T.C. ULUDA NVERSTES LHYAT FAKLTES DERGS Cilt: 14, Say: 2, 2005 s.

147-160

73 Frka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarnda Frkalarn Tasnifine Etkisi

Kadir GMBEYAZ
Ara. Gr., U. . lhiyat Fakltesi

zet
Bu makale, Yahudlerin 71, Hristiyanlarn 72, Mslmanlarn 73 frkaya ayrlacan ve bu frkalardan yalnzca birinin kurtulup, dierlerinin Cehenneme gideceini haber veren 73 frka hadisinin zihinde uyandrd bir takm problemleri ele almakta; bunun yannda hadisin, mezhepler tarihi eserlerinin gerek biim gerekse de muhtevas ile yazarlarnn zihniyetleri zerindeki etkilerini irdelerken, bu eserlerin yazarlarnn sz konusu hadis karsndaki tavrlarn gruplandrarak incelemektedir.

Abstract The Influence of the 73 Sects Hadith on the Classification of Theological Sects in Islamic Heresiographical Literature
This article deals with the questions that would be arisen in ones mind about the implication of the 73 sects hadith which states that Muslims will be separated into 73 sects, when Jews had 71, and Christians had 72 sects and that only one of them will be saved whereas the others will go to the Hell. It examines, too, the influence of the hadith on Islamic heresiographical works as to both their content and form, and on thinking of writers of these works. In addition, the attitudes of these writers towards the hadith is described by placing them in categories.

Anahtar Kelimeler: 73 Frka, Maklt Gelenei, Frka-i Nciye Key Words : 73 Sects, Islamic Heresiography, Saved Sect

Giri slm mmetinin 73 frkaya ayrlacan, bunlardan yalnzca birinin kurtulacan beyan eden ve 73 frka hadisi olarak mehur olan hadis, slm dnce tarihinde bir mezhep mntesibinin, slm toplumu ierisindeki dier mezhebe bakn belirleyen ve onlarla girecei ilikiyi ekillendiren bir etkiye sahip olmutur. Farkl rivayet ekilleri bulunmakla birlikte,1 bu hadisin en mehur rivayet ekli yledir:
Yahudler 71 frkaya ayrldlar. Birisi Cennette, 70i Cehennemdedir. Hristiyanlar 72 frkaya blndler. 71i Cehennemde, birisi Cennettedir. Muhammedin nefsi kudret elinde olan Allaha yemin ederim ki, phesiz benim mmetim de 73 frkaya ayrlacaktr. Birisi Cennette, 72si Cehennemde olacaktr. Denildi ki: Ey Allahn Resul! Onlar kimlerdir?

Mevlt zler, 73 frka ile ilgili hadisleri, farkl rivayet ekillerini dikkate alarak 4 gruba ayrr: 1. mmetin sadece ka frkaya ayrlacan haber veren rivayetler (Tirmiz, Eb Dvd, bn Mce, Nsbr, Beyhak, bn Hibbn), 2. Bir frkann Cennette, dierlerinin Nrda olacan ifade eden rivayetler (Drim, Ahmed b. Hanbel), 3. Cennette olacak frkann belirleyici kimliini aklayan rivayetler (Eb Dvd, bn Mce, Tirmiz, Ahmed b. Hanbel, Nsbr), 4. Tm frkalarn Cennette, sadece birinin Nrda olacan bildiren rivayetler (Acln, Suyt, Aliyyl-Kr, bn Arrk). Bu rivayetler iin bkz. zler, Mevlt, slm Dncesinde 73 Frka Kavram, Nn Yay. stanbul 1996, ss. 21-28. Ahmet Kele ise, 73 frka hadislerini 5 grupta deerlendirir. Buna gre, 1. mmetin eitli frkalara ayrlacan haber veren rivayetler, 2. Hangi frkann Cennetlik veya cehennemlik olduunu bildiren rivayetler, 3. Cennete girecek frkay tavsif eden rivayetler, 4. Cehenneme girecek frkay bildiren rivayetler, 5. Cemaate tabi olmay ifade eden rivayetler. Ayrntlar iin bkz. Kele, Ahmet, 73 Frka Hadisi zerine Bir nceleme, Marife (Ehl-i Snnet zel Says), yl: 5, sy. 3, Konya, K 2005, ss. 25-45. 73 frka hadisiyle ilgili rivayet ekillerinin hibiri, Buhr, Mslim ve Nesde yer almamaktadr. 73 Frka hadislerinin eitli versiyonlar ve rvi incelemeleri hususunda daha ayrntl bilgi iin bkz. Acln, smail b. Muhammed, Kefl-Haf, Dru hyit-Trsil-Arab, I-II, 3. bsk., Beyrut 1351-2/1932, I/149-151; Eren, Abdullah, ftirak Hadislerinin Tahric, Tahkik ve Yorumu, (baslmam yksek lisans tezi), (dan. Akif Kten), USBE, Bursa 1998; Ayrca bkz. Dalkran, Sayn, Yetmi Frka Hadisi ve Dndrdkleri, EKEV Akademi Dergisi, c. 1, sy. 1, Ankara, Kasm 1997, ss. 97-116.

148

Buyurdu ki: Cemaattir.2

Dier bir rivayette de kurtulua eren frka, Benim ve ashabmn zerinde bulunduu yolda olanlar eklinde ifade edilir.3 Hadis zerinde dnldnde, zihinde bir takm sorular uyanmaktadr. Mesela, bu hadisteki 73 says ne anlam ifade etmektedir? Hakikate tekabl eden bir sayya m iaret etmekte yoksa okluktan kinye olarak m kullanlmaktadr? Ayrca bu say ana frkalarn says mdr? Eer byleyse hibir mellif, ana frkalarn saysn 10-12den yukar karamamtr. Tli kollaryla birlikte ana frkalar kastedilmise, bu takdirde 73 says rahatlkla alabilir. te yandan frka kabul edilmenin kriteri ne olacaktr ve bu 73 frkann kimliini kim ve nasl tespit edecektir? ayet 73 says okluktan kinye olarak kullanlm ise, bu durumda Yahudilerin 71, Hristiyanlarn 72, Mslmanlarn 73 frkaya ayrlmalar ne anlama gelmektedir? Yahudiler 71, Hristiyanlar 72 frkaya ayrlm iken, slm frkalarnn 73 ve dolaysyla onlardan bir fazla oluunun sebebi hususunda,4 Hz. Peygamberin bununla, slmiyetin Yahudilik ve Hristiyanlka nispetle daha ok meziyetlere sahip olduunu ifade etmek5 ve din arasnda bir mukayesede bulunup nispet tesis etmek istedii,6 bu fazlaln slm Dininin zellii ve Mslmanlara tannm olan dnce hrriyetinde aranmas gerektii dile getirilmitir.7 Ancak kurtulua eren frkann bir tane olup geriye kalanlarn hepsinin cehennemlik olmasn, slmn tand dnce hrriyeti ile aklamak pek tutarl grnmemektedir. ayet bu,
2 3 4

6 7

bn Mce, Fiten, 17. Tirmiz, mn, 18. Watt, 73 Frka hadisinin nemine ve problematik karakterine ilk dikkat ekenin Ignaz Goldziher olduunu belirtir. (Watt, W. Montgomery, The Formative Period of Islamic Thought, Oneworld Publication, England 2002, s. 2). Goldziher, slm yceltmek iin Yahudiliin 71 ve Hristiyanln 72sine karn slmn 73 hasleti (virtue) olduunu bildiren bir hadisin bulunduunu, ancak yanl anlaldn, hadisteki 73 hasletin 73 frkaya dntrlerek bu yanln tek tek 73 frka sralayan bir anlaya zemin hazrladn syler. (Goldziher, Ignaz, Introduction to Islamic Theology and Law, (ev. Andras and Ruth Hamori), Princeton Univ. Press, Princeton 1981, s. 167). Watt, Goldziherin, bu hadisin Hz. Peygamberin iman 70 ksur ubeye sahiptir eklinde syledii baka bir hadisten karlm olduunu ileri srdn belirterek, bu iddiasnda onu hakl bulmaktadr. (The Formative Period, s. 2). Topalolu, Bekir, Kelam lmi Giri, Damla Yaynevi, laveli 5. Bask, stanbul 1996, s. 164. Flal, Ethem Ruhi, evirenin nsz, Mezhepler Arasndaki Farklar (elFark beynel-frak), TDV Yay., Ankara 1991, s. XXV.

149

dnce hrriyetinin sonucu ise, neden bu fikir sahiplerinden sadece bir tanesi Cennete gitmeyi hak edip dierleri Cehenneme gitmektedir.8 Nitekim Watt da, Kendi din grubunun meziyetleri ile vnen bir Mslman anlalabilir ama mezheplerin okluu hi de vnlecek bir ey deildir. Yetmi frka hakkndaki bu hadis, nasl olup da Mslmanlar arasnda kabul edilegelmitir? Belki de ar derecede mutaassp bir grup, dier yetmi iki frka Cehenneme giderken kendilerinin kurtulua eren frkaya mensup olduklarn iddia etmekle mutlu olmutur diyerek bu hususa dikkat ekmektedir.9 Nitekim bu hadis, kendisini hadiste bildirilen frka-i nciye olarak gren frka mntesipleri tarafndan hakllklarn merulatrma ve kendisi dndaki dier frkalar da cehennemlik ve Ehl-i Bidat olarak damgalayarak marjinalletirme vastas olarak kullanlmtr.10 mmetin 73 frkaya ayrlp 72sinin Cehenneme, sadece birinin Cennete gideceine dair rivayetler ile Kaderiyyenin mmetin mecsleri11 olduu, Hriclerin okun yaydan kt gibi dinden ktklar12 eklindeki Hz. Peygambere nispet edilen rivayetler, ortaya tekfir problemini karmtr.13 Zira, Hz. Peygamberin bu derece yerdii ve Cehenneme gideceini haber verdii bu frkalarn mntesiplerinin iman noktasndaki durumlar ne olacaktr? Bu noktada, ehristnnin (548/1153) belirttii gibi, ehl-i ehvnn tekfiri meselesinde, fkh usulcleri arasnda ihtilaf bulunmakta, mezhepte ar ve mutaassp olan kiiler, muhaliflerini kfre ve dallete nispet ederken, msmahakr olanlar ise aray bulmaya almakta ve tekfire bavurmamaktadr.14 Mesela, Ear, Hz. Peygamberin vefatndan sonra ortaya kan birbirlerine muhalif frkalar dlamak yerine, slmn onlar birletirdiini ve topladn syleyerek,15 slm dairesi ierisinde kabul etmeyi tercih eder.
8 9 10 11 12

13

14

15

Kele, agm, s. 43. Watt, The Formative Period, s. 2. Okumu, Ejder, Ehl-i Snnet vel-Cemaatin Bir Meriyet Arac Olarak cat ve stihdam, Marife (Ehl-i Snnet zel Says), ss. 56-58. Eb Dvd, Sne, 17; bn Mce, Mukaddime, 10. Buhr, Fezilul-Kuran, 36, Menkb, 25, Edeb, 95, stitbe, 5, Tevhid, 23; Mslim, Zekat, 47; Tirmiz, Fiten, 22; Eb Dvd, Snne, 31; Nes, Tahrim, 26, Zekat, 79; bn Mce, Mukaddime, 12. Tekfir meselesi, douraca sonular itibariyle hassas bir konudur. Bunun snrlar limden lime deise de herkes, tekfirin iletilebilecei durumlarn olduu kanaatindedir. Yerinde tekfirin lzumu ile yersiz tekfirin tehlike ve zararlar hakknda bkz. Klavuz, A. Saim, man Kfr Snr, Marifet Yay., 5. bsk., stanbul 1996, s. 235-239, 245-252. ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ven-nihal, (thk. Emr Ali Mehn - Ali Hasan Fr), Drul-Marife, I-II, Beyrut 1416/1996, I/240. Ear, Ebul-Hasen Ali b. smil, Makltul-slmiyyn vehtilful-musalln, (thk. Hellmut Ritter), Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1980, s. 2.

150

Tekfirin hem dnyaya hem ahirete ynelik cidd sonular dourduuna dikkat eken Gazzl,16 tekfir mekanizmasnn ancak Peygamberin getirdiklerini tekzip artyla iletilebileceini,17 L ilhe illallah esasna samimi bir ekilde bal kaldklar ve bu esasla tenakuz tekil eden bir durumda bulunmadklar mddete, yollar ne kadar farkl olursa olsun, Ehl-i slma dil uzatmaktan ve mezhepleri tekfir etmekten saknlmas gerektiini vurgulamaktadr.18 O, Faysalut-tefrikada, 73 frka hadisinin mmetim yetmi ksur frkaya ayrlacaktr. Zndklar hari hepsi Cennetliktir eklindeki rivayeti kullanmay tercih etmektedir. Ancak o, dier mehur rivayetin de farkndadr ve bu iki rivayet eklini telif etmeye giriir. Ona gre, iki hadis yle uzlatrlabilir: Onlardan bir frka vardr ki, kesinlikle cehennemliktir ve onlarn kurtulu imknlar yoktur. Bunlar zndklardr. Dier bir frka vardr ki, onlar hesaba ekilmeksizin, Cehenneme hi uramadan doruca Cennete gidecek ve bylece tam anlamyla kurtulacaklardr. Bu iki frka arasnda kalanlar ya hesaba ekilecek, ya hesap sonras efate urayacak, ya da cezas kadar Cehennemde kalacaktr. Yani, her hlkrda tam anlamyla kurtulamayacak, durumlar sallantda olacaktr.19 Bylece iki hadis uzlatrlm olmaktadr. Ear ve Gazzl kadar msmahakr grlmeyen Badd, sapk frkalar bal altnda inceledii 72 frka mensuplarnn, baz bakmlardan slm mmetinden saylrken, baz bakmlardan da onlardan saylmayacan syler. Ona gre, bu frkalara mensup kiiler, Mslman mezarlna gmlme, Mslmanlarla savatklar takdirde fey ve ganimetten pay alma ve mescitte namaz klmalarna engel olunmama bakmndan slm mmetinden saylrken, arkalarnda namaza durulmamas ve cenaze namazlarnn klnmamas, kestiklerinin hell olmamas, kendileriyle Snn bir kadnn veya erkein evlenmesinin hell olmamas gibi hkmlerde slm mmetinden saylmazlar.20 73 frkadan yalnzca birinin kurtulaca tarzndaki rivyetin, din meselelere yaklam ekillendirdiine dair en gzel rnek, Makdisnin Ahsent-teksminde gemektedir. O, her itihat edenin itihadnda isabetli olup olmad hususunda baz frkalarn grlerini verdii bir yerde, Kerrmiyyeden bir tife ile Mrcieden
16 17 18 19 20

Gazzl, Ebu Hmid Muhammed b. Muhammed, el-ktisd fil-itikd, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut 1403/1983, s. 155. Gazzl, Faysalut-tefrika, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1406/1986, s. 120. Gazzl, Faysalut-tefrika, s. 134; el-ktisd, s. 157. Gazzl, Faysalut-tefrika, s. 145. Badd, Abdlkhir b. Thir b. Muhammed, el-Fark beynel-frak, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdlhamid), Mektebet Drit-Trs, Kahire tsz., s. 14.

151

bir grubun her mtehidin ister usul (akid) ister frda (fkh) olsun yapt itihadnda isabetli olup, bundan ancak Zendkann hari bulunduu grnde olduunu ve bu grleri iin, Hz. Peygamberin mmetim 73 frkaya ayrlacaktr. 72si Cennette, birisi Cehennemde olacaktr eklindeki hadisini delil getirdiklerini syler. te yandan dier frkalarn, itihatta isabet edenin yalnzca hakka muvafakat eden kii olup, bunun da tek frka olduunu syleyerek, bunun iin de 72sinin Cehennemde sadece birisinin Cennette olduuna dair dier rivayeti delil getirdiklerini belirtir.21 Mezhepler Tarihi Melliflerinin 73 Frka Hadisine Bak 73 Frka hadisi, slm mmeti ierisinde ortaya kan itikd mezhepleri tasnif etmek, onlar tantmak ve genellikle de yanllklarn gstermek (reddiye) amacyla kaleme alnan maklt tr eserlerin, zellikle tertibinde, melliflerce esas alnmtr. Bu hadis, maklt yazarlarnn, eserlerini yaz amacn, frka saysn, frkalara bak ile onlara yaklam slbunu ve hatta zihniyetini ekillendirmitir. Birok maklt yazar, bu hadisteki 73 saysnn reel karlnn var olduunu gsterebilmek iin eserlerini kaleme alm, kendi mezheplerini Cennete gidecek kurtulmu frka olarak tayin edip helak olacak dier frkalarn saysn 72ye tamamlama abasyla deiik usullere bavurmulardr. Bu durum da, maklt yazarlarn olduka zor durumda brakm ve ounluu mezheplerin saysn bu rakamda dondurmak iin ar gayretlere dmler ve dolaysyla bir takm tenkuzlardan kurtulamamlardr.22 Ayrca bu mellifler, 73 frkay kendi zamanlarna kadar olan srete aramlar, kendilerinden sonraki zamanlarda da yeni frkalarn ortaya kabilecei ihtimalini hesaba katmamlardr. 73 frka hadisinin sahih kabul edilmesi, maklt yazarnn dier frkalara bakn ve zihniyetini ekillendirmitir.23 Maklt
21

22

23

Makdis, Muhammed b. Ahmed el-Ber, Ahsent-teksm fi marifetileklm, (thk. M. J. De Goeje), 2. bsk., Brill, Leiden 1906, s. 39. Makdis, ikinci rivayetin daha mehur, ancak birinci rivayetin isnad ynnden daha sahih olduunu syler, fakat herhangi bir isnad zikretmez. 73 frka hadisinin ortaya kard problemler hakknda bkz. Watt, The Formative Period, ss. 3-5; Flal, evirenin nsz, ss. XXIII-XXV; amzda tikd slm Mezhepleri, zmir lahiyat Vakf Yaynlar, 12. Bask, zmir 2004, s. 12; Kutlu, Snmez, slm Mezhebleri Tarihinde Usl Meselesi, slm limlerde Metodoloji (Usl) Meselesi Tartmal lm htisas Toplantlar, Ensar Neriyat, I-II, stanbul 2005, I/408-411; Bykkara, Mehmet Ali, Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhebleri Tarihi le lgili Metodolojik Problemler, age, I/451-453. Bu noktada, bu hadisin mi zihniyeti ekillendirdii, yoksa hl-i hazrdaki zihniyetin mi bu hadisi rettii hususu tartlabilir.

152

gelenei zerine nemli aratrmalar bulunan Keith Lewinsteine gre, bu hadis, gelenee, din tarihe ematik bir tarzda yaklama yol am, maklt yazarlarnn slm doktrini statik, deimez ve herhangi bir tarih deimeden yoksun olarak alglaylarn desteklemitir.24 Ayrca, Cbirye gre, maklt yazar, kendi zamannda dier frkalarla giritii tartmalardan yola karak, nceki frkalar deerlendirmekte; bylece, zamannn llerini gemie dayatarak ideolojik ve epistemolojik bir emperyalizm uygulamaktadr. Bunun yannda, bu eserlerde, frkalara, daha doularndan itibaren frka olarak bakld ve grlerinin gerisindeki siys ierikler ihmal edildii iin zaman ve geliim ortadan kaldrlarak, okuyucu epistemolojik adan tarih dna itilmektedir.25 Genel olarak maklt yazarlarnn 73 frka hadisi karsnda farkl tavr sergiledikleri sylenebilir: 73 frka hadisini sahih sayanlar, sahih grmeyenler ve hadise yer vermeyenler. I- 73 Frka Hadisini Sahih Sayanlar Sz konusu hadisin sahih olduunu kabul eden maklt yazarlar ounluktadr. lgili hadisi esas alan mellif, kendi mezhebini, kurtulua eren frka tayin etmi; bylece kurtulua eren frkann kimlii, yazardan yazara deimitir. Mesela, frka-i nciye, Ebul-Hseyin el-Malat, Abdlkhir el-Badd, Ebul-Muzaffer elsferyn, ehristn, Fahreddin Rz, Seksek, Adududdin el-c gibi Snn melliflere gre, Ehl-i Snnet vel-Cemaattir.26 smil lim Eb Htim er-Rzye gre de frka-i nciye, Ehl-i Snnet velCemaattir, ancak bu terim, Resulullahn Snnetine sarlm, ondan sonra ortaya kan bidatilerin bidatlerini terk etmi ve toplayc, hidyet rehberi bir immn etrafnda birlemi cemaat ehli ile birlikte bulunanlar27 anlamna gelmektedir. Bir baka smil mellif Eb
24 25 26

27

Lewinstein, Keith, Studies in Islamic Heresiography: The Khawarij in Two Firaq Tradition, (baslmam doktora tezi), Princeton University, 1989, s. 4. Cbir, Muhammed bid, slmda Siyasal Akl, (ev. Vecdi Akyz), Kitabevi Yay., stanbul 1997, s. 588. Bu mellifler arasnda da, Ehl-i Snnet vel-Cemaatten kastedilen, ayn ey deildir. Badd, Ehl-i Snneti sekiz grup halinde tasnif ederken (Badd, el-Fark, s. 313-318); c, frka-i nciyeyi, Earyye ve Selef hadis limleri eklinde belirlemekte (c, Adududdin, Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevkf fi ilmil-kelm, Mektebetl-Mtenebbi, Kahire, tsz., s. 429; Seksek ise, Ashab- Hadisi ve Hanbelleri, Ehl-i Snnet olarak grmektedir (Seksek, Abbas b. Mansr, el-Burhn f marifeti akidi ehlil-edyn, (thk. Halil Ahmed brahim), Drut-Trsil-Arab, Kahire 1400/1980, s. 20). Rz, Ebu Htim Ahmed b. Hamdan, Kitbuz-Zne, (thk. Abdullah Sellm Smerr), (el-Gulv vel-frakul-gliyye fil-hadretil-slmiyye iinde, s. 225312), Dru Vst, Kahire 1982, s. 252

153

Temmm el-Harizmye gre, frka-i nciye, Ehl-i Btn,28 yani smiliyye; bnl-Murtazya gre Zeydiyye;29 Eb Abdillah elKalhtye gre, bdiyye30dir. Mutezilenin nemli simlarndan Kd Abdlcebbr, frka-i nciyeyi Mutezile olarak yorumlamaya ve bunu delillendirmeye giriir. Ona gre, 73 frka hadislerinde kurtulua erecei sylenen el-Cema, byk ounluu deil, saylar az da olsa hakka isabet edenleri ifade etmektedir. Zira Allah, Kurnda birok yette aznl verken, ounluu zemmetmitir. Ona gre, gerekten Snnete ve Cemaate sarlanlar, Muteziledir.31 Ayrca o, 73 frka hadisinin kendi mezhebini destekler mahiyetteki baka bir rivayet eklini de nakletmektedir. Buna gre,
Sfyn es-Sevr, bnz-Zbeyrden, o, Cbir b. Abdillahtan, o da Hz. Peygamberden (s.a.v.) yle rivayet etmitir: mmetim yetmi ksur frkaya ayrlacaktr. Onlarn en iyisi (eberruh) ve en takvls (etkh), itizl eden gruptur (el-Fietl-Mutezile). Bu hadisi rivayet ettikten sonra Sfyan es-Sevr, ashabna Bu isim ile isimlenin. nk siz dalletten itizl ettiniz demi; bunun akabinde ashab ona, Amr b. Ubeyd ve ashab bu isimle isimlenmitir deyince, bundan sonra bu hadisten hi sz etmemi, bilakis onlardan tek bir frka kurtulua ermitir demeye balamtr.32

73 frka hadisini sahih kabul edenler, hadiste geen 73 saysnn hakikat mi, yoksa mecaz m ifade ettii konusunda ayrlrlar: a- Rivayetteki 73 Saysnn Hakikate Tekabl Ettiini Dnenler Bu grupta olan melliflere gre, hadiste geen 73 says hakikate tekabl etmektedir. Yani, Hz. Peygamberin beyan ettii gibi mmet 73 frkaya ayrlmtr. Buna gre mellif, kendi mezhebini kurtulua eren frka olarak kabul ettikten sonra geriye helk olacak 72 frkay belirlemek kalmtr. Ancak burada mellifin amak zorunda olduu bir engel daha vardr. O da, ana frkalarn saysnn
28

29 30 31

32

Ebu Temmm, Bbu-eytn, (thk. Wilfred Madelung - Paul E. Walker), (An Ismil Heresiography: The Bb al-Shaytn from Abu Tammms Kitb alShajara iinde), Brill, Leiden 1998, s. 8. bnl-Murtaz, Ahmed b. Yahya, Kitabul-Milel ven-nihal, (thk. Muhammed Cevd Mekr), Drul-Fikr, Beyrut 1399/1979, s. 29, 36. Kalht, Ebu Abdillah Muhammed b. Sad el-Ezd, el-Kef vel-beyn, (thk. Seyyide smail Kif), I-II, Umman 1980, II/471. Kd Abdlcebbr, Fazl'l-i'tizl ve tabakt'l-Mutezile ve mbyenethm li siri'l-muhalifn, (thk. Fuad Seyyid), (Fazlul-itizl ve tabaktul-Mutezile iinde), Tunus 1974, s. 186. Kd Abdlcebbr, age, s. 166.

154

72nin ok altnda kalmasdr. Bu zorluk, alt kollaryla birlikte frkalar 72ye tamamlama gayretiyle zlmeye allmtr. Tabii ki bu durum, sun frka ayrmlarna, yeni frkalar retilmesine sebep olmutur. Her yazar kendi ana kadar ortaya kan frkalar 73e ayrmakta, daha sonra gelen yazar, ncekiyle arasndaki zaman diliminde ortaya kan yeni frkalar zikretmek iin ncekinin sayd baz frkalar ortadan kaldrmak veya birbiri iinde ele almak durumunda kalmaktadr.33 Mesela, Badd, kendi zamannda, Rey ehrinde Neccriyyenin 10dan fazla frka olduunu, ancak onlarn 3e irc edilebileceini sylemektedir.34 Zira, aksi takdirde 73 says alm olacaktr. Hadisteki 73 saysn hakikat kabul eden maklt yazarlar, frkalarn saysn 73e tamamlamak iin farkl tasnifler gelitirmilerdir. Berbehr (329/941), curr (360/970), bn Batta (387/997) ve Seksek (683/1284) gibi mellifler, frka-i nciyenin dndaki ana frkalarn 4e, onlarn da kendi iinde 18 kola ayrldn syleyerek, 4x18 formlyle 72 saysna ulamlardr.35 Bunun dnda, Ebu Mut en-Nesef (318/930) ve bnl-Cevz (597/1200) gibi mellifler ile daha ziyade Hanef kimlii ile n plana km Ke (V/XI. yy), Irak (VI/XII. yy), bn Keml Paazde (940/1534), Birgiv (981/1573) gibi baz yazarlar da frka-i nciye dndaki ana frkalar altya, onlar da kendi iinde 12ye ayrarak 72 saysna 6x12 formlyle ulamlardr.36 smil mellif Ebu Temmm (IV/X. yy), frka-i nciye olan Ehl-i Btnn dnda tespit ettii 11 frkay, 3 ana ihtilaf konusu altnda 24er kola ayrarak tasnif etmekte, 72 saysna 3x24 formlyle ulamaktadr. Bu tr kalplar kullanmamakla birlikte 73 saysna farkl ekilde ulaan
33 34 35

36

Cbir, age, ss. 587-588. Badd, el-Fark, s. 25. ounlukla Hanbel melliflerin tercih ettii bu frka tasnifine gre, frka-i nciye olan Ashabul-Hadis dnda kalan helak olacak frkalar RavfzHavric-Kaderiyye-Mrcie eklinde 4 ana frkadan olumaktadr ve bunlarn her biri 18 kola ayrlmaktadr. Genelde bu alt kollar melliflerce zikredilmez. Bu tasnif, curr tarafndan Yusuf b. Esbata (192/807) dayandrlmtr (curr, Ebu Bekr Muhammed b. Hseyin b. Abdillah el-Badd, e-era, (thk. Muhammed Hmid el-Faky), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1403/1983, s. 15). Watt, tasnifin Abdullah b. Mbareke (181/797) isnad edildiini belirtirken (Watt, The Formative Period, s. 58); Lewinstein, Yusuf b. Esbat, Abdullah b. Mbarek ve Ebu Htim Muhammed b. dris er-Rzyi (277/890) adres olarak gsterir (Lewinstein, Keith, Notes on Eastern Hanafite Heresiography, Journal of the American Oriental Society, vol. 114, issue 4 (Oct.-Dec. 1994), s. 584, 9 nolu dipnot). Birgiv, 6x12 eklindeki frka tasnifini Ebu Hanfeye dayandrmaktadr. bkz. Birgiv, Muhammed b. Pir Ali, Tuhfetl-msteridn f beyni mezhibi fraklmslimn, (nr. Avni lhan), DEFD, VI (1989), s. 200.

155

yazarlar da vardr. Mesela, Malat (377/987), frkalar Zendika (5), Cehmiyye (8), Kaderiyye (7), Mrcie (12), Rfza (15) ve Harriyye (25) eklinde ele almak suretiyle 72yi bulmaktadr. Mnv (1031/1622), 73 frka hadisiyle ilgili yapt aklamada, frkalarn tasnifi hususunda 6x12 eklindeki tasnif ile Ravfz (20), Havric (20), Kaderiyye (20), Mrcie (7), Neccriyye (1), Drriyye (1), Cehmiyye (1), Kerrmiyye (3) tarzndaki tasnifin de yapldn sylemektedir.37 73 Frka hadisini zikrederek frkalarn saysnn hadisteki 73 rakamna ulaacan beyn eden ilk mellif -tespit edebildiimiz kadaryla- N el-Ekber (293/906)dir.38 b- Rivayetteki 73 Saysn Mecaz Kabul Edenler Baz mellifler, hadiste geen 73 saysnn hakikat ifade etmedii ve Arap dilinde 7, 70, 700 saylar hakknda cr olduu zere, kesretten kinye olduunu sylemektedir. bnl-Cevz eserinde, baz limlere isnad ettii 6x12 eklindeki frka tasnifini kendisi de tercih etmekle birlikte, ana frkalarn ayrldklar kollarn saylar ile bu kollarn tmnn grlerinin ihta olunamayacak kadar ok olduunu sylemektedir.39 Bu konuda grlerinden bahsedilmesi gereken bir baka maklt yazar da, Fahreddin Rz (606/1210)dir. Rz, tikdtu frakl-mslimn vel-mrikn adl eserinde frkalarn tasnifini yaptktan sonra bir soru-cevap kurgusuyla yetmi frka hadisiyle ilgili grn yle serdeder:
Sual: Saydn bu tifeler yetmi ten fazladr. Halbuki Reslullah daha fazla olacan haber vermemitir, o halde bu hadisi ne ekilde anlamak gerekir? denirse, buna verilecek cevap: Burada Hz. Peygamberin kast byk frkalarn anlmas olabilir. Nitekim, bizim saydmz frkalar byk frkalar da deildir eklinde olur.
37 38

39

Mnv, Muhammed Abdurrauf, Feyzl-kadr erhul-cmiis-sar, DrulMarife, I-VI, 2. bsk., Beyrut 1391/1972, II/20. N el-Ekber, Mesilul-imme ve muktetaft minel-kitbil-evsat fil-maklt, (nr. Josef van Ess), Franz Steiner Verlag, Beyrut 1971, s. 20. Wilfred Madelung, Mesilul-imme unvanyla anlan Uslun-nihal adl eserin, Cafer b. Harbin (236/850) Kitbul-Usl olduunu iddia ederek, metinden hareketle bu iddiasn temellendirecek baz deliller getirir. (Madelung, Wilfred, Frhe Mutazilitische Hresiographie: das Kitab al-Usul des afar b. Harb, Der Islam, LVII, 1980, ss. 220-236). Eserin mellifi kim olursa olsun, eser tam haliyle elimize ulamad iin 73 rakamna ne ekilde ulat tespit edilememektedir. bnl-Cevz, Cemlddin Ebul-Ferec, Telbsu bls, Messesetl-KtbisSekfiyye, 2 bsk., Beyrut 1413/1992, s. 19.

156

Ayrca O, onlarn daha az olmayacak ekilde yetmi frka olacan haber vermitir. Daha fazla olmasnn (hadisin anlamna) bir zarar yoktur. Kald ki, bu zet eser de mehur frkalardan pek ounu zikretmedii halde (73 saysn amken) nasl byle olmasn? ayet onlar ayrntl olarak zikretseydik, saydklarmzdan kat kat fazlas olabilirdi. Haddizatnda mamiyyenin yetmi frka olmas gibi Rfz frkalarndan herhangi bir tanesinde bile bu kadar frka bulunabilir.40

Grld zere Rz, yetmi frka konusunda iki yaklam sunuyor: lki, hadisteki frkadan kastolunann byk frkalar olabileceidir. Ancak bizzat Rz, ana frkalar, -risalede zikretmedii Ehl-i Snneti de dahil edersek- dokuz olarak saymaktadr. Dier mezhepler tarihi kitaplarnda da byk frkalarn adedinin on saysn pek amad grlr. Bylece yetmi saysnn byk frkalar ifade edemeyecei ortaya km olur. kinci olarak Rz, yetmi saysnn alt snr olabileceini ne srmektedir. Yani Hz. Peygamber, frkalarn saysnn en az 73 olacan, bundan az olamayacan, ama fazla olabileceini haber vermitir. Ancak hadisin metninin gerekten bu anlam verip vermedii tartmaya aktr. 73 saysyla ilgili farkl bir anlaya sahip olan Devvnye (908/1502) gre, 73 says ana frkalara hamledildiinde bunlarn saysnn az oluu, alt kollarna temil edildiinde de fazla oluu gibi bir dnceye kaplmann dayana ve gerei yoktur. 73 says, frkalar arasndaki ihtilafl hususlara hamledilebilir veyahut da herhangi bir zamanda frkalarn bu sayya ulam olduu dnlebilir.41 II- 73 Frka Hadisini Sahih Grmeyenler bn Hazm (456/1064), kfir hkmnn kime verilecei ile ilgili bir konuda baz kiilerin itikatta muhalif grler serdedenlere de kfir deneceini sylediini ve bunlarn dayanak olarak Kaderiyye ve Mrcie, bu mmetin mecsleridir ve Bu mmet 70 ksur frkaya ayrlacak, hepsi Cehenneme girecek, biri Cennete girecektir eklindeki hadisleri zikrettiklerini aktardktan sonra, bu iki hadisin
Rz, Fahreddin, tikdtu frakl-mslimn vel-mrikn, (thk. Muhammed Mutasm Billah el-Badd), Drl- Kitbil-Arab, Beyrut 1986, ss. 101-102. Devvn, Ebu Abdillah Cellddin Muhammed b. Esad, erhul-AkidilAdudiyye (Cell), Sad Efendi Matbaas, stanbul 1291, ss. 8-9.

40 41

157

isnad bakmndan sahih olmadn, byle olunca da, haber-i vhidi delil kabul edenler iin bile hccet olamayacan sylemektedir.42 Nitekim bn Hazm da slm mezhepleri tarihiyle ilgili nemli bilgi ve deerlendirmelerinin bulunduu el-Fasl adl eserinde, frkalar 73 saysna gre tasnif etme eklinde bir yola bavurmamtr. Mehur hadis mnekkidi bnl-Vezr el-Yemn (840/1436) de, mmetim 70 ksur frkaya ayrlacaktr. Tek bir frka hari, onlarn hepsi Cehennemdedir eklindeki rivayetin senedinde bir nsbnin43 bulunmasndan dolay sahih olmadn; bn Mcenin rivayetinde de shhat artlarndan herhangi birisi bulunmadn, bu sebeple de Buhr ve Mslimin hadisi tahric etmediklerini belirtir. Tirmiznin sahih olarak kabul ettii rivayet eklinde ise, tek bir frka hari, hepsi cehennemdedir ilavesinin bulunmadnn altn izer.44 Ayrca o, bunun fasid bir ilave olup sahih bir temeli olmadn ve mlhidlerin hilelerinden biri olup olmadndan emin olunamayacan, nitekim bn Hazmn da rivayetteki bu ziyadeyi mevzu saydn belirtir.45

42 43

44

45

bn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, el-Fasl fil-milel vel-ehv ven-nihal, Drul-Marife, I-V (3 cilt halinde), Beyrut 1975, III/247-248. Nsb kavram genel olarak lerce, Allah ve Resl tarafndan tayin edilen Hz. Alinin hilfetini kabul etmeyip onun yerine hevlaryla kendilerine halife nasbeden (bkz. Rz, Eb Htim, Zne, ss. 256-257) veya Hz. Aliye dmanlk nasbeden (bn Manzr, Lisnul-arab, Dru Sdr, I-XV, 3. bsk., Beyrut 1414/1994, I/762; Mekr, Muhammed Cevd, Mevsatl-frakl-slmiyye, (Arapaya ev. Ali Haim), Mecmeul-Buhsil-slmiyye, Beyrut 1415/1995, s. 513; el-Emn, erf Yahy, Mucemul-frakl-slmiyye, Drul-Adv, Beyrut 1406/1986, s. 243) anlamnda zaman zaman a dndaki tm itikd gruplar kuatacak biimde geniletilirken, ekseriyetle Hz. Ali dmanl yapan kiiler iin kullanlmtr. Nitekim buradaki anlam da budur. Zira bahsi geen Ebu Dvddaki rivayetin (Ebu Dvd, Snne 1) senedindeki Ezher b. Abdillahn Hz. Aliye dil uzatan bir nsb olduu sylenmitir (Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Osman, Mznul-itidl f nakdir-ricl, (thk. Ali Muhammed el-Bicv), Drul-Marife, I-IV, Beyrut 1382/1963, I/173). bnl-Vezr, Muhammed b. brahim el-Yemn, el-Avsm vel-kavsm fizzebbi an snneti Ebil-Ksm, (thk. uayb el-Arnat), Messesetr-Risle, 2. bsk., Beyrut 1412/1992, III/170. bnl-Vezr, age, I/186, III/172. bnl-Vezr, bn Hazmn, tek bir frka hari, hepsi Cehennemdedir eklinde ilavesi olan hadislerin sahih olmad grnde olduu kanaatindedir. Ancak bn Hazmn ifadelerinde bu konudaki rivayetlerin hepsini mi yoksa sadece bnl-Vezrin iret ettii ilvesi bulunan rivyetleri mi isnad ynnden salam bulmad ve dolaysyla delil olarak kullanlamayacan syledii net deildir. Zira o, eserinde hadisi isnad zinciri vermeden ve metnini de sadece mefhum olarak zikretmitir. Kr. bn Hazm, el-Fasl, III/247-8. Mevlt zler, siyak ve sibakna bakldnda ve ifadeler bir btnlk iinde deerlendirildiinde bn Hazmn bu konudaki tm rivayetleri kastettiinin anlald grndedir. (zler, age, s. 32).

158

III- 73 Frka Hadisini Dikkate Almayanlar Baz maklt yazarlar, 73 frka hadisinden hi bahsetmemekte ve frka tasnifinde 73 saysna ulama gayreti de gstermemektedir. Bunlarn banda Ear (324/936) gelmektedir. Ear, Makltulslmiyynde 73 frka ile ilgili hadislere dair olumlu veya olumsuz bir yorum yapmamakta, bu hadisten hi bahsetmemektedir. O, frkalar 10a ayrr; tli kollaryla birlikte zikrettii frkalarn says 73 fazlasyla amaktadr.46 Buradan hareketle Earnin 73 frka hadisinden haberdar olmad varsaylabilir. Dier taraftan, bu hadisin, Earnin hrmet ettii ve tb olduunu iln ettii47 Ahmed b. Hanbelin Msnedinde geiyor48 olmas ve Hanbellerin Badadda en etkin olduu devirlerde, Earnin burada yaamas gibi sebeplere binen, Earnin bu hadisi duymu olabilecei, ancak onu sahih veya balayc olarak grmedii veyahut da mezheplerle ilgili anlatmlarda belirleyici bir bilgi kayna olarak kabul etmedii dnlebilir. Mehur Zeyd mellif Nevnl-Himyer (573/1178) de dinler ve mezhepler hakknda nemli bilgileri ihtiva eden ve zellikle slm mezhepleri konusunda Ebul-Ksm el-Kabden faydaland elHrul-n adl eserinde 73 frka hadisinden sz etmemekte ve frka tasnifinde 73 saysn gzetmemektedir. Sonu ve Deerlendirme 73 frka hadisi, hi phesiz, hem maklt tr eserlerin biim ve muhtevasn, hem de bu eserlerin yazarlarnn zihniyetini ekillendirici bir etkiye sahip olmutur. zellikle IV/X. asr ve sonrasnda, itikd frkalar tasnif etmeye girien mellifler, ok az hari, bu hadise kaytsz kalamam, hatta ounluu bu hadisi, tasniflerine biim veren bir mihenk ta olarak kabul etmitir. Bylece maklt eserleri, slm mmeti ierisinde bilfiil varolan itikd gr ve oluumlar tespit etmek yerine, 73 frkay tek tek sralayan ve bunlardan biri dnda -ki o, tartmasz mellifin mntesibi olduu mezheptir- dierlerinin doru yoldan ne kadar uzakta olduunu gsterme amacyla yazlan eserler haline gelmitir. 73 frkay tespit etme abas, bu frkalarn gerekten var olup olmad aratrmasnn nne gemi ve mellifi, 73 saysn
46 47 48

kr. Ear, Makltul-slmiyyn. Ear, el-bne an uslid-diyne, el-Cmiatul-slmiyye, Medine 1975, s. 8. Ahmed b. Hanbel, el-Msned, el-Mektebetl-slm, I-VI, Beyrut, tsz., II/332, III/120, 145, IV/202.

159

tutturabilmek iin hayali mezhepler retme, eitli kelm tartmalardaki gr farkllklarn bal bana birer mezhep olarak grme gibi zorlama faaliyetlere srklemitir. Ayrca tek bir frkann kurtulua erip dierlerinin cehennemlik olduunu bildiren bu hadisten hareketle gelitirilen anlay, mellifin kendi mezhebini hakikatin tam merkezinde grerek yceltmesine, dier frkalar da kk grmesine ve dlamasna sebep olmutur. Bu perspektife gre, dier mezhepler slm dncesinin zenginlikleri ve slmn dnce zgrlne verdii nemin tezahrleri deil, gerek slm dncesinin dnda kalan sapkn oluumlardr. Bunun yannda cennetlik veya cehennemlik olmak, dinin her bir ferde ykledii sorumluluklarn yerine getirilip getirilmemesiyle alakal bir durum olaca yerde, birtakm speklatif mahiyetteki kelm tartmalar neticesinde olumu frkalara indirgenmekte ve yalnzca bir mezhebe mntesip olup olmamayla llr hale gelmektedir. Mellifin kurtulua eren frka olarak belirledii mezhebin mntesipleri, bu intisaplar sebebiyle kurtulua ererken; dier 72 bidat frka mntesipleri, her ne kadar din sorumluluklarn yerine getirseler de, yine bu intisaplar sebebiyle cehennemlik olmaktadr. Bylece kendi mezhebi dndaki mezhep mntesiplerinin dindar ve salih bir mmin olabilecei tasavvur edilememektedir. Kii, hissiyat ve davranlaryla deil, yalnzca tabi olduu grlere gre deer kazanmaktadr. Btn bunlarn yannda, insan bu hadis leinde gelitirdii bir takm izahlarla, kimin Cennetlik, kimin cehennemlik olacana dair hkm verme yetkisini kendinde grmektedir. Sonu olarak, 73 frka hadisi, slm mmeti ierisinde ortaya kan itikd oluumlarn tespit ve tayininde uygun bir mihenk olmasa gerektir. Bunun yerine itikd mezhepleri tespit ve tasnif etmeyi amalayan bir aratrmac, gzlem, tecrbe ve aratrmalar neticesinde ulat verileri muhakemesiyle ileyerek vakaya mutabk, izah edilebilir ve kendi iinde tutarl tespitler ortaya koymaldr.

160