerinin dostane olmad anlalmaktadr. I.Hattuili ilk nce Hurrilerin yer ald Tel Aanaya (=Alalakh) hcum etmi arkasndan da Uru (=Urfa?) ehrini almtr 82 . I.Hattuilinin kuatmas ile ilgili olan Akkada bir metin, Hurrilerin askeri, stratejik ve tehizat ynnden Hititlerden stn olduunun bir gstergesidir 83 . Kral I.Muriliyi katlederek Hitit tahtna geen Hantili dnemine gelindiinde ise (M..16.y.y.n ortalar) merkezi Gneydou Anadolu blgesi, Mardin ili olmak zere kurulmu olan Hurri Devleti, Hitit topraklarna saldrya gemi, Hitit kraliesi Harapili ile oullarndan biri Hurrilerce esir alnp, ugzia ehrinde ldrlmlerdir. Hurrilerin bu saldrlar sonucunda Kuzey Suriyede kap grevi stlenen Kargam ve Aata kaleleri de Hurrilerin eline gemiti. Hitit kral Hantiliden sonra Kral Zidanza da Hurri istilalar ile mcadele etmek zorunda kalmtr. Mezopotamyadan Anadoluya ve Anadoludan Mezopotamyaya alan kaplardan biri olan Halep ehrinin Hurri muhariplerinin kral Barratarna tarafndan istila edilmesi ve ukurovada Hurrilere ait bir Kizzuvatna Krallnn kurulmas ile Zidanza bu duruma kar km, bu durum karsnda Hurriler de gerekli baary elde edememitir. Hatta iki devlet krallar, Zidanza ve Pallia arasnda yaplan antlamaya gre, Toros Dalar snr olarak kabul edilmitir 84 . te yandan Toros

80 81

nal, (2002), a.g.e., 90-91. ukurova ve Amik Ovas. Bkz. Memi, (2003), a.g.e., 35. 82 Alpman, (1998), a.g.m., 29. 83 nal, (2002), a.g.e., 31. 84 Memi, (2003), a.g.e., 86-87.

21 Dalarnn ardnn dman bir kavmin hkimiyetinde olmas Hititlerin Kuzey Suriye ve Mezopotamya ynnde ilerlemelerine az da olsa engel tekil etmitir. Hitit Krallarnn ve Hitit Kral ailesinin katlini yasaklayan bir ferman brakan Telepinunun lmnden, II.Tuthalyann iktidara geiine kadar olan dnem hakknda ise bilgimiz yoktur. Telepinunun lmnden sonra btn n Asya karanlk bir devre girmitir, bunun sebebi ise muhtemelen Zaros Dalar zerinden gelen Hint-Avrupai bir kavim olan Mitannilerin istilas olarak saptanmtr. Tekerlekli hafif harp arabalar kullanmalar sayesinde Mitanniler, Hurrilerin yerletii Kuzey Suriye ve Gney Dou Anadolu topraklarn istila etmiler ve bir Mitanni Devleti kurmulardr 85 . Hurrileri tek bir siyasi at altnda birletiren Mitannilerin kurduu bu devlet iin bazen HurriMitanni ad da kullanlmaktadr. Bunun sebebi ise idareci zmrenin Mitannilerden halk kitlesinin ise Hurrilerden olumasdr. Bu dnemde I.Murilinin fetih hareketleri ile salanan Kuzey Suriye hkimiyeti Hititlerin elinden km ve tekrar Hurrilerin, yeni adyla Hurri-Mitanni Devletinin eline gemitir. Mitanni Devletinin bilinen en eski kral, M..16.y.y.da iktidara gelen utturnadr. Akkad kaynaklarnda Mitanni ad yerine corafya ad, Hanigalbat, Msr kaynaklarnda ise Naharina kullanlmtr 86 . I.Murilinin lmnden sonra, Hitit payitahtndaki karklklarn artmasndan faydalanan Hurriler, topraklarn Kizzuvatna blgesi dorultusunda geniletip Hititlerin Kuzey Suriyeye geilerini engelleyen tabi bir set haline gelmilerdir. Kral I.Arnuwanda zamannda ise, II.Tuthalyann salad Kuzey Suriyedeki Hitit egemenlii, Hititlerin kuzeyindeki dalk alanlarda yaayan Gaka kavimlerinin saldrlar sebebi ile tekrar Mitanni Devletinin eline gemitir 87 . Dier taraftan Hitit mparatorluk an balatan kral I.uppiluliuma dnemine ait bilgilerimizi, olu II.Murilinin annallerinden ve Kahramanlk Metinlerinden renmekteyiz. Kral, hkmdarlnn ilk yllarnda Anadolu topraklarndaki asayii salamak maksadyla Gakalar ile mcadele etmitir. Daha sonra Arzawa 88 , Kizzuvatna 89 , Azzi-Hayaa 90 krallar ile antlamalar yapp, ynn, asl hedefi olan,
85 86

Memi, (2003), a.g.e., 89-90. nal, (2002), a.g.e., 92. 87 Memi, (2003), a.g.e., 94. 88 Antalya ilini kuzeyi. Bkz. Fruzan Knal, (1953), Arzawa Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, T.T.K., Ankara, 1. 89 ukurova Blgesi. Bkz. Memi, (2003), 99. 90 Yeilrmak Havzas. Bkz. Memi, (2003), 99.

22 Kuzey Suriye topraklarna evirmitir. Bunun iin de Kuzey Suriyenin hkimi olan Mitanni Krall ile mcadele etmesi gerekmektedir. I.uppiluliuma Anadolu ierisindeki asayii saladktan sonra ukurova blgesindeki Kizzuvatna Krall ile anlamaya vararak, Kilikya Kaplarn elinde tutan bu krallk ile mttefik olmutu. Kuzey Suriye hakimiyetinin Mitanni Krall tekelinden kartlmas gerekmekte idi. Mitanni Kral utturnann byk olu II.Artatamann Mitanni Devletinin kuzey topraklarn ele geirerek ayr bir Hurri Krall kurmas da I.uppiluliumann iini kolaylatrmt. Bununla birlikte I.uppiluliumann I.Suriye seferi uva memleketine yapt sefer ile balamtr. Dzenlenen bu ilk seferde hudut arpmalar yaanmtr. Mitanni Kral Turatta tarafndan Msr firavunu III.Amenofise gnderilen bir mektuptan renildii zere (EA17), Mitanni Kral Turatta, Hitit Devleti ile yapt bu mcadelede galip gelmitir 91 . Hitit Devletinin ald malubiyetten bir sene sonra kral I.uppiluliuma Mitanni Devletinin idare merkezi Vaukaniye bir sefer dzenlemi ve galip gelmitir. Vaukani ehrinin dmesi ile Hitit Devleti bir mparatorluk haline gelmitir. Kuzey Suriye kapsn aan Hitit imparatoru I.uppiluliuma Frat Nehrini geerek, Halpa, Muki 92 , Ugarit ehirlerini hkimiyeti altna alm, Nuhae Memleketine 93 girerek, Kuzey Suriyedeki Hurri beyliklerinden Kinza ve Katna ehirlerini zaptetmitir. Hitit Devletinin blgedeki hakimiyetinin salamlatrmas ile, Mitanni Devletine bal bir beylik konumunda olan Asur Devletinin glenmesi ayn zamana tesadf etmektedir. Asur tehlikesini nceden sezen Hitit Kral I.uppiluliuma Mitanni Krallnn yklmasndan sonra Babile kaan Turattann olu Mattivazay affetmi ve kz ile evlendirerek arada bir akrabalk salamtr. Bylelikle kral Mitanni Kralln kendisine bal ve Asur Devleti ile arasnda tampon bir devlet haline getirmitir. Mitanni Devletinin Hitit egemenlii altna girmesi, n Asya dnyasnn mhim devletlerinden biri olan Msrn dikkatini ekmitir. Hem yaklaan Asur tehlikesi, hem de ele geirilen blgelerdeki hkimiyetin salamlatrlmas iin Kral I. uppiluliuma Halep ehrine olu Telepinu, Kargam ehrine ise dier olu Biyailiyi vasal kral olarak tayin etmitir. Dier taraftan I.uppiluliumann oullar II.Arnuvanda ve II.Murili dnemi askeri politikalar Kuzey Suriye ynnde olmad iin Mitanni

91 92

Memi, (2003), a.g.e., 99-105. Alalah merkezi. Bkz. Memi, (2003), 101. 93 Frat Nehri ve Halep aras. Bkz. Memi, (2003), 101.

23 Devletinin gcn arttrd grlmektedir. Mitanni Devletinin bu dnemde de Hanigalbat merkez olmak zere genilemesini srdrdn fakat Kuzey Suriye topraklarnn Asurlularn eline gemesi ile, Mitanni Kral Waaattann egemenlik sahasnn kldn grmekteyiz 94 . Bununla birlikte II.Murili krall dneminde askeri seferlerin ilk olarak Bat Anadolu blgesine ve Gaka kabileleri zerine yapld anlalmaktadr. Bu yndeki tehditler bertaraf edildikten sonra II.Murilinin iktidarnn 19. ylnda Amurru, Kinza ve Nuhae memleketi krallar isyan etmi, isyanc krallar itaat altna alnp Halep ehri ile yeni bir antlama yaplmt. Kargam ehri kral olan Biyailinin vefat etmesi zerine ise Asur Kral, Kargam ehrini zaptetmiti 95 . te yandan II.Murilinin olu olan Kral Muvattali dneminde, Kuzey Suriye nemini gittike arttrmt. Bu kraln hakimiyet dneminde Kuzey Suriyeyi egemenlik altna alma yarna gcn katlayarak arttran Sami kkenli Asur Devletinin de dhil olduu saptanmaktadr. yle anlalyor ki, Hitit mparatorluk anda, Hurriler Hititleri kltrel adan tesirleri altna almlard. Hurri tesirine en byk rnek ise; III.Hattuilinin Lavazantiyal bir Hurri rahibinin kz olan Pudu-Hepa ile evlenmesidir. 1.1.1.3. Hitit - Msr Mcadelesi Msr, Eskialardan gnmze dein tarihi sreklilik gsteren bir devlettir. Msr ile ilk temasa geen, Mitanni Devletini tarih sahnesinden silerek Hitit Devletini bir imparatorluk seviyesine hkmdarl, ykselten Eski Kral I.uppiluliuma Amarna a olmutur. denilen I.uppiluliumann Dounun

M..14.y.y.n ilk yarsna rastlamaktadr. Bu dneme ait vesikalar Msrda Beni Hasan civarndaki Tel Amarna kynde bulunmas sebebiyle, bu aa Amarna a denilmektedir 96 . Kral I.uppiluliuma Hitit Devletinin snr komular olan krallklarla

94 95

nal, (2002), a.g.e., 95-96. Memi, (2003), a.g.e., 108. 96 Memi, (2003), a.g.e., 95.

24 antlamalar yaparak (Azzi-Hayaa, uwa 97 ) durumunu kuvvetlendirmi ve bylelikle gerisindeki tehlikeli unsurlar diplomatik yollarla bertaraf etmitir. Daha sonra Mitannilerle savam, Mitanni egemenlik sahasnda olan Kargam Kralln kuatp, blgeyi Hitit egemenlik alanna dhil etmitir 98 . Mitanni Kral, Msr firavunu IV.Amenofise mektuplar gndererek, Hititler karsnda kendisine yardm etmesini istemi, fakat kendini yeni oluturduu Akheneton dinine fazlaca kaptran firavun yaklaan bu byk gc sezememi olacak ki, Hitit Devletinin Mitanni Devletine saldrdn kendi devletine saldrmadn syleyerek beklenilen yardm gndermemitir. te yandan Msr ile ihtilafa dmek istemeyen Hitit kral, Kuzey Suriyedeki Kade Kral ile savamay dnmese de Kade kral Hitit birliklerine saldrnca buna mecbur olmu, Hitit ordusunun sava arabalar karsnda Kade birlikleri duramamtr. Kade galibiyetinden sonra I.uppiluliuma Lbnan ilini kendine snr yapmtr. Buna ramen Frat Nehrinin ana gei yolunu tutmakta olan Kargam ve Hititler tarafndan Asata olarak bilinen Kargamtan Habura kadar olan topraklar iine alan blge, Mitanni Kral Turattay desteklemeye devam etmitir 99 . Her halkarda, Msr ile Hitit Devleti arasndaki ilikiler balangta dostane bir ekilde gelimekte idi. Bu dostane ilikilerin sona ermesi ise IV.Amenofisin (Akhnethon) lm ile olmutur. Amenofisin vefatndan sonra, firavunun dul kalan ei Dahamunzunun (Dahammuni) Hitit Kral I.uppiluliumaya gnderdii bir mektup ile sava alannn kaplar n Asyann bu iki gl devletine de alm oldu. ki devlet ilikilerinin gerginlemesine neden olan mektup hadisesi II.Murili tarafndan kaleme alnan uppiluliumann Kahramanlklar adl metinde u ekilde gemektedir; Babam aada Kargamite iken, Lupakki ve Tarhundazalamay Amka lkesine yollamt. Onlar Amkay vurmak zere yola ktlar ve tutsaklar, sr ve koyunlar babama getirdiler. Msrllar Amkaya yaplan bu saldry duyduklarnda korktular. Ayrca firavunlar Tutankamun (yenice) lm olduundan, Msrn ana

Malatya ve Civar; Iuva memleketi; Hitit ve Mitanni, Hitit ve Asur, zellikle Asur ve Urartu arasnda jeopolitik atmalara neden olmutur. Bkz. John David Hawkns, (1998), The Land of Iuwa: The Heroglyphc Evidence, Hititoloji Kongresi Bildiriler orum 1622 Eyll 1996, Yay. Haz. Sedat Alp-Aygl Sel, Ankara, 282. 98 Yldrm, (1996), a.g.e., 56. 99 O.R.Gurney, (2001), Hititler, Dost Kitabevi, Ankara, 35.

97

25 kraliesi babama bir eli gndererek ona yle yazd; Kocam vefat etti ve bir olum da yok. Senin ise birok olan evladn olduu syleniyor. Oullarndan birini bana verirsen, o benim kocam olabilir. Tebaamdan birini alp onunla evlenemem ki! Bundan irenirim! Babam bunu haber aldnda yallar meclisini ard ve durum deerlendirmesi yapt: Tm hayatmda bama byle bir ey gelmedi! Bylece babam gvenilir dostu Hattuazitiyi Msra gnderdi ve ona u emri verdi: Haydi git ve bana doru olan haberi sen getir! Beni aldatyor olabilirler. Belki de onun kocasnn birer erkek evlad vardr? Sen bana gvenilir haberi getir! Hattuaziti Msrdan dnmeden nce babam Kargami igal etti 100 . Mektup zerine olu Zannanzay Msra gnderen kral I.uppiluliuma, olunun Dahamuniin dmanlar tarafndan Msr snrnda ldrlmesi zerine, Msra bir sefer dzenlemitir 101 . Dzenlenen sefer sonrasnda Msrl pek ok esir Hitit topraklarna gtrlmtr. Fakat bu sefer Hitit Devletinden uzun yllar boyunca ok ey gtrmtr. nk Msrl esirlerden gelen veba hastal Hitit topraklarn kasp kavurmutur 102 . I.uppiluliumann lmnden sonra ise Hitit tahtna II.Arnuvanda ksa bir sreliine kral olmu, akabinde de II.Murili ocuk denecek bir yata Hitit ynetimine gemitir. Babalar I.uppiluliuma tarafndan Kuzey Suriye blgesinin kontroln salamak maksadyla Halep ve Karkama kral olarak atanan aabeyleri Telepinu ve Biyaili, lkenin merkezindeki veba salgn sebebiyle Hitit tahtn en kk kardelerine brakmak zorunda kalmlardr 103 . II.Murili iktidar zamannda ise, daha ziyade Gaka kavimleri ile mcadeleler olmutur. Halefi ve en byk olu olan Muvattali ise II.Murilinin aksine Yakn Dounun gl devleti Msr ile Kuzey Suriye hakimiyeti iin kar karya gelmitir. Gerekten mparator II.Muvattali dneminde (M.. 13001285) Hitit lkesinin gneydou snrlar, Msr firavunun toprak istemesi sebebiyle tehlike altndayd 104 .
100 101

nal, (2002), a.g.e., 77. Yldrm, (1996), a.g.e., 56. 102 Ekrem Memi-Nuri Kstkl, (1992), Tarih boyunca Ortadou-Anadolu likileri, Seluk niversitesi Basmevi, Konya, 26. 103 Memi, (2003), a.g.e, 105. 104 Yldrm, (1996), a.g.e., 58.

26 Tm eskia devletlerinde olduu gibi Msrda da devletin yneticisi deitii vakit, memlekette isyanlar ba gstermekte idi. I.Sethos da M.. 1318de Msr tahtna getii zaman isyan hareketleri ile karlam, isyan eden Filistin memleketini hkimiyeti altna almt. n Asyann dier bir gl devleti olan Hitit Devleti de, Msra kar bu isyanc unsurlar desteklemiti. I.Sethosun Kuzey Suriyeye doru yol alnda Msr ordusu Oront vadisine ulam, Kade mevkiinde Hitit ordusu ile karlamt. Karnak kitabesine gre Hitit ordusu geri ekilmi, Amurru Krall tekrar Msr hkimiyetini tanmt. Amurru Krallnn Msr lehinde taraf deitirmesine karlk, Hitit kral II.Muvattali Amurru prensini hapsederek yerine Hitit vasal bir prens atam, bylelikle Msrn Kuzey Suriyeye egemen olmasn engellemiti. Msr ve Hitit Devletleri arasndaki asl mcadele ise II.Ramsesin Msr tahtna gemesi ile balamt 105 . I.Sethosun lmyle Msr tahtna genliinden beri babasyla ordunun banda olan II.Ramses gemitir (M.. 1301-1236) 106 . II.Ramsesin tahta gemesiyle beraber, Kuzey Suriye topraklar zerinde Hitit ve Msr Devletlerinin menfaatleri ciddi anlamda att. II.Ramses tahta knn drdnc ylnda Suriye ynnde sefere karak Amurru Krallnn Hitit Devleti ile olan ilikilerini bozup, kral Benteinann kendi yannda yer almasn salamtr 107 . I.uppiluliuma dneminde bozulan Hitit-Msr ilikileri Hitit kral Muvattali zamannda (M.. 13001285), M.. 1296 ylnda yaplan Kade Muharebesi ile iyice gerginlemitir. Amurru kral Penteinann Hitit hkimiyetinden kp Msr hkimiyetine girmesi bu savata sebep tekil etmi iken, asl sebep Kuzey Suriye hkimiyet mcadelesi idi 108 . Dnemin n Asya dnyasnda devletlerin gl saylabilmeleri iin, bugn de olduu gibi, ekonomik anlamda, sz geen bir seviyeye ulamas gerekiyordu. Ticaretin kavak noktasn ise, limanlara sahip olan, ticaret yollar gzerghnda bulunan Kuzey Suriye topraklar oluturmakta idi. Ayrca Mezopotamyann verimli ovalarnn da ekonomiyi zenginletirmekte byk katks vard. Ksacas Kuzey Suriye topraklar Hitit ve Msr Devletlerinin tek bana hkim olmak istedikleri bir blge idi. n Asyann byk gc olan bu iki devlet de ite bu sebeple kar karya gelmilerdi.

105 106

nan, (1987), a.g.e.,137. nan, (1987), a.g.e.,115. 107 Ali Dinol, (1983), Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. 2, Grsel Yay., stanbul, 44. 108 Memi, vd., (1992), a.g.e, 26.

27 Kade mcadelesinden nce II.Muvattali Anadolunun batsnda kabilecek olas bir tehlikeye kar Vilua Kral Alakandu ile bir antlama yapp, hem memleketin bat yakasn emniyete alm hem de kendisine mttefik edinmiti 109 . Ayn zamanda da Amurru Krallnn ynetimine kendisine sadk yeni bir kral atam, Hitit Devletinin idare merkezini de geici olarak, yeri henz tayin edilemeyen, Dattaa ehrine tamtr 110 . Aa lkede bulunan bu ehre tanmakta iki ayr sebep bulunur; ilki, muhtemel Gaka saldrlarndan hi olmazsa sava esnasnda uzak kalmak, ikincisi ise seferi daha iyi organize edebilmek ve savan cereyan edecei corafyaya daha yakn olabilmek 111 . Bakent Hattuann tanmas eylemi ise, Hitite metinlerde arhuarnu kelimesi ile ifade edilmektedir 112 . II.Ramsesi, Akalardan, Pedasilerden, Likilerden, Missilerden, Dardanilerden, liyanilerden, Danaelerden ve Gakalardan oluan cretli birlikler bulunan Hitit ordusu karlamaktayd 113 . Hitit kralnn ordusunun bu kavimlerden birlikler bulundurmasnn asl sebebi ise, kendisi sava alannda iken, geride isyana tevik edebilecek bir unsur brakmamakt. II.Muvattalinin Anadolu kavimlerinden cretli asker temin etmesinin bir baka nedeni de, Hatti memleketinin veba hastal yznden pek ok insann kaybetmi olmasdr. Veba hastal orduya da sirayet etmi ve Hitit askeri birlikleri ok sayda askerini veba yznden kaybetmitir. te bu yzdendir ki Muvattali, asker ihtiyacnn bir blmn de Anadoludaki Anadoludaki dier kavimlerden karlamak zorunda kalmtr 114 . Btn bu hazrlklar, II.Muvattalinin Eskia tarihinin nemli bir mcadelesi olarak tarihe geecek olan Kade Savana hazr olduunu gstermektedir. Kral II.Muvattali gibi II.Ramses de sava ncesi bir takm hazrlklar yapmtr. Filistine geerek Fenike ehirlerinde keif amal bir sefer dzenlemi, Hitit Devleti ile olan mcadelesinden nce buralarn hakimiyetini salamaya almtr. Dier taraftan Eski Dounun bu mhim mcadelesi, Kade Sava hakknda bilgi veren Msr orijinli kaynak II.Ramsese ait Zafer Kitabesi iken, II.Muvattali dnemine ait Kade Sava hakknda gnmze bilgi ulatran kaynak

109 110

Memi, (2003), a.g.e., 136. Memi, (2003), a.g.e., 110. 111 Itamar Snger, (1998), From Hattua to Tarhuntaa: Some Thougts On Muwatalls Reign, III.Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri orum 16-22 Eyll 1996, Yay.Haz. Sedat Alp-Aygl Sel, Ankara, 536. 112 Snger, (1998), a.g.m., 538. 113 Gnaltay, (1987a), a.g.e., 99. 114 Memi, (2003), a.g.e., 139

28 bulunmamaktadr. Bununla beraber III.Hattuilinin mdafanamesi ile tarmuva Antlamasnda geen tek bir satr Kade Sava hakknda bilgi veren Hitit orijinli belgeleri oluturur 115 . Kade sava nl Msrl air Panteur tarafndan da ayrntl bir ekilde anlatlmtr 116 . Nitekim II. Ramses, Amon, Re, Ptah ve Seth adlarndaki drt ordu ile Kuzey Suriye ynnde Hitit ordusu ile karlamak zere sefere kmtr. Bu birliklerin banda bulunan II.Ramses, Kenanelinden sonra sahili takip ederek, Nehr-El-Kelb vadisine gelmitir. Bu yoldan Oront 117 vadisine ynelmi, Hitit ordusu ile karlamay beklerken, iki casustan II.Muvattalinin Halepe ekildii dorultusundaki yalan habere inanarak, Hitit ordusunu takip etmeye karar verip, Oront nehrini Amon birlii ile gemitir. Kendisini Re birlii yakndan takip ederken, Ptah ve Seth birliklerini geride kalmas ile Msr ordusu dalm oluyordu. II.Ramsesin birlikleri Kade kalesinin kuzeybatsnda karargah kurunca, II.Muvattalinin ordusu bir evirme hareketi ile Orontun dier tarafna gemi, ve birden bire Msr ordusuna hcum ederek orduyu ikiye ayrmtr 118 . Hitit ordusunun bu ani baskn sebebiyle Msrl askerler ve firavun II.Ramses geri ekilmek zorunda kalmtr 119 . M.. 1296 ylnda meydana gelen sava ise Hitit Kral II.Muvattali kazanmtr. Kade Savann ardndan Hitit memleketine dnmek iin yola kan Hitit kral II.Muvattali, lkesine ulaamadan yolda lm, maiyeti Kade galibini Adana-Ceyhan yaknlarndaki Sirkeli mevkiinde mezara koyup, Ceyhan Irma yanna, bir kayaya len kral adna bir kabartma yapmlardr 120 . te yandan II.Muvattalinin vefatndan sonra Hitit tahtnda mcadeleler balam ve bu otorite boluundan Msr ve Asur Devletleri faydalanmaya almlardr. Msr, Kuzey Suriyedeki hkimiyetini yeniden tesis etme yoluna giderken, Asur Devleti de snrlarn Hitit lkesi dorultusunda geniletmeye balamtr. III.Hattuulinin Hitit idaresine gemesi ile Asur Devleti kendi snrlarna ekilmeye mecbur olmutu. Fakat Tunip ehrindeki Hitit hkimiyetinin zayf
115 116

Memi, (2003), a.g.e., 112. Gurney, (2001), a.g.e., 16. 117 Asi Nehri. 118 nan, (1987), a.g.e., 138.
119
120

Memi, (2003), a.g.e., 114.

nal, (2002), a.g.e., 80.

29 olmasndan faydalanan Asur Devleti, Kral Salmanasar idaresinde tekrar snrlarn geniletme yoluna gitmitir. Asur Devletinin bu hzl gleniinden endielenen Hitit ve Msr Devletleri bir anlama yaparak bu yeni g karsnda mttefik olmaya karar vermilerdir. ki eit hkmdar arasndaki Kade Sava Bar Antlamas M.. 1280 ylnda yaplmtr 121 . Esasnda Hitit ile Msr Devletleri arasndaki mcadele I.uppiluliuma zamannda balam, II.Muvattali zamannda sava meydannda karlalm ve HititMsr Bar Antlamas, iki eit hkmdar olan II.Ramses ve II.Muvattiliden sonraki kral Urhi-Teupun hakimiyetini gayri meru bir ocuk olduunu ileri srp 122 , Onu tanmayarak, kral ilk olarak Nuhae Memleketine daha sonra da Alaya 123 adasna srgne gnderen, Hitit Kral III.Hattuili 124 arasnda akdedilmitir. III.Hattuili belki de yaklaan Asur Devleti tehlikesi sebebi ile 16 yldr sren bu mcadeleye son vermitir. Bununla birlikte Hitit-Msr Bar Antlamasnn iki metni vardr. Biri gm tablete yazdrlp Hitit Devleti tarafndan Msr Devletine gnderilen, dieri ise Msr Devleti tarafndan Akkadca olarak gnderilen ve Boazky arivinde bulunan metindir. Afet nann Msr Medeniyeti ve Tarihi adl eserinde antlamann zeti u ekilde verilmitir; Ramsesin Hattuiliye gnderdii Akkadca metin; Msrn byk kral Ramses Hattinin byk kral Hattuili ile aralarnda kardelii idame ettirmek iin bir muahede yapmtr. Msrn byk kral Ramses, Hattinin byk kral Hattuil ile sulh ve kardeliini ilan eder. lahlar, iki memleket arasnda dmanla asla msaade etmemilerdir. Ramses Hattiye kar asla husumet gstermeyecektir.

121 122

nan, (1987), a.g.e., 140. nal, (2002), a.g.e., 82. 123 Kbrs Adas. Bkz. Memi, (2003), a.g.e., 114. 124 Memi, (2003), a.g.e., 114.

30 Ramses bizzat, Hattuili ile beraber, iki hkmdar arasnda sulhu temin maksadyla bu muahedeyi yapmtr, ikisi birbirine karde olmutur. Ve imdi eskiden olduundan daha fazla kardetirler. Ramses, Hattuilin dostudur. Oullar Hattuilin oullarnn kardeleri olacaktr ve ebediyen sulh iinde yaayacaklardr. Ramses, Hatti memleketini, herhangi bir ey almak iin istila etmeyecektir. Hattuili, Msra herhangi bir ey almak iin girmeyecektir. Bylece, amas ve Teupun iradeleri, Msr ve Hattinin kardeliini resmen ilan ederler. Ramses bugnden itibaren sulhu koruyacaktr. Msr ve Hatti ebediyen sulh ve kardelik iindedir. Eer bir dman Hattiye kar yrrse ve Hattuil Ramsese Bana yardma gel diye haber gnderirse, Ramses ordusunu ve harp arabalarn ona gnderecektir. Ve eer Hattuil, kendi tebaasna kzar ve onlara da isyan ederlerse, Ramses ordusunu ve harp arabalarn Hattuilin asileri zerine gnderecektir. Eer bir dman Msra kar yrr ve Ramses de kardei Hattuilye Gel bana yardm et diye haber gnderirse, Hattuil bu dman gndermek iin ordusunu gnderecektir. Hattuilinin Ramsese gnderdii metin; Saltanatnn 21. ylnda Ramses Pi-ramses (Tanis) te iken gm bir tablet zerinde yazl muahedeyi ald. te Hattinin byk kral Hattuil (ve) Msrn byk kral Ramses, aralarnda kardelii muhafaza etmek iin bu muahedeyi yaptlar. Evvelce iki memleket arasndaki husumete ilahlar asla msaade etmemilerdi. Bununla beraber Muvattali Msrla harp etti. Fakat Hattuil aralarnda ebediyen husumeti nlemek iin, bu muahedeyi yapmtr.

31 Hattuil bizzat, Ramses ile bu muahedeyi yapmtr. Muvattali lnce, Hattuil Ramses ile sulh iindedir. Ve Hatti kralnn oullarnn oullar ile ebediyen sulh iinde olacaklardr. Hatti kral Msra, Ramses Hatti memleketine hibir surette girmeyecektir. Hattuil uppiluliuma ve Muvattali zamannda mevcut olan muahedeyi tanr ve kabul eder. Ramses, iki hkmdarn beraberce yaptklar sulhu ebediyen muhafaza edecektir. Eer Ramsesin memleketine bir dman girerse ve Hattiden bir yardm isterse, Hatti hkmdar ona yardma koacak, fakat eer kendisi bizzat gitmezse ordusunu ve harp arabalarn gnderecektir. Eer Ramses tebaasnn isyanna kar onlar tedip ederse, Hatti kral onunla beraber olacaktr. Eer bir dman Hatti kralna kar yrrse (ve Hattuil) Ramsesten bir yardm isterse, o, yardma gelecek ve dman ldrecektir, fakat eer Ramses ahsen gelmek istemezse, o, askerlerini ve arabalarn gnderecektir 125 . Muahedenin bundan sonraki ksm daha ziyade mnferit haller ile ilgili olmasna karlk yukardaki blmler her iki devletin de salam bir siyasi iliki kurduunun gstergesidir. Dier taraftan sava esnasnda Hitit ordusunun kulland sava tehizat ise u ekildedir; Hitit Kralnn bakumandan olduu Hitit Ordusunda harp arabalar ve piyadeler olmak zere balca iki snf asker bulunmaktayd. Harp arabalar iki tekerlekli olup, zerinde bir src iki de muharip olmak zere kii bulunmakta idi. Silah olarak ise ok ve yay kullanmakta idiler.

125

nan, (1987) , a.g.e., 141-143.

32 Piyade snf ise mzrak, kalkan, ok ve yay, iki azl balta, topuz ve ksa bir kama kullanmakta idi. Hitit kral Kade Muharebesinde ise Anadoludaki vassal krallklardan kuvvetler getirmitir 126 .

1.1.2.Urartu ve Asur Mcadelesi M.. 96 y.y.lar arasnda merkez Van-Tupa olmak zere, douda randaki Urmiye gl, kuzeydouda Kafkaslardaki Gke Gl ve Kars civarndaki ldr Gl, batda ise Erzincan, Malatya ve Urfa ilimizin Frat Nehrine kadar uzanan topraklara sahip bir devlet kuran kavme, Asur kaynaklarnda geen Uru-Atri ismine istinaden Urartular denilmektedir. Tevratn Tekvin blmnde ise Urartu kavminden Ararat 127 eklinde bahsedilmektedir. Ararat ismi ayn zamanda Urartu hkimiyetindeki daa verilen isimdir. Urartular hakkndaki bilgilerimiz ise, Urartu Devletinin kurulutan ykla dein mcadele ettikleri Asurlularn ivi yazs ile gnmze aktarlmtr. Van Kalesinin kuzeybat eteklerinde, halkn Madrburcu dedii Sarduriburcunun duvarlarndaki ta bloklar zerindeki kurulu kitabeleri ile, Urartu tarihinin yerli yazl kaynaklar balamaktadr. Yeni Asur ivi yazs ve Asur dilinde kaleme alnm olan bu yaztlar, Urartularn ilk devirlerde dmanlar Asurlular ile, belki de bar zamanlarnda, kltrel ilikilerde bulunduklarn, hatta onlara bal kaldklarn aklamaktadr 128 . Urartular, Asur dili ve yazsn kullandklar gibi, Asur kral unvanlarn da kullanmlardr. Hatta Urartu kral Menua dneminde Vanda yaptrlm olan su kanallar, Asur kraliesi Semirasin ismine izfeten Samralk olarak adlandrlmaktadr. Dier taraftan corafi konum itibariyle Dou Anadolu blgesi, gneyde Mezopotamya, douda ran, kuzeydouda Kafkasya ve batda da Orta Anadolu bozkrlar arasnda bir orta blgeyi tekil etmektedir. Trk bilim adamlarnn son yllarda gerekletirdii sistemli aratrmalar sonucunda, Dou Anadolu yksek

126 127

Ekrem Memi, (1988), Eskia Trkiyesinde Ordunun nemi, S..Eitim Fakltesi Dergisi, S.2, Konya, 5657. Tekvin, VIII, 5. 128 Afif Erzen, (1992), Dou Anadolu ve Urartular, T.T.K., Ankara, 27.

33 corafyasnn tarih ncesi alarn en eskisinden balamak zere, youn bir iskn geirdii bugn artk akla kavuturulmutur 129 . Gerek Kuzey Asyadan gerek Asyann ilerinden bat ynne yaplan g hareketleri ya da askeri harektlarda kpr vazifesi gren Anadolu corafyasn amak iin ilk olarak Dou Anadolunun yksek blgelerini gemek gerekmektedir. Bu sebeple Dou Anadolunun geit veren yeri transit yolu dediimiz gzerghtr. Transit Yol ise; ran Karadenize balayan, Trabzondan kp Karadenizin Dalarn geitler vastas ile ap Erzuruma inen yoldur 130 . Bununla birlikte, Urartularn mcadele ettikleri Asur Devleti ise bat Sami kkenli bir kavimdir. Devletin kuruluunda Asya kkenli Subarlar da bulunmaktadr. Devlet luuma tarafndan M.. 2000 ylnda kurulmu ve amsi-Adad ve oullar dneminde snrlar geniletilmitir. Asur Devletinin Anadoluya kar izledii politika ise ayr dnemde inclenmektedir; Eski Asur Devleti Zamanndaki Politika (M.. 20001750): Asurlu tccarlarn Anadoluda zengin maden yataklar bulunduunu, Akkad Kral Naram-Sin dnemine ait vesikalardan renmeleri zerine Anadolu topraklar zerinde kolonicilik faaliyeti yrtmlerdir. Amarna andan sonraki Politika (M..14001350): Hitit Devleti ile Asur Devleti arasnda tampon bir devlet olan Hurri-Mitanni Devleti topraklarna hem Hitit hem de Asur Krallarnn sahip olmak istemesi sebebi ile, ad geen devletler arasnda mcadeleler yaanmtr. Ege Glerinden Sonraki Politika: Bu dnemde Asur Devleti Dou Anadolunun yksek corafyasnda ve zengin maden yataklarna sahip bir mecrada devlet kurmu olan Urartulara kar savamtr 131 . Biz ise bu blmde Ege Gleri sonras mcadeleleri ele alacaz.
129 130

Erzen, (1992), a.g.e., 2. Lloyd, (1997), a.g.e., 105. 131 Ekrem Memi, (1999), Asur Devletlerinin Anadolu Politikas, XII.Trk Tarih Kongresinden Ayrbasm, T.T.K., Ankara, 67.

34

Esasnda Dou Anadolu blgesinde ilk balarda merkezi bir devlet bulunmamakta idi. Bu dalk corafyada Uruadri ve Nairi adlar altnda iki beylik hayat srmekteydi. Uruadri ad ise ilk kez M.. 1274 ylndan kalan I. Salmanasar dnemi belgelerinde gemektedir 132 . Beylikler konfederasyonundan merkezi devlet ynetimine gei evresine ise Urartunun Arkaik a denilmektedir. Merkeziletirme hareketi Lupitri zamannda balam, Aramu (M.. 858840) 133 ise bunu gerekletiren kii olmutur. Bu ayn zamanda Asur kral III.Salmanasarn tahta kp birleik Urartu Devleti ile mcadele ettii dneme tesadf eder. Urartu Krallnn bakenti Tupa ise Lupitri olu kral I.Sarduri (M.. 840830) dneminde kurulmutur 134 . Gerek beylikler dneminde gerekse merkezi devlet dneminde Urartu Devletinin savat yegne devlet, merkezi Mezopotamyada bulunan ve sava bir devlet olan Asur Devleti idi. Urartu Devleti, Asur Devleti ile mcadele etmesinin yan sra, Malatya ilinde kurulan Milid Krall engeli sebebi ile bat ynnde fazlaca ilerleyememitir 135 . Kaya kabartmalarndan anlald zere daha ok Asurlular Urartular karsnda stnlk kazanmlardr. Balangta Asur Devleti, Anadolu topraklarndan gm, Babil lkesinden tekstil mamul, kalay madeni iin belki de Afganistana kadar uzanmas sebebi ile ksa zamanda refaha ulamt 136 . Dnemin silah teknolojisinde, dayankll sebebiyle demir madeninin kullanlmaya balanmas, Asur Devletinin ihtiya duyduu demir madeninin ve dier maden yataklarnn daha ziyade Kizzuvatna ve Nairi lkelerinde bulunmas ad geen devletin Anadolunun gney ve dousuna aknlar yapmasnda da birinci sebebi tekil etmitir 137 . Ayn zamanda Ge Hitit ehir Beyliklerinin Asur tehlikesine kar Urartu Krallna gvenerek bu kralla yllk vergi vermesi, blgeye sefer yaplmasnn bir dier sebebini tekil etmekte idi 138 . I.Sarduriun olu puini (M..824-815) ve Onun olu Menua hkmranl zamannda, Asur kral III.Salmanasarn halefleri dnemindeki Asur Devletinin zayflndan faydalanlarak Urartu Devleti snrlarn geniletmitir 139 . Urartu kral I.Argiti dneminde (M..790132

133
134

ilingirolu, (1984), a.g.e., 5.

Memi, (2003), a.g.e., 194.

Yldrm, (1196), a.g.e., 107. 135 Lloyd, (1997), a.g.e., 110. 136 Charles Freeman, (2003), Yunan Msr Roma-Antik Akdeniz Uygarlklar, Dost Kitabevi Yay., Ankara 81. 137 ilingirolu, (1984), a.g.e., 5. 138 Memi, (1999), a.g.m., 71. 139 Memi, (2003), a.g.e., 183.

35 165) 140 Asur Devletinin banda IV.Salmanasar bulunmaktadr. Bu dnemde Asur Devleti henz kendini toplayamamtr. Dolaysyla Urartu Devleti, bu devrin rakipsiz devleti olmutur 141 . Kral Argitinin kitabesinde Asur dana vardm demesi de bunu kantlar niteliktedir. Urartu corafyasnda ormanlarn kaplad alann sk olmas, kereste imalatnn youn olarak yaplmasna imkan tand gibi, Urartu hkimiyet sahasnda olan Urmiye Gl civarnda da at yetiiricilii yaplmakta idi 142 . Savalkta maharetli olan Asur Devleti de svari takm iin bu atlara ihtiya duymakta idi. Bununla birlikte Urartu kral II.Sardurinin, hkmdarl esnasnda (M.. 764735) Asur Devleti i isyanlar sebebi ile sarslmaktayd. Bu durumdan faydalanmasn bilen II.Sarduri lkenin kuzeyindeki hakimiyetini salamlatrp, Kuzey Suriyedeki Asur vasal devletleri Urartu hakimiyetine sokmutur 143 . Esasnda Urartu Krall baarsn, srekli ayn dmanla mcadele ederek, dolaysyla da askeri gcn blmeyerek koruyabilmitir. Asur karsnda baar elde eden II.Sarduri, ynn gneyden douya evirmitir. Dou ynnde randaki Manna lkesine seferler yapmtr. Bunun yan sra kral II.Sarduri gney ynndeki seferlerine de devam etmi, Kutapsi idaresindeki Kommagene Kralln, Hilaruvanda idaresindeki Malatya Kralln malup etmitir. II.Sarduri elde ettii bu baarlar ile ilgili olarak, Frat Nehri kavsinin biraz stnde bulunan bir kayaya baarsn yazdrm ve zellikle gney ynnde seferler yapt vakit Frat Nehri gzergahn izleyip, blgeyi kontrol altna almak iin de kale ina ettirmitir 144 . Ad geen kral Anadolunun gneydou blgesindeki hkimiyetini tesis ettikten sonra, Kuzey Suriyeye topraklarna inmi ve Halep ehrini zaptetmitir. Buradaki hedef ise Asur topraklarnn izole edilmesi, Akdeniz ile ilgisinin kesilmesi, Suriye ve Anadoludaki vasallarndan koparlmasn temin etmekti. Bylelikle I.Sarduri, Urartu Krallarnn unvanlarnda ifade edilen gayeleri gerekletirmeye almtr. Bu gayeler; Urartunun bamsz olmas ve Anadolu-Suriye sahasnda byk bir devlet halinde ykselmesi ve Asur Devletinin yerine gemesiydi. II.Sarduri bu suretle M.. 2.Binde

140
141

Memi, (2003), a.g.e., 194 Gnaltay, (1987), a.g.e., 319. 142 Lloyd, (1997), a.g.e., 105. 143 Memi, (2003), a.g.e., 185. 144 Erzen, (1992), a.g.e., 32-33.

36 Mitanni veya Hitit Devletinin yerini alarak byk bir devlet olmak ve Yakn ark dnyasnn nazm kuvvetlerinden biri haline gelmek gayesini gtmtr. Dier taraftan Asur tahtnda meydana gelen deiiklikle III.Tiglat Pileser Eski Asur slalesini devirerek baa gemi ve dnemin en gl ordusunu meydana getirmitir. Daha sonra III.Tiglat Pileser Anadolu ile Asur Devletleri arasndaki ticaret yoluna engel tekil eden Urartu Devletine kar mcadeleye girmitir. Bunun sonucunda Asur Devleti ve Urartu Devleti arasndaki sava M.. 742 ylnda Kommegenede Kitan ve Halpide meydana gelmi, Asur kral III.Tiglat Pileser, meydana gelen savata Urartu kral II.Sarduriu ar bir yenilgiye uratmtr. M.. 736da tekrar bir Asur hcumu Urartu merkezine yaplm bakent Tupa dahil olmak zere pek ok Urartu ehri yaklp yklmtr. Bu galibiyetlerden sonra Asurlular uzun zamandr hedefledikleri Orta Anadolu ve Akdeniz ticaret yoluna olan balanty kurmulardr 145 . Bylelikle Asur Devleti, Frat ve Murat Nehirlerinin gzergahn izleyerek Orta ve Dou Anadoluya hkim olmak istedii gibi yine bu nehirlerin gzergahn izleyen ticaret kervan ana da sahip olmak istemitir 146 . II.Sardurinin lmnden sonraki Kral I.Rusa dnemi ile ilgili kaynaklar ise bize, Urartu Devletinin daha ziyade Urartu memleketinin kuzeydou ve gneydou ynnde seferler yaptn gsterir 147 . te yandan M..722 ylnda Asur tahtna II.Sargonun gemesi ile bat ynndeki Asur seferleri hz kazanmtr. Hatta II.Sargon, I.Rusann mttefiki olan Muki 148 kral Mita zerine yrm ve Onu malup ederek Mukileri Toroslarn tesine srp I.Rusay mttefiksiz brakmtr. Akabinde, II.Sargonun Urartu seferi M..714 ylnda balamtr 149 . Asur Kral Sargonun kuzey dou ynndeki Medler ile sava halinde olmas ve Medlerin I.Rusa yannda yer almas sonucu Asur Kral ordusunu Urartu memleketinin dou ynnde hareket ettirip, Urmiye Glnn gneyindeki Mana lkesi topraklarna sokarak gne nlarnn bile girmedii karpuzlardan geip Uau Dana (muhtemelen gln dou yakasndaki

145 146

Memi, (2003), a.g.e., 186. ilingirolu, (1984), a.g.e., 6. 147 ilingirolu, (1984), a.g.e., 24. 148 Baz ilmi evrelerce Frigler ile Mukiler ayn kavim olduklar gibi, Muki kral Mita da Frig kral Midas olarak kabul edilmektedir. 149 Memi, (2003), a.g.e., 188.

37 Sehend Da) varp Urartu ordusu ile arpm ve Urartu ordularn yenilgiye uratmtr 150 . Urartu Kralnn II.Sargona yenilmesinde, Kimmerlerin Urartu zerine yaptklar aknlarn ve savalarn da rol olsa gerektir. Dier taraftan II.Sargon Asura dn seferinde, Urartu devletinin doudaki eyalet merkezi olan Musasir ehrini hcumla zaptederek burada Krallk sarayn ve Haldi Tapnan yama edip, pek ok sanat eseri ile tapnaktaki altn ve gm adak hediyelerini ve silahlar Asura gtrmtr 151 . M..714 ylnda Urartu memleketini mahveden ve Kral I.Rusay zntden intihara srkleyen Asur Kral II.Sargonun bu seferi, tarihe II.Sargonun 8. yl seferi olarak gemitir. Saldrlardan sa kurtulan az saydaki Urartu halk ise evredeki kalelere snarak cann kurtarabilmitir. Urartu halkn yok olmaktan koruyan da Van ilinin birka kilometre gney dousunda avutepede bulunan Tupa Kalesinin geit vermeyen duvarlar olmutu 152 . I.Rusann olu II.Argiti (714/3-685) devrine gelindiinde ise, Urartu Devleti, bamszln gerek douda, gerekse batda eski snrlarn koruyarak, kudretli bir devlet olarak devam etmitir. Kimmer aknlarnn younlat ve tehlikeli bir hal ald bu devirde kral uzak snr kesimlerinin koruma gcn arttrarak, bunlar takviye etmek amacn gtmtr. Bylelikle II.Argiti zamannda Urartu Krallnn yeni bir ykseli devrine girdii grlmektedir 153 . Aslnda M..7. y.y.da, Asur kaynaklar kuzeybat ran blgesinde balayan kavimler hareketinden haber verir. Kafkaslarn kuzeyinden Derbent yoluyla ran topraklarna gemi baz Kimmer kabileleri de Urartu Kralln tahribata uratarak batya ynelmi ve Anadolu ilerine girmilerdir 154 . Kimmer meselesi ise, skit aratrmalar ile ortaya km ve buna paralel olarak gelimitir.

Lloyd, (1987), a.g.e., 115. ilingirolu, (1984), a.g.e., 36. 152 Lloyd, (1997), a.g.e., 114. 153 Erzen, (1992), a.g.e., 37. 154 emseddin Gnaltay, (1987b), ran Tarihi-En Eski alardan skenderin Asya Seferine Kadar, I, T.T.K., Ankara, 109.
151

150

38 Bu arada, Urartu Devleti Asur Devletinin kuzey snrlarn tehdit eden Kimmerler ile anlama yapmalar sebebi ile, Kral Asurhaddon skitler ile anlama yapmtr. Antlamann akabinde kral, Hilakku memleketini vurmu, Toroslar aarak Hubuna 155 mevkiinde Kimmerleri malup etmitir. Asur Kral bu olay, 1951 senesinde yaplan Nemrut kazlarnda bulunan silindirde yle anlatmaktadr; Hubuna memleketindeki Kimmerli Teupay btn ordusu ile beraber vurdum. Esas itibaryla Kimmer kuvvetleri ukurovaya kadar yerletikleri halde Asur galibiyeti sonucunda Orta Anadoluya kadar pskrtlm idiler. skit Kavimlerinin de Kimmerleri batya doru sktrmas sonucu Kimmerler batya doru, Anadolu ynnde ilerleyip Orta Anadoludaki Frig Devletini ykmtr. Ad geen bozkr kavmi daha sonra Bat Anadoludaki Lidya Devleti zerine yryp bu devlete de saldrm, Grek sahillerini yamalayp, en sonunda da tarih sahnesinden kaybolmulardr 156 . II.Argiti devrinde ise (M.. 714-685) Urartu Devleti, kuzeybat blgelerinde yenilgi alarak bozkr kavmi olan Kimmerlerin istilasna maruz kalmt. te yandan, II.Argiti Kuzey Suriyedeki hakimiyetini ise diplomatik yollarla salamlatrmaya alm, Tabal 157 Beylii ile ibirlii yapmtr. Bunun zerine Asur kral II.Sargon Kuzey Suriyedeki otoritesini korumak maksadyla ok sayda kale ina ettirmitir. Daha sonra Asur Devletine kar isyana tevik ettirilen Tabal, Kummuh ve Que Krallklar tekrar Asur hkimiyetine girmitir 158 . Esas itibaryla bozkr kavimleri olan Kimmer ve skit kavimlerinin istilas Urartu Devleti ve Asur Devletini birbirleriyle savamaktan uzaklatrp, bu kavimlere kar birlemeye sevk etmitir. Aslnda bu durum en ok Asur Devletinin iine yaramtr, nk Urartu Devleti, bu bozkr kavimlerine kar Asur Devleti nnde doal bir engeldir. Gerekten de skit adna ilk defa Asur imparatoru Asarhaddonun (M.. 680 668) brakm olduu vesikada Akuzai olarak rastlamaktayz. te yandan Musevilerin kutsal kitab olan Tevratn Tekvin blmnde ise skitler Gomerin olu Akenaz 159 olarak gemektedir. Bununla birlikte arkeolojik buluntulardan anlaldna gre, skit kabilelerinin ve akraba kavimlerin M.. 1.Bin yl ierisinde igal ettikleri

155 156

Konya Ereli. Bkz. Memi, (2003), 81. Ekrem Memi, (2005a), skitlerin Tarihi, izgi Kitabevi, Konya, 4445. 157 Doudan Malatya, gneyden Kilikya memleketleri ile evrilidir. Bkz. Memi, (2003), a.g.e., 162. 158 ilingirolu, (1984), a.g.e., 24. 159 Tekvin, X, 4.

39 saha olduka genitir. Bu alan Tuna nehrinden inin bat snrna kadar uzanmaktadr 160 . Douda byk in Seddinden, kuzeyde Sibiryadan, gneyde Tanr Dalarna, batda ise Tuna Havzasna, Macaristan ovalarna kadar uzanan, dou-bat ynnde yedi bin kilometreyi aan geni bozkr kuandaki corafi alan, genelde skitler olarak tanmlanan gebe uluslarn, yaylma blgesi olarak tanmlanmaktadr 161 . te yandan skitler, Kafkaslar Derbend Geidi vastasyla aarak, Azerbaycana inmilerdi. ran corafyasna yaptklar tahribattan sonra ran ve n Asyada 28 yl hkm srmler, istila dalgalarn Akdeniz kylarna dein uzatmlardr. Bylelikle Asur Devletinin zayflamas ve yklmasnda rol oynamlardr 162 . Bu arada Herodotosa gre ise; Skythler (skitler), Kafkas Dalarnn kuzeyinden saparak, Medler ile savaa tutumular, onlar malubiyete uratp tm n Asyaya yaylmlardr. Daha sonra Msr Devletine doru yneldikleri esnada Msr firavunu Psammetikosun, skit birliklerini hediyeler sunarak Msr topraklarndan uzaklatrmas sonucu, Suriyeye ynelmilerdir. Suriyede tahribata yol amamalarna ramen, az ileride ki Aphrodite tapnan yama etmilerdir. Daha sonra Asya topraklar 28 yl skit hkmranl altnda kalm, fakat Med Krallnn tekrar toparlanp glenmesi ile Med egemenliine girmilerdir 163 . Anlaldna gre bozkr kavimlerinin saldrsndan kaamayan Asur Devleti, M.. 685645 yllar arasnda Kafkaslar zerinden Bat Asyaya ilerleyen Kimmer ve skit kavimleri ile savam, Urartu Devleti de bir sreliine rahatlamtr 164 . Bunda, II.Rusann ustaca bir politik manevra ile bu istila tehlikesinden kurtulmak iin skitleri Manna lkesine ynlendirmesinin byk etkisi vardr. Nitekim Toprakkalede bulunmu bir kil tabletteki ifade, II.Rusann bu diplomatik baarsn ak bir ekilde gstermektedir 165 .

160 161

Memi, (2005a), a.g.e., 24. Taner Tahran, (2002), n Asya Dnyasnda lk Trkler Kimmerler ve skitler, Trkler, I, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 598. 162 Gnaltay, (1987b), a.g.e., 112. 163 Herodotos, (2001), a.g.e., 52. 164 Yldrm, (1996), a.g.e., 115. 165 Erzen, (1992), a.g.e., 38.

40 Grlyor ki skit saldrsn bir sreliine bertaraf eden II.Rusa, krall yenileme faaliyetlerine girimitir. Bu arada oluan skit-Manna ittifakn Asur kral Asarhaddon (M..680668) bozmu, hatta Asur kral kzn skit beyi Bartuta ile evlendirip ilikileri salamlatrmtr. te yandan II.Rusa yaklaan Med tehlikesine kar M..645 dolaylarnda Asur kral Asurbanipal ile ittifak kurma yolu aramtr. II.Rusadan sonra tahta geen olu III.Sarduri (M..645-635) babasndan daha da ileriye giderek Asur hakimiyetini tanmak istediini belirtmitir 166 . Gerekten de Dou Anadolu blgesi, Transkafkasya ve ran ile Anadolu arasndaki oynam olduu tarihi rol aka gzler nne sermitir. Hibir blge ile mukayese edilemeyecek ekilde ok sk ve kesintisiz bir iskn geirmi olan blgede, zellikle corafi yapsndan kaynaklanan eriilmezliinin avantajn, tm eskia medeniyetleri kullanmlardr. Netice de Anadolunun ats olarak anlan Dou Anadolu blgesine saysz aknlar yaplmtr. Bat ynnden yaplan aknlar da daha ziyade Anadolu ilerine Ege kylarndan nehir yataklarnn oluturduu vadiler ile ilk olarak Anadolu blgesine daha sonra ise Frat Nehri engeli alarak Kuzey Mezopotamyaya inilerek gereklemi, Dou Anadolu blgesine temas olmamtr. Grld zere Anadolunun maden yataklarna sahip olmay hedefleyen hatta Anadolunun merkezinde M.. 19501750 yllarnda kendi ticaret kolonilerini kurup eskia tarihinin ilk smrge hareketini gerekletiren Asurlular, Hitit Devletinin tarih sahnesine kmas ile ticaret faaliyetlerinin hzlarn azaltmlar, Hitit Devletinin Deniz Kavimleri G ile yklmasyla da tekrar smrge hareketlerine balamlardr. Fakat maden yataklar asndan zengin olan Dou Anadolu blgesinde ayn ticari faaliyeti gerekletirmeleri corafyasnn engebeli ve yksek oluundan dolay zor olmutur. Blgeye, bata beylikler halinde yaayp daha sonra merkezi bir otorite altnda birleen Urartu kavminin yerlemesi ile Asur tccarlar iin durum gittike zorlamtr. Savamakta maharetli Asur ordularnn Urartu corafyasna girerken izledii gzergah ise daha ziyade Kuzey Suriye boyunca Frat ve bu byk nehri Dou

166

Memi, (2003), a.g.e., 190-191.

41 Anadoluya balayan kolu Murat Nehri izlenip, daha sonra bu nehrin geilmesi ile olumutur. Urartu Devleti, Asur tehlikesinin yan sra bozkr kavimleri olarak adlandrlan Kimmer ve skit Kavimlerinin de istila hareketlerine maruz kalmtr. Her ne kadar politik baarlar gstererek kendini az da olsa bu kavimlerin ykc hareketlerinden uzak tutmay baaran Urartu Devleti, ad geen kavimlerin saldrlar neticesinde olduka zayflamtr. Kimmer ve skit kavimlerini Urartu corafyasna ulamak iin izledikleri gzergh ise, Tebriz ve Erzurumdan geerek ya Trabzon ve Karadenize ya da Orta Anadoluya ve Silifke yaknlarna ulamaktadr 167 . 1.1.3. Lidya - Med Mcadelesi Eskia tarihinde Kk Menderes, Byk Menderes ve Gediz Irmaklarnn bulunduu Anadolunun bat sahasna Lidya memleketi ve M..7.y.y.n ilk yarsnda devlet kuran halka da Lidyallar denilmektedir. Herodotosa gre; Lidya Devletini Heraklitler slalesi kurmutu. Lidya Devletinin kurucusu saylan Giges M.. 687 ylnda kral olup, hemen ardndan Miletos 168 , Smyrna 169 , Kolophon 170 ehirleri zerine ordu gndermiti 171 . Bununla birlikte Egeli kavimlerin Anadoluyu istilas sonras birka yz yl boyunca dank halde yaayan Bat Anadolulu ehir devletleri M..7.y.y.a doru Lidya Devletinin hkimiyeti altnda birlemilerdir 172 . Gerekten de Lidya Krallnn kurucusu olan Giges, douda Asurlular, batda yonyallar iyi geinerek, Lidya lkesini dou ile batda ticaretin transit merkezi olacak bir konuma getirmitir. Bu sebeple Ege sahillerinden adalara alan yolu, Anadolunun merkezine Kzlrmakn dou yakasna balayan lkeler ile birletirmitir 173 .

167 168

Jean-Paul Roux, (2001), Orta Asya Tarih ve Uygarlk, Kabalc Yay., stanbul, 3. Milet. Bkz. Lloyd, (1997). 169 zmir-Bayrakl. Bkz. Lloyd, (1997). 170 Deirmendere. Bkz. Bean, (2001), 5. 171 Memi, (2003), a.g.e., 195. 172 Gnaltay, (1987b), a.g.e., 349. 173 Gnaltay, (1987a), a.g.e., 352.

42 te yandan M.. 13.y.y.da ran yaylasnda varln grdmz Med kavmi uzun yllar, Mezopotamyadaki III.Ur Hanedanna (M..2060-1960) ve Eski Babil Devletine (M..1850-1550) son veren Elam hakimiyeti altnda yaadktan sonra M..750 ylnda kendi devletlerini kurmutur. Bu arada, Kimmerler, Urartu ve Frig Devletlerini yakp yktktan sonra srann kendisine geldiini sezen Kral Giges bu bozkr kavmine kar Asur kralndan askeri destek istemi, fakat Asur Devletinin Kimmer kavmi ile bar yapmas zerine istenen yardm salanmamtr. Bunun zerine Msr firavunu I.Psammetik ile ittifak kurma yoluna gidilmitir. Kral Gigesin Kimmerler tarafndan ldrlmesi, bize, Msrdan da yardm almadn gstermektedir. Gigesten sonra iktidara gelen Alyattes Kimmerleri malup etmeyi baarmtr. Kimmerlerin malubiyetinden sonra Anadoludaki kargaa ortam durmam, bu seferde Kzlrmak nehrinin dou ynn kapsayan havzada Med egemenlii balamtr 174 . Med kral Keyaksarn Kimmerleri malup edip, kralln snrlarn Kzlrmak deltasna kadar geniletmesi sebebi ile Lidya Kral Alyattes ve Med Kral Keyaksar kar karya gelmilerdir. M.. 28 Mays 585 ylnda vuku bulan sava esnasnda, gne tutulmas meydana gelmesi ile bunu ilahi bir iaret sayan taraflar, savaa artsz son vermilerdir. Babil prensi Nabukadnesar ve Kilikyal Siyennesin hakemliinde her iki lkenin snrlar Kzlrmakn bats Lidya Devletinin, dousu Med Devletinin olmak zere taksim edilmitir 175 . Doudan gelen saldrlara kar tampon grevini stlenen Lidya Krallnn Medler tarafndan malup edilmesi ile, on Kent Devletikleri ran hakimiyetine girmeye balamtr 176 . Nitekim Kral Alyattesin lmesi zerine de Kroisos Lidya kral olmutur. Olu Atysin lmnden olduka ok znt duyan Kroisosun yas, Kambyses olu Kirosun Kyaxares olu Astyagesi bozguna uratmas ve Pers ulusunun kalabalklamas sonucu bir anlamda mecburen sona ermitir 177 . Med kral Astyagesin, Pers slalesinden Kyros tarafndan malup edilmesi zerine Anadoludaki Med hakimiyeti yerini Pers hakimiyetine brakmtr. Aslnda Med kral Astyages, Kyaxares olu, Kroisosun kayn idi ve Kambyses olu Kyros tarafndan krall elinden alnmt. Kroisosun Kappadokiaya sefer amasnn bir nedeni Astyagesin cn
174 175

Memi, (2003), a.g.e., 196. Gnaltay, (1987b), a.g.e., 354. 176 Ekrem Akurgal, (1997), Anadolu Kltr Tarihi, Tubitak Yay., Ankara, 287. 177 Herodotos, (2001), a.g.e., 30-40.

43 almak dier nedeni ise imparatorluunun topraklarn geniletmek isteyen bir kral olmakt. Bu arada Msr firavunu Amasisin Pers kral Kyrosa kar, Kroisos ile ittifak yapmas zerine, Pers ve Lidya ordular Pteria ehri dolaylarnda mcadeleye balamlardr. Kroisos Delphoi tapnana sunular sunmu ve Delphoi khinine Persler ile savasn m ya da dost bir lkeden yardm alsn m diye sormutur. Khinlerden gelen cevap, bir kralln devrilecei baarl olmak istiyorsa Yunanllarn en gllerine bavurup dostluklarnn salamas gerektii dorultusundadr. Bu kehanetlerin zerine Kroisos Yunanllarn en glleri olan

Lakedaimonlularla ve Atinallarla anlama yoluna gitmitir. Kroisos, Miletoslu Thalesin gstermesi zerine, askerlerini bir kpr vastas ile Halys (=Kzlrmak 178 ) rmandan geirmitir. Kroisos ve ordusu Kappadokiadaki Pteria (=Boazky 179 ) mevkiine varp konaklam ve Suriyeli olarak adlandrdklar Asyal halklarn yurtlarn yamalayp, yre sakinlerini Lydia lkesi iin kleletirmitir. Kyros da ordusunu toplam ve ilk olarak oniallara eliler gnderip Kroisosa kar ayaklanmalarn tevik etmeye almtr 180 . Esas itibaryla Lidya ordusu bu savata malup olduu vakit kral Kroisos Lidyann baehri Sardese kamtr. Lidya Devleti en parlak dnemini kral Kroisos hkmranlnda yaamsa da devlet ordusunun paral askerlerden olumas, Onun Pers kral Kyros karsnda malup olmasna sebep olmutur 181 . Kroisosu kovalayan Kyros, Sardes ehrine girip buray zaptetmitir. Lidyann dmesinden sonra da tm Anadolu Pers egemenliine girmitir 182 . 1.1.4. Frig - Kimmer Mcadelesi Anadoluya yabanc bir kavim olan Frigler, Ege Gleri esnasnda Trakyadan Anadoluya gelmilerdir 183 . Frigler, Hitit egemenliinin son bulduu geni alana
178 179

Bkz. Memi, (2003), a.g.e., 22. Gnaltay, (1987a), a.g.e., 42. 180 Herodotos, (2001), a.g.e., 41. 181 Gnaltay, (1987b), a.g.e., 356. 182 Memi, (2003), a.g.e., 197. 183 Yldrm, (1996), a.g.e., 123.

44 yaylarak bu topraklar zerindeki Hitit ehirlerinin harabeleri zerine kendi ehirlerini kurmulardr 184 . Esasnda Friglerin kkeni ve Anadoluya nasl geldikleri, henz kesin olarak tespit edilememitir. Ege gleri ile Anadoluya Makedonya ve Trakyadan boazlar yoluyla geldiklerini savunan bilim adamlar, Asur vesikalarnda geen Egeli kavimlerden Mukilerin Frigler olduunu savunmaktadr. Yine Asur kral II.Sargonun savat Muki kral Mita ile Yunan kaynaklarnda geen Frig kral efsanevi Midasn ayn ahsiyet olduu dnlmektedir. Dier bir gr ise Friglerin M.. 8. y.y.da meydana gelen Trak kavimleri g ile Anadoluya geldiklerine dairdir 185 . Nitekim Anadoluya gmeyen Friglerin bir blm, M..5.y.y.n ilk yarsnda hala Makedonyada yaamakta idiler 186 . Dier taraftan Herodotosa gre ise Frigler Anadoluda merkezi bir devlet kurmadan nce Balkanlarda, Makedonyada Brigler ad altnda yaamakta idi 187 . te yandan Strabona gre; Bithyniallarn gney snrnda, Mysia Olymposu denen dan etrafnda Mysiallar ve Frigyallar oturmakta idi 188 . ivi yazl Asur vesikalar, Ge Hitit Hiyeroglif yazs ile yazlm kitabeler ve Urartu vesikalar da Frigler hakknda nemli bilgiler aktarmaktadr. nceleri Marmara Denizinin gney kylarnda oturan Frigler 189 , M..9.y.y.da Gordion merkez olmak zere, Orta Anadoluda Malatya, batda Afyon ve Manisaya kadar uzanan topraklara hkim olmulardr. M..8.y.y.da Anadoluda sz geen siyasi bir g olan Frigler, bat Anadoludaki ykselen deer Lidyallar sebebi ile Anadolunun bu yakasna nfuz edememilerdir 190 . Esasen Frigya blgesinin ekirdeini meydana getiren alan Sangarios (Sakarya) nehri evresidir 191 .

184 185

Dndar Tokgz- Uur can, (1982), Frigya, Uur Ofset Tesisleri, Eskiehir, 5. Memi, (2003), a.g.e., 157. 186 Sevin, (2001), a.g.e., 193. 187 Herodotos, (2001), a.g.e., 14-35. 188 Strabon, (2000), Geographka, Arkeoloji ve Sanat Yay., Kanat Basmevi, stanbul, 71. 189 Sevin, (2001), a.g.e., 194. 190 Memi, (2003), a.g.e., 169-170. 191 Tokgz, vd., (1982), a.g.e., 5.

45 Frig Devleti, kral Midas zamannda, doudaki Urartu Devleti ile Asurlulara kar ittifak yapmtr 192 . Bylelikle Asur kaynaklarnda Frig Devleti ad, Kral II.Sargon dnemine ait bir tablette, M.. 720-721 yllar arasnda Frig kral Midasn Mazaka (Malatya) ve Tyanaya (Bor) yapt bir sefer neticesinde gemitir 193 . Asur Devleti Hitit Devletinin yklmasndan sonra n Asyada iktidar olma mcadelesine girdii vakit Friglerin Anadoludaki hkimiyetini de sarsan aknlar yapmtr. Yunanllarn, znde dokunduu her eyi altn yapan bir kimlie brndrd Frig kral Midasn hkmdarl dneminde ise, Anadolu Bozkr kavimlerinden Kimmerlerin tehlikesi ile kar karya gelmitir. Tevratta Gomerler 194 , Asur vesikalarnda ise Gimirrailer olarak geen Kimmer kavmi M..8.y.y. sonlarnda, skitlerin kendilerini yerlerinden oynatmas ile Kafkasya zerinden Dou Anadoluya girip Frig lkesinin gvenliini tehdide balamlardr 195 . Kimmerler M.. 714 dolaylarnda ilk nce Dou Anadoluda hkimiyet sren Urart Devletinin paralanmasnda rol oynayp, batya doru ilerlemelerini srdrerek Frig topraklarna ulamlar ve Urartu Devleti gibi Frig Devletini de malup etmilerdir (M.. 690). Malubiyetten sonra Frig kral Midas bir srn kann ierek intihar etmitir 196 . Kimmer saldrs sonucu Frigler malubiyete uram ve Frig Devleti M.. 7. y.y.n ilk eyreinde kmtr. Midasn lmnden sonra Frig Krall km olmakla birlikte, tarih sahnesinden tmyle silinmemitir. Gordion eski geleneklerde bir kesinti olmakszn bir bakent hviyeti tamasa da, yeniden yerlemelere sahne olmutur. Buna karlk Kimmer saldrlarndan canlarn kurtarabilen kral ailesine mensup kiiler Yukar Sakarya vadisine, ya da Hattua ve Pazarl gibi merkezlere ekilip, burada M.. 547 ylna dein bamsz olarak yaamlardr. Ayn tarihte, Lidya ile Pers kuvvetleri arasnda yaplan savata Frig Kral Artakamas, Lidya Kral Kroisosun yannda yer almtr. Lidya Krallnn Pers kuvvetleri karsnda yklmas zerine Frigya topraklar da Pers satraplklarna dhil olmutur 197 .

192 193

Gnaltay, (1987b), a.g.e., 332. Gnaltay, (1987b), a.g.e., 336. 194 Tekvin, X, 3. 195 Yldrm, (1996), a.g.e., 129. 196 Memi, (2003), a.g.e., 171. 197 Sevin, (2001), a.g.e., 195.

46 Kimmerlere gelince; bunlar Frigya topraklarn yakp yktktan sonra batya ilerlemelerini devam ettirip onya ehirlerinden zmir (Smyrna) ve Mileti (Miletos) de yamalamlardr 198 . Bu arada baz Kimmer boylar da, Orta Anadoludan kuzeye, Amasya yresindeki Paphlagonia blgesine ynelerek, kuzeye alan doal tarihi yolu takiben, Karadeniz sahillerine ulamtr 199 . Frigya topraklarnn daha sonra srasyla Pers, Makedon ve Hellenistik Krallklarn hkimiyeti altna girdii grlmektedir. Ancak ksa zaman sonrasnda ise blge Bergama Krallnn hkimiyetine girmi, daha sonra ise Roma mparatorluunun bir eyaleti konumuna gelmitir 200 .

198 199

Memi, (2003), a.g.e., 172. Tahran, (2002), a.g.m., 604. 200 Tokgz, vd., (1982), a.g.e., 12-13.

47

KNC BLM BATI KAPISI

Anadolunun Marmara, Anadolu ve Ege Denizi arasnda kalan blgesi Bat Anadoluyu tekil etmektedir 201 . Esas itibaryla Yunanllarn Deniz Tanras Tetisin olu Agienden 202 ismini alan Ege Denizi, hem Anadolunun bat blgesine adn vermi, hem de denizin her iki yakasnn halklarnn da zaman zaman kar karya gelmesine sebep olmutur. Nitekim, dalk alanlarn ok yer kaplad ve snrl miktarla tarm alanlarna sahip Yunan corafyasndan, verimli topraklar bulunan Anadolunun bat ve gney kylarna aknlar olmutur. Nitekim Yunanllar, anayurtlarn tekedip darya aldklar vakit Ege Denizi engelini amak iin Yunan topraklar ile Bat Anadolu kylar arasnda durak yeri olan Girit Adasn kullanmlardr. Gerekten, Anadolunun kuzeyden ve gneyden yksek sradalarla kuatlm olmas ve pek az yerden geit vermesi, bu ynlerden yaplacak olan birok kavimler gne imkn tanmazken, Bat Anadolu blgesindeki dalarn denize dikey olarak uzanmas, pek ok istilacnn bu da oluklarndan geit bularak, Anadolunun ilerine kadar ulamalarn mmkn klmtr 203 . ksmlara ulatrma bakmndan ok iyi ynelmi durumda olan vadiler, ayn zamanda blgenin kalknmasnda da etkili olmutur 204 . te yandan stanbul ve anakkale Boazlar da Avrupa ile Asya arasnda denizden birer kilit noktasn tekil etmektedir 205 . Sz konusu iki geit tarih boyunca nemli rollerini oynamaya devam etmilerdir. Tarihi sre ierisinde bir ok istilaclarn

201 202

Gnaltay, (1987a), a.g.e., 6. Azra Erhat, (1972), Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 21. 203 Ekrem Memi (1993a), Eskia Tarihinde Dou-Bat Mcadelesi, S..Eitim Fakltesi Yay., Konya, 26. 204 Gnaltay, (1987a), a.g.e., 13. 205 Alkm, (1959), a.g.m., 59.

48 gei gzergah durumunda olan stanbul Boaz M..1.Binyln ortalarna doru Pers Kral I.Dariusun Trakyaya geisinde de ayn grevini ifa etmitir. nk Kral I.Darius Kk Asyann fethini tamamladktan sonra ynn Yunan yarmadasna evirmi, M.. 511 ylnda stanbul Boaznn tesine sefer dzenlemitir. Ayrca bu sefer esnasnda Efesos ve Miletos tiranlar asker ve gemi yardmnda bulunmulardr. Kral Darius akntnn ters ynnde gemileri skca birbirlerine balatarak bir kpr ina ettirmi ve ordusunu bu ekilde stanbul Boazn aarak, Yunanistan yarmadasna geirtmitir 206 . Pers kral Kserkses ise M.. 480 ylnda Yunanistana dzenledii bir sefer esnasnda anakkale Boaz zerinden, Abydos ile Sestos kentleri arasna kpr kurdurmutur. Kserksesin kara ordusu ise Nevehir, Konya, Tuz Glnn kuzeyinden geip Akehire inen ve Dinar yolunu izleyen gzergh takip etmitir. Daha sonra Pers kralnn kara ordusu Kolosia 207 ve Hierapolisten 208 geip, Sarda ulamtr. Ordu k mevsimini Sardda geirdikten sonra, kuzey batda Bergama ynnde ilerleyerek Dikiliye girmi ve kyy izleyerek Edremite varmtr. Buradan hareketle de anakkale yarmadasna ulamtr 209 . Nitekim anakkale Boaz Avrupa ile Asyay ayran bir boaz olduu halde, stanbul Boaz bu iki ktay birbirine balamaktadr 210 . Ad geen boazlar ise, almamzn Bat Kaplarn oluturmaktadr 211 . Tarihi devirlerde nemli yollar, bugn de olduu gibi, sz geen giri kaplarndan faydalanlarak gzerghlarn bulmutur. Aslnda Eskiada, batda Ege limanlarndan (Foa, zmir, Pirene, Miletos gibi) douya doru uzanan en nemli yola rnek olarak, mehur Kral Yolu gsterilmektedir 212 . Malum olduu zere bu yol Gediz vadisinde, bugnk Salihli ehri civarnda harabeleri bulunan Sardtan geerek, douda Elamn baehri Susa varmakta idi. Buna benzer daha az nemli yollar da vard. te Eskiada Anadolunun bir kpr rol oynad, batdan douya doru

Lloyd, (1997), a.g.e., 125. Denizli-Honaz. 208 Denizli-Pamukkale. 209 Lloyd, (1997), a.g.e., 130-131. 210 Gnaltay, (1987a), a.g.e., 9. 211 Fruzan Knal, (1953), Arzawa Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, T.T.K., Ankara, 3. 212 Kral Yolu batdan douya doru olan geilerde olduu gibi, doudan batya doru olan geilerde de kullanmtr.
207

206

49 uzanan, genel olarak byk vadi oluklarn takip eden bu ana yollardan anlalmaktadr 213 . te yandan Anadoluyu Ege Denizine ve dolaysyla Avrupaya balayan nemli geitlerden biri de, anakkale Boaz blgesidir. anakkalenin Anadolu kys alak ve az engebelidir. Boazn giriini gsteren Sigeia (Sige) burnuyla, Asya kalelerinin bulunduu arazi ise alaktr. Kaz Da ise kydan uzakta Troya ovas denilen geni araziyi kendisiyle deniz arasnda brakarak ykselmektedir 214 . Anadolunun bat kys boyunca gneye indiimizde de ky blmnn tamamna yaknn oluturan Ege Blgesinde drt byk nehir vadisi bulunmaktadr; Kaikos (Bakray), Hermos (Gediz), Kaystros (Kk Menderes), Maindros (Byk Menderes) ile Ege platosu, kuzeyden gneye Eskiehir, Afyon, Dinar hattnda sonlanmaktadr 215 . Dier taraftan Eskiada Anadoluda byk kervan yollar Anadolu corafyasn batan sona kat etmi, ayn zamanda g gzerghlarn da oluturmulardr. Bu yollarn durak yerleri ise, stanbul ve anakkale Boazlar ve bir liman kenti olan zmit ve Bandrma ehirleri idi. Buralardan hareketle Eskiehir zerinden Anadolunun merkezine ulalyordu. Batdan gelilerde kullanlan dier bir yol da zmir, Efes ve Milet gzerghlarn takiben, Dinar platosuna ulalarak yaplmaktayd 216 . Bununla birlikte Yunanistan kysndan Anadolu topraklarna gei iin Ege Denizinde bulunan adalar birer kpr olarak kullanlmtr. Dier taraftan Yunanllarn ve Yunanllarn deyimiyle Yunanl olmayanlar iin sylenen Barbarlarn katld, M.. 407 ylnda Kk Asya valisi olan Kyrosun, aabeyi II.Artakserkesi tahttan indirmek zere Babile yapmaya karar verdii seferin anlatld Ksenephonun Anabasis adl eserinde, ordu, M.. 401 ylnda Sard ehrinden yola karak, gneye doru yol alp Laodikeia yaknlarnda Menderes Irman gemi, Kleniaiya (Dinar) gelmi, buradan sonra yanl bir yol alla Peltaiye (ivril) uramtr 217 . Eser; Sard ehrinden, Gney Mezopotamyadaki Kunaksaya varan ve burada Kyrosun Artakserkese kar verdii taht mcadelesini, Kyrosun lmn ve Yunan askerlerinin, Dardonoslu Timasion, Akal Ksabthikles, Arkadial

213 214

Grsoy, (1975), a.g.m., 27. Texer, (2002), a.g.e., 32. 215 Lloyd, (1997), a.g.e., 6. 216 Lloyd, (1997), a.g.e., 8. 217 Ksenephon, (1998), Anabasis(On Binlerin Dn), ev. Tanju Gkl, Sosyal Yay., stanbul, 137.

50 Kleanor, Akal Philesios, Atinal Ksenephon komutanlnda geri dn yolculuunu anlatrken Kk Asya yollarn da zetlemektedir 218 . Bu eve dn yolculuu boyunca Yunan ordusu Pers birliklerinin saldrlarna maruz kalm, yolun uzakl ve yoruculuu, nehir engellerinin zorluu, mevsim deiiklikleri Yunan askerlerinin ya lmesine ya da yaralanmasna neden olmutur. Yunan askerleri yukarda belirtilen gzergh boyunca, geip gittikleri yerlerde kendilerine rehberlik etmesi iin yerli ahaliden klavuzlar semilerdir 219 . Dier taraftan Bat- dou dorultusunda uzanan bir baka yol ise; Ege Denizi kylarndan balayarak Gediz Vadisi boyunca Sard, Satala, Uak, Ktahya, Eskiehirarhyk, Yasshyk zerinden Ankaraya ulap buradan da eitli ynlere dalyordu. Bunlardan biri kuzeydouya Amasya, Tokat, Sivas, Malatya zerinden Mezopotamyaya; bir dieri douya doru Byknefes zerinden Sivasa; gneydouya inen bir bakas da Aksaray, Kemerhisar, Pozant, Glek Boaz zerinden Tarsus ve buradan Amanos Da zerindeki Belen Geidi ile Suriyeye varyordu 220 . Yunan ve Roma Devletleri de Suriye-Fenike limanlar ile, ve dier taraftan da Bat Anadolu sahillerini kullanarak Ge Hitit ehir Devletleri ile temasa gemilerdir 221 . 2.1. BATI KAPISI TAKP EDLEREK YAPILAN MCADELELER 2.1.1. Ege Gleri M.. 12.y.y.n balarnda, Anadolunun merkezindeki Hitit Devletine ait vesikalarn birden bire sustuunu grlmektedir. Bunun sebebi; Hitit Devletini ykla gtren Anadolunun Karadeniz kylarnda yaayan Gaka kavimleri olmasnn yan sra, Eskia tarihinde Ege Gleri ya da Deniz Kavimleri G olarak anlan kavimler hareketidir. Bu aknlardan kaabilen Hitit halk Toros Dalarnn dousuna

218 219

Ksenephon, (1998), a.g.e., 88. Daha geni bilg iin. Bkz. Ksenephon, (1998), a.g.e. 220 Sevin, (2001), a.g.e., 6. 221 Memi, (2003), a.g.e., 256.

51 ekilerek Mitanni ve Hurri halk ile birleip umumiyetle Ge Hitit Beylikleri olarak isimlendirilen ehir devletlerini oluturmulardr 222 . Esasnda Ege Gleri ya da dier bir adyla Deniz Kavimleri G, deniz ve kara yolu takip edilerek, M.. 13. yzyln sonlar (M..12251200) ile M..12. yzyln balarnda (M..1190) olmak suretiyle iki aamada meydana gelmitir. G dalgasna bu isimlerin verilmesinin nedeni ise gleri meydana getiren kavimlerin Ege denizindeki adalarda ve kylar Ege denizine bakan yerleim yerlerinde yayor olmas veya denizin batsndaki kara alanlarndan deniz yoluyla Anadoluya ulamalarndan kaynaklanmaktadr 223 . Nitekim Ege blgesi, Ege Denizi ile evrilen veya snrlanan adalarla Asya ve Avrupa ktalarnn kylarn, yani Yunanistan, Makedonya ve Trakyann dou, Anadolunun ise bat ve gneybat kylarn iine alan blgelerdir. Deniz, bu blgenin eitli blmlerini birletirmekte byk rol oynad iin, Msrllarn Ege Kavimlerini Deniz Kavimleri olarak gstermeleri corafi bir realiteyi de aa vurmaktadr. Esas itibaryla Ege blgesi genilii hibir yerde 400 km.yi amayan bir drtgen eklindedir. Kuzeyi Trakya kylar, Boazlar ve Troya blgesi, gneyi Rodos, Karpatos, Girit ve Kitera adalaryla sralanm olan bu blgenin iinde birok ada vardr. Trakya ile Aiolya 224 kylar arasnda Tasos (Taoz), Samotrake (Semendirek), mbroz (mroz) ve Lemnos (Limni), bunlarn gneyinde Sporadlar ve Lesbos (Midilli), Attika ve Karya kylar arasnda ise Kiklad adalar yer alm bulunmaktadr. Batda Evboia (Eriboz), douda Khikos (stanky) adalar gerek Yunanistan gerekse Anadoluyu denize doru uzatmakta ve bu iki kara paras arasndaki mesafeyi ksaltmaktadr. stanbul ve anakkale Boazlarnn yan sra, bu adalar topluluu Yunan karasndan Anadoluya geilerde birer durak noktas vazifesi grmlerdir 225 . Bu arada Ege Glerinin M..13.y.y.n sonlar ve M.. 12.y.y.n balarnda vuku bulun iki periyodu hakknda bilgi veren kaynaklar iki ana balk altnda toplamak mmkndr;

222 223

Gnaltay, (1987b), a.g.e., 119. Memi, (2003), a.g.e., 145. 224 zmir Krfezinin kuzeyi. Bkz. Arif Mfid Mansel, (1999), Ege ve Yunan Tarihi, T.T.K., Ankara, 90. 225 Mansel, (1999), a.g.e.,1.

52 1)Yazl Kaynaklar 1.1)Msr Orijinli Vesikalar 1.1.1)Merneptah Dnemine Ait Kaynaklar (M.. 12361223) (Birinci G Dalgas) 1.1.1.1) Karnak Kitabesi 1.1.1.2) srail Steli 1.1.2)III. Ramses Dnemine Ait Kaynaklar (M..11981167) (kinci G Dalgas) 1.1.2.1) Medinet Habu Zafer Kitabesi 1.1.2.2) Byk Haris Papirs 1.2)Ugarit Mektuplar (Birinci G Dalgas) 1.2.1)Ugaritica V.23 RSL 1; Alaya Kral Pagann Ugarit Kral Ammunapiye gnderdii mektup. 1.2.2)Ugaritica V.24. Rs 20.238; Ugarit Kralndan Alaya kralna cevaben yazlan mektup. 2)Arkeolojik Kaynaklar; Gerekten de g gzerghnda, g eden kavimlere ait maddi kalntlar bulunmutur. Gzergh dorultusunda, kavimlerin yakp ykt ehirlere ait kaln kl katmanlarna rastlanmtr. kinci bir arkeolojik buluntu ise, Medinet Habu Zafer Kitabesinin yan banda yer alan kabartmalardr. Bu kabartmalar bize, deniz kavimlerinin sava tehizat, ve giyim-kuamlar hakknda bilgi vermektedir 226 . te yandan M..2.Binylda, Anadolu ve evresinin siyasi manzarasna baktmzda Egede en nde gelen kralln Girit adasndaki Minos Krall olduu grlmektedir. Bat Anadolu kylarnda ise eitli kent devletleri bulunmakta idi. Anadoluda merkez Hattua olmak zere Hitit Devleti, Kuzey Suriyede Mitanni Devleti, Mezopotamyada Babil ve Asur Devletleri Msr da ise Msr Devleti varlklarn devam ettirmekte idiler. Her ne kadar Ege Gleri ykmna maruz kalmasalar da Ege Gleri ile ada olan Asur krallar da; I.Tukulti Ninurta

226

Memi, (2003), a.g.e., 146-150.

53 (M..1242-1206), Asur-nadin-apli (M.. 1205-1203), III.Asur Nirari (M.. 12021197), Enlil-Kudur-usur (M.. 1196-1192), Ninurta-apel-ekur (M.. 1191-1179), Assurdan (M.. 1178-1133)dr 227 . Gerekten de genel kabul gren gre gre, Ege Glerinin nedeni tamamen ekonomiktir. nk Ege kavimleri, hareketlerine Yunanistandan balamlard. 228 . Yunanistan yarmadas, dalk alanlarn ok yer kapsamas nedeniyle tarma elverili deildi, topraklarn yetersiz olmas nedeniyle tarm yaplamam, dolaysyla ktlk balamtr. Buna bir de artan nfus eklenince kavimlerin bu g dalgasn balatmalar kanlmaz olmutur. Bu hareketin nde gelen nedenlerinden biri ekonomik temellere dayandrlsa da, Ege ve Dou Akdenizde byk sarsntlara neden olan bu g hareketinin bir baka nedeni de, kuzeyde Balkan Yarmadasndaki llir ve Trak kavimleri arasnda vuku bulan atmalara dayandrlmaktadr. Glerin nedenini Orta Avrupada arayan bilim adamlarna gre, Trak Kavimlerinin igali altnda bulunan Balkan yarmadasnn gneybat blgelerine liryallarn girmesi zerine, baz Trak kavimleri zellikle de Frig ya da Brigler, Boazlar zerinden Anadoluya geerek nce Troyay ykmlar ve Anadolunun batsnda ve kuzeyinde oturan baz sava kavimlerin bunlara katlmas ile Anadolunun merkezinde byk bir tahribata neden olduktan sonra yollarna devam etmilerdir 229 . Bu kaynaklar dorultusunda elde edilen bilgilere gre ise, M..13. yzyln ikinci yarsnda gerek n Asyada gerek dou Avrupada Ege Glerini hazrlayan bir kavimler kaynamas balamtr. Yerlerinden oynatlm olan baz Ege ve Anadolu kavimleri, Msra gemi, Libyallarla birlemek suretiyle firavun Merneptahn zerine yrmlerdir 230 . M.. 1225lerde Msr kapsna dayanan kavimler, firavun Merneptah (M.. 1236-1223) tarafndan yenilgiye uratlmlardr 231 . Hakikaten XX. slale zamannda Deniz Kavimlerine kar giriilen mcadelede byk baarlar elde edilmitir 232 . Bu ayn zamanda firavunun saltanatnn 5. ylna da tesadf etmektedir. Nitekim Mernaptah dnemine ait bir yazl belge olan srail Steli zerinde Msr halknn kazand zafer sonucu duyduu mutluluk u ekilde dile getirilmektedir;
227 228

Ekrem Memi, (1996), Filistinlilerin Kkeni ve Tarihi, S.. Eitim Fakltesi Yay., Konya, 17. Memi, (2003), a.g.e., 145. 229 Serap zdl, www.aekeolog.netteyi.net/arkeo/denizkavimi/html/27.03.2006. 230 Mansel, (1999), a.g.e., 87. 231 Memi, (2003), a.g.e., 145. 232 nan, (1987), a.g.e., 147.

54 Adamlar ark syleyerek gidip geliyorlar. Dertli insanlarn alamalar kesildi. ehirler yeniden iskn ediliyor. Bana asma diken adam, zmn yiyecek. Tanr Ra Msra geri dnd 233 . Bununla birlikte Msrllar tarafndan Delta blgesinde yenilen Deniz Kavimleri arasnda Akayivaalar, Turalar, Lukkalar 234 , erdanalar ve ekeleler 235 vard. Bunlardan; Akayivalarn gney Anadoluda, ya da Kbrs ve Rodos gibi adalarda oturan Ahhiyavallar, Lukkalarn sonraki Likyallar 236 , Turalarn ise Anadoludan ayrldktan sonra talyaya gemi olduklar anlalan Tirsenler veya Etrskler olduklar dnlebilir. erdanalarn, Msrda yenildikten sonra, Sardunya adasna geen kavim, ekelelerin Sicilyaya g eden Sikullar olmalar muhtemeldir. Nitekim ldrlen dmanlarn saysn gsteren Msr zafer yaztlarndan karldna gre, Msr ciddi bir ekilde korkutmu olan bu insan kitlelerinin byk bir ksm Akalar ve Libyallardan meydana geliyordu 237 . te yandan ad geen kavimlerin fiziksel grnmlerini tasvir eden illstrasyonlar da Merneptaha ait Zafer Steli zerinde resmedilmitir. Bu resimlerde Lukka ve Akayivaalarn illstrasyonlar bulunmamaktadr. Turalar ve ekeleler sakall olarak tasvir edilmekle beraber, ekeleler byk, Turalar ise kk balklar takmakta idiler. Her iki grup da pskll ksa etekler giymekte, boyunlarnda Suriye, Anadolu ve ran da yaygn olan bir madalyon tamaktadrlar. erdanalar ise sakalsz, boa boynuzlar ile sslenmi tepesinde geni bir dm ya da disk bulunan, olduka farkl bir mifer takm olarak simgelenmilerdir 238 . Esas itibaryla Ege Glerinin ikinci safhasn tekil eden asl byk tahribat dalgas ise M.. 12. y.y.n balarnda III.Ramsesin firavunluu zamannda (M..1198-1167) meydana gelmitir. Bu g dalgas hakkndaki bilgilerimizi ise Msr orijinli kaynaklardan renmekteyiz. III. Ramsesin 8. idare ylnda (M.. 1190)

Memi, (1996), a.g.e., 40. Likyallarn Yunancadaki ismi. Bkz. George Thomson, (1983), Tarih ncesi Ege I, ev. Celal ster Payel Yay., stanbul, 182. 235 Akayivaalar=Ekweler=Kww=Akalar;Turalar=Trw=Etrskler;Lukkalar=Rukkular=Rkw;erdanalar=rdnw=S ardunyallar=; ekeleler=krw=Sicilyallar. Bkz. Memi, (1996), a.g.e., 39-40. 236 Tanrlar Apollon Lykeiosa bir kurt (Lykos) olarak tapnlmas sebebi ile bu ismi almlardr. Bkz. Thomson, (1983), a.g.e., 182. 237 Mansel, (1999), a.g.e., 87. 238 Serap zdl, www.arkeolog.netteyim.net/arkeo/denizkavimi/html/27.03.2006.
234

233

55 balayan g hareketi, ad geen firavunun parlak zaferi ile sonulanmtr 239 . Suriye, Filistin ve Msr nnde adeta bir baraj vazifesini gren Anadoludaki Hitit Devletinin, Egeli kavimlerin istilalar sonucu yklmas zerine Msr ve Filistin memleketleri bu kavimlerin saldrlarna maruz kalmlardr 240 . Ancak ksa zaman sonra Msr snrna varan sz konusu kavimler, Msr Firavunu III.Ramses tarafndan pskrtlmlerdir. Nitekim III.Ramsesin Deniz Kavimleri karsndaki baarlarn anlatan Byk Haris Papirsnde, III.Ramses; Msrn tm snrlarn genilettim ve lkeme saldrm olanlar geri pskrttm demektedir 241 Medinet Habu Mabedinin duvarlarnda yazl olan kavimler ise; erdanalar, Danunalar, Pelestler, ekeleler, Turalar, Zakkalar, Vavalardr 242 . Ad geen vesikada Msr firavunu yle demektedir; Hatti (Hitit) lkelerinden hi biri bunlarn saldrsna dayanamad. Kode, Kargam, Arzava ve Alaya (Kbrs) tahrip edildiler. Bu insanlar Amurru lkesinde bir yerde ordughlarn kurdular. Burann halkn sanki hi yokmu gibi mahvettiler. Bunlar, nlerinde bir ate perdesi bulundurmak suretiyle Msr zerine yrdler. Mttefikler arasnda Pelest, Tura, erdana, ekele, Zakkari, Danuna ve Vavalar vard. Bu insanlar dnyann kenarndaki lkelere bile el uzatyorlard. Kalpleri gven doluydu ve kendi kendilerine planlarmz baaryoruz diyorlard 243 . Ad geen kavimler kuzeyden inerek silahl kuvvetler halinde M.. 1191 ylnda Msr tehdit etmeye balamlardr. Kavimler Anadolu ve Kbrs istila ettikten sonra, Suriyede Amurru memleketine inmi, karadan ve denizden Msra hcum etmeye balamt 244 . Anlald zere g hareketine dhil olan kavimlerin amac, yamalayp geri dnmek deil, yerlemektir. Medinet Habu Mabedinde sava arabalar, kadnlar ve ocuklar ile resmedilen gebeler bunun bir ispat niteliindedir. Ad geen kitabede Hatti ykld ifadesinin bulunmas, bize glerin gzergh hakknda bilgi vermektedir. Bu cmleden olarak; Ege Gleri batdan douya doru gelien bir g hareketidir. Kavimler Orta Yunanistandan karak Ege ve Akdenizdeki adalar basamak olarak kullanm ve hedefteki zengin lke Msra doru yol almlardr. G dalgas, gei yolu olarak Boazlar da kullanmtr. Hitit Devletinin yklndan sonra
239 240

Memi, (2003), a.g.e., 148. nan, (1987), a.g.e., 119. 241 Serap zdl, www.arkeolog.netteyim.net/arkeo/denizkavimi/html/27.03.2006. 242 Memi, (2003), a.g.e., 149. 243 Memi, (1996), a.g.e., 44. 244 nan, (1987), a.g.e., 120.

56 Egeli kavimler Anadolunun Akdeniz blgesindeki yerleim yerlerini de kat ederek, Kuzey Suriyeye inip Amurru lkesinde ordughlarn kurmulardr. Kavimler burann halkn da kltan geirip, Msra ynelmilerdir. Bylelikle Egeli kavimler kuzeybatda Troyadan, Suriye kysndaki Ugarite ve gneybatda Nil Deltasna kadar her yerde, ticaret merkezlerini ve liman ehirlerini yakp ykmlardr 245 . Bu glerin sonucunda; M.. 2.Bin yl kavimlerinden Hitit, Mitanni, III.Babil (Kaslar) Devletleri tarih sahnesinden silinmilerdir 246 . Kuzeyde kalan Asur Devleti ise g rotasnda olmamas sebebiyle, kavimlerin tahribatndan etkilenmemitir. M.. 12. y.y.n balarnda cereyan eden glerin ikinci aamas son derece hzl bir ekilde gereklemitir. yle ki, bu ani saldr karsnda, 500 yl kadar Anadolunun siyasi kaderine hkim olan Hitit mparatorluu bile tutunamam 247 , hatta sz geen devletin yklmasndan sonra Anadoluda yaz M.. 8. y.y.a kadar susmu, dnem hakkndaki bilgiler ise karanlkta kalmtr. M.. 1200 yllarnda n Asyadaki siyasi ortam birden bire dalm, Ge Tun ann sonu gelmi ve Demir alar balamtr. Deniz Kavimleri hareketinden sonra Anadolu, Kuzey Suriye, Levant ve Msrda meydana gelen politik ve siyasi olaylara ve oluumlara ait yazl belgeler olduka azdr. Bu yaztlarn en nemlileri Asur Kral I.Tiglat Pilaserin sefer yaztlar ve Msrl seyyah Wenamunun 248 seyahatnamelerinden olumaktadr. Sz konusu yazl belgelerden renildiine gre kavimler hareketi sonunda n Asyada genel grnm u ekildeydi; Deniz Kavimleri Msrda her hangi bir deiiklie ve etkiye yol amasa da, Msr Devletinin egemenlii altndaki Kenan blgesi iin nemli bir siyasal deiim sz konusudur. Nitekim Deniz Halklarndan olan Filistler ve Zakarular ad geen blgeye yerlemilerdir. Bu g hareketi sonras Kenan memleketindeki uluslararas ticaret ve ekonomi sekteye uramtr. Ayn ekilde Kuzey Suriye blgesinde, Mezopotamyadan Anadoluya Anadoludan Mezopotamyaya ulaan ticaret gzerghnn nemli kilit noktalarnda bulunan Amurru, Ugarit ve Kargam Krallklar
245 246

Serap zdl, www.arkeolog.netteyim.net/arkeo/denizkavimi/html/27.03.2006. Memi, (2003), a.g.e., 151. 247 Memi, (2003), a.g.e., 153. 248 Wen-Amon Destan XX. Slale firavunlarndan XII.Ramsesin 5.idare ylna tarihlenir. Eser Amon-Rann kutsal kaynn yapm iin gerekli olan keresteyi temin etmek zere Thebe gnderiliinin hikyesidir. Daha geni bilgi iin Bkz. Memi, (1996), 4752.

57 da bu istilac kavimlerin taarruzlarna maruz kalmtr. Arkeolojik bulgulara gre, Ugarit, bu tahribattan sonra M.. 5.y.y.a kadar her hangi bir yerlemeye sahne olmamtr. Nitekim Hitit egemenliinden kan ve Msr basksndan kurtulan kentler de, kendi istedikleri sistemi zgrce gerekletirebilmilerdir. Suriye topraklarnn merkezi bir otoritenin etkisinden kmas, Asur Devletinin iine yaram, Asur Devleti snrlarn Akdeniz kylar dorultusunda geniletemeye balamtr 249 . zetle; Egeli Kavimlerin g hareketi sonucu merkezi devletler ki Msr Devleti hari, yklm fakat kk ehir devletleri siyasal hayatlarnda reform yapmlardr. En byk zarar ise phesiz Hitit Devleti grmtr. G sonras dnemde ise Anadolunun merkezinde Frig Devleti ve Anadolunun ulaabilmiler dousunda midir? da Urartu ve Devletinin Ekweler kurulduu istediklerine grlmektedir. Bu arada Ege Glerinin II. aamasndan sonra yukarda saydmz kavimler baarya Turalar kavuamamlar ve geri dnmlerdir. Filistler bugnk Filistin blgesine gelip yerlemiler, Zakkarular ise Filistinin kuzey blgesinde yurt kurmulardr. erdanalar ve ekeleler firavuna tabi olup, Msr hudutlarna yerletirilmilerdir. Sonu olarak Balkanlardan yola karak Msr kaplarna dein ulaan Egeli Kavimler ya da dier adyla Deniz Kavimleri, Avrupa topraklarndan Kk Asya topraklarna, Balkanlar, Boazlar ve Ege Adalar yoluyla geip Hitit Devletinin merkezi olan Hattuay ykm, daha sonra Likya da bulunan Mopsus ve mttefikleri tarafndan oluturulan deniz kuvvetleri ile birleerek gney ynnde hareket etmilerdir. Burada Kilikyada, Mersin ve Tarsusdaki yerleimleri de tahrip eden kavimler Kuzey Suriye topraklarna doru ilerleyerek, Fenike blgesine inmi, Frat kavan kontrol altnda tutan Kargam kentini de drmlerdir. Ayn akbete Ugarit ehri de maruz kalmtr. Deniz Kavimleri buradan gneye hareket ettilerse de Msr Devletinin kendilerini malup etmesiyle daha da ileriye gidememilerdir 250 . Nitekim Msr kabartmalarndan anlald zere deniz kavimleri denizden ve karadan olmak zere iki yol izlemilerdir. Karadan gidenlerin kadn ve ocuklarn tand, iki tekerlekli kan arabalar bulunmaktadr. Denizden gidenler ise krekli ve yelkenli gemilere binmilerdir. stilac kavimlerin kulland silahlar ise; mzrak, uzun ince kllar, kulplu

249 250

Serap zdl, www.arkeolog.netteyim.net/arkeo/denizkavimi/html/27.03.2006. Serap zdl, www.arkeolog.netteyi.net/arkeo/denizkavimi/html/27.03.2006.

58 yuvarlak kalkanlardr. Bu kavimlerden Filistler, Hititlerinkine benzeyen sava arabalar da kullanmlardr 251 . 2.1.2.Troya Savalar Deindiimiz gibi Ege Blgesi, Ege Denizi ile evrilen veya snrlanan adalarla Asya ve Avrupa ktalarnn kylarn, yani Yunanistan, Makedonya ve Trakyann dou, Anadolunun ise bat ve gneybat kylarn iine alan alandr. Deniz, bu blgenin eitli blmlerini birletirmekte byk rol oynamaktadr. Denizin tarma elverili olamayan blgede yaayan insanlarn geimini salamakta da etkili olduu grlmektedir. te bu nedenle i lkelerde oturan kavimler daima Ege kylarna inmek ve deniz rnlerinden faydalanmak yollarn aramlardr. Ege kylarnn ok girintili kntl olmas, iyi korunmu saysz liman ve koylara sahip bulunmas, denize uzanan sradalar arasnda verimli vadilerin yer almas, iki kta arasnda jeolojik bir kntnn kalntlar olan eitli byklkte birok adann bulunmas, bylece Ege Denizinde kara grmeyen hemen hemen hibir nokta bulunmamas deniz ulamn salamakta, dolaysyla Asya ile Avrupa arasndaki ekonomik ve kltrel ilikileri kolaylatrmaktadr. Nitekim btn bu blge, pek eski alardan beri komu lkelerle siyasi ve kltrel ilikilerde bulunmutur. Anadolunun bat kylar n Asyadan gelen byk kervan ve ticaret yollarnn sonuna rastlad gibi, Balkan yarmadasnn, Akdeniz gibi, i lkelerden sradalarla ayrlmam olmas, Yunanistann her zaman i Avrupa lkeleri ile ilikiler kurmasn mmkn klmtr. Girit ve Yunan lkesinin batsndaki baz adalar Ege blgesinden gerek Msra, gerek talyaya uzanan doal bir kpr meydana getirmekte, Troyann kendilerine nemini borlu olduu Boazlar ise Karadeniz lkeleri ile Ege lkeleri arasndaki balar salamakta balca rol oynamaktadr. Anadolunun bat kylar, Yunanistandakiler kadar olmamakla beraber, yine bir hayli korunmu koy ve limanlara sahip bulunmaktadr. Anadolunun sradalar birbirine paralel olarak bat kylarndan ierlere doru uzanmakta ve aralarnda Kaikos (Bakray), Hermos (Gediz), Kaistros (Kk Menderes) ve Maindros (Byk Menderes) gibi rmaklar tarafndan sulanan ve kylara kadar uzanan geni ve verimli

251

Memi, (1988), a.g.m., 59-60.

59 vadileri kapsamaktadr. Bu corafi durum bir taraftan eitli vadilerle kurulan ehirlerin aralarnda iliki kurmalarn gletirmi, buna karlk bu ehirlerin i blgelerle kltrel ve ekonomik ilikilerde bulunmalarn kolaylatrmtr. Fakat bu kylarn gerisinde gl bir devlet kurulunca, bu devlet daima vadiler yoluyla denize ulamak arelerini aram, bundan tr bu vadilerdeki ehirlerin bamszl iin de byk bir tehlike olmutur 252 . 2.1.2.1. Hitit Kaynaklarna Gre Troya Troya Savalar bugnk adyla anakkale ve stanbul Boazlarnn ayrd, dou ve bat karalarnn ilk byk mcadelesi olmu, bu mcadelede bat dnyasn Akalar 253 , dou dnyasn ise Troyallar temsil etmitir 254 . Troya Savalar ile ilgili kaynaklar yazl ve arkeolojik kaynaklar olarak ikiye ayrabiliriz. Yazl kaynaklar grubunu ivi yazl metinler (KUB XIV, 1cat. 89 (Madduvatta Metni); KUB XIV, 2 Rs. III 6-9; KUB XIII,13; KUB XXXVI,91; Alakandu Antlamas 255 ) ve Homeros Destanlar olarak adlandrlan lyada ve Odysseia oluturur. Arkeolojik kaynaklar grubuna ise bugn anakkaledeki Hisarlk Tepe mevkiinde bulunan antik Troya ehri kazlar, Argive ovasnn kuzeybat kesinde bulunan antik Mykeniai ehri kazlar dhil edilebilir 256 . Hititeyi zen kii olan ek asll bilim adam Friedrich Hrozny, zd ivi yazl metinlerde Hititlerin M..2.Bin ylda Anadoluda hkm sren siyasi bir g olduunu ve Babil, Asur, Msr ve Ahhiyava devletleri ile ilikide olduunu gstermektedir 257 . Sz konusu Hitit ivi yazl vesikalarnda Anadolunun bat kysndaki Troya ehri iin Hitit dilinde Wilua ismi kullanlmaktadr.

Mansel, (1987), a.g.e., 1-3. Akalar, M..3.Binyln ortalarnda meydana gelen Luwi g nedeniyle Bat Anadolu kylarndaki yurtlarn terk etmek zorunda kalan Karlar, Lelegler, Pelasglar ve M..2.Binylda Orta Avrupadan gelen ndogermen asll kabilelerin ve bir de M..2.Binyln balarnda Bat Anadoludan Yunanistana geen kabilelerin karp kaynamasndan meydana gelen melez bir rktr. Bkz. Ekrem Memi, (1995), Aka Medeniyetinin Douu, Geliimi ve k, Tarih ncelemeleri Dergisi X, E..Edebiyat Fakltesi Yay., zmir, 41-42. 254 Ekrem Memi, (2005b), Troya ve Troyallar (Troyallar Trk Mdr?), izgi Kitabevi, Konya, 9. 255 Bkz. Memi, (2005b), a.g.e., 9-33. Ayrca siz Arzawa memleketlerindeki drt kralsnz: sen Alakandu (Viluann), Manapa-nari (Arzawann), Kupant-nari (Mirann) ve Urahattua (Hapallann) Bkz. Memi, (2003), a.g.e., 294. 256 Daha geni bilgi iin Bkz. Memi, (2005b), 3344. 257 Memi, (2005b), a.g.e., 52.
253

252

60 Gerekten ivi yazl Hitit tabletlerinin Boazkyde kefedilip, okunmas sonucunda Wilua kenti ile ilgilenen ilk Hitit kralnn I.Hattuili olduu tespit olunmutur. Bat Anadolu ve Troya blgesi ile ilgilenen dier bir Hitit kral ise II.Tuthalyadr. Kuzey bat Anadolu blgesinde 22 ehir devletinin oluturduu Auva Federasyonu, Hitit Devletine kar mcadeleye girimi, bu mcadelede Wilua ehir devleti Hititlerin karsnda deil yannda yer almtr. Dier bir belgede ise Hitit kral Muvattalinin Wilua kral Alakandu ile yapt bir dostluk ve ittifak antlamas olmasnn yan sra, Hitit Devletinin blge ile olan ilikilerini gsterir niteliktedir. Bu metinden anlalmaktadr ki Wilua Krall Hitit Devletine yaplacak her hangi bir saldr karsnda askeri destek salayacak kadar ordusu gl bir devlettir 258 . Gerekten de Hitit Kral IV.Tuthalya zamannda Bat Anadoludaki Ahhiyava Devletinin, devrin byk devletleri arasna girdiini grmekteyiz. III. Arnuvanda dnemine gelindiinde ise Ahhiyava Kral olduu tahmin edilen Antarauvaya gnderilen bir mektupta biraderim ifadesinin kullanlmas, eit seviyeye ulatklarnn bir gstergesidir 259 . Bununla birlikte Anadolunun bat ve gney kylarnda gerekletirilen kazlarda ortaya karlan Aka keramikleri, Hitit metinlerinde geen Ahhiyavallarla Homeros destanlarndaki Akalarn ayn kavim olup olmadklar sorusunu gndeme getirmitir 260 . Nitekim IV.Tuthalya dneminde Bat Anadolu blgesi, boazlar sebebi ile Akalar ile Troyallar arasnda geen ve on yln sren savalara sahne olmutur 261 . Esas olarak Ahhiyavallar stn ticaret yetenekleri sayesinde dou ile bat arasnda bir kltr nakliyat vazifesi grm, Anadolu zerindeki Hitit egemenliinin zayflamas zerine Bat Anadolu kylarnda siyasal egemenlik kurmaya balamlardr. 2.1.2.2. Yunan Kaynaklarna Gre Troya Anadolunun bat kapsn oluturan Hellespontosun (anakkale Boaz) dier bir ad da Dardanellestir. Dier taraftan Dardanosun ise Troya ve evresinin kurucusu olan ve Semendirek adasndan gelen, Zeusun olu olduu dnlmektedir. Troyann

Memi, (2005b), a.g.e., 54-55. Memi, (2005b), a.g.e., 72. 260 Memi, (2005b), a.g.e., 67. 261 Ekrem Memi, (1986), Anadolunun Eski ark ve Eski Garp Dnyalar Arasndaki Yeri, S.. Eitim Fakltesi Yay., Konya, 63.
259

258

61 gerek kurucular saylan Tros, lios ve Laomedon ise Dardonasun torunlardr 262 . Ege ve Yunan corafyalar ve zellikle de konumuzu oluturan Troya Savalar hakknda bilgi veren Yunan yazl eserlerin en nemlileri arasnda, Aiolya ile yonya snr blgelerinde okunan son aratrmalara gre baz ksmlar M..9.y.y.a kmakla beraber esas itibariyle M..8. yzyln son yarsna ait olan lyada ve bu destandan biraz daha ge olduu anlalan Odisseia nemli bir yer almaktadr. lyada ana mitosun birletirilmesi sonunda meydana gelmitir. Birinci mitos Troya harbine ait olup, tarihi zet olarak Peleponnes Akalarnn Troyaya kar yapm olduklar baarl bir seferi anlatmaktadr. eitli versiyonlar bulunan ikinci mitos ise Sparta yresinde Terapnede kendisine tapnlan tanra Helena mitosu olup bu tanrann bir haydut tarafndan karlmasndan ve iki erkek karde tarafndan kurtarlmasndan bahsetmektedir. Destanlardaki versiyona gre Helenay karan Aleksandros, kurtaranlar ise Spartada tanr saylan Agememnon ve kardei Menelaostur. Bu Sparta mitosu, bir Mekenai kralnn Troyaya kar yapt seferle birletirilmi, Menelaos Helenann kocas, Aleksandrosun yerini alan Troya kral Priamosun olu Paris Helenann karcs, Mikenia kral ekline sokulan Agamemnon ise kadnn kurtarcs olarak gsterilmitir. Bu iki mitosa nc bir mitos, yani Akhilleus mitosu katlmtr. lml Peleusle, deniz tanras Thetisin olu olan Akhilleus Teselyann gen kahramandr ve bir takm parlak yiitlik olaylar yarattktan sonra gen yata lmtr. Bu mitosu Anadoluya herhalde Teselyal gmenler getirmi ve onu yukarda anlattmz iki mitosla birletirmek suretiyle destann genilemesini salamlardr 263 . Homerosun lyada Destan, Hellenlerin olduu lde bugnk Bat Dnyasnn da ilk ve en byk antsal edebiyat eseridir. Aiol ve on lehelerinin karmndan oluan bir dille sylenmi ve okunmu olan bu destann byk olaslkla Aiolya ve onia blgelerinin snrnda yer alan ve sz konusu karma dili konuan zmir kentinde derlenmi olduu akla yatkn gelmektedir. Bu eser ilk kez tiran Peisistratos zamannda, Atinada M.. 560 sralarnda yazl hale getirilmitir 264 . Nitekim Troya savalarnn byk kahramanndan Paris, dier adyla, Aleksandros, Troya kral Priamosla kars Hekabenin en kk oludur. Kralie Hekabe, Paris domadan nce ryasnda karnndan kan bir alevin Troya surlarn
262 263

Azra Erhat (1999), Homeros Gl ile Sylei, Trkiye Bankas Yay., stanbul, 40-42. Mansel, (1987), a.g.e., 130-131. 264 Ekrem Akurgal (2000), Ege Bat Uygarlnn Doduu Yer-Dou Helen Kltr Tarihi .. 1050-333, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yay., zmir, 9.

62 sardn ve ehri yakp yktn grmtr. Biliciler kurulunun, doacak olan ocuun Troya halk ve ehri iin ktlk getireceini sylemesi zerine Priamos, ocuk doduktan sonra Onu da Dana (Kaz Da) brakmas iin bir obana vermitir. ocuun vahi hayvanlarca ldrleceini dnseler de durum dndkleri gibi olmam, bir ay gelip bebei her gn emzirip gitmitir. Daha sonra ocuu Agelaos adnda bir oban bulup, evine gtrmtr. Bu kk ocuun, yllar sonra ok iyi bir oban olmasndan dolay Ona Aleksandros adn takmlardr 265 . Troya savalarnda Paris zayf, korkak, bencil, tembel ve sorumsuz olarak gsterilmektedir. Dier bir kahraman Hektor ise Troya kral Priamosla kars Hekabenin en byk oludur. lyadada gl ve mert bir karakteri canlandran Hektorun yklendii sorumluluk, Onu Anadolunun ulusal savunucusu yapmtr 266 . nc kahraman Akhilleus da Phthia Kral Peleusla deniz tanras Thetisin oludur 267 . Homeros destann bakahraman Akhilleus, destanda kollarndan ve bacaklarndan g ve canllk fkran bir savac olarak gsterilmektedir 268 . lml Peleusla evlenen tanra Thetis ocuklarnn da babalar gibi lml olmasn istemedii iin, iki ayr efsaneye gre, onlar lmsz yapmaya almtr. Bir efsaneye gre; ocuklarn atein stnde tutup onlardaki lmlk tohumlarn yok etmeye alm, dier bir efsaneye gre ise, Thetis Akhilleusu Styks rmana batrp lmsz klmtr 269 . Her iki efsanedeki ortak nokta ise; ister atee ister nehre tutulmu olsun Tanrann Akhilleusu topuundan tutarak Onu lmsz klmaya almasdr. Annesinin bu davran sebebi ile, Akhilleus lmszln bulamad topuundan vurularak ldrlecektir. Akhilleus Troya Savalarnda byk kahramanlk gstermi bir savadr. Savan daha ilk senesinde yirmi Anadolu ehrini tahrip etmitir 270 . te yandan Ozan Homerosa gre iki dnyann mcadelesi olan Troya Savalarnn nedeni bir kadn karma hadisesidir. Troya ehri, ehir misafirlik haklarn suistimal etmek gnahn korkun bir cezayla demitir 271 .

265 266

Azra Erhat, (1972), Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 303304. Erhat, (1972), a.g.e., 158-159. 267 Erhat, (1972), a.g.e., 28. 268 Erhat, (1972), a.g.e., 31. 269 Erhat, (1972), a.g.e., 29. 270 efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, nklap Yay., stanbul, 262. 271 Droysen, (1945), skender I, M.E.B., Ankara, 10.

63 Esasnda Troya Savanda ilk karma Troyann ok gneyinde Akalarca Troya olduu sanlan Mysia blgesine yaplr. Nitekim Mykenia kral Agamemnonun liderlii altnda Troya nlerine gelip sava ilan eden Aka birlikleri ise unlardr; Boiotiallar; Penelaos, Leitos, Arkesilaos, Prothoenor, Klonios liderliinde 50 gemi Phoksisliler; Skhedios ve Epitrophos liderliinde 30 gemi Lilaiallar; Phoksislilerin yannda 40 gemi Lokrisliler; Aias liderliinde 40 gemi Abantlar; Elephonor liderliinde 40 gemi Atinallar; Menestheus liderliinde 50 gemi Salamisliler; Aias liderliinde12 gemi Mykenaililer; Agamemnonun liderliinde 100 gemi Tirynsliler; Diomedos liderliinde 80 gemi Spartalilar; Meneloas liderliinde 60 gemi Pyloslular; Nestorun liderlinde 90gemi Arkadiallar; Agapenor liderliinde 60 gemi Elisliler; Amphimakhos, Thaltios, Diores, Polykseinos liderliinde 40 gemi Ekhinai adalarnda oturanlar; Meges liderliinde 40 gemi thake adas; Odysseus liderliinde 12 gemi Aitolillar; Thoas liderliinde 40 gemi Giritliler; domenaus liderliinde 80 gemi Rodoslular; Tlepolemos liderliinde 9 gemi Symeden gelenler; Nireus liderliinde 3 gemi Nisyros, Krapthos ve Kasoslular; Pheidippos ve Antiphos liderliinde 30gemi Argoslular; Akhilleus liderliinde 50 gemi Phylakeliler; Podarkes liderliinde 40 gemi Pheraillar; Eumelos liderliinde 11 gemi Methoneliler; Philoktetesin liderliinde 20 gemi Trikkeliler; Poldaleirios ve Makhaon liderliinde 30 gemi Titanoslular; Eurypolos liderliinde 40 gemi Argissada oturanlar; Polypoites liderliinde 40 gemi Magnetler; Protheos liderliinde 40 gemi

64 Kyphoslular; Guneus liderliinde 22 gemi 272 . Agamemnon, bu birliin gerek lideri ve eitler iinde birinci (primus inter pares) idi 273 . Bunun yansra Aka birliklerinin karsnda ise Troyallar ve gemilerini, Priamosun byk olu Hektor komuta etmektedir. Troya filosunda bulunan gemiler; Dardeililer; Aineias liderliinde Zeleiallar; Pandoras liderliinde Apaisoslular; Amphios liderliinde Sestoslular; Asios liderliinde Abydoslular; Asios liderliinde Pelasglar; Hippothoos liderliinde Larissallar; Pylaios liderliinde Kikonlar; Euphemos liderliinde Toryallar; Peiroos liderliinde Paionlar; Pyraikhmes liderliinde Paphloganiallar; Pylaimenes liderliinde Alizonlar; Odios ve Epistrophos liderliinde Mysiallar; Khromis ile Ennomos liderliinde Frigyallar; Askanios liderliinde Maioniallar; Mesthles ile Antiphos liderliinde Kariallar; Amphimakhos ile Nastes liderliinde Likyallar; Galaukos liderliinde 274 . Bylelikle Troyallar ve mttefiklerini bulunduu saha, Propontis (Marmara) ve Troaddan (anakkale yresi), Miletos ve Likyaya kadar uzanan Bat Anadolu blgesini kapsyordu 275 . Esas itibaryla Homerosun savan nedeni olarak gnmze aktard kadn karma olaynn aksine gerek neden; tamamen ekonomikti. Yunanistan corafi artlar nedeniyle tarma elverili bir alana sahip deildi ve nfus da srekli artmaktayd.
272 273

Homeros, (1999), Ilyada, II, ev. Azra Erhat, Can Yay., stanbul, 104-111. Memi, (2005b), a.g.e., 112. 274 Ilyada, II, 113114. 275 Memi, (1995), a.g.m., 52.

65 M..2.Bin yln balarndan itibaren denizden ve deniz ticaretinden yararlanmaya balayan Akallar M..16.y.y.dan itibaren Dou Akdeniz lkeleri ile ticari iliki ierisine girip, deniz ticaretinde tek sz sahibi olma konumuna ykselmilerdir. Fakat M.. 13. y.y. ortalarndan itibaren Hitit mparatorluunun paralanmasyla, ona bal ehir devletlerinin bamszla kavuup Akdenizde korsanlk faaliyetlerine balamas ile Akalarn denizlerdeki gc azalmaya balad. Akdenizde gvenli bir ekilde ticaret yapamayan Akalar areyi Karadeniz sahillerinde ticaret kolonileri kurmakta bulmu ve bunun iin de Troyallarn kontrolnde olan Hellespontosu (anakkale Boaz) gemek zorunda kalmlardr 276 . M..13.y.y.n ikinci yarsnda Akalar ile Troyallar kar karya getiren sava Troyallar kaybetmilerdir. Bu esnada Hitit Devleti Troya savalar devam ederken ayakta olmasna ramen, vassal krallklarda meydana gelen isyanlar nedeniyle Troyallara yardmda bulunamamlardr. Troyallar sava kaybetmelerine ramen, Akalar da savan sonlarna doru meydana gelen ve tarihte Ege Gleri olarak geen g dalgasnn balamas ile amaladklar gibi Karadeniz sahillerinde koloniler kuramamlar, hatta kendilerini bu g dalgas iinde bulmulardr 277 . Sava kaybeden Troyallar ise Akalar gibi, malubiyetten hemen sonra meydana gelen Ege Glerine katlmlar, gler sonunda umduklarn bulamayarak yeni bir yurt aramaya koyulmulardr 278 . te yandan Troya Sava, blgesel bir karlama olmayp, Bat Dnyasnn anakkale Boazndan Mezopotamyaya kadar uzanan Asya ktasna ilk mdahalesi niteliinde olan 279 ve M.. 12401230 yllar arasnda on yl sren kanl batnn dou karsnda stn olma mcadelesidir. Akalarn, savan hemen akabinde gelien Ege Gleri nedeniyle Karadeniz kylarnda ekonomik menfaatleri dorultusunda istedikleri kolonizasyon hareketlerini ertelemek zorunda kalmalar, onlarn bu on yllk sava sadece Anadolunun bat yakasnda anakkale Hisarlk Tepedeki bir medeniyeti ortadan kaldrmak iin yapm olmalarna sebep olmutur.

276 277

Memi, (2005b), a.g.e., 118-119. Memi, (2005b), a.g.e., 122-123. 278 Memi, (2005b), a.g.e., 168. 279 Memi, (2005b), a.g.e., 93.

66 Belki de Dou ile Batnn ilk byk mcadelesi niteliinde olan bu savan en byk sonucu; Ege Glerinin ilk aamasna Akalar ve Troyallarn yan yana katlp, Troyallarn Msra dein uzandktan sonra firavun III.Ramses tarafndan malup edilip yurtlarna dnmesi, harap olmu yurtlarnda tutunamayarak Troya prensi Aineias liderliinde, talyaya M.. 10. ve 8. y.y.larda iki aamada g edip, M.. 8. y.y.da Anadoluyu kat ederek deniz yoluyla talyaya geen skitler ile Troyallarn birleerek bizim Etrsk ya da Tursaka dediimiz kavmi meydana getirmi olmasdr 280 . Eskian Dou ve Bat dnyalarn kar karya getiren bu byk mcadelede Troyallarn ordusu piyadelerden ve iki tekerlekli hafif harp arabalarndan olumakta idi. Kullandklar balca silahlar ise; ok, yay, tuntan yaplm mzraklar ve kz dersinden yaplm kalkanlard. Aka ordusu ise, kara ve deniz kuvveti olmak zere iki birlikten oluuyordu; kara kuvvetlerinde Troyallarda olduu gibi piyadeler ve harp arabalar bulunmakta idi. Silah olarak da yine Troyallar gibi ok, yay, tuntan yaplm mzraklar ve kz dersinden yaplm kalkanlar kullanmakta idiler 281 . 2.1.3. Byk skender ve Dou Seferi Bilindii zere Makedonya Krall, denizden ieride, llyria (imdiki Arnavutluk) ile Trakya arasndaki dalk lkeyi kaplayan byk bir kara devletidir. Esasnda Makedonya tarihi M.. 360 ylnda II.Filipin tahta gemesi ile canlanmaya balamtr 282 . Nitekim M.. 338 ylnda II.Filipin nderliindeki Makedonyallar, Atinallar ve Thebailileri malup ederek M.. 337de Helen Birliini kurmutur 283 . Kralln ilk dnemleri hakknda fazla bilgimiz bulunmamaktadr. Daha sonra Makedonya, I.Dariusun, asl sebebi Yunanistann yaamsal ihtiyalarn kesmek olan skit seferi esnasnda Pers Krallnn vasal olmutur. M.. 479da bamszln yeniden elde

280 281

Memi, (2005b), a.g.e., 127-128. Memi, (1988), a.g.m., 58. 282 Lloyd, (1997), a.g.e., 145. 283 Blent plikiolu, Eskia Tarihinin Anahatlar II, Marmara niversitesi Yay., 34.

67 etmi, II.Filip zamannda ise Yunan topraklar olu skenderin de yardm ile Makedonya hakimiyetine sokulmutur 284 . Tarihte, daha ziyade Arap tarihilerin adndan Byk skender 285 olarak sz ettii kral, Makedonya Kral II.Filipin olu III.Aleksandrostur. skender Hekatombeon aynn 6. gn, M.. 20 Temmuz 356da dnyaya gelmi 286 , 13 yanda, byk Yunan filozofu Aristodan eitim almaya balamtr. Bilindii zere, babas Filip Bizantiyona (Bizans) gittii zaman 16 yandaki skenderi kral naibi yapmt. O, bu esnada Trak kabilelerine 287 kar bir sefer yapp, bu kabileleri malup etmi ve Trakyada kendi adna bir ehir kurmutur. Nitekim skender bu hareketi ile ileride Makedonya Krallna layk bir kral olacan kantlar nitelikte iken, babas II.Filip olunun devlet ynetimindeki konumundan endie duymaktayd. Zira II.Filip ve skenderin aras, II.Filipin Kleopatra ile evlenmesi ile bozulmutur. Kleopatrann amcas ise, Kleopatradan doacak olan bir olann Makedonya tahtnn meru varisi olacan Kleopatra ve II.Filipin dn merasimindeki konumasnda syleyerek 288 , skender ve babas II.Filipin ilikilerinin bozulmasna sebep olmutur. Bir baka efsaneye gre ise, skenderin annesi Olympia, skendere, yapt byler sebebi ile hamile kalm ve bu sebeple II.Filip ile skenderin ilikileri baba oul gibi gelimemitir. Nitekim II.Filipin M.. 336 ylnda kznn dn merasimi esnasnda Aigada ldrlmesi zerine, komutanlar tarafndan skender Makedonya Kral seilmitir. Dnya hakimiyeti iin karlkl mcadele ettii Pers mparatoru III.Darius da M..336 ylnda tahta gemitir 289 . skender tahta ktnda Yunanistanda durum olduka kark idi. Tuna kylarna kadar olan snrlarn gvence altna alan skender 290 , ilk i olarak i

284 285

Yldrm, (1996), a.g.e., 171. Memi, (1993a), a.g.e., 59. 286 Plutarkhos, (2001), a.g.e., 13. 287 Trak Kabileleri; Sapailer, Korpileler, Paitiler, Apsinthiler, Dolonklar, Kaeniler, Thynler, Astlar, Ordrysler, Beniler, Getailer, Moesiler, Triballiler, Maediler, Droiler, Dersailer, Saeiler, Edonlar, Bistonlar, Kikonlar, Satrailer, Diler, Diobessiler. Bkz. Veli Sevin, (2001), Anadolunun Tarihi Corafyas I, T.T.K., Ankara., 193. 288 Plutarkhos, (2001), a.g.e, 24. 289 Lloyd, (1997), a.g.e., 148. 290 Plutarkhos, (2001), a.g.e., 29.

68 ekimelerin yaand Yunanistana sefer yapmaya karar verdi. Yunanistanda ise Demostenes liderlik mcadelesinde idi. Yunanistan hegomanyas altna alan skender Asya seferi hazrlklarna balad 291 . Korint Birlii Yunanistan istila ve tahrip eden Perslere kar bir sefer dzenlenmesi kararn almt. Ad geen birlik, dini ve fikri hayattaki birlikteliin yan sra, Yunan ehirlerinin siyasi ortakln hedefleyen bir birlikti. Zira Yunan ehirleri Persler Yunan karasn fethetmeden nce ve fethettikten sonra da aralarnda mcadele etmilerdir 292 . te yandan kendi hkimiyetinde bir dnya imparatorluu oluturmak ve dounun zenginliklerine ve ticaret yollarna egemen olmak isteyen 293 , Makedonya kral ve daha sonra byk unvan alacak olan skender, M..336 ilkbaharnda Makedonya ordusunun ynn Anadolu topraklarna evirip 294 , Perslere kar seferini balatmtr. Pers Devleti zerine sefere girimeden nce, ierdeki taht iddiaclarnn ortadan kaldran Byk skender, ardndan da Makedonyann kuzeyindeki rahatszlk verici unsurlar olan Thraklar, llirler ve Gallerin (Keltler) yerini igal ederek, devletini emniyet altna ald. Artk kafasnda planlad Dounun Fethi politikasn gerekletirebilirdi. Bu cmleden olmak zere, nce Anadolunun Pers egemenliinden kurtarlmas ve daha sonraki admlarn buna gre atlmas gerekiyordu. Fakat dounun temsilcisi olan Pers mparatorluu, gerek cephane ve silah, gerekse nakil vastalar bakmndan, skenderin kuvvetlerine oranla kat kat stnd 295 . Her eye ramen skender M.. 334 ylnn ilkbaharnda Amphipalisi geerek sahil boyunca Abdena, Maronera ve Kardia zerinden Asyaya doru ilerledi, Sestosa (anakkale Eceabat'a 4 km. uzaklikta, Yalova kyndedir) ulat. Ordunun bir ksmn Parmenion komutasnda Abydosa (anakkalenin 6 km. kuzeyinde, Nara burnunun dousunda) gnderirken, geri kalan askerler skender nderliinde Troyaya (ntepe Buca, Tevfikiye ky yaknnda, anakkale'ye 30 km. uzaklktaki Hisarlk'tadr) gitti 296 . skender burada, atas sayd Akhilleusun mezarn ziyaret etti. Troyadan
291 292

Mansel, (1987), a.g.e, 335. Droysen, (1945), a.g.e, 18. 293 plikiolu, a.g.e., 10. 294 Yldrm, (1996), a.g.e., 171. 295 Memi, (1993a), a.g.e., 59-60. 296 Droysen, (1945), a.g.e., 41-44.

69 Arisbe dzlne (anakkale-Lapsekide Musaky ile Yapldak ay arasndadr.) ulat ve Parmenion komutasndaki Makedon ordusuyla bulutu. Pers kuvvetleri ile bulumak zere Perkote (ehrin yerinin, kesin kantlara dayanmamakla birlikte, anakkaleUmurbey Beldesinin 10 km. kadar dousunda Erda adl tepenin srtlarnda olduu tahmin edilmektedir) zerinden, Lamsokosa (anakkale-Lapseki) ve Zeliaya (Gnen dolaylarnda, Marmara Denizinin bat ucunda) doru yrd. Dier taraftan skender her ne kadar Pers kuvvetleri ile harbe erkenden tutumak istediyse de Pers taraf bundan saknyorlard. nk Makedon piyadelerinin says Perslerden stnd ve Pers ordusunun banda Kral III.Darius bulunmamakta idi. Persler destek almadan byle bir mcadeleye giritikleri vakit, Makedonlar karsnda yenilecek ve koca bir memleketi kaybedeceklerdi. skenderin ordusunun elinde az miktarda yiyecein olduunu bilen Pers ordusu, sava taktii olarak yava yava geri ekilip, Makedon ordusunu yorup bu ekilde Pers topraklarn olas bir tehlikeden kurtarmak istiyordu. Bu fikir Pers rasndan Yunanl Memnona ait olmas sebebi ile, zellikle Memnonu sevmeyen Frigyal Arsites tarafndan, Perslerin erefine leke srecei ne srlerek kabul edilmedi 297 . Neticede Granikosta,(anakkale-Biga, Kocaba ay-Biga ay) nehir alannda Pers svarileri, geride ykselen arazide ise Yunanl cretli askerler harp vaziyetine gemiti. Granikos ay mevkiinde yaplan muharebede Pers komutan Mithridates skenderin zerine saldrp kargsyla Makedonya Kraln omzundan yaralam 298 olmasna ramen, skender M..334 ylnda, bu mcadeleyi Thebai kral Epameinondasn kulland 299 ve kendisin gelitirdii arpk sava dzeni sayesinde kazanm oldu 300 . Savan Makedonlar tarafndan kazanlmas ile Perslerin Toroslarn berisindeki hkimiyeti bertaraf edilmi, Anadoludaki Pers satraplarnn da sava kudreti datlm oldu 301 . skender galibiyetten sonra elde ettii sava ganimetlerini Atinaya gndermiti, ganimetlerin zerine yazdrd yazlarda ise kendisini yle tanmlamaktayd; Asyada oturan Barbarlar yenen Filip olu skender 302 .

297 298

Droysen, (1945), a.g.e., 45. Droysen, (1945), a.g.e., 51. 299 Memi, (2002), a.g.e., 338. 300 Memi, (1993a), a.g.e., 62. 301 Droysen, (1945), a.g.e., 55. 302 Plutarkhos, (2001), a.g.e., 40.

70 Ald galibiyetten sonra skender gneye, Lidya satraplnn bakenti Sard ehri (Manisa-Salihli) zerine yrd, Pers kuvvetleri komutan Mithries, Sard ehrinin ileri gelenleri ile ehri skendere teslim etti. skender Sard ehrinden onia ehirleri zerine yryp, Efes ehrini (zmir-Seluk) ald, bunun hemen ardndan nemli bir liman ehri olan Milet ehri (Aydn-Ske) de Makedon hkimiyetine girmi oldu 303 . te yandan skenderin Smyrnaya (zmir-Bayrakl) da uradn bilmekteyiz. Efsaneye gre M.. 334te Sardtan Smyrnaya gelen skender av sonras, Nemesisler kutsal alann yan bandaki bir palmiye aacnn glgesinde uykuya dalm ve ryasnda iki tanra ona bulunduu yerde bir kent kurmasn sylemitir 304 . Bu vesile ile Smyrna ehri kurulmutur. Bu arada skenderin hkimiyeti altna girmeyen Karia (Mula ili ve evresi) ve Halikarnassos (Mula-Bodrum) ehri kalmt. Halikarnassos ehri Ege Denizinin kapsnda olmasnn yan sra, Perslerin son kuvvetleri de burada toplanmt. Pers komutan Memnon bu ehrin komutanln stlenmiti. Ad geen ehrin alnmas her ne kadar zor olsa da, skenderin Halikarnassosu da hkimiyeti almas ile Kk Asyann bat kylarnn fethi tamamlanm oldu. Bat kylarnn fethinden sonra skender, ordudaki evli askerleri evlerine yollad. Geri kalan askerleri ise iki yry koluna ayrarak, bir kolu Sard ehrinde k geirmek iin gnderdi. Bu grup, ayn zamanda baharn gelmesiyle Gordiona (Yasshyk) hareket etmek zere grevlendirildi. Geri kalan blk ise skenderin komutasnda Kk Asyann i blgelerine hareket etmek zere yola koyuldu. skender srasyla Likyay, Psidiay (Anadolunun gneyinde Gller yresinde IspartaYalva) 305 Merdiven Dana trmanarak, Pamhyliann (Antalya) byk kentleri olan Pergeyi (Antalya-Alanya), Aspendosu (Antalya-Side), Sillyumu (Antalya-Belek) hkimiyeti altna ald. Pamhyliadaki fetihlerini tamamlayan skender, komutan Parmenion ile bulumak zere Gordiona doru yneldi 306 . Pamphilyann ele

303 304

Droysen, (1945), a.g.e., 56-67. George Bean, Eskiada Ege Blgesi, Aron Yaynevi, stanbul, 23. 305 Droysen, (1945), a.g.e., 71-91. 306 Lloyd, (1997), a.g.e., 158-160.

71 geirilmesi ile skender Toroslarn berisindeki sahil eridinin de zaptn salam oluyordu 307 . Ayn zamnada Frigyann baehri Gordionu alan skender burada Frig Kral Midasn nl Gordion dmn de bir kl darbesiyle zmtr. Efsaneye gre ise bu dm zen kii, tm Asyann hkimi olacaktr 308 . Daha sonra Ankyra (Ankara) zerinden douya doru ilerleyen skender, Kapadokyadan ve Toroslardan geerek Kilikya ovasna ulat 309 . Kilikyadan, Glek Boazn geerek Tarsusa vard. Pers ordusunun Amanos Dalarnn arkasndaki Sokhoi denen yerde karargh kurduunun renen skender, Pyramos (Ceyhan Nehri) yolundaki Mellosa (Kzltahta yakn) doru ilerleyerek, gneye dnp skenderuna yneldi ve Myriandrosa vard. Beylan Geidi zerinden Amanos Dalarn aarak Amik ovasna indi. Bu esnada Perslerin kendi ordusunun geip ssosa vardn rendi. III.Darius ise skenderi beklemeyerek Bahe Geidini ap Kilikyaya, yrd. Amanos Dalarnn denize bakan yamacnda Suriye Kaplar denen yerde geceyi geiren skender ssosa doru yol ald 310 . ssosda Pinaros ay mevkiinde yaplan sava skender ve Makedonya ordusu kazand. Bu savata skender, Pers Kral Darius tarafndan kalasndan hafife yaralanmtr 311 . M.. 333 ylnda meydana gelen muharebede III.Dariusun ordusu geri ekilmek zorunda kald. Asya hakimiyetinin kesin olarak eline geeceine inanan skender III.Dariusun bar teklifini kabul etmeyerek, gney ynnde, Suriye ilerine doru ilerlemeye devam etti 312 . III.Darius, bir mektup gndererek skendere dostluk ve ittifak teklif etmi, ayrca topraklarn Frata kadar uzanan blmn de Makedonya kralna brakmay nermiti. III.Darius ayn zamanda skenderden esirleri de iade etmesi karlnda, Ona, onbin talanton (260 ton) altn ve kzlarndan birini vermeyi de teklif etmiti 313 . Kendisini Asya kral olarak gren skender tm bu teklifleri reddederek, Fenike kylarn hkimiyeti altna alp fetihlerine devam edeceinin sinyallerini vermitir 314 .
307 308

Droysen, (1945), a.g.e., 92. Plutarkhos, (2001), a.g.e., 42. 309 Gnaltay, (1987b), a.g.e., 248. 310 Lloyd, (1997), a.g.e., 161-163. 311 Plutarkhos, (2001), a.g.e., 47. 312 Gnaltay, (1987b), a.g.e., 249. 313 Plutarkhos, (2001), a.g.e., 65. 314 Memi, (1993a), a.g.e., 62-63.

72 Neticede M..331de Perslere kar Devenin Evi 315 anlamna gelen Gaugamelada (Asur topraklarna) Gaugamela Muharebesini kazanan skender Asya Kral oldu 316 . Daha sonra Babili ve Persopolis ehirlerini hkimiyeti altna ald. Bu arada kan srdrmekte olan Pers Kral III.Darius, Baktriyan satrab Bessos tarafndan ldrlnce, skender, Pers tahtnn meru mirass olarak ortaya kt 317 . Dariusu ldren Bessos da Pers tahtnn meru mirass skender tarafndan ldrlmtr 318 . Bylelikle M..4.y.y.da Anadolu topraklarndaki ve Yunan yarmadasndaki kent devletlerini tehdit etmeye balayan Pers Krall, karsnda Makedonya Kral Filipin byk olu skenderi bulmutur. skender M..334de anakkale Boazn geerek, Asya topraklarna girmi ve Suriye ve Msr igal etmitir. Ynn Trkistan topraklarna eviren Byk skender, bu topraklara da hkimi oldu. skender Hellen kltrn yayp, Pers Krallnun geni corafyalara hakim olma anlaynn yanna, ortak kltr anlayn da getirerek, Makedonya Kralln tarihin ilk global devleti yapmtr 319 . Bununla birlikte skender Pers mparatorluunu yok etmekle, Afrika lne, Jaksartes 320 ile ndus rmaklarnn telerine kadar ki memleketleri fethetmi, bu topraklar zerine Yunan geleneini ve eitimi yaym, dolaysyla iki yz yl sren Pers-Yunan savalarna da son noktay koymutur 321 . te yandan kk bir devlet olan Makedonya Krallnn, Pers

mparatorluunun tarihe gmmesinin sebebi, her iki devlet arasndaki yapnn tam bir elime ierisinde olmasndan kaynaklanmaktadr. Bunun en gze batan rnei ise Hellenlerin Perslerin karsnda olduka gen bir millet olmasdr 322 . Dier taraftan her iki devletin de ordusuna baktmzda; dnya hkimiyeti maksad ile hi bilmedii Asya topraklar zerine sefer yapan skenderin ordusu piyadeler ve svarilerden olumakta idi. Bunun yan sra Korint Birliinden salad bir filosu da bulunmakta idi.
315 316

Plutarkhos, (2001), a.g.e., 68. plikiolu, a.g.e., 36. 317 Mansel, (1987), a.g.e., 447. 318 Plutarkhos, (2001), a.g.e., 91. 319 Oral Sander, (1999), Siyasal Tarih-lkalardan 1918e, mge Kitabevi, Ankara, 38. 320 Seyhun Nehri. 321 Droysen, (1945), a.g.e., 3. 322 Droysen, (1945), a.g.e., 4.

73 Pers ordusunun zn ok, yay ve mzrak tayan lmszler unvann tayan Med ve Pers birlikleri oluturmakta idi. Pers ordusunda atl birlikler de bulunmakta idi. Geni bir corafyaya sahip Pers mparatorluu denize kys bulanan satraplklarnda da deniz gcn oluturmakta idi 323 . Nitekim byk bir siyaseti ve sava olan skender tm bu baarlarndan sonra Desios aynn 28. gnnde (M.. 13 Haziran 323) 33 yanda iken, Babilde lmtr 324 . lmnden sonra Makedonya Krallnn bana II.Filipin Filinna adndaki bir kadndan olan olu Arrideus getiyse de asl ynetim Perdikkasn elinde idi 325 .

323 324

Memi, (1988), a.g.m., 61-63. Plutarkhos, (2001), a.g.e., 141. 325 Plutarkhos, (2001), a.g.e., 144

74

NC BLM KUZEY KAPISI

Bilindii zere Karadeniz kylar sradalarla kuatlmtr. Karadeniz Blgesinde sradalarn denizi kestii alanda ise derin boazlardan geip kendine yol aarak ilerleyen ris 326 (Yeilrmak) ve Halys (Kzlrmak) nehirleri akmaktadr 327 . Kuzeydou kylar ile Dou Anadolu yaylalar arasnda 2000m. kadar ykseklikte ise Zigana ve Kop geitleri bulunmaktadr. Bugn dahi Orta ve Dou Anadoludan ister Giresuna ister Trabzona gidilsin, tek geit veren yol Zigana Geididir. Nitekim Hititler devrinde, sert ve geit vermeyen Karadeniz dalarnn kolayca alp denize ulaamayaca dncesiyle 328 , Gakal kavimler de Hitit Devletine yapt saldrlarn rmak vadilerini aarak yapmlardr.

3.1. Hitit Devleti ve Gaka Mcadelesi Esas itibaryla Gaka kavimlerinin, Anadoluya Kafkaslardan ve Karadenizin kuzeyinden gelmedii ve Anadolu halknn bir paras olduu baz ilim evrelerince kabul gren bir grtr 329 . nk Karadeniz blgesinin sradalar denize paralel uzandklarndan, byle bir kavim geiinin o dnemin artlar altnda imknsz olduu grlmektedir. Bu yzden Gaka kavimlerinin Hitit Devleti olan mcadeleleri
326 327

Gnaltay, (1987a), a.g.e, 44. Lloyd, (1997), a.g.e., 7. 328 Hayri Ertem, (1992), Corafi Adlarn Lokalizasyon Denemelerinde Dikkate Alnmas Gereken Noktalar ve Baz ehirlerin dantikikasyonlar Hakknda, Festschrift fr Sedat Alp Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies In Honour Of Sedat Alp, T.T.K., Ankara, 168. 329 nder Bilgi, (1998), M..2. Binylda Orta Karadeniz Blgesi, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri orum 1622 Eyll 1996, Yay. Haz. Sedat Alp-Aygl Sel, Ankara, 69.

75 Anadolunun bir i mcadelesi eklinde cereyan etmitir. Dou ve Bat Kaplarn kullanan yabanc kavimler Anadoluyu istila ettikleri gibi Karadenizin kuzeyinde yaayan Gaka kavimleri, belki de yaadklar corafyann elverisiz olmasn tr, Anadolunun merkezine doru aknlarda bulunmulardr. Bununla birlikte Anadolunun kuzey kylarnda, Karadeniz Blgesinde siyasi bir birlikten yoksun, kabileler halinde yaayan kavim, Gakalar olarak adlandrlmtr. Gakalar hakknda bilgi veren Hitit metinleri, Alman bilim adam Von Schuler tarafndan neredilmitir 330 . Anadolunun yerli halk m olduklar, yoksa Kafkaslardan m geldikleri henz bilinememektedir 331 . Konargerliini uzun sre koruyan Gaka kavimleri Hitit Devletini kurulutan ykla dein uratrmlardr. Nitekim Karadenizin ky eridinde dank halde yaayan ve Hitit Devletini kuruluundan yklna kadar rahatsz eden Gakalar hakkndaki bilgilerimizi, II.Tuthalyann yllklar, I. uppiluliumann Kahramanlk metni, II.Murilinin yllklar, III.Hattuilinin otobiyografisi ve Kral Arnuwanda ve Kralie Amunikalin brakt dini ierikli ikayet metninden edinmekteyiz. te yandan Eski Hitit dnemine ait kaynaklarda Gaka kavimlerinden bahsedilmemektedir. III.Hattuili Gakalarn tarihsel olarak ortaya klarn Eski Hitit Dnemi krallarndan I.Hantili zamanna koymaktadr. Bu iki kral zamannda Hitit ile Gaka arasndaki snr olarak Kummemaha nehrinden sz edilmektedir 332 . Dier taraftan Hitit corafyasnn kuzey ve kuzey dousundaki Gaka ve Azzi Hayaal dmana kar Yukar lke (KURURU UGUTI) tampon bir blge vazifesi grmekte idi 333 . Gakalar Hitit kral I.Hantili zamannda, Hitit memleketindeki Frtna Tanrsnn nemli klt merkezi olan Nerik (Kastamonu/Tosya) ehrini ellerine geirmilerdir 334 . Hitit kral Hantilinin Kuzey Suriye ynnde baarsz askeri faaliyetler yapmas ve kendisinin bakent Hattuadan uzakta iken d dmanlarn

Memi, (2003), a.g.e., 94. Memi, (2003), a.g.e., 46. 332 Leyla Murat, (1998), Hitit Dnyasnda Gakalarn Yeri, III. Uluslararas Hititoloji Kongeresi Bildirileri orum 1622 Eyll 1996, Yay.Haz. Sedat Alp-Aygl Sel, Ankara, 436. 333 Murat, (1998), a.g.m., 435. 334 Memi, (2003), a.g.e., 43-44.
331

330

76 bakente saldrmas, onun ciddi nlemler almasna sebep olmu, muhtemelen kuzeyden gelen bu kavimlerin istilas sonucu kentin etrafn surlarla evirmitir 335 . Ancak, Gakalar, II.Tuthalyann iktidar esnasnda Hitit Devletinin bat ynnde Auvallarla mcadele etmesinden faydalanarak, Hitit topraklarna saldrmlardr 336 . Bununla birlikte Gakalar hakknda I.Arnuwanda ve Kralie Amunikal iftinin brakt ikyet metinlerinde ilk defa detayl olarak bahsedilmektedir. Kral ve Kralie ifti Hititlerin Frtna Tanrsnn klt merkezi olan Nerikte dini trenler yaparak, tanrlara yakarmlardr. ikayet metninin muhtevas ise u ekildedir; [Majes] te Byk Kral Arnuwanda ile [Byk Kralie Amunikal yle (derler): ...... Arinna'nn Gne Tanrasna ve btn tanrlara sesleniyoruz. Bizi iitin!] Arnuwanda ve Amunikal ne [ ] [Yalnz] Hatti lkesi siz tanrlar (iin) [gerekten temiz] bir lkedir. Yalnz Hatti lkesinde size temiz, byk ve lezzetli kurbanlar ver[iriz ve] siz tanrlara yalnz Hatti lkesinde sayg duyarz. Siz tanrlar tanrsal duygunuzla bilirsiniz. Eskiden beri hi kimse sizin tapnaklarnzla bizim gibi ilgilenmedi. Sizin [tapnak] larnza byle sayg gstermedi. Hi kimse siz [tanrlarn] mal, gm, altn ve hayvan biimli iki sunma kaplar, (ve) giysileri ile bizim gibi ilgilenmedi. Ayrca siz tanrlarn gmten ve altndan olan heykellerinizde hangi tanrnn vcudunda (bir ey) eskimi ise, hangi tanrlarn aletleri eskimi ise bizim gibi hi kimse onlar yenilemedi. Ayrca kurbanlarn temizlik konusuna hi kimse bizim gibi sayg gstermedi.
335 336

Memi, (1987), Hitit Siyasi Tarihinde Taht Mcadeleleri, S.. Eitim Fakltesi Dergisi Yay.,S. I, Konya, 114. Memi, (2003), a.g.e., 93.

77 Sizin gnlk, aylk ve yllk (yl balk) kurbanlarmz ve bayramlarmz hi kimse (bizim gibi) sunmad. Ayrca siz tanrlarn hizmetkrlarnz ve ehirlerinizi tmar ve imece ykmllkleri ile ezdiler. Siz tanrlarn erkek ve kadn hizmetkrlarnz aldlar ve onlar kle ve cariye yaptlar. [ . . . ] [ . . . siz tanrlara] ben Byk Kral Arnuwanda ve Byk Kralie Amunikal her bakmdan [sayg gster] dik. [ . . . . . . . ] . . verilen kurban ekmeklerini, kurban ikilerini siz tanrsal duygunuzla biliyorsunuz. [Biz Byk Kral Arnu]wanda ile Byk Kralie Amunikal tekrar semiz ve iyi (kaliteli) sr ve koyunlar, iyi (kaliteli) kurban ekmei ve kurban ikisi [tekra]r vereceiz. 337 [ ] [ . . . bizim yanmza] gein! Dmanlar Hatti lkesine [saldrnca. . . ] lkeyi yamalayan, onu alnca ve onu., size, tanrlara kesinlikle syleyeceiz ve onlardan davac olacaz! Siz Gn tanrlarna kurban ekmei, kurban ikisi ve vergi veren lkelerden rahipler, "tanr analar", kutsal rahipler, merhemli (rahipler), mzisyenler, arkclar uzaklatrldlar ve tanrlara ait vergileri ve kurban malzemesini oradan alp gtrdler. Arinna'nn Gne Tanrasna ait olan gmten, altndan, bronzdan, bakrdan gne sembollerini, ay sembollerini, ince (kaliteli) giysileri, bayram giysilerini, gmlekleri, cbbeleri, kurban ekmeklerini, kurban ikilerini oradan alp gtrdler.

337

Sedat Alp, (2000), Hititler anda Anadolu, Tubitak Yay., stanbul, 72.

78 Kurban hayvanlarn, besili boalar, besili inekleri, besili koyunlar, besili tekeleri oradan alp gtrdler. Nerik lkesinden, Hurama'dan, Katama lkesinden, eria lkesinden, Himmuwa lkesinden, Taggata lkesinden, Kammama lkesinden, Zalpuwa lkesinden, Kapiruha lkesinden, Hura lkesinden, Dankusna lkesinden, Tarugga lkesinden, Ilaluha lkesinden, Zihhana lkesinden, ipidduwa lkesinden, Wahaya lkesinden (ve) Patalliya lkesinden. Bu lkelerde sizin sahip olduunuz tapnaklar Gakallar yktlar ve siz tanrlarn heykellerini yok ettiler. Gm, altn, gmten ve altndan hayvan biimli iki sunma kaplar (ile) kadehleri, bakr ve bronz aletleri, (ve) giysilerinizi yamaladlar ve (aralarnda) bltler. Rahipleri, kutsal rahipleri, "tanr analarn", merhemli rahipleri, mzisyenleri, arkclar, alar, ekmek yapanlar, iftileri ve bahvanlar (aralarnda) bltler ve onlar kle yaptlar. Boalarnz ve koyunlarnz bltler. Kurban ekmei (veren) tarlalarnz ve arazinizi (ve) kurban ikisi (veren) balarnz bltler ve onlar Gakallar aldlar. Sonra lkelerde artk hi kimse siz tanrlarn adn anmyor. Sizin aylk ve yllk (yl balk) kurbanlarnz hi kimse sunmuyor. Bayramlarnz ve kurban merasimlerinizi (artk) hi kimse yapmyor kutlamyor 338 . Buraya Hatti lkesine de artk hi kimse hara ve kurban malzemesi getirmiyor. Rahipler, kutsal rahipler, "tanr analar ", mzisyenler ve arkclar artk hibir yerden gelmiyorlar. Artk siz tanrlara-ve Arinna'nn Gne Tanrasna gmten, altndan, bronzdan ve bakrdan gne (ve) ay sembollerini, ince (kaliteli) giysileri, bayram elbiselerini gmlek ve cbbeyi hi kimse getirmiyor.

338

Alp, (2000), a.g.e., 73.

79 Siz tanrlara hi kimse kurban ekmekleri, kurban ikileri, besili boalar, besili inekler, besili koyunlar, besili tekeler (olarak) kurban hayvanlar sevk etmiyor.[ .] [Bundan byle. . . rahipleri], "tanr analarn" biz tayin edece[iz ..................... ....... ] biz. [...] [Si]ze susuz lkeleri sayyoruz. [K]atama, Taggata, eria, Tatarea, Tahkupa, Kam[mama], Zalpuwa (ve) Nerigga. [im]di biz Byk Kral Arnuwanda [ve] Byk Kralie Amunikal siz tanrlarla [ ] ilgilendik, siz tanrlara tekrar tekrar yakaryoruz. Gakallar[ ]siz tan[rlara ....................................]

geldiler. Burada Hattua'd[a Tuhauna'ya saldrdlar] [ . . . . ] Tahatariya'ya saldr[dlar . . ] . kentin kapsna aaya geldiler. Sonra Hum [. . . . . . ] kentine [ . . . . .....] Biz tanrlara saygl olduumuzdan onlarn bayramlar ile ilgileniyoruz. Gakallar Nerik lkesini aldklarndan biz Nerik'in Frtna Tanrs iin ve Nerik'in tanrlar iin kurbanlar Hattua'dan Hakmi'e gnderiyoruz: Kurban ekmeklerini, kurban ikilerini, srlar (ve) koyunlar. Gakallar aryoruz ve onlara hediyeler veriyoruz. Onlara yemin ettiriyoruz: "Nerik'in Frtna Tanrs iin gnderdiimiz kurbanlar (iyi) karlayn! Onlara yolda kimse saldrmasn!" (diyoruz). Onlar geliyorlar. Hediyeleri alyorlar. Ayrca yemin ediyorlar. Geri gittikleri zaman yemini bozuyorlar. Siz tanrlarn szlerinizi kmsyorlar ve Frtna Tanrsnn (huzurunda edilen) yemine (antlamaya) ait (tabletin) mhrn kryorlar.

80 Hatti lkesinde hediyeleri kapyorlar. [Nerik]'in Frtna Tanrsnn [kur] banlarn, kurban ekmeklerini (ve) kurban [ikilerini vermiyorlar (?)]................................................. 339 Kral ve Kralie iftine ait bu metinde grld zere Gaka kavimleri Hitit lkesinin merkezine dein saldrlarn uzatmlar, Hititlerin tapnaklarna saygszlk yapp, hayvanlarna el koymu, insanlarn da kleletirmilerdir. Anlald zere Kral I.Arnuwandann hkmdarl esnasnda (M.. 15.y.y.sonlar ile 14.y.y. balar), Hitit askeri gc bu kavimlerin durdurulmasnda yetersiz kalm ve kral da areyi Tanrlara yakarmakta bulmutur. yle grlyor ki, Hitit mparatorluk anda, I.Arnuwandann ynetiminde, en byk sorunu Gakalar tekil etmi, bu kavmin aknlarn durdurmak iin Gaka beylerine toprak balanmtr 340 . Dier taraftan Karadenizin kylarnda yaayan bu kavmin saldrlarndan biri de Zileye olmutur. Maat-Hykn 3. Hitit tabakasnda bulunan ve iinde tabletlerin kefedildii Byk Saray her halde Gakalarn hcumlar nedeniyle yanm ve tahrip edilmitir 341 . Maat Hyk ise III.Tuthalya dneminde yukar Yeilrmak vadisinde yer alan geni bir blgeyi, Gaka tehlikesine kar koruyan bir st konumunda idi 342 . te yandan I.uppiluliumann kahramanlklar metinlerinde ise, Hitit Kralnn Tuhkanti-Tuthalya ile mcadele ettii srada bir Gaka birliinin Hattuaya saldrdn renmekteyiz. Kral I.uppiluliuma ise kuzey ynnde Hayaa Krall zerine sefere kt vakit tesadfen Gakal kavimlerle karlam ve yaplan mcadele sonucunda I.uppiluliuma Gakalar karsnda zafer kazanmtr. Kazanlan bu zafere ramen Gakalarn saldrlarndan vazgemedii, hatta Hitit Devletine ait Yukar Memleket (KUR.URU. UGU.T) 343 snrlarn delerek bu blgeyi de kapsayan bir Gaka Devleti kurduklarn bilmekteyiz 344 .

339 340

Alp, (2000), a.g.e., 74-75. Yldrm, (1996), a.g.e., 55. 341 Sedat Alp, (1977), Maat-Hykte Kefedilen Hitit Tabletlerinin I Altnda Yukar Yeilrmak Blgesinin Corafyas Hakknda, Belleten Ekim XLI/164, T.T.K., Ankara, 641. 342 Murat, (1998), a.g.m., 437. 343 Knal, (1953), a.g.e., 7. 344 Memi, (2003), a.g.e., 49.

81

Bununla birlikte I.uppiluliuma, Karadeniz kylarnda yaayan bu dac kavmin saldrlarn nlemek maksadyla Gaka snr boylarna kaleler yaptrmtr 345 . Tum(m)ana ve taharada emniyetli sler oluturarak aradaki snr daima askeri slerle kuvvetlendirmitir 346 . II.Murili de tpk kendinden nceki krallar dneminde olduu gibi Gakalarn snr saldrlar ile uramak zorunda kalm, daha nceleri Gakalarn eline gemi olan Hatenzuwa ehri ve Tapapanuwa lkesinin fethini gerekletirmitir 347 . Gakalar ile olan mcadelesi; o yl Aharpaia Dana 348 gittim. Aharpaia Da ehrinin olmutu. Pala lkesinin yollarn kesmiti. Aharpaia Dann Gaka Gaka ehri

ile savatm. Aharpaia Dan dmandan temizledim. szleriyle anlatmaktadr 349 . Bundan istifade eden Kuzey Suriyedeki metbu devletler ise isyana kalkmlardr 350 . III.Tuthalya zamannda Gakalarn eline geen Tarikarimu Da ile ilgili Murilinin bir dier metninde ise; Tarikarimu Dann Gaka ehirlerini yendim ve Tarikarimu Dan boalttmszleri gemektedir. Murilinin, yine bir Gaka ehri olan Timmahulaya dzenledii sefer u szlerle anlatlmaktadr; Ve ben majste Timmahula ehrine gittiim zaman Timmahula ehri srekli olarak Hatti lkesini vurdu, bana asker vermedi. Timmahula ehri dalarn zerinde(dir). Ve yollar yukar doru ok zordur. Ordumla yryerek ilerledim. Timmahulaya vardmda onlar orda beklemekteydi, nmden kap gitti. Ben de k mevsimi olduundan onun ardndan gitmedimonu Frtna tanrsna hediye ettim Ve (da) (dmandan) temizledim. Bununla birlikte Gaka ehirleri olan taluppa, Takkuwahina, Kappupa, Gappuppuwa, Tahantattipa ehirleri Gappuppuwa ehrinde bir dada topalanarak Muriliye kar bir saldrya gemilerdir 351 .

345 346

Yldrm, (1996), a.g.e., 55. Murat, (1998), a.g.m., 437. 347 Murat, (1998), a.g.m., 436. 348 negl Da. Bkz. Murat, (1998), a.g.m., 439. 349 Murat, (1998), a.g.m., 439. 350 Yldrm, (1998), a.g.e., 57. 351 Murat, (1998), a.g.m., 440.

82 Dier taraftan II.Murilinin ikinci olu olan Muvattalinin asl hedefi Kuzey Suriye hakimiyeti idi. Fakat bu esnada Karadenizin kuzeyinde yaayan Gakalar yine rahat durmamlar, Gaka prenslerinden olan Arma-u, II.Murili zamannda Gaka kavimlerine yaplan saldrlarn intikamn almak maksad ile, Kane ehrine kadar uzanan tahrip, yakp-ykma faaliyetlerine balamtr. Hitit Devletinin merkezi ise Hitit kral II.Muvatalli tarafndan, kuzeydeki Gakalarn hcumlar karsnda baehir Hattuadan Tarhuntaaya tanmtr 352 . III.Hattuilinin otobiyografisinde II.Muvattalinin Gakalar ile yapt mcadele yle anlatlmaktadr; Kardeim Muvattali Hattinin tanrlarn ve insanlarn yanna ald ve onlar Aa lkeye gtrd. Fakat bunun zerine btn Gaka lkeleri isyan etti. Piuru lkesi, hupita lkesi, Daitipaa lkesi, La(nda) ve Marita lkesini igal ettiler. Sonra dman Maraantiia nehrini geerek Kane lkresine saldrmaya balad. Grlyor ki Kral Muvattali Gakalar ile mcadelede kardei III.Hattuiliyi komutan tayin etmi, III.Hattuili de, Gakalar Karadeniz dalarnn gerisine atmay baarabilmitir 353 . Kral III.Hattuili Gakalar ile yapt savalar sonucu Hatti topraklarnn dnda kalan kutsal Nerik ehrini tekrar hakimiyeti altna almtr 354 . III.Hattuilinin nemli bir metin grubunda ise (E.Laroche CTH 83:1. A.KUB XIX 9; KUB XIX 8; 2. KBo XII 44; 3. KUB XXXI 30+Kbo XVI 36) Hititler ile Gakalar arasndaki bir savata arpunya dalarnda yaayan ve Hititlere dman olan halk nemli bir rol oynamaktadr. III.Hattuili bu metinde bir ba meedi olan Tuthaliyann (III.Hattuilinin (?) olu ve daha sonraki IV. Tuthali(?)) Gakallara kar bir savataki baarlarn anlatmaktadr 355 . KBo 36+KUB XXXI 20 4 Bo 5768e gre; 4 O, [or]adan nereye gitti ise 5 Ona (kar) bir yandan akaddunya da (halk) 6 dman idi. Dier yandan ona (kar) 8 [Di]er yandan arpunya da halk ona (kar) 9 [dm]an idi. Onu(n orada olduunu)
352 353

Alp, (2000), a.g.e., 51. Gnaltay, (1987a), a.g.e., .97-98. 354 Murat, (1998), a.g.m., 438. 355 Alp, (2000), a.g.e., 643.

83 10 [b]tn dman[lar?] kardan 11 iitince, Gakallarn 12 hepsi (de) oraya vardlar 13 ve ona (kar) Zuliya rmann n[nde] 14 kpry tuttular. 15 ve kpr[]y yktlar 356 Aslnda CTH 138199 katalog numaral bir Hitit metnine gre, bir Hitit Kral ile Gakalar arasnda antlama yaplmtr. Her iki lke Tanrlarnn da ahit olduu bu antlamaya gre; iki lke arasndaki kaaklar karlkl olarak iade edilecek, fakat ifti ve klenin berberinde getirdii mal ve aletler teslim edilmek suretiyle, kaaklar bulunduklar lkede muhafaza edileceklerdir 357 . Antlama metininde ayn zamanda Hitit Devleti ile Gaka Beyleri arasndaki eli teatisi hakknda da bilgi verilmektedir. Ayn zamanda her iki lkenin de karlkl olarak birbirlerinin topraklarna saldrmamalarn antlama metnine ekleyip, dman saldrlarna kar mttefik olmay da taahht etmilerdir 358 . III.Tuthalya dneminde Gakalarn Hatti lkesini mahvederek, Nevehir ile idantifiye edilen Nenaay (Aksaray?) snr yaptn, IV.Tuthalya dneminde de Gakalarn yaad alanda akaddunuwa, ipinuwa ve arpanuwa dalarnn arasnda Zuliia nehrinin akt anlalmaktadr 359 . Sonu olarak Hitit Devletinin herhangi bir blgeye sefer yapt zamanda, taht mcadeleleri ya da taht deiiklii yaandnda, otorite boluunu frsat bilen Gakallar devaml surette Hitit topraklarna saldrmlardr. Hemen hemen btn Hitit Krallarnn bu kavimler ile mcadele etmesine ramen, kontrol altna alnamamlardr. Hitit Devletinin bu kavimler karsnda baarl olamamasnn nedeni; Gaka kavimlerinin dalk ve engebeli bir corafyada yaamas, bu kavimlerin siyasi bir birlik oluturmadan, mnferit bir halde kendi menfaatleri dorultusunda davranmasdr 360 .

Alp, (2000), a.g.e., 645. Gngr Karauuz, (2002), Boazky ve Ugarit ivi Yazl Belgelerine Gre Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, izgi Kitabevi, Konya, 253. 358 Karauuz, (2000), a.g.e., 255. 359 Murat, (1998), a.g.m., 441. 360 Buna karlk Gaka reislerinden Pitagatallinin ve Tipiia lkesindeki Gakal reisi Pihhuniiann 20 yl boyunca baz Gaka lkeleri zerinde idareci rol oynad da bilinmektedir. Bkz. Murat (1998), a.g.m., 438-439.
357

356

84 Gaka kavimleri Anadolunun merkezindeki Hitit Devletine saldrrken herhangi bir gzergh izleyip, saldrlarda bulunmu, Karadeniz dalarnda ve nehir vadilerinde kendilerine yn tayin ederek, Hitit Devletine saldrmlardr.

85

SONU
Esas olarak tarihi corafya bir lkenin corafyasnn tarih iinde ald nemi ve deiiklikleri ihtiva eden tarihe yardmc bir ilim daldr. Gerekten de corafi durum tarihin geliim evrelerini srekli olarak etkilemitir. Bu sebeple Anadolu, Eskialarda olduu gibi bugn de jeopolitik ve jeostratejik adan byk neme sahiptir. Fakat tarihsel sre ierisinde, bir corafyann bu denli istilaya maruz kalmas, yalnzca corafyann stratejik neme sahip olmas ile aklanamaz. Anadolunun bu zel durumu ayn zamanda sahip olduu mhim maden yataklar ile de alakaldr. Bununla birlikte Kk Asyada, devlet olma bilincinin balad yerler, ayn zamanda siyasi erklerin menfaatleri dorultusunda atmalara girdii yerlerdir. Bu sebeple insanlk tarihinin d dnyaya alma kaps olan Kk Asya topraklarnn ayn zamanda kltrn ve bilin duygusunun da teekkl ettii yer olmas kuvvetle muhtemeldir. Dier taraftan Eskia Anadolusunun Sava Kaplarnn sebebiyet verdii mcadelelerin gnmze kadar deimeyen nedeni, ekonomik temelli olmasdr. Ekonomi bu anlamda ilkel kapitalizmin douunu ve bu gcn askeri manevralarla elde edilmesini simgelemektedir. Gnmzde meydana gelen savalarda ekonomik temellerin yan sra, sosyolojik bir varlk olan insann kmlatif ynn koruma istei n plana karken, Eskiada tek sebep ekonomik stnlktr. nk Eskia toplumlarnda millet olma anlay henz teekkl etmemitir. Anadolunun sava kaplar sancl bir corafyann deimeyen olgulardr. Memleketleri birbirine balayan yollar; savalarn, zorlu yolculuklarn yapld, itimai hayatn devamn salayan maddelerin nakliyesinin yapld, milletlerin sahip olduu

86 kltrlerin aktarld yerlerdir. Ksacas gnmzde olduu gibi insan, tm dnyay, yollar vastas bir yerden baka bir yere tayabilmitir. Gnmz toplumsal bilgisine ve teknolojisine sahip olmayan Eskia toplumlar, gnmz dnyasnn kltr ve ekonomisinin temelini oluturan sentezi bu yol gzerghlarnda meydana getirmitir. Bugn ise bu gzerghlar an teknolojisine uydurularak yenilenmitir. almamzda, Eskia devletlerinin gerekletirmek istedkleri amalar dorultusunda, kilit noktalardaki kk krallar hkimiyet altna alma mcadelesi ve bu kk krallklarn sahip olduklar konumun neminin farknda olarak nasl iki tarafl bir politika izlediklerinden bahsettik. Ayn zamanda Akkadlarda, Asurlarda, Perslerde ve skenderin hedefledii dnyaya hkim olma anlaynn ok eski zamanlara dayandn ve bu anlayn sebep olduu mcadelelerden bahsettik. Sonu olarak; ana blmden oluan almamzn sonunda; Hititlerden skenderin byk dnya devletine dein olan srete kullanlan sava yollarn ve bu yollar vastasyla yaplan mcadeleleri ile aklamaya altk. Nitekim Anadoluyu batanbaa kateden kavimlerin, gitmek istedikleri yerlere ulamak iin ise da geitlerini, nehirlerin at rmak vadilerini, boazlar ve denizlerdeki adalar kulandn anlatmaya altk. Burada bilhassa bu gei alanlarnn tarih boyunca ayn neme sahip oldukalarn ortaya koyduktan sonra, Anadoluda meydana gelen byk mcadelelerin sz konusu geitlerin darya alan noktalarnda meydana geldiini aklamaya gayret ettik. Tarihi corafyann en nemli elerinden birinin deiim faktr olmasna ramen, almamz gstermektedir ki, gnmzden 4000 yl nce kullanlan yollar bugn de kullanlmakta, kltrlerin ve maddi emtiyann nakliyesini salamaktadr. Deien tek ey teknolojinin ulama salad katkdr. Bunun yannda sava teknoloji tarihi zirvede olmasna ramen modern ada Anadoluda olas bir savan phesiz eski sava alanlarnda meydana gelmesi ihtimali ok yksektir. Zira yakn tarihte

87 Anadounun hakimi olan Trkler yurtlarn dman igalinden kurtarmak ve Trkiye olarak adlandrdklar bu corafyay baki vatan klmak iin ayn cephelerde savamlardr.

88

KAYNAKLAR
Akurgal, E. (1997), Anadolu Kltr Tarihi, Tubitak Yay., Ankara. Akurgal, E. (2000), Ege Bat Uygarlnn Doduu Yer-Dou Helen Kltr Tarihi ..1050333, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, zmir. Alkm, U.B. (1959), Gney-Bat Antitoros Blgesinde Eski Bir Yol ebekesi, Belleten, XXII, Ankara, s.5979. Alkm, U.B. (1960), Samal ile Asitawandawa Arasndaki Yol Amanus Blgesinin Tarihi Corafyasna Dair Aratrmalar, Belleten, XXIV/ 95, T.T.K., Ankara, s.349399. Alp, S. (2000), Hititler anda Anadolu, Tubitak Yay., stanbul. Alp, S. (Ekim 1977), Maat-Hykte Kefedilen Hitit Tabletlerinin I Altnda Yukar Yeilrmak Blgesinin Corafyas Hakknda, Belleten XLI/164, T.T.K., Ankara, s.637-647. Alpman, A. (1998), Anadoluda Hurriler, Uluslararas III. Hititoloji Kongresi orum 1622 Eyll 1996,Yay. Haz. Sedat Alp-Aygl Sel, Ankara, s.27-37. Astour, M. C. (1995), Overland Trade Routes in Ancient Western Asia, Civilization of the Ancient Near East Volume III, New York, s.14011420. Bilgi, . (1998), M.. 2.Bin Ylda Orta Karadeniz Blgesi, III. Uluslararas III. Hititoloji Kongresi orum 16-22 Eyll 1996, Yay. Haz. Sedat Alp-Aygl Sel Ankara, s.63-70. Bilgi, E. (1955), M.. kibin Yllarnda Mezopotamya-Anadolu Arasndaki Ticari ve ktisadi Mnasebetler, 9. Corafya Meslek Haftas 2229 Aralk 1954 Tebliler ve Konferanslar, Trk Corafya Kurumu, s.193202. Can, ., Klasik Yunan Mitolojisi, nklap Yaynlar, stanbul. ilingirolu, A. (1984), Urartu ve Kuzey Suriye-Siyasal Kltrel likiler, E..Basmevi, zmir. Dinol, A. (1983), Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. II, Grsel Yaynlar, stanbul, s.18120. Droysen, (1945), skender I, M.E.B., Ankara. Erhat, A.(1972), Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul.

89 Erhat, A.(1999), Homeros (Gl ile Sylei), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul. Ertem, H. (1992), Corafi Adlarn Lokalizasyon Denemelerinde Dikkate Alnmas Gereken Noktalar ve Baz ehirlerin dantikikasyonlar Hakknda, Festschrift fr Sedat Alp Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies In Honour Of Sedat Alp, T.T.K., Ankara, s.167-169. Erzen, A. (1992), Dou Anadolu ve Urartular, T.T.K., Ankara. Freeman, C. (2003), Yunan Msr Roma-Antik Akdeniz Uygarlklar, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara. Gkek, L.G. (2000), Kltepe Vesikalarna Gre Asur-Kani Aras Ulam ve Tamaclk, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, s.183 192. Gurney, O.R.(2001), Hititler, Dost Kitabevi, Ankara. Gm, O. (2006), Tarihi Corafya, Yeditepe Yaynlar, stanbul. Gnaltay, .(1987a), ran Tarihi-En Eski alardan skenderin Asya Seferine Kadar, C.I, T.T.K., Ankara. Gnaltay, .(1987b), Yakn ark II Anadolu-Ahameniler stilasna Kadar, T.T.K., Ankara. Grsoy, C. R. (1975), Trkiyenin Tabi Yollar, Trk Corafya Dergisi, Cumhuriyetimizin 50. Yl zel Says, Yl XXII-XXIII, S.26, Milli Eitim Basmevi, stanbul, s.2429. Hawkns, J.D.(1998), The Land of Iuwa: The Heoroplyphc Evidence, Uluslararas III. Hititoloji Kongresi orum 1622 Eyll 1996, Yay. Haz. Sedat Alp-Aygl Sel, Ankara, s.281293. Herodotos, (2002), Herodot Tarihi, ev. Mntekim kmen, Kltr Yaynlar, stanbul. Homeros, (1999), Ilyada, ev. Azra Erhat, Can Yaynlar, stanbul. Hornung, E. (2004), Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, Ankara. nan, A. (1987), Eski Msr Tarihi ve Medeniyeti, T.T.K., Ankara. plikiolu, B., Eskia Tarihinin Anahatlar II, Marmara niversitesi Yaynlar. Jasnk, A.M. (1991), Hittte and Assyrian Routes to Cilicia, De Anatolia Antqua, Lbrare DAmrque Et DOrent Adren Masonneuve Jean Masonneuve Successeur, II, Rue Sant-Sulpce, Paris, s.253259. Karauuz, G. (2002), Boazky ve Ugarit ivi Yazl Belgelerine Gre Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, izgi Kitabevi, Konya. Knal, F. (1953), Arzawa Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, T.T.K., Ankara. Knal, F. (1971), Hitit Devletleri in Kuzey Suriyenin nemi, Atatrk Konferanslar IV, T.T.K., Ankara, s.3-13.

90 Knal, F. (1987), Eski Anadolu Tarihi, T.T.K., Ankara. Krolu, K. (2006), Eski Mezopotamya Tarihi Balangtan Perslere Kadar, letiim Yay., stanbul. Ksenephon (1998), Anabasis-Onbinlerin Dn, ev. Tanju Gkl, Sosyal Yaynevi, stanbul. Lloyd, S. (1997), Trkiyenin Tarihi-Bir Gezginin Gzyle Anadolu Uygarlklar, Tubitak Yay., Ankara. Mansel, A.M. (1999), Ege ve Yunan Tarihi, T.T.K. Ankara. Memi, E. (1986, Aralk), Anadolunun Eski ark ve Garp Dnyalar Arasndaki Yeri, Seluklu Aratrma Merkezi, S. I, Yl II, s.5964. Memi, E. (1987), Hitit Siyasi Tarihinde Taht Mcadeleleri, S.. Eitim Fakltesi Dergisi, S.1, s.113117. Memi, E. (1988), Eskia Trkiyesinde Ordunun nemi, S..Eitim Fakltesi, S. I, s.5566. Memi, E. (1993), Eskia Tarihinde Dou-Bat Mcadelesi, Konya, S..Eitim Fakltesi Yay., Konya. Memi, E. (1995), Aka Medeniyetinin Douu, Geliimi ve k, Tarih ncelemeleri Dergisi X, E..Edebiyat Fakltesi Yay., zmir, s.41-54. Memi, E. (1996), Filistinlilerin Kkeni ve Tarihi, S.. Eitim Fakltesi Yay., Konya. Memi, E. (1999), Asur Devletlerinin Anadolu Politikas, XII. Trk Tarih Kongresinden Ayrbasm, Ankara, s.6573. Memi, E. (2002), Genel Tarih, Tablet Yaynlar, Konya. Memi, E. (2003), Eskia Trkiye Tarihi, izgi Kitabevi, Konya. Memi, E. (2005a), skitlerin Tarihi, izgi Kitabevi, Konya. Memi, E. (2005b), Troya ve Troyallar (Troyallar Trk Mdr?), izgi Kitabevi, Konya. Memi, E. vd. (1992), Tarih Boyunca Ortadou-Anadolu likileri, Seluk niversitesi Basmevi, Konya. Murat, L. (1998), Hitit Dnyasnda Gakalarn Yeri, III. Uluslararas III.Hititoloji Kongresi orum 16-22 Eyll 1996, Yay.Haz. Sedat Alp-Aygl Sel, Ankara, s.435443. Plutakhos (2001), skender, Rado Yay., stanbul. Roux, J. P. (2001), Orta Asya Tarih ve Uygarlk, Kabalc Yaynevi, stanbul. Sander, O.(1999), Siyasal Tarih-lkalardan 1918e, mge Kitabevi, Ankara.

91 Sandars, N.K., (1978), The Sea People (Warriors of the Ancient Mediterranean), Thomas and Hudson, London, s.15. zdl, S., www.arkeolog.netteyi.net/arkeo/denizkavimi/html/(27.03.2006). Sevin, V.(2001), Anadolunun Tarihi Corafyas, T.T.K., Ankara. Snger, I. (1998), From Hattua to Tarhuntaa: Some Thougths On Muwatalls Regn, Uluslararas III. Hititoloji Kongresi orum 1622 Eyll 1996, Yay.Haz. Sedat AlpAygl Sel, Ankara, s.535541. Strabon, (2000), Geographika, ev. Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul. Tahran, T. (2002), n Asya Dnyasnda lk Trkler Kimmerler ve skitler, Trkler, C. I., Yeni Trkiye Yay., Ankara, s.597-610. Tevrat (1981), Kitab- Mukaddes irketi. Texer, C. (2002), Kk Asya Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, C. I, ev. Ali Suat, Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf, Ankara. Thomson, G. (1983), Tarih ncesi Ege I, ev. Celal ster, Payel Yaynlar, stanbul. Tokgz, D. vd (1984), Frigya, Uur Ofset Tesisleri, Eskiehir. nal, A.(2002), Hititler Devrinde Anadolu Kitap I, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul. Ramsay, W.M. (1960), Anadolunun Tarihi Corafyas, ev. Mihri Pekta, M.E.B. stanbul. Yldrm, R.(1996), Eskiada Anadolu, Meram Yaynclk, zmir. www.side.wa.edu.au.jpg www.tebe.org http://www.ancientanatolia.com/map06.htm

92

EKLER

93

Ek-1.Msr lkesi

(www.side.wa.edu.au.jpg)

94 Ek-2.Hitit lkesi

(www.tebe.org)

95 Ek-3. Frig lkesi

(http://www.ancientanatolia.com/map06.htm)

96 Ek-4.Lidya lkesi

(http://www.ancientanatolia.com/map07.htm)

97 Ek-5. Pers lkesi

(http://www.ancientanatolia.com/map08.htm)

98 Ek-6. skender ve Dnya Devleti

(http://www.ancientanatolia.com/map09.htm)

99 Ek-7. Urartu lkesi

(http://www.ancientanatolia.com/map05.htm)

100 Ek-8. M.. 2000-1000 yllarnda YaknDou

(Gnaltay emseddin, (1987a), Yakark II Anadolu-Ahamenier stilasna Kadar, T.T.K., Ankara)

101 Ek-9.Ege Kavimler G Gzergah

(Sandars, N.K., (1978), The Sea People (Warriors of the Ancient Mediterranean), Thomas and Hudson, London, 15.)

102

Ek-10.Trkiyenin Tabi Yollar

(Grsoy, C. R.(1975), Trkiyenin Tabi Yollar, Trk Corafya Dergisi, Cumhuriyetimizin 50. Yl zel Says, Yl XXII-XXIII, S.26, Milli Eitim Basmevi, stanbul, s.24-29)

103

ZGEM 15.12.1981 tarihinde zmirde dodu. Babasnn retmen olmas sebebiyle ilk ve orta renimini zmirde tamamlad. Lise eitimini Denizli Kazm Kaynak Lisesinde bitirdi. 1999 ylnda Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde lisans eitimine balad. 2004 ylnda niversiteden mezun oldu. 2005 ylnda evlenen eyma YILDIRIM, ayn yldan itibaren Afyon Kocatepe niversitesi Tarih Blm Eskia Tarihi Bilim Dalnda Aratrma Grevlisi olarak almakta ve akademik hayatna devam etmektedir.