TRKENN TARH GELM

TRKENN TARH GELM VE TRKYE TRKES

Trk yaz dilinin ele geen ilk rnekleri Orhun bidelerinin metinleridir. Fakat bu metinler phesiz Trk yaz dilinin ilk rnekleri deildir. nk Orhun bidelerindeki dil yeni teekkl etmi bir yaz dili olarak deil, ok ilenmi bir yaz dili olarak karmza kmaktadr. Bu bakmdan, Trk yaz dilinin balangcn ele geen bu ilk metinlerden ok daha ncelere karmak gerekir.

17.12.2012

TRKENN TARH GELM

Trk dilinin ortaya k tarihi kesin olarak bilinememektedir. Trkenin. bilinen yazl metinlerinden nceki dnemleri "karanlk dnem" olarak kabul edilmektedir. Trkenin yazl rnlerle takip edilebilen VII. yzyldan XIII. yzyla kadar olan dnemine "Eski Trke' denir. Trke yaklak alt asr boyunca; ses, biim ve sz varl bakmndan son derece durudur, dnem Trkcesinin zellikleri Gktrk, Uygur ve Karahanl metinlerinde grlmektedir (Gktrk Metinle Bilge Kaan Yazt, Kltigin Yazt. Tonyukuk Yazt; Uygur Metinleri: Altun Yaruk. Sekiz Ykmek. Irk Bitig; Karahanl Metinleri: Kutadgu Bilig, Divan Lgat-it-Trk, Atebet'l Hakayk, Divan- Hikmet). Trkler, XI. yzyln balarndan itibaren Anadolu'ya g etmeye balamlardr. Bu gler sonucunda Trkler XIII. yzylda batda Anadolu'ya, kuzeyde Karadeniz'in kuzeyi ve batsna kadar yaylmlardr. Yerletikleri blge halknn az ile eserler yazmalar, sonucu Trke eitlenmitir. Trke, yayld blgelere gre_Kuzey-Dou Trkesi ve Bat Trkesi olmak zere iki kola ayrlmtr. Kuzey-Dou Trkesi, Eski Trkenin bir devam olarak XIII ve XIV. yzyllarda Orta Asya ile Hazar Denizi'nin kuzeyindeki Trkler arasnda kullanlmtr. Kuzey-Dou Trkesi XV. yzylda Kuzey Trkesi ve Dou Trkesi olmak zere iki kol hlinde gelimesini srdrmtr. Farkl kollarda gelien Trkenin zelliklerini o dnemlerde yazlan Kpak Trkesi Metinleri (Husrev irin, Glistan Tercmesi, Kodeks Kumenikus) ve aatay Trkesi metinlerinden (Muhkemet'l-Lgateyn, ecere-i Trki, ecere-i Terkime) takip etmek mmkndr. Bat Trkesi, XII. yzyln sonlar ile XIII. yzyln balarndan gnmze kadar devam eden Eski Trkeden SOnra Trkenin iki byk kolundan biridir. Bat Trkesi, tarih geliimi iinde ana dneme ayrlr. Trkenin XIII ve XV. yzyllar arasndaki dnemi "Eski Anadolu Trkesi" adn alr. Bu dnemin zellikleri Yunus Emre Divan, Mantku't-Tayr, Garipname vb. eserlerde grlmektedir. Bat Trkesinin XV. yzyln sonlar ve XX. yzyln balar arasndaki dnemine "Osmanl Trkesi" denir Bu dnemde, Trkeye ok sayda Arapa, Farsa kelime girmitir. XVII. yzyldan itibaren Osmanl Trkesinde "mahallleme" hareketi balar. Bu hareket
1

Tanzimata kadar devam eder. Trke, yabanc kelimelerle ykl ar bir dil olarak varln "Trkiye Trkesi" ne kadar srdrr. ikyetname, Sihm- Kaza Hsn Ak gibi eserler bu dnem Trkesinin zelliklerini tar. Bat, Trkesinin III. dnemini "Trkiye Trkesi" oluturur. mer Seyfettin ve arkadalarnn konuma dilinden (stanbul az.) yeni bir yaz dili oluturmak amacyla Gen Kalemler dergisinde balattklar Yeni Lisan Hareketi bu dnemin balangc kabul edilir. Bu hareketim temsilcileri "Milli bir edebiyat meydana getirmek iin nce mill bir dile ihtiya vardr." grnden hareketle u ilkeleri benimsemilerdir: a. Arapa ve Farsadan Trkeye giren dil bilgisi kurallar ve bu kurallarla yaplan btn tamlamalar kaldrlmaldr. b. Dilimize Arapa ve Farsadan girmi kelimelerle yaplacak isim ve sfat tamlamalar, Trkenin kurallarna gre dzenlenmelidir. c. Yaz dili ile konuma dili arasndaki byk farkllklar kaldrmak iin yaz dili konuma diline yaklatrlmal, stanbul konumas yaz dili olmaldr. . Bu ilkelerden yola karak taklit deil, yeni ve mill bir edebiyat meydana getirilmelidir. Trkiye Trkesinin geliimi iinde bu hareketten sonra en kapsaml alma Dil Devrimi'dir. 1928'de Harf Devrimi'nin yaplmas ve 1932'de Trk Dil Kurumu'nun kurulmasyla Trke, ok ynl ve sistemli bir ekilde ele alnarak sadeletirilmi ve olgunlatnlmtr.

Kuzey-Dou Trkesi ve Bat Trkesinin ada kollan gnmzde yaz dili olarak kullanlmaktadr. Kuzey-Dou Trkesinin ada kollan; zbek, Kazak, Krgz, Uygur, Tatar, Bakurt Trkeleri; Bat Trkesinin ada kollar ise Azerbaycan, Trkmen, Gagauz ve Trkiye Trkeleridir. Trke gnmzde; Trkiye, Azerbaycan, Trkmenistan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti; Dou Trkistan, Tataristan, Bakurdistan, uvaistan, Altay, Tuva, Hakas, Yakut (Saha), Dastan, Kabartay-Balkar, Karaay-erkes, Krm zerk Cumhuriyetleri gibi nfusunun ou Trk olan devletlerin yannda; Bulgaristan, Romanya, Makedonya, Moldova, Almanya, Afganistan, Hollanda gibi lkelerde ve Bat Trakya, Kuzey Irak, Kuzey ran ve Moolistan'n batsnda da konuulmaktadr.
2

Trk dilinin oluumunu yedi aamada tamamlad gr yaygndr: Altay a: Trke, Altay anda, henz ayr bir dil niteliini kazanmamtr. Moolca ve teki akraba dillerle birlikte, bir Ana-Altayca iinde bulunmaktadr. En Eski Trke a: En eski Trke anda, Trkenin Ana-Altaycadan ayrld dnlmektedir. Bylece, Trk, Mool, Manu-Tunguz hatta Kore ve Japon dilleri ortaya kmtr. lk Trke a: lk Trke andaysa Trke artk gelimi, dier akraba dillerden ayrlm bir dildir. Hunlarn konutuu Trke bu ada kendini gstermitir. Eski Trke Devresi: Bu devre balangtan 10. yzyla kadar olan zaman kapsamaktadr. Bu devrenin bilinen ilk metinleri 8. asrda dikilmi olan Orhun Antlar'dr. Orhun Antlar'nda Gktrk alfabesi kullanlmtr. Antlarda mkemmel ve ilenmi bir dille karlayoruz. Bu ise, Trk yaz dilinin daha eski devirlerde meydana gelmi olduunu gstermektedir. Elimizde belgeler bulunmad iin bu hususta fazla bir ey syleyemiyoruz. Eski Trkeden daha gerisi karanlk devirdir. Burada dilimiz uvaa ve Yakuta ile buluur. ok daha geride de Trke, mensup olduu teki Altay dilleri ile, yani Moolca ve Manuca ile birleir. En eski yazl kaynaklarmz olan Orhun Antlar'nda Bilge Kaan'n, kardei Kl Tigin'le beraber inlilere kar yaptklar savalar ve Trk milletinin btnln salamak iin verdikleri mcadeleler anlatlr. Antlarda kuvvetli bir hitabet slubu dikkati ekmektedir. Orhun Antlarnn yazarlar Vezir Tonyukuk ile Yollu Tigin'dir. Eldeki belgelere gre bunlar Trklerin en eski yazarlardr. Eski Trke dneminin Gktrk Antlar'ndan sonraki yazl rnleri Uygur Trkesi eserleridir. Uygur Trkleri Sod yazsn ve Mani ile Buda dinlerini kabul etmilerdir. Bu dnemde verilen eserlerin tamam Mani ve Buda dinleriyle ilgilidir. Byk bir ksm Turfan kazlarnda ele geen bu eserlerin bata gelenleri Altun Yaruk ve Sekiz Ykmek'tir. Bu eserlerde Buda'nn hayat, Buda dininin esaslar anlatlm, baz dualara yer verilmitir.
3

Demek ki, Eski Trke Devresi kendi arasnda Gktrk Trkesi ve Uygur Trkesi olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Orta Trke Devresi: Bu devre 10. yzyldan 13. yzyla kadar olan zaman iine almaktadr. Btn Trkler bu dnemde Karahanl Trkesini kullanmlardr. Tabii ki bunu yaz dili iin sylyoruz. Bu devrede gerek Trk dilinde gerekse Trk kltrnde nemli deimeler olmutur. slamiyet resmen kabul edilmi ve alfabe olarak Arap harfleri alnmtr. Orta Trkenin ilk yllarna ait olan Kutadgu bilig, Divan Lgat-it Trk ve Atabet-l Hakayk adl eserler Ilk slami Trk eserleri olarak bilinmektedir. Kutabgu Bilig, Yusuf Has Hacip tarafndan 1069 ylnda tamamlanm ve Karahanl hkmdar Tabga Bura Han'a sunulmutur. Eserin ad "Kutlu Olma Bilgisi" eklinde gnmz Trkcesine aktarlabilir. Kutabgu Bilig, devleti idare edenlerin nasl davranmalar gerektiini, halkn ideal bir devlet tarafndan nasl mutlu edilebileceini, insanlarn toplum ierisindeki grev ve sorumluluklarnn neler olduunu anlatan dini, ahlaki ve sosyal grlerin ar bast manzum bir eserdir ve 6645 beyitten olumaktadr. Dil ve kltr tarihi bakmndan ok nemli bir kitaptr. 11. yzylda yazlm olan eserlerden birisi de Kagarl Mahmud'un Divan Lgat-it Trk adl eseridir. Kagarl Mahmut bu eserini Araplara Trke retmek amacyla kaleme almtr. Aslnda bir lgat olan Divan Lgat-it Trk'te rnek olarak verilen halk iirleri, ataszleri, deyimler dil ve kltr tarihimiz bakmndan son derece nemlidir. Kagarl Mahmut ayn zamanda ilk Trk dili bilginidir. Eserini "Trk dili ile Arap dilinin at ba yrdkleri bilinsin" diye yazdn sylemektedir. "Trk dilini reniniz, nk onlarn uzun srecek bir saltanat olacaktr" hadisini zikreder Kagarl, ilk Trk yazarlarmzdandr. 12. yzyln banda meydana getirildii sanlan Atabet-l Hakayk, Edip Ahmet tarafndan yazlmtr. retici mahiyette dini-ahlak bir eserdir. Edip Ahmet, dinin faziletlerinden, ilimden, cimrilikten, cmertlikten vb. bahsetmitir. Eser drtlkler halinde dzenlenmitir. Yeni Trke Devresi: Bu devre 13. yzyldan 20. yzyla kadar olan zaman ihtiva etmektedir. 13. yzyln sonlarna doru Dou ve Bat Trkleri arasnda yeni ve birbirinden
4

farkl yaz dilleri meydana gelmeye balamtr. Dou Trkesi, Eski Trkenin ve Karahanl Trkesinin bir devam olarak ortaya kmtr. Dou Trkesi, Orta Asya mterek Trkesi demektir. Bat Trkesi iki koldan gelimitir. Bunlar Osmanl ve Azeri Trkeleridir. Bunlar arasndaki fark 15. yzyln sonlarnda grlmtr. Dou Trkesinin bir de Kuzey kolu bulunmaktadr. 15. yzyla kadar devam etmi olan bu dile Kpak Trkesi diyoruz. Kpak Trkesi eserlerine Kuzey Afrika'da ve Msr'da rastlanmaktadr. Daha sonra Kpak Trkesi Oguz Trkesi ile birlemitir. Eski Trkenin devam durumunda olan Dou Trkesi, 15. yzyldan itibaren aatay Trkesi diye de adlandrlmtr. Bu yaz dili 15. yzylda Ali ir Nevai tarafndan kurulmu ve gelitirilmitir. 16. yzylda Babr ah, aatay Trkesinin en nemli temsilcisi olmutur.aatay Trkesinin yerinde bugn zbek Trkesi bulunmaktadr. Modern Trke Devresi: Bu devre 20. yzyl kapsamaktadr. 20. yzylda nemli yaz dilleri olarak Trkiye Trkesi , zbek Trkesi, Trkmen Trkesi, Kazak Trkesi vb. gryoruz. BATI TRKESNN GELM Bat Trkesi kendi ierisinde devreye ayrlr: 1. Eski Anadolu Trkesi: Bat Trkesinin ilk devresidir. 13-15. yzyllar iine alr. Eski

Trkenin zelliklerini tar. Seluklular, Anadolu Beylikleri ve ilk Osmanllarn yaz dilidir. Eski Anadolu Trkesinde henz Arapa ve Farsa kelime ve tamlamalar fazla deildir. 2. Osmanl Trkesi: Bat Trkesinin ikinci devresidir ve 16. yzyldan 20. yzyla kadar

olan zaman kapsar. Bu dnemde Eski Trkenin izleri kaybolmutur. Azeri Trkesi bu dnemde ayrlr. Arapa ve Farsann tesiri fazladr. Osmanl Trkesi tam be asr imparatorluun yaz dili olarak varln korumutur. Bat medeniyetinin getirdii ihtiyalar Osmanlcann zengin vastalaryla karlamaya alan ve bir hayli baarl olan bir dil, fakat yine snf dili kalb iinde ve bu yzyln gerektirdii millet dili olmak imknndan mahrumdur. Osmanlca bir yana, bu devirler boyunca konuulan Trke snrl lde yabanc kelimelerle de genileyerek gelimi ve gelecein yaz dili olmaya hazrlanmtr. Dil tarihimizin dikkate
5

deer zelliklerinden biri de udur ki gemiin derinliklerinden gelen szl halk edebiyat bizde devam etmi, halk destan ve hikyeleri, halk iiri erkenden az ok yazya gemi ve bunun yan banda halk iin baz kitaplar da yazlmtr. 3. Trkiye Trkesi: kinci merutiyetten balayp gnmze kadar devam eden devredir.

Mill edebiyat akmnn mahsul saylan terkipsiz Trkedir. Arapa ve Farsa kelimeler gittike azalmaktadr. Buna karlk ngilizce kelimeler dilimize sratle girmekte ve yerlemektedir. Yeni Trke Trkiye'de milliyetilik akmnn mahsul olup Osmanl yaz dilini konuma diline yaklatrmak, daha dorusu konuma dilinden yeni bir yaz dili oluturmak hamlesiyle meydana gelmitir. Bu yzyln ba btn Trke konuan uluslarn ve akrabalarnn da kendi lehelerine dnerek yeni yaz dilleri oluturma abalarna tank olmutur. Bizde ilk Trklerle balayan sadeleme hareketi ksa zamanda gndelik ve edebiyat yaz dillerini aydnlarn konumas lsnde sadeletirdi. Sonra yeni alfabenin uygulanmas ve Atatrk'n tevikleri daha derinden bir millleme hareketine yol at. Burada Yeni Trke bilgin ve teknik dillerini de kendi yapsndan karlamak ve yaratmak meselesi ile karlat ve o yolda da cesaretli admlar att. Dilimiz bamsz bir medeniyet dili olmak davasnda ve hzl bir gelime andadr. Ancak bu arada mill kaynaklarn yer yer aklszca ktye kullanlmas mill dile gven duygusunu sarsmakta ve Bat dillerinin daha geni lde istilasna yol amaktadr. Yeni Trke inanl, ciddi ve uzun sreli almalara muhtatr. Baskokov, Trk dilini, Volga Bulgarlarnn konutuu Trkeden balayarak, aadaki gibi dallandrmaktadr:

TRK DLNN DOU HUN DALI UYGUR BE 1. Uygur-Tukyu blm: Eskiler: Orhon Antlarnn Eski Ouz Dil Bugnkler: Krgz, Altay (Altay, Telet, Eski Uygur Dili Bugnkler: Tuva (Urenhay, Soyot, Soyon), Karagas (Tofa) 2. Yakut blm: Bugnkler: Yakut(Dolgan ile birlikte) 3. Hakas blm:Bugnkler: Hakas, Kamas, Kerik, or, Altay Dilinin Kuzey azlar (Tuba, alkandu, kumand), Sar Uygur. TRKENN BUGNK DURUMU VE YAYILMA ALANLARI Trkler dnya zeride ok geni bir yer kaplar. Douda Moolistan ve in ilerinde batda Yugoslavya ilerine; kuzeyde Sibirya'dan ve Moskova yaknlarndaki Kazan ehrinden , gneyde Badat, Lbnan snr ve Kbrs ilerine kadar uzanan byk ve geni orafyaya yaylmlardr. 20-90 dou boylamlar ile 33-65 kuzey enlemleri arasnda yer alan bu corafya, ku uuu,doudan batya yedi bin, kuzeyden gneye bin kilometrelik bir alan iine alr. Bu alandaki u devletler ierisinde Trkler yaamakta ve Trke konuulup yazlmaktadr: in, Moolistan, Rusya, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan, zbekistan, Trkmenistan, Azarbeycan, Afganistan, ran, Irak, Suriye, Trkiye, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Makedonya, Romanya, Polonya, Ukrayna, Moldovya. Telengit azlar) KIRGIZ-KIPAK BE

Btn bu geni corafya ierisinde Trkemizin pek ok lehe ve ivesi bulunmaktadr. Bunlar yle sralayabiliriz: Trk dilinin leheleri: 1. uvaa 2. Yakuta Trk dilinin iveleri: a. Sibirya ve Altay sahas:

1. Karagas 2. Soyan 3. rti ve Tobol 4. Altay 5. Telengit 6. Telet 7. Tuba 8. Kumand 9. Llebed 10. Sagay 11. Beltir 12. Ka 13. Koybal 14. Kzl 15. or 16. Kamasin 17. alm ve at

b.

Dou Trkistan sahas:

18. Uygur 19. Sar Uygur 20. Tarani c. Bat Trkistan sahas:

21. Karakalpak 22. zbek 23. Krgz 24. Kazak 25. Trkmen d. Kafkas ve ran sahas:

26. Nogay 27. Kundur 28. Karaay 29. Balkar 30. Kumuk 31. Azeri 32. Kakay 33. Afar 34. Kacar 35. ahseven 36. Karadal 37. Hamse 38. Hala 39. Kengerlu 40. Horasani 41. Karayi
9

42. Karaorlu 43. Karapapak e. Kuzey ve Bat sahas (Urallardan Balkanlar ve Akdeniz'e):

44. Kazan, Tatar 45. Atrahan 46. Baurt 47. Krm 48. Karayim 49. Gagavuz 50. Trkiye, Ouz

10