SMAVNA KADISIOLU EYH BEDREDDN MAHMUT Yrd.Do.Dr.

Mustafa SARIBIYIK*

Giri Osmanl Trk tarihinde bugne kadar hakknda en ok konuulan, zerinde alma yaplan ahsiyetlerden biri de phesiz eyh Bedreddin Mahmudtur. Ancak, hala eyh Bedreddinin fikirleri ve ne yapmak istedii tam manasyla anlalm deildir. Baz aratrmaclar onu Osmanlnn yetitirdii en byk alim ve mtefekkirlerden biri olarak takdim ederken, bazlar da slam itikadna ters den dnceleri sebebiyle ar derecede itham etmekte, hatta Osmanl devletini paralamak isteyen Timurun ajan olduunu, btn mallarda eitlik fikriyle Trkiyede Sosyalizm hareketinin balatcs olarak grrler. Biz bu mtevazi almamzda eyh Bedreddin hakknda bugne kadar yaplan aratrma ve ettlerden istifade ederek, bu hususta arlklara kamadan bir fikir vermeye alacaz. eyh Bedreddinin Hayat eyh Bedreddin Mahmut, alim ve mutasavvf olmasnn yannda dini ve itimai bir ihtilal hareketinin badr. Babas Simavna kads srail adnda bir zattr. Bu sebepten Simavna kads-olu(ibn-i Kad-Simavna)ad ile tannmtr. Bedreddin, Anadolu Seluklular hkmdar Alaaddin Keykubatn neslindendir. Bedreddinin dedesi olan Abdlaziz, Osmanllarn Rumeli futuhatna baladklar srada onlarla beraber bulunmu ve Dimetoka muharebesinde ehit olmutur1. Baz tarihiler ise eyh Bedreddinin Seluklulara mensubiyetini reddederek, saltanat kurmak iin meydana kanlar ve muvaffak olanlarn bu hareketlerini meru gstermek iin kendilerini eski hkmdar slalelerinden birisine mensup olduklarn iddia edegelmiler ve bunu isbat iin silsilenameler tertip ettirmilerdir. eyh Bedreddinin Seluklulara mensubiyetini de bu kabilden addetmilerdir2. Abdlazizin srail adndaki olu Dimetoka kalesi Rum beyinin kzn alm ve bu izdivatan eyh Bedreddin domutur. Bedreddin Mahmutun doum yeri bugn Yunanistan snrlar ierisinde bulunan Dimetoka kasabasnn bir ky olan Simavnadr3. Sonradan yaktrma suretiyle yanl olarak Ktahyann Simav
1

* Dicle niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi. 1 . H. Uzunarl ,Osmanl Tarihi,1,361. 2 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi 1,361; C . Yener,eyh Bedreddin Varidat s. 9. C. Yener, eyh Bedreddin,Varidat,s. 8,S; Cem,slam ilahiyatnda eyh Bedreddin s. 7.

2 3

kasabasna nisbet edilerek Bedreddin Simavi denilmitir4. Doum tarihi ise kesin olarak bilinmemekle birlikte kaynaklardan ou 1360 olarak bildirmektedir5. Bedreddin Mahmut, ilk renimini babasndan alr, bu arada Kuran- ezberler, sonra Edirnede Molla Yusuf adnda bir bilginden ders almaya balar. Molla Yusufun lm zerine Bursaya gider, Bursa kazaskerinin olu Musa elebiye konuk olur ve onunla birlikte kazaskerden ders almaya balar6. Bir yl sonra Bedreddin Konyaya gider. O alarda Konya Anadolunun en byk ilim merkezidir. Bedreddin Konyada Feyzullah adl bir ilim adamndan ders alr. Okuduu ilimler arasnda dil ilminden baka mantk ve astronomi de vardr. Bedreddin, Konyada eitimini tamamladktan sonra Msra geer, Kahirede eyh Ekmeliddin Babartinin ve mantk Mbarek ah Malilinin derslerine devam eder. Ders arkadalar arasnda nl Trk hekimi Hac Paa, Trk airi Ahmed, Molla Fenar ve slam dnyasnn tannm bilginlerinden Seyit erif Crcan de yer alr7. Bedreddin, bir ara hocas Mbarek ah ile hacca gider, drt ay kadar Mekkede kalarak oradaki bilginlerden ders alr ve yine Msra dner. Bir yandan bilgisini artrmak iin derslerine devam ederken, bir yandan da Msrda ynetici olan Sultan Melik Zahir Barkukun olu Fereci okutur. ann tresine gre hocasndan izin alarak eser yazmaya baladnda 25 yandadr8. Bedreddin Mahmut, bir gn Sultan Barkukun verdii bir lende eyh Hseyin Ahlati ile karlat. Sultan, eyh Bedreddin ile eyh Hseyin Ahlatiye birer Habe cariyesi armaan eder. Bedreddinin bu cariyeden bir olu olur ve adn smail koyarlar. nceleri tasavvuftan uzak duran, hatta onu kmseyen Bedreddin, Ahlati ile tantktan sonra tamamen deiir ve tasavvufa ak olur. Mutasavvflarn eserlerini inceledike fikir ve hisleri ykselir. Hakikat ve btn insanlar daha ok sevmeye ve daha geni dnmeye balar9. Bedreddin tasavvufi dnceye o kadar kendini kaptrr ki, bir gn cezbeye tutularak btn kitaplarn Nile dker ve tarikata girer. Srtndaki giysileri karp aba giymeye balar10. Bedreddin riyazata fazla dtnden ok zayflar ve sonunda hastalanr. eyh Ahlatinin tedavileri bir fayda salamaynca ona hava deitirmesini syler. Oda rana doru seyahate kar. Bu srada Timur Anadoluyu alt st etmi ve rana dnmt.

4 5

B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni s. 34,; H. Uzunarl,Osmanl Tarihi 1,361. B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni s. 35; mS. Cem,slam lahiyatnda eyh Bedreddin s. 7,S. Ate,ari Tefsiri s. 216,c. Yener,eyh Bedreddin Varidat s. 8. 6 B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni s. 36-37. 7 B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni s. 40; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi 1,361. 8 C. Yener, eyh Bedreddin Varidat s. 10. 9 B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni, s. 43. 10 C. Yener, eyh Bedreddin Varidat,s. 10.

Timur, ran bilginleri arasnda bir mnazara dzenler, tartmaya Bedreddin de katlr ve byk bir baar kazanarak Timurdan iltifat grr11. Tebrizde Timurun tekliflerini kabul etmeyen Bedreddin bir sre sonra gizlice oradan ayrlarak Ahlat ve Bitlisten geerek Msra gitmi ve eyhinin hizmetine girmitir. eyhi lrken Bedreddini yerine brakm, fakat Bedreddin alt ay onun yerinde oturduktan sonra eyhin mridlerinden grd haset dolaysyla nce ama, sonra Halepe geer. Halep Trkmenleri onu sevgi ile karlarlar ve aralarnda kalmasn isterler. Bedreddin kabul etmez ve Anadoluya geer. nce Karamana oradan da Konyaya gelir. Konyada bir sre kalr sonra Aydna, oradan da Tire ve zmire geer. eyhin nn iiten Sakz adas hakimi onu adaya davet eder. Bedreddin adaya geer ve orada sohbetler yapar12. Edirneye vardnda annesi ve babas hayattadr. Bir sre sonra Bursa ve Aydna doru bir gezi yapan Bedreddin yine Edirneye dner ve bir sre sessiz sedasz yaar. Bu arada olu smail bir Ermeni kzyla evlenir. Edirnede karsnn lm zerine halktan kendisini ekerek yedi yl sren mnzevi bir hayat yaamtr. te bu sralarda Timur yenilgisinin sonucu olarak Yldrm Beyazidin oullar arasnda saltanat kavgalar srp gitmektedir. Edirne ve havalisinde idareyi Sleyman elebinin elinden alm olan Musa elebi Bedreddini kendisine kazasker olmasn srarla istemi, o da bu grevi kabul etmitir. Yldrmn dier olu elebi Mehmet btn kardelerini yenerek devletin birliini temin etmitir. elebi Mehmet, Bedreddine hrmet gstermi, fakat kazaskerlikten azlederek znikte oturmaya mecbur etmi ve kendisine ayda bin ake maa balamtr13. Bedreddin znikde serbest olarak yayor, eser telif ediyor ve kendisini ziyarete gelenlerle gryor, bir tarafdan da gizli gizli adamlar ve mridler yetitiriyordu. Nihayet en becerikli adamlar vastasyla halk arasnda propaganda yapmaya balad, ve bu arada Brklce Mustafa adndaki adamn Aydn iline yollad. Mustafa, Aydn ve Karaburun da etrafna binlerce kii toplamaya muvaffak oldu. Bedreddin, Brklce Mustafann faaliyetlerini ilerlettiini haber alnca znikte kalmay tehlikeli bularak sfendiyar Beyin yanna kat. sfendiyar Bey, elebi Mehmetten ekindii iin eyhe msade etmedi. eyh de gizlice bir gemiye binerek Rumeli yakasna geti ve Zaraya gitti. eyhin burada nfuz dairesi gittike genilemeye balad. Bir mddet sonra Zaradan Silistre ye geldi, oradan Dobrucaya geti sonra da Alevilerle meskn olan Deliormana yerleti. Buradan her tarafa mektuplar ve adamlar gndererek propagandaya giriti14. Bedreddin, Anadolu ve Rumelideki isyanlarla henz i mcadele sarsntlarndan kurtulmu olan Osmanl Devletini gafil avlayarak eyhlikten ahla gemek istedi. Kendi cemiyetine baka din ve mezheplerden de adam alyordu.
11 12 13 14

slam Ansiklopedisi 5,444; S. Ate , ari Tefsiri s. 216. slam Ansiklopedisi 5,444; C. Yener eyh Bedreddin Varidat s. 12. A. Cevdet Paa, Ksas- Enbiya, s. 1095; H. G. Yurdaydn, slam Tarihi Dersleri s. 105 A. N. Atsz, Ak Paaolu Tarihi, s. 89; slam Ansiklopedisi ,C5,445.

Karaburundan Brklce Mustafann yannda yaklak be bin kii vard. Balangta isyan burada ba gsterdi. Ksa zamanda byyerek korkun bir hal ald. Dede Sultan diye anlan Brklce Mustafann zerine mhim bir kuvvetle gnderilen zmir sancak beyi Aleksandr bunlara malup oldu ve sava yerinde ld. Bunun zerine i ehemmiyet kazand. Saruhan Sancak Beyi olan Timurta Paa olu Ali Bey de bozguna uratlp kendisini zor kurtard ve Manisaya kat. Durum iyice nazikleti. elebi Mehmet iddetli tedbir almaya mecbur oldu. Sadrazam ve beylerbeyi olan Bayezid Paa ile beraber olu eyhzade Murat daha byk bir kuvvetle Brklc kuvvetleri zerine gnderdi. Bayezid Paa, nce yollardaki byk kk asi guruplar temizledi ve nihayet bunlarn sndklar daa vard. Brklce ve dier asi kuvvetleri pek fazla mukavemet edemeyerek teslim oldular. Fakat Bayezid Paa da pek ok zayiat vermitir. Bayezid Paa, teslim olanlar Ayasulua getirdi, sorguya ekti. Orada Dede Sultan denilen Brklce Mustafay tarikattan vazgeirmek iin eitli vastalar kullanld. Fakat bir netice elde edilemedi. Nihayet nce asi mridler Dede Sultan Brklcenin gz nnde idam edildi. Bunlar lrken Yeti Dede Sultan diye baryorlard. Dede Sultan da elleri tahtaya mhlanm bir surette deve zerine konulup ehirde tehir edildikten sonra katledildi15. Manisa taraflarndaki Torlak Kemal isyan, Karaburun isyan kadar korkun olmamakla beraber, isyanclarn says bin kii kadard. eyhzade Murat ile Bayezid Paa Brklce isyann bastrdktan sonra Torlak Kemalin zerine gittiler. Neticede Torlak Kemal malup oldu mridlerinden pek ou aslarak idam edildi. Torlak Kemalde Manisa da halkn gz nnde aslarak bu isyanda bastrlm oldu16. Bu kyamn asl reisi olan eyh Bedreddin ise Deliormanda yerletikten sonra etrafna adamlar ve mektuplar gndererek halk kendi birliine davet etmiti. Kazasker bulunduu srada Rumelide bir hayli taraftar toplamt, fakat Anadoludaki kyamn bymesini bekliyordu. Brklce ve Torlak Kemal isyanlarnn bastrlmas Bedreddin ve beraberindekilerin maneviyatn sarst. elebi Mehmet, bu srada Bedreddinin Deliormandaki faaliyetini daha nceden haber aldndan Sereze gelip Bayezid Paann Anadoludan dnmesini bekliyordu. Bayezid Paa gelince onu derhal Bedreddin zerine gnderdi. Zaten Anadolu ayaklanmasnn bastrldn duymu olan eyhin etrafndakilerin bir ksm dalmt. Bundan dolay kk bir arpmadan sonra eyh kolaylkla ele geirildi ve Padiahn bulunduu Sereze gnderildi17. Kendisi Rumeli Fatihleri evladndan ve yksek alim ve mtefekkir bir ahsiyet olduundan hemen ldrlmedi. Sultan elebi bu hususta ulemann fetva vermesini emretti. Bedreddinin yapm olduu hareketin slamiyete uygun olup olmad ve cezasnn ne olmas lazm gelecei alimlerden mteekkil bir
15 16

B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni, s. 89. A. N. Atsz, Ak Paaolu Tarihi, s. 90. 17 Ak Paaolu(s. 90)Bedreddinin kendi mahiyeti tarafndan yakalanarak Sultan Mehmete getirildiini yazar.

heyetten soruldu. Sulu olduu tesbit olunarak ulemadan Heratl Mevlana Haydar, bu mesele zerinde Bedreddin ile ilmi mnakaa yapt ve nihayet cemiyet nizamn bozmaya alan Bedreddini ilzam etti ve vermi olduu fetva zerine ki rivayete gre Bedreddinin kendisi de bunu kabul etmiti. Bedreddin Serez pazarnda 1420 senesinde bir dkkann nne asld ve mallar varislerine verildi18. Bedreddinin idam edilmesini tarihiler balca iki sebebe balyorlar. 1-Mlkiyeti ortadan kaldrmak, btn mal ve mlkn halkn ortak mal olduunu ileri srmek. 2-Peygamberler ve dinler arasnda fark olmadn iddia etmek19. eyh Bedreddinin bir isyanla hkmdar olmak istemesinde Osmanl Ordusunun paralanmasnn kendisinde bir mit uyandrm olduunun tesiri olabilir. Batini eyhlerinden Hseyin Ahlatinin Halifesi olmas isyan hareketinde Alevilerle meskn yerlere gvenmi olduunu gstermektedr. eyh Bedreddinin Eserleri eyh Bedreddin, dnemin gelenekleri erevesinde eserlerini Arapa kaleme almtr Geleneksel din bilimlerinden olan Tefsir ve slam Hukuku yannda yannda Tasavvuf ve dil bilim alannda da almalar yapmtr. Bedreddin Mahmut, hem zahir ve hem de batn ilimlerdeki derin kavrayyla mmtaz ve mstesna bir mevki igal etmitir. eyhin yazd kitaplarn adedi otuz sekiz olduu belirtilir20. Bunlardan ancak birka tanesi gnmze kadar ulamtr. Bunlar arasnda tesbit edebildiklerimiz unlardr: 1- Matla- Hususil-Kelam Fi Meani Fususil-Hikem: Bu bir haiyedir ve tasavvufa dairdir. Metni, Muhyddn bn-i Arabinin Fusus mukaddimesinin erhidir. Oniki fasldr, mutasavvf ulemadan Davut Kayserinin zerinde erhi vardr21. 2- Meserretl-Kulub: Yine tasavvufa dair bir eserdir. Bedreddinin kymetli eserlerinden biri saylr22. 3- Unkudul-Cevahir: Sarfdan maksuda dair yazd erhdir. air Senai, Zeynddin el-Ayni, Ahmet Manisevi tarafndan ayr ayr Trkeye tercme edilmitir23. 4- Letaifl-arat: Bedreddinin slam Hukukuna ilikin yazd ilk eseridir. Bunu kazaskerliinden nce yazmtr24.

18

A. N. Atsz, Ak Paaolu Tarihi s. 91; . H. Uzunarl 1,365. C. Yener, eyh Bedreddin Varidat s. 16. B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni s. 104. B. N. Kaygusuz eyh Bedreddin Simaveni s. 104. slam Ansiklopedisi 5,445; . H. Uzunarl,Osmanl Tarihi 1,366. B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni s. 105. slam Ansiklopedisi 5,445; . H. Uzunarl,Osmsnl Tarihi 1,366.

19 20 21 22 23 24

5- Camil-Fusuleyn: slam Hukukunun muamelt blmne ait ok kymetli bir eserdir. Kazaskerlii dneminde yazmaya balam ve bir ylda tamamlamtr. Bedreddini gerek hretine ulatran en nemli eserlerden birisidir.25. 6- El-Teshil: Letaifl-arta bizzat mellif tarafndan erh olarak yazlmtr. Bu eserini Edirnede yazmaya balam, znike gittikten drt be ay sonra tamamlamtr26. 7- Nurul-Kulb: Bedreddinin tefsire dair iki ciltlik eseridir. eyh bu eserini tamamlaynca padiaha takdim etmek istiyordu. Fakat idam edilince dostlar ve mridleri bu tefsiri gizlediler. Nerede olduu belli deildir27. 8- Camil-Fetava: Fkhn furuuna dair eseridir. Fazla hret bulmamtr. 9- raul-Ftuh: Arapann gramerine ait fazla tannmayan bir baka eseridir. 10-Varidt: Bedreddinin bir ok meseleleri tamamyle kendi perspektifinden izah ettii, en ehemmiyetli ve en ok hret bulan eseri phesiz varidattr. Dier eserleri gibi Arapa olan Varidt olduka muhtasar olup, veciz bir ifade ile yazlmtr. Bir ok Trke evirileri olan Varidt birbiri ile fazla ilgisi olmayan eitli meclislerde sorulan sorulara cevap nitelii tayan bir eserdir. Ayrca bu eserde birbirleri ile tenakuz tekil edecek fikirlere de yer verilmitir. Eserin bir yerinde cennetin varl inkar edilirken,28 dier bir yerinde Cennetin sekiz kapsndan bahsedilir29. Baz yerlerinde takliti ulemaya kar sert ve amansz bir lisan kullanlmtr. Varidtn kanaatimizce ulemada uyandrd husumetin balca sebebi, lahiyatla ilgili tabu saylabilecek pek ok konunun ele alnp tevil edilmesi ve bu yorumlamada geleneksel/egemen slam dncesinde pek fazla tasvip edilmemi olan Batni tarznda bir izah denemesine ba vurulmu olmasdr. eyh Bedreddinin Fikirleri30 slam dncesiyle ilgili pek ok konuya deinmi olan eyh Bedreddinin temel dncesi Vahdet-i Vcud anlayna dayanr. Varidt isimli eserinde deiik konular zerinde dnceler yrtrken birden bire Vahdet-i Vcud fikrine dner ve evrendeki btn varlklarn salt varlk olan Tanrnn grntlerinden baka bir ey olmadn, bazen anlalamayacak kadar karmak ifadeler ve eitli benzetmelerle ispatlamaya alr. Salt varlk genel ve mutlak oluu itibariyle bu eyaya gemi, Cemal ve Celali ile hepsini sslemitir. Halbuki bu ulu varlk yine salt olmas cihetiyle cmlesinden beridir. Aalk, byklk, karanlk ve aydnlk gibi eyler hep mazharlarda grlr.
25 26

A. Cevdet Paa, Ksas- Enbiya,1096. B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni s. 106. 27 S. Ate, ari Tefsiri s. 217. 28 B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simanevi s. 146. 29 B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin,Simanevi s. 147. 30 eyh Bedreddinin fikirlerini elimizde mevcut eserleri bulunmadndan Trke yaynlanm Varidat tercmelerinden ve eyh hakkndaki ettlerden nakledeceiz.

Bakalklar o mazharlara gre husule gelir. Salt varla nisbetle hepsi birdir. Gerekte salt varlktan Baka yoktur. Bin bir surette meskn grnse dahi yine eydir. Salt varlk haktr. Hak her eyde ve her ey de onda tecelli eylemektedir. Hakkn eyada zuhuru kendi z ile deil, istidad hasebiyledir31. eyh Bedreddin, Allahn zatn, mahlukatndan ayr olarak kabul etmez ve alemin kadim olduuna benimser.. Alem mutlak olarak cins ve nevi ve ahsla kaimdir. Hudusu zatdr, zamani deildir. Mutezat olduu halde haktan sudur eder32. Bedreddine gre beden dalnca bir daha birlemez. Yani cesetler haredilmez, eklin dalmas ruhun yok olmasn gerektirmedii gibi dalan suret de bir daha birlemez. Ama insan trnden hibir kii kalmaynca yine bir insann yaratlmas ve insan trnn yeniden tremesi mmkndr. Yoksa hayal edilen kyamet kopmayaca gibi rsum ulemasnn syledikleri ekilde cesetler de haredilmeyecektir33. Kur-anda Hazreti sann ldrlmedii sylendii halde eyh Bedreddin Varidtnda Onun ldn belirtir34. eyhe gre Cennet ve Cehennem de netice itibariyle bu dnyadaki iyi ve kt hareketlerin ruhlardaki ac veya tatl tezahrlerinden ibarettir35. eyhe gre Deccal, Dabbetl Arz ve emsali gibi kyamet alametlerinden saylan Erat- Saatten imdiye kadar hi biri zuhur etmedii gibi, binlerce yl sonra da yine bunlardan umumiyetle kabul edilen ekilde bir ey belirmeyecektir36. eytan ve Melek hakkndaki dnceleri olduka tevilcidir. eyhe gre insan, hakka ve doruya tevik eden hak yoluna meylettiren her ey melek, fitne ve fesat yollarna sevkeyleyen hayvani duygu ve vehimlerde birer eytandr. Cinler ise bunlar arasnda bulunan bir takm orta kuvvetlerdir37. Biz emaneti gklere ve yere verdik, almaktan kandlar insan onu yklendi38 ayetindeki emanetin hak sureti olduunu, bunu insann yklendiini syleyen Bedreddin btn mutasavvflar gibi insana byk nem verir. Hak sureti Tanr emanetidir ve insana verilmitir. Bu surete insan mazhar olmutur. Bu yzden Tanrnn halifesidir. Tanrnn cemal ve celal sfatlar insanda grlmtr. Mutlak varlk insan mertebesindeki ycelikleri, ululuklar baka mertebelerde grmemitir39.

31 32

33 34 35 36 37 38 39

B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni s. 135. M. R. Balaban Varidt s.2. B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni s. 129 B. N. K aygusuz eyh Bedreddin Simaveni s. 129. 7-8. B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni s. 129. B. N. K aygusuz eyh Bedreddin Simaveni s. 129. M. R. Balaban, Varidt s. 2. slam Ansiklopedisi 5, 445. B. N. Kaygusuz , eyh Bedreddin Simaveni s. 123-124. Ahzab Suresi,72. B. N. Kaygusuz, eyh BedreddinSimaveni s. 123.

Bedreddine gre tarikata giren kii eyhe tam bir itaat gstermeli ve kendini doktora teslim eden bir hasta gibi teslim olmaldr. Doktorun verdii ilalar, ac ve kullanlmas etin eyler olabilir. Ama iyilemek isteyen hasta bunlara katlanmak zorundadr. Sonunda da iyileir veya iyilemez, gerek mutlulua ermek isteyen kii de kendisine gsterilen yolda karlaaca glklere katlanmak zorundadr40. Kpek olan eve melek girmez hadis-i erifi, ev sahibinin kpeklik sfatn gsterir. Byle kimsede melekten bir nasip yoktur41. Bedreddin, Peygamberlerle ocuk eiticilerinin durumlarn birbirine benzetir: kisi de eitecekleri varlklar iyi yetimeye tevik etmek iin asl olmayan eylerle korkutur ya da tamahlandrrlar. Peygamberlerin yalan gibi grlen bu szleri, aslnda geree uygundur. nk yalan sylemek Peygamberlere yakmaz, bunlarn ancak ermi kiilerce bilinen gizli anlamlar vardr42. Bedreddinin ilgin fikirlerinden biri de kiilerin ibadetlerinin nitelii hakkndadr. badetlerin amalar ve biimleri insann iinde bulunduu duruma gre deiir. Ermi kiinin ibadeti, eriatn snrlarn korumak iindir. Bu szler batnileri hatrlatyor. Zira Batniler nan gerekleince tapnmann gerei kalmaz eklinde yorumlarlar, ermi kiilerin ibadet yapmasn gerekli grmezler43. Bedreddin, Mslim, sev, Musev ve Mecusi yoktur ancak insanlar yani kardeler vardr ve bu kardelik sayesinde hak batl yener44 diyerek dinlerin birlii fikrini savunmu ve, ulemann hcumuna uramtr. Allah dnyay yaratm insanlara bahetmitir. Servet ve arazi mahslleri cmlenin mterek hakkdr. nsanlar msavidir, birinin tm servetleri toplayp, dierlerinin ekmee bile muhta kalmalar Allahn iradesine aykrdr 45. szleriyle Trkiye de sosyalizm fikrinin ncs olarak kabul edilmitir. Bedreddine gre: Hangi dine mensup olursa olsun btn insanlar kardetir. Bir yanda gz kamatrc servet yanlar, bir yanda kapkara bir yoksulluk olamaz. Btn insanlar cins ve mezhep ayrl gzetilmeksizin bir tutulmal, her ey-kadnlarmstesna-ortaya konulmaldr46. Semahaddin Cem, Bedreddin hakkndaki tetkikinde yle der: O, beeri ve mutlak bir eitlik ister. Menkul, gayri menkul her eyde ve her malda itirak ister. Hkmetler ona gre tegallp tekilatdr ve yklmasn ister. Gaye kazan, toprak, eya ve hayvanatta kolektivizmi salamaktr47. Yine Semahaddin Cem, Het Behit sahibi Mevlana Hakim dris Bitlisiden unlar nakleder: Gaybdan iaret ile kendi mritlerimle aleme sahip olmak iin zuhur
40 41 42 43 44 45 46 47

B. N. Kaygusuz, eyh BedreddinSimaveni s. 128. B. N. Kaygusuz eyh Bedreddin Simaveni s. 132. B. N. Kaygusuz eyh Bedreddin Simaveni s. 128. C. Yener, eyh Bedreddin, Varidt s. 45. S. Cem ,slam lahiyatnda eyh Bedred.din s. 10. A. Cerraholu, eyh Bedreddin ve Trkiye de Sosyalizm Hareketleri s. 26. A. Cerraholu, eyh Bedreddin ve Trkiyede Sosyalizm Hareketleri s. 25-26. S. Cem,slam lahiyatnda eyh Bedreddin s. 9.

ve huruc ederek memleketleri mritlerim arasnda bleceim. lim kuvveti ve srr tevhidin tahkiki ile taklit sahiplerinin millet ve mezhep kanunlarn iptal ile haram saylan baz eyleri helal yapacam.48 Buna gre eyh, Osmanl topranda yaayan halk arasndaki din farkn ortadan kaldracak, herkes eit olarak lkenin taksiminden faydalanacaktr. eyh Bedreddinin zellikle hayatnn sonlarna doru merkezi otoriteye tamamen kar ktn, padiahl zulm olarak nitelendirip cumhuriyet istedii iddia edilmektedir. Hkmet zulm ve tegallp mahsldr. Onun tecavzlerini ho grmek, maksud- Halika mnafi, emirlerine itaat etmek caiz deildir. Heyet-i idare zaman- saadette olduu gibi millet tarafndan intihab olunmaldr. Saray, saltanat, muharebe, asker hep zulmdr. Tekkeler, derviler, ulema onlar da zulm ve tegallb eserleridir49. eyh Bedreddin, ite bu fikirleri ile hkmet ve ulema arasnda msamaha edilemeyecek kadar tehlikeli bir ihtilalci durumuna gelmiti. Sonu Byk bir toplum ve isyan hareketinin ba olan, lehinde ve aleyhinde yzyllarca yazlp konuulan, sanat eserlerine konu olan bir insan elbette sradan biri olamaz. Kendi ana en yakn yllarda yazlm olan hemen btn tarih eserleri Bedreddinin geni bilgisini, ilim ve faziletini, derin anlayn ver ve takdirle karlarlar. Gerekten de eyh Bedreddin deiik hocalardan ok iyi bir tahsil grm, hayatnn byk bir ksmn ilim tedrisat ile geirmi, zamannn alimleri arasnda mstesna bir mevki igal etmitir. zellikle slam Hukukunda stad olan eyh Bedreddin itihat derecesine gelmi ok zel bir yer edinmitir. Onun ada olan bnl-Arab ise eyhin meclislerinde bulunduunu ve Benim hidaye mellifine cevabn veremeyeceim, bin doksan sorum vardr. dediini sylemekte ve bu mnasebetle ilmin stnln takdir etmektedir50. Filibeli Ali, Simavna Kads olu Bedreddin eitli eserleriyle bilinen ve yksek kerametleriyle dnyann ve asrlarn malumu bulunan filozof ve ok byk bir alimdi. Sultan Musann saltanat zamannda ondan baka alimin bulunduu malum deildir51. der. Ahmet Refik Bey, Bedreddinin tasavvurundaki iktidar meziyetleri ile hret kazanm olduunu zikreder 52. Niyazi Msr Bedreddini dini ihya etmekle taltif etmektedir. Muhyd-din ve Bedreddin, ittiler ihyay-i din
48 49 50 51 52

S. Cem,slam lahiyatnda eyh Bedreddin s. 11. A. Cerraholu, eyh Bedreddin ve Trkiyede Sosyalizm Hareketleri s. 26. B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni,s. 109. B. N. Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni,s. 110. B. N. Kaygusuz, eyh Bedredddin Simaveni s. 110.

Dery Niyazi Fusus envardr varidt53. Abdurrahman eref ise :Bedreddin ilim ve faziletiyle gayet mehur idi. Pek ok mridi ve akirdi vard.54diyerek eyhi vmektedir. Netice itibaryla, Badreddinin devrinin en byk alimlerinden sayld ve etkileyici bir kiilie sahip olduu hususunda hemen herkes mttefiktir. Ancak Onun yerleik slam inancna ters den yorumlar kendisine hcum edilmesine, devlete kar isyan da idamna sebep olmutur. Dinler arasnda fark gzetmemek, mal ortakl, har- ve yeniden dirilmeyi inkar etmesi Cennet ve Cehennemi inkar ederek bunlar bir takm tasavvurlardan ibaret saymas, Hkmeti zulm ve tegallp mahsl olarak nitelendirmesi gibi konular tmyle devlet otoritesini ve ehl-i snnet ulemasn karsna almasna sebep olmutur. Ona kar kanlarn banda ilk devir tarihilerinden Ak Paaolu, Bedreddinin devlete kar isyan ederek Gelin imdiden sonra padiahlk benimdir. Taht benim elimdedir. Sancak isteyen gelsin, Tmar isteyen, Subalk isteyen gelsin. Elhasl ne dilei olan varsa gelsin. dediini nakleder55. Aziz Mahmut Hdai . Ahmete sunduu layihalarda eyh Bedreddini cisimlerin harini ve kyamet alemetlerini inkar ettiini, ilhad ve ibahad zere olduunu kaydeder56. Semahaddin Cem ise: Bedredddinin Batni eyhi Hseyin Ahlatnin emri ile Tebrize gittiini, Anadoluyu istilaya ve Osmanl devletini ykmaya hazrlanan mehur Aksak Timurla grtn, kendisini ona sevdirdiini ve onun tarafndan Anadoluya isyan karmakla vazifelendirildiini nakletmektedir57. Sonu olarak unu syleyebiliriz ki; eyh Bedreddin, zamann en byk alimlerinden olmasna ve Musa elebinin Kazaskerliine kadar ykselmesine ramen O, sahip olduu bu ilmi ktye kullanm, bir takm naslar tevil ederek Batnilik dncesine sapm, hatta temel slam inancna dair baz eyleri inkar ederek mrtet durumuna dmtr. Ayrca Osmanl tarihinde ilk defa Btn mallarda ortakl savunarak sosyalizmin Trkiyedeki ncs kabul edilebilir. Hkmeti zulm ve gasp eseri olarak grd ve isyan ettii iin de idam edilmitir.

53 54 55 56 57

S. Ate, ar Tefsiri s 221. Abdurrahman eref, Fezleke-i Tarih-i Devlet-i Osman ,s. 25. A. N. Atsz, Ak Paaolu Tarihi s. 90. slam Ansiklopedisi s. 445. S. Cem, slam lahiyatnda eyh Bedreddin, S. 7.

SBArD

Mart 2004, Say 3, sh. 35 45

BBLYOGRAFYA 1-Abdurrahman EREF, Fezleke-i Tarihi Devlet-i Osmani, stanbul 1315 2-Ahmet Cevdet Paa, Ksas- Enbiya, sadeletiren; Metin Muhsin BOZKURT, stanbul, ile yay. 1981 3-Ak Paaolu Tarihi, Baskya hazrlayan A. Nihal Atsz, Ankara Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar, 1985. 4-ATE Sleyman, ar Tefsir Okulu, Ankara, Ankara lahiyat Fakltesi Yaynlar, 1974. 5-CEM Semahaddin, slam lahiyatnda eyh Bedreddin, stanbul, dal neriyat, 1966. 6-CERRAHOLU Ahmet, eyh Bedreddin ve Trkiyede Sosyalizm Hareketleri stanbul, yaynlar,1966. 7-Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, 10 cilt stanbul, a yaynlar, 1986. 8-slam Ansiklopedisi, eyh Bedreddin maddesi M.E.B. yay. stanbul, 1974. 9-KAYGUSUZ Bezmi Nusret, eyh Bedreddin Simaveni zmir, hsan Gmayak matbaas, 1957. 10-eyh Bedreddin, Varidt, ev:Cemil YENER, stanbul, Cemil yaynlar, 1970. 11-eyh Bedreddin,Varidt, ev:Mustafa Rami BALABAN, stanbul, Gayret Kitabevi ,1947. 12-UZUNARILI smail Hakk, Osmanl Tarihi 1. Cilt Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1982. 13-YURDAYDIN Hseyin Gazi, slam Tarihi Dersleri, Ankara, Ankara lahiyat Fakltesi Yaynlar, 1988.

4 6