T.C.

YZNC YIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI ARAP DL BELAATI BLM DALI

ARAPA KKENL OSMANLICA SZCKLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Yaar AVCI

VAN 2006

T.C. YZNC YIL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI ARAP DL BELAATI BLM DALI

ARAPA KKENL OSMANLICA SZCKLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Yaar AVCI

Danman Do. Dr. Yakup CVELEK

VAN - 2006

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu alma jrimiz tarafndan ........................................................................... ANABLM DALI, .................................................................................... BLM DALInda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

mza

Bakan : .......................................................

ye (Danman) : ........................................

ye : ............................................................

ye : ............................................................

ye : ............................................................

ONAY : Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

... / ... / 2006

............................................ Enstit Mdr

NDEKLER NSZ...II KISALTMALAR..................................................................................................III GR IV-VIII I. BLM OSMANLICANIN YAPISI VE TARH GELM...1-11 II. BLM ARAPADA CEM (OUL) KEN OSMANLICADA MFRET (TEKL) OLARAK KULLANILAN BAZI KELMELER.12- 22 III. BLM ARAPADAN OSMANLICAYA GEERKEN ANLAM DARALMASINA, GENLEMESNE VE KAYMASINA URAYAN KELMELER22-64 3. 1) AnlamI daralan baz kelimeler ..22-27 3. 2) Anlam genileyen baz kelimeler..27-37 3. 3) Anlam kayan baz kelimeler.37-64 IV. BLM ARAPA DL KURALLARINA UYGUN /AYKIRI OLARAK TRETLEN KELMELER.. ..65-88 SONU..............................................................................................................89-93 KAYNAKA 94-95 ZET..96-97 ABSTRACT...98-99

II

NSZ

Dilbilimcilerce kabul gren tanma gre, insanlarn duyduklarn ve dndklerini anlatmak iin kullandklar sz dizgesi olan dil, toplumsal bir olgudur. Bir baka ifadeyle, kendine ait kanunlara sahip ve ne zaman ve nasl ortaya kt kesin olarak bilinmeyen dil ve dil zerine almalar insanolunun zihnini srekli megul etmitir. Zira dil insanla birlikte hep varolmu insanlar arasnda anlamay salayan bir vastadr. Dil, insanlar arasnda anlamay salayan tabii bir vasta, kendine mahsus kanunlar olan ve ancak bu kanunlar erevesinde gelien canl bir varlk, temeli bilinmeyen zamanlarda atlm bir gizli anlamalar sistemi, seslerden rlm toplumsal bir messese olarak tanmlanmaktadr. nsanlar anlatmak iin dil denilen vastaya bavururlar. Ancak dilin vasta olmas anlamay salamas bakmndandr. Btn diller canl birer varlk olup tm canllar gibi srekli bir deiim ierisindedirler. Bu deiim kimi zaman ses hususiyetleri, kimi zaman dil bilgisi, kimi zaman da anlam bakmndan cereyan etmektedir. Bir dildeki gerek fonetik, gerek semantik deiiklie neden olan balca etken, yabanc dillerle olan kelime alveriidir. Toplumlar gemiten bugne kadar birbirleriyle etkileim iindedirler. Etkileim, gemite; komuluk, ticaret, sosyal ve kltrel ilikilerin yannda fetihler sonucunda ortaya kan din ve kltr al verii yoluyla gereklemitir. Bu almada Arapadan Trkeye getikten sonra u ya da bu ekilde anlam kaymasna urayan kelimeler, gnmz Trkesiyle eski Arapa ve gnmz Arapas gz nnde tutularak karlatrmal olarak ele alnmtr. Bu alma sresince bana srekli yol gsterip yardmlarn esirgemeyen bata danman hocam Yard. Do. Dr. Yakup Civeleke ve dier tm hocalarma ve arkadalarma teekkr bor bilirim. Elimden gelenin en iyisini yapmaya altm. Buna ramen hatalarmz varsa hogryle karlanmasn mit ediyorum.

Yaar AVCI Van 2006

III

KISALTMALAR

a. a.b.i. a.f.i. a.f.t. a.g.e. a.g.m. a.i. a.i.t. a.n. a.s. a.s.t. a.zf. b. c. e. f i. i.t. k.g. o o.i. o.s. s t t.y. zf. yy. vb. vs.

: Arapa : Arapa birleik isim : Arapa Farsa isim : Arapa Farsa tamlama : Ad geen eser : Ad geen makale : Arapa isim : Arapa isim tamlamas : Arapa nida : Arapa sfat : Arapa sfat tamlamas : Arapa zarf : Birleik : Dip notlarda cz, Metinde cemi : Edat : Farsa : sim : sim tamlamas : Kelime grubu : Osmanlca : Osmanlca isim : Osmanlca sfat : Metinde sfat, Dipnotlarda sayfa : Trke : Eserin basm tarihi yok. : Zarf : yer yok : ve benzeri : ve saire

IV

GR Osmanlca, Trke esas olmak zere Arapa ve Farsa birok kelime, ekil ve kaideleri iine alan bir yaz dilidir. Byle olmakla birlikte bu dili bilen bir kimse yine Osmanlca bir metni rahat anlayamaz. nk Osmanlca, Arapa ve Farsann belirli bir lde ve ekilde Trkeyle birlemesinden domu bir dildir. Dnya dilleri ierisinde kelime hazinesinin zenginlii bakmndan

ngilizceye yaklam tek dil Osmanl Trkesidir. ngilizcede Latince ve eski Yunancadan ok nce alnm veya o dillere dayanarak daha yakn zamanda retilmi pek ok kelime vardr. Osmanl Trkleri de Klasik Arapa ve Farsann zengin sz daarcndan, Anadoluda kendilerinden nce bulunan Bizansllarn, ayrca Mslman hkmdarlarn tebaas olan Avrupallarn konuma dillerinden yararlanarak, atalarndan miras kalan Trke kelime hazinesini geniletmilerdir. Trke de gemite ve gnmzde yabanc toplumlarla yaad ve halen yaamakta olduu kltrel etkileim nedeniyle mtemadiyen dnen bir deiim arknn iinde yer almaktadr. Trkedeki deiikliklerin balangc iin kesin bir tarih belirtilmemekte ancak yaplan bir aratrmaya gre; GkTrkede yabanc unsurlarn oran %1 nisbetinde iken, eitli kltrlerin etkisiyle Uygurcada bu oran ykselmitir. Trke de kkl deiikliklerin yaygn olarak grlmeye balamas Trklerin deiik din ve kltrlerle karlatklar devirlere rastlar ki, zellikle slam dinini kabul ettikleri VIII. yzyl bunun balang tarihi saylabilir. Konunun bu alma ile ilgili boyutuna gelince, Trkler slamiyeti kabulnden sonra Trkeye, Arapa ve Farsadan birok kelime girmeye balamtr. Yaplan bir aratrmada, Osmanlca szlkler (Redhouse, Ferit Develiolu, Mustafa Nihat znn szlkleri) incelenmi ve Trkeye Arapa ve Farsadan ortalama 60-70 bin dolaynda szcn girdii tesbit edilmitir. Bu geliim sreci ierisinde ortaya kan Osmanlca da Trk dilinin umumi gelimesi tarihinde ikinci devrede meydana gelen lehedir. Bata Trke olmak zere Arapa ve Farsa birok ekilleri ve kaideleri iine alan bir dildir.
Kara, Mehmet, Trkmen Trkesi ve Trkmen Edebiyat zerinde Aratrmalar, Ankara. 1998, s.65 otuksken, Yusuf, Trke zerine Denemeler ve Eletiriler, Trkede Ka Szck Var?, Hrriyet-Gsteri, Mays-Haziran 1999, http://www.wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=3233&start=30.
2 1

Bu yabanc kelimeler Trkeye ilk etapta olduu gibi alnmasna ramen zaman ierisinde kimisi anlam, kimisi dilbilgisi kimisi de ses hususiyetleri bakmndan deiime uramtr. Muhtemelen bu kelimelerin birou Trkeye ilk geiinde Arapadaki gerek manasyla kullanlarak kelime dile iyice yerlemi ve Trkeymi gibi benimsenmitir. Zamanla bu kelimeler mecaz anlamlar kazanm, kimi zaman mbalaa, kimi zaman da kinaye maksatl olarakta gelimtir. Bunun sonucu olarakta kelime asl anlamlarndan ok farkl hatta tamamen zt anlamlarda kullanlmtr. Tabi ki bu sre Osmanlcada btn kelimeler iin byle deildir. Bu balamda Osmanlcann szvarl konusunda da unlar syleyebiliriz: Bilindii zere szvarl terimi "bir dildeki yerli ve yabanc szck, kalp kullanm vs'nin tm" olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmdan hareketle Osmanlcann da sz varl zerinde almalar yaplmtr. Bu almalarda

Osmanlcann hangi dnemini ele alnaca konusu tartlmtr. Hatta sz varlnn tespitinde Osmanlca olarak snrlandrmak yerine genel anlamda Trk dilinin sz varlnn tespit edilmesi gerektiine dair grler ne srlmltr. Bunlara gre sz varlnn tespitinde temel alnacak kriterin iyi tespit edilmesi gerekmektedir. Acaba bu tespitte tarihsel Trkeyi mi, gnmzde yeryznde yaayan yaklak 150 milyon Trk'n konutuu ada Trkeyi mi (ada Trk dil ve leheleri), Anadolu'da XIII. - XIX. yzyl arasndaki Trkeyi mi, yoksa bugnk Trkiye Trkesi'ni mi esas almak gerektii nemli bir sorun olarak karmza kmaktadr. Baz aratrmaclar, Tarihsel ve bugnk Trkeyi genel Trkeyi, btn dnyada konuulan Trk dilleri ve leheleri ve bunlarn azlarn gz nnde bulundurarak Trke'nin szvarlnn birka milyon szckten olutuunu ileri srmlerdir. Yazl Trk dilleriyle szl Trk lehelerinin szvarlnda ortak szcklerin yan sra yerel zellik gsteren szcklerle yabanc dillerden (ince, Sanskrite, Arapa, Farsa, Franszca, Almanca, ngilizce, Amerikanca, spanyolca, talyanca, Portekizce, Rumca, Yunanca, Latince, Hinte, Bulgarca, Macarca, Rusa, Japonca vd.) binlerce szck bulunmaktadr.

VI

Bizi daha yakndan ilgilendiren ise Anadolu Trkesi. XIII.-XX. yzyl Anadolu Trkesi'ni gz nne alarak bugnden dne doru giderek bir sralama yapabiliriz: 1-Bugn Trke szlklerde ve szlk blm de ieren ansiklopedilerde 100-150 bin dolaynda szck bulunduunu grrz (Resmi TDK'nn Trke Szlk'nde, 2 cilt 1998, 70 bin dolaynda. Yerli ve yabanc szcklerin yan sra yabanc ad tabanlarndan Trke yapm ilevli eklerle retilen melez szckler de bu saynn iindedir.). Son 5-10 yln gazete, dergi ve kitaplar taranacak olsa, birka bin yerli szck daha buna ekleyebiliriz.. 2- Osmanlca szlkleri (Redhouse, Ferit Develiolu, Mustafa Nihat zn'n szlkleri) incelediimizde, Trkeye, Arapa ve Farsadan ortalama 60-70 bin dolaynda szcn girmi olduunu grrz. (Gnmz Trkesi'nde Osmanlca szcklerin says sekizbin dolayndadr.) 3-Tarama Szl (Atatrk'n TDK's) ile eski harfli kitaplarn yaymlarnda yer alan szlk blmleri, bize yaayan ve lm olan szcklerin dkmn verir. Bugn de kullanlan szckler ile Arapadan ve Farsadan giren szckleri kardktan sonra, bu kaynaklardan bize 8-10 bin szck kalmaktadr. Bunlar l szckler durumundadr. Kimileri kolaylkla diriltilip kullanma sokulabilir. Nitekim Dil devrimi srecinde bu yola bavurulmutur. 4-Anadolu'nun eitli yrelerinden derlenen szlk birimlerini ieren Derleme Szl'nde (Atatrk'n TDK's) 60-70 bin dolaynda szck

bulunmaktadr. Az derlemelerini ieren yaynlarda geip de bu szlklere alnmam olanlar da hesaba katarsak bu say 80 bine ular. Dil Devrimi srecinde lnl dile yre azlarndan da pek ok szck katlmtr. 5-Deyim de ataszleri szlklerinde de lnl dilde ve yre azlarnda kullanlan 15-20 bin dolaynda deyim ve ataszmzn bulunduunu saptarz. Bunlara kalp kullanmlar da eklersek bu say 30-35 bini bulur. 6-Atatrk'n kurduu Trk Dil Kurumu'nca 1928-1983 yllar arasnda 100'n stnde terim szl hazrland; bu szlklerde 100 binin zerinde terim tretildi, bunlarn yarya yaknnn tutunduu kabul edilir.

VII

7-Trk Dil Kurumu dnda, niversitelerimiz ve zel yaynevlerince baslan eitli bilim, kltr, sanat vd. alanlarla ilgili terim szlklerini de incelersek bunlarda lnl dile henz girmemi 20-25 bine yakn terim bulunduunu grrz.
3

Trkedeki yabanc kelimler konusunda eitli tespitler yaplmtr. Konumuzla ilgil olarak Osmanlcadaki Arapa szcklere ilikin yaplan bir aratrmada Trk Dil Kurumu Trke szlk (2005)teki szlerin kkenlerine ait saysal dkme bir gz atalm: TRKE SZLK (2005)TEK SZCKLERN KKENLER Almanca Arapa Arnavuta Bulgarca Ermenice Farsa Fince Franszca branice ngilizce spanyolca talyanca Japonca Korece Latince Macarca Moolca Norve Portekizce Rumca Rusa Slavca Sodca Yunanca 85 6463 1 8 23 1374 2 4974 9 538 36 632 7 1 147 19 13 2 4 14 40 24 1 399

otuksken, a.g.e, Trkede Ka Szck Var?, Hrriyet-Gsteri, Mays-Haziran 1999, http://www.wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=3233&start=30.

VIII

Tablodada grld zere Trkede yer alan Arapa kkl kelimeler btn dier dillere oranla daha fazladr. te tezimizin konusu olan Osmanlcadaki Arapa kelimeleri incelemeye bizi sevk eden de her eyden nce bu durum sebep olmutur. A) Aratrmann Kapsam: Aratrmamz Osmanlcadaki btn Arapa kelimeleri ihtiva etmemektedir. Arapadan Osmanlcaya geen birtakm szcklerde meydana gelen anlam kaymas, anlam genilemesi ve anlam daralmasna urayan kelimelerin incelenmesi buna ilaveten Arap dilinde oulken Osmanlcada tekil olarak kullanlan birtakm szcklerin incelenmesi ile snrldr. Ele aldmz szcklerde daha ok gnlk hayatta kullanlanlar tercih ettik. Osmanlcadaki baz Arapa kelimeleri incelerken klasik szlklere bavurduk, daha sonra bu kelimelerin Osmanlcadaki kullanmn inceleyerek karlatrma yoluna gittik. Osmanlcadaki Arapa kelimelerin tarihsel geliimlerini inceleme yoluna gitmedik. nk byle bir alma daha ileriki safhalarda belki doktora dzeyinde yaplmas gereken bir alma olduunu dnmektetyiz. B) Aratrmann Yntem ve Amac: Aratrmamzda, Osmanllarn Arapadan aldklar kelimeleri nasl

kullandklarn inceleme yoluna gittik. Bunu yaparken de ncelikle Osmanlcada kullanlan Arapa kelimeleri klasik szlklerde karlklarn tespit edip

Osmanlcadaki kullanmlaryla karlatrma yolunu setik. Buradaki ama: Osmanllar Arapadan aldklar kelimeleri olduu gibi mi kullanmlar; yoksa bu kelimelere yeni anlamlar m yklemiler? Arapadan Osmanlcaya geen bu kelimelerde anlam daralmas veya anlam kaymas olmu mu? Osmanllar Arap dili kurallarna uygun veya aykr bir ekilde Arapa kelime kklerinden yeni kelimeler tretmiler mi? gibi sorulara cevap bulmaya caltk. Farkllklar ve benzerlikleri bu yntemle ortaya koymaya altk. Aratrmamzn birinci blmnde Osmanlcann dil yaps ve tarihi geliimi hakknda bilgi verdik. kinci blmde, Osmanlcadaki Arapa kelimeleri inceleyerek Ama blmnde zikredilen sorulara cevaplar bulmaya altk. Bunu yaparken de karlatrma yntemini kullandk. Sonu blmnde ise bu karlatrma yntemiyle ulatmz neticeleri nesnel olarak ortaya koymaya gayret ettik.

BRNC BLM

OSMANLICANIN YAPISI VE TARH GELM

Trk filolojisiyle ilgili dilimizde ve yabanc dillerde yazlan bilimsel eserlerde, Trkiye Trkesinin tarih devrinin XIII. yzyldan XX. balarna kadar olan devresindeki eski yaz dilimiz iin Osmanlca deyiminin kullanlmas, bylece adlandrlmas, artk tamamyla yerlemi ve umumilemi bulunmaktadr. XIII. yzyldan XX. yzyln balarna kadar devam eden ve kendi ierisinde devreye ayrlan Osmanlca bugn artk tarihe karm bir yaz dilidir.
4

Osmanlca, Ouz Trklerinin kulland dilin devam olan ve Seluklularn son zamanlarndan Cumhuriyet devrine kadar 700 yl kullanlan ve her disipline ilikin verimlerini ortaya koyan, Osmanl Trklnn devlet ve resmi yazma dili olarak tanmlanr. Milletlerin dili ve tarih seyri iindeki geliim ve deiimi, mnasebete girdikleri kltr ve medeniyet halkalarnn derin izlerini tarlar. Trklerin de ztrkeden Osmanl Trkesine geileri, dinin toplum vicdanndaki kabul ve etkisiyledir. slam kltr ve medeniyetinin, Osmanlca dilinin douunda ve geliiminde phesiz byk etkisi vardr ve Osmanl toplumunun her kesiminde ferdin ve toplumun nahiv duygularnn u noktalarn ifadelendirme ve anlamlandrmada, slam tanmlama ve anlatm biimleri, Osmanlca dilinin tm boluklarn doldurur. Bu sebeple ztrkeden Osmanlcaya gei sreci her eyden nce slamiyetin kabul ve yaylmas ile ilgili tarihsel bir alm yapmay zorunlu klmaktadr. Ferdin yahut bir toplumun ruh geliim ve deiimi, bir bilgi meselesi yahut akl bir dzenlemeden ok bir inan ve heyecan ykleme olayna dayanr. Bu iman ve heyecan, yksek olduu devrelerde uuru da uuraltn da uur tesini de etkiler, onlar denetimi altnda tutabilir. Bilgi ve uur, bu inan ve heyecana uygun bir biimde dnyann yorumlanmas ve dzenlenmesinin imknlarn verir; ayn
4 5 5

Timurta, Faruk Kadri, Osmanl Trkesi Grameri, 19 stanbul, 1978. Komisyon, Osmanl Trkesi, Yeni Rehber Ansiklopedisi, C. XVI, 69 stanbul 1994.

zamanda, iman besleyici ve pekitirici grevler yklenir. nsan davrannn temeli ve ynn bu ruh g ve manev kaynaklar oluturur. Salkl kltrlerde din, ahlkn ve akl dzenlemelerin ilkelerini belirleyen bir kaynak konumundadr. Esasen, kadim medeniyetlerin btnnn temelinde, efsanelemi, hurafelemi yahut asliyetini korumu haliyle din vardr. Din, insan iinden kavrayan ekillendiren, ona fizik ve fiziktesi lemler hakknda kavray biimleri kazandran en byk gtr. nsanlar d dnyay, inanlar nispetinde, dinin bak as ve lleri ile kavrar, deerlendirir ve yine inanlarnn heyecan lsnde hayatlarn ekillendirirler. Din insanlara belli bir inan yapsn vaz eder ve insanlardan muayyen llere uygun olarak yaamalarn ister. Ayrca kendi bak asnn ve deerlerinin hkim klnmasn emreder.
6

Yeni bir din, yeni bir heyecan ve iman cokusu; toplumu, etraf ve boluklar doldurulmu bir hayat anlay ve kavrayna gtrr. Bu ayn zamanda toplumun ruh canllnn harekete gemesi anlamn tar. Yeni bir din, girdii her toplulukta, kendi bak as dorultusunda yeni bir hayat hamlesi ve bir yaama slbu gelitirir. lah dinlerin verdii bak as ve ller, belli bir corafya veya topluluk ile snrl olmayp btn insanlar iindir. Ayn imana sahip farkl topluluklar, kendi dnyalarn sosyal donanmlar ve geleneklerine uygun biimde tanzim edeceklerdir. Hayata kar duruu ve davran lleri ayn olsa da her toplumun tarih birikimi, seciyesi ve yaama artlar farkldr. Bu durum farkl hayat slplarnn douuna yol aar. Ayn emir ve deerleri gerekletirme biimi, farkl topluluklarn yaadklar farkl hayat artlarndan tr deiik olur. Bu sebeple slam medeniyetinin iyaps her yerde ayn, ancak her topluluun bu yapy hayata hkim kl biimi farkldr. Hepsi de ayn bak asndan meselelerine bakacak, zecek, ayn emir ve deerleri hayatlarna hkim klacaklardr. Bu yzden giyim kuamda, gzel sanatlarda, iktisad ve itima organizasyonlarda farkllklar meydana gelir. Bu farkllklar mill renk ve slplar oluturur. Ayrca her topluluun o zamana kadarki tarih birikimi ve seciyesi de farkl olduundan, gelime istikametleri de farkl olur ve her toplulukta

Do.Dr. Ahmet Bican Ercilasun, On nc Yzyla Kadar Trk Dnyas, Byk Trk Klasikleri, tken-St Yaynlar, C. I, 14 stanbul 1985.

farkl deerler ne geer. slamiyet, douu ile birlikte Arap yarmadasnda ve ulat her yerde topluluklara stn bir hayat hamlesi kazandrmtr.
7

Onuncu asra gelindiinde slam medeniyet dairesine byk lde girmi olan Trkler kendi artlar iinde gerekletirdii hayatn slam llerle ekillendirmeye balarlar. Bu byk deiim ok gemeden edeb mahsullerin ana maddesi olan dil zerinde de tesirini icra etmitir. Osmanl Trkesinin oluumu dinin toplum yaants zerindeki etkileri dikkate alndnda Trklerin slam medeniyeti ve dolaysyla Arap ve Fars kltrleriyle tanmalarndan sonradr. Nitekim Osmanlca da Trke, Arapa ve Farsadan mrekkep bir lisan olmasyla bilinir. Bu dilin tasnif ve tanmlama abalar tarih ynden olduka eskiye dayanr. Szgelimi Kagarl Mahmud, Divannda Ouzca ve Hkniye adl iki edeb iveden bahseder. Bunlardan Ouz Trklerinin kulland Ouzca; daha sonra Trkln slam devresi iinde ve Osmanl Hanedanna nispetle Osmanl Trkesi veya Osmanlca adn almtr.
8

Bat

kaynaklarnda da Osmanlcann yapay bir dil olduu yaygn kans vardr. Ana Britannica Osmanl Trkesini, Trkiye Trkesinin Osmanl dneminde yksek snf ve aydnlarca yaz dili olarak kullanlan biimine verilen ad eklinde tanmlamtr. Osmanlcann douuna nereden baklrsa baklsn mutabk olunan mterek nokta, Trklerin slam yksek medeniyet ve edeb mahsulleriyle hemhl olmaya balad dnemlerde meydana geldiidir. dilin imknlarn kullanan, bylesi geni bir sahaya yaylm, kkl, derin mziye sahip lisann mahiyetini temelden kavrayabilmek iin onun hangi art ve tesirlerle nasl meydana geldii meselesinden hareket etmek gerekir. Bu noktada mtecessis bilim adamlarndan mer Faruk Aknn gr yledir: Mverannehirde karlatklar slamiyete VIII. asrda girmeye balayan Trkler, sadece inan ve amelle kalmayarak bu dinin yarat medeniyeti de btn messeseleriyle kabul ediyorlard. Bu medeniyetin Trk lkesinde teekkl etmi medrese ve emsali ilim ve kltr merkezlerinde Arapa ve Farsay renen okumu zmre, bu iki byk slam dilin kitap dnyas ile temasa
Erclasun, a.g.e. 15. Komisyon, Osmanl Trkesi, Yeni Rehber Ansiklopedisi, C. XVI, 69 stanbul 1994. 9 Komisyon, Osmanlca, Ana Britannica, C. XVII, 229 Ana Yay., stanbul 1989.
8 7 9

geldiklerinde onlarn taycs olduu Arap ve Fars edebiyatlarn tanma imkn elde ederler. Arapann daha ziyade bir ilim dili olmak hviyetini gstermesine karlk Farsa ile Arap edebiyatndan ald ekil ve konular kendine adapte ederek olduka gelimi bir edebiyat meydana gelmiti. Bu edebiyat, vezin ve nazm ekillerinden balayarak iirin her trl motif ve ilham konularna kadar gelenekleri yerine oturmu, btn belgat kaideleri esasa balanm, gelime ve varln Trk soyundan hkmdar saraylarnn himaye ve tevikine borlu bir edebiyatt. Saray airlerinin hkmdarlar iin parlak medhiyeler dzdkleri kasideler, hepsinde deimez bir ideal ve bir gzelin vasfedildii vuslatsz bir akn straplarnn terennm edildii sra sra gazeller, ar bal terci bend ve terkib-i bendler, duygu ve dnceyi en kesif bir halde kk bir hacme sdran rubaler, kahramanlar hep ayn olan ak maceralarnn anlatld mesneviler bu edebiyat meydana getiriyordu. Tantanal kasidelerin d leme alan nesb ve tebiblerinde evreden ve tabiattan seilmi manzaralar, gazellerde sevgili yahut ski ile bir arada olunan gl baheleri, arabn kadehten kadehe devrettii iki meclisleri, nce saylanlarla birlikte bu edebiyatn etrafnda dnd balca ilham konularyd. nl airlerin elden ele dolaan divanlarndaki iirlerin nazm ekilleri Trk edebiyatnn

geleneindekilerden ok farkl, hele vezni ise kendisinin, kelimeleri belirli hece say ve duraklarnda toplayan ritminden bambakayd. Arapa ve Farsann kh uzayan, kh ksalan hecelerine gre gruplanm kalplar ile bir ahenk oluturan aruzun, sesleri bu ekilde uzayp bklmeyen Trkeye gelmez sistemiyle msra dizmek veya Trkeyi ona uydurmak, balangtan belli ki ok etin bir urama ve hayli tecrbe isteyecek bir iti. Divanlar dolduran iirlerde adeta bir yayl saz gibi batanbaa ahenk kesilen Farsa karsnda Trke ne olabilir, ne yapabilirdi? Trk edebiyat kendi geleneklerinden ok ayrlan, yeni ve o nisbette ekici, seviyesine kolay eriilmez grnen bir edebiyata doru yn deitirirken bu trl problem ve engeller kanlmaz surette kendisini beklemekteydi. Trk edebiyat, Trk dilinin yayld sahalarn hangisinde ve hangi zamanda ifadesi, vezni, ekilleri, motifleri, duyu, tarz ve zevkleriyle bu edebiyat nasl benimsedi? Fars edeb kltrn alm Trk mnevveri balangta hemen Trke msralarla onu denemeye alt m? Trk edebiyat tarihi, bu gei ve klasik ran iiriyle temas ve deneme devresinin ilk vesika ve mahsullerinden mahrum

bulunmaktadr. Ancak ortada bilinen bir ey varsa o da XI-XIII. asrlar arasnda klasik ran iirine heveslenen Trk asll airlerin ranl airler gibi eselerini Farsa yazdklardr. Nasl Frb, bni Sn gibi Trk asll limler eserlerinde Arapay ilim dili kabul etmilerse bu an airleri de balangta Farsay edeb dil olarak benimsemilerdir yabanc kltrlerin canl olduu ve Farsa konuan halkn ounluu tekil ettii sahalarda siyas hkimiyet kurmu Trk hanedan saraylarnda edeb dil Farsa idi. Samanoullarn takip eden Harezmahlar zamannda saray Fars dili ve edebiyatnn adeta atlyesi halindeydi. Hangi millyetten olursa olsun Farsa yazan ve syleyen airler bu saray evresinde geni bir takdir ve himaye grmekteydi. Sultan Melikahtan itibaren Seluklu Saray Farsa syleyen bir ksm Trk asll airlerin oca olmu, saray dolduran kasideciler yannda bizzat Melikah, Sultan Sencerin yeeni Celaleddin b. Sleyman Seluk, Toganah b. Alparslan, Klarslan b. brahim, Irak Seluklu Hkmdar Sultan Turul gibi hanedan mensuplarndan baka Harezmahlardan Atsz, Tki, onun oullar Aleddin Muhammed ile Taceddin Ali ah, ayrca Merginan Melik Yabgu da Fars diliyle iirler yazmlardr. Btn Seluklu ailesinin iire dkn olduunu kaydeden Nizami-i Aruz, hele Alparslann olu Toganahn iir ve airlere alakasn byk bir vgyle belirtmektedir. ran dili ve edebiyatnn hkim olunduu bu ortamda Trke, klasik iirin dili olabilmek iin gerekli tevik ve artlar henz bulamamt. slam Trk edebiyat teekkl devresinde blgelere gre farkl bir seyir takip etmitir. Fars kltr havzas iinde veya yaknndaki Trk siyas hkimiyet sahalarnda Trk mnevverleri arasnda edeb faaliyet nce Farsa ile balam, Trkeye geite ok gecikilmitir. Nfusu youn ekilde Trk olan ve halkn konuma dilinin Trke olduu daha doudaki hkimiyet blgelerinde ise slam Trk edebiyat Trk diliyle mahsullerini daha erken vermeye balamtr. Karahanllar lkesinde ark Trkesi 1070te Kutadgu Biligi verir, Divan- Lgatit-Trkte saf bir dille ve aruz vezniyle msralar yer alr; bunlar az bir zaman fark ile XII. asra doru Atabetl-Hakyk takip eder. XII. asrda yine ark Trkesinde klasik edebiyatn balca nazm ekillerinden ruba varln hissettirirken Mverannehirden rana uzanan blgede hep Farsa ile grlen edeb faaliyet henz Trke bir esere ulaamaz. Bugn slam Trk edebiyatnn en eski mahsul saylan Kutadgu Bilig ve Atabetl-Hakyk aruzla yazlmalarna, tadklar

Arapa ve Farsa kelimelere, slam kltrden gelen eitli unsurlara ramen divan iirinin mayasn tekil eden klasik ran iirinin belirgin akislerini gstermezler. Kutadgu Biligde eserin kendisine ithaf edildii Kgar Hkmdar Tavga Ulu Bura Han iin Arap edebiyatndan Fars iirine adapte edilmi kaside geleneine uygun ekilde ve eserin esas nazm ekli olan mesnevi tarznda yazlm methiyenin tebib parasndaki tabiat tasvirinde, methiyede tebibe yer verilmesi dnda asl ran kasideleriyle herhangi bir benzerlik bulunmad gibi klasik Fars iirindeki unsur ve motiflerin kullanldn gsterecek bir taraf da yoktur. Hatta nazm ekli bakmndan bile tam bir benzerlikten sz edilemez. Btnyle mesnevi eklinde yazlm olmakla beraber nazm rgsnde mill nazm geleneinden gelen drtlklerin 173 defa yer almas, hele Atabetl-Hakykn batan sona kadar bu drtlklerle yazlmas, henz klasik ran iirinin nfuz dairesine tam girilmemi olduunun ayrca bir delilidir. Divan- Lgatit-Trkn getirdii iir paralarnn bir ksm, Trkeyi aruzda denemenin bir baka tipte rneklerini verir. Bunlarda sadece basit bir cznn kullanld grlen bir para hari, hepsi aruzun Kutadgu Bilig ve AtabetlHakykn mterek vezni olan mtekrib bahrinden baka bahirleri zerinde allm, kaside ve gazeldeki kafiye tertibine gidilmeksizin Trk edebiyatnn kendi geleneindeki nazm ekilleri kullanlmtr. Arapa ve Farsa kelimelerin yer almad bu manzumelerden biri bir methiye olup kaside eklinde yazlmaya pek msait ve Kagarl Mahmud da bandaki kouk szn kaside diye karlamken gerek nazm ekli gerekse muhtevas itibariyle klasik ran kasidesi tesirinden herhangi bir iz tamamas bakmndan ok dikkate deer.
10

Divan iirinin asl hviyetini bulmu rnekleriyle meydana k, XI ve XII. yzyllarda edeb dil olarak yazl mahsullerini henz ortaya koymam gzken Bat Trkesi, yani Ouz lehesi sahasnda ancak XIII. yzylda ilk ve snrl belirtilerini verir. ran kltr sahasna komu bir evrede XI. asrda, bu kltrn tesiri altnda yeni Farsadan azmsanmayacak derecede kelimeler almasna karlk kendi kelime varlndan bir ksmn unutmaya balam olduu Kagarl Mahmud tarafndan belirtilen Ouz lehesi Trk hanedan slalelerinin Gazne, Byk Seluklu,

Akn, mer Faruk, Divan Edebiyat, TDV slam Ansiklopedisi, IX, 391-392. Diyanet Vakf Yay., stanbul 1994.

10

Harezmahlar ve Abeglilerin hkimiyet kurduklar, ranl nfusun ar bast blgelerde daha yaz dili olma durumuna gememi bulunuyordu. ran edebiyat hayranlnn hkm srd bu hanedan saraylarnda Ferruh, Muizz, Enver, Zahir-i Faryb, Nizmi-i Gencev, Hsrev-i Dihlev gibi Trk asll airler iirlerini Trke deil, Arapann da yerine geerek edebiyatn asl dili saylmakta olan Farsa ile yazyorlard. Bazlarnn ana dilleri namna yapabildikleri ise Farsa iirleri arasna serpinti kabilinden Trke kelimeler ve ibarecikler koymaktan ileri gemiyordu. Trkenin iirde msra hacmine ulaabilmesi nce mlemmlarda balar. Mverannehirde yetimi olan Seluklu devri airi Szen-i Semerkandnin kafiyelerinden bir ksmn Trke kelimelerle rd mlemma kasidesi gibi eitli mlemmlar Farsann iinden yava yava Trkeyi de hissettirmeye balar. Bu ortamda Nizm-i Gencevnin Trk diline kar yksek tabakann tutum ve zihniyetini aksettiren bir ifadesini hatrlamak yerinde olacaktr. Hakn- Kebir Minuihrin olu irvanah Hkmdar Cellddevle ved-din Ebl Muzaffer Ahistan, 1188de Nizamden Leyla ve Mecnnun macerasn kendi namna kaleme almasn isterken gnderdii mektupta konuyu yazaca dilin Arapa veya Farsa olmas dileini zellikle belirtir ve Trklerin sfat bizim uyabileceimiz bir sfat deildir. Trklere yarar sz sylemek bize yakmaz, zira yksek soydan bir kimseye yakacak olan ylece yksek sz olmaldr. yolunda bir ifade kullanr. Bazlarnn, bununla Gazneli Sultan Mahmuda telmihte bulunulduu eklindeki yorumlarna ve Bizim vefamz Trklerinki gibi de deil ki krlsn. diye aklamalarna kar, orada dorudan doruya Trkenin kastedilmi olduu zerinde durularak bu tarz yorumlanmay hakl gsterecek hkmler yrtlmtr. Nizm-i Gencevnin, kasten birka manaya ekilecek surette yazd bu ifadelerinde, devrin saray insannn Trkeyi kendisine ve iinde bulunduu yksek muhite layk bir dil grmeyen tavr ortaya kar. Onun ifadelerinin bu ynden yorumland baz tercmelerini, meselenin daha iyi grlebilmesini salamalar bakmndan zikretmek yerinde olacaktr: Bak, hikyeyi yazarken Trk sfatlk bize vefa deil, Trke

konumak bize yakmaz ve vefa deildir. Yksek slaleden doan atama yksek sz lazmdr.
11

Trkln, XI. asrn ikinci yarsndan itibaren yeni ve kesintisiz bir hkimiyet kurduu Anadolu Seluklular Trkiyesinde, yerleme devresinin ilk gaileleri alp siyas ve iktisad istikrara eriildii XII. asrn ikinci yarsndan sonra, zzeddin Klarslan zamanndan bu yana edebiyat dili ve sfat ile Arapadan daha ne kan Farsann iirde, hkmdar ve devlet erknnn saraylarnda rakipsiz bir hkimiyet ve rabet elde ettii bilinmektedir. Sultan ve emirlerin himayesinde devrin nl ran ediplerinin yan sra eitli lkelerden ilim ve dnce adamlarnn bir araya geldikleri saraylar ve medreseler Fars diliyle byk bir edeb ve ilm faaliyete sahne olmakta, bu dilde birok fikir ve edebiyat eseri meydana getirilmekteydi. Nisbelerinden Anadoluda doduklar veya burada yetitikleri anlalan yerli airlerin eser ve iirlerini hep Farsa ile yazdklar bu devrede Trk diliyle yazl bir edebiyattan henz nian dahi yoktur. Grlen udur ki ad geen bu merkezlerdeki Trk asll airler, Divan edebiyat dediimiz ran edebiyat estetiinin mahsul klasik iire ilkin kendi ana dilleri yerine Farsa ile balamlard. Bu iirde Trkeye gei azdan aza kk denemelerle olacakt. Mlemmalar, Farsa iirler arasndaki Trke kelimeler bu geiin ilk basamaklar, ilk habercileridir. Farsadan Trkeye gei vakas, iinde bulunulan blgelere ve oralarda mevcut deiik artlara gre olmutur. Anadoluda Trk diliyle yazl bir edebiyata varta gzden karlmamas gereken dier bir husus, blgede gittike kuvvet kazanmaya balayan tasavvuf cereyandr. XIII. asrn ilk eyreinin sonlarna doru Mool istilasndan kap Anadoluya gelen birok byk sfnin tesiriyle I. Alaeddin Keykubad devrinden balayarak tasavvuf dnce hz kazanr. te yandan yine ayn sebeplerle bu defa Orta Asya ve zellikle Horasan sahasndan Trkmen eyh ve dervileri de bu ada akn akn Anadoluya gelirler. Byk merkezlerde Farsa bilen ehir halkna ayn dille hitap eden eserler yannda, tasavvuf fikriyatn geni halk tabakalarna yaymak evkiyle yazlan din ve tasavvuf eserlerde Ouz Trkesi edebiyat ve yaz dili hviyetiyle kendini gstermeye balar. Bylece XIII. asrn ilk yars iinde, dorudan
11

Akn, a.g.e., TDV slam Ansiklopedisi, C. IX, 392 Diyanet Vakf Yay., stanbul 1994.

doruya Farsa bilmeyen bir kitleyi ird gayesini gden Trke din-tasavvuf bir edebiyatn douuna ahit olunur. Ouz Trkesinin Anadoludaki ilk airlerinden biri sayabileceimiz Horasanl Ahmed Fakihin, hakkndaki farkl lm tarihlerine gre 1220den yahut en ge 1250den nce yazlm olan arhnmesinde bu edebiyatn gnmze gelmi ilk rneiyle karlalr. Dier taraftan 1228de Konyaya gelmi olan Mevlna Celaleddin-i Rmnin iirlerinde Trke bal bana bir manzume apna kamasa da beyit seviyesine ykselen dank ifadeler halinde kendini gsterir. Olu Sultan Veledde ise Trke ok daha ileri bir mevki kazanr. Sultan Veledin byk Farsa Divannda Trke, dank msra, beyit ve mlemmalardan ibaret kalmayp says on ikiyi bulan gazelin bandan sonuna kadar yer alabilecek duruma gelir. Sultan Veled bununla da yetinmeyerek btidnmesinin yetmi alt beytiyle

Rebbnmesinin 162 beyitlik bir blmn de Anadolu Trkesi ile meydana getirir. Gerek on bin beyitlik btidnmesinde gerekse sekiz bin beyitlik Rebbnmesinde Trkeye hkim olamadn bildiren szlerinde onun aruzlu ifadede nasl zorland, bu yzden her ikisinde ara yerde yapt bu Trke klardan sonra syleyeceklerini daha rahat anlatabilmek iin yine Farsaya dnd grlr. Farsa yazlm olsalar da Mevlna Celleddinin Divan- Kebirini dolduran gazellerdeki ak terennmleriyle Anadoluda klasik edebiyat ve onun asrlara yaylan zel dili Osmanlca zerinde derin tesirler yaratt phesizdir. Sultan Veledin Trke msralar ise daha sonra geleceklerin bir nevi ncln yapar.
12

Osmanl Trkesi, yukarda zikrettiimiz muhtelif dnemlerde zellikle slam kltr ve edebiyatyla mnasebetler sonucunda teekkl etmi ve ilk edeb nvelerini Arap ve Fars dilleriyle icra etmi olmalarnn tabi sonucu olarak teekkl etmitir. Balangta tamamyla bu dillere gsterilen itibar, zamanla kendi mecralarndan beslenerek ve zgn yapsyla bir devir edebiyatnn Osmanlca veya Osmanl Trkesi tabir edilen dilini oluturacaktr. Tarihsel sre ierisinde oluumuna kaynaklk eden slam referanslardan sonra Osmanlca eitli devinimler sonucu dneme ayrld. Tanzimata kadar
12

Akn, 393.

10

Lisan- Trk diye tabir edilen dil, Tanzimat dneminde, siyas birlii kurmak amacyla Millet-i Osmaniye kavramn kullanan aydnlar tarafndan Osmanl topraklarnda konuulup yazlan Trkeye Osman (Osmanlca) ya da Lisan- Osman ad verilir. Osmanlcann tarihi Eski Osmanlca (Eski Anadolu Trkesi), Klasik Osmanlca ve Yeni Osmanlca olmak zere dneme ayrlr. Eski Osmanlca: Anadolu Seluklular dnemini iine alarak 15. yzyln sonuna dein gelir. Osmanllarn kurulu dneminde (14.yy.) Karamanllar ve br beyliklerin Trkeyi resmi dil kabul etmeleriyle birlikte, Anadolu Seluklular dneminde ilk rnlerini veren edeb dil daha da gelimeye balad. Bizansn Osmanllarca yklmasndan sonra, 15. yzyla kadar stanbulda balayan saray yaam Trk airlerin yan sra Arap, zellikle de ranl air ve bilginleri kendisine ekti. Ayrca slam bilimlerinin okutulduu medreselerin Arapaya verdii nem ile bilim ve sanat evrelerinin Farsaya verdii deer Trk edebiyatnn Arapa ve Farsaya daha ok yaklamasna sebep oldu. Bununla birlikte, Eski Osmanlca grece yaln ve Trke szck daarc zengin bir dildi. Glehr, k Paa, Kad Burhaneddin, Ahmed-i D, Sleyman elebi, eyh, Mercimek Ahmed, Necat ve Ahmed Paa gibi yazarlarn eserlerinde Trke szckler ve dil bilgisi zellikleri ar basyordu. 15. yzyln ikinci yars bir gei dnemi olmakla birlikte, Eski Osmanlcann zellikleri 16. yzyl boyunca, hatta 17. yzylda da srmtr. Klasik Osmanlca: 16. yzyln bandan 19. yzyln ortasna dein sren bu evrede Arapa ve Farsa szcklerin yan sra bu dillerin kurallarnn da benimsenmesiyle Osmanlca halk dilinden giderek uzaklaarak yksek tabakaya zg bir dil niteliini kazanr. retici eserlerinde yaln bir Trke kullanan air, yazar ve bilginler hner ve ustalklarn gstermek istediklerinde bu sanat dilinde yazmay seerler. Eski Osmanlca dneminde bir ss gesi olarak kullanlan seci, giderek byk nem kazand. iir dilinde de sk sk Arapa ve Farsaya uygun tmcelerle eylemsiz, znesiz dizeler ve beyitler kullanlmaya balanr. Klasik Osmanlca Bk, Nef, Nb, Nedim, eyh Galip gibi airlerle k elebi, Veys ve Nergis gibi yazarlarn verimlerini kapsayan divan edebiyatnn dilidir. Klasik Osmanlcada hem Arapa hem de Farsa gelere ok yer verilmitir. Arapadan alnma eler arasnda Arapa ad, sfat ve fiillerin yan sra, etken ve

11

edilgen eylem ortalar, eylemden treme sfatlar, abartma ve kltme belirten adlar, okluk, erillik ve diillik kategorileriyle birlikte yer adlar yapmaya yarayana ilgeler, ad ve sfat tamlamalar, meslek, alet ve kltme belirten sfatlar, oran, benzetme, yapclk ve layklk belirten sfatlar, birok balama ve nleme ilgeciyle saylar yer alr. Yeni Osmanlca: Tanzimatn ilanyla birlikte Bat etkisinde gelien Tanzimat ve Servet-i Fnn edebiyatnn dilidir. 19. yzyln ortasndan Yeni Lisan ve Mill Edebiyat akmlarnn balad 1911e dein sren bu dnemde, eitimlerini divan edebiyatndan aldklar iin Klasik Osmanlca yazmay srdren inasi, Namk Kemal, Ziya Paa ve Recaizde Ekrem gibi nl air ve yazarlar, Bat uygarl etkisinde gelien yeni gereksinim, dnya gr ve yaama biimlerini Osmanlcann imknlaryla karlamaya altlar. Gelitirilen yeni dil, her ne kadar szckleri, tamlamalar ve yeni kavramlar karlayan deyimleriyle deiik bir nitelik kazandysa da, yine st tabakann ve aydnlarn dili olmaya devam etti. Bu dnem Osmanlcasna da hem Arapadan hem de Farsadan yeni szck ve kavramlar girdi ve Batdan alnan kavram, deyim ve terimler Arapa ve Farsa tamlamalarla karland. Eskiden olduu gibi bu dnemde de ssl ve yaln dz yaz birlikte varln srdrd. Tanzimattan sonra kan gazete ve dergiler geni bir kitleye seslendiklerinden, o dnem iin yaln saylabilecek bir Osmanlca kullandlar. Aslnda Tanzimat yazarlarnn ortaya att szcklerin hepsi yeni deildi; szckler tamlama oluturacak biimde yan yana getirildiinde yeni bir nitelik ve zel bir anlam kazanyordu. Servet-i Fnn yazarlar, gzeli yaratmaya ynelince, yeni ve deiik bir dil arayna girdiler. Arapa ve Farsa szlklerden birok eski szck aktardlar, Arapa kklerden yeni szckleri trettiler ve eski szcklerden yeni tamlamalar oluturdular. Ayrca Osmanlcaya Franszcadan baz deyimler soktular. Dili ustalkla kullanmalarna karn, yaptklar deiiklikler sonucunda Yeni Osmanlca zor anlalr bir dil durumuna gelir.
13

Cumhuriyet sonras yeni devlet konseptinde, dil

evresi bakmndan l bir terkibin rn olan Osmanlca, etnisitiye dn nedeniyle terk edilen kadim bir edebiyat ve tefekkr dili olarak anlacaktr.
13

Komisyon, Osmanlca, Ana Britannica, Ana Yay., C. XVII, 229 stanbul 1989.

12

II. BLM ARAPADA CEM (OUL) KEN OSMANLICADA MFRET (TEKL) OLARAK KULLANILAN BAZI KELMELER Bu kategoriye giren kelimeler Arapa asllarnda oul olduklar halde Osmanlcada tekil olarak alglanm ve hatta birounun tekil hali Osmanlcaya alnmam ve kullanlmamtr. Denilebilir ki bu kelimeler Arapadan Osmanlcaya geerken tekil hallerini yitirmilerdir. imdi bu gruba giren kelimeleri gzden geirelim: Abdal ( a.i.): Birinin yerine gemek, deitirmek, karlk
14

anlamna

gelen bedl kelimesinin ouludur. Bu kelimenin kullanl Tasavvuftan gemitir. Nefislerini ruhlarna bedel ettikleri, diledikleri zaman diledikleri yerde kendilerine bedel birer cesetle grnebildikleri, yahut erenlerden biri lnce Allah tarafndan bir bakasnn onun yerine geirilmesi dolaysyla Hak klarnn bir ksmna abdl denilmitir. Ancak Abdal kelimesi daha sonralar Osmanlcada ve Trkede tekil anlamnda: Ahmak, Safderun, bir eye akl yormaz, dervi adam. gibi anlamlarda kullanlmtr. Bu anlamn dnda Osmanlcada kimi gezgin dervilere verilen san, ad, dilenci klkl st ba perian kimse anlamnda da kullanlmtr. Arapada oul olarak kullanlan bu kelime, Osmanlcada ise; bir tek kii iin kimi zaman ahmak kimi zaman Salih kimse manasnda kullanlmtr. Bu da gsteriyor ki kelime iki ynden anlam kaymasna uramtr. Acaib ( a.i.): Arapada acbenin oulu olarak kullanlan bu kelime Tuhaf, anlalmaz, garip anlamlarnda kullanlmtr. Bu kelimenin tekili olan acbe kelimesi Osmanlcada kullanlmayp onun yerine tekil manada acaib kelimesi kullanlmtr. te yandan bu kelime Arapada isim olduu halde Osmanlcada sfat olarak kullanlmtr. Gnmz Trkesinde de bu ekilde kullanlmaktadr.
14 15 16 15

Ahmet b. Muhammed b. Ali el-feym, el-Mubhl-Munr, I, 39 Beyrut t.y. Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, 14, Ankara 1995. 16 Sami, emsedddin, Kms-i Trk, 16, stanbul, 2005.

13

db ( a.i.): edebe fiilinin mastarndan tretilmi oul bir isimdir. ncelikler, terbiyeler, utanmalar, usller, kaideler
17

gibi anlamlara gelmektedir.

Arapada oul olarak kullanlan bu kelime Osmanlcada ve gnmz Trkesinde tekil olarak kullanlmaktadr. Mesela gnlk kullanmda Her eyin bir db vardr. eklinde kullanmlar vardr. Oysa dorusu Her eyin bir edebi vardr. eklinde olmalyd. Ahbb ( a.i.) : Arapadaki Habb kelimesinin ouludur. Sevilen, sevgili gibi anlamlara gelmektedir. Divan Edebiyatnda daha ok Habibullah (Allahn sevgilisi) eklinde peygamberlerimiz iin kullanlmaktadr.
18

Ancak

gnmz Trkesinde bu kelime tekil anlama gelecek ekilde kullanlmaktadr. rnein: Bizm bu ilde ok ahbablarmz var. Ahlk ( a.i.): Hulk kelimesinin ouludur. Hulk szcde Arap dilinde; yaratma; yapma; ilk kez yapma; yaratk; mahluk; mahlukat; yaratklar; insanlar, beer; ademolu; beden yaps, bnye anlamlarna gelmektedir. Ahlk kelimesi ise; huy, yaratltan gelen zellik; karakter, yap, miza; kiilik
21 20 19

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada: nsann yaratltan getirdii yada terbiye ile elde ettii manev ve kalb durumlardr. Ahlk kelimesi oul olmasna ramen Osmanlcada tekil anlama gelecek ekilde kullanlmtr: Yaptn ahlakszlklara rza gsterecek deilim. gibi. Akrab ( a.i.): Arapada karib kelimesinin ouludur ve birden fazla kii iin kullanlmaktadr. Bunun yan sra bu kelimenin Arapa ekli ekribadr. Grnrde hibir anlam kaymas bulunmamaktadr. Ancak Osmanlcada ve gnmz Trkesinde kelime tekil olarak kullanlmaktadr. oul olarak kullanldnda sonuna -lar oul eki getirilmektedir. rnein; Akrabalara bayram ziyaretine gideceiz. gibi. Denilebilir ki bu kelime hem anlam hem de lafz olarak deiiklie uramtr.

Mutal, Serdar, Mucemul-Arabiyyul-Hads, 9, stanbul 1995. Pala, a.g.e. 217. 19 Mutal, a.g.e. 245. 20 Mutal, a.g.e. 245. 21 Sami, a.g.e. 82.
18

17

14

Akrn ( a.i.): Arapada; "[denk] rakip; akran, denk, kfv, emsal; dost; benzer anlamlarna gelen krn kelimesinin ouludur. Osmanlcada; Eler, ya, rutbe, snf, halce, denk ve benzer olanlar
23 22

anlamlarna gelmektedir. Bu szck

Trkede tekil anlama gelecek ekilde kullanlmtr: Akranmla beni kar karya getirme. veya Bu konuyu mutlaka akranlarnla grmelisin. gibi. Amele ( a.i): Yapmak, ilemek, almak
24

gibi anlamlara gelen

amile fiilinin ouludur. Osmanlcada; Renber, rgat, gndelikle ar ilerde bulunan adam. Amil lisanmzda bu manayla kullanlmaz bunun cemi olan amele kelimesi Trkede mfret gibi kullanlr. zellikle gnmz Trkesinde sk olarak yanl kullanlan bir szcktr. Bazen olumsuz bir manaya gelecek ekilde de Trkemizde kullanlmaktadr: Amele gibi adam, ondan ne olur! gibi. Az ( a.i.): Arapada az, organ, yelik kelimesinin ouludur. Osmanlcada; Bir eyin
26 25

anlamndaki uzv (alt) riyasetinde

taht

(bakanlnda) olarak bir meclis veya heyeti terkb eden efradn heyet-i mecmuas ve her biribu mana ile mfred-i Arabiyyesi (Arapa tekili) olan uzuv asla istml olmadndan hem cemi (oul) hem de galat olarak mfret (tekil) gibi kullanlr.
27

Kelimenin her iki dildeki manalarnda hibi fark yokmu gibi grnse de bu kelime Trkede yanl olarak kullanlmaktadr. Mesela konuurken uzuvlarmz, organlarmz yerine azalarmz denir. Beyanat ( a.i.): Arapada Beyannameler, aklamalar, izahat, haberler, (resm) raporlar, listeler
28

anlamlarna gelen beyan kelimesinin ouludur.

29

Dolaysyla bu kelime; Birden fazla aklama, deme, bildiri iermektedir. Osmanlcada; Nutuk, sylev, deme
30

gibi manalar

anlamlarnda kullanlmtr.

Osmanlcada ve gnmz Trkesinde kelime tekilmi gibi kullanlmaktadr.

Mutal, a.g.e. 703. Sami, a.g.e. 142. 24 Mutal, a.g.e. 599. 25 Sami, a.g.e. 951. 26 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, Arapa- Trke Yeni Kms, 272, stanbul 2005. 27 Sami, a.g.e. 131. 28 Mutal, a.g.e. 82. 29 Topalolu, Bekir Kahraman, a.g.e. 30, 30 Develliolu, a.g.e. 118
23

22

15

rnein: Bakan beyanatlarnda unlar ifade etti. veya ilgili makama beyanatta bulundumgibi. Ecdd ( a.i.) : Cedd szcnn ouludur. Arap dilinde ced kelimesi; bykbaba, dede; ata, cet Atalar, dedeler, bykbabalar
32 31

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; kullanlmtr. Gnmz

anlamlarnda

Trkesinde bu szck genellikle tekil anlamda kullanlmaktar; Ecdatlarmza layk olamadk. gibi. Efkr ( a.i.): Dnme, fikir, dnce; gr, rey anlamlarna gelen fikr kelimesinin ouludur. Osmanlcada; Dnceler, fikirler, dnme, endie, vesvese; niyet, maksat anlamlarna gelmektedir. Osmanlcadaki anlamlaryla Arap dilindeki anlamlar aa yukar ayn. Ancak konuma dilinde bariz farkllklar vardr. Bu kelime konuma dilinde iki ynden anlam kaymasna uramtr. Birincisi bu kelime ounlukla konuma dilinde endie, tasa, vesvese, kayg gibi olumsuz anlamlarda kullanlyor. Mesela; Efkr datyorum. gibi. kinci kaymaya gelince; bu szck oul olduu halde tekilmi gibi kullanlmaktadr. Elbise ( a.i.): Libs kelimesinin ouludur. Arapada; Giyecekler, elbiseler, klklar, kyafetler
35 34 33

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; Giyecek,

libas, anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada ve gnmz Trkesinde bu kelime tekil anlamda kullanlm ve kullanlmaktadr. rnein: Yemin trenine katlmak in yeni elbiselerimi giydim. Emlk ( a.i.): Meleke fillinden tretilmi bir isim olan mlk kelimesinin ouludur. Arapada mlk; otorite, g, yetke
36

gibi anlamlara

gelmektedir. Emlak kelimesi ise; Mallar, mlkler, servetler, gayr- menkuller gibi anlamlara gelmektedir. Ancak Gnmz Trkesinde ve Osmanlcada tekil anlamda kullanlmaktadr. Erzk ( a.i.) : Razaka fiilinin mastar olan rzk szcnn

ouludur. Arap dilinde; Yiyecek vb.den mutlaka kendinden istifade edilen eyler;
Mutal, a.g.e. 106. Develliolu, a.g.e. 238. 33 Mutal, a.g.e. 671. 34 Mutal, a.g.e. 786. 35 Sami, a.g.e. 153. 36 Mutal, a.g.e. 847.
32 31

16

yamurlar; her aybanda askere verilen maalar, balar, mlkler

37

anlamlarna

gelmektedir. Osmanlcada; yiyecek, iecek, yenilecek iilecek eyler, azklar manalarna gelmektedir. Bu szck daha sonralar Osmanlcada oul anlamn kaybetmi ve gnmz Trkesinde de tekil anlamyla kullanlr olmutur: Erzaklar alp yaylaya ktk. gibi. Esnaf ( a.s.): Arapada; snf kelimesinin ouludur. Btnn zelliklerini tayan paralar, vasflar, nevileri,
38

gibi anlamlara gelmektedir.

Osmanlcada genellikle el sanatlar ya da kk ticaretle geinen kimseler anlamna gelmektedir. Gnmz Trkesinde resmi ifadelerde doru olarak kullanlmasna ramen konuma dilinde oul anlamnda kullanlmaktadr. Mesela: Esnaflar ynetimden memnun deil. gibi. Ekya ( a.s): aky kelimesinin ouludur. mutsuzlar, ansszlar, kt durumda, skntda olanlar, hainler, caniler, sulular
40 39

gibi anlamlara

gelmektedir. Osmanlcada; Da hrszlar, haydutlar anlamndadr. Daha sonralar bu oul anlamndan uzaklaarak tekil olarak kullanlm ve gnmz Trkesinde de tekil olarak kullanlmaktadr: Kyn yaknlarnda bir ekya vuruldu. veya Ekyalar ehre indi. gibi. Eya ( a.i.): Arapada; eyler, nesneler
41

anlamna gelen ey

kelimesinin ouludur. Osmanlcada; Mefruat vesair levazm; elbise, amar, yatak vs. malzeme; yk; yk kapasitesi, ruh sahibi olmayan maddeler manalarna gelmektedir. Eya kelimesi gerekte oul olduu halde tekil olarak alglanan bir kelime olup Yazla giderken bir tek eya bile getirmemi, veya Eyalar arabaya yklemeye unutmayn! gibi rneklerini oaltmak mmkndr. Etrf ( a.i): Arapada Taraf kelimesinin ouludur. Yanlar, ular, kylar, cihetler
42

gibi anlamlara gelmektedir.

Osmanlcada

ve gnmz

Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 135. Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 230. 39 Mutal, a.g.e. 453. 40 Develliolu, a.g.e. 284. 41 Mutal, a.g.e. 464. 42 Mutal, a.g.e. 520.
38

37

17

Trkesinde hem tekil hem de oul anlamlarnda kullanlmaktadr. Ayrca gnmz Trkesinde mecaz olarak evre anlamn da kazanmtr. Evlat ( a.i.): Arapada velede fiilinden tretilmi bir mastar olan velet kelimesinin ouludur. Her dorulan kimse hem erkek hem de bayan iin kullanlr, oullar, kzlar
45 44 43

gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada; ocuklar,

slale, nesil anlamlarnda kullanlmtr. Evlat kelimesi gnmz Trkesinde tekil anlamda kullanlmaktadr. Mesela: Evlatlarm kaybettim, evladm Kurann yasaklad fiillerden uzak dur gibi. Evliya ( a.i.): Vel kelimesinin ouludur. Yakn, yaknda olanlar, bitiikler, komular; yardmclar, destek verenler, veliler, efendiler, sahipler gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada; Veller, velyet ve kermet sahibi, hakka yakn adam
47 46

anlamlarndadr.

Gnmz

Trkesinde

tekil

anlamda

kullanlmaktadr. Mesela: Evliyalar yz suyu hrmetine gibi. Bu misalin manas bir Arabn dnd gibi dnlecek olursa yle bir anlam kar: Velilerler yz suyu hrmetine gibi anlamsz bir ifade ortaya kar. Evrk ( a.i.): Varaka fiilinden tretilmi bir mastar olan varak kelimesinin ouludur. Arap dilinde; yapraklar, katlar kat paralar, banknotlar, (metal) plakalar anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; aa ve ot yapraklar, ilk sayfadan ibaret yapraklar; yazlm ktlar, mektuplar tezkereler, tahrirler, ekseriyetle bir yapraktan ibaret matbu gazeteler vs.; yaldzlanmas meram olunan eye yaptrlmak zere dlm altn sayfas veya taklidi; yaldzlama katlar anlamlarna gelmektedir. Gnmz Trkesinde evrak szc tekil anlamlarda kullanlmaktadr: Evraklar aldn m? gibi. Fukar ( a.i): Fakr kelimesinin ouludur. Arapada; Omurgas krk, musluk, lle, yoksul, dervi manalarna gelmektedir. Osmanlcada; Fakirler
49 48

Doan, D. Mehmet, Byk Trke Szlk, 355, lke Yaynlar, 1994, y.y. Cubrn Mesd, Er-rid, 1626. Beyrut 1967 45 Develliolu, a.g.e. 289. 46 Mutal, a.g.e. 1013 47 Sami, a.g.e. 223. 48 Mutal, a.g.e. 975 49 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 324.
44

43

18

yoksullar, muhtalar

50

gibi anlamlara gelmektedir. Grld zere kelimenin

Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam daralmas sz konusudur. Ayrca bu szck Osmanlcada daha ok tekil anlamda kullanlmtr. Gnmz Trkesinde de tekil anlama gelecek ekilde kullanlmaktadr; Fukarann kimi kimsesi yoktu. gibi. Havdis ( a.i.): Apap dilinde Hads kelimesinin ouludur. Olaylar, vakalar, mevzular, konular, hadiseler, kozlar, talihsizlik mevzular gelmektedir. Osmanlcada; ilgi ile karlanan haber, yeni sz
52 51

anlamlarna anlamlarnda

kullanlmtr. Bu szcn Osmanlcada ve gnmz Trkesinde kullanm tekildir: Bugn havadislerde ne var? veya Son havadislerden bahset. gibi. Hudd ( a.i): Arapada hadd kelimesinin ouludur. snrlar, iki eyi birbirinden ayran faslalar, nihayetler gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada; snrlar, ular, bucaklar
54 53

anlamlarnda kullanlmtr. Gnmz Trkesinde

bazen de Osmanlcada tekil anlamlarda kullanlmaktadr: Trkiye Cumhuriyetinin hudutlar kanla izilmitir. gibi. Melike ( a.i.): Arap dilinde Melek kelimesinin ouludur. Melekler anlamna gelmektedir. Osmanlcada; Nezd-i ilahiye bulunan ruhaniyynun her biri; (mecazi) ok gzel, ok halm ve ok msum adam anlamlarnda kullanlmtr. Grld gibi szcn her iki dildeki anlamlar ayn olmasna ramen Osmanlcada bu kelime tekil anlamda kullanlmtr; Melaike gibi adam, hi yalan syler mi? gibi. Mes ( a.i.): Arap dilinde; Komak, almak, kastetmek, gitmek, say etmek, abalamak, sratle yrmek anlamlarna gelen Sea fiilinden tretilmi bir isimdir. Osmanlcada; almalar, cehdler, abalamalar gibi anlamlara gelmektedir. Kelime oul olmasna ramen Osmanlcada tekil olarak
55

kullanlmaktadr.

Develliolu, Ferit, Osmanlca- Trke Ansiklopedik Lugat, 322, Ankara 1970. Mutal, a.g.e. 153. 52 Develliolu, Ferit, 408. 53 Cubrn Mesd, a.g.e. 553. 54 Develliolu, Ferit, a.g.e. 452. 55 Yolcu, smet, rnek Szlk, 425, Ankara 1996.
51

50

19

Nfs ( i): Arapadaki nefs kelimesinin ouludur. Ruhlar, canlar, hayatlar, insanlardaki hayvaniyetler, istekler, itahlar gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada; Ruhlar, canlar, hayatlar; hayvn hayatlar, insanlardaki hayvaniyetler, ehvete, imek gibi maddi ihtiyaca olan eilim; ahslar zatlar, kendileri; asllar, cevherler, gzler, mayalar; bir eyin mlhakatndan sarf nazarla asllar, kendileri, merkezleri; merniler, nutfeler, sular anlamlarna gelmektedir.
57 56

Nfs kelimesi

gnmzde ya tekil olarak kii anlamnda ya da topluluk ismi manasnda kullanlmaktadr; Bir maala dokuz nfsa bakyorum. gibi. Talebe ( i): Talebe fiilinden tretilmi bir ism-i fail olan tlib kelimesinin ouludur. Talepte istekte bulunanlar, talep ediciler, lise ve niversite rencileri.
59 58

gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelime Osmanlcada ve gnmz

Trkesinde tekil anlama gelecek ekilde kullanlmaktadr: Talebeler stikll Marn sylemek iin sraya girdiler. gibi. Teblgt ( a.i.): Bellea slasi mezid rubai fiilinin mastar olan tebl kelimesinin ouludur. Bu kelime de ulamak, yetimek, olmak anlamlarna gelen Belee fiilnden tretilmitir. Kelime olarak Arap dilinde; Tebliler, duyurular, bildiriler, ihbarlar
60

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada;

61

Yetitirmeler, eritirmeler, gtrmeler, nakiller, ulatrmalar; resm katlar, bilhassa mahkemeye ait yazlar ilgiliye imza karlnda verme manalarnda

kullanlmtr. Tebligt kelimesi Osmanlcada -son dnemlerde- ve gnmz Trkesinde tekil anlamyla kullanlm ve kullanlmaktadr; Bana bu olayla ilgili teblgt yaplmad. gibi. Tanzmt ( a.i.) : Nazzame slasi mezid rubai fiilinin mastar olan Tanzm kelimesinin ouludur. Tanzm kelimesi Arapada dzenleme, dzene koyma, slah etme, kann koyma, reform, ayarlama.
62

gibi anlamlara gelmektedir.

Osmanlcada; dzeltmeler, dzenlemeler, dzen vermeler, yoluna koymalar; nesir ve

56 57

Mutal, a.g.e. 904. Sami, a.g.e. 1466. 58 Mutal, a.g.e. 525. 59 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 245. 60 Mutal, a.g.e. 70. 61 Sami, a.g.e. 378. 62 Cubrn Mesd, a.g.e. 1512.

20

nazm olarak yazmalar, Sultan Abdlmecit zamannda, 1839 ylnn 3 Kasm gn Glhanede okunan ve Glhane Hatt- Hmayunu adyla anlan bir padiah ferman olup Byk Reit Paa tarafndan ilan edilen slahat tasars ve bu slahatn devri
63

anlamlarna gelmektedir. Arapa asl oul olmasna ramen bu kelime Osmanlcada konuma dilinde tekil anlamda kullanlmtr. Tenzlt ( a.i.): Tezl kelimesi Arap dilinde; Nezele fiilinin tefl kalbndan mastardr Arapada; ndirme; (ayet, peygamber, eli) gnderme, inzal etme; azaltma, alaltma, indirme anlamlarna gelmektedir. Tenzlt kelimesinde tenzl kelimesinin ouludur. Osmanlcada; fiyat indirme anlamna gelmektedir. Grld gibi kelime Arapada oul olmasna ramen Osmanlcada tekil anlamda kullanlmaktadr. Tuhaf ( a.i.) : Tahefe fiil kknden tretilmi bir isimdir. Tuhfe kelimesinin ouludur. Arapada; Hediyeler, az bulunur hoa giden eyler, gln, elenceli, mnasebetsiz, hoa gitmeyen gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada; Hediyeler; az bulunur, hoa giden eyler; garip i, ey; gln, elenceli; mnasebetsiz, hoa gitmeyen (hl); anlalmaz, anlalmas g
66 65 64

anlamlarnda

kullanlmtr. Bugnk Trkemizde bu kelime, oul olduu halde tekil olarak kullanlmaktadr. Ulem ( a.i.) : Alime fiilinin ism-i failinin ouludur. lim sahipleri, limler, bilginler, uzmanlar anlamna gelmektedir. Osmanlda ise; ilim sahipleri ilmiye snfna mensup olanlara denirdi. Kelime oul olmasna ramen Trkede tekil olarak kabul edilen kelimelerdendir; Bu konuda ulemaya tanmak lazm. gibi. Usl ( a.i.): Arapada; Temel, kk, asalet, orijinal anlamlarna gelen asl szcnn ouludur. Osmanlcada; Asllar, kkler, bir ilmin veya teniin asl mevzuundan nce renilmesi gereken esas, balang bilgi, balang, yol,
68 67

Develliolu, a.g.e. 1234. Mutal, a.g.e. 877. 65 Mutal, a.g.e. 86. 66 Develliolu, a.g.e. 1338. 67 Mutal, a.g.e. 592. 68 Develliolu, a.g.e. 1346.
64

63

21

yntem, tertip, nizam, kaide, dzen

69

anlamlarna gelmektedir. Grld gibi

kelime hem anlam kaymasna uram hem de zellikle Osmanlnn son dnemlerinde tekil olarak kullanlagelmitir. Modern Trkede tekil anlama gelecek ekilde kullanlmaktadr; Bizim usllerimiz sizinkine benzemez. gibi. Vukat ( a.i.): Arap dilinde; vaka, olay; olaylarn cereyan, geliimi; hakikat; gerek; kaza, terslik; arpma, dv
70

anlamlarna gelen vaka

71

kelimesinin ouludur. Osmanlcada; olan bitenler, polisi ilgilendiren hadiseler

anlamna gelmektedir. Bu kelime Arapada oul olduu halde Trkede tekil olarak kabul edilen kelimelerdendir.

Develliolu, a.g.e. 1350. Mutal, a.g.e. 1004. 71 Develliolu, a.g.e. 1385.

70

69

22

III. BLM: ARAPADAN OSMANLICAYA GEERKEN ANLAM DARALMASINA, GENLEMESNE VE KAYMASINA URAYAN BAZI KELMELER

3. 1. Anlam Daralan Baz Kelimeler: Bikr ( a.s.): Bekere fiilinden tretilmi bir sfattr. lk doan, byk olan; yeni, ilk, daha ncesi olmayan, bakir, bakire er grmedik kz gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelime Arapadan Osmanlcaya geerken; lk doan ocuk, yeni ve her eyin evveli anlamlarnda kullanlmamtr: Bozulmam, bakire, er grmedik kz anlamlarnda kullanlmtr. Yani kelime Osmanlcaya geerken bu anlamlarn yitirmitir. Cerrr ( a.s.): Arapada; cerre fiilinden tretilmi bir sfattr. ok byk, muhteem (ordu); mleki; rmorkr, ekici gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada; ekici, dilenci, arkasndan srkleyen; harp aletleriyle donatlm kalabalk ordu Trkesinde kullanlmtr. Cez ( a.i.): Arapada; bir eye verilen mkafat veya ceza, karlk
77 75 74 72 73

anlamlarndadr. Bu kelime zamanla Osmanlcada ve gnmz anlamlarn yitirerek dilenci=para ekici

76

bu

anlamnda

gibi anlamlara gelmektedir. Kelimenin Arapadaki gerek manas genel ve geni anlamda bir karlktr. Osmanlcada; Arapada gerek iyi ve gerek kt karlk manasna gelip mkafat yerine dahi istiml olunursa da lisanmzda yalnz edilen mukbele, ukbet, azb crm, kabahat ve cinayet sahibine gerek dnyada ve gerek

Mutal, a.g.e. 66 Ahter, a.g.e. 74 Mutal, a.g.e. 110 75 Develliolu, a.g.e. 166. 76 Sami, a.g.e. 473, Onay, Ahmet Talat, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, 92, Ank., 1993. 77 Eb Abdurrahman el-Halil b. Ahmet el-Ferhid, Kitabl- Ayn, II,53 Beyrut t.y.
73

72

23

ahrette ktle karla har olunmutur. Yani Arap dilinde hem olumlu -iyi, hem de olumsuz- kt eylerin karln ierir. Osmanlcadaki ve gnmz Trkesindeki anlamna gelince sadece kabahatn, suun, hatann, ksacas ktln karl olmak suretiyle manas daralmtr; Yaptn bu ktlklerin cezasn mutlaka ekeceksin. gibi. Eky ( s): Arapadaki eky kelimesinin ouludur. Mutsuz, ansz, kt durumda, skntda; hain, cani, kt, sulu anlamlarna gelmektedir. Bu kelime Arapadan Osmanlcaya geerken anlam daralmasna urayarak sadece da hrszlar, terristler, haydutlar
80 79

78

anlamnda kullanlm ve gnmz

Trkesinde de bu ekilde kllanlmaktadr. Ayrca bu kelime oul olmasna ramen tekil olarak Trkemizde kullanlmaktadr. Evliy ( i): Arapada vel kelimesinin ouludur. Yakn, yaknda olanlar, bitiikler, komular, yardmclar, destek verenler, arka kanlar; dostlar; akrabalar; hamiler; koruyucular; kanun nazarnda sorumlular; veliler, efendiler, sahipler
81

anlamlarna gelmektedir. vel kelimesinin ouludur. Bu kelime

Arapadan Trkeye geerken baz anlamlarn yitirmitir. Trkede bu szckten keramet sahibi, veli insanlar, bir ocuun her trl hareketinden ve halinden sorumlu kimse
82

anlalmaktadr. Ayrca bu kelime Trkede oul deil, tekil

olarak kullanlmaktadr: Evliyalar suyu hrmetine gibi. Fuh ( a.i): Fehue fiilinin mastardr. Zalimlik, canavarlk, gaddarlk; ahlakszlk, rezalet, szde veya fiilde irkinlik, ak sak, ahlaksz sz
84 83

gibi

anlamlara gelmektedir. Osmanlcada ise; Haddini ama, ktlk, namusa aykr hareket, orospuluk gibi anlamlarda kullanlmtr. Gnmz Trkesinde de daha ok inde bulunulan toplumun kurallarna uymayan cinsel ilikide bulunma; bir veya birka kiiyle para karlnda cinsel ilikide bulunma, taknlk, ar davran.
78 79 85

anlamlarnda kullanlmaktadr. Grld gibi kelimenin Arapadaki

Sami, a.g.e. 475. Mutal, a.g.e. 453 80 Develliolu, Ferit, a.g.e., 284. 81 Mutal, a.g.e. 1013 82 Develliolu, a.g.e. 1377 83 Mutal, a.g.e. 647 84 Develliolu, a.g.e. 322. 85 Parlatr, smail ve dier., Trke Szlk, I, 804, Trk Dil Kurumu, Ank. 1998.

24

manas daha genel bir anlam ifade ederken Osmanlcada ve gnmz Trkesinde anlam daralmas olmutur. dbr ( s): Debera fiilinin ifal kalbndan mastardr. Geri ekilme, firar, ka,
86

bahtszlk, talihsizlik gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelime

Osmanlcada daha ok talihsizlik, bahtszlk anlamlar zerinde younlam ve anlam daralm; yani kelime Arapadan Trkeye geerken anlam daralmasna uramtr. nfil ( i): Faale fiilinin infil kalbndan mastardr. Bir eyin tesiri altnda kalmak, etkilenmek
87

gibi anlamlara gelmektedir. Szcn Arapadaki

manas genel bir anlam ifade etmektedir. Etkilenme derken hzn de sevin de fke de insan etkileyebilir. Osmanlcada; ierlenme, gceniklik, kzgnlk, hatr kalma gibi sadece olumsuzluk ifade eden anlamlarda kullanlmtr. u durumda kelime Arapadan Osmanlcaya geerken anlam daralmtr. ntizr ( a.i.): Bekleme, umma, yol gzlemek gelmektedir. Osmanlcada;
91 89 88

gibi anlamlara gzlenilme

90

Bekleme,

beklenilme,

gzleme,

manalarnda kullanlmtr. Kelimenin gnmz Trkesinde zellikle konuma dilinde daha ok beddua anlamnda kullanldn gryoruz. rade-i aliyye ( a.s.t.): rade kelimesi erade fiilinden tretilmi bir mastarolup; irade, istem, ihtiyar, seim gibi anlamlara gelmektedir. aliyye kelimesi Arapada; yksek
94 93 92

anlamna gelmektedir. Sfat tamlamas olarak

Trkeye evirirsek yksek buyruk anlamna gelir. Osmanlcada bu tamlama daha ok sadrazamn buyruklar iin kullanlmtr. Bu tamlamada bir anlam daralmas

hatta anlam kaymas sz konusudur.

Mutal, a.g.e. 257. Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 323 88 Sami, a.g.e. 180. 89 Ahter Mustafa Efendi, Ahter Kebr 1978 y.y. 90 Develliolu, a.g.e. 531. 91 Doan, Mehmet, Byk Trke Szlk, 548, Ankara 1994. 92 Yolcu, smet, a.g.e. 44. 93 Mutal, a.g.e. 594. 94 Develliolu, a.g.e. 531.
87

86

25

Kafir ( a.i.): Kefere fiilinin ism-i failidir. man eksiklii, rtmek, nankrlk etmek, kapamak
95

gibi anlamlara gelmektedir. Kuran- Kerimin

inmesiyle beraber bu kelime yeni bir anlam kazanmtr. Kuran- Kerimin siyak bu kelimeye yeni bir anlam yklemitir: Allah inkr etmek, hakk tanmamak Allahn verdii nimetlere karlk nankrlk etmek gibi anlamlara Kuranda gelmektedir. Osmanlcada bu kelime anlam daralmasna urayarak Kuran- Kerimdeki anlamyla kullanlmtr. Mcer ( a.i): Ma ism-i mevsul, cera fiil-i mazidir. Cereyan eden ey; olaylar, hadiseler dizisi
96

anlamlarna gelmektedir. Kelimenin Arapadaki

manasyla Osmanlcadaki manasn karlatrdmzda ilk bakta nemli bir fark gze apmyor. Yani her iki dilde de cereyan eden ey anlamna geliyor. Ancak szck Arapadaki aslnda cereyan eden olumlu-olumsuz, olaan-olaanst, sradan- sra d her ey anlamlarna geliyor. Osmanlcada ve gnmz Trkesinde; heyecanl, ilgin, sra d ey, sergzet, serven
97

anlamlarnda

kullanlmaktadr. Grld gibi kelimenin kullanmnda bir anlam daralmas sz konusudur. Marib ( a.i.): Arapada; Akam namaz, gurup vakti veya yeri, gnein batt yer gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada; Bat tarafnda olan memleketler; Afrikann Msr tesindeki imal (kuzey) ksm, spanya, Portekiz
99 98

anlamlarnda kullanlmtr. Eskiden Afrikann Msr hari kuzey ksmndaki blgelerine tabir olunurdu. Daha ok Cezayir yerine kullanlmtr. Fas, Merake, Trablus, Berberiyye, Tunus Marib lkelerinden saylr.
100

Mahfil ( a.i.): Hafele fiilininden tretilmi bir alet ismidir. Mahfil kelimesinin ouludur. Toplantlar, kongreler, localar, politik, siyasi evreler
101

gibi manalara gelmektedir. Osmanlcada ise daha ok Byk camilerde

Cemaluddn Muhammed b. Mukerrem b. Manzr el-Msr, Lisanl Arap, V, 144 Beyrut t.y. 96 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 45. 97 Parlatr, a.g.e. II, 1478. 98 Mutal, a.g.e. 621. 99 Develliolu, a.g.e. 672. 100 Yakt b. Abdullah el- Hamev, Muceml-Buldn, V, 161, Beyrut t.y. 101 Mutal, a.g.e. 182.

95

26

hkmdarlara veya mezzinlere ayrlm ve etraf parmaklkla evrilmi olan yer

102

anlamnda kullanlmtr. Dolaysyla kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam daralmas sz konusudur. Merep ( a.i): eribe fiilinden tretilmi bir mekan ismidir. imek, iilecek yer , su iilen yer, kinin meyil ve arzusu
103 104

gibi anlamlara gelmektedir.

Bu szcn Arapadan Osmanlcaya geiinde gerek, somut anlamdan mecz soyut anlama doru bir kay sz konusudur. Osmanlcada bu kelime: ecek yer anlamnn dnda daha ok yaratl, huy, miza, ahlak
105

gibi anlamlarda

kullanlmtr. Grld gibi Osmanlcada szcn kullanmnda bir anlam daralmas sz konusudur. Gnmz Trkesinde bu szcn anlam; tabiat, huy, miza
106

gibi manalara kaymtr.

107

Sikasd ( a.i.): Arapada; kt niyet

anlamna gelmektedir.

Osmanlcada ve gnmz Trkesinde: nemli bir kimseyi ldrme veya ldrmeye teebbs, birinin gizlice canna kymaya, ktlk etmeye kalkma; bir devlet byn veya nemli bir kiiyi plan kurarak ldrme
108

gibi anlamlara

gelmektedir. Szck Arapada bir izafet tamlamas olup geni bir mana ifade etmektedir. Yani kt niyet; hrszlk, arabozuculuk, gasb, yol kesme ve benzeri her trl sua teebbs iine alr. Dolaysyla bu kelimenin kullanmnda Osmanlcada ve gnmz Trkesinde bir anlam daralmas sz konusudur. Talebe ( a.i.): Talebe fiilinden tretilmi bir sm-i fail olan tlib kelimesinin ouludur Arayanlar, talepte istekte bulunanlar, peine denler, ediciler,
110 109

talep

lise ve niversite rencileri

111

gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada;

112

lim tahsil eden adam, tahsil ve talimle megul olan adam, mteallim

gibi

anlamlara gelmektedir. Grld gibi szck Arapada genel bir anlam ifade
Develliolu, a.g.e. 673. Ahter, a.g.e. 195. 104 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 205 105 Develliolu, a.g.e. 754. 106 Parlatr, a.g.e. II, 1545. 107 Cubrn Mesd, a.g.e. 847. 108 Doan, Mehmet, a.g.e, 1002. 109 Mutal, Serdar, a.g.e. 525. 110 Cubrn, Mesd, a.g.e. 974. 111 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 245. 112 Sami, a.g.e. 886.
103 102

27

etmektedir. Osmanlcada ve gnmz Trkesinde bu szcn anlam daralm ve Arapadaki oul anlamyla deil, tekil anlamda kullanlmtr. Rey ( a.i.): Rea fiilinden tretilmi bir mastar olan raiye kelimesinin ouludur. Srler, hayvan srleri, vatandalar, tebaalar, hayvanlar, idare edilenler,
114 113

otlayan

insan topluluu, kavim

115

gibi anlamlara gelmektedir.

Osmanlcada; Bir hkmdarn idaresi altnda bulunan halk; btn halk; Hristiyan tebaa, bir obann gtt hayvanlar, bir hkmdarn hkm ve idaresine tabi halk, devlet grevlileri
116

manalarna olup

gelmektedir.

Kelime

Arapada

raiyye manasnda

szcnn

oulu

Osmanlcada

zellikle

Hristiyan

kullanlmaktadr. Ayrca Osmanlcada hayvan srleri manasndan ziyade halk, Mslman olmayan halk anlamnda da kullanlmtr. Oysa Arapada insan-hayvan; idare edilen btn canllar dikkate alnmtr. Yani daha genel bir kullanm sz konusudur. Rm ( a.):Arapada; Rumlar, Bizansllar anlamndadr. Osmanlcada; Romal, Arap lkesinin istedii yer, Arap diyarndan olmayan kimse, Anadolu, Osmanl
118 117

gibi anlamlarnda kullanlmtr. Ancak genellikle Osmanlcada

119

Romallarn karl olarak kullanlmtr. Gnmz Trkesinde de daha ok; Mslman lkelerde oturan Yunan asll kimse anlamnda kullanlmaktadr.

Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki ve Trkedeki kullanmnda bir anlam daralmas sz konusudur. 3. 2. Anlam Genileyen Baz Kelimeler: bid ( a.i.): Abede fiilinden tretilmi bir ism-i faildir. Daha Hz. Muhammed (s.a.v.) hayattayken Allaha kulluk eden
120

anlamyla kullanlmaya
121

balayan kelime daha sonra Osmanlcada; badet eden, mmin, zaid

Mutal, a.g.e. 329 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 143. 115 Cubrn Mesd, a.g.e. 739. 116 Yein, Abullah, Yeni Lugat, 576, stanbul, 1992. 117 Mutal, Serdar, a.g.e. 350. 118 Develliolu, a.g.e. 1078. 119 Parlatr, a.g.e. II, 1869. 120 el-Ferhd, a.g.e. II, 48. 121 Yein, a.g.e. 3.
114

113

28

anlamlaryla kullanlmtr. Osmanlda bu szck Edebiyatta; Zaid, kaba ve sofu

122

anlamlarnda da kullanld olmutur.

Akd ( a.s.):Akede fiilinden tretilmi bir sfattr. Arapada bu fiil; balamak, dmlemek, geirmek, icra edilme, toplant dzenlemek anlamlara gelmektedir. Bu anlamlardan farkl olarak Osmanlda
124 123

gibi

Divan

Edebiyatnda; Nesir halindeki bir sz vezne dkp iirletirme l ( a.i.): Arapada; Slale, hanedan aile, dzen
125

anlamnda da

kullanlmtr. Dolaysyla bu kelime Divan Edebiyatnda terim anlam kazanmtr. gibi anlamlara
126

gelmektedir. Osmanlcada bu anlamlardan farkl olarak; Krmz

manasna

gelecek ekilde de kullanlmtr. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam genilemesi sz konusudur. Ar ( a.i.): Aree fiilinden tretilmi bir mastardr. Kabile, krallk, sultanlk tahd, evin dam dnda ardak, adr
128 127

gibi manalara gelmektedir. Osmanlcada bu anlamlarn

manasnda da kullanlmtr. Ayrca Osmanlda ycelik

bakmndan padiah meclisine ar denilirdi. Arefe ( a.i.): Arapada; be duyuyla elde edilen bilgi
130 129

Arapada

ayrca alem ismi olarakta kullanlmaktadr. Kurban Bayramdan nceki gn, yani zl-hiccenin dokuzuncu gn anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada ve gnmz
131

Trkesinde ise; Bayramdan bir gn evvelki gn

132

anlamndadr. Hatta gnmz

Trkesinde zel olmayan durumlar iin bile kullanlmaktadr: Tatil arefesi, dn arefesi gibi. Yani bu szcn kullanm Osmanlcada daha geneldir.

Bert ( a.i): Arapada; yazl kat, izin, ruhsat; lisans, diploma, patent
122 133

anlamna gelmektedir. Osmanlcada ise; nian, rtbe, imtiyaz ve taltif iin

Pala, a.g.e. 16. Mutal, a.g.e. 584. 124 Pala, a.g.e, 27, Ankara 1995. 125 Yolcu, a.g.e. 111. 126 Doan, a.g.e. 34 127 Muhammed b. Eb Bekr b. Abdulkadir er-Raz, Muhtars-Shh, I, 178 Beyrut 1995. 128 Develliolu, a.g.e. 49. 129 Cubrn Mesud, a.g.e. 1060. 130 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 265. 131 Sami, a.g.e. 933. 132 Parlatr, a.g.e. I, 131. 133 Mutal, a.g.e. 47.
123

29

verilen

ferman

134

anlamlarnda

kullanlmtr.

Dolaysyla

bu

kelimenin

Osmanlcadaki kullanm daha geneldir. Bidat ( a.i.): bda kknden tretilmitir. bda kelimesi de beda fiilinin ifl kalbndan mastardr. Beda fiilinin anlam; Daha nce olmayan bir eyi yaratma, ilk kez yaratma
135

anlamlarna gelmektedir. Buna gre bidad; daha

nceden bir rnei olmakszn yaplan, sonradan icad edilen ey anlamndadr. Hz Peygamber(s.a.v.): Dinde sonradan ortaya kan her ey bidattr buyurmulardr. (Mslim Cuma/43, Hadis No:867 2/592). Fkh anlamnn dnda Osmanlcada; Sonradan ihtas edilen adetler
136

anlamlarnda da kullanlmtr.

Cebn ( a.i.): Arapada; Aln, n cephe, gzle kulak arasnn stndeki yer, aln
137

gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada bu anlamlarn dnda;

138

Korkak, yreksiz, alak

gibi manalarda da kullanlmtr. Dolaysyla bu

kelimenin Osmanlcada ihtiva ettii anlam genilemitir. Cehennem ( i.): Cehennem kelimesinin etimolojik kkleri tartmaldr. Baz Arap dil bilimcileri Cehennemin derin kuyu anlamna gelen Arapa kkenli bir kelime olduunu ileri srmlerse de, ounluk branice ge-hinnom (Hinnam Vadisi) kelimesinin Arapalam (Muarreb) formu olduu tezini savunmulardr.
139

Cehennem kelimesi Kuran- Kerimde yetmi yedi yerde gemektedir. Kuran- Kerimin siyak bu kelimeye farkl bir anlam yklemitir: Ahiretteki azap yurdu. Osmanlcada daha ok Kurandaki anlamyla kullanlmtr. Bu anlamn dnda Bazen ok scak yer anlamna gelecek ekilde kullanld da olmutur. Divan Edebiyatnda daha ok; An ektii ayrlk acs
140

anlamnda kullanlmtr.

Gnmz Trkesinde zellikle gnlk konumalarda Cehennem kelimesi Kurandaki anlamnn dnda ok scak yer, ok skntl yer, hamamlarda altndan klhandan gelen alev ve duman geen ksm
141

anlamlarna gelecek ekilde

kullanlmaktadr. Mesela; Temmuz aynda Ankara cehennem gibiydi. gibi.

Develliolu, a.g.e. 107. El-Ferahd, a.g.e. II, 53. 136 Yein, a.g.e. 67. 137 Cbran, Mesd, a.g.e. 449. 138 Develliolu, a.g.e. 157. 139 bn Manzr, a.g.e. I, 715. 140 Pala, a.g.e. 107. 141 Doan, Mehmet, a.g.e, 182.
135 134

30

Ceml ( a.i.): Cemule fiilinden tretilmi mutak bir isimdir. Bu fiil Arapada; gzel ahlakl olmak, gzel ekilli olmak Cemal kelimesi ise; gzellik kelime daha ok; Yz gzellii
143 144 142

gibi anlamlara gelmektedir.

anlamnda kullanlmaktadr. Osmanlcada bu anlamnda kullanlmtr. Arapadaki anlamyla

daha genel kullanmlar da vardr. Bu anlamlarn dnda Osmanlcada; hak ile sylenen doru sz anlamnda da kullanlmtr. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmlarnda anlam genilemesi olduu sylenebilir. Cevvl ( a.s.): Cle fiilinden tretilmi mbalal bir isimdir. Gezgin, seyyah; seyir halinde olan; seyahat eden, seyyar, gezici, turist anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; Koan, dolaan, hareket eden
145 146

manalarnda kullanlmtr. Szck Trkeye geerken bir nevi tmevarma uramtr. Asl anlam olan gezgin olma hali Osmanlcadaki anlam olan hareket etme halinin bir parasdr. Ancak ikisi ayn ey deildir. nk hareket birok eyi kapsar. Bu ynden bakldnda kelimenin anlam geniletilmi diyebiliriz. Dem ( a.f.i.): Farsada; Nefes, soluk, iki, an, vakit, saat, zaman anlamlara gelmektedir. Arapada; Kan ve gzya dkmek
148 147

gibi

anlamlarna

gelmektedir. Osmanlcada bu kelime hem Farsa hem de Arapa anlamn ihtiva edecek ekilde kullanlmtr. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanm daha geneldir. Esatr ( a.i.): Arapada; Uydurma eyler, asl olmayan eyler, masal, efsane, hurafe
149

manalarna gelmektedir. Ayn zamanda eski zamanlarn ilahlarna

150

ve kahramanlarna ait olarak gsterilen garip olaylar

151

anlam da vardr. Kuran-

Kerimde; Evvelkilere ait hikyeler, masallar anlamnda, dokuz yerde EstrlEvveln tamlamas gemektedir. Osmanlcada bu anlamlarn dnda; Saflar,

Cbran Mesud, a.g.e. 526. Mutal, a.g.e. 130. 144 Develliolu, a.g.e. 162. 145 Mutal, a.g.e. 142. 146 Develliolu, a.g.e. 206. 147 Develliolu, a.g.e. 169. 148 Mutal, a.g.e. 277. 149 el-Ferhd, a.g.e. 210 150 Yein, a.g.e. 133. 151 anga, Mahmut, Kuran- Kerm Lugat, 242, stanbul 1991
143

142

31

sralar

152

anlamna gelecek ekilde kullanmlar da vardr. Dolaysyla bu szcn

Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam genilemesi sz konusudur. Etrf ( a.i.): Arapada; taraf kelimesinin ouludur. Kenarlar, ular, kylar, gruplar, akit yapanlar
153

gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada; Yanlar,

cihetler, canipler, alt tarafn, yani st ve alt, n ve arka, sa ve sol, gibi cihetlerin her biri; yerler, memleketler, ktalar, bekalar, cihetler; indler, nezdler, yanlar, seviyeler; taraftarlklar, tarafgirlikler, tesahbler, himayeler, frkalar, aralarnda muhalefet bulunan aksmn her biri; muharabe, muhakeme ve murafaada yahud gre ve onun gibi bir msabakada bulunan iki muhalif ahs veya heyetin her biri, hsmlar, muhasmlar
154

anlamlarna gelmektedir. Etrf kelimesi Osmanlcada hem oul

hem de tekil olarak kullanlmaktadr. Bu kullanm gnmz Trkesinde de devam etmektedir. Bu szck Osmanlcada, Arapadaki kullanmndan farkl olarak mecz anlamda evre manasn da kazanmtr. Arapada ise; kelimenin byle bir anlam yoktur. Gassl ( a.s.): Gassele fiilinde tretilmi bir sfattr. Arapada; amar ykayc, amarc ykayan, ykayc
156 157 155

manasndadr. Osmanlcada; Gasleden, l

gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada bazen bu anlamlar anlamnda da kullanlmtr. Mesela: selase-i gassele (iki

dnda iki kadehi

kadehini leme) gibi. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanm daha geneldir. Had ( a.i.c:Hudd): Arapada; Snr, iki devlet toprann birletii yer, iki eyi birbirinden ayrma, verilen ceza
159 158

anlamlarna gelmektedir. Bu anlamlar

yannda Osmanlcada; karar, gerek deer, bir nermede konu ile yklemden her biri manalarna gelecek ekilde de kullanlmtr. Bu szck Osmanlcada yaln

olarak kullanld gibi eitli tamlamalar iinde de kullanm vardr: Hadd-i Ekber, hadd-i san gibi.
Yein, a.g.e. 133. Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 243 154 Sami; a.g.e. 125. 155 Mutal, a.g.e. 625. 156 Develliolu, a.g.e. 334. 157 Develliolu, a.g.e. 334. 158 er-Raz, a.g.e. I, 53. 159 Develliolu, a.g.e. 367.
153 152

32

Halvet ( a.i.): Yalnzlk, nsann kendisiyle ba baa kald yer, nsann nefsiyle ba baa kalmas, ibadet evi
160

manalarna gelmektedir.
161

Osmanlcada bu anlamlarn yannda; hamamn scak blmesi

anlamnda da

kullanlmtr. Dolaysyla bu szcn Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam genilemesi sz konusudur. Hu ( a.i.): Huu kelimesi hee fiilinin trevidir. Bask, km, yolu olmayan tozlu yer, mtevazi, itaatkar alak ses
163 162

anlamlarna

gelmektedir. Bu anlamlarn yannda Osmanlcada; Skn, tenezzl, alak gnlllk, korkuyla karlk sevgiden gelen ebedi bir hal gibi anlamlara gelecek ekilde kullanlmtr. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam genilemesinden sz edebiliriz. htiyr ( a.i.): Hayr szcnn iftil kalbndan mastardr. Seim, tercih, seenek, alternatif, zgr istek
164 165

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; gibi anlamlarda kullanlmtr. htiyar

Seim, tercih, yal, koca, pir, eyh

kelimesi Arapada sadece seim, tercih anlamlarna geliyor ki bu manalar Osmanlcada da vardr. Ancak szcn gnmz Trkesinde kullanlan anlam yallk tr ki Arapada byle bir manas yoktur. Islaht ( a.i.): Saleha fiilinin fl kalbndan mastardr. Bozmann zdd, dzeltme, iyiletirme
167 166

gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada bu

anlamlarn yannda daha ok ; yenilik, yeniden dzenleme, reform, iyiletirme ileri gibi anlamlarda kullanlmtr. Daha sonra bu kullanm modern Arapada da

kullanlr olmutur. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam genilemesi olmutur. Kime ( a.i.): Klasik Arapada; ayak, bacak, destek, payanda, kl kabzasnn ba gibi anlamlara gelmektedir. Modern Arapada daha ok liste,

Cbran Mesud, a.g.e. 641. Develliolu, a.g.e. 382. 162 bn Manzr, a.g.e. VIII, 72. 163 Yein, a.g.e. 234. 164 Mutal, a.g.e. 254. 165 Sami, a.g.e. 80. 167 el- Feyym, a.g.e. 345. 168 Develliolu, a.g.e. 473.
161

160

33

katalok, tablo, fatura

168

manalarnda kullanlmaktadr. Osmanlcada bu anlamlarn manasnda da kullanlmtr. Dolaysyla bu szcn

yannda; Kt para

169

Osmanlcada anlam genilemesine uradn syleyebiliriz. Kadem ( a.i.c:ekdm):Kademe fiilinden yaplm bir isimdir. Arapada; ayak, adm
170

gibi manalara gelmektedir. Osmanlcada bu anlamlarn yannda;

171

Metrenin te biri kadar uzunluk, on iki parmak uzunluu, yarm arn, uur

gibi

anlamlara gelecek ekilde de kullanmlar vardr. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda anlam genilemesi sz konusudur. Kadir, kadr ( a.s.Kudretten): Arapada; Kadir sahibi, onur itibar, rtbe, derece, her eyin ne fazla ne az eit olmas
172

gibi anlamlara gelmektedir.

173

Osmanlcada bu anlamlarn yannda; kymet, deer

gibi manalara da

gelmektedir. Osmanlcada bu kelime Farsa isimlerle terkip oluturularak farkl ekillerde kullanlmtr; Kadir-end, kadir- ins, kadir- n gibi. Kanat ( a.i.) : Kana fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; kismete raz olma, bir eyi yeter grp fazlasn istememe
174

gibi anlamlara
175

gelmektedir. Bu anlamlarn dnda Osmanlcada; kanma, kan, gr, tahmin gibi anlamlarda da kullanlmtr. Lal ( a.i.): Arapada; Kymetli ta, krmz ve deerli bir ss ta
177

176

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; Krmz, al, krmz ve deerli bir ss ta, dudak gibi anlamlara gelmektedir. Grld zere bu kelimenin Osmanlcadaki

kullanm daha geneldir. Latfe ( a.i.c:letif): Letufe fiilinden tretilmi bir isimdir. Latif szc Arapada, kk bedenli, ince, zarif
178

anlamlarna gelmektedir. Latife

Mutal, a.g.e. 739. Develliolu, a.g.e. 579. 171 Mutal, a.g.e. 693 172 Develliolu, a.g.e. 574. 173 Cubrn Mesud, a.g.e. 1159 174 Develliolu, a.g.e. 575. 175 Mutal, a.g.e. 731. 176 Develliolu, a.g.e. 584. 177 bn Manzr, a.g.e. XI, 607 178 Develliolu, a.g.e. 646. 179 El Feyym, a.g.e. II, 553
170

169

34

szc de; nkteli sz, latife; aka, espri; kurnazlk

179

anlamlarna gelmektedir.

Bu anlamlarn yann da Latfe kelimesi Osmanlcada zel isim ve iltifat olarak ta kullanlmtr. Maden ( a.i.): Arapa; filiz, maden, mineral; maden damar, sahipsiz define, kaynak bir eyin doduu kt yer
180

manalarna gelmektedir.
181

Osmanlcada bu anlamlarn yannda bir haslet ve hususiyetin kayna

manasna

gelecek ekilde de kullanlmtr. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam genilemesinden sz edebiliriz. Makliyyet ( a.i.) : Makul kelimesi; Akele fiilinin ism-i Mefulundan tretilmi bir isimdir. Makuliyye; Makul fiil kkl kelime sonuna nisbet yas eklenerek tretilen bir mensub isimdir. Bu mensub isim sonuna yuvarlak te getirilerek Makuliyyet kelimesi retilmitir. Arapada bu tr

kelimeler mastar- sini(yapma mastar) olarak isimlendirilmektedir. Kelime olarak; makulluk, akla uygunluk, anlayllk, menkul olmay manalarna gelmektedir. Bu anlamlarn dnda Osmanlcada idrak, akl sahibi olma, anlarllk da kullanlmtr. Maktan ( a.zf.): Katea fiilinden tretilmi bir ism-i mefuldur. Arapada; kesilmi, sona erdirilmi, ikiye blnm, bozumu, halledilmi, susturulmu
183 182

anlamlarnda

gibi manalara gelmektedir. Osmanlcada daha ok bu anlamlarn

184

dnda; gtr olarak, toptan

anlamlarnda kullanlmtr. Bu szcn

Arapadaki anlamlar Osmanlcada fazla kullanlmad iin bir anlam kaymas, bazen gerek anlamnda kullanld iin de bir anlam genilemesinden sz edebiliriz. Marifet ( a.i.c: Marif): Arefe fiilinden tretilmi bir isimdir. Bilgi, kabiliyet, maharet, marifet, vukuf, derin bilgi, bilgili kii; marife
185

anlamlarna gelmektedir. Bunun dnda Osmanlcada; hoa gitmeyen hareket,

180

Mutal, a.g.e. 797 Mutal, a.g.e. 556 182 Yein, a.g.e. 370. 183 Develliolu, a.g.e. 688. 184 Mutal, a.g.e. 715 185 Develliolu, a.g.e. 688. 186 Mutal, a.g.e. 563
181

35

vasta, arac, ikinci el

186

gibi anlamlarda kullanlmtr. Dolaysyla bu szcn

Osmanlcadaki kullanm daha geneldir. Medr ( a.i.): Dre fiilinden tretilmi bir isimdir. Bir eyin dnecei devredecei, zerinde hareket edecei yer
188 187

anlamlarna gelmektedir. Ayrca

Astronomide yrnge anlamnda da kullanlmaktadr. Bu anlamlarn dnda Osmanlcada; sebep, vesile manalarnda kullanlmtr. Dolaysyla bu szcn

Osmanlcadaki kullanm daha geneldir. Medrese ( a.i.): Derese fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada, nceden iinde dini derslerin okutulduu yer anlamna gelmekteydi. Bu szc Osmanllar ykselme dneminde; iinde dini ve dnyevi derslerin okunduu yer
189

anlamnda kullanmlardr. Modern Arapada da bu ekilde kullanlmaktadr. Ancak bu szcn anlam ieriini Osmanllar geniletmitir. Daha sonra bu kullanm Arapaya da gemitir. Millet ( a.i.) : Arapa milladan gelen millet szc, Kuranda din anlamyla kullanlr. Daha sonra dini cemaati, zellikle slam mmetini ifade edecek ekilde geniledi. Osmanl Devletinde Rum ve Ermeni hrstiyanlar ile Yahudiler gibi rgtl ve kanunen tannm din cemaatlere, daha da geniletilerek Frenklerin farkl milletleri iin de kullanlr oldu.
190

Dolaysyla szcn Osmanlcadaki

kullanmnda bir anlam genilemesi olmutur. Msmere (a.i.): Semer szcnn

191

mufaale

kalbndan

mastardr. Arapada; gece sohbeti, sohbet, muhabbet

192

anlamlarna gelmektedir.

Osmanlcada ; gece toplanp konuma, gece sohbet ve muzkeresi; okullarda verilen temsil manalarnda kullanlmtr. Szcn gece sohbeti manas her iki dilde

de var. Ancak Osmanlcada ve gnmz Trkesinde daha ziyade okullardaki gsteriler manasnda kullanlyor ki bu bulunmamaktadr.
187 188

manada bir kullanm Arapada

Develliolu, a.g.e. 694. Mutal, a.g.e. 283 189 Yein, a.g.e. 393. 190 Develliolu, a.g.e. 715. 191 Develliolu, a.g.e. 775. 192 Mutal, a.g.e. 406 193 Sami, a.g.e. 1334.

36

Nfiz ( a.i.): Nefeze fiilinden tretilmi bir ism-i faildir. Nefeze szckte; okun delmesi, kargnn delmesi, yararak gemek
193

gibi anlamlara
194

gelmektedir. Nafiz szc de delen, delip geen, ieriye giren, ileyen

195

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada bu anlamlarn yannda; tesir yapan, sz geen, kendine itaat edilen, nfuslu anlamlarnda da kullanlmtr. Dolaysyla bu

kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam genilemesi sz konusudur. Nfz kelimesi Osmanlcada farkl terkipler iinde de kullanlmtr; Nfz-l-Emr, Nfzl-Kelimeteyn gibi. evib ( a.i.): ibe kelimesinin ouludur. evebe fiilinden tretilmitir. Arapada; lekeler, kusurlar, ayplar, noksanlar
196

anlamlarna

gelmektedir. Osmanlcada bu anlamlarn yannda pheler anlamnda da kullanlmtr. Dolaysyla kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam genilemesi sz konusudur. ihb ( a.i.): ehibe fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; gri, kuruni, siyahla beyazn karmnda oluan renk
197

gibi anlamlara gelmektedir.

198

Kuran- Kerimde Cin sresi dokuzuncu ayette; parlak alev, kvlcm

gibi

anlamlara gelecek ekilde kullanlmtr. Arapada konuma dilinde; cesur, yrekli kimse manalarnda da kullanlmaktadr. Osmanlcada kvlcm, akan yldz manalar dnda erkek ad olarak ta kullanlmaktadr. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda -Kurandaki anlamna gre- bir hem anlam genilemesi, -Klasik Arapadaki anlamna gre- hem de bir anlam kaymas sz konusudur. Thir ( a.i.): Tahare fiilinin ism-i failidir. Arapada; Temiz olan, pak, abdesti veya gls bozan eylerden biri bulunmayan
199

gibi anlamlara

gelmektedir. Osmanlcada bu szck bu anlamlar yannda; erkek ad ve mzikte

el-Feyym, a.g.e. I, 335. Mutal, a.g.e. 903. 196 Yein, a.g.e. 525. 197 Mutal, a.g.e. 461. 198 el- Ferhd, a.g.e. III, 403. 199 Yazr, Mehmet Hamdi, Kurn-i Kerm Meli, 573 stanbul t.y. 200 Cbran Mesud, a.g.e. 979.
195

194

37

makam

200

olarak ta kullanlmtr. Dolaysyla bu szcn Osmanlcadaki

kullanm daha genekdir. Teneffs ( a.i.) : Neffese fiilinin Tefal kalbndan mastardr. Arapada nefes alma, yorgunluk atmak iin dinlenmek
202 201

anlamlarndadr.

Osmanlcada bu anlamlara ilaveten okulda ders aralar verilen dinlenme, deniz suyunun dalga ile sahile vurmas anlamlarna da gelmektedir. Dolaysyla bu

kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam genilemesi sz konosudur. mer ( a.i.) : Emr kelimesinin ism-i mefulu olan emr kelimesinin ouludur. Emirler
203

anlamna gelmektedir. Osmanlcada bu anlamn dnda

204

binba, yarbay, albay rtbesinde bulunan formal subaylara

da bu ad verilirdi.
205 206

lul-Emr ( a.b.i.): Arapada; Halife, Mslmanlarn emiri anlamna gelmektedir. Osmanlcada bu anlamlarn yannda; Padiah, kanun vz

manalarnda da kullanlmtr. Grld gibi Bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam genilemesi sz konusudur. Verem ( a.i.): Vereme fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; [Hastalk vb. den dolay veya olumsuz bir arm ile] ikin olmak, veya imek kabarmak
207

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada bu anlamlarn yannda;

208

Tberkiloz hastalnn karl

olarak kullanlmaktadr. Byle bir kullanm

Arapada yoktur. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanm daha geneldir. 3. 3. Anlam Kayan Baz Kelimeler: bide ( a.s.): Arapada; harika; grlmemi, allmam ey, acayip, garip
209

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; Byk ve nemli bir olay gelecek

210

kuaklara anlatmak iin meydana getirilen, simge niteliindeki yap, ant, heykel
201

Develliolu, a.g.e. 1218. Mutal, a.g.e. 904. 203 Develliolu, a.g.e. 1294. 204 Mutal, a.g.e. 25. 205 Develliolu, a.g.e. 1355. 206 Mutal, a.g.e. 25. 207 Develliolu, a.g.e. 1346. 208 Mutal, a.g.e. 976 209 Develliolu, a.g.e. 1379. 210 Mutal, a.g.e. 1 211 Develliolu, a.g.e. 5.
202

38

anlamlarna kullanlmtr. Bu kelime Arapadan Osmanlcaya geiindeki anlam kaymas iki ynldr: Birincisi sfattan isme geitir. Kelimenin Arapadaki manas sfatken Osmanlcada isim olarak kullanlmaktadr. kincisi Arapada mana olarak olaanst olaan d bir eyi ifade ederken Trkeye ant olarak gemitir ki bu anlamda genelden zele bir gei sz konusudur. Yani gelecek nesillere kalan yap veya eser harika, olaan d, acayip olabilir; ancak Arapada bu acayip eyin ne olduu belirtilmemitir. Dolaysyla bu kelimede bir anlam kaymas sz konusudur. fk ( a.s.): Arap dilinde Ufuk kelimesinin ouluna nisbet yas eklenerek tretilmi bir kelimedir. Arapada; Uzak bir lke veya blgeden gelen, ok tanma, gezme
211

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcaya; (Afak kelimesinin

ouluna ya nisbet ilhakyla tekil olunmu galat bir tabirdir.) Havai, lzumsuz ehemmiyetsiz sz
212

manalarnda

kullanlmtr.

Dolaysyla

szcn

Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. Ayr ( a.i.): ayr szcnn ouludur. ayr kelimesi Arapada; gayri, hari, dnda, mstesna
213

gibi anlamlara gelmektedir. Ayar kelimesi

214

Osmanlcada; Bakalar, el, yabanclar

manalarnda kullanlmtr. Dolaysyla

bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. Acem ( a.i.):Arapada; Arap olmayan, yabanc; Acem, Fars anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; Arabn gayri olan kavimler
215

ve

mmetlerden birine mensup bulunan, Arap olmayan, Arabn gayri; ranl, Fars: tecrbesiz, maharetsiz, yetenek kazanmam, bir ey renmeye yeni balayan, akird
216

manalarna gelmektedir. Osmanlcada ve gnmz Trkesinde bu

217

kelime; tecrbesiz, toy, mez

manalarnda kullanlr ki Arapada bu anlamlar

iin kullanlmas sz konusu deildir. Arapada sadece yabanc manasnda kullanlan Osmanlcaya geerken herhangi bir bran veya mevzudaki yabanclk anlamnda deiiklie uramtr.

Mutal, a.g.e. 19. Sami, a.g.e. 137. 214 bn-Manzr, a.g.e. V, 34 215 Develliolu, a.g.e. 16. 216 Mutal, a.g.e. 552 217 Sami, a.g.e. 929. 218 Doan, a.g.e. 5.
213

212

39

Aleyh ( i): Ala harf-i ceriyle zamiri muttasln mzekker gaibi olan hudan ibaret bir Arapa terkiptir. Arapada; onun zerine, ona
218

gibi anlamlara

gelmektedir. Osmanlcada ; al harf-i ceriyle zamiri muttasln mfred mzekker gaibi olan (hu)dan ibaret Arapa terkip olup, (onun zerine, ona) manasyla kullanlr; yine (onun zerine) manasyla baz ism-i mefullere ilhk olarak bir lugat- mrekkebe tekil eder, (onun zddna ve ona kar) manasyla yine byle terkbtta bulunur,
219

gibi manalara gelmektedir. Grld gibi bu szck Osmanlcada

Arapa anlamndan farkl olarak onun zddna, ona kar, onun ktlne, zararna anlamlarna gelecek ekilde kullanlmaktadr. Hlbuki Arapadaki kullanmnda byle olumsuz bir anlam yoktur. Ayy ( a.i.): Ai kknden tretilmi mbalaal bir isimdir. Arapada anlam olarak; ok mreffeh, ekmek satan, ekmeki
221 220

anlamlarna

gelmektedir. Osmanlcada ise; ok ien, irete mptel, bekr, ok iki ien, ok sarho anlamlarna kullanlmtr. Grld gibi bu kelime Osmanlca anlamnda

umulmadk bir anlam kazand. Adeta taban tabana bir ztlk var ki bu da bir dilden baka bir dile kelime geiinde bir kelimenin ne kadar deiebileceini gsteriyor. Bb- Sadet ( a.s.t.): Bb kelimesi bina, oda veya evin girii, ayn trden muhteviyatl kitaplarda blm
223 222

anlamlarna gelmektedir. Sadet

szc saide fiilinden tretilmi bir sfattr. mutluluk, saadet, nee; baar, muvaffakiyet; paa nvan stanbul
224

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada bu tamlama

szcklerin Arapadaki kullanm alanlarndan farkl olarak; Sultan saray, anlamlarnda kullanlmtr.

Bek ( a.i.): Bekiye fiilinden tretilmi bir mastardr. Bekiye fiili; bir yerde uzun sre kalma, ayn hal zerinde kalma
225

anlamlarna gelmektedir. Beka

kelimesi de Arapada, evvel ki hal zerinde kalmak, fenann (yoklu) zdd olarak

Mutal, a.g.e. 593. Sami, a.g.e . 949 221 Topalolu, Bekir -Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 290 222 Sam, a.g.e. 957. 223 Cubran Mesud, a.g.e. 297 224 Mutal, a.g.e. 389 225 Develliolu, a.g.e. 76. 226 Yolcu, a.g.e, 150.
220

219

40

kullanlmaktadr. Osmanlcada bu szck; varln geiciliini anlatmak iin kullanlr. Belediye ( a.i.): Beled kelimesinden tretilmi bir isimdir. Beled kelimesi, lke, kasaba, ehir, ky
226

gibi anlamlara gelmektedir.Belediye ise

ehirle ilgili, lkeyle ilgili gibi anlamlara gelmektedir. 19. yzyl ncesinde ne bu terim ne de ilgili kurum vard. lk belediye Krm Sava srasnda stanbulun bir semtinde kurulmutu. Osmanllar bu kurum iin bir terim aramlar nihayet belediyeyi bulmulard. Bu kelime daha sonralar bir kurum ad olarak Trkeden Arapaya geti.
227

Bb- l ( a.s.t.): bb kelimesi Arapada; Kap, bend, ksm, madde, husus byle uzun
229 228

anlamlarna gelmektedir. Al kelimesi de; Yksek, ulu, yce,

230

gibi manalara gelmektedir. Dolays ile bu terkibin Arapa tam anlamna gelen

karl yksek kapdr. Osmanlcada ise; Osmanl hkmeti bir kurum ad olmutur.

Bakkl ( a.i.): Bakele fiilinden tretilmi mubalaal bir isimdir. Arapada; sadece meyve ve sebze satan esnaf
231

anlamndadr. Osmanlcada ise;

232

sebzeci, pirin, eker, peynir, zeytin ve benzerleri gibi eyler satan kimse

gibi

manalara gelmektedir. Grld gibi Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. Beytl-Ml ( a.i.t): Arapada; para evi, tasarruf evi, mal evi gibi manalara gelmektedir. Osmanlcada; Tanzimattan nce Devlet Hazinesi anlamnda kullanlmtr. Tanzimattan sonra ise; eriat mahkemelerinde miraslar bulunmayan lm kimselere ait mallarn hesab grlen daire
233

anlamnda

kullanlmtr. Beytl-ml kelimesinin bu anlamlarda kullanmlar Osmanllarn tasarrufudur. Dolaysyla bu terkip Osmanlcada anlam kaymasna uramtr.
Mutal, a.g.e. 68 Lewis Geofrey, Dildeki Osmanl Miras L.Carl Brown, mparatorluk Miras, 306-307 (Haz: Elin Gen) stanbul 2000. 227 Cubran Mesud, a.g.e. 297 228 Mutal, a.g.e. 594 229 Develliolu, a.g.e. 75. 230 Cubran Mesud, a.g.e. 331 231 Develliolu, a.g.e. 85. 232 Develliolu, a.g.e. 121.
226 225

41

Cennet ( a.i.): Cennet kelimesi; setr, rtmek, gizlemek

235

234

manasn

ifade eden cenne fiilin mastar- bina-i meresidir. Divan Edebiyatda daha ok behit olarak karmza kan cennet bazen kelimenin oulu olarak cinan
236

eklinde kullanlr. Yine Divan Edebiyatda: Sevgilinin yurdu, saray bahesi, btn iyiliklerin ve gzelliklerin olduu yer, anlamlarn da da kullanlmtr.
237

Cilve ( a.i.): Arapada: duvak ama Osmanlcada ise; krtma, tecelli, grnme,
238

anlamna gelmektedir.

hoa gitmek iin yaplan davran,

krtma, naz; ortaya kma gibi anlamlarda kullanlmtr. Kelime Arapada daha ziyade dn gecesi iin kullanlmaktadr. Osmanlcada; Dilberrne hareket, naz; bir suret-i hasen ve latifede zuhr; tecelli
239

anlamlarnda kullanlmaktadr.

Grld zere bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda zaman ve mekn kstlamas ortadan kalkm, bir bayann erkeklerin bulunduu her ortamda ve her hangi bir vakitte taknaca ho bir tavr anlamn kazanmtr. Dolaysyla szcn Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. Drul- Muallimat ( a.i.t.): Dr kelimesi Arapada; konak, ev, mesken, yurt, saray, mahal, mekn
240

anlamlarna gelmektedir. Muallim kelimesi

241

ise;Alime fiilinin tefil kalbndan ism-i failidir. retmen, hoca, stat, usta anlamlarna gelmektedir. Mallimat kelimesi ise,

muallime kelimesinin

ouludur. Bayan retmenler anlamna gelir. O halde bu terkip Arapada; kz retmenler evi, bayan retmenler
242

yurdu

gibi

anlamlara

gelmektedir.

Osmanlcada bu terkip ilkin 1869da kurulan bir okulun addr. Yani bu terkip Arap dilinde; Kz retmenler Okulu anlamndadr. Burada dar kelimesi

Arapadaki anlamnn dnda okul anlamnda kullanlmtr. Dolaysyla bir anlam kaymas sz konusudur.

bn Manzr, a.g.e. XIII, 100, Muhammed b. Yusuf Ebu Hayyan, el-Bahrul-Muhit fit,Tefsir, I, 109, Beyrut, 1992. 234 Onay, a.g.e. 91. 235 Pala, a.g.e. 111. 236 Mutal, a.g.e. 125 237 Develliolu, a.g.e. 174. 238 Sam, a.g.e. 480. 239 Yolcu, a.g.e. 354 . 240 Mutal, a.g.e. 592. 241 Develliolu, a.g.e. 200.

233

42

Darul- fnn ( a.b.i.): Dar kelimesi yukarda da ifade edildii gibi; konak, ev, mesken, yurt, saray gibi manalara gelmektedir. Fnn kelimesi ise;sanat, cins, tr, eit
243

manalarna gelmektedir. Bu terkibi Arapadan Trkeye

evirirsek; sanat evi, teknik evi gibi manalara gelir. Ancak bu kelime Osmanlcada bu anlamlardan farkl olarak eitim kurumu ad olup niversite anlamna gelmektedir. 1 Austos 1933te Darl-fnn yerine niversite kurulmutur. Darul-fnn terkibi kurum ad olarak ilk defa Osmanllarda kullanlmtr. Darul-hikmet ( a.b.i.): Dr szcnn yukarda anlamlarn
244

zikretmitik. Hikmet kelimesinin kk hkmdr. hkm mastar szlkte; slh maksadyla bir eye engel olmak, iyiliin elde edilmesine almak, idare etmek, tahakkm etmektir.
245

Hikmette hkm kknden gelen bir kelimedir ve

ayn kkten gelen kelimeler ierisinde en zengin anlam sahasna sahiptir. ktlkleri ortadan kaldrmak, felsefe, szde ve davranta en iyiyi yakalamak gibi anlamlara gelir. Osmanl devletinde; eyhlislamlk makamnn bir ismi kullanlmtr. Das-saleb ( a.b.i.): Du kelimesi Arapada; illet, hastalk, maraz
247 246

olarak

anlamlarna gelmektedir. Saleb kelimesi Arapada; tilki

248

anlamna

gelmektedir. Dolaysyla bu terkibi tam Trkeye evirirsek tilki hastal anlamna gelir. Osmanlcada sa dken hastal, sa kran anlamlarnda kullanlmtr. Aslnda 19. yzyln ilk yarsnda Trk hekimlerinin dili Franszcayd. 1838 ylnda II. Mahmut stanbulda Mekteb-i Tbbiyyeyi aarken, talebelere Franszca reneceklerini, bunun nedeni yabanc lisan renme arzusu deil, bilimsel tp renimi yapma ihtiyac olduunu sylemiti.
249

1866da kurulan

Osmanl Tp Cemiyeti bir tbb stlahlar lgat hazrlad. Cemiyet Franszca yerine Osmanlcaya arlk vermiti. rnein: zatr-ria, daus-saleb terimlerinin

242 243

Mutal, a.g.e. 674 Develliolu, a.g.e. 200. 245 Ece, Hseyin K. slamn Temel Kavramlar, 275 stanbul 2000. 246 Yein, a.g.e. 97. 247 Cubran, Mesud, a.g.e. 652 248 Mutal, a.g.e. 96 249 Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, 83-84, Londra 1961

43

kullanlmasn tavsiye ediyordu. Zaman zaman da muhtemelen Arapada uygun bir terim bulamaynca, Arapa terimleri retme ve deitirme yoluna gitmilerdi. Devle ( a.i.):Arapada; elden ele geme, dnme, deime
251 250

anlamlarna

gelmektedir. lk Abbasi halifesi Emevilerin devrinin getiini, artk kendi sralarnn geldiini sylerken bu kelimeyi kullanmt. Sramz anlamna gelen sz, daha sonra hanedanmz ok sonralar da devletimiz anlamn kazanmtr. devle kelimesi Osmanl dneminden nce Devlet anlamn almtr. Ama bir soyutlama olarak devlet ile iktidarda bulunanlar anlamndaki hkmet arasndaki ayrm 19.yzyl da Osmanlda kmtr. Uzun sre bu ayrm yalnz Osmanllar kullanmtr.
252

Dvn ( a.i.): Devene fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; Topluluk, meclis, kurul, devlet ilerinin grld yer, iir kitab
253

gibi anlamlara

gelmektedir. Ortak slam kltryle i ie olan divan kelimesi dou dillerinde eitli anlamlarda kullanlmtr. Eski Osmanl kltrnde salam bir yer edinmi olan divan szc bugn baz anlamlaryla kullanmdan dmtr. Bu szck gnmz Trkesinde anlam kaymasna urayarak oturulan ve yatlan yer, sedir anlamlarnda kullanlmaktadr. Efkr ( a.i.): Fekere fiilinden tretilmi bir mastar olan fikr szcnn ouludur. Arapada; tefekkrler, grler, ihtiyalar, alakalar
256 255 254

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; dnceler, fikirler; dnme, endie, vesvese; niyet, maksat gibi manalara gelmektedir. Grld gibi szck

anlamlar aa yukar ayn; ancak konuma dilinde bariz farkllklar gze arpmaktadr. Bu kelime Osmanlcada ve gnmz Trkesinde ounlukla endie, vesvese kayg, tasa gibi anlamlarda kullanlmaktadr. Ayrca Osmanlcada bu szck tekilmi gibi kullanlmaktadr.

Geofrey Lewis, Dildeki Osmanl Miras, L. Carl Brown, mparatorluk Miras (Haz: Elin Gen) bn Mansr, a.g.e. XI, 202. 252 Bernard Lewis, ada Arapann Siyaset Terminolojisinde Osmanl Miras, L. Carl Brown, mparatorluk Miras, 306. (Haz: Elin Gen) 253 Cubrn, Mesd, a.g.e. 688. 254 Doan, a.g.e. 289. 255 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 325. 256 Sam, a.g.e. 138.
251

250

44

Esbb ( a.i.): Arapada; sebeb kelimesinin ouludur. Sebepler, vastalar, balar, faktrler Osmanlcada;
257

gibi anlamlara gelmektedir. Bu szck galat olarak

258

giyilecek eya, elbise

gibi anlamlarda da kullanlmtr.

Grld zere bu szcn Osmanlcadaki kullanmnda hem bir anlam kaymas hem de bir anlam genilemesinden sz edilebilir. Fecr-i At ( a.i.t.): Fecr kelimesi fecere fiilinin mastardr. Sabaha kar ufkun gn douu tarafnda hasl olan, aydnlk, kzllk, fecir, tan yerinin aarmas, afak
260 259

anlamlarna gelmektedir. ti kelimesi ise; gelecek

anlamndadr. Bu terkibi Arapadan Trkeye evirirsek; gelecek zamann

aydnl, gelecek zamann fecri gibi anlamlara gelmektedir. Bu terkip Osmanlcada; 1908 Merutiyetten sonra Edebiyat- ceddeye benzemek gayreti ve Servet-i Fnn mecmuasnda bir ekol oluturmak arzusuyla toplanan genlerin takndklar addr.
261

Grld zere bu terkip ilk defa Osmanlcada, bir edebiyat

akm olarak kullanlmtr. Fiskye ( a.i.): Feseka kelimesinden tretilmitir. Arapa anlam; Bir yerden kmak, kabuklu eyi kabuundan karmak, yuvadan kmak, din kaidelerinin inemek, dinin emirlere riayet etmemek
262

anlamlarna gelmektedir.

slamdan nce hayvanlar ve bitkiler hakknda kullanlan bu kelime, Kurann geliiyle anlam sahas genilemi; yoldan kma, doru yoldan ayrlma manas kazanmtr. Fiskiye kelimesi Fisk kelimesine nisbet yas eklenerek tretilen bir mensub isimdir. Arapaya evirirsek
263

fesat

yeri anlamna gelmektedir.

Osmanlcada anlam kaymasna urayarak, yukarya doru su fkrtan alet, ocuun oynad su pskrten oyuncak anlamnda kullanlmtr.

Gayb ( a.s.): Gayebe fiilinin mastardr. Arapada; Gizli olan, gzle grlmeyen, hazrda olmayan, phe
264

anlamlarna gelmektedir. Br baka deyile

gayb; nsann duyu organlarndan sakl kalan, insanin bilgisinden gizlenen, hazrda
Mutal, a.g.e. 372. Yein, a.g.e. 133. 259 Yolcu, a.g.e. 546. 260 Mutal, a.g.e. 4. 261 Develliolu, a.g.e., 303. 262 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 319. 263 Develliolu, a.g.e., 317. 264 Muhammed b. Yakub el- Firzbd, Kmsl-Muht I, 1342
258 257

45

olmayan anlamndadr. Tasavvufta; Allahn insandan gizledii her eye gayb denir. Osmanlcada; Gizli olan, grlmeyen ey, kayp, belirsiz, bilinmeyen ve gzle grlmeyen eyler, metafizik, sr
265

anlamlarnda kullanlmtr. Grld

gibi her iki dildeki kullanmda bariz bir fark grlmemekle birlikte Osmanlcada gayb kelimesi bazen; sr, metafizik anlamnda kullanlmtr. Hademe ( a.i.):Arapadaki hdm kelimesinin ouludur. Arapada; hizmetliler
266

anlamna gelmektedir. Osmanlcada; hizmetiler, odaclar, bir resmi

267

dairenin aylk ilerinin gren adamlar ki, odac ve avu kabilinden olup kendilerine mahsus kyafetleri vardr. Kelime Arapada oul iken Osmanlcada tekil olarak

kullanlmasnn yan sra Arapadaki anlamnda; ev iindeki hizmetlileri ifade ederken Osmanlcada ve gnmz Trkeside; devlet dairelerindeki hizmetiler ve odaclar
268

iin kullanlmaktadr.
269

Hadik-i hassa ( a.s.t.): Hadik kelimesi Arapada; bahe

270

anlamna gelen hedke kelimesinin ouludur. hass kelimesi de; zel, kiiye ait, has gibi anlamlara gelmektedir. Bu terkibi Trkeletirirsek; zel, kiiye ait
271

bahe anlamna gelir. Osmanlcada; Padiahn saray baheleri kullanlmtr. Dolaysyla bir anlam farkllamas sz konusudur.

anlamnda

Hafifl-rh ( a.i.t.): Hafif Kelimesi heffe fiilinden tretilmi bir sfattr. Ar olmayan, yeni
273 272

manalarna gelmektedir. Ruh kelimesi

Arapada; ruh, can, tin, hareket, kuvvet, hayatn cevheri, bir maddeden kartlan hulasa, z anlamlarna gelmektedir. Bu terkibi Trkeletirirsek; hafif ruhlu, hafif canl, hafif kuvvetli gibi anlamlara gelir. Osmanlcada bu tamlama ho sohbet
274

anlamnda kullanlmaktadr. Grld gibi Osmanlcada bu tamlamann

kullanm tamamen kelime anlamlarnn dndadr.

Develliolu, a.g.e., 335. Ahter, a.g.e. 267 Sami, a.g.e. 574. 268 Parlatr, a.g.e. I, 923. 269 Mutal, a.g.e. 155. 270 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 83. 271 Develliolu, a.g.e., 367.. 272 el-Feyym, a.g.e. I, 175. 273 Yolcu, a.g.e. 401. 274 Develliolu, a.g.e., 371.
266

265

46

Hafz- Kuran ( a.i.t.): Hafz kelimesi hafize kelimesinin mastardr. Bir eyi korumak, zararl eylerden uzak tutmak, mal muhafaza etmek, sr saklamak ezberlemek
275 276

gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada hfz kelimesi daha ok; anlamnda kullanlmtr. Bu terkip Arapada; Kuran- Kermi

usl ve sayg ile okumak, cem etmek manalarna gelir. Osmanlcada; Kuran- Kermi bandan sonuna kadar ezberleyen kimseye denir. Dolaysyla bu terkibin iinde yer alan hafz kelimesi Osmanlcada anlam kaymasna uramtr. Hla ( a.i.): Arap dilinde; Annenin kz kardei, teyze Osmanlcada; Babann kz kardei
278 277

anlamlarndadr.

anlamnda kullanlmtr. Grld gibi

kelimenin Arapadan Osmanlcaya geiinde ciddi bir anlam kaymas olmutur. Szck her iki dildede birinin kz kardei anlamna geliyor ama kimin kz kardei olduuna bakldnda anlam kaymas apak grlmektedir. Harem ( a.i.): Arapada; yasak, tabu; kutsal, mukaddes; kutsal nesne; zevce, e, kutsal yer, girilmesi yasak olan yer
280 279

anlamndadr. Osmanlcada;

girilmesi herkese izin verilmeyen muazzez ve muhterem yer, saray ve konaklarda kadnlara ayrlan blm gibi anlamlara gelmektedir. Kelimenin szck

anlamlarna bakldnda herhangi bir anlam kaymas yokmu gibi grnse de bu kelime Osmanlcada daha ok; saray ve konaklarda kadnlara ayrlan blm anlamnda kullanlmtr. Hazz ( a.i.): Hazze fiilinin mastardr. Arapada; pay, hisse; ksmet, kader, takdir, (iyi) ans
281

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; sevin duyma,

282

holanma, zevklenme, saadet,sevin, mutluluk

manalarnda kullanlmtr.

Grld gibi bu szcn Osmanlcadaki kullanmnda tam bir anlam kaymas sz konusudur. Gnmz Trkesinde de -Arapa anlamndan farkl olarakOsmanlcada kazand anlamyla kullanlmaktadr.

Cubrn Mesd, a.g.e. 579 Develliolu, a.g.e., 371. 277 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 94. 278 Develliolu, a.g.e.376. 279 Mutal, a.g.e. 163. 280 Sami, a.g.e. 545. 281 Mutal, a.g.e. 178 282 Develliolu, a.g.e.418.
276

275

47

Heyht ( a.): Arapada; Ne kadar yanl!, bu nasl dnce byle!, hi yle ey olur muymu!
283

manalarna gelmektedir. Osmanlcada; lm bir eye

284

tahassr (hasret ekme) beyan eder.

Dikkatle tetkik edilirse szck Arapada bir

knamay, bir yadrgamay ifade ederken Trkede hasretten doan hzn anlatmaktadr. Dolaysyla bir anlam kaymas sz konusudur. Hle ( a.i.): Arapada are tedbir, maslahat, hayrl ilerde tedbirli ve tecrubeli olmak
285

gibi manalara gelmektedir. Osmanlcada; Oyun, Aldatma,

286

sahtekrlk, bir maln zelliklerinin bozmak, dubara

manalarnda kullanlmtr.

Grld gibi bu szck Osmanlcadaki kullanmnda tam bir anlam kaymas sz konusudur. Hkem ( a.i.): Hakeme fiilinden tretilmi soyut bir isimdir. Hekm szcnn ouludur. Alim, bilgin, bilge, hikmet sahibi, ilim sahibi, Allahn gzel isimlerinden
287 288

Osmanlcada; hakimler, alimler, bilginler

anlamlarna gelmektedir. Klasik Arapada; hkema, bir nevi hkm demektir, hkmet anlam yoktur. On dokuzuncu yzylda hkmetin Osmanlca kaynaklarda bugnk anlamyla kullanldn gryoruz. Huld ( a.i.): Arapada; halede fiilinden tretilmi bir mastardr. sonsuzluk, ebediyet
289

anlamlarna gelmektedir. Her ne kadar gnmz

Arapasnda; sonu olmayan, bitmi, ebedi gibi anlamlara gelse de Klasik Arap dil szcklerine gz atldnda bu kelimenin gerekten sonsuzluk deil, uzun zaman
290

anlamna geldii grlmektedir. Ayrca Kuran- Kerimde geen

Cennetlerden biridir. Grld gibi bu szck Arapada anlam kaymasna uramtr. Klasik Arapada snrl bir zaman ifade ederken, Modern Arapada zaman snrlamas kalkm; sonsuz zaman, ebedi anlam kazanmtr. Osmanlcada da; sonsuz zaman, cennet anlamlarnda kullanlmtr.

Mutal, a.g.e. 957. Sami, a.g.e. 1518. 285 Mutal, a.g.e. 206. 286 Sami, a.g.e. 563. 287 Mutal, a.g.e. 187. 288 Develliolu, a.g.e. 463. 289 Mutal, a.g.e. 241. 290 Ebul-Kasm ez-Zemaheri, Esasl-Bela, 171, Beyrut,1979.
284

283

48

bn-i arz ( a.i.t.): Terkip olarak Arapadan Trkeye evirirsek yerin olu anlamna gelmektedir. Osmanlcada; gurbette bulunan garip yolcu
291

anlamnda kullanlmtr. Grld gibi bu terkip Osmanlcada gerek anlamnn dnda kullanlmtr. dm ( a.i.): Adime fiilinin ifal kalbndan mastardr. Klasik Arapada bu szck; yok etme imha etme
292

anlamlarna gelmektedir.
293

Osmanlcada; ldrme, vcudunu kaldrma, yok etme

manalarna gelmektedir.

dam szcnn Modern Arapada; lm cezasnn infaz edilmesi anlamn kazanmas Osmanl Devletinin etkisiyledir. drr ( a.i.): Arapada derre fiilnin ifl kalbndan mastardr. Arapada; bol bol fazla miktarda su aktmak, mebzul olmak gelmektedir. Osmanlcada; idrar, sidik
295 294

gibi anlamna

anlamlarna gelmektedir. Grld gibi

asl Arapa olan bu kelime, Osmanlcada ve gnmz Trkesinde anlam kaymasna uramtr. htim ( a.i.): Hamet szcnn iftil kalbndan mastardr. Arapada; utanmak; suskun, mtevazi, mahup Osmanlcada; tantana, depdebe, byk gsteri
297 296

gibi anlamna gelmektedir.

manalarna gelmektedir. Her iki

dildeki manalar dikkatlice incelendiinde grlyor ki; szcn Arapadaki manas ile Trkedeki manas taban tabana zttr. Arapada ki aslnda utangalk demek olup bu his, beraberinde siliklik, sradanlk gibi zellikleri getirmektedir. Bu vasflar Osmanlcadaki; tantana, parlaklk gibi vasflarn zttr. Dolaysyla bu kelime Osmanlcada bir anlam kaymasna uramtr. Ikta ( a.i.): Kat kelimesinin trevlerindendir. Kk olarak kataa fiilinden gelmektedir. Arapada; kestirmek, tmar etmek, ilikiyi kesmek, gelmemek anlamlarna gelmektedir. slam devletlerinde, devlete ait tarm arazisinde ileyenlere devaml ve irsi bir kirac gibi tasarruf hakk verilmesi esasna dayanan
291 292

Develliolu, a.g.e. 480. Mutal, a.g.e. 555. 293 Yein, a.g.e. 252. 294 Mutal, a.g.e. 262. 295 Develliolu, a.g.e. 490. 296 Mutal, a.g.e. 171 297 Sami, a.g.e. 75.

49

toprak sistemidir.

298

Osmanlcada ikta kelimesi, padiahn toprak balamas,

299

delil gsterilerek susturma, maktuan ihale

gibi manalara gelmektedir. Dolaysyla

bu kelimenin Trkedeki kullanmnda kullanmnda bir anlam kaymas veya bir anlam genilemesinden sz edebiliriz. lmiyye ( a.i.): Arap dilinde; ilmiyye kelimesi ilim kelimesinden tretilmi bir mastardr. lim szcde Arap dilinde; Bilgi, renme; bilgilenme; anlay, idrak
300

anlamlarna gelmektedir. Dolaysyla lmiye kelimesi; ilimle

301

ilgili, bilgiyle ilgili anlamlarna gelmektedir. Osmanlda; eriat ve fkhla uraan sarkl, cbbeli hocalar snfna verilen ad anlamnda kullanlmtr. Grld

gibi bu szck Osmanlcada bir kurum ad olarak kullanlmaktadr. ltift ( a.i.): Letefe fiilinin ftial kalbndan mastardr. Letefe fiili Arap dilinde; dndrmek, evirmek, yneltmek ahsa evirme
303 302

gibi anlamlara gelmektedir.

ltifat ise; yzn evirip bakma, dikkat, hatr sorma, gnl alma, sz baka bir anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada ve gnmz Trkesinde
304

daha ok; gler yzle muamele, gnln ho etme, tevecch kullanlmaktadr.

gibi anlamlarda

Grld gibi bu szck her iki dilde de anlamlar aynym gibi grlse de iyi tetkik edildiinde bir ince bir farkn olduu grlmektedir. Dolaysyla kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas veya genilemesinden sz edilebilir. nfil ( a.i.): Feale fiilinin infil kalbndan mastardr. Arapada; Etkilenme; uyarlma, tedirginlik, heyecanlanma
305

anlamlarna gelmektedir.
306

Osmanlcada; Gcenme, gce gitme, hatr kalma manalarna gelmektedir. Grld gibi szcn Arap dilindeki manas daha genel ve geni bir anlam ifade etmektedir. Yani etkilenme derken btn iyi veya kt duygular insan etkileyebilir. Yine heyecanlanma derken sevin te korku da fke de heyecana sebeb olabilir.
Doan, a.g.e. 532. Develliolu, a.g.e. 470. 300 Mutal, a.g.e. 590. 301 Develliolu, a.g.e. 513. 302 Mutal, a.g.e. 797. 303 Mutal, a.g.e. 797. 304 Yein, a.g.e. 268. 305 Mutal, a.g.e. 668. 306 Sami, a.g.e. 180.
299 298

50

Dolaysyla bu kelimenin kullanmnda bir anlam kaymas veya daralmasndan sz edebiliriz. ntizr ( a.i.): Nazera fiilinin nfil kalbndan mastardr. Arapada; bekleme, umma, beklenti iinde olma bekleme, gzleme, terekkub (umma)
308 307

manalarna gelmektedir. Osmanlcada;

anlamlarna gelmektedir. Kelimenin her iki

dildeki szck anlamlarna bakldnda sanki anlam kaymas yokmu gibi grlyor. Ancak Osmanlcada zellikle son dnemlerinde ve gnmz

Trkesinde bu szck beddua anlamnda kullanlm ve kullanlmaktadr. tibr ( a.i.): bere fiilinin ifal kalbndan mastardr. Arapada; ders almak, ibret almak, hesaba katmak, dikkate almak, gz nne almak eref, haysiyet
310 309

gibi

manalara gelmektedir. Osmanlcada ve gnmz Trkesinde; saygnlk, prestij, anlamlarnda kullanlmaktadr. Grld gibi szcn

Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. stikll ( a.i.) : Arapada; Kale kknden tretilmi bir mastardr. Arapada anlam olarak; rey sahibi olup keyfi i grme, bakalarnn fikrine ve emrine tabi olmaktan uzak kalma
311

manalarndadr. Osmanlcadaki kullanmnda

1789 Fransz ihtilalinden sonra bamszlk anlamnda kullanlmtr. Daha sonra Araplar da byle bir kullanm yerlemitir. stimlk ( a.i.): Meleke fiilinin stifal kalbndan mastardr. Elde etme, edinme, ele geirme, sahip olma
313 312

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada;

mlk alma, bir yeri satn alma, umumun yararna olarak bir eyi sahibinden satn almak; kamulatrma manalarna gelmektedir. Byle bir kullanm Arapaya mlk maddesi asla istifal babndan gelmeyip

uygun deildir. Arapada,

temellk kelimesinin de tamamyla bu manaya geldii tacul-arsda ak olduundan Osmanlcada kullanlan bu kelimenin yerine temellk kullanmak

Mutal, a.g.e. 896. Sami, a.g.e. 172. 309 Mutal, a.g.e. 546. 310 Doan, a.g.e. 565. 311 Ahter, a.g.e. 77. 312 Mutal, a.g.e. 847. 313 Develliolu, a.g.e. 551.
308

307

51

gerekir. Dolays ile bu kelimenin Osmanlcada bu ekilde kullanm Arapaya gre yanltr. zan ( a.i.): Arapada; itaat etmek, boyu emek
314

gibi manalara
315

gelmektedir. Osmanlcada daha ok; anlay, kavray, akl, terbiye, edep

anlamlarnda kullanlmtr. Her iki dildeki anlamlar karlatrdmzda bariz bir fark ortaya kmaktadr. Dolays ile bu szck Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. Kime-i muteber-i Osmaniye ( a.i.t): Bu terkibi Trkeye evirirsek; Osmanlda geerli olan para, kat gibi anlamlara gelmektedir. Osmanl Devletinde Sultan Abdlmecidin saltanat zamannda karlan Osmanl kat parasnn addr.
316

Byle bir kullanm Osmanllarn tasarrufudur. Arapada

byle bir kullanm yoktur. Kaf ( a.i.):Arapada; ense; kafann arka ksm Osmanlcada ise; kafa, ba, akl, zeka, anlay
318 317

anlamna gelmektedir.

manalarna gelmektedir.

Grld gibi Arapada kafa kelimesi ban Arka tarafn yani enseyi ifade ederken, Osmanlcada ban tamamn ifade etmektedir. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. Kalemiye ( a.i.): Arapada kalem kelimesi; kam kalem; yaz sitili, hat slubu; el yazs; stil tarz; blm, bro, daire(kalem); eit, cins (kalem)
319

anlamlarna gelmektedir. u halde Kalemiye kelimesi Arapada; kalemle ilgili manasna gelir. Osmanlda; resmi dairelerde grlen ilem iin denen cret, yaz paras
320

anlamlarnda kullanlmtr. Grld gibi bu szcn Osmanlcadaki

anlamyla Arapada kullanlmamaktadr. Osmanlda bu szcn kullanlmasnda bir anlam farkllamas sz konusudur. Kasaba ( a.i.):Paralamak, krmak anlamlarna gelen Kasabe fiilinden tretilmi bir isimdir. Kasaba kelimesi Arapada; kam; ince boru, tp;
Cubran, Mesd, a.g.e. 695. Develliolu, a.g.e. 567. 316 Develliolu, a.g.e. 579. 317 Mutal, a.g.e. 722. 318 Develliolu, a.g.e. 576. 319 Mutal, a.g.e. 727. 320 Develliolu, a.g.e. 581.
315 314

52

pipo sap, kam kalem nefes boumlarndan her biri, kam, nefes borusu
322

321

gibi

anlamlara gelmektedir. Osmanlcada bu kelime anlam kaymasna urayarak daha ok ky, kasaba anlamlarnda kullanlmtr.

Kavmiye ( a.i.) : Arapadaki kavm isim kkl kelimeye nisbet yas eklenerek tretilmi bir mensub isimdir. Terimin kullanld en eski rnekler, 19. y.y. sonlar Trke metinlerde yer almaktadr. Kavmiyet eklindeki bu kullanm Arapada terimin kullanlmasndan ok nceye dayanmaktadr. Osmanllar bu terimi kesinlikle olumsuz anlamda kullanyorlard. slam veya Osmanllk gibi byk birimlere sadakat yerine, daha kk birimlere sadakati ifade edip eletirmek iin kavmiyet diyorlard. Kavmiye kelimesine kabilecilik diyebiliriz. Trkede yerel, kabileci, hizipi ve millyeti sadakatleri olumsuz bir ekilde ifade etmek iin kullanlan bu terim, Arapaya geince Araplk anlamnda kullanlmtr.
323

Kaz ( a.i.): Arapada; bitirme, karlama, (bir kadnn yarg yetkisinin bulunduu blge) kaza, nceden takdir etme, (borcu) deme kadlk, hukuk sistemi, adalet sistemi
324

gibi anlamlara gelmektedir. Bu terim Arapadan alnarak

Osmanlcada kullanlmtr. Ama Osmanllardaki kad, klasik slami anlaytaki kaddan ok farkl bir nitelik tayordu. Osmanl kads, idari yapnn bir parasyd; corafi olarak tanmlanm bir yetki alan bulunan bir devlet grevlisiydi. Klasik kaddan daha byk bir saygnl vard.
325

Grld gibi her iki dildeki kullanmda

arada bir fark yokmu gibi grnse de incelendiinde bir nuansn olduu grlmektedir. Kyfet ( a.i.): Keyefe fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; takip etme, peinden gitme
327 326

manalarna gelmektedir. Osmanlcada bu kelime;

klk, bir eyin d grn, ekil, heyet, suret, bir kimsenin giyindiklerinin btn anlamlarna gelmektedir. Grld gibi bu szck Osmanlcada anlam

kaymasna uramtr.

Mutal, a.g.e. 708. Develliolu, a.g.e. 590. 323 Lewis, a.g.m. 311. 324 Mutal, a.g.e. 713. 325 Lewis, a.g.m. 309. 326 Mutal, a.g.e. 743. 327 Develliolu, a.g.e. 619.
322

321

53

Kibr ( a.i.): Arapada; kebure fiilininden tretilen kebr szcnn ouludur. Bykler, geniler; mulle, kapsamllar, nemliler, kocamanlar, nfuslular, mmtazlar, stnler, yallar, ihtiyarlar
328

anlamlarna gelmektedir.
329

Osmanlcada; bykler, ulular, ince, terbiyeli, grgl, nazik,

330

zarif, cemiyet-i

beeriyyenin sunf-u liyesine mensp kerim ve alicenab; kibirli, byklk taslayan manalarna gelmektedir. Grld gibi szck Arapadaki aslnda

byklk, stnlk ve sekinlik gibi manalar ifade ederken, Osmanlca en yaygn biimiyle incelik, naziklik anlamlarna gelmesi ynnden de kaymaya uramtr. Lubl ( a.s.zf): Arapada; aldr etmem, aldrmam, umursamam anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada ise; aldrmaz, vurdumduymaz, ilgisiz, saygsz bir tarzda senli benli olmak
331

gibi anlamlara gelmektedir. Grld gibi

szck Osmanlcada fiil olma zelliini kaybetmi adeta isimlemitir. Bylece kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. Leclc ( a.i.): Leclece fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; kekeleyen, kekeme, engel, kumarbaz
332

gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada

daha ok; satran oyununun icats olarak kullanlmaktadr. Gerekten Satranc Leclc icat etmemitir. Bu oyunu rana getirip yaymtr. Leff- ner ( a.k.g): Leffe fiilinin mastardr. Sarma, dolama
333

gibi manalara gelmektedir. Ner szc; neere fiilinin mastardr. Ama, yayma; yaylma; basm; yayn; neretme; duyuru, ilan; yeniden diriltme/ canlandrma
334

anlamlarna gelmektedir. Bu terkip Osmanlcada Edebiyatta bir

terim olarak kullanlmaktadr. Terim anlam; bir sz ya da beytin ilk blmnde ez az iki eyi syleyip sonra onlardan her biriyle ilgili benzerlik ya da karklklar kullanma sanatdr. Dolaysyla bu terkibin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymasndan sz edilebilir.
335

Mutal, a.g.e. 746. Develliolu, a.g.e. 621. 330 Sami, a.g.e. 1142. 331 Develliolu, a.g.e 649. 332 Mutal, a.g.e. 788. 333 Cubran, Mesd, a.g.e. 1291. 334 Mutal, a.g.e. 885. 335 Pala, a.g.e. 344.
329

328

54

Mbeyn ( a.zf.): Arapada m edat ...yapan, o ey(i) ki, her ne ..yaparsa, her ne zaman, yaptka, d srece Beyne
337 336

anlamlarna gelmektedir. arasna, iine,

szc

ise;

(n)n

arasnda,

iinde,

ortasnda,

ortasna manalarna gelmektedir. Bu terkibi Trkeye evirirsek; iki eyin aras, aradaki ey gibi manalara gelir. Osmanlcada; haremle (kadnlar dairesi ile) selmlk (erkekler dairesi) arasndaki oda, sarayda, vkelann ve dier zevatn mracaat edecekleri ve padiaha yaknlarnn bulunduu daire, padiah saray
338

manalarna gelmektedir. u halde kelime Osmanlcada -Arapadaki kullanmndan farkl olarak- isimlemitir. Mahkeme-i Evkf ( a.s.t.): Hakeme fiilinden tretilmi bir isimdir. Mahkeme, yarglamann yapld yer anlamna gelmektedir. Evkf ise; vakf szcnn ouludur. Vakflar anlamna gelmektedir. Bu terkibi Trkeletirirsek Vakflar Mahkemesi anlamna gelir. Osmanlcada; eskiden Evkaf Mfettilii denilen daireye II. Merutiyetin ilanndan az sonra verilen addr.
339

Bu mahkemenin grevi; cihad tevcih etmek, muhtelif vakflar arasndaki ihtilaflar gidermekti. Bu anlamda bir kullanm Osmanllarn tasarrufudur. Mahls ( a.i.): Halasa fiilinden tretilmi bir isimdir. Halasa fiili kendini kurtarmak, zgr olmak, bamsz olmak
341 340

anlamlarna gelmektedir.

Mahls ise; zgrletirilmi, yer, kurtarlacak yer, emin, gvenilir yer, kurtulma, snma gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlda; Divan Edebiyatnda airlerin
342

iirlerinde kullandklar takma ada mahlas nesir hem de iirde kullanlmaktadr.

denilir. Gnmz Trkesinde hem

Mliye ( a.i.): Arapada; male fiilinden tretilmi bir mastardr. Ml szc; mal, mlk, servet, akar, emtia, tccar eyas, dnyalk, para
343

anlamlarna

gelmektedir. Maliye szc de; malla ilgili, parayla ilgili, mal ve paraya mahsup gibi manalara gelmektedir. Osmanlcada; devlet gelir ve giderlerinin
Yazc, Hseyin, Edevat Rabtl-Cmeli fl Luatil-rabiyye, 329, st.1998. Yazc, a.g.e. 74. 338 Develliolu, a.g.e. 667. 339 Develliolu, a.g.e. 677. 340 el-Ferhd, a.g.e. VI, 186. 341 Mutal, a.g.e. 242. 342 Pala, a.g.e. 354. 343 Yolcu, a.g.e. 626
337 336

55

idaresine ait, devletin gelir ve gider ileriyle uraan daire

344

anlamlarnda

kullanlmtr. Maliye kelimesine; devletin gelir ve gider iiyle uraan daire anlamn Osmanllar yklemilerdir. Bu szck gnmzde Maliye ismiyle kullanlmaktadr. Mansre Hazinesi : Mansr, nasare fiilinin ism-i Mefuludur. Nasrolunmu, Allah yardmyla galip, stn gelmi her eyin ziyade topland yer
346 345

anlamlarna

gelmektedir. Hzine kelimesi; hazine, kasa, define, kymetli eyadan ibaret yk, anlamlarna gelen hazine fiilin den tretilmi bir

ism-i mefuldur. Osmanllarda bu terkip; Sultan Mahmutun Yenieri Ocan kaldrd (1826) ylnda Asakr-i Mansre-i Muhammediye (Muhammedin Muzaffer Askerleri) adyla kurulan askeri tekilatn masrafna karlk olarak ayrlan devlet gelirlerine verilen isim
347

olarak kullanmtr.

Matr ( a.s.): Taraa fiilinin ism-i mefuludur. Kusmak, stifra etmek

348

anlamlarna gelir. Et-tarau ismi ise; zayf iitmek, sar olmak

349 350

manalarna gelmektedir. Osmanlcada bu szck; sakal tra edilmi, sakalsz

anlamlarnda kullanlmtr. Grld gibi Arapa dil kurallarna gre tretilmi Osmanllarn tasarrufu olan bu szck bu anlamda Arapada kullanlmamaktadr. Osmanlcadaki anlamyla kelimenin Arapa karl Mahlktur. Dolaysyla bu szck Arapada anlam kaymasna uramtr. Mecl ( a.i.): Cevelan fiilinden tretilmi bir isimdir. Klasik Atrapada; dnlecek yer
352 351

anlamna gelmektedir. Modern Arapada; bo yer,

oda; alan, saha, ihtisas; kapsam; snr, had, rahat hareket edilebilen yer, geni yer; aklk, manyetik alan imkn frsat
353

manalarna gelmektedir. Osmanlcada; iktidar, kuvvet,

anlamlarna gelir. Grld gibi bu szck Osmanlcada;

yorgunluk, bezginlik gibi halleri anlatmak iin kullanlan bir szcktr. Mesela;
Develliolu, a.g.e. 690. Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 439. 346 Yolcu, a.g.e. 340. 347 Develliolu, a.g.e. 692. 348 Mutal, a.g.e. 519. 349 bn Manzr, a.g.e. VI, 311 350 Develliolu, a.g.e. 701. 351 el-Feyym, a.g.e. I, 241. 352 Mutal, a.g.e. 142.. 353 Sami, a.g.e. 1290.
345 344

56

gelmeye mecalim yok gibi. Arapadaki bu szcn asl anlamnn Osmanlcadaki kullanmlaryla hibir ilgisi yoktur. Mecidiye ( a.i.): Mecid kelimesi Arapada; an, ve eref sahibi, byk, ulu, vgye layk, asil
354

anlamlarna gelmektedir. Mecidiyye ise; Mecid ile

355

ilgili anlamndadr. Osmanlcada; Sultan Abdlhamidin tahta knn altnc ylnda(1844) onun adna kesilmi olan altn ve gm sikkelere verilen addr.

(daha ziyada yirmi kuruluk sikkelere verilen bir addr). Byle bir kullanm Arapann tasarrufudur. Mereb ( a.i.): eribe fiilinin ism-i mekandr. ecek yer, iecek, yaratl
356

gibi anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; yaratl, huy, miza, ahlk,

357

tabiat, tnet, adet

anlamlarnda kullanlmtr. Grld gibi bu szcn

Osmanlcadaki kullanmnda bir soyutlama sz konusudur. Dolaysla bu szcn Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur: Haraketleri houma gitmedi hafif mereb bir insan olduunu grdm, gibi. Memleketeyn ( a.i.ikil) : Meleke kelimesinden tretilmi bir mastardr. Ayn zamanda ism-i mekandr. Arapada iki krallk, iki lke, iki memleket, iki hkmdarlk
358

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada ise; Eflak ve

359

Bodann ikisine birden verilen ada (Memleketeyn)

denilirdi. Grld gibi

bu szcn Osmanlcada ki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. Mezniyet ( a.i.): Ezine fiilinden tretilmi bir isimdir. Ezine fiili Arapada; izin vermek, msaade etmek
360

gibi anlamlara gelmektedir. Mezn

361

szc ise ismi mefldur. zin verilmi, msaade edilmi gibi anlamlara gelir. Osmanlcada ise; mezun olmak, izinli olma, bitirme anlamlarna gelmektedir.

Grld gibi bu szck Osmanlcada yeni anlamlar kazanmtr. Bu szcn Osmanlcadaki anlamlar iin Arapada; teherruc kelimesi kullanlmaktadr.

Mutal, a.g.e. 821. Develliolu, a.g.e., 710. 356 el-Firzbd, a.g.e. I, 265 357 Sami, a.g.e 1351. 358 Mutal, a.g.e. 847. 359 Develliolu, a.g.e. 729. 360 Yolcu, a.g.e. 43. 361 Develliolu, a.g.e. 766.
355

354

57

Mektep ( a.i.): Ketebe fiilinden tretilmi bir mekan ismidir. Arapada; sra, iinde bayan ve erkek memurlarn alt yer
363 362

gibi anlamlara

gelmektedir. Osmanlcada ise; ocuklar ve genlerin ilim tahsili iin deva ettikleri bina ve daire, retim yeri, eitim yeri, okul medrese anlamlarnda kullanlmtr.

Grld zere bu szck Osmanlcada anlam kaymasna uramtr. Arapada okul yerine daha ok; medrese kullanlmaktadr. Misfir ( a.i.): Sefere fiilinin mufaale kalbndan ism-i failidir. Arapada; seyahat eden yolcu, yolcu; ziyareti, yabanc
364

anlamlarna gelmektedir.

Osmanlcada; Yoldan gelen, yolcu, yolculuk esnasnda birinin evine inen konuk; komuya giden kimse, gzn saydam tabakasnda herhangi bir sebepten dolay meydana gelen beyaz leke
365

manalarna gelmektedir. Bu szck Arapadaki aslnda

yolcu manasnda kullanlrken Osmanlcaya en yaygn biimiyle konuk, misafir manasnda kullanlmaktadr ki, esasnda bir insann bir yere konuk olabilmesi iin ncelikle uzun ya da ksa bir yolculuk yapm olmas gerekmektedir. Buna bakarak denilebilir ki Arapadaki anlamyla Osmanlcadaki anlam arasnda bir nceliksonralk ilikisi olumutur. Mukata ( a.i.): Kataa fiilinin mufaale babndan mastardr. Arapada; Kesimek, lfeti terk eylemek, birbirinden kesmek ve kesimek, brakma; duygusuzluk, soukluk; boykot; kesintiye uratma
366

gibi anlamlara

gelmektedir. Osmanlcada; Belirli bir kira karlnda arazinin kesime verilmesi veya toprak iin verilen muayyen vergi manalarna gelmektedir. Grld zere bu szcn Osmanlcadaki kullanm farkllamtr. Muhteem ( a.s.): Hametten -iftial kalbna sokularak- tretilmi bir sfattr. Arapada; Utanga, ekingen, mtevaz, terbiyeli, edepli
368 367

manalarna

gelmektedir. Osmanlcada; Tb olan hmn okluuyla herkesin hrmetini celb eden, heybetli, grkemli, gsterili anlamlarna gelmektedir. Her iki dilde de

Cubran, Mesd, a.g.e. 142. Sam, a.g.e 1395. 364 Mutal, a.g.e. 392. 365 Develliolu, a.g.e. 879. 366 Mutal, a.g.e. 718. 367 Develliolu, a.g.e. 171. 368 Sami, a.g.e. 1298.
363

362

58

anlamlar karlatrdmzda; utangalk ve gsteri iki zt kavramdr; bu duruma gre bir yorum yapmak gerekirse kelimenin Osmanlcaya geiinde adeta bir kartlk, bir ztlk dnlmtr. Muntazam ( a.i.): Nazeme fiilinden tretilmi bir ism-i mefuldur. Ancak Osmanlda ism-i fail olarak kullanlmtr. Bu Szcn Osmanlcadaki anlamlar; dzenli, bir dzene gre ileyen; tertipli, sistematik, sistemli
369

gibi

anlamlara gelmektedir. Arapada bu kelimenin karl Muntezimdir. Grld zere Arapada sm-i meful olan bir szck Osmanlcada sm-i fail anlamnda kullanlmtr. Dolays ile bu szcn Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. Msade ( a.i.): Saade fiilinin mufaale kalbndan mastardr. Arapada; yardm etmek, muavenet
370

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada;

371

muavenet, yardm; mezuniyet, izin; mani, engel olmayp serbest brakma

anlamlarnda kullanlmtr. Szcn Osmanlcada kullanlan anlam iin Arapada; izin, ruhsat, icazet kullanlmakta olup bu kelime Arapada yalnz yardm manasnda kullanlmaktadr. Mfreze ( a.s.): Fereze fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; ifraz olunmu, ayrlm, kopmu askeri birlikten ayrlan kol
374 373 372

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; bir

manasna gelmektedir. Szck Arapada bir tekil iken,

Osmanlcada topluluk ad olmutur. Modern Arapada bu szck; grup, birlik, tim anlamlarnda kullanlmaktadr. Ancak bu szck topluluk anlamn

Osmanlda kazanmtr. Mft ( a.i.): Fetiye fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; mft, fetva veren; mftlk, fetva makam manalarna gelmektedir. 19. Yzyl Arapasnda Trkede ok daha nceden- bu kelimeler yeni anlamlar kazanmtr. Osmanl mparatorluunda Mftlk slam tarihinde ilk defaklasik slamnkinden ok farkl, Hritiyanlktaki piskoposluk makamna benzer bir konum
369

Develliolu, a.g.e. 816. Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 184. 371 Sami, a.g.e. 1332. 372 Mutal, a.g.e. 653. 373 Develliolu, a.g.e. 851. 374 Mutal, a.g.e. 653.
370

59

haline gelmiti. Belirli bir blgede yarg yetkisine sahip ve ulema hiyerarisinde belirli bir yer igal eden mft fikri Trkedir. Seluklu dneminde eyhlislam (Ba mft) bulunan yarg blgeleri saptanm, son derece gelimi, kademeleri tanmlanm bir mftler kurumu ortaya kmt. Devlet otoritesi altnda alan, kesin olarak tanmlanm bir yarg alan bulunan bir yerin mfts olmas fikri klasik slam inan ve normlarna yalnz yabanc deil ayn zamanda denilebilir ki aykryd.
375

Mnevver ( a.i.): Nevvere fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; Ik verdi, aydnland, aa iekkard, bitki yetiti, meyve ekirdeklendi, yol gsterdi, aydnlatt, lambay yakt, temizlik pudras srd gelmektedir. Osmanlcada Aydn, entelektel, kadn ad
377 376

gibi anlamlara

manalara gelmektedir.

Mnevver kelimesi ilk defa Osmanlcada Batdaki; Aydn, entelektel kelimelerinin karl olarak kullanlmtr. Kelimenin kk Arapa olmasna ramen bu anlamda bir kullanm Arapada yoktur. Dolaysyla bu szck Osmanlda anlam kaymasna uramtr. Msdere ( a.i.): Sudr kelimesinden tretilmi bir isimdir. Sudr kelimesi de; Dar kma, sadr olma, kaynaklanmak
378

gibi anlamlara gelmektedir.

Osmanlcada; memn, yasak bir eyin kanuna uygun olarak zabt, Tanzimattan nce, herhangi kabahatli bir kimsenin malnn hkmete padiah adna zabt edilmesi
379

anlamlarnda kullanlmtr. Grld gibi kelimenin Osmanlcadaki

kullanm Arapadaki asl anlamndan ok farkldr. Rbia ( a.s.): Rabi kelimesinin mennesidir. Arapadaki anlam; drdnc, saatteki salisenin altmta biri
380

manalarna gelmektedir. Osmanllarda;

381

Tanzimattan sonra kolaas derecesinde olan sivil memurlukta bir rtbe

olarak

kullanlmtr. Rabia kelimesinin rtbe anlamnda kullanlmas Osmanllarn tasarrufudur. Arapa aslnda byle bir kullanm yoktur.

Lewis, a.g.m. 307. Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 458. 377 Develliolu, a.g.e. 868. 378 el- Feyym; a.g.e. I, 335 379 Develliolu, a.g.e. 879. 380 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 124. 381 Develliolu, a.g.e. 1044.
376

375

60

Rahatl-Ervah ( a.b.i.):Asl Arapa olan ve Osmanlcada kullanlan bu tamlamay Trkeye evirirsek; ruhlarn rahat anlamna gelir. Osmanlcada ise; Trk mziinin mrekkep ve en eski terkiplerinden birinin addr.
382

Bu manada bir kullanm Arapa aslna uygun deildir.

Ran ( a.i.): Eran szcnn mennesi olup, Arapada; sersem, ahmak; uar; bilir bilmez konuan, samalayan dncesiz; kararsz, gvenilmez, dnek
383

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; iyi, gzel, latif, ho, pr ve revnak

384

olan, kadn ad

manalarnda kullanlmtr. Her iki dildeki kullanmda grld

gibi bu szcn Arapa aslndaki manalaryla Osmanlcadaki manalarn hibir ilikisi yoktur. Hatta kullanm asndan olumsuz- olumlu olma ynnden bir ztlk vardr. Yani Arapada anlam olarak olumsuz zellikleri ifade ederken, Osmanlcada olumlu zellikleri ifade etmektedir. Ruhul-Emn ( a.i.t.): Arapada, ruh kelimesi; can; ruh; silah namlusu
385

manalarna gelmektedir. Emn szc ise; emune fiilinden

386

tretilmi bir sfattr. Emin, gvenilir, drst; emniyette, tehlikeden uzak

gibi

anlamlara gelmektedir. Arapada genellikle Cebrail (a.s) iin kullanlmaktadr. Bu terkibi Arapadan Trkeye evirirsek gvenilir ruh anlamna gelir. Osmanlcada bu terkip; mzikte bir makam ad
387

olarak kullanlmtr. Dolaysyla bu terkibin

Osmanlcadaki kullanm Arapa aslndan farkldr, diyebiliriz. Sahn- semn ( a.s.t.): Sahn kelimesi Arapada; tabak; sahan; n; avlu, i bahe, hayat; yzey, dzlem, sath, disk
388

anlamlarna gelmektedir.

Seman ise; sekizanlamna gelmektedir. Bu terkibi Trkeletirirsek; sekiz meydan, sekiz avlu gibi anlamlara gelir. Osmanlcada ise; Fatih Sultan Mehmet Han zamannda kurulmu bir Okulun addr. Grld gibi bu tamlama, Osmanlcada Arapa aslndan farkl bir anlamda kullanlmtr. Osmanlcada bir kurum ad olmutur.

Develliolu, a.g.e. 1046. Mutal, a.g.e. 328. 384 Develliolu, a.g.e. 1051. 385 Mutal, a.g.e. 346 386 Mutal, a.g.e. 346 387 Develliolu, a.g.e. 1076. 388 Mutal, a.g.e. 472
383

382

61

Sakatt ( a.i.): Sakat szcnn ouludur. Arapada; dmeler, devrilmeler, yklmalar; hatalar, srmeler , hayvann adeten yenilmeyen yerleri; deri ve kuyruk gibi noksanlar
391 390 389

anlamlara gelmektedir. Osmanlcada; dk yerler, kusurlar,

manalarnda kullanlmtr. Grld gibi szck Arapada genel

olarak dme, srme ve hata gibi manalara gelmektedir. Her ne kadar Ahteri kebir de Osmanlcadaki kullanmna yakn olsa da Osmanlcada hayvann etinden ayr tutulsa da hayvann yenilen unsurlarn, Arapada ise yenilmeyen unsurlarn ifade etmektedir. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanm olumlu bir anlam ifade ederken Arapada ki kullanm olumsuz bir mana ifade etmektedir. d ( a.i.): de fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; name ile iir okuyan , mahkeme hademesi, odu ambar memuru, acemi oca neferi, mbair manalarna gelmektedir. Osmanlcada; sultann sarayna odun gtren yenieri, ilimden, edebiyattan hisse alan
393 392

anlamlarnda kullanlmtr. Grld

gibi bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur. afak ( a.i.) : efeka fiilinden tretilmi bir mastardr. Arapada gnein batndan sonraki alaca karanlk Trkede gnein douundan
394

anlamndadr. Osmanlcada ve Modern karanlk

395

nceki

anlamna

gelmektedir.

Osmanlcada ve Modern Trkede kullanlan gerek Arapa (yani Araplarn trettii) kelimelerin bazlarna, Arapadakinden farkl anlamlar yklenmitir ahne ( a.i.): ahane fiilinden tretilmi bir isimdir. Ararada ihne szc; gemi ve benzerlerinde tanan yk, polis memuru, muayyen zamanlarda yeteri kadar yiyecek toplamak
396

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; inzibat

397

memuru, emniyet memuru, harmanlara nerret eden kimse

manalarnda

kullanlmtr. Grld gibi Osmanlcada ahne szcnn karl Arapa aslnda ihnedir.
389

Mutal, a.g.e. 393 Ahteri, a.g.e. 271 391 Sami, a.g.e. 727. 392 Yolcu, a.g.e. 440. 393 Develliolu, a.g.e. 1167. 394 Mutal, a.g.e. 450. 395 Doan, a.g.e. 1013. 396 Cbrn Mesd, a.g.e. 868. 397 Develliolu, a.g.e. 1169.
390

62

Arapa aslnda ahne kelimesi; kargo, yk, anlamlarna gelmektedir. ihne kelimesinin ilk hecesinde bulunan (a) harfi Osmanlcadaki kullanmnda (i)ye dnmtr. akik ( a.i.):ekke szcnn ouludur. Arapada; ayn baba ve anneden olma kz karde, yarm ba ars, yamur Osmanlcada; gelincik, lale
399 398

gibi anlamlara gelmektedir.

anlamlarna gelmektedir. Grld gibi bu

szcn Arapa aslyla Osmanlcadaki kullanmnn hibir ilgisi yoktur. Bu szck Osmanlcada tam bir anlam kaymasna uramtr. arb ( a.i.): eribe fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; iecek, arap, meyva suyu hamr, mey, sahpa
400

anlamna gelmektedir. Osmanlcada daha ok; arap, bde, anlamlarnda kullanlmtr. arap kelimesinin Arapadaki

401

anlamnn daha genel olduunu ve Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam daralmas olduunu grmekteyiz. Bunun dnda Arapada bu kelime, hem olumlu he de olumsuz iecekler iin kullanlmtr. Osmanlcada ise; sadece olumsuz iecekler iin kullanlmtr. Bu balamda bir anlam daralmasndan ziyade bir anlam kaymasndan da sz edebiliriz. emsiye ( a.i.): ems kelimesine nisbet yas eklenerek tretilmi bir isimdir. Arapada; gnele ilgili, gnelik, gne emsiyesi; perde
402

anlamlarna

gelmektedir. Osmanlcada; gnele ilgili, gnelik, yamurluk gibi manalarda kullanlmtr. Gnmz Trkesinde gnelik, gnele ilgili anlamlar

unutulmu tamamen yamurluk anlamnda kullanlmaktadr. Bu balamda bu kelimenin Trkedeki kullanmnda bir anlam kaymasndan sz edebiliriz. evk-i Tarab( a.b.i.) : evk kelimesi yukarda belirttiimiz gibi ke kelimesinden tretilmi bir mastardr. Tarab ise, Teribe fiilinin mastardr. Kelime olarak nee, sevin, cokunluk, elenme,
403

anlamlarna

gelmektedir. Osmanlcada II. Selim tarafndan tertip edilen mzikte mrekkep bir makamn addr.
Cbrn Mesd a.g.e. 889. Develliolu, a.g.e. 1170. 400 Yolcu, a.g.e. 445. 401 Sami, a.g.e. 772. 402 Mutal, a.g.e. 456. 403 Mutal, a.g.e. 517.
399 398

63

Ukl ( a.i.): Akl kelimesinin ouludur. Arapada; akl sahipleri, anlayabilenler, idrak sahipleri, aklllar, basiret sahipleri, makuller, akl banda olanlar
404

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; akl satan, akll geinmek

405

isteyen, kendinin akll ve bilgili sanan

manalarnda kullanlmtr. Kelime

Osmanlcadaki kullanmnda iki ynden anlam kaymasna uramtr. yle ki; Arapada oul olarak kullanlrken, Osmanlcada tekil olarak kullanlmtr. knci olarak kelimenin Arapadaki manas aklllar eklinde mspettir. Osmanlcadaki kullanm menfidir. Ulfe ( a.i.): Alefe fiilinden tretilmi bir isimdir. Arapada; ahrda bytlm hayvan, hayvan yemi
406

manalarna gelmektedir. Osmanlcada bu

407

anlamn dnda daha ok; sipahilere, yenierilere ayda bir verilen maa

anlamnda kullanlmtr. Grld zere bu szcn Osmanlcadaki kullanm Arapa aslndan farkldr. Bu balamda bu szck Osmanlcada anlam kaymasna uramtr. Vezr ( i): Kelimenin kkenine ilikin bir tartma vardr. Kimileri Arapa kimileri de Farsa kkenli olduunu ileri srmektedirler. Ama Abbas dnemi boyunca terimin kullanld ok kesin kantlanmaktadr. Daha sonra kurum deitike terimin anlam da deimi ama bu deiiklik belirli snrlar iinde kalmtr.
408

Osmanl devleti zamannda; en yksek rtbelere ulam paa

anlamndayd. Modern Arapada; Bakan anlamnda kullanlmaktadr. Osmanlcada bu anlamda; Nzr terimini daha ok kullanmlardr. Yalnzca Vezir kelimesi deil hemen hemen btn bakanlklar isimleri Osmanlcadan Arapaya gemitir: Hariciye, dahiliye, maliye, adliye btn bu kelimelerin Modern Arapadaki kullanm Osmanlcann etkisini tamaktadr. Zecr ( a.i.): Zecere fiilinden tretilmi bir mastardr. Arapada; hayvani sesle, iaretle kovup uzaklatrmak, yasaklamak, menetmek gelmektedir.
Mutal, a.g.e. 586. Sami, a.g.e. 944. 406 Mutal, a.g.e. 589. 407 Develliolu, a.g.e. 1346. 408 Lewis, a.g.m. 307. 409 bn Manzr, a.g.e. IV, 318.
405 404 409

manalarna

64

Osmanlcada; zorlamak, eziyet etmek, angarya altrma

410

anlamndadr.

Grld gibi bu szcn Arapa aslndan farl olarak Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam farkllamas sz konusudur. Zevk ( a.i.): Arapada; bir eyin lezzetini almak iin dilde tatma, tadm, tatma tad, anlay alglama; hissetme, tatl dillilik, nezaket, kibarlk, meyil, eilim
412 411

gibi manaslarna gelmektedir. Osmanlcada; elenme, haz, bo vakit geirme; cnb, gzeli irkinden ayrt etme kabiliyeti, alay etme anlamlarna gelmektedir.

Grld zere zevk kelimesinin Osmanlcadaki kullanm, Arapadaki aslndan tamamen farkldr. Ziyafet ( a.i.): Arapada; misafir kabul etmek, misafir olmak, konuk olmak manalarndadr. Osmanlcada; len, toy, kutlama, misafire yedirip iirme manalarnda kullanlmtr. Grld zere bu kelime Osmanlcada Arapadaki orijinal anlamndan farkldr. Dolaysyla bu kelimenin Osmanlcadaki kullanmnda bir anlam kaymas sz konusudur.

Develliolu, a.g.e. 1412. Mutal, a.g.e. 300. 412 Develliolu, a.g.e. 1423.
411

410

65

IV. BLM ARAPA DL KURALLARINA UYGUN / AYKIRI EKLDE TRETTLEN BAZI KELMELER Bir takm szckler vardr ki kk Arapa olmasna ramen Osmanlcada girdii ekil Arapada olmayp Arapaya benzetilerek Osmanlcada kullanlmak zere ekillendirilmitir. Bu faaliyetin on sekizinci asrn balarna kadar uzanan bir gemii olduunu syleyebiliriz. On sekizinci asrn balarnda yeni tbbn Osmanlya girmesi, karlalan yeni hukuki ve siyasi sorunlar, bir takm bilimsel eserlerin Osmanlcaya evrilmesi, gibi meseleler Osmanlda yabanc kelimelere karlk bulma ihtiyacn ortaya karmtr. Byle bir durumla karlaan Osmanllar yle bir yntem takip etmilerdir: Arapaya bavurmak, orada bulunmasa retme yolu ile Arapa kklerden yeni kelimeler uydurmakt.
413

Bir dier adan Osmanllar, -

ngilizlerin Latinceyi kullandklar gibi- Arapa ve Farsa szcklerden yeni kelimeler reterek bir bilim dili inas abasna girmilerdir. Cumhuriyet ( o.): Cumhuriye kelimesi ilk bakta ak ve sahih bir Arapadr. Kelime; Kalabalk; halk, ahali, kitle; izdiham, hak yn
414

anlamlarna gelen cumhurdan retilmi bir soyut isimdir. Szcksel adan kelime gerekten Arapadr. Ama tarihsel ve semantik adan Osmanlcadr. Kelime, Arapada gnmzdeki Cumhuriyet anlamnda kullanlmadan nce, Trk yz ylarnda bu anlamda anlam kullanlmtr. gnmz Cumhuriyet, soyut bir terimdi. lk

kullanmndaki

Trkesindeki

Cumhuriyet

deil,

Cumhuriyetilikti. Zamanla bu ayrm ortadan kalkt ve nihayet Trkede daha sonra Arapada ve teki slam halklarnn dilinde bugnk anlamyla Bat dillerindeki republic teriminin karl olarak yerleti.
415

Davetiye ( a.i.): Davet szcnden Arapa dil bilgisi kurallarna aykr bir ekilde retilmi bir kelimedir. Arap dilinde davet kelimesi ar,

Levend, a.g.e. 73. Mutal, a.g.e. 131. 415 Lewis, a.g.m. 303.
414

413

66

davet; cezp etme, ekme; istek talep

417

416

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada;

sim, ar kad; mahkemenin gnderdii ar kad, davet eden hizmetliye verilen bahi gibi manalarda kullanlmtr.

Davul ( i.): Arapa tabl kelimesinden tretilmi bir Osmanlca isimdir. Osmanlcada; iki taraf deri ile kaplanm, omakla vurularak alnr ve byk bir ses karr, bilinen msik aleti ki kylerde zurna ile beraber alnr.
418

Trkede;

davul olarak kullanlan bu kelime muhtemelen; table- tabul- davul gibi.. bir deiim sonucu bu hale gelmitir. Bu szcn Davul eklindeki kullanm Arapada yoktur. Eczne ( o.i.) : Arapada czler, paralar
419

anlamna gelen ecza

kelimesi, ila anlamn daha nce Trkede kazanmtr. Arapada ila yerine daha ok deva kelimesi kullanlmaktadr. Eczane kelimesi ilk kez Trkede kullanlmtr. Osmanlcada; eczane, eczc dkkan; ecza dolab
420

anlamlarnda

kullanlmtr. Farsa gibi grnmekle birlikte Trklerin rettii bir kelimedir. Arapada bu kelimenin karl saydaliyyedir. Emniyet ( a.i.): Zaten mastar olan emn kelimesine edat- mastaryye eklenerek Arapa kaideye gre yanl tretilmi bir szcktr. Osmanlcada; gvenlik, korkusuzluk; inanma, gvenme, polis tekilat
421

manalarna gelmektedir.

Grld zere szcn kkne bakldnda kk Arapadr ve ald ek de Arapadr. Hem kk olarak hem de ek olarak Arapa olmasna ramen kk ile ekin bu ekilde birlemi hali Arapada yoktur. Fikiyyet ( o.): Arapada fik kelimesi; stn, mkemmel, ok iyi, birinci snf, gze arpan, dikkat eken, mmtaz, sekin, allmam, duyulmam, anormal
422

manalarna gelmektedir. Faikiyyet szc Osmanlcada; stnlk

Mutal, a.g.e. 269. Develliolu, a.g.e. 202. 418 Sami, a.g.e. 600. 419 Mutal, a.g.e. 116. 420 Develliolu, a.g.e. 240. 421 Develliolu, a.g.e. 260. 422 Sami, a.g.e. 679.
417

416

67

ykseklik

423

anlamnda kullanlmtr. Bu durum Arapa dili kurallarna aykr bir

ekilde Arapadaki kk haline yine Arapa bir ek getirilerek tretilmi bir szcktr. Fak( a.i.): Fah kelimesinden tahrif edilmi. Fah kelimesi Arapada; tuzak, kapan
425 424

anlamlarna gelmektedir. Osmanlcada; dikkatsizlik ve gafletle

dokunakl bir sz sylemek, pot krmak, baltay taa vurmak, aldatlmak, faka basmak gibi manalara gelmektedir. Byk bir olaslkla Osmanlcada kullanlan

fak szc Arapadaki fah szcnden galattr. Bir telaffuz hatas vardr. Felket ( o.): felek szcnden mtak bir kelime gibi kullanlsa da Arapa dili kurallarna gre uydurma ve yanl bir szdr. Osmanlcada; msibet, bela, trajedi bahtszlk
426

gibi anlamlarda kullanlmtr.

427

Haclet ( o.i.): Arapadaki; ekingenlik, utangalk, mahcubiyet anlamlarna gelen hacele fiilinden yaplm bir kelimedir. szck;utanma, utangalkla arma
428

Osmasnlcada b

gibi anlamlarda kullanlmtr. Hacle

eklindeki bir kullanm Osmanlcann tasarrufudur. Byle bir kullanm Arapada yoktur. Hubeyb ( o.i.): Arapada; tohum, ekirdek, tahl, hububat
430 429

gibi

anlamlara gelmektedir. Osmanllar habbe ismini fuaylun kalbna sokarak bu ismi retmilerdir. Osmanlcada; kk tane, tanecik Byle bir kullanm Osmanllarn tasarrufudur. Hubeyb ( o.s.): Osmanllarn hubeyb kelimesine nisbet yas getirilerek tanecikli trettikleri
431

anlamlarna gelmektedir.

bir

galat

szdr.

Osmanlcada bir

hubeyb

szc;

anlamnda

kullanlmtr.

Byle

kullanm

Osmanllarn

tasarrufudur. Arapada yoktur.

Develliolu, a.g.e. 297. Mutal, a.g.e. 648. 425 Sami, a.g.e. 1001. 426 Develliolu, a.g.e. 305. 427 Sami, a.g.e. 215. 428 Develliolu, a.g.e. 364. 429 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 55. 430 Develliolu, a.g.e. 450. 431 Develliolu, a.g.e. 450.
424

423

68

Hrriyet ( o.i.) :Hrriyet szc, Arapada hurrden tretilmi soyut bir isim olan hurriyyadan gelir. Modern Arapada; zgrlk, bamszlk, kstlanmama anlamlarna gelmektedir. Klasik slam uygarlnda genel olarak hukuki ve sosyal anlamda, kleliin ve klelik statsnn kartn, bazenda istisna ve imtiyaz ifade eder; ikinci anlamda, kaderin kart olan irade serbestliini belirtir. Szcn Trkede ilk kez yeni bir anlam kazanmaya balamas on sekizinci yzyl sonlarnda olmutur. htiss ( o.i.): Arapadaki hiss mastarndan tretilmi bir kelimedir. Franszcadaki sensation (hislenme, his alma) denilen hali ifade iin Osmanllarn uydurduu bir kelimedir. Osmanlcada; Menfaatler, faydalar, yararlar, (Franszca sensation denilen hali ifade iin icad olup Edebiyata girmi bir kelime ise de Arapadaki hiss maddesi iftil kalbndan asla tasrif olunmaz His tbiri bunu ifadeye kafi deilse ihsas kelimesinin kullanmak gerekmektedir. bunu ifadede yeterli deilse ihss kelimesi kullanlr. slamiyet (o.i.): Osmanlcada; slamlk, Mslmanlk
434 433 432

hiss kelimesi

anlamlarnda kullanlmtr. Arapada byle bir kelime bulunmamas bakmndan yanl ise de, bizde kullanlr olmutur. Arapada slam kelimesi zaten mastardr. Mastar olan bir kelimeyi tekrar edet- mastariyye ilavesiyle ikinci kez mastar yapmak Arapa kaidelere pek uygun olmasa gerek. Franszlar bile bizim bu uydurma tabirimizden yaylarak, lisanlarnda mastariyye edatyla islamisme tabirini tekil etmiken son olarak Arapa kesb-i vukfiyle bunun munasebetsizliini anlaynca, bu tabiri terk ederek yerine slam kullanmaya baladklar halde bizim bilerek byle yanl kelimeler kullanmaktaki israrmz abes deil mi? Modern Arapada bu tabir; islamiyet; Mslman olma
435

anlamnda kullanlmaktadr.

stihsl ( o.i.):hasele fiilin istifal kalbndan mastardr. Arapada hasele fiili; Ortaya karmak, meydana gelmek; neticelenmek, sonulanmak, yer almak
436

anlamlarna gelmektedir. stehsale fiili ise; Tedarik etmek; ele

Mutal, a.g.e. 157. Sami, a.g.e. 75. 434 Develliolu, a.g.e. 540. 435 Sami,a.g.e. 403. 436 Mutal, a.g.e. 173.
433

432

69

geirmek

437

manasndadr.Osmanlcada stihsl szc; Hasl etme, meydana

438

getirme, retme, elde etme, ele geirme, ele geirilme

gibi anlamlara gelecek

ekilde kullanlmtr. Kelimenin kk Arapa olmasna ve Arapa dil kurallarna gre tretilmi olmasna ramen Osmanllarn tasarrufu olan bir kelimedir. Arapada bu kelime yerine intc kullanlr. stihbart ( o.i.): Arapada haber kelimesinin stifl kalbndan mastarnn ouludur. Tekik, inceleme, aratrma
439

gibi manalara gelmektedir.

Osmanllarda bu kelime daha sonra bir kurum adn almtr. Haber toplama merkezi anlamnda kullanlmtr. Bu szck Arapa dili kurallarna uygun bir ekilde tretilmi olmasna ramen Arapada kullanlmayp Osmanllarn tasarrufu olan bir kelimedir. sticvb ( o.i.): Cevebe fiilinin istifl kalbndan mastardr. Osmanlcada; Soru- cevap alma, cevap alma maksadyla syletme, sorgulama
440

gibi anlamlar tamaktadr. Yine bu szc Osmanllar Arapa dil kurallarna gre tretmilerdir. Bu kelime u anda gnmz Modern Arapasnda; Sorma, cevap isteme, sorgulama; dinleme; rportaj; gensoru anlamlarnda kullanlmaktadr. nklb ( o.i.): Kalebe fiilinin infil kalbndan mastardr. Devir, dn
441

gibi anlamlara gelmektedir. nklb kukusuz klasik Arapada, hatta

Kuran- Kermde bulunan bir terimdir. Klasik Arapada inklb; devir, dn demekti. Kelimenin hibir politik anlam yoktu. nklb kelimesi modern politik anlamda ilk kez 1870 ylnda Osmanlcada kullanlmtr. u anda bu terimin Trkedeki kullanmyla Arapadaki kullanm farkldr. Arapadaki nklb terimi tarihin bir aamasnda olumsuz bir anlam yklenmitir. Kt deiim anlamnda kullanlmaktadr. Devrim kelimesinin tam karl Arapada savradr. tirk ( o.i.): erike fiilinin iftial kalbndan mastardr. Arapa bir kelimeden Arapa dil kurallarna gre tretilmi olmasna ramen Osmanlcann

Mutal, a.g.e. 174. Develliolu, a.g.e. 548. 439 Mutal, a.g.e. 213. 440 Develliolu, a.g.e. 544. 441 Mutal, a.g.e. 724.
438

437

70

tasarrufu olan bir kelimedir. Klasik Arapada; paylama, ortak koma, blme gibi anlamlara gelmektedir. Bu tabir Modern Arapada; sosyalist
443

442

anlamna da

gelmektedir. Bu kelime Osmanlcada ilk kez Osmanl Sosyalist Frkasn tanmlamak iin kullanlm, zamanla yaygnlap standart Osmanlca terim haline gelmitir. Daha sonralar bu kelime fazla Arapa bulunarak Trkeden atlmtr. Kam-makam ( a.b.i.): Osmanlcada;Birinin yerine geen, birinin yerinin tutan, kaymakam anlamlarna gelmektedir. Aslnda bu kelime Fransz lievtenant (birinin yerine bakan kii) kelimesinin evirisidir. Osmanllar Franszca terime karlk olarak Arapaya bavurmu terimim bire bir eviriyle kaim- makam haline getirmilerdir. Daha sonra bu Osmanlca kelime Arapada da kullanla gelmitir. Modern Arapada; kaymakam, yarbay, [deniz] binba kullanlmaktadr. Kann ( o.i.): Bugn ki Arapada; kanun, yasa, nizam, usl, kaide, dstur, bir devletin idaresi iin tertip olunan tzkler topluluu, adet, tre, resim
445 444

anlamlarnda

anlamlarna gelmektedir. ok eski dnemlerden beri kullanlan bu kelime Klasik Arapa metinlerinde zellikle Memlk metinlerinde geer. Kann byk anlam deiikliine uram, ancak modern anlamn, devletin ilk kez kanun yaptn ilan ettii 19.yzyl Osmanl Devletinde kazanmtr.
446

Kurbiyyet ( o.i.): Karube fiilinin mastarndan -Arapa gramer kurallar ynnden yanl olmakla beraber- tretilmi bir kelimedir. nk kurb kelimesi zaten mastardr. Kelimenin sonuna tekrar nisbet yas getirilerek Arap dili kuraklarna aykr ekilde ikinci kez mastar yaplmtr. Osmanlcada; yaknlk anlamna gelmektedir. Masal ( o.i.):Arapa mesel szcnn galat olarak Masala dnmesiyle oluan bir kelimedir. Arap dilinde Mesel szc;Benzerlik; darb mesel; atasz, zdeyi; rnek; ibret, ders, rnek alnan maalarna gelmektedir.
442 448 447

er-Raz, a.g.e. I, 142. Mutal, a.g.e. 442. 444 Mutal, a.g.e. 739. 445 Yolcu, a.g.e. 565. 446 Lewis, a.g.m. 306. 447 Develliolu, a.g.e. 631. 448 Mutal, a.g.e. 819.
443

71

Osmanlcada; ocuklara sylenilen hikye, inanlmayacak hikaye, cin ve peri hikayesi; sama sapan sz, ilgi ekici yk
449

gibi anlamlarda kullanlmtr. Byle

bir kullanm Arapada mevcut deildir. nk Arapadaki mesel szc Osmanlcada masala dnm ve mesel szcnn anlamndan da tamamen kopmutur. Osmanlcadaki kullanmnda szcn fonotiinde bir kaymadan sz edilebilir. Madmiyyet
450

(oi.):

Arap

dilinde;

Kaybetmek,

yok

etmek manalarna gelenAdeme fiilinin ism-i mefulundan tretilmi Arabi olmayan Osmanllarn tasarrufu madumluk, yokluk
451

olan

bir

yapma kelimedir.

Osmanlcada;

anlamlarnda kullanlmtr.

Madriyet ( o.i.): adere fiilnin ism-i mefulundan tretilmi Arabi olmayan Osmanllarn tasarrufu olan bir yapma kelimedir. Osmanlcada; (Sonradan tretilmi kelime) Madur olan adamn hali, kendisine hakszlk edilmi veya zarar ve ziyana uram olann hali; muhtalk
452

manalarnda kullanlmtr.

Mahiyye ( o.i.): Arapada; o ey ki anlamna gelen ma hiye kelimesinden yaplm Arabi olmayan Osmanllarn tasarrufu olan bir kelimedir. Osmanlcada bu kelime aylk
453

anlamnda kullanlmtr.

Mahviyet ( o.i.): Arapa kaidesince mahvdan tretilmi bir szck olup Arapaya benzetilerek Osmanllar tarafndan yaplan bir kelimedir. Osmanlcada; kendini hie sayma, kendine ehemmiyet vermeyi, fazla tevazu, alakgnlllk
454

manalarnda kullanlmtr.

Maliyet ( o.i.):Kelimenin kk maldr. Mal kelimeside meyl kelimesinden tretilmitir. Maliyyun kelimesi ism-mensubdur. Maliye kelimesi ism-i mensubun sonuna yuvarlak ta getirilerek yapma mastar yaplmtr. Maliyye kelimesi Arapa bir kelimedir. Arap dilinde; Devletin gelir ve giderleriyle uraan daire
449 450 455

anlamndadr. Maliyet kelimesi ise Maliye

Sami, a.g.e. 1355. Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 261. 451 Develliolu, a.g.e. 670. 452 Sami, a.g.e. 1379. 453 Develliolu, a.g.e. 677. 454 Develliolu, a.g.e. 683. 455 Ahter, a.g.e. 197.

72

kelimesinin Trkelemi halidir. Osmanlcada; Bir eyin mal olma deeri anlamnda kullanlmtr. Malmt ( o.i.): Alime fiilinin ism-i mefulundan tretilmi Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Malm szcnn ouludur. Alime szc Arapada; bilmek, tanmak, alarak, abalayarak bir ey elde etme
456

manalarna gelmektedir. Arapada maluun oulu olarak; melm

457

kelimesi kullanlr. Malmat eklinde bir kullanm Arapada yoktur. Osmanlcada malum olan, bilinen eyler, bili, bilgi anlamna gelmektedir.

Masniyet ( o.i.): Arapada; korumak, muhafaza etmek, himaye etmek, savunmak, (arabann makinenin vb.nin) bakmn yapmak gibi anlamlara gelen savene fiilinin ism-i mefulundan yaplm bir kelimedir. masn kelimesi de; saklanm, siyanet olunmu, korunmu, korunan, salim, salam
460 459 458

manalarna

gelmektedir. Masniyet kelimesi Osmanlcada; mahfuzluk, eminlik, salamlk, korunma, dokunulmazlk gibi anlamlarda kullanlmtr. Grld zere bu

kelimenin kk Arapa olmasna ramen Osmanllarn tasarrufu olan bir kelimedir. Matbuat ( o.i.) : Dabahe fiilinin ism-i mefulunun ouludur. Osmanlcada; baslm eyler, kitaplar, (en ok) gazeteler
461

anlamlarnda

kullanlmtr. Modern Arapada; Matbuat, baslm eyler, yaynlar anlamlarnda kullanlmaktadr. Bu kelime Osmanlcann tasarrufudur. Byle bir oul kullanm Arapaya Osmanlcadan gemitir. Matla ( o.i.) : Telea kelimesinin mimli mastardr. Ayn zamanda Arapada ism-i mekandr. Domak, doacak yer, gnein, ayn ve yldzlarn domas
463 462

gibi anlamlara gelmektedir. Bu szck Osmamlcada bir edebiyat terimi

olarak kullanlmtr: Divan edebiyatnda Gazel veya Kasidenin ilk beytine verilen addr.

bn Manzr, a.g.e. I, 557. Develliolu, a.g.e. 690. 458 Mutal, a.g.e. 496. 459 Mutal, a.g.e. 496. 460 Develliolu, a.g.e. 698. 461 Develliolu, a.g.e. 699. 462 el-Firzbd a.g.e. I, 961 463 Pala, a.g.e. 358.
457

456

73

Mebdeiyyet ( o.i.) : Bedee fiilinden tretilen bir isim olan Mebde szcne nisbet yas eklenerek tretilmi bir mensub isimdir. Balang olma ii
464

anlamna gelmektedir. Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Mecniyyet ( o.i.): Mecene fiilinden tretilmi bir mensub mastar

isimdir. Kk Arapa olmasna ramen Arapa dil kurallarna gre yaplm tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Osmanlcada; mecanilik, cretsizlik
465

gibi anlamlara gelmektedir.

Medeniyet ( o.i.): Arapada; ehir anlamna gelen Medine kelimesine nisbet yas eklenerek tretilmitir. Medeni kelimesi; ehirde oturan, yerli; uygar, medeni, sekler
466

gibi anlamlara gelmektedir. Medeniye kelimesi de

Arapa bir kelimedir. Medeniyet bir nevi onun Trkelemi halidir. Medeniyet kelimesi 19. yz ylda Osmanllar tarafndan tretilmi daha sonra Arapaya gemi Medeniye ekline sokulmutur. uygarlk, medeniyet
468 467

Gnmz Arapasnda bu kelime;

anlamlarnda kullanlmaktadr.
469

Mefkre ( o.i.) : Ziya Gkalp Arapa fakara (dnmek)

kknden Mefkreyi retmi, bu terim tamamen benimsenmi uzun yllar lk kelimesi retilip yerleene kadar kullanlmtr. Mefkre kelimesi Ziya Gkalpin Arapa fakara kelimesinden trettii tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Arapa dil kurallarna gre yeni kelime retme yntemine Ziya Gkalp ve o dnemde yaayan dnrler bavurmulardr. Mekteb-i fnn- harbiyyey-i ahne ( a.f.t.): Ketebe fiilinden tretilmi bir mastardr ayn zamanda ism-i mekandr. Arapada; funn kelimesi fen kelimesinin ouludur. cins, tr eit, sanat, teknik alan anlamlarna gelmektedir. Harbiye kelimesi ise; harb kelimesine nisbet yas eklenerek tretilmi bir mensub isimdir. sava, cengaver
470

gibi anlamlara gelmektedir.

ahane kelimesi Farsada; hkmdara ait, hkmdara yakacak ekilde, ok

464 465

Develliolu, a.g.e. 707. Develliolu, a.g.e. 709. 466 Mutal, a.g.e. 825. 467 Geofrey Lewis a.g.m. 322. 468 Mutal, a.g.e. 826. 469 Mutal, a.g.e. 671. 470 Mutal, a.g.e. 158.

74

mkemmel

471

anlamlarna gelmektedir. Bu terkibin tam karln verecek olursak;

hkmdara ait sava sanat okulu anlamna gelmektedir. Osmanlcada bu terkip Harp Okulu
472

manasnda kullanlmtr. Terkibi oluturan kelimeler her ne kadar

Arapa ve Farsa olsa da Osmanlcann tasarrufu olan bir terimdir. Mekteb-i Sultani ( a.i.t.): Sultan kelimesi padiah, hkmdar, sultan ailesinden olan, han, delil, g, kuvvet
473

anlamlarna gelmektedir. Sultan

kelimesinin sonundaki i eki aditlik isidir. Sultanla ilgili, sultana ait gibi anlamlara gelir. Ayrca Msr, Trablus ve Cezair darphanelerinde baslan Osmanl altnlar hakknda oralarca bu tabir kullanlrd. Arapada; sultana ait mektep anlamna gelen bu terkip Osmanlda; Bugnk Galatasaray Lisesi nin yerinde olan okulun adyd. . Melfiyyet ( o.i.) : Elefe fiilinin ism-i Mefulundan Arapa dil kurallarnda uygun ekilde tretilmi, tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir ism-i mensub kelimedir. Arapa dil kurallarna uygun bir ekilde sonuna te getirilerek mastar- sinai yaplmtr. Osmanlcada; alkanlk
475 474

anlamnda kullanlmtr.

Memhr ( o.s.) : Mhr kelimesinden yaplmtr. Arapa dil kurallarna aykr bir ekilde tretilmi tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Mhrl, mhrlenmi, Yenierilerde; Kale muhafazasna memr olanlara tahsis olunan ulufeyi gstermek zere verilen vesika Osmanlcada kullanlmtr. Mencst ( o.i.) : Necese fiilinin ism-i mefulundan yaplmtr. Nesece fiili Arapada; Dokumak, birinin yapt ii yapmak, ayn ekilde davranmak= ayn yolun yolcusu olmak olmasnda ramen tamamen
477 476

anlamnda da

anlamndadr. Kelimenin kk Arapa tasarrufu

478

Osmanlcann

olan

bir

kelimedir.

Osmanlcada; Nescolunmu, dokunmu eyler, dokumalar

anlamna gelmektedir.

Develliolu, a.g.e. 1168. Develliolu, a.g.e. 723. 473 Yolcu, a.g.e. 430. 474 Develliolu, a.g.e. 724. 475 Develliolu, a.g.e. 728. 476 Develliolu, a.g.e. 728. 477 Mutal, a.g.e. 880. 478 Develliolu, a.g.e. 733.
472

471

75

Mest ( o.i.) : Mesahe fiilinden Arapa dili kurallarna aykr bir ekilde tretilmi tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Mesahe fiilinin mastar olan Mesh kelimesinden bozmadr. Mesh kelimesi Arapada; Silme, temizleme, meshetme, ovalama; mesaha, yzlm
479

Osmanllar Mesh yerine

480

galat bir ekilde Mest kullanmlardr. Osmanlcada mest kelimesi; mesh verilen ve zerine pabu giyilen, ksa konlu hafif ve yumuak ayakkab manalarna gelmektedir. Megliyyet ( o.i.): Megl ism-i meflne edat masdariyye ilavesiyle yaplm bir kelime olup Arapada kullanlmamaktadr. Osmanlcada; megul olma, ite bulunma, itigal, uralan ey, i g kullanlmtr. Mevkfiyyet ( o.i.) : Vakafe fiilinin ism-i mefulundan Arapa dili kurallarna gre tretilmi ama Osmanlcann tasarrufu olan mensub bir kelimedir. Arapa dili kurallarna uygun bir ekilde sonuna te eklenerek yapay mastar yaplmtr. Bu kelime Osmanlcada; Hkm giyinceye kadar hapsedilme, vakfolunma, ait, bal olma
482 481

gibi anlamlarda

gibi anlamlara gelmektedir.

Millyet ( o.i.): Millet kelimesine nisbet yas eklenerek yaplan bir kelimedir. Osmanllar bu kelimeyi; ayn kavim ve cinsten olma, cinsiyet, taifiyyet, kavmiyet
483

manalarnda kullanmlardr. Osmanllarn yapt bir Arapa kelimedir.

Bu szckte olduu gibi Osmanllar Arapa dili kurallarna uygun veya aykr bir ekilde Arapa kklerden kelimeler yapmlardr. Muahede ( o.i.) :Ahede fiilinin mufaale kalbndan ism-i mefuludur. Ahd mastar Arapada; Allahu tealann ayetlerinde emrettii ve yasaklad her ey.
484

manasndadr. Ahide fiili kelime olarak; Sz vermek, bir eyin icrasn

485

zerine almak, ahdetmek, tavsiye etmek

anlamlarna gelmektedir. Ahede fiili

ise szlemek, szleme yapmak, karlkl and imek. anlamndadr. Muahede

479

Mutal, a.g.e. 833. Develliolu, a.g.e. 751. 481 Develliolu, a.g.e. 453. 482 Develliolu, a.g.e. 759. 483 Develliolu, a.g.e. 775. 484 bn Manzr, a.g.e. III, 113 485 Yolcu, a.g.e. 527.
480

76

kelimesi de karlkl and imek, anlamak

486

anlamlarnda Osmanlcada

kullanlmtr. Muahede kelimesi tek bana Osmanlcada kullanld gibi farkl terkipler oluturularak da kullanlmtr: Muahede-i b-taraf, Muhede-i ittifkiyye, Muhede-i ticr gibi. Mufiyyet ( o.i.) : Af fiilinden tretilmi bir ism-i meful mensub bir kelimedir. Kelimenin sonuna te getirilerek yapay mastara dntrmtr. Osmanlcada; Affedilmi olma, baklk,
487

(lugat muvellide Trklerin yapt bir

488

Arapa kelimedir) Affedilmi olma; istisna, imtiyaz Osmanllar yapt Arapa bir kelimedir.

anlamnda kullanlmtr.

Muallaka ( o.i.) : Alike fiilinin Tefil kalbndan ism-i Mefuludur. Arapada; Asl olmak, yapmak, tutunmak,
489

taklmak

kalmak,

kendini

kurtaramamak anlamlarna gelmektedir.

Muallaka ise, asklar, henz karar

verilmemi olanlar, yafta, afi, ilan levhas gibi anlamlarda kullanlmaktadr. Terim olarak ise slamdan nce Arap airlerinin beenilip Kabe duvarna aslm olan mehur kasideleri anlamnda kullanlmaktadr. Osmanlcada; hallolunmam, srncemede kalan iler
490

iin de bu kelime kullanlrd ve hala daha gnmz

Trkesinde kullanlmaktadr. Muayyeniyet ( o.i.): Ayenne fiilinin ism-i Mefulundan (Muayyen). Arapa dil kurallarna gre tretilmi tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Bellilik, belirlilik
491

anlamna gelmektedir.

Muhtatab ( o.i.): Hatabe fiilinin trevlerindendir. Arapada; Odun toplamak anlamna gelmektedir. Osmanlcada; Baltalk Muhtatab kelimesi, Osmanllarn tasarrufu olan bir kelimedir. Muhtriyet ( o.i.): Osmanllarn muhtr kelimesinden yaptklar bir Arapa kelimedir. Muhtr kelimesi Arapada; seenei, alternatifi olan
493 492

anlamna gelen

486 487

Develliolu, a.g.e. 784. Develliolu, a.g.e. 784. 488 Sami, a.g.e. 1367. 489 bn Manzr, a.g.e. X, 261 490 Develliolu, a.g.e. 785. 491 Develliolu, a.g.e. 76. 492 Develliolu, a.g.e. 77. 493 Mutal, a.g.e. 254.

77

anlamna gelmektedir. Osmanlcada muhtriyet szc; muhtarlk, erkinlik, iradesi ve iradesi kendi elinde olma, kendi kendine hareket edebilme, zerklik
494

anlamlarna gelmektedir. Bu kelimenin kk Arapa olmasna ramen tamamen Osmanllarn tasarrufu olan bir kelimedir Muteberiyyet ( o.i.) : Muteber kelimesi; abere fiilinin iftial kalbndan ism-i mefuludur. Arapa dilinin kurallarna uygun bir ekilde sonuna nisbet yas getirilerek ism-i mensub yaplmtr. Yine Arapa kurarlarla uygun bir ekilde sonuna te eklenerek yapay mastar yaplmtr. Osmanlcada; gvenirlik, salamlk, yrrlkte olma, geerlilik
495

gibi manalarda kullanlmtr. Bu kelime,

Arapada bulunmayp Osmanllarn bir tasarrufu olarak Arapann kurallarna gre yaplm bir kelimedir. Mutfak ( o.i.): Arapada; matbah kelimesinden galat olarak yaplm bir kelimedir. Osmanlcada; yemek piirilen yer; yiyecekleri hazrlama sanat,a odas
496

manalarna gelmektedir. Arapada bu kelimenin tam karl; matbahdr.

Grld gibi bu szck Osmanlcaya geerken bir ses kaymasna uram (a), (u)ya; (b) de(f)ye dnmtr. Mdrir ( o.s.) : Arapada kullanlmayan Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. dare eden, bakan
497

anlamnda kullanlmtr. Bu kelimenin karl

olarak Arapada daha ok mdir kullanlmaktadr. Mnekkid ( o.i.) : Nakade fiilinin tefil kalbndan ism-i failidir. Osmanlcada; Tenkiti, eletirici
498

anlamlarna gelmektedir. Eletiri iin Araplar

nakd veya intikad derken, Trkler, tenkid kelimesini kullandlar. Arapadaki nakkt (tenkiti) karl olarak Osmanlcada mnekkid kullanlrd. Bu kelime bir ekle tenkiti haline getirilmi sonra da eletirici kelimesi retilmitir. Mstakille ( o.s.) : Kelle fiilin istifal kalbndan ism-i failidir. Mustakll kelimesinin mennesidir. Arapada; azlk, nemsiz miktarda olma,

Mutal, a.g.e 805. Develliolu, a.g.e. 818. 496 Doan, a.g.e. 798 497 Develliolu, a.g.e. 847. 498 Develliolu, a.g.e. 868.
495

494

78

yetersizlik, ihtiya

499

gibi anlamlara gelmektedir. Osmanlcada bu anlamlarn

dnda; bamsz, tek bana, kendi kendine gibi yeni anlamlar kazanmtr. Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Mstemlek mefuludur. (o.s.):Meleke Satn alnm
500

fiilinin mlkve

stifal

kalbndan

ism-i

Osmanlcaa;

mustamert,

manalaryle

kullanlyorsa da Arapada mlk maddesi istifal babndan gelmediinden bu dahi istimlk gibi galat ve esasszdr.
501

manalarnda kulanlmtr. Ancak bu kelime

gnmz kullanmnda anlam genilemesine urayarak smrge topra, smrlen yer anlamnda da kullanlmaktadr. Bu kelimenin gnlk Arapadaki karl; mstameredir. Bu kelime Arapa gramer kurallarna uygun bir ekilde tretilmi olmasna ramen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Mkilat ( o.i.) : ekele fiilinin ifal kalbndan ism-i mefulunun mennesinin ouludur. Glkler, zorluklar
502

anlamna gelmektedir. Bu kelime

Arapa dil kurallarna gre tretilmi olmasna ramen Osmanlcann tasarrufu olan yapma kelimedir. Arapada mkil kelimesinin oulu olarak Mekil kullanlmaktadr. Nailiyyet ( o.i.):Nle fiilinin ism-i failinden tretilmi bir mensub isimdir. Kelimenin sonuna te eklenerek Arapa dili kurallarna uygun bir ekilde yapay mastar yaplmtr. Ancak Osmanlcada yazm yuvarlak te eklinde deildir. Osmanlcada; murada erme, ele geirme
503

anlamlarnda kullanlmtr. Nailiyyet

kelimesi Arapa dil kurallarna gre tretilmi Osmanlcann tasarrufu olan yapma kelimelerdendir. Nezaket ( o.i.): Nezeke fiil kknden Arapa dil kurallarna gre yaplm bir isimdir. Osmanlcada; naziklik, zayflk, incelik, terbiye, ehemmiyet
504

gibi anlamlara gelmektedir. Osmanllarn trettii yapma kelimelerdendir. Ayrca Nezaket kelimesi Osmanlcada; bayan ad olarak da kullanlmtr.

Mutal, a.g.e 723. Sami, a.g.e. 1340. 501 Develliolu, a.g.e. 894. 502 Develliolu, a.g.e. 902. 503 Develliolu, a.g.e. 957. 504 Develliolu, a.g.e. 92.
500

499

79

Nsfet ( o.i.) : Nesefe fiilinden tretilmi bir mastar olan nsf kelimesine Arapa kaideye aykr bir ekilde Osmanllar tarafndan tretilmi bir kelimedir. Yarmlk Nsfiyyet tir. Nisviyyet ( o.i.) :Arapada; kadn anlamna gelen nisa kelimesinin Arapa gramer kurallarna uydurularak Osmanllar tarafndan tretilmi ve tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Kadnlk anlamda bir kullanm Arapada yoktur. Noksaniyyet ( o.i.) : Nakasa kelimesinin trevlerinden olan bir mensub isimdir. Kelimenin
507 506 505

anlamna gelmektedir. Arapada bu szcn karl

anlamna gelmektedir. Bu

sonundaki

te

eki onu

mastarlatrmtr.

Osmamlcada; eksiklik

anlamna gelmektedir. Osmanlcann tasarrufu olan ve

Arapada kullanlmayan yapma kelimelerdendir. Radiyye ( o.i.) : Raade fiilinin mastarndan tretilmi bir ism-i mensubtur. Raade fiili; gk grlemesi, korkutmak
508

gibi anlamlara gelmektedir.

Er-raadu ismi ise; bulutlar srkleyen bir melek ismi olarak klasik szlklerde gemektedir. Radiyye kelimesi Osmanlcada; Torpil
509

anlamnda kullanlmtr.

Kelimenin kk Arapa olmasna ramen bu kelime tamamen Osmanlcann tasarrufudur. Rhiyt ( o.i.) : Ziya Gkalpin Arapa dili kurallarna gre trettii bir kelimedir. Bu yntemle Osmanlcada pek ok kelime tretilmitir. Osmanlcada bu kelime; psikoloji
510

anlamnda kullanlmtr. Arapa anlam ise; ruh ile ilgili,

ruha dair dir. Arapada psikoloji yerine; nefsiyye kelimesi kullanlmaktadr. Rshiyyet ( o.i.) : Resehe kelimesinin trevlerinden olan mensub bir isimdir. Osmanllar kelimenin sonuna te getirerek Arapa dili kurallarna
511

uydurarak kelimeyi mastarlatrmlardr. Osmanlcada bu szck; Salamlk maharet, meleke, hazakat, incelik
505 506

gibi anlamlara gelmektedir.

Develliolu, a.g.e. 997. Develliolu, a.g.e. 996. 507 Develliolu, a.g.e. 1009. 508 El-Ferhid, a.g.e. II, 35 509 Develliolu, a.g.e. 1045. 510 Develliolu, a.g.e. 1077. 511 Develliolu, a.g.e. 1082.

80

Sailiyyet ( o.i.) : Sail szc; Sle fiilinden tretilmi bir ism-i faildir. Sil kelimesinin sonuna nisbet yas eklenerek ism-i mensub yaplmtr. Arapa gramer kurallarna uygun bir ekilde sonuna te eklenerek mastar haline dntrlmtr. Tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Akclk, akan eyler hali, dilencilik Salahiyyet
512

gibi anlamlara gelmektedir. fiil kknden tretilmi bir ism-i

( o.i.):Salaha

mensubdur. Osmanllar kelimeyi Arapa dili kurallarna uygun bir ekilde sonuna te getirilerek mastarlatrlmlardr. Yetki, bir ie karmaya veya vazife icab bir i yapmaya, bir harekette bulunmaya hakk olma
513

anlamlarna gelen Salahiyet

kelimesine eski Arapa szlklerde rastlamyoruz. Ancak modern szlklerde gemektedir. salahiyyet kelimesi tamamen Osmanllarn rettii bir kelimedir. Gnmz Trkesinde yetki ile birlikte salahiyat kelimesi hala kullanlmaktadr. Sniye ( o.i.) : Sani kelimesinin mennesidir. Dakikann altmta biri, yarbaylk derecesinde mlki bir rtbe. Bu anlamlarnn dnda Osmanlcada kadn olarak da kullanlm ve gnmzde de kullanlmaktadr. Sebebiyyet ( o.i.):Sebeb kelimesi Arapadaki; sebebe fiil kknden tretilmi bir mastardr. Sebeb kelimesinin sonuna nisbet yas eklenerek ism-i mensub yaplm ve bu ekilde Arapa kaideye uydurulmutur. Sonra yine Arapa dili kurallarna uygun bir ekilde sonuna te getirilerek mastar yaplmtr. Osmanlcada; Sebep olma, cb ettirme, bir eyin vuk ve husln icab ve intac edecek hal
514

anlamlarndadr. Arapada sebebiyet kelimesinin karl olarak

tesbb kullanlmaktadr. Sedr ( o.i.) : Kamamak, armak, hayret etmek

515

anlamlarna gelen

Sedire fiilinden tretilmi bir ism-i mefuldur. Tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Odann en yukar tarafnda stne minder veyastk koymaya mahsus kerevet, st minderli ve ilteli kerevet
516

anlamlarna gelmektedir.

Develliolu, a.g.e. 1096. Develliolu, a.g.e. 1099. 514 Sami, a.g.e. 704. 515 Mutal, a.g.e. 382. 516 Sami, a.g.e. 713.
513

512

81

Semi ( o.s.) : Semie fiilinden tretilmi bir isimdir. Kelimenin sonundaki i mensubiyet, aitlik isidir. Sema mensup, hibir kaideye bal kalmadan, iitilerek renilen, Trk (Anadolu), halk iirinde bir formenin ad, Trk mziindeki iki basit uslden biri ve nim sofyandan sonra en k anlamlarnda kullanlmtr. Sknet ( o.i.): Mastara ti mastariyye ilhakna hacet olmadndan, Arapa
519 517

olmayp

Osmanllarn

uydurduu

bir

kelimedir.

518

Osmanlcada;

Durgunluk, rkd, (durulma), sy; rm (dinlnme), rahat; dinme, durma, azalma anlamlarna gelmektedir. Grld gibi szcn kk Arapa olmasna ramen Arapa dil kurallarna aykr bir ekilde Osmanllarn uydurduu bir kelimedir. ariyye ( o.i.) : Arapada; ar isim kkl kelimeye nisbet yas eklenerek tretilmi bir mensub isimdir. Bu kelimenin manas; kla mensup, klla ilgilidir. Osmanlcada ise; ehriye, orbalk makarna
520

anlamna gelmektedir.

Makarann kl gibi ince olmasndan kinaye olarak bu ad verilmitir. Byle bir anlamda Arapada kullanlmamaktadr. Bu kelime Osmanlcada anlam kaymasna uramtr. ebbet ( o.i.) : ebb kelimesinden uydurma bir ekilde yaplmtr. Genlik, tazelik, civanlk
521

anlamlarna gelmektedir. Bu kelimenin Arapa

karl; ebibe veya ebbdr. Osmanllarn tasarrufudur. eriyye Vekleti : er kelimesine nisbet yas eklenerek tretilmi bir mensub isimdir. Anlam olarak; erata ait, eratla ilgili anlamlarna gelmektedir. vekalet kelimesi Vekele kelimesinden tretilmi bir mastardr. Temsilcilik, vekillik, ynetim, idare; ajans; han, kervansaray
522

anlamlarna

gelmektedir. Osmanlcada; Byk Millet Meclisi icra vekillerine dair kanunla tekil

517 518

Develliolu, a.g.e. 1120. Sami, a.g.e. 730. 519 Sami, a.g.e. 730. 520 Develliolu, a.g.e. 1172. 521 Develliolu, a.g.e. 1175. 522 Mutal, a.g.e. 1009.

82

olunan veklet

523

anlamndadr. Daha sonra kaldrlarak yerine Diyanet leri

reislii makam tahsis olunmutur. Bu terkip Osmanllara mahsus bir kullanmdr. eyiyyet ( o.i.):ey kelimesinden tretilmi bir ism-i mensubdur. Osmanlcada anlam olarak; nesnellik, Objektiflik
524

anlamlarnda kullanlmtr.

Tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Byle bir kullanm Arapada yoktur. kraniyyet ( o.i.) : ukraniyye kelimesiekere (teekkr etmek) fiilinin mastarndan tretilmi bir ism-i mensubdur. Arapa dil kurallarna uygun bir ekilde kelimenin sonuna te getirilerek yapma mastar yaplmtr. Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Osmanlcada; kranlk anlamna gelmektedir. Tahadds ( o.i.) : Hadese fiilinin trevlerindendir. Sezgi, yok iken ortaya kma, meydana karma
525

anlamlarna

gelmektedir.

Osmanllarn

Arapaya kazandrdklar bir kelimedir. Tahattur ( o.i.) : Hatere fiilinin tefeul kalbndan mastardr. Arapada; almla aka satarak yrmek; salnmak; bahse girmek
526

anlamlarna

gelmektedir. Osmanlcada; Hatrlama, hatra getirme, unutulduktan sonra hatrlanan ey manalaryla kullanlyorsa da Arapada manalar bsbtn baka olduundan yanltr.
527

manalarnda Osmanlcada kullanlmtr. Grld gibi Arapadaki

gerek anlamnn Trkedekiyle hibir ilgisi yoktur. Kelimenin kk Arapa olmasna ramen Osmanllarn Arapa dili kurallarna uydurarak trettikleri bir isimdir. Tahkiye ( o.i.) : Hak (hikye etmek) kelimesinden tretilmi tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Osmanlcada; hikaye etme, anlatma
528

gibi anlamlara gelmektedir.

Tahsst ( o.i.) : Tahassese mezid rubai fiilinin mastar olan tahsis kelimesinin ouludur. denek, bir daire veya kimse iin ayrlm para
523 524 529

Develliolu, a.g.e. 1187. Develliolu, a.g.e. 1192. 525 Develliolu, a.g.e. 1214. 526 Mutal, a.g.e. 234. 527 Sami, a.g.e. 388. 528 Develliolu, a.g.e. 1219.

83

anlamlarnda Osmanlcada kullanlmtr. Kelime Arapa dili kurallarna gre oul olmasna ramen Osmanlcada tekil anlamda kullanlmtr. Takbt ( o.i.) : Tkb kelimesinin ouludur. Tkb kelimesi, Akabe fiilinin tefil babndan mastardr. Arkasna dme, arkasndan gitme, kovalama
530 531

gibi anlamlar vardr. Takbt ise; Osmanlcada kovuturma

anlamnda kullanlmtr. Kelime Arapada oul olmasna ramen tekil anlamnda kullanlmtr. Yeni bir anlam ve -kk Arapa olmasna ramen- yeni bir kelime Osmanllar tarafndan retilmitir. Tayyare ( a.i.) : Bu kelimeyi Eitimci ve air Fazl Ahmet Ayka (1884 -1967) Arapa tra (umak) kknden tretmitir.
532

tir kelimesinin fele

533

mubalaa veznine sokulmasyla elde edilitir. Arapa karl olarak ok uan anlamndadr. Ancak Osmanlcada; Uak, havadan beleten gelen para

anlamnda kullanlmtr. Daha sonra bu kelime Araplar tarafndan da kullanlmaya balamtr. Geri bugn kimi Araplar Tayyre yerine tira kelimesini kullanmaktadrlar. Tebdl ( o.i.) : Bedel kelimesinin tefaul kalbndan mastardr. Osmanlcada; birbirine bedel olma, birbirinin yerini tutma, deime
534

gibi

anlamlarda kullanlmtr. Bu kelime Arapa dili kurallarna uygun bir ekilde tretilmi tamamen Osmanlcann tasarrufu olan bir kelimedir. Tebdr ( o.i.):Tebadere slasi mezid humasi fiilinin mastardr. Bedere fiil kknden tretilmitir. Osmanlcada anszn akla gelme, iki airin
535

birbirinden habersiz olarak ayn iiri sylemesi Arapa karl tevrd dr.

anlamndadr. Bu kelimenin

529 530

Develliolu, a.g.e. 1222. Develliolu, a.g.e. 583. 531 Develliolu, a.g.e. 1227. 532 Geofrey Lewis, a.g.m. 322. 533 Develliolu, a.g.e. 1247. 534 Develliolu, a.g.e. 1251. 535 Develliolu, a.g.e. 1251.

84

Tebellr ( o.i.) : Tebellere sulasi mezid humasi fiilinin mastardr. Osmanllarn tasarrufu olan bir kelimedir. Osmanlcada; Billurlama kullanlmtr. Byle bir kullanm Arapada yoktur. Teberrut ( o.i.): Teberraa sulasi mezid humasi fiilinin mastar olan teberru kelimesinin ouludur. stn gelmek, kabiliyetli olmak
538 537 536

anlamnda

anlamlarna gelen Berea fiil kknden tretilmitir. Teberru kelimesi Osmanlcada; ba, affetrme, balama anlamlarndadr. Arapada bu

kelimenin muadili idare kelimesidir. Kelimenin kk Arapa olmasna ramen ve Arapa dil kurallarna uygun bir ekilde tretilmesine ramen Osmanllarn tasarrufu olan bir kelimedir. Tedfn (o.i.) : Deffene slasi mezid rubai fiilinin mastardr. Bu
539

kelimenin kk defnetmek, gmmek, saklamak

anlamlarna gelen Defene

540

fiilidir. Tedfn kelimesini defn manasyla kullananlar var ise de defn zaten muted olup tefil kalbndan asla gelmediinden galattr kullanlmamaldr. Osmanlcada; defnetme, gmme
541

anlamlarna gelmektedir. Kelimenin kk

Arapa olmasna ramen Osmanllarn Arapa kaideye uydurarak yaptklar bir kelimedir. Byle bir kullanm Arapada yoktur. Tekabd ( o.i.) : Kebede fiilinin tefaul kalbndan mastardr. Fiil olarak Yklmak,
543 544

harap

olmak, ise;

sertlemek,

katlamak et,

542

gibi

anlamlara kat, sert

gelmektedir.

sim olarak

karndaki siyah Bir organn

karacier,

anlamlarndadr.

Osmanlcada;

kebedlemesi (harap

olmas),

karacierlemesi yapma kelimedir.

anlamna gelmektedir. Bu kelime Osmanllarn uydurduu bir

Develliolu, a.g.e. 1253. Mutal, a.g.e. 50. 538 Develliolu, a.g.e. 1253. 539 Topalolu, Bekir Kahraman, Hayrettin, a.g.e. 104. 540 Sami, a.g.e. 391. 541 Develliolu, a.g.e. 1262. 542 Mutal, a.g.e. 746. 543 bn Manzr, a.g.e. III, 374 544 Develliolu, a.g.e. 1278.
537

536

85

Tekeyls ( o.i.):Yemeklerin mide ve barsaklarda ezilerek lenf damarlar tarafndan emilmeye elverili bir hale gelmesi
545

anlamna gelmektedir.

Batda tp alannda ortaya kan yeni terimleri Osmanllar olduu gibi kullanmamlardr. Ya Arapadan ya da Farsadan kelime retme yoluna gitmilerdir. Bu szck de bu tr szcklerdendir. Tekke ( o.i.):Eski zamanda tarikata bal olan kiilerin toplanp ayin yaptklar yer, dergh, tarikattan olanlarn barmndklar ibadet ve tren yaptklar yer; ayn yol ya da alkanlktaki insanlarn toplanp oturduklar yer, isiz gsz kimselerin buluup sndklar ye; esrar iilen st kapal yer
546

anlamlarnda

Osmanlcada kullanlmtr. Bu szck Arapadaki; tekiyye kelimesinden galattr. Temehhr ( o.i.):Osmanllar Arapadaki; Mehere fiilini tefeul kalbna sokarak bu kelimeyi elde etmilerdir. Nitekim bu szck; mehere fiilinin tefeul kalbndan mastardr. Maharet kelimesinden tretilmitir. Mahir olma, yetenekli, becerikli olma
547

anlamlarnda Osmanlcada kullanlmtr.

Temenn ( o.i.) : Arapa dili kurallarna aykr bir ekilde tretilmi bir kelimedir. Temenni kelimesi bozularak yaplmtr. Temenn kelimesi Osmanlcada el ile selam verme
548

anlamndadr.

Temevvt ( o.i.) : Mate fiilinin Tefal kalbndan mastardr. Osmanlcada; bir organn ilevini yok etmesi, ryp l hale gelmesi
549

anlamndadr. Bu kelime Arapada bulunmayp Osmanlcann bir tasarrufu olarak Arapann kurallarna gre yaplm bir kelimedir. Tenkd ( o.i.): Osmanllar; Nekade fiilinin tefl babndan bu kelimeyi tretmilerdir. Arapada nakd maddesi tefl babndan gelmediinden bunun yerine intikd ve tenkd kullanlrsa daha doru olur. Osmanlcada; bir konuya ait bir yazy veya eseri deer bakmndan gzden geirme, eletirme kullanlmtr.
550

manalarnda

Develliolu, a.g.e. 1279. Parlatr, a.g.e. II, 2172. 547 Develliolu, a.g.e. 1287. 548 Develliolu, a.g.e. 1287. 549 Develliolu, a.g.e. 1288. 550 Develliolu, a.g.e. 1296.
546

545

86

Tensb

(o.i.): Nasebe

fiilinin tefl kalbndan

551

mastardr.

Osmanlcada; mnasip, gre, uygun bulma

anlamlarnda kullanlmtr.

Arapada bulunmayp Osmanlcann bir tasarrufu olarak Arapann kurallarna gre yaplm bir kelimedir. Terzl (o.i.): Rezele slasi mezid rubai fiilinin mastardr.
552

Osmanlcada; rezil etme, rezil edilme

anlamlarnda kullanlmtr. Osmanllarn

Arapa kaideye uygun bir ekilde uydurduu bir kelimedir. Tesmm ( o.i.) : Oras, orada anlamlarna gelen semme kelimesinin mastardr. Osmanlcada; mafsallarn yzlerini birbirinden ayrma ii, bir uzvu mafsal yerinden kesip atmak
553

anlamna gelmektedir. Osmanllarn Arapa gramer

kurallarna uydurarak trettikleri bir kelimedir. Byle bir kullanm Arapada yoktur. Tesr ( o.i.) : Surat kelimesinden tretilmitir. Osmanlcada; hzlandrma, hzlandrlma, abuklatrma
554

anlamlarnda

kullanlmtr.

Osmanllarn Arapa gramer kurallarna uydurarak trettikleri bir kelimedir. Byle bir kullanm Arapada yoktur. Tesrr ( o.i.):Osmanllarn Arapadaki surur kelimesinden trettikleri bir kelimedir. Sevindirme, sevindirilme kullanm Arapada yoktur. Umumiyet ( o.i.):Osmanlcada; Umumilik, bir eyin herkese ait olmas, genellik
556 555

gibi anlamlara gelmektedir. Byle bir

anlamlarnda kullanlmtr. Umum kelimesi mastar olduu

halde Osmanlcada ikinci defa mastar yaplarak Umumiyyete dnmtr. Byle bir kullanm Osmanllara mahsustur. nsiyyet ( o.i.): Osmanlcada alkanlk, ahbaplk, arkadalk
557

anlamlarnda kullanlmtr. Zaten mastar iine alan bu kelime yet edat mastariyye ilavesiyle teekkl etmi esassz ve yanl bir szdr. Arapada asla byle bir sz kullanlmaz. Arapada; ns veya lfet szleri bunun manasn ifadeye yeter.
551 552

Develliolu, a.g.e. 1297. Develliolu, a.g.e. 1307. 553 Develliolu, a.g.e. 1312. 554 Develliolu, a.g.e. 1313. 555 Develliolu, a.g.e. 1313. 556 Develliolu, a.g.e. 1348. 557 Develliolu, a.g.e. 1357.

87

Grld gibi kelimenin kk Arapa olmasna ramen Osmanllarn rettii kelimelerdendir. Arapa dili kurallarna aykr bir ekilde tretilmitir. Utme ( o.i.): Utm kelimesinden yaplmtr. Arapada; Yabani zeytin aac
558

anlamna gelmektedir. Utme ise zeytinimsi meyve

559

anlamndadr. Byle

bir kullanm Arapada yoktur. Uzeyvat ( o.i.) : Uzvun kelimesinin fuaylun kalbna sokulmas ile elde edilmi bir oul isimdir. Bu kalb tasir (kltme) kalbdr. Uzeyve kelimesinin ouludur. Uzuvcuklar, kk uzuvlar
560

anlamna gelmektedir. Bu

kelime Arapada yer almayan Osmanlcann bir tasarrufu olarak Arapa dil kurallarna gre tretilmi bir kelimedir. Vl ( a.i.) : Veliye kelimesinin ism-i failidir. Bir vilayeti idare eden en byk memur
561

anlamndadr. Osmanlcada eitli idari birimlerin aldklar

isimlerin hemen hemen hepsi Arapadr. Vl kelimesi de bunlardan bir tanesidir. Kelimeler bugnk anlamlarn ve kullanmlarn Osmanl dneminde kazanmtr. Vl kelimesi de Modern Arapadaki yerel ynetim birimi anlamn nceden tamyordu. Bu kelime bu anlam Osmanl dneminde kazanmtr. Validiyyet ( o.i.) : Annelik ve babalk vasf
562

anlamna gelmektedir.

Kelimenin kk Arapa olmasna ramen bu kelime Osmanlcann rettii bir kelimedir. Vridt ( o.i.):Verede kelimesinin ism-i failinden yaplmtr. Varide kelimesinin ouludur. Osmanlcada; Gelir (yllk, aylk), hatra gelen, ie doan eyler
563

anlamna gelmektedir. Osmanlcada; ayrca eyh Bedreddinin bir

eserinin addr. Tamamen Osmanllarn uydurduu kelimelerdendir. Vatan ( a.i.) : Vatan kelimesi; Doum veya ikamet yeri, vatan, yurt, memleket
564

anlamlarna gelen klasik bir Arapa szln Trkeletirilmi eklidir.

Mutal, a.g.e. 548. Develliolu, a.g.e. 1352. 560 Develliolu, a.g.e. 1352. 561 Mutal, a.g.e. 1014. 562 Develliolu, a.g.e. 1366 563 Develliolu, a.g.e. 1367. 564 Mutal, a.g.e. 992.
559

558

88

Klasik Arapa kullanmda anlam; ev,

memleket, ait olunan yredir. Modern

565

Arapadaki anlamn Osmanlnn etkisiyle kazanmtr. Vazaht

(o.i.) : Vazehe kelimesinden tretilmitir. Vezah

566

kelimesi de; ak beyaz, parlak ak, aikr, ayan beyan gibi anlamlar vardr.

Vezahat kelimesi ise vazihlik, aklk anlamlarndadr. Byle bir kullanm Arapada yoktur Veldet ( o.i.) : Arapadaki Vildet kelimesinden bozma Osmanlca bir kelimedir. Viladet kelimesinin Arapadaki anlam; dourmadr. kelimesi ise Osmanlcada doma anlamna gelmektedir. Velad (o.i.) : Arapadaki viladi
568 567

Veladet

kelimesinden

bozmadr.

Osmanlcada bu kelime anadan doma Arapada yoktur.

anlamna gelmektedir. Byle bir kullanm

Zbit ( a.i.): Zabete fiilinin ismi failidir. Arapada; Bir eyi zabteden, elinde tutan ve skca yakalayan kiidir. dediinin yaptran, subay
570 569

Osmanlcada; Tuttuunu koparan,

manalarnda kullanlmtr. Z3abit terimi, Osmanlcada

571

daha XVII. yzylda yaygn kullanma girmiti. Vakainamelerde de bu kelimeye rastlanr- rnein, Muharabeleri anlatrken zabitlerden bahsederler.

Zafiyyet ( o.i.) : Zafiyye kelimesi Zaafe fiilinden Arapa dili kurallarna uygun bir ekilde tretilmi bir mesub isimdir. Bu ism-i mensub kelimenin sonuna yine Arapa dil kurallarna uygun bir ekilde te getirilerek yapma mastar yaplmtr. Ancak Arapada bu te yuvarlaktr. Bu kelime Osmanlcada; Zayflk, gszlk, dermanszlk
572

anlamlarnda kullanlmtr.

Lewis, a.g.e. 328-329. el-Ferid, a.g.e. 266. 567 Mutal, a.g.e. 1010. 568 Develliolu, a.g.e. 1376. 569 Mutal, a.g.e. 498. 570 Develliolu, a.g.e. 1398. 571 Bernard Lewis, a.g.m., L. Carl Brown, mparatorluk Miras, 309. (Haz: Elin Gen) 572 Develliolu, a.g.e. 1400.
566

565

89

SONU Osmanlca Trke bata olmak zere Arapa ve Farsa birok kelime, ekil ve kaideleri iine alan bir dildir. Osmanlcada pek ok Arapa kelime kullanlmtr. Bunlarn byk bir ksm umumiyetle isim ve sfatlardr. Osmanlcada Arapa isimlerin her cinsi kullanlmtr. Bunlar da on iki eittir; isim, mastar, ism-i fail, ism-i Meful, sfat- Mebbeke, ism-i Tafdil, mubalaal fail, ism-i zaman, ism-i Mekan, ism-i alet, ism-i mensub, ism-i tasr. sim durumunda olan mastarlarn yalnz asl olan deil, her eit ve ekilleri Osmanlcada kullanlmtr. Ancak Osmanlcada Arapa fiiller ekil olarak deil anlam olarak yer almamtr. Laubli, laedri gibi Arapada fiil olan kelimeler, Osmanlcada Arapa fiil anlamyla kullanlmamtr. Bu tr kelimeler Osmanlcada isimlemitir. Bu tespitler dnda aratrmamzda ulatmz sonular ana balk altnda inceleyeceiz: A- Anlam deiikliine uram kelimeler: 1)Arapadan Osmanlcaya gecen bir takm kelimelerde anlam kaymalar olmutur: Hle ,/ ayy/ , afak/ , itbr/ , ba/ , kyfet/, misafir/ gibi. 2) Osmanllarn Arapadan aldklar kelimelerin bir ksmnda anlam

daralmas olmutur:Ceza/ , arap / , mR / gibi. 3) Arapadan Osmanlcaya geen kelimelerin bir ksmnda kelimenin

ierdii anlamn kapsam genilemi, baka bir deyile anlam genilemesi olmutur: Maden/ ,Arefe/ , Kime/ , kann/ , afet/ gibi. 4) Arapadan Osmanlcaya geen bir takm kelimeler Osmanlcada orijinal anlamlaryla kullanlmtr. zellikle Dini literatr de kullanlan kelimeler bu kabildendir: Allah/ , Cehennem/ , Cennet/ , Melek/ , nafaka/, Bidat/ gibi. 5) Arapada oul olduklar halde Osmanlcada baz kelimeler tekil anlamlaryla kullanlmtr: Ukala/ , ulema/ , vukuat/ , evliya/ gibi.

90

B- Osmanlcada kullanlan Arapa kelimelerin yaps: 1) simler: Arapada isimler camid ve mutak olarak ikiye ayrlmaktadr. Camid isimlerin kk bir ksm Osmanlcada kullanlmtr. Osmanlcada daha ok tretilmi (mtak) isimler kullanlmtr: 1) sim Tamlamalar Osmanlcada Arapa tamlamalar fazla kullanlmamtr. Ancak Arapa yaplan izafet terkiplerinde her iki kelimenin de Arapa olmas artna uyulur: , , gibi. 2) Mastarlar: Arapadaki mastarlarn byk bir ksm Osmanlcada kullanlmtr. Bu mastarlar iki grupta ele alabiliriz: a- Asl Mastarlar harfli yaln fiillerin mastarlar ek alm drtl, beli, altl fiillerin mastarlar Osmanlcada kullanlmtr: , , , , , , gibi. b- Yapma Mastarlar Arapa kaideye gre ism-i mensub ismin sonuna yuvarlak te getirilerek yaplan mastarlardr: , , , gibi. c- Aslnda mastar olduklar halde -Arapa kurallarna aykr bir ekildeOsmanlcada ikinci kez mastar yaplarak kullanlan kelimeler vardr: , ,gibi. 3) sm-i Filler: Trkedeki -en, -an sfat fiil karlk olan ism-i fail, hades ve huds (sonradan ortaya kma, meydena gelme) manalar tayan, yani istenildii zaman ortaya karlan, yaplan, istenildii zaman braklan hareket, i, oluu gsteren fiillerden yaplr. Osmanlcada; slasi, rubai, humasi, sdasi fiillerin bir kismnn ism-i failleri Osmanlcada kullanlmtr: , , , ,, gibi.

91

4) sm-i Mefuller: sm-i fail gibi fiilden tretilmi sfatlardandr. sm-i meful; fiilin ifade ettii i ve harekete maruz kalan kimse veya nesneyi gsteren ve onun sfat olan kelimedir. Arapa ism-i mefullerin Trkedeki karlklar (edilgen) fiillerden an, en; -m, -mi; (-mi olan, -m olan) eklerinin eklenmesiyle yapla kelimelerdir. Osmanlcada; slasi ve zaid fiillerin byk bir ksmnn ism-i mefulleri kullanlmtr: ,, gibi. 6) sm-i Tafdl: Vasf anlamnn bir kimse veya nesnede brne veya brlerine nisbetle daha ok yahut en ok olduunu bildiren sfatlardr. Trkede nisb fazlalk sfatlardan nce daha, daha ok, mutlak fazlalk ise en zarflar getirilmek suretiyle anlatlr. Osmanlcada bazen tamlamalar iinde bazen tek bana ism-i tafdller kullanlmtr: , gibi. 7) Mubalaal Failler: Arapada okluk, mubalaa manas ifade eden isimlerdir. Osmanlcada mubalaa siasnn en ok faal vezni kullanlmtr: , gibi. 8) sm-i Zaman ve sm-i Mekan: Arapada zaman ve yer bildiren

isimlerdir. Osmanlcada; ism-i zaman ve ism-i mekan ismlerinin mefil ve mefal vezinleri yani kyasi olanlar kullanlr. sm-i zaman ve ism-i mekan isimleri Osmanlcada fazla kullanlmamtr: , gibi. 9) sm-i Mensb: Bunlar aidiyet ve nisbet isimleridir. Dier kelime eitleri gibi vezinleri yoktur. Aslnda Arapada nisbet eki -iyyun eklinde olup y harfi eddelidir. Fakat trkede bugn tek yli ekil kullanlmaktadr: , gibi. Bunun dnda azda olsa ism-i tasir de Osmanlcada kullanlmtr. 12) Arapa kaidelere gre Osmanlcada tretilmi kelimeler:

Osmanlcada Arapa kaidelere gre Arapa olmayan birok kelime tretilmitir. Bu kelimelerin bir ksmnn kk Arapa, bir ksmnn Farsadr. Osmanllarn Arapa kklerden trettikleri yeni kelimelerin byk ounluu bugn modern Arapada da kullanlmaktadr: , ,gibi. Osmanllar, zellikle 19. yzylda ve 20.

92

yzyln balarnda klasik dilleri Arapa ve Farsay tpk Latinceden ve Yunancadan yararlanan batllar gibi yeni kelimeler retecek bir kaynak olarak kullanmlardr. Osmanllarn bu anlayla Arapadan yararlanarak rettikleri pek ok kelime giderek Araplarn sz daarcnda da yerlemeye balamtr. C Osmanlcaya geen kelimelerde syleyi deiiklikleri 1) Arapada uzun ve ksa olmak zere u alt vokal vardr: a, u, i (, , ). Fakat Trkede, Arapa kelimelerin vokalleri oaltlm, bu kelimelerin vokalleri de aa yukar Trkede olduu gibi dokuza karlmtr: vekil, mmkn, mfti gibi. 2) Trkede Arapa kelimelerin ksa vokalleri inceltilmitir; -a, eye, u, ye dnmtr. -mektep, meclis, mkilat gibi. Bu inceltme hadisesi ok geni lde yaplm byk bir deiikliktir. Arapa asll kelimelerde btn eler a, btn ler u idi. ve e bir Trkelemedir. 3) Bazen de Trke vokalleri ile beraber kelimenin ekli deitirilmitir: - misafir gibi. 4) Trke, Arapa kelime ve hece sonundaki b, c, d konsonantlar Trkede p, ,t eklinde sylemektedir: -edep, - kalp merep gibi. Btn bu neticeler nda unlar syleyebiliriz: Bir dilin baka dillerden etkilenmesi, o dillerden kelime almas onun orijinalliini bozmaz, yeter ki bu kelimeyi tarihi ve kltrel potasnda yourup eritebilsin. Bu noktada Fransz air Valerynin bir szn zikretmek yerinde olur: Aslan vcudu yedii hayvanlardan meydana gelir; ama aslan her zaman aslandr. Aslan sabah kahvaltsnda tavan yedii zaman kulaklar uzamaz. lende geyik yedii zaman boynuzlar kmaz. Osmanllar da bunu byk lde baarmlardr. Farsadan ve Arapadan kelimeler alarak Atalarndan miras kalan Trke kelime hazinesini geniletmilerdir. Arapadan aldklar kelimelerin birounu kendi kltrel ve tarihi potalarnda yourarak kendilerine mal etmilerdir.

93

Ancak baz Arapa kelimeler Arapadaki orijinal anlamlaryla kullanlmtr. Bunlar kendilerine gre youramamlar -bu kelimelerin bir ksm dini ierikli kelimeler olup bu kelimeler de anlamlarn byk lcde Kurandan almlardr. Bundan dolay bu kelimelerin anlam erevesi slam toplumlarnda ok az deiiklik gstermitir.- veya bu tr kelimelerin yerleebilmesi ve hazmedilmesi iin zamana ihtiyalar vard. Ancak bu tr kelimeler Trkenin bnyesini bozacak dzeyde deildi. Anlam olarak ta bu kelimeler Osmanlcaya ifade zenginlii kazandran unsurlard.

94 KAYNAKA AKN, mer Faruk, Divan Edebiyat, TDV slam Ansiklopedisi, Diyanet Vakf Yay., stanbul 1994. AHTER, Mustafa Efendi, Ahter Kebr, Osmanl Yaynevi, 1978, y.y. AKSAN Doan, Her Ynyle Dil, Ankara 2000. ANIL Zeynep Ayca, Asl Arapa Olup Trkeye Anlam Kaymasna Urayarak Gemi Kelimeler (Yksek Lisans Tezi), stanbul 2002. BANARLI, Nihat Sami, Trkenin Srlar, Kubbealt Neriyat, stanbul 2001. BLGL Erturul, Ahmet Cevdet Paann Kavaid-i Osmaniye Adl Eserindeki Dilbilgisi Terimleri, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, say: 540, Aralk 1996. CUBRN Mesd, er-Rid, Beyrut 1967. AKIR, Nafz, Arap Dilinin Trk Diline Etkisi, Uluda nivesitesi lahiyat Fakltesi (Lisans Tezi), Bursa 1984-1985. ANGA, Mahmut, Kuran- Kerm Lugat, stanbul 1991. OTUKSKEN, Yusuf, Trke zerine Denemeler ve Eletiriler, Trkede Ka Szck Var?, Hrriyet-Gsteri, Mays-Haziran 1999. http://www.wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=3233&start=30. DEMRAY, Kemal ve dier., Trk Dil Kurumu,Trke Szlk, Ankara 1974. DEVELLOLU Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara 1970. DLAAR, Agop, Devlet Dili Olarak Trke, Ankara 1962. DOAN D. Mehmet, Byk Trke Szlk, lke Yaynlar 2001, y.y. EBU HAYYAN, Muhammed b. Yusuf El- Endls, El-Bahrul-Muhit fit-Tefsir, Beyrut 1992. ECE, Hseyin K. slamn Temel Kavramlar, stanbul 2000. ERCILASUN. Ahmet Bican, On nc Yzyla Kadar Trk Dnyas, Byk Trk Klasikleri, tken-St Yaynlar, stanbul 1985. ERGN Muharrem, Osmanlca, Trk Dnyas El Kitab, s.A-23, Ankara 1992. ERGN Muharrem, Trk Dil Bilgisi, stanbul 1993. FERHD, Eb Abdurrahman el-Halil b. Ahmet, Ktabul-Ayn, Beyrut, t.y. FEYYM, Ahmet b. Muhammed b. Ali, el-Mubhl-Munr, Beyrut, t.y. FRZBD, Muhammed b. Yakp Kmsl-Muht, Beyrut 1995. HAMEV, Ykt b. Abdullah, Muceml- Buldn, Beyrut, t.y. BN MANZR, Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem b. Manzr el-Msr, Lisanl- Arap, Beyrut, t.y. KARA, Mehmet, Trkmen Trkesi ve Trkmen Edebiyat zerine Aratrmalar, Aka Yaynlar, Ankara 1998. KPRL, M. Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yaynevi 1980, y.y. KOMSYON, Osmanl Trkesi, Yeni Rehber Ansiklopedisi, stanbul 1994. KOMSYON, Osmanlca, Ana Britannica, Ana Yay., stanbul 1989. LEVEND, gh Srr, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, T.D.K. yaynlar, Ankara 1972.

95 LEWS Bernard, ada Arapann Siyasi Terminolojide Osmanl Miras L. Carl Brown, mparatorluk Miras, (Haz : Elin Gen) stanbul 2000. LEWS Bernard, The Emergence of Modern Turkey, Londra 1961. LEWS Geofrey, Dildeki Osmanl Miras L. Carl Brown, mparatorluk Miras, (Haz : Elin Gen) stanbul 2000. MENG Mine, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1995. ER-RZ Muhammed b. Eb Bekr b. Abdlkadir, Muhtarus-Shah, Beyrut 1995. MUTALI Serdar, Muceml-Arabyyul-Hads, stanbul 1995. ONAY Ahmet Talat, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, Ankara 1993. PALA skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Ankara 1995. SAM emseddin, Kms-i Trk, stanbul 2005. TETSE Andreas, Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat, stanbul 2002. TMURTA Faruk Kadri , Osmanl Trkesi Grameri, stanbul 1995. TOPALOLU, Bekir- KARAMAN, Hayrettin, Arapa- Trke Yeni Kamus, stanbul 1967. YAZIR, Mehmet Hamdi, Kurn-i Kerm Meli, stanbul t.y. YAZICI, Hseyin, Edevatu Rabtl- Cmeli Fil Lugatil- Arabiyye, stanbul 1998. YEN Abdullah, Yeni Lugat, stanbul 1992. YOLCU, smet, rnek Szlk, Ankara 1996. ZEMAHER, Ebul Kasm, Essul-bela, Beyrut 1979.