İSTATİSTİK

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2590

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1559
STATSTK
Yazarlar
Prof.Dr. Ahmet ZMEN (nite 1)
Yrd.Do.Dr. Fikret ER (nite 2)
Yrd.Do.Dr. Mahmut ATLAS (nite 3)
Yrd.Do.Dr. Atilla ASLANARGUN (nite 4)
Yrd.Do.Dr. Kadir zgr PEKER (nite 5)
Prof.Dr. Emel IKLAR (nite 6, 7)
Yrd.Do.Dr. Harun SNMEZ (nite 8)
Editrler
Prof.Dr. Ahmet ZMEN
Prof.Dr. Berat Fethi EN
ANADOLU NVERSTES
indekiler
nsz............................................................................................................ ix
statistiin Tanm, Temel Kavramlar ve statistik
Eitimi ....................................................................................... 2
STATSTN KONUSU NEDR?.................................................................. 3
Yn Olay...................................................................................................... 3
Tipik Olay...................................................................................................... 4
STATSTK NEDR?....................................................................................... 5
Veri Kmesi Anlamnda statistik ................................................................. 5
Yntemler Topluluu-Bilim Dal Anlamnda statistik................................ 6
rneklem Deer Anlamnda statistik.......................................................... 7
BAZI TEMEL KAVRAMLAR........................................................................... 7
Birim............................................................................................................... 7
Birimin Tanm......................................................................................... 7
Birim Trleri ............................................................................................ 8
Evren.............................................................................................................. 9
Evren Tanm ........................................................................................... 9
Evren Trleri............................................................................................ 10
Deiken........................................................................................................ 11
Deiken Tanm ..................................................................................... 11
Deiken Trleri...................................................................................... 11
rnekleme-rneklem................................................................................... 13
Parametre-statistik ........................................................................................ 13
BLM, BLMSEL ARATIRMA VE STATSTK ETM ............................ 13
Bilim Nedir? ................................................................................................... 13
Bilimsel Aratrma ......................................................................................... 14
Bilgi, zbilgi.................................................................................................. 14
Bilgi Nedir? .............................................................................................. 14
zbilgi ..................................................................................................... 15
Bilimsel Aratrma Srecinin Aamalar ....................................................... 15
statistik Eitiminin nemi ........................................................................... 18
Teorik statistik Eitiminin nemi ......................................................... 18
Uygulamal statistik Eitiminin nemi ................................................ 19
zet ............................................................................................................... 21
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 22
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 23
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 23
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 23
Veri Derleme, Dzenleme ve Grafiksel zmleme.......... 24
GR .............................................................................................................. 25
DEKENLERN LLMES...................................................................... 25
lme Tanm ................................................................................................ 25
lek Trleri ................................................................................................. 26
i ndeki l er
iii
1. N TE
2. N TE

VER DERLEME VE VER DERLEME YNTEMLER.................................... 29
Veri Derleme Tanm..................................................................................... 29
Veri Derleme Yntemleri.............................................................................. 29
Birinci Elden Veri Derleme Yntemleri ................................................. 29
kinci Elden Veri Derleme Yntemleri .................................................. 31
Veri Derleme Aralar ................................................................................... 32
Veri Derleme Hatalar ................................................................................... 33
STATSTKSEL SERLER ............................................................................... 33
Dalma Serileri ............................................................................................. 33
Basit Seri .................................................................................................. 34
Nicel Dalma Serileri ............................................................................. 34
Nitel Dalma Serileri .............................................................................. 38
Zaman Serisi .................................................................................................. 41
Mekn Serisi .................................................................................................. 42
Birikimli Seri .................................................................................................. 43
STATSTKSEL SERLERN GRAFKSEL ZMLEMES ............................ 45
Nicel Deikenlerin Grafiksel Gsterimi ..................................................... 46
Histogram ................................................................................................ 46
Frekans Poligonu .................................................................................... 48
Birikimli Frekans Poligonu..................................................................... 49
Nitel Deikenlerin Grafiksel Gsterimi ...................................................... 51
Stun Grafii ........................................................................................... 51
Pasta Grafii ............................................................................................ 54
Eletirilmi Verilerin Grafiksel Gsterimi ................................................... 54
Serpilme Grafii ...................................................................................... 54
Zaman Serisinin Grafiksel Gsterimi ..................................................... 56
Mekn Serisinin Grafiksel Gsterimi...................................................... 57
zet ............................................................................................................... 58
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 62
Ortalamalar, Deikenlik ve Dalma lleri .................... 64
GR .............................................................................................................. 65
ORTALAMALAR............................................................................................. 65
Duyarl Ortalamalar....................................................................................... 66
Aritmetik Ortalama.................................................................................. 66
Aritmetik Ortalamann zellikleri .......................................................... 70
Duyarl(Hassas) Olmayan Ortalamalar......................................................... 78
Medyan .................................................................................................... 78
Mod.......................................................................................................... 81
DEKENLK VE DAILMA LLER..................................................... 84
Deiim Aral .............................................................................................. 85
Standart Sapma ve Varyans .......................................................................... 85
Deiim Katsays .......................................................................................... 88
i ndeki l er
iv
3. N TE
Asimetri lleri .......................................................................................... 89
Ortalamalara Dayal Asimetri lleri ......................................................... 89
zet ............................................................................................................... 91
Endeksler .................................................................................. 96
ENDEKSLER................................................................................................... 97
ENDEKS TRLER ........................................................................................ 98
Mekn ve Zaman Endeksleri ........................................................................ 98
Mekn Endeksi ........................................................................................ 98
Zaman Endeksi........................................................................................ 99
Sabit ve Deiken Esasl Endeksler ............................................................. 99
Sabit Esasl Endeksler ............................................................................. 99
Deiken Esasl Endeksler...................................................................... 100
Sabit Esasl Endeksler ve Deiken Esasl Endeksler Arasnda
Gei ........................................................................................................ 102
Esas Devrenin Deitirilmesi .................................................................. 104
Basit ve Bileik Esasl Endeksler .................................................................. 105
Endeksler Ortalamas .............................................................................. 107
Ortalamalar Endeksi................................................................................ 109
Laspeyres, Paasche ve Fisher Endeksi ......................................................... 112
Laspeyres Endeksi ................................................................................... 112
Paasche Endeksi...................................................................................... 112
Fisher Endeksi ......................................................................................... 113
Uygulamada nemli Bileik Endeksler ....................................................... 117
zet................................................................................................................ 118
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 119
Yararlanlan ve Bavurulabilcek Kaynaklar ................................................. 121
Olaslk Kuram ........................................................................ 122
GR .............................................................................................................. 123
OLASILIK KAVRAMI...................................................................................... 123
OLASILIK TANIMLARI................................................................................... 124
Klasik Olaslk................................................................................................ 125
Deneysel Olaslk .......................................................................................... 126
znel (Subjektif) Olaslk ............................................................................ 126
OLASILIK HESAPLAMA KURALLARI ............................................................ 127
Toplama Kurallar.......................................................................................... 127
zel Toplama Kural............................................................................... 127
Tmleyen Kural...................................................................................... 127
Genel Toplama Kural ............................................................................ 128
i ndeki l er
v
4. N TE
5. N TE
arpma Kurallar ve Koullu Olaslk .......................................................... 129
zel arpma Kural ................................................................................ 129
Koullu Olaslk....................................................................................... 130
Genel arpma Kural .............................................................................. 130
BAYES TEOREM........................................................................................... 131
SAYMA KURALLARI ...................................................................................... 133
Saymann Temel lkesi .................................................................................. 133
Permtasyon Kural ....................................................................................... 133
Kombinasyon Kural ..................................................................................... 135
RASSAL DEKENLER VE OLASILIK DAILIMLARI................................. 135
Rassal Deiken............................................................................................. 135
Kesikli Rassal Deiken.......................................................................... 136
Srekli Rassal Deiken.......................................................................... 136
Olaslk Dalmlar........................................................................................ 136
Kesikli Rassal Deikenler in Olaslk Dalmlar ............................. 137
Kesikli Bir Olaslk Dalmnn Ortalama, Varyans ve Standart
Sapmas .................................................................................................... 138
Binom Dalm ....................................................................................... 139
Srekli Rassal Deikenler in Olaslk Dalmlar ............................. 141
Normal Dalm....................................................................................... 142
zet ............................................................................................................... 149
rnekleme ve Baz rnekleme Dalmlar ......................... 154
TAM SAYIM VE RNEKLEME...................................................................... 155
Tam Saym..................................................................................................... 155
rnekleme..................................................................................................... 156
RNEKLEMEY GEREKL KILAN NEDENLER ............................................. 157
rneklem in Birim Seme Yntemleri...................................................... 159
Keyfi Seim.............................................................................................. 159
Rassal Seim ............................................................................................ 159
RNEKLEME SRECNN AAMALARI........................................................ 160
Evrenin Tanmlanmas................................................................................... 161
erevenin Belirlenmesi ............................................................................... 162
rnekleme Ynteminin Seimi .................................................................... 162
rneklem Hacminin Belirlenmesi ................................................................ 163
Nitel Deerlendirmede Esas Olan Faktrler.......................................... 163
rneklemin Seimi........................................................................................ 163
RNEKLEME YNTEMLER ......................................................................... 163
Olaslkl Olmayan rnekleme Yntemleri ................................................. 164
Kolayda rnekleme ................................................................................ 164
Yargsal rnekleme ................................................................................ 165
Kota rneklemesi ................................................................................... 165
i ndeki l er
vi
6. N TE
Kartopu rneklemesi.............................................................................. 166
Olaslkl rnekleme Yntemleri.................................................................. 167
Basit Rassal rnekleme .......................................................................... 167
RNEKLEME DAILIMLARI ......................................................................... 175
Ortalamann (X
_
nn) rnekleme Dalm ................................................... 176
X
_
nnDalmnn zellikleri ........................................................................ 178
X
_
nn Dalmnn Ortalamas ................................................................ 178
X
_
nn Dalmnn Standart Hatas ......................................................... 179
Merkezi Limit Teoremi ............................................................................ 180
rneklem Oran pnn rnekleme Dalm ............................................... 181
Ortalama ve Varyans............................................................................... 183
Dalm ekli ve Merkezi Limit Teoremi ............................................... 184
rneklem Hacminin Belirlenmesinde Nicel Yntemler ....................... 185
zet................................................................................................................ 187
statistiksel Tahminleme ve Karar Alma.............................. 192
GR .............................................................................................................. 193
STATSTKSEL TAHMNLEME .................................................................... 193
STATSTKSEL TAHMNLEME TRLER ..................................................... 194
Nokta Tahminlemesi .................................................................................... 194
Evren Aritmetik Ortalamas nn Nokta Tahminlemesi ...................... 194
Evren Oran nin Nokta Tahminlemesi ................................................. 195
Aralk Tahminlemesi ..................................................................................... 196
Evren Aritmetik Ortalamasnn Aralk Tahminlemesi............................ 197
Byk rneklemlerde nn Aralk Tahminlemesi .............................. 197
Kk rneklemlerde nn Aralk Tahminlemesi .............................. 200
Evren Orannn Aralk Tahminlemesi .................................................... 202
STATSTKSEL HPOTEZ VE STATSTKSEL HPOTEZ TEST................. 203
HPOTEZ TEST TRLER............................................................................. 204
HPOTEZ TEST SRECNN ADIMLARI ..................................................... 204
Hipotezlerin fade Edilmesi .......................................................................... 204
Anlamllk Dzeyinin Belirlenmesi............................................................... 206
Verilerin Derlenmesi ..................................................................................... 207
Test statistiinin Seilmesi ........................................................................... 207
statistiksel Kararn Verilmesi ...................................................................... 208
Probleme likin Kararn Verilmesi ............................................................. 211
TEK EVREN PARAMETRESYLE LGL HPOTEZ TESTLER ..................... 211
Evren Ortalamasna likin Hipotez Testi .................................................... 211
Evren Ortalamasna likin Byk rneklem Testi..................................... 212
Evren Ortalamasna likin Kk rneklem Testi..................................... 215
Evren Oranna likin Test ............................................................................ 217
zet ............................................................................................................... 222
i ndeki l er
vii
7. N TE
Regresyon ve Korelasyon zmlemesi............................... 226
GR .............................................................................................................. 227
KORELASYON ANALZ................................................................................ 228
Pearson Korelasyon Katsays ....................................................................... 229
Belirlilik Katsays .......................................................................................... 231
Korelasyon Katsays Anlamllk Testi .......................................................... 231
BAST DORUSAL REGRESYON ANALZ ................................................. 233
Tahminin Standart Hatas.............................................................................. 237
rneklem Regresyon Dorusunun Anlamllk Testi ................................... 238
zet................................................................................................................ 242
Yaamn inden............................................................................................ 244
i ndeki l er
viii
8. N TE
nsz
Bu kitap, iktisadi ve idari bilimler lisans ve nlisans programlar ile pek ok di-
er sosyal bilimlerle ilgili programlarda verilen istatistik derslerinde ilenen konu-
lar temel alnarak oluturulmutur.
Sekiz niteden oluan bu kitabn birinci nitesinde istatistiin temel kavramla-
r tantlm, izleyen nitelerde de srasyla betimsel istatistik, karm, kestirim ve
ngr bilgilerinin retilmesinde kullanlan baz yntem ve teknikler hem kuram-
sal dzeyde hem de rnekler zerinde aklanmtr.
Kitapta yer alan konular belirlenirken sosyal bilim alanlarnda aratrma yapan-
lar, yaplan aratrmalarda retilen bilgilerden yararlananlar iin yol gsterici bir
kaynak olmasna zen gsterilmitir.
Anadolu niversitesinin uzaktan retim hizmeti sunulan lisans ve nlisans
programlarnda kullanlmak amacyla gelitirilen bu kitap, ierik tasarm ile uygu-
lamal dier bilim dallarnn lisans ve nlisans rencileri ile aratrmaclar iin de
yararl olacan umuyoruz.
Editrler
Prof.Dr. Ahmet ZMEN
Prof.Dr. B. Fethi EN
nsz
ix
Bu niteyi tamamladktan sonra;
statistiin konusu olan ve olmayan olaylar tanmlayabilecek,
statistik kavramnn eitli tanmlarn yapabilecek,
statistiin temel kavramlarn aklayabilecek,
statistiksel bir aratrma srecini tasarlayabileceksiniz.
indekiler
Yn Olay
Tipik Olay
statistik
Veri Kmesi
rneklem Deer
Bilimsel Aratrma
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
statistik
STATSTN KONUSU NEDR?
STATSTK NEDR?
BAZI TEMEL KAVRAMLAR
BLM, BLMSEL ARATIRMA VE
STATSTK ETM
statistiin Tanm,
Temel Kavramlar ve
statistik Eitimi
1
STATSTK

STATSTN KONUSU NEDR?
statistiin konusu olan olaylar aklayabilmek iin bir olayn kendi trnden
olaylar, ilgilenilen zellikler bakmndan tam olarak temsil edip etmediine, ba-
ka bir ifadeyle olaylarn ilgilenilen zelliklerinin lm deerleri arasnda dei-
kenlik ve belirsizlik olup olmadna bakmak gerekir. Olaylarn zellikleriyle ilgili
lm deerlerindeki deikenlik lt alndnda, olaylar yn olay ve tipik olay
olarak snflandrlr.
Bu snflandrma zer Serperin Uygulamal statistik 1 (Bursa: Geniletilmi 5. Bask,
Ezgi Kitabevi, 2004.) adl kitabndan alnmtr. Bu kitabn birinci blmnde konuyla il-
gili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
Yn Olay
statistik yn olaylarla ilgilenir. Bu olaylar ilgilenilen zellikleri bakmndan de-
ikenlik ve belirsizlik gsterirler. Ayn koullar ve varsaymlar altnda meydana
gelen, zellikleri ayn sonularn (lm deerlerinin) yannda farkl sonular da
alabilen olaylara yn olay denir.
Yn olaylarn incelenen zellikleri olaydan olaya deikenlik gsterdii iin
herhangi bir yn olay ait olduu kmedeki olaylar tam olarak temsil edemez.
2011-2012 retim ylnda Anadolu niversitesinin akretim yapan fakltele-
rinde renim gren renciler;
retim yl,
uygulanan retim sistemi,
cinsiyet,
baar durumu
zellikleri bakmndan aratrlmak isteniyor. Bu aratrmada akretim yapan
fakltelerde renim gren renciler ne tr olaydr, istatistiin konusu olur mu?
zm 1:
rencilere aratrlmak istenen zelliklerle ilgili yneltilen Tablo 1.1deki so-
rular ve alnabilecek mmkn yantlar incelendiinde rencilerin ilk iki soruya
verdii yantlar tmyle aynyken son iki soruya verdikleri yantlar farkl olabile-
statistiin Tanm,
Temel Kavramlar ve
statistik Eitimi
zellikleri en az iki farkl
sonuca sahip olaylar yn
olaylardr.
R N E K 1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
MA K A L E MA K A L E
cektir. ki ortak zelliin yannda, iki farkl zellie sahip olan bu renciler yn
olaydr ve istatistiin konusu olurlar. rencileri yn olay yapan neden, cinsiyet
ve baar durumu zelliklerinin deikenlik gsterebilecek olmasdr.
Trkiyede faaliyette bulunan lojistik, sigorta, banka iletmelerinin her biri yn
olaydr. nk cirolar, igren saylar, krlar ve benzeri zellikleri bakmndan
farkllklar gsterirler. Benzer deerlendirme yapldnda;
Bir banka ubesinde grevliler tarafndan zaman iinde dzenlenen filerin
her biri,
Bir tatil dneminde stanbul- Antalya karayolunda meydana gelen trafik ka-
zalarnn her biri,
Aylk enflasyon oranlar ile ilgili aratrmalarda her bir ay yn olaydr.
rnek olarak yukarda verilen yn olaylara bakldnda bu olaylarn birey,
kurum, kurulu, olay, nesne, ilem, zaman vb. olabildiini grrz. zetle yn
olaylar canl, cansz varlklar, olaylar, ilemler olabilir. Sre kararll bulunma-
yan sosyal bilimler, mhendislik bilimleri, fen bilimleri ve salk bilimleriyle ilgili
olaylar genellikle yn olaylardr.
statistiin konusu olan olaylar topluluunun bir baka zellii de olaylardan ayr ve fark-
l bir varla sahip olmamasdr. rnein bir banka ubesindeki igrenler birer yn olay
olarak tanmlandnda bu banka ubesi bir yn olay olarak dnlemez. nk ube-
nin alanlarnn dnda ayr bir varl vardr. Fakat bir bankann ubeleri birer yn
olay olarak deerlendirilebilir.
- Trkiyede faaliyette bulunan sigorta irketleri hangi zellikleri bakmndan aratrma
konusu yaplrsa istatistiin konusu olay olur?
- Benzinli otomobillerin hangi zellikleri incelenirse istatistiin konusu olmaz?
Tipik Olay
Ayn koullar ve varsaymlar altnda meydana gelen, incelenen zellikleri bakmn-
dan ayn sonular alan olaylara tipik olay denir.
2011-2012 retim ylnda akretim yapan fakltelere kaytl olan renciler
renci olup olmama zellii bakmndan incelenecek olsun. Bu incelemede -
renciler istatistiin konusu olur mu?
Sorular Mmkn Yantlar
retim ylnz nedir? 2011-2012
Uygulanan retim sistemi nedir? Akretim
Cinsiyetiniz nedir? Erkek () Kadn ()
Baar durumunuz nedir? 0, 1, ..., 45, ..., 65, ... 78, ... 100
Veya
Gemez, Orta, yi, Pekiyi
4
st at i st i k
Tablo 1.1
Aratrmann
incelenen
zelliklerini
tanmlayan sorular
ve mmkn
yantlar.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
R N E K 2
zm 2:
Aratrmaya konu olan zellik renci olup olmama durumu olduuna ve hak-
knda aratrma yaplacak olanlarn tamam da akretim yapan fakltelere kayt-
l renciler olduuna gre aratrmaya konu olan zellik ayn lm deerini (-
renciyim yantn) alacaktr. Bu deerlendirmeye gre 2011-2012 retim ylnda
akretim fakltelerinde kaytl olan renciler, renci olup olmama zellii
bakmnda tipik olaydr, istatistiin konusu olmazlar.
Bir hastann kan tahlili iin ayn anda alnacak onlarca enjektr kann tahlili, su-
yun deniz seviyesindeki kaynama noktasndaki scaklk dzeyini belirlemek iin
yaplacak, ok sayda kaptaki suyun stlmas deneylerinde her bir kan tahlili ve
suyun stlmas deneyi birer tipik olaydr. nk bir enjektrdeki kann tahlil so-
nular dier enjektrlerdeki kann tahlil sonularyla bir kaptaki suyun stlmas
deneyinin sonucu da onlarca kaptaki suyun stlmas deneyinin sonucuyla farkl-
lk gstermez. Bu nedenle yaplan bir tahlilin ve deneyin sonucu btn tahlillerin
ve deneylerin sonucunu tam olarak temsil eder. Bu nedenle rnek verilen yukar-
daki olaylar tipik olaydr.
- Belirli bir banka ubesinde alan personel, alt iyeri tr bakmndan aratrl-
mak isteniyor. Bu aratrmada ube alanlar ne tr olaydr? Aklaynz.
- Bir sigorta acentesi altrd personel says bakmndan aratrlmak isteniyor. Bu
aratrma iin sz konusu sigorta acentas yn olay mdr? Aklaynz.
STATSTK NEDR?
statistik deiik anlamlarda kullanlan, bunun sonucu olarak da farkl tanmlar
bulunan bir kavramdr. Quetelet isimli bir istatistiki 19. yzylda kavramn yzden
fazla tanmnn olduunu belirlemitir. Tarih boyunca toplumlarn, devletlerin ista-
tistie duyduklar gereksinime paralel olarak gelitirilmi olan eitli tanmlarn
zerinde durmak yerine, bu ksmda istatistik kavramnn yaygn olarak kullanlan
farkl anlam zerinde durulmutur.
Veri Kmesi Anlamnda statistik
Tanmlanan belirli bir konuda belirli ama iin yn olaylarn eitli zellikleriyle
ilgili olarak derlenmi olan ve bir anlam ifade eden rakam, say, simgelere veri; ve-
rilerin oluturduu toplulua veri kmesi veya istatistik denir.
Veri kmesi anlamnda istatistik kelimesi, daha ok kamu kurum ve kurulu-
lar olmak zere her trl kurulu tarafndan kendi grevleri, amalar ve toplu-
mun faydalanmas iin eitli konularda derlenen veriler kmesi anlamnda kul-
lanlmaktadr. rnein Eskiehir Turizm statistikleri dendiinde Tablo 1.2de
gsterildii gibi yllar itibariyle Eskiehire gelen yabanc, yerli kii saylar, gece-
leme saylar, ortalama kal sreleri ve turistik tesislerin doluluk oranlar vb. gi-
bi konularda derlenmi olan verilere genel olarak turizm istatistikleri ad veril-
mektedir. Pek ok kii tarafndan istatistiin bu anlamda kullanmna ilikin ola-
rak, nfus istatistikleri, d ticaret istatistikleri, milli eitim istatistikleri, sigorta is-
tatistikleri, spor istatistikleri, enflasyon ve cari ak istatistikleri, dviz kuru ista-
tistikleri ska kullanlan rnekler olarak gsterilebilir. Bu anlamda istatistik bir
saysal tanmlamadr.
5
1. ni t e - st at i st i i n Tan m , Temel Kavr aml ar ve st at i st i k Ei t i mi
Tipik olaylarn ilgilenilen
zellikleri tek bir lm
deerine sahiptir. Bu
olaylarn zellikleri
deikenlik gstermez ve bu
nedenle herhangi bir tipik
olay ait olduu olaylar
kmesindeki btn olaylar
tam olarak aklar. statistik
tipik olaylarla ilgilenmez.
Ayrca istatistik tek bir
olayn bir zelliinin alaca
bir lm deeri ile de
ilgilenmez.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Derlenen verilerin
oluturduu kmeye
istatistik denir.
statistiin veri kmesi anlamnda kullanl ok uzun bir gemie sahiptir. n-
sanlar toplu hlde yaamaya geip devletler kurmaya baladnda nfus, vergi
toplama, askere alma, tarm, ticaret vb. konularda veri toplamaya ve bunlarn ka-
ytlarn tutmaya balamlardr. lkemizde Cumhuriyet dneminden nce veri k-
mesi anlamnda istatistik kelimesinin ihsai (saymla ve saymlarla ilgili) ve ihsaiyat
(istatistik) szckleriyle kullanld bilinmektedir. Cumhuriyetimizin ilk yllarnda
olumsuz koullara ramen istatistiki verilerin gelecein planlanmasndaki, gelime-
lerin izlenebilmesindeki ve salkl kararlarn alnabilmesindeki nemine inanld-
iin 1926 ylnda Trkiyenin istatistiklerini reten bugnk ad Trkiye statistik
Kurumu (TK) olan Devlet statistik Enstits (DE) kurulmutur. TKin derle-
yip dzenledii ve yaynlad istatistikler kamu ve zel kurulular ve karar alclar
iin nemli kaynak, yn gsterici durumundadr.
Yntemler Topluluu-Bilim Dal Anlamnda statistik
Veri kmesi anlamnda istatistik gnmzde de yaygn olarak kullanlmakla birlik-
te, istatistik derlenen verilerin matematik temellerindeki ve olaslk kuramndaki
gelimeler sonucu, karar verme amacyla da kullanlmaya balanmtr. statistikle
ilgili artarak devam eden bu gelimeler temelini matematikten alan yeni bir istatis-
tik tanm yapma ihtiyacn dourmutur. Bu ihtiya beraberinde istatistik bilim mi-
dir, yntemler topluluu mudur tartmasn balatmtr.
statistik, yntemler topluluudur diyenler istatistiin kendine zg konusu, kural-
lar olmadn, dier bilimlerle ilgili bilimsel bilgi retme srelerinde kullanlan
nemli bir ara olduu grndedir. Bu nedenle istatistik bir bilimsel aratrma s-
recinde gerekli olan verilerin derlenmesi, dzenlenmesi, zmlenmesi ve zmle-
me sonunda elde edilen bilgilerin deerlendirilmesi amacyla kullanlan teknik ve
TESSE GEL SAYISI GECELEME SAYISI
ORTALAMA KALI
SRES
DOLULUK ORANI (%)
Yl Yabanc Yerli Toplam Yabanc Yerli Toplam Yabanc Yerli Toplam Yabanc Yerli Toplam
2000 2.070 60.024 62.094 7.780 76.449 84.229 3,8 1,3 1,4 2,91 28,61 31,53
2001 2.090 37.372 39.462 8.079 48.116 56.195 3,9 1,3 1,4 3,26 19,44 22,75
2002 1.963 45.783 47.746 4.858 58.110 62.968 2,5 1,3 1,3 1,95 23,34 25,29
2003 2.223 51.023 53.246 6.253 69.911 76.164 2,8 1,4 1,4 2,53 28,24 30,27
2004 2.609 60.151 62.770 9.206 94.704 103.910 3,5 1,6 1,7 3,74 38,45 42,19
2005 4.030 91.945 95.975 20.031 140.228 160.259 5,0 1,5 1,7 4,14 28,95 33,09
2006 3.693 103.556 107.249 10.251 157.235 167.486 2,8 1,5 1,6 2,13 32,60 34,72
2007 8.412 128.056 136.468 20.313 200.091 221.214 2,4 1,6 1,6 3,74 36,99 40,73
2008 9.062 129.774 138.836 19.657 195.904 215.561 2,2 1,5 1,6 3,50 34,87 38,36
6
st at i st i k
Tablo 1.2
Eskiehirde turistik tesislere giri, geceleme says, ortalama kal sresi ve doluluk oran.
Kaynak: Eskiehir Sanayi Odas Dergisi ESO Dergi (Yl 2, Say 3 Ocak-ubat 2010).
yntemler topluluudur eklinde tanmlanmaktadr. Bu tanm balamnda istatistik te-
mel bir aratr. Dersimizin ad yntemler topluluu anlamnda istatistiin karldr.
statistik bilim midir? Yntemler topluluu mudur? Konusundaki bilgi iin Hsn Arc,
statistik Yntemler ve Uygulamalar (Ankara: Meteksan A.., 2001) adl kitaptan yararla-
nlmtr. Konuyla ilgili bilgiyi 2-3. sayfalarda bulabilirsiniz.
Bir bilim dal olarak istatistik, verilerin derlenmesi, dzenlenmesi, zmlen-
mesi ve yorumlanmas srecinde kullanlacak teknik ve yntemleri gelitiren, bu
teknik ve yntemleri uygulayan, kendine zg kurallar olan bir bilim daldr.
Bir bilim dal olarak istatistiin bir baka tanm iin www.istatistikci.com nternet adresin-
den eriebileceiniz Suat ahinler ve zkan Grgl, statistik adl yazya ulaabilirsiniz.
Bir bilim dal olan istatistik dier bilimler gibi yaamn iinde var olan gerek-
leri yntem bilimi anlay iinde ortaya karan ve kendi iinde ok gl teoriler
retmesinin yannda, uygulama ynyle hemen hemen btn birimlerin zellikle
stokastik bilgilere dayal bilimlerin gelimesine katk salayan bir bilim daldr. Bir
bilim dal olarak istatistik bu zellikleri nedeniyle katk salad bilimlerin de
nnde neme sahip bir bilim dal durumundadr.
statistiin yntemler topluluu mudur, yoksa bilim midir olduu tartmas as-
lnda nemli deildir. nemli olan istatistiksel zmlemenin sonulardr, istatis-
tiin ilevleridir. Bir istatistiksel zmlemenin sonular betimleme, iliki aratr-
ma, karlatrma, tahminleme, kestirim ve ngr eklinde saylabilir. Bu konular
bu nitenin bilimsel aratrma srecinin aamalar balnn zmleme altbal
altnda incelenmitir.
rneklem Deer Anlamnda statistik
Tanmlanan yn olaylar (birimler) kmesindeki btn olaylar hakknda, ilgileni-
len zellik bakmndan 6 nolu nitede ayrntl olarak aklanacak nedenlerden
tr, veri derlenemeyebilir. Bu durumda tanmlanan yn olaylar arasndan ras-
sal olarak snrl sayda olay seilir. Seilen olaylarn oluturduu toplulua rnek-
lem ad verilir. rneklemde yer alan birimler zerinden derlenen veriler kullanla-
rak hesaplanan zet deerlere istatistik denir. Bu anlamda istatistik rneklemin bir
zelliine ait tek bir deer olup farkl rneklemlerde deiik deerler alabilir.
BAZI TEMEL KAVRAMLAR
Her bilim dalnda olduu gibi istatistiin de kendine zg kavram ve sembolleri
vardr. zleyen nitelerde ele alnan konularn kolayca anlatlabilmesi ve anlala-
bilmesi iin bu kavramlarn bazlarnn ncelikle bilinmesi gerekir.
Birim
Birimin Tanm
Belirlenen bir tanm iinde yer alan bir veya daha fazla zellii bakmndan ara-
trmaya konu olan yn olay niteliindeki olaylarn her birine birim, istatistik biri-
mi denir. Tablo 1.3teki veri kmesi incelendiinde futbolcunun oynad 5 man
her biri bir birimdir. Baka bir ifadeyle yn olaydr. nk futbolcunun matan
maa performans gstergesi olan gol says, nsezi ve kotuu mesafe deiik de-
erler almaktadr.
7
S O R U
D K K A T
S O R U
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
S O R U
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bir olayn istatistiksel birim olabilmesi iin saylabilir, llebilir olmas, ortak zel-
liklerinin yannda farkl ynlerinin de olmas, zelliklerinin en az iki lme dzeyine
sahip olmas gerekir. zellikleri llemeyen ya da saylamayan olaylar istatistiksel
anlamda birim saylmaz. rnein koku, rya istatistiksel anlamda birim olamaz.
Birim Trleri
Birimler farkl ltlere gre snflandrlmaktadr. nemli snflandrmalar aada
incelenmitir.
Birim kavramna ilikin snflandrmalarla ilgili ayrntl bilgi iin A. Fuat Yzer, Embiya
Aaolu, Hseyin Tatldil, Ahmet zmen, Emel klar, statistik, (Eskiehir, Anadolu ni-
versitesi Yayn, 2011) isimli kitaptan yararlanabilirsiniz.
Maddi Birim-Maddi Olmayan Birim
Maddi bir varla sahip olan, elle tutulur ve gzle grlebilir, bu zellikleriyle en,
boy ve ykseklik gibi boyutlar olan birimler maddi birimdir. Bir niversitenin bi-
nalar, retim elemanlar maddi birimdir. Maddi bir varla sahip olmayan evlen-
me, boanma, trafik kazas vb. gibi birimler maddi olmayan birimdir.
Devaml Birim-Ani Birim
stendii zaman hakknda aratrma yaplabilecek olan birimler devaml birimdir.
Bir niversitedeki retim elemanlar, bir bankann ubeleri, stanbul Sanayi Oda-
sna kaytl olan i yerleri devaml birim iin rnek olarak verilebilir.
zellikleri ancak meydana geldiinde llebilen ya da saylabilen birimler ani
birimdir. Evlenme, trafik kazas, grev, bir hastanede yeni doan bebekler, doal
afetler vb. nitelikteki birimler ani birim iin rnek gsterilebilir.
Gerek-Varsaymsal Birim
Maddi varla sahip olan ev, birey, sigorta acentas, mali kurulu gibi birimler ger-
ek birim; gerekten var olmayan fakat oluturulabilecek birimler varsaymsal bi-
rimdir. rnein 25 kiiden oluan bir topluluktan birbirinden farkl beer kiilik
oluturulabilecek mmkn gruplarn her biri varsaymsal birimdir. nk gerek-
te bu birimler yoktur, tarafmzdan oluturulmu birimlerdir.
Doal Birim-Doal Olmayan Birim
Paraland ya da birletirildiinde zelliini yitiren birimlere doal birim denir.
Doal olmayan birim ise birletirildiinde ya da paralandnda zelliini kaybet-
meyen birimlerdir. rnein bir otomobil paralandnda iki otomobil, iki otomo-
Futbolcunun Oynad
Ma No
Gol Says nsezi Kotuu Mesafe
1 1 yi 8000
2 0 yi 9100
3 2 Orta 9500
4 1 Kt 6800
5 3 yi 12000
8
st at i st i k
Tablo 1.3
Bir futbolcunun
oynad malardaki
performans
istatistikleri.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
bil birletirildiinde ise daha byk bir otomobil olmayaca yani zellikleri dei-
meyecei iin otomobil doal birimdir. Genellikle zaman, mekn ve uzaklk gibi
birimler doal olmayan birimdir. rnein ay bir zaman birimidir. Aylar birletirilir-
se zaman birimi yl olur, nitelii deimez. Bir arsa iki parsele blndnde yine
arsadr. O hlde yl ve arsa doal olmayan birimlerdir.
Evren
Evren Tanm
Aratrmac tarafndan belirlenen bir tanm kapsamna giren, hakknda aratrma
yaplmas planlanan birimler topluluuna evren (anaktle) denir. Daha ksa bir
ifadeyle evren bir aratrmada ilgilenilmek istenen ve hakknda genellemelerin ya-
placa birimler topluluudur.
Alan yaznda birimlere ulalabilirlik kriter alndnda evrenle ilgili genel evren
ve aratrma evreni snflandrmas yaplr. Genel evren, tanmlanmas kolay fakat
birimlerine ulalabilirliin zor, bazen de imknsz olduu evrendir ve soyut bir
kavramdr. Aratrma evreni ise birimlerine ulalabilirliin mmkn olduu ev-
rendir. Bilimsel aratrmalarda genellikle aratrma evreni tanmlanmaktadr. Bu
nedenle yukarda yaplan evren tanm aratrma evreni anlamnda bir tanmdr. Bu
nite ve dier nitelerde evren kavram bu anlamda kullanlmtr.
Evrenin hangi birimleri kapsayacan, hangilerini kapsamayacan, aratrma-
nn ak ve kesin olarak tanmlanan amac belirler. Aratrma kimler, neler zerin-
de yaplacaktr sorusunun yant, aratrmann evrenini tanmlar. Her aratrma iin
ayr bir evren tanm sz konusu olabilir.
Aratrma Amac 1
Sigorta irketlerini altrdklar igren says bakmndan aratrmak.
Evren 1
Bu aratrmann evreni ak ve kesin olarak tanmlanmamtr. Aratrma hangi
sigorta irketleri zerinde yaplacaktr, aratrlacak olan, dnyada faaliyette bulu-
nan sigorta irketleri midir? yoksa Eskiehirde veya Trkiyede faaliyette bulunan
irketler midir? belirli deildir. Yani evren tanm soyuttur.
Aratrma Amac 2
Eskiehirde faaliyette bulunan banka ubelerini, mevduat tutarlar ve igren
saylar bakmndan aratrmak.
Evren 2
Eskiehir il snrlar iindeki btn yerleim yerlerinde bugn itibariyle faaliyet-
te bulunan kamu ve zel btn banka ubelerinin oluturduu topluluk aratrma-
nn evrenini oluturur.
Aratrma Amac 3
X biskvi fabrikasnda retilen biskvi paketlerinin planlanan arlkta retilip
retilmediini, paketleme sisteminin doru alp almadn belirlemek.
Evren 3
X biskvi fabrikasnda gemite retilmi, retilmekte olan ve retilecek olan
biskvi paketleri kmesi, aratrmann evrenidir.
Evrenin snrlarn belirlemek, geniletmek ya da daraltmak iin aratrmann
amacyla ilikili olarak eitli ltler kullanlabilir. Bu ltlerden bazlar:
Sektr snflandrmas (sanayi, hizmet, tarm.)
Zaman (2001 ve sonras, 24 Ocak Ekonomik Kararlarndan sonraki dnem.)
Mekn (Anadolu niversitesi, Ege Blgesi)
9
Aratrma sonularnn
genellenmek istendii
birimler topluluuna evren
denir.
Ya Gruplar (0-4, 5-15, ..., 40-50)
renim Dzeyi (lk, Orta, Yksek)
retim yesi Unvan (Yrd. Do. Dr., Do. Dr., Prof. Dr.)
Gelir Gruplar (Alk, Yoksulluk, Orta Gelir, st Gelir)
Sosyal Snf (A, B, C, D)
Cinsiyet (Erkek-Kadn)
alma Gruplar (Beyaz Yakal, Mavi Yakal)
nan Tr (Mslman, Hristiyan, Musevi, ...)
Evrenin snrlarn yukarda belirlenen ltlerden uygun olann belirleyip kul-
lanrken zerinde durulmas gereken baz hususlar gz nnde bulundurmak ge-
rekir. Bunlardan nemli olan bazlar aratrma btesi, aratrma sresi ve aratr-
ma sonunda retilecek olan bilginin nemi ve yeterliliidir. rnein Trkiyeye
gelen yabanc turistlerin geli nedenlerini konu alan aratrmada retilecek bilginin
niteliiyle Antalyaya gelen yabanc turistlerin geli nedenlerini konu alan aratr-
mada retilecek bilginin nitelii ayn deildir. Antalyaya gelen yabanc turistler ge-
nellikle gne, deniz, kum iin gelirken lkemizin pek ok corafyasna kltr, ta-
rih, spor, kayak, rafting, yama parat vb. amalarla gelmektedirler. Belirtilen
nedenlerle nitelikli bilgi iin evrenin daha geni mekan ile snrlandrlmas uygun
olur. rnein 2010 ylnda ilk 500 iinde yer alan, ISO 9001 belgeli imalat iletme-
leri zerinde bir aratrma yaplmas planlanm ise evren mekn, retim tr, za-
man kriterleriyle snrlandrlm demektir.
Evren Trleri
Evreni oluturan birimlerin nitelikleri kriter alndnda aadaki trden snflan-
drmalar yaplabilir:
Gerek Evren-Varsaymsal Evren
Birey, kurum, evlenme olay, lm olay gibi fiilen gzlenebilen birimlerin olutur-
duu evrenler gerek evrenlerdir. Gerekten var olmayan ve fakat oluturulabile-
cek evrenlere varsaymsal evren denir. Kadrosunda 25 futbolcu bulunan bir futbol
takmnn birbirinden farkl futbolculardan oluturulabilecek 11 kiilik mmkn
ma kadrolarnn oluturduu topluluk varsaymsal evrene rnek gsterilebilir.
Sonlu-Sonsuz Evren
Evrenler kapsadklar birim saysna gre sonlu-sonsuz evren olarak snflandrlr.
Birimleri saylabilen ve saylabilir oklukta olan evrenler sonlu evrendir. Sonlu ev-
rendeki birimlerin saysna evren hacmi (bykl) denir ve N simgesiyle gste-
rilir. rnein Trkiyede faaliyette bulunan banka ubeleri topluluu sonlu bir ev-
rendir. Birimleri saylamayacak kadar ok olan veya birimleri bir srecin ktlar
niteliinde olan evrenler sonsuz evrendir. Bir frnda retilen ekmeklerin, bir su
dolum tesisinde dolum yaplan ielerin, Marmara Denizindeki balklarn olutur-
duu topluluk sonsuz evren iin rnek verilebilir.
Hazr-Hareket Halinde Evren
Her an incelemeye hazr olan ve devaml birim olarak tanmlanan birimlerden olu-
an evrenlere hazr evren denir. nsan, bina, irket, niversite gibi birimlerden olu-
an evrenler bu trdendir.
zellikleri ancak meydana geldiinde incelenebilen birimlerden oluan evren-
ler hareket hlindeki evrenlerdir. Doum, evlenme, trafik kazas vb. gibi ani birim-
10
st at i st i k
ler belirli bir zamanda bir arada bulunamayaca ancak meydana geldiklerinde in-
celenebilecekleri iin hareket hlindeki evrenleri olutururlar.
Srekli-Sreksiz Evren
Doal birimlerin oluturduu evrenler srekli, doal olmayan birimlerin oluturdu-
u evrenler ise sreksiz evrenlerdir.
Evren ile ilgili yukardaki snflandrmalar balamnda 2 nolu aratrma deer-
lendirildiinde Eskiehirde faaliyette bulunan banka ubeleri gerekten var olduk-
lar iin gerek evren, saylar saylabilir oklukta olduu iin sonlu evren, istenil-
diinde incelenmeye hazr olduklar iin hazr evren ve doal birimlerden olutu-
u iin de srekli evrendir.
Bir canl, cansz varlklar ve olaylar topluluunun evren olabilmesi iin bu top-
luluu oluturan birimlerin ncelikle yn olay niteliinde birimler olmas, zellik-
lerinin hem genel hem de zel tesadfi sebeplerin etkisi altnda olmas gerekir. Ay-
rca evrenin birimlerin toplamndan farkl bir yapya da sahip olmamas gerekir.
Deiken
Deiken Tanm
Tanmlanan aratrmann birimlerinin ilgilendiimiz zelliklerine deiken denir.
Tablo 1.3te futbolcunun oynad malarn her biri birim olduuna gre bu ma-
larla ilgili ilgilendiimiz zellikler gol says, nsezi, koma mesafesi birer dei-
kendir. Tablo 1.3te grld gibi bu deikenler futbolcunun oynad matan
maa deiik deerler almaktadr. O hlde, bir baka ifadeyle deiken tanm bi-
rimden birime deiik deerler alabilen zelliklerdir eklinde yaplr.
Bir zelliin deiken saylabilmesi iin en az iki lme dzeyinin olmas gere-
kir. Bir i yerinde alanlarn cinsiyeti, ya, renim durumu, medeni hli, bir
bankann yllk mevduat tutar, kredi miktar, kr, irketlerin hukuki ekli deiken
iin rnek verilebilir.
Deiken Trleri
Deikenlerle ilgili yaplan en nemli snflandrma ekil 1.2de verilmitir.
Nicel-Nitel Deiken
lme veya sayma suretiyle ifade edilen deikenlere nicel, saylamayan veya l-
lemeyen bir nitelii tanmlayan deikenlere nitel deiken denir.
11
Birimden birime deiik
deerler alabilen zelliklere
deiken denir.
Bir deikenin mmkn
sonular saysal ise nicel;
saysal deil ise nitel
deikendir.
ekil 1.1
Srekli Kesikli
Deiken
Nitel Deiken Nicel Deiken Baml Deiken Bamsz Deiken
Deiken
snflandrmas.
Tablo 1.3 incelendiinde futbolcunun oynad malardaki koma mesafesi ve
gol says nicel deiken, nsezi deikeni ise nitel deikendir. Gol says dei-
keninin alabilecei deerler (0, 1, 2, 3, ...) gibi sayma saylar trnde, kotuu me-
safe ise (8000, 9100, 9500, 6800, 12000) gibi lm deerleriyle ifade edilmitir. Ni-
cel deikenlerin srekli nicel deiken ve kesikli nicel deikenler olmak zere
snflandrmas yaplr. Bir nicel deiken lme sresiyle ifade ediliyorsa veya bir
baka ifadeyle bir nicel deiken herhangi iki birimin ald deerler arasnda teo-
rik olarak pek ok lm deeri alabiliyorsa bu deiken srekli nicel deiken-
dir. rnein futbolcunun malardaki koma mesafesi deikeni srekli nicel dei-
kendir. nk futbolcunun birinci mataki koma mesafesi olan 8000 metre ile
ikinci mataki koma mesafesi olan 9100 metre arasnda lm iin en kk
uzunluk ls birimi kullanldn varsaydmzda, teorik olarak ok sayda l-
m deeri vardr. Bir nicel deiken, futbolcunun malar itibariyle att gol say-
s rneinde olduu gibi sayma suretiyle ifade ediliyorsa bu deiken kesikli nicel
deikendir. Baka bir ifadeyle bir nicel deiken, herhangi iki birimde ald de-
erler arasnda teorik olarak snrl sayda deer alyorsa bu deiken kesikli nicel
deikendir. rnein futbolcunun birinci mataki gol says olan 1 ile beinci ma-
taki gol says 3 arasnda gol says deikeni sadece 2 deerini alabilir 1,75, 2,25
vb. lm deerlerini alamaz.
Btn nitel deikenler kesikli deikendir.
- Bir bankann ubelerinin igren says, mteri says ne tr deikendir? Tartnz.
- Bir bankann mevduat tutar, kredi tutar ne tr deikendir? Tartnz.
- Eskiehir Organize Sanayi Blgesindeki irketlerin hukuki ekli ne tr deikendir?
Tartnz.
Baml-Bamsz Deiken
Bilimsel aratrmalara konu olan her olayn bir nedeni vardr. Nedeni olmayan hi-
bir olay yoktur. Bu nedenle aratrmalarda deikenler arasnda teorik olarak var
olduu dnlen sebep-sonu (nedensel) ilikisinin olup olmadnn aratrlma-
syla ilgilenilir.
Deikenler arasnda teorik olarak var olan sebep-sonu ilikisinin yapsnn
konu alnd aratrmalarda aratrmann amacn tanmlayan deiken baml de-
iken (sonu deikeni), baml deikeni etkileyen, baml deikendeki deer
deimelerine neden olan deiken/deikenler ise bamsz deikendir. Bam-
l deiken aratrmacnn denetiminde olmayan, bamsz deiken ise aratrma-
cnn denetiminde olan deikendir. rnein bir iletmenin reklam harcamalaryla
sat tutar arasnda iliki olup olmadn konu alan bir aratrmada reklam harca-
malar bamsz deiken, sat tutar ise baml deikendir. nk iletme yne-
timi, reklam harcamalarini istedii kadar artrp azaltabilir.
Baml deikenin Y, bamsz deikenin X simgesiyle gsterildiini varsaya-
lm. X ile Y arasndaki nedensel iliki X, Ynin nedenidir eklinde bir nermedir.
Bu nermeye gre X bamsz deiken, Y ise baml deikendir.
- rencilerin baarsn etkileyen bildiiniz bamsz deikenleri saynz.
- Bir maln fiyat ile sat miktar arasnda iliki olup olmadn konu alan bir aratr-
mann baml deikeni nedir?
12
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T
4
liki aratrmalarnda deikenler nicel veya nitel olabilir. rnein renci-
lerin baarsyla barnma yeri arasnda iliki olup olmadn konu alan aratr-
mada bamsz deiken barnma yeri trdr ve nitel deikendir. Bu deiken
evde, yurtta, pansiyonda eklinde deerlere (lme dzeylerine) sahiptir. Baa-
r deikeni ise baml deikendir ve istenirse nitel, istenirse de nicel olarak
ifade edilebilir. Baar deikeni nitel olarak ifade edilmek istenirse (gemez,
orta, iyi, pekiyi), nicel olarak ifade edilmek istenirse 0-100 aralnda deerler
alabilir.
Tam Saym
Tanmlanan evrendeki btn birimler zerinden aratrmaya konu olan deiken-
ler itibariyle veri derleniyorsa yaplan ileme tam saym denir. Tam saym ancak
sonlu evrenler iin uygulanr. Genel nfus saym, genel seim tam saym iin
nemli rneklerdir.
Sonsuz evrenlere tam saym uygulanamaz.
rnekleme-rneklem
Tanmlanan evrenin zelliklerini yanstabilecek, bu evrenden belirli yntemlerle
snrl sayda birimin seilmesi ilemine rnekleme, rnekleme uygulamas sonucu
seilen snrl sayda birimin oluturduu gruba ise rneklem denir.
rnekleme konusu 6 nolu nitede ayrntl olarak ilenecektir.
Parametre-statistik
Tam saym sonucu elde edilen veriler kullanlarak hesaplanan deerlere genel ola-
rak parametre, rneklemdeki birimlerden derlenen veriler kullanlarak hesapla-
nan karakteristik deerlere ise genel olarak istatistik ad verilir.
Parametrenin genel gsterimi (theta) simgesiyle rneklem istatistiinin genel
gsterimi ise
^
simgesiyle yaplr. Evrenin zelliklerini tanmlayan nemli paramet-
reler evren ortalamas () ve evren standart sapmas () dr. Bu parametrelerin tah-
minleyicisi olan nemli istatistikler rneklem aritmetik ortalamas X
ve rneklem
standart sapmas (s) dr. Yani, X
, nn s ise nn tahmini deeridir. Tahminleme

konusunun ilendii nitede bu konuda ayrntl bilgi bulabileceksiniz.
BLM, BLMSEL ARATIRMA VE STATSTK ETM
Bilim Nedir?
Bilim; aratrma sonucu kantlanm, geerlilii kabul edilmi, nesnel, mantkl,
genellenebilir, dzenli ya da sistematik bilgiler btndr. Bu tanm Milli Eitim
Ar-Ge Birimi Aratrma Yntem ve Teknikleri isimli kitaptan alnmtr.
Konusu srekli deiim hlinde olan bilimin szlklerde, ansiklopedilerde ve konuyla il-
gili teki kaynaklarda deiik tanmlar yaplmtr. eitli bilim tanmlarn, Adnan Er-
kuun Bilimsel Aratrma Sarmal (Ankara, Sekin Yaynclk San. Tic. A.., 2005) isimli
kitabnda bulabilirsiniz.
Genel olarak sistematik bilgilerdir eklinde tanmlanan bilimin tanm Trk Dil
Kurumu Szlnde aadaki gibi yaplmtr:
13
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Parametre evrenin
zelliklerini tanmlayan
deerlerin genel addr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bilim sistematik bilgiler
kmesidir.
Bilim;
Evrenin ya da olaylarn bir blmn konu olarak seen deneysel yntem-
lere ve gereklie dayanarak yasalar karmaya alan dzenli bilgi.
Genel geerlilik ve kesinlik nitelikleri gsteren, yntemli ve dizgisel bilgi.
Belli bir konuyu bilme isteinden yola karak belli bir eree ynelen bir
bilgi edinme ve yntemli aratrma sreci dir.
Yukarda yaplan bu bilim tanmlar, bilimle uraanlar iin yeterli olmayabilir.
Dinamik bir sre olan bilim ile ilgili yaplan tanmlara yeni tanmlar eklemek ye-
rine bir bilim tanmnda yer almas gereken temel nitelikleri aklamaya almak
daha doru olacaktr. Bilimin temel nitelikleri;
Bilim olgusaldr. Yani bilim herkes tarafndan gzlemlenebilir ve llebilir
gerekleri konu alr. Gzlemlenemeyen ve llemeyen hibir olgu (ger-
ek) bilimin konusu olamaz.
Bilim nesneldir. Gzlemlenebilen, llebilen ve ortak bir bilimsel dil olan
matematik ve istatistik ile ilgilenen bilgi ayn koullar altnda, ayn yntem
ve aralarla isteyen herkes tarafndan yaplabilecek aratrmalarla geerlilii
ve doruluu kantlanm bilgi niteliindedir. Bu zellik bilgiyi zel olmak-
tan karp evrensel geerlilii olan nesnel bilgi durumuna getirir. Bilimsel
bilgi, bireyin kiisel grnden bamszdr.
Bilim mantksaldr. Aratrma sonularnn kendi iinde tutarl olmas gerekir.
Bilim srekli deiim iindedir. Bu deiim bilimin en nemli zelliidir. Bi-
lim hibir zaman tam dorulara ulatn iddia etmez. Tekrarlanan aratrma-
lar sonunda mevcut bilgilerin doruluu veya yanll test edilir. Test sonu-
cunda yanl olduu anlalan bilgiler ayklanr, yerine yenileri konulur. Do-
ruluu kantlanm olanlar ise kesinlii olan bilimsel yasa niteliini kazanr.
Bilimsel Aratrma
nsan dorudan ya da dolayl olarak fiziksel ve/veya dnsel ynden rahatsz eden
kararszlk ve birden ok zm yolu olan problemlere aratrma problemi denir.
Bilimsel aratrma: Aratrma problemlerine gvenilir zmler aramak
amacyla
Verilerin sistemli olarak derlenmesi,
Derlenen verilerin zmlenmesi,
zmleme sonunda elde edilen bilgilerin deerlendirilmesi ve yorumlan-
mas,
Bilgilerin ve yaplan deerlendirmelerin rapor edilmesi srecidir.
Bilgi, zbilgi
Gnlk yaamda ayn anlamda kullandmz birbirleriyle balantl fakat anlamlar
farkl olan bilgi (information) ve zbilgi (knowledge) kavramlar vardr. Konuyla ilgi-
li baz almalarda ngilizce ifadesi information olan kavram; haber, enformasyon
olarak kullanlrken knowledge kavram bilgi olarak Trkeletirilmektedir.
Bilgi Nedir?
Bilgi, verilerin ilenmi hlidir. rnein bir snfta bulunan rencilerin ortalama
boy uzunluu bilinmek istenirse rencilerin her birinin boy uzunluu lm de-
eri veri, rencilerin boy uzunluklarnn ortalama deeri bilgidir. rnekten grl-
d gibi bilgiler verilere gre hacim olarak daha kk fakat anlam ve kullanm
deeri olarak daha byktr.
14
st at i st i k
Bilimsel aratrma yeni
bilgilere ulamak iin
gerekletirilen sistemli
abadr.
zbilgi
Trkede karln bulamadmz knowledge kelimesini zbilgi olarak Trke-
letirebiliriz. zbilgi, bilginin kiiye zg anlamn ifade eder ve bilginin hacim
olarak kltlm ancak kullanm deeri ok artm olan hlidir.
zbilgi ile ilgili ayrntl bilgi iin Necmi Grsakaln Bilgisayar Uygulamal statistik 1
(Bursa, Marmara Kitabevi Yaynlar, 1997) isimli kitabndan yararlanabilirsiniz.
rnein yukarda sz edilen rencilerin ortalama boy uzunluunun 170
cm olarak hesaplandn varsayalm. 170 cm olan boy uzunluu ortalamasn ya-
ni bilgiyi, bazlar rencilerin boylarnn ksa bazlar ise uzun olduu ynnde
yorumlayabilir. zetle veri ilenirse bilgiye, bilgi yorumlanrsa zbilgiye dn-
m olur.
Bilimsel Aratrma Srecinin Aamalar
Gnlk yaamda pek ok bilim dalnda aratrmaya deer problemlerle karla-
lr. Bu problemlere gvenilir zmler aramak amacyla bilimsel (istatistiksel) ara-
trmalar yaplmaktadr. Bu aratrmalar sistematik bir sre izler. Bu sre aratr-
mann dnme aamasndan sonu aamasna kadar yaplmas gereken alma-
lar kapsar. Bu srecin aamalar aadaki gibi sralanabilir:
Aratrma konusunun belirlenmesi; aratrmacnn hangi konuyu aratraca-
n aklayan ifadedir; aratrma konusunun belirlenmesi ve netletirilmesi
aratrma srecinin ilk ve en nemli aamasdr. nk aratrma srecinin
izleyen aamalarndaki baar, konunun doru ve net olarak tanmlanmas-
na baldr. Bu bir anlamda gmlein ilk dmesinin yanl iliklenmesine
benzetilebilir. lk dme yanl iliklenmi ise dierleri sral bile olsa gmlek
yanl iliklenmi demektir.
Aratrma konusunun belirlenmesi hakknda bilgi iin yararl kaynak olarak Sosyal Bilim-
ler ve Aratrma Yntemleri SPSS Uygulamal (R. Altunk, R. Cokun, E. Yldrm, S. Bay-
raktar, Sakarya Kitabevi, 2001) kitaba bakabilirsiniz.
Aratrma konusunun belirlenmesinin nemini A. Einstein konunun belirlen-
mesi zmnden daha nemlidir ve J. W. Tukeye Doru soruya verilen yanl
cevap, yanl soruya verilen kesin cevaptan daha deerlidir. szleriyle belirtmi-
lerdir. Aratrma konusunun belirlenmesi aamasnda nce aratrma kimler, neler
zerinde yaplacaktr, aratrmann temel ve alt amalar nelerdir ve aratrmann
nemi nedir gibi sorular yantlanr. Aratrmacnn bu sorulara verecei doru ya-
ntlarla aratrma konusu tam olarak belirlenmi olur.
Aratrmann kimler, neler zerinde yaplacann yant aratrmann evreni-
ni belirler. Aratrmann amalarnn belirlenmesi ise aratrmann deikenleri-
nin neler olduu, ne tr deikenler olduklar ve bu deikenlerin hangi lek t-
ryle llmesinin uygun olacann belirlenmesiyle mmkndr.
Daha sonra kaynak incelemesi yaparak konunun o ana kadar hangi ynleriyle,
nasl incelendii, kaynaklarn konuya yaknlk ve nem dereceleri belirlenir. Bu
aamada son olarak aratrmann, maliyeti, sresi ve gerekli olan dier olanaklara
sahip olup olmadmzn deerlendirilmesi yaplr.
15
S O R U
D K K A T
DNEL M
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
RNEK
Tanmlanan aratrmann konusu:
A snfnda renim gren 100 rencinin snf baars ve baary etkileyen
faktrleri belirlemek olsun.
Aratrmada retilmek istenen bilgiler (aratrmann amalar);
rencilerin cinsiyet dalm nedir?
rencilerin baar dalm ve snf baars nedir?
rencilerin derse devam skl dalm nedir?
rencilerin alma sresi dalm nedir?
Kz rencilerle erkek rencilerin baarlar arasnda fark var mdr?
rencilerin alma sresi ve derse devam skl arasnda iliki var mdr?
- Aratrmann Evreni:
A snfnda renim gren 100 rencinin oluturduu topluluk aratrmann
evrenidir. Sonlu evrendir ve hacmi N=100 birim (renci) dir.
Aratrmann Deikenleri:
Derse devam skl,
alma sresi,
Cinsiyet,
Baar Puan.
Verilerin Derlenmesi:
Bu aamada, nce tam saym m rnekleme mi yaplacana karar verilir. Tam
saym uygulanacak ise evrendeki btn birimler, rnekleme uygulanacak ise r-
neklemdeki birimler zerinden aratrmann amacn/amalarn tanmlayan dei-
ken/deikenlerle ilgili verilerin derlenmesinde kullanlacak uygun yntem belir-
lenmeye allr. Deikenler hakknda doru ve gvenilir veri derlenmemi ise
zmleme amacyla kullanlacak teknik ve yntemler ne kadar gl olursa olsun
gvenilir ve geerli bilgilere ulamak mmkn olmayabilir. Veri derleme yntem-
leri bu kitabn 2. nitesinde ayrntl olarak incelenmitir.
Veri derleme aamasnda;
Deikenlerin llmesinde kullanlacak uygun lek trnn seilmesi,
Uygun veri derleme yntem ve aralarnn seilmesi,
Verilerin bilgisayar ortamna girilmesi (kodlanmas),
Verilerde hata, aykr deer ve eksik veri olup olmadnn denetlenmesi,
Tam saym m yoksa rnekleme mi yaplaca, rnekleme yaplacana
karar verilmi ise uygulanacak rnekleme plannn hazrlanmas
ilemleri deerlendirilir.
Neyi, nasl leceinizi renmeden verilerin zmlenmesi aamasna gemeyiniz.
zmleme:
Bu aamada derlenen verilerden aratrma konusu olan evren hakknda bilgiler
retilir. Bu amala nce derlenen ve bilgisayar ortamna girilen veriler dzenlenir,
tablolar ve ekiller hlinde sunulur. Sonra daha st nitelikli bilgilerin retilmesi iin
uygun zmleme yntemi ve zmlemelerin yaplabilmesi iin gelitirilen hazr
yazlmlar seilir ve zmleme yaplr.
Derlenen veriler iin uygun zmleme teknik ve ynteminin seimi yaplrken
aadaki deerlendirmeler yaplr:
Aratrmann baml ve bamsz deiken says nedir?
Aratrmann deikenlerinin lmnde hangi lek tr kullanlmtr?
16
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Aratrmada retilecek bilginin trlerine bal olarak bu bilgileri retebi-
lecek ne tr gelitirilmi teknik ve yntemler vardr?
Bilimsel aratrmalarda retilecek bilgiler, bir baka deyile istatistiksel zm-
lemenin sonular, betimleme, iliki aratrma, karlatrma, tahminleme, kestirim
ve ngr eklinde saylabilir.
statistiksel zmlemenin sonular ile ilgili bilgi iin Bilimsel Aratrma Yntemi ve s-
tatistiksel Anlamllk Snamalar (N. mleki, stanbul, Bilim Teknik Yaynevi, 2001)
isimli kitaptan yararlanlabilir.
- Betimleme:
Derlenen verilerin dzenlenmesi, tablo, grafik ve ekillerle gsterilmesi ve ve-
rilerin doasnda var olan zelliklerin profilinin karlmasna betimleme, bu ama-
la kullanlan teknik ve yntemler ise betimsel istatistik olarak isimlendirilir. rne-
in niversite rencilerinin istatistik dersinden beklentileri nedir, rencilerin
Trkiyenin ekonomik sorunlarna ilikin grleri nedir, rencilerin kitap okuma
alkanl nedir sorularnn yantlarn aramak betimleme yapmaktr, halihazrdaki
durumun aratrlmas demektir. Betimsel istatistikler verilerin sahip olduu dal-
mn merkezinde yer alan tek bir deerin hesaplanmasnda kullanlan llerdir ve-
ya tekniklerdir. Betimsel bilgi retmek amacyla kullanlan teknikler 2 ve 3 Nolu
nitelerde incelenmitir.
Yukardaki rnek aratrmada tanmlanan deikenlerle ilgili oluturulan aa-
daki sorularn 100 renciye sorulduunu ve bu sorularla ilgili verilerin (yantlarn)
derlendiini varsayalm.
Cinsiyetiniz nedir?
Ylsonu baar puannz nedir?
Bir dnem iinde derse devamszlnz nedir?
Gnlk ortalama ders alma sreniz nedir?
Bu verilerden retilebilecek rnek betimsel bilgiler 100 rencinin 40 (%40)
kz, kzlarn ortalama baar puan 75 puan, erkeklerin ortalama baar puan 65
puandr. Erkeklerin baar puanlar 10-85 puan aralnda deimektedir. Snfn
ortalama devamszl 10 saat olup erkeklerin 90 (%90)nn hi devamszl bu-
lunmamaktadr. Kzlarn gnlk serbest saat ortalama alma sresi 3 saattir.
eklinde olabilir. zmlemelerde grld gibi zmleme amacyla oran, arit-
metik ortalama, sklk vb. gibi betimsel teknikler kullanlmtr.
Hemen hemen her aratrmada nce tanmlanan deikenlerle ilgili betimsel
bilgilerin retilmesi gelenek olmutur. Bu trden bilgiler istatistik kuramnn geli-
mesinde nemli kaynak durumundadr.
- liki Aratrma:
Deikenler arasnda kuramsal olarak var olan sebep-sonu ilikisinin yapsnn ve
ilikinin derecesinin belirlenmesine ilikin aratrmalara iliki aratrmas denir.
Bu bir anlamda bamsz deikenlerle baml deikenler arasnda kuramsal
olarak var olduu dnlen ilikinin olup olmadnn aratrlmasdr. Yukarda
ele alnan rnek aratrma probleminde, 100 renciye dnemlik toplam ders de-
vamszl sorulduunu ve devamszlk ile baar arasnda iliki aratrldn var-
sayalm. Derse devamszlk ile baar arasnda ters ynde iliki olduu sonucu -
kabilir. Yani devamszlk artarken rencinin baars azalabilir. Benzer iliki baa-
ryla alma sresi arasnda da incelenebilir. alma sresi artarken baarnn da
17
S O R U
D K K A T
DNEL M
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
liki aratrmas iki ya da
daha fazla deiken
arasnda iliki olup
olmadn incelemektir.
arttn yani baaryla alma sresi arasnda ayn ynl iliki olduu bilgisine
ulalabilir. rnein seyahat skl ile okunan kitap skl arasndaki ilikinin ara-
trlmas bir iliki aratrmasdr.
- Karlatrma:
ki veya daha fazla evren parametre deeri arasnda anlaml bir farkn olup ol-
madnn, fark varsa bu farkn tesadfi bir fark olup olmad rneklem istatistik-
lerinden yararlanlarak aratrlyorsa bu aratrma karlatrma bilgisi reten bir
aratrmadr.
rnek alnan aratrmada kzlarn ortalama baar puan ile erkeklerin ortalama
baar puanlar arasnda fark olup olmad bilgisi bu balamda bir aratrma ile el-
de edilebilir.
- Tahminleme, Kestirim ve ngr:
rneklem istatistiklerinden yararlanlarak bilinmeyen evren parametre deerle-
rinin belirlenmesi almalarna tahminleme denir. rnein bir snfta kaytl olan
rencilerin okuduu yllk ortalama kitap saysn belirlemek amacyla rassal ola-
rak belirlenmi 30 rencilik rneklem seilsin ve bunlarn okuduu ortalama ki-
tap says hesaplansn. Hesaplanan bu ortalama bilgisi kullanlarak snfn tamam-
nn bilinmeyen ortalama kitap bilgisi belirlenmeye allyorsa yaplan aratrma
tahminlemedir.
Kontrol altndaki bir bamsz deikenin belirlenen bir deeri iin baml de-
ikenin alabilecei deer tahminlenen bir iliki modeli kullanlarak belirleniyorsa
yaplan aratrma kestirim aratrmasdr. rnein rencilerin devamszl 10 sa-
at olursa baars ne olur ya da alma sresi gnlk ortalama 3 saat olunca baa-
rs ne olur trnden aratrmalar kestirim aratrmalardr.
Zamana bal bir baml deikenin belirli bir dnemde alabilecei deerlerin
belirlenmesi almasna ngr aratrmas denir. rnein bir firmann dnem k-
r, lkenin cari a ve enflasyon oran gelecek ay ne olacaktr sorusunun yant-
land trden aratrmalar ngr aratrmalardr.
Aratrma Raporunun Yazlmas
Aratrma raporunun yazlmas bilimsel aratrma srecinin son aamasdr.
Aratrmac elde ettii bilgileri bu bilgilere gereksinimi olanlarla paylamas gere-
kir. Aratrma raporunun yazlmas bu ama iin bir aratr. Aratrma raporu yaz-
lrken bilimsel yazm kurallarna uyulmaldr.
statistik Eitiminin nemi
statistik eitiminin iki yn vardr: Teorik (Matematiksel) statistik Eitimi, Uygu-
lamal statistik Eitimi. statistik eitiminin nemi ile ilgili aklamalarn bu ikili ay-
rm esas alnarak yaplmas uygun olur.
Teorik statistik Eitiminin nemi
Teorik istatistik eitimi istatistiin matematik ve olaslk kuramndaki gelimelere
bal olarak kendine zg kuram, teknik ve yntemlerin gelitirilmesini konu alan
eitimdir. Bu anlamda istatistik kendi alannda teorik bir bilim daldr.
Bilindii gibi bilimin en nemli zellii devaml bir deiim iinde olduu ger-
eidir. Bilim hibir zaman kesin dorulara ulatn iddia etmez fakat kesin do-
rulara ulamak uras iindedir. Teorik istatistikinin grevi olan bu aba daima
dier bilim dallarnda aratrma yapan ve yapacak olan btn aratrmaclar iin
daha doru, daha gvenilir bilgi retilmesine imkn verecek teknik ve yntem ara-
18
st at i st i k
Karlatrma aratrmas,
farkl gruplar belirli
deikenler bakmndan
kyaslamaktr.
y ynndedir. Bu arayta, gelitirilen yeni teknik ve yntemlerle elde edilen
aratrma bilgileri ncekilerle karlatrlr.
Uygulamal statistik Eitiminin nemi
Uygulamal istatistik eitimi teorik istatistikiler tarafndan gelitirilmi olan istatis-
tiksel teknik ve yntemlerin pek ok bilim dalyla ilgili gerek yaamda karla-
lan aratrma problemlerine nasl uygulanacan konu alan bir eitimdir. Bu ei-
tim, istatistiin reticileri (aratrmaclar) ve tketicileri (kullananlar) iin nemli-
dir. statistiin nemi nedir denildiinde alan yaznda genellikle istatistiin bir ara
olarak nemi zerinde durulmaktadr.
statistik eitimi;
Bilgi, a yakalamak ve bilgi toplumu olma yarnda ne gemek iin ge-
reklidir. Hebrert G. Wellsin statistiksel dnce, gn gelecek tpk okur
yazar olmak gibi iyi yurtta olmann en gerekli gelerinden olacaktr. ek-
lindeki ifadesi istatistik eitiminin nemini zetleyen bir ifadedir. Sz edi-
len gn gelmitir; o gn bilgi adr.
Bilgisayar ve iletiim teknolojilerindeki hzl gelimelerin ve bunlarn yaygnla-
mas sonucu oluan bilgi toplumu; ekonomik, sosyal, kltrel, saysal, ynetsel vb.
gibi pek ok deikenle ilgili derlenen, bilgi ve iletiim teknolojileri ile eriilen ve-
rileri ileyen, bilgi reten, bilgi alarna balanan, hazr bilgilere erien, bu bilgile-
ri paylaan toplum, bilgi toplumu olarak tanmlanr. Srekli olarak retilen bilginin
yerel ve/veya kresel bilgi alarnda iletilebilir hale gelmesi, bu retimden kazan
elde etmeyi nemli hle getirmitir. Bu nedenle bilgi; i gc, sermaye, toprak gi-
bi geleneksel retim faktrlerinin nnde neme sahip olmutur.
Ycel, . H. (Kasm 2011). Bilim Teknoloji Politikalar ve 21. Yzyln Toplumu, Ankara,
Devlet Planlama Tekilat, http://ekutup.dpt.gov.tr/bilim
Bilginin nemini alglayan lkeler, kurumlar ve kurulular gereksinim duyduk-
lar konularla ilgili bilgileri retmek ve yeni teknolojiler gelitirmek amacyla ken-
di olanaklarna gre aratrma-gelitirme (Ar-Ge) faaliyetlerine balamlardr. Ye-
ni bilgilerin, rnlerin retildii ve teknolojilerin gelitirildii Ar-Ge srecinde ge-
rekli olan verilerin nasl derleneceinin, derlenen ve retilmi bilgilere nasl ula-
lacann, bunlarn nasl paylalacann ve kullanlacann bilinmesi gerekir. Bu
da aratrma srecinin hemen hemen her aamasnda grev alan aratrma ekibi-
nin istatistik konusunda bilgili olmasn, eitim almasn zorunlu klar. Bir toplu-
mun bilgi toplumu olup olmadnn belirlenmesinde kullanlan kriterlerden biri
Ar-Ge harcamalarnn GSMH iindeki orandr. Bilgi ve teknoloji retmeyen, bilgi
toplumu olmam lkelerde bu oran %1in altndadr. Trkiye 2010 yl verilerine
gre bu oran %0.84 olarak bulunmutur.
TK, 2010 Yl Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Gelitirme Faaliyetleri Anketlerinin So-
nular, Ankara, 2010,
http://www.tubitak.gov.tr/sid/468/pid/0/cid/25430/index.htm;jsessionid=78F91D43475E8
3243B8BD3B15EAB99D0
Aratrma problemi tanmlayabilmek ve aratrma yapabilmek iin, tanmla-
nacak aratrma problemiyle ilgili alanda uzmanlk, aratrma yntem bilimi
ve yeterli dzeyde istatistik eitimi alnmaldr. Aratrmann balayabilmesi
iin merak ve bilme istei, olmazsa olmaz kouldur.
19
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Toplumun bilgiye gven duymasn salamak iin gereklidir.
Pek ok ulusal ve uluslararas kurum, kurulu, sivil toplum rgt, derledikle-
ri verileri ve rettikleri bilgileri zaman zaman toplumla paylamaktadrlar. Toplu-
mun bu veri ve bilgilerin doruluunu sorgulayabilmesi ve varsa bilgi kirliliine
kar korunabilmesi iin istatistik eitimin yaygnlatrlmas gerekir.
statistiksel zmleme sonularn doru okuyabilmek iin gereklidir.
statistiksel zmleme doru uygulansa bile, elde edilen istatistiksel bilgileri
doru anlama ve yorumlama ok zor olabilir. Bu zorluk, alan uzmanl ve yeterli
seviyede istatistiksel okur-yazarl kazanarak alabilir. Ancak bazen istatistiklere
iimize geldii ynden bakma alkanl ile gerekler saptrlabilmektedir. Byle-
ce istatistik yalan syleme arac olarak da kullanlabilmektedir.
statistik eitiminin nemli faydalarndan biri de belirsizlik ortamnda en
doru karar alma yntemini olmasdr. Ekonomi ve i dnyasnda uygulana-
cak her faaliyetin bir karara dayand ve her gn ok sayda kararn veril-
dii dnlrse, karar verme srecinin etkin ynetilmesinin nemi ortaya
kar. Veri ve bilgi temelli karar verme, kararlarn etkinliklerinin artrlma-
s iin nemlidir.
Kresellemenin etkisiyle artan rekabet koullar, girdi maliyetlerindeki artlar,
tketici beklentilerindeki deimeler, yerel ve kresel krizler, krlarn azalmas,
veri ve bilgi temelli karar vermeyi zorunlu klmtr. Bu durum i dnyasnn rgt
yaplarnn hemen hemen btn kademelerinde alanlar istatistik eitimi almaya
yneltilmitir. Toplam kalite ynetimi uygulamasna geen i yerlerinde igrenle-
re yeterli ve gerekli ierikte istatistik eitiminin veriliyor olmas bunun nemli bir
gstergesidir.
statistik eitimi evremizde olup bitenleri anlama ve bunlar bakalarna an-
latmada ve iletiim kurup etkilemede ortak bir dil kazandrmaktadr. Bu di-
le sahip olmayanlar arasndaki bilgi alveriinin etkili olmas beklenemez.
Bu nedenle basit, gerekli ierikte bir istatistik eitimi btn alanlar iin
verilmelidir.
statistik eitimi kiisel gelimemiz iin gereklidir. Bu eitim saygnlk ka-
zandrr ve entelektel haz verir.
statistiksel zmstatistik eitimi daha iyi, sistemli ve inandrc dnebil-
mek ve daha nesnel, kesin ve kararl konuabilmek iin alnmasnda fayda
olan bir eitim olarak dnlebilir.
statistiin nemi ile ilgili aklamalar Sir Francis Galtonun zerinde yazlacak
byk bir konu var: statistik ancak anlatmmn titizlikten dn vermeden, hibir
ynn eksik brakmadan kolayca anlalacak biimde sunmakta yetersiz kalaca-
n hissediyorum. szyle tamamlamak istiyoruz.
20
st at i st i k
statistik eitimi topluma
doru yolu gstermek iin
rehberdir. Klasik karar alma
alkanlklarn brakmak,
etkin karar alabilmek iin
gereklidir.
21
statistiin konusu olan ve olmayan olaylar ta-
nmlamak.
statistiin konusu yn olaylardr. Bu olaylar ay-
n tanm iinde yer alan dier olaylar tam olarak
temsil edemez. nk aratrmaya konu olan
zellikler olaydan olaya farkl lm deerleri
alr. Ayn koullar altnda meydana gelen ve ilgi-
lenilen zellikleri bakmndan ayn sonular alan
olaylar tipik olay olarak tanmlanr. Tipik olaylar
istatistiin konusu olmazlar.
statistik kavramnn eitli tanmlarn yapmak.
statistik kelimesinin yaygn olarak kullanlan 3
anlam vardr: veri kmesi, yntemler topluluu
ve rneklem deeri.
Belirli bir konuda belirli bir ama iin derlenen
verilerin oluturduu kmeye istatistik denir.
statistik kelimesi ikinci olarak yntemler toplu-
luu anlamnda kullanlr. Bu anlamda istatistik
belirli bir konuda belirli bir ama iin yaplacak
aratrma iin gerekli olan verilerin derlenmesi,
dzenlenmesi, zmlenmesi ve zmleme so-
nucu elde edilen bilgilerin yorumlanarak rapor
edilmesi amacyla kullanlan teknik ve yntemler
topluluudur. Dersimizin ad bu anlamda kulla-
nlmaktadr. statistik kelimesi son olarak, rnek-
lemden elde edilen verilerin kullanlmasyla
hesaplanan saysal deerler olarak kullanl-
maktadr.
statistiin temel kavramlarn aklamak.
Her bilim dalnda olduu gibi istatistiin retil-
mesinde de nce temel kavramlar gelir. Bu kav-
ramlar birim, evren, deiken, tam saym, rnek-
leme, rneklem ve parametre gibi saylabilir. sta-
tistiin bu temel kavramlarnn tanmlar bu nite-
nin 3. ksmnda yaplmtr. Bu tanmlarn ve ta-
nmlar arasndaki balantnn iyi anlalmas dier
nitelerin kolayca anlalmasn salayacaktr.
statistiksel bir aratrma srecini tasarlamak.
Bilgisayar ve iletiim teknolojilerindeki gelime-
ler, bilgi toplumuna geii hzlandrmtr. Bilgi
toplumunun en nemli gstergesi aratrma-ge-
litirmeye GSMHdan ayrlan paydr. Aratrma
yapmak, bilgi retmek, teknoloji gelitirmek de-
mektir. Bir bilimsel aratrma konusunun belir-
lenmesi, verilerin derlenmesi, zmlenmesi ve
retilen bilgilerin deerlendirilerek rapor edil-
mesi aamalarndan oluur.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
22
st at i st i k
1. Aadakilerden hangisi istatistik birimi olarak al-
namaz?
a. Corafi Blge
b. Doum
c. Koku
d. Boykot
e. Aile
2. Aadakilerden hangisi ani birimdir?
a. Okul
b. Bina
c. Deprem
d. Sanayi Kuruluu
e. Otomobil
3. Aadakilerden hangisi srekli bir deikendir?
a. Medeni hl
b. Cinsiyet
c. Bir okuldaki renci says
d. niversitedeki bina says
e. Hanehalk geliri
4. Aadakilerden hangisi srekli deiken deildir?
a. Boy uzunluu
b. Arlk
c. Hanehalk geliri
d. ocuk says
e. Tketilen su miktar
5. statistik biriminin sahip olduu zelliklere ne ad
verilir?
a. Deiken
b. Veri
c. Parametre
d. statistik
e. rneklem
6. Birimlerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yan-
ltr?
a. Maddesel bir varla sahip birimler srekli bi-
rimlerdir.
b. Canl ve cansz varlklar birer istatistik birimidir.
c. Olay ya da fiil biiminde ortaya kan birimler
ani birimdir.
d. Nitelikleri asndan bir btn olma zelliini
gsteren birimlere doal birim ad verilir.
e. Bir birimin gerek birim olabilmesi iin mutlaka
maddesel bir varla sahip olmas gerekmez.
7, 8 ve 9. sorular aadaki aklamay kullanarak ce-
vaplaynz.
A biskvi fabrikasnda retilen biskvi paketlerinin,
planlanan arlkta olup olmad aratrlmak isteniyor.
7. Bu aratrmada incelenen deiken nedir?
a. Fabrika
b. retilen biskviler
c. Biskvi paketleri
d. Biskvi paketlerinin arl
e. Herhangi bir biskvi paketinin arl
8. Bu aratrmada birim nedir?
a. Biskvi reten fabrikalar
b. Biskvi reten A fabrikas
c. A fabrikasnda retilen biskvi paketlerinin her
biri
d. Biskvi paketlerinin tamam
e. Biskvi reten fabrikalarn her biri
9. A fabrikasnda retilen her bir biskvi paketi iin
aadaki seeneklerden hangisi sylenemez?
a. Srekli birim
b. Gerek birim
c. Maddesel birim
d. Varsaymsal birim
e. Doal olmayan birim
10. Verilerin derlenmesi, dzenlenmesi, zmlenmesi
ve sonularn yorumlanmas amacyla kullanlan yn-
temler topluluuna ne ad verilir?
a. statistik
b. Parametre
c. rneklem
d. rnekleme
e. Deiken
Kendimizi Snayalm
23
1. c Yantnz yanl ise Birim Tanmn ve Birim
Trlerini yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Devaml Birim-Ani Birim
Snflandrmasn yeniden gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Srekli-Kesikli Deiken ve
Nicel Deiken tanmlarn yeniden gzden ge-
iriniz.
4. d Yantnz yanl ise Srekli-Kesikli Deiken
tanmlarn yeniden gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Deiken tanmn yeni-
den gzden geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Birim Trleriyle ilgili ak-
lamalar yeniden gzden geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise Deiken tanmn yeni-
den gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Birim ve Evren tanmlarn
yeniden gzden geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Birim Trlerini yeniden
gzden geiriniz
10. a Yantnz yanl ise statistiin kelime anlamla-
rn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Trkiyede faaliyette bulunan sigorta irketleri, yllk
gelirleri, igren saylar, rettikleri polie says vb.
zellikleri bakmndan aralarnda farkllklar bulu-
naca iin birer yn olaydr ve istatistiin konusu
olur.
Benzinli otomobiller yakt tr zellii bakmndan
incelenirse istatistiin konusu olmaz.
Sra Sizde 2
Belirli bir banka ubesinde alan personelin al-
ma yeri tr ilgili banka ubesidir. Btn alanlar
bu zellik bakmndan farkllk gstermezler. Dola-
ysyla belirli bir banka ubesinde alan personel
alt i yeri tr zellii bakmndan tipik olay-
dr, istatistiin konusu olmaz.
Burada tek bir sigorta acentesi tek bir zellii bak-
mndan incelenmek isteniyor. Bu durum, aratrma
ve istatistiin konusu olmaz. Buna gre tek bir si-
gorta acentesi yn olay olarak deerlendirilmez.
Sra Sizde 3
Bir bankann ubelerinin igren says ve mteri
says kesikli nicel deikendir. nk bu deiken-
ler sayma suretiyle ifade edilebilir. Bu deiken, r-
nein 156 kii, 75 kii vb. gibi deerler alr.
Mevduat tutar ve kredi tutar lme suretiyle ifade
edildiinden srekli nicel deikenlerdir. nk
180656, 956518 gibi deiik deerlerle llr.
irketlerin hukuki ekli nitel bir deikendir ve ke-
siklidir nk anonim irket, limited irket, kolektif
irket vb. eklinde ifade edilir.
Sra Sizde 4
rencilerin baarsn etkileyen deikenler barn-
ma yeri tr, alma sresi, derse devam skl ek-
linde saylabilir.
Bu aratrmada, sz konusu maln fiyat bamsz
deiken sat miktar ise baml deikendir. Fiyat,
satlar zerinde etkilidir.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek
Kaynaklar
Arc, H. (2001). statistik Yntemler ve Uygulama-
lar, (13. Bask), Ankara, Meteksan A..
mleki, N. (2001). Bilimsel Aratrma Yntemi ve
statistiksel Anlamllk Snamalar, stanbul, Bi-
lim Teknik Yaynevi.
mleki, N. (2005). Temel statistik lke ve Teknik-
leri, (4. Bask), stanbul, Bilim Teknik Yaynevi.
Iok, E. (2009). statistiksel Bak Ekonomi-
Dnyasna-Siyasete, (2. Bask), Bursa, Marmara
Kitabevi Yaynlar.
Serper, . (2004). Uygulamal statistik 1, (5. Bask),
Bursa, Ezgi Kitabevi.
Yldzbakan, A. K. (2001). statistik ve Ormanclkta-
ki nemi, Tarsus, Dou Akdeniz Ormanclk Ara-
trma Mdrl DOA Dergisi.
Ycel, . H. (1997). Bilim Teknoloji Politikalar ve
21. Yzyln Toplumu, Ankara, Devlet Planlama
Tekilat.
Yzer, A. F. (Ed.), (2011). statistik, (8. Bask), Eskie-
hir, Anadolu niversitesi Yayn.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Verileri derleyebilecek,
Derlenen verileri dzenleyerek tablolarla gstererek betimsel bilgi retebi-
lecek,
Derlenen ve dzenlenen verilerden grafikle gstererek betimsel bilgi re-
tebileceksiniz.
indekiler
Veri Derleme
Veri Derleme ve Derleme
Yntemleri
Gzlem, Grme, Anket
statistiksel Seriler
Dalma Serileri
Zaman Serileri
Mekn Serileri
statistiksel Serilerin Grafiksel
zmlemesi
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
statistik
GR
DEKENLERN LLMES
VER DERLEME VE VER DERLEME
YNTEMLER
STATSTKSEL SERLER
STATSTKSEL SERLERN
GRAFKSEL ZMLEMES
Veri Derleme,
Dzenleme ve
Grafiksel zmleme
2
STATSTK
GR
statistiksel aratrmalarn en nemli aamalarndan biri verilerin derlenmesi aa-
masdr. Verilerin derlenmesi zahmetli, uzun sren ve dikkatli olunmas gereken
bir sretir. Verilerin doru kaynaktan doru aralarla toplanmas byk nem arz
etmek ile beraber, verilerin zetleyici tablolar veya uygun grafikler ile sunulmas
da ok nemlidir. Sunum ve raporlarn yksek kaliteli grafik, ema ve tablolar
iermeleri beklenmektedir. Her ne kadar yazl raporda yer alan bilgiler ve rakam-
larla ifade edilen istatistikler can alc olsa da bu bilgilerin arpc grafikler ile e-
letirilmesi sonucunda rapordan istenen etki miktar da artmaktadr. Yalnzca rapor
ve sunumlarda deil bilimsel makalelerde, gazete yazlarnda ve dergi incelemele-
rinde de sklkla istatistiklerin grafikler yardmyla sunumuna rastlanlmaktadr. s-
tatistiksel analizlerde veriler, farkl formlarda ortaya kabilmektedir. Veriler harita,
fotoraf, MR grnts, ders notu, deney sonucu, gelen otobsn rengi, zeriniz-
deki kazan materyali olabilir. statistik asndan verinin doasnn anlalmas
byk nem tar nk farkl veri trleri iin farkl istatistiksel analizlerin uygu-
lanmas sz konusudur. Verilerin doru anlalmas doru tablo ve grafik kullan-
mn da kolaylatracaktr.
Bu nitede ncelikle deikenlerin nasl llecei ve lme dzeylerinin ne-
mi vurgulanarak farkl lek trleri ele alnacak, verilerin derlenmesi aamasnda
kullanlan teknikler aklanarak deikenler iin baz tablolama ve grafik teknikle-
ri sunulacaktr.
DEKENLERN LLMES
Planlanan bir bilimsel aratrma srecinde deikenler belirlendikten sonra sra bu
deikenin llmesine gelir. Deikenlerin llmesinde kullanlabilecek lek-
ler Psikolog Stevens (1946) tarafndan drt balk altnda toplanmtr. nitenin iz-
leyen kesiminde ncelikle lme tanmlanacak daha sonra da Stevens tarafndan
nerilen lek trleri incelenecektir.
lme Tanm
Aratrmalarda zerinde allan evrenin birimlerinin sahip olduu zelliklerin
anlaml rakam, say ve simgeler ile ifade edilmesi ilemine lme ad verilir. l-
me ilemi sonucu elde edilen bu anlaml rakam, say ve simgelere veri ad verilir.
lme ilemi yle yaplmaldr ki bu rakam, say ve simgeler llen zellik iin-
Veri Derleme, Dzenleme
ve Grafiksel zmleme
de ortaya kan ilikileri yanstabilmelidir. lmede aama vardr: Bunlar l-
lecek bir niteliin olmas, niteliin gzlemlenebilir olmas ve amaca uygun say ve
semboller ile gsterilebilir olmasdr. lme dorudan lme ve dolayl lme ol-
mak zere iki ana balkta ele alnabilir. Dorudan lme ileminde lme konu-
su deiken kendisi ile ayn trden bir ara ile llr. rnein, scakln Fahren-
hayt, kapasitenin metrekp ile llmesi gibi. Dolayl lme ileminde ise lme-
ye konu olan deiken dorudan gzlemlenmez ancak kendisi ile ilgili olduu bi-
linen baka deikenler aracl ile llr, zeka testleri bu duruma rnek olarak
gsterilebilir.
lme ileminde len, llen ve lm amac ile kullanlan aralar sz ko-
nusudur. rnein, hastann ateini lerken; lm ilemini yapan hemire len,
kullanlan termometre lm arac ve llen de hastann ateidir. lmede l-
en, lm amac ile kullanlan ara ve llen arasnda tutarl bir ilikinin olma-
s gerekir. Dikkatsiz bir hemirenin veya bozuk bir derecenin lm ileminde
kullanlmas lmn hatal olmasna neden olur. Sosyal bilimlerde, doal bilim-
lerde olduu gibi bir deikenin dier faktrlerin etkisinden soyutlanarak labora-
tuvar ortamnda lme ve deney yapma olana ok azdr. rnein, enflasyonu
lmek istediimizi dnelim. Fiyatlar genel seviyesinin ykselmesi anlamna ge-
len enflasyonu lmek iin derece veya metre gibi aralara sahip olmamz gerek-
li deildir. Enflasyon deikenine ilikin lm yaplrken lm yapanlar insan
ve llen ise enflasyon sepetinde yer alan mal ve hizmetlerin fiyat deiimidir.
rneklerden de grld gibi, lme ileminde iin iine deikenin yapsna
bal olarak ok sayda len ve lm yntemi ortaya kmaktadr. Bu nedenle
sosyal bilimlerde lme doal bilimlere gre daha zordur (Serper ve Grsakal,
1989).
lek Trleri
Psikolog Stevens (1946) bilimsel almalarda yaplabilecek tm lmler iin aa-
daki drt farkl lek trnn kullanlabileceini belirtmitir. Bu lek trleri; s-
nflayc lek, sralayc lek, eit aralkl lek ve oranl lektir. Bu sralama l-
ek trlerinin rettii bilginin niteliine gre dk nitelikten yksek nitelie do-
ru yaplan bir sralamadr.
Snflayc lek, en basit dzeyli lek trdr. Nitel deikenlerin llme-
si amac ile kullanlr. Bu lek trnde, deikenin lme dzeyleri kategoriler-
dir. Kategorilerin temsili iin harfler, kelimeler ve hatta saylar sadece etiketleme
amal olarak kullanlr. Snflayc lekte deikenin ald sonular kategorilere
ayrlmakla beraber kategoriler arasnda doal bir sralama sz konusu deildir. r-
nein, cinsiyet nitel deikenini ele alalm. Bu deikenin kadn ve erkek olmak
zere iki kategorisi vardr. Cinsiyet deikeninin sonular olan kadn ve erkek ka-
tegorilerinin doal bir sralamas bulunmamaktadr. Kimi aratrmaclar kadn bilgi-
sini ilk srada verebilecekleri gibi kimi dier aratrmaclar erkek bilgisini ilk srada
verebilirler. Benzer bir ekilde bir otoparkta yer alan aralarn renk deikeni de
snflayc lekle llmektedir. Bu deikenin alabilecei deerler, krmz, mavi,
sar, yeil vb. deerleri almakta ve herhangi bir rengin nce sylenmesini gerekti-
recek doal bir sralama bulunmamaktadr. Snflayc lekte kategoriler karlkl
ayrk olma zellii tar. Bu zellik, snflama ilemi yaplrken belirli bir kategori-
ye atanan birimin bir baka kategoriye de atanmasnn mmkn olmamas anlam-
na gelir. Her birim yalnzca bir kategori ierisinde yer alabilir. rnein bir otopark-
ta yer alan ara hem krmz hem de yeil renkli olarak snflanamaz.
26
st at i st i k
Sralayc lek, snflayc lee gre bir st seviye nitelikte bilgi reten l-
ek trdr. Snflayc lekte olduu gibi nitel deikenlerin kategorilere ayrla-
rak saylmas ilemini iermekle birlikte, bu lek trnde lm sonularnn do-
al bir sralamas sz konusudur. rnein, bir gzellik yarmasnda 10 adet aday
olduunu dnelim. Yarma sonucunda jri karar ile adaylar ilk 3 eklinde sra-
lanrlar. Yarmann kazanan 1 numaral sray alrken sonrakiler ikinci ve nc
sray alrlar. Burada dikkat edilmesi gereken nokta sralamaya girenlerin yarma-
ya katlan bireyler olduklar ve bu bireylerin gzellik yarmas kriterlerine gre s-
ralandklardr. Yarmadaki lm sonucuna gre bir sralama olmakla beraber bi-
rinci ile ikinci arasndaki gzellik farknn lmlenmesi veya bu farkn matema-
tiksel olarak ikinci ve nc arasndaki fark ile karlatrlabilmesi mmkn de-
ildir. At yarlarnda yar sonucunda oluan sralama, sralayc lek iin rnek
olarak verilebilecei gibi, bir maaza alanlarnn unvan sralamalar, dereceleri,
ttn kalitesi sralayc lee rnek olarak verilebilir. Sralayc lekte de dei-
kenin kategorileri karlkl ayrktr.
Eit Aralkl lek, sralayc lein tm zelliklerini iermek ve rettii bil-
gileri retmekle birlikte, birimler arasnda zellik farklar matematiksel olarak be-
lirlenebilir. Bu lek, nicel deikenlerin lmnde kullanlr. lmn belirli bir
balang noktas ve biti noktas olmakla birlikte, bir de l birimi bulunmakta-
dr. Eit aralkl lek, saysal olarak ifadelerin sralanabilmesine olanak vermekte-
dir. zellikler arasndaki eit farkllklar, eit lme dzeyleri ile temsil edilebilir.
Her ne kadar eit aralkl lekte ilgilenilen deiken, matematiksel sonular ver-
mekte olsa da kullanlan lm iin belirli bir yokluk anlamna gelmeyen sfr l-
me dzeyi bulunabilir. rnein, hava scakln dnelim. Bu deiken nicel l-
me dzeylerine sahiptir ve yokluk anlamna gelmeyen 0 deeri alabilir. Buradaki
0 lme dzeyi havada scakln olmad anlamna gelmez. Bu lek ile yaplan
lmler matematiksel ilemler iin uygun olmakla beraber, oran hesaplamalar
iin uygun deildir.
Oranl lek, en st dzeyde bilgi reten lek trdr. Bu lekte sfr ba-
lang noktas tm lm aralarnda ayn anlam tamaktadr. rnein, bir varl-
n arl iin sfrdr ifadesi kullanldnda lm metrik trne bakmakszn,
bu varln olmad anlamna gelir. Sfr kilogram ve sfr gram ayn zellii tarif
etmektedir. Eer Banka hesabmda hi param yok. ifadesini kullanrsanz para-
nn cinsinin Avro veya Trk liras olmas ayn anlama gelecektir, bir baka ifadeyle
sizin o an iin parasz olduunuz gereini gsterir. Oranl lekte, lm sonu-
lar daha nce ele aldmz lek trnn de zelliklerini iermektedir. Ama
en byk stnl yokluk anlamna gelen belirli bir sfr lme dzeyi olmas,
dolaysyla lme dzeyleri arasnda oransal analizler yaplabilmesine olanak ver-
mesidir. Aralkl lek, lmler arasnda eit aralklar olmas, sralama olmas ve
oranlarn hesaplanabilmesi zelliklerini tamaktadr.
Buraya kadar ele alnan lek trleri ekil 2.1de bir tablo yardmyla zetlen-
mektedir. Aratrmaclarn almalarnda tanmladklar deikenlerin hangi lek
tryle lleceini belirlemesi, aratrmada kullanlacak yntem ve teknik tr-
nn seiminde retilecek bilginin niteliinde nemli rol oynar.
27
2. ni t e - Ver i Der l eme, Dzenl eme ve Gr af i ksel zml eme
Bir aratrmada aada verilen deikenler hakknda bilgi bir soru kad yard-
myla toplanmak istenmektedir. Aratrmada kullanlan deikenleri inceleyerek
hangi lek trlerine gre lm yapldn belirleyiniz.
1. Cinsiyetiniz ( ) Kadn ( ) Erkek
2. Yanz ....................................
3. Medeni Durumunuz ( ) Bekar ( ) Evli
4. En son mezun olduunuz eitim kurumu seviyesi nedir?
( ) lkretim ( ) Lise ( ) niversite ( ) Master veya Doktora
5. Kilonuz (kg olarak) ................................
6. Boyunuz (cm olarak) ................................
Bu aratrmada birimler 6 farkl deiken itibari ile incelenmek istenmektedir. Bi-
rinci soruda yer alan cinsiyet deikeninin iki kategorisi vardr, bu iki kategorinin
doal bir sralamas yoktur, dolays ile bu deikenin lmnde snflayc lek
kullanlmtr. Bu deiken nitel bir deikendir. kinci soruda, ya sorulmaktadr.
Ya nicel bir deikendir ve belirli bir balang noktas vardr, sfr deeri anlam-
ldr, oranl lektir. Medeni durum nitel bir deikendir, verilen kategoriler iin
bir sralama sz konusu deildir, snflayc lektir. En son mezun olunan eitim
kurumu seviyesi olan drdnc deiken ise sralayc lektir. nk eitim sevi-
yeleri birer birer atlanr. lkretimden mezun olunmadan niversite mezunu
olunmas mmkn deildir. Dolays ile kategorilerin doal bir sralamas bulun-
maktadr. Beinci deiken olan kilo deikeni de belirli bir sfr balang noktas-
na sahip nicel bir deikendir, dolays ile oranl lektir. Altnc deiken olan boy
deikeni srekli nicel bir deikendir ve oranl lek kullanlmaktadr.
28
st at i st i k
lek Trleri
Snflayc Sralayc Oransal
Yalnzca
snflara
ayrlr.
Snflar
anlaml
sralamaya
sahiptir.
lmn bir
balang ve
biti noktas
vardr.
lmler
oransal olarak
karlatrlabilir.
Cinsiyet,
Gz Rengi
At Yar
Sonular,
Askeri
Rtbeler
Scaklk,
Zeka Dzeyi
Arlk,
Uzunluk
Eit
Aralkl
ekil 2.1
lek trleri ve
lek trleri iin
rnekler
R N E K 1
VER DERLEME VE VER DERLEME YNTEMLER
Veri Derleme Tanm
Aratrmac kii veya kurulularn aratrmalarnda tanmladklar evrendeki veya
rneklemdeki birimlerin zelliklerini uygun lek tr kullanarak lmesine veri
derleme denir.
Aratrmaclarn salkl sonular ve yorumlamalara ulaabilmeleri, doru, hatasz
ve yeterli sayda veriyi derlemelerine baldr. Baka bir ifadeyle ilgilenilen dei-
kenlere ilikin salkl veriler derlenememi ise zmleme yntemi, teknii ve ku-
ramsal altyap ne kadar gl olursa olsun doru bilgilere ulamak mmkn olmaz.
Veri derlemede dikkat edilmesi gereken ilkeler;
Veri derlemenin amacnn aka ifade edilmesi,
Amaca uygun olarak hangi deikenlere ilikin verilerin derleneceine ka-
rar verilmesi, derlenecek verilerin birbirleriyle ve aratrmann genel ama-
laryla ilikisinin incelenmesi,
Verilerin nasl, kimler tarafndan, nerede, ne zaman ve hangi artlar altnda
derleneceinin belirlenmesi,
Verilerin nasl saklanaca ve gerektiinde kullanclarn yararna nasl sunu-
lacann (tablo, grafik vb.) tespit edilmesi
olarak sayabiliriz (Serper ve Grsakal, 1989).
Veri Derleme Yntemleri
Deikenlerle ilgili verilerin derlenmesi amacyla kullanlacak yntemler hakknda
eitli snflandrmalar yaplmaktadr.
Veri derleme yntemlerinin snflandrlmasna ilikin daha ayrntl bilgi iin Uygulama-
l statistik I (Serper, 2004) eserinden yararlanabilirsiniz.
Bilimsel aratrma srelerinde genellikle kullanlan snflandrma, birinci elden
veri derleme ve ikinci elden veri derleme snflandrmasdr. Bu nedenle aada
bu veri derleme yntemleri ile ilgili aklamalarla yetinilmitir. Verilerin derlenme-
si aamasna gelen bir aratrmacnn verilerin doru olmas, verilerin gvenilir
olmas, verilerin kullanlabilir olmas, verilerin yararl olmas veverilerin ek-
siksiz olmas zelliklerini gz nne almas gerekmektedir.
Birinci Elden Veri Derleme Yntemleri
Aratrmaclar, aratrmalarnda belirledikleri deikenlerle ilgili bilgiler retirken
genellikle kendi derledikleri verileri kullanma eilimindedirler. nk farkl ama-
larla ayn deikenler hakknda daha nceden derlenen verilerin ne ekilde hangi
aralar kullanlarak derlendikleri konusunda gvenilir bilgilere sahip olamayabilir-
ler ya da veriler gncelliini yitirmi olabilir.
Aratrmacnn aratrma kapsamna ald deikenlerle ilgili ihtiya duyduu
zgn verileri uygun aralar kullanarak kendisi derliyorsa veya derletiyorsa bu ve-
rilere birincil veriler, yaplan ileme de birinci elden veri derleme denir. Veri der-
lemede dikkat edilmesi gereken ilkelere uyulduu srece, birincil kaynak verilerin
en gvenilir veriler olacaklar dnlmelidir. Bunun nedeni olarak aratrmacla-
rn verilerin hangi koullar altnda derlendiini, nasl yorumlanacan ve ortaya -
kan sonularn problemin zmne olan katklarn dier kiilerden daha ok bi-
len kiiler olmalar gsterilebilir.
29
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Birinci elden veri derleme ama olduunda balca veri derleme ynteminden
biri kullanlr. Bunlar; Gzlem, Grme ve Anket balklar altnda toplanabilir.
Gzlem
Bir nesnenin, olayn veya bir gerein, niteliklerinin renilmesi amacyla dikkatli
ve planl olarak ele alnmasna gzlem ad verilir. Gzlemcinin, gzlenen olay
veya grubun iinde yer ald duruma katlml gzlem, gzlemcinin gzlenen olay
veya grubun iinde yer almad duruma ise katlmsz gzlem ad verilir.
Katlml gzlem durumunda, gzlemci gzlenen durumun iinde yer alr. By-
le bir durumun faydas, olaylarn dardan bakldnda farkl, ieriden bakldn-
da ise daha farkl olabilecei gereini gznne almasdr. Bylece en zgn ve-
riye ulalabilir.
Katlmsz gzlemde, gzlemci gzlenen duruma dorudan katlmayarak da-
rdan izler, bilinli bir ekilde gzlemlenen nesneyle iliki veya etkileime girmez.
Katlmsz gzlem eitlerinden olan ve aratrmada yer alan birimlerin kendi do-
al ortamlarnda ve doal ortaya k ekillerinde gzlemlenmesine doal gzlem
ad verilir. Bu tr durumlarda gzlemci herhangi bir durumu kontrol altnda tut-
maz ve olaylarn kendi doal srecinde ortaya kmasna izin verir, gzlemlenen
durumlarn zerinde bir etkisinin olmamas iin zel aba sarfedilir. Bir baka ka-
tlmsz gzlem eidi ise canlandrmadr. Bu tr durumlarda aratrmac, gzlem-
lenecek durumu kontroll bir ortamda oluturur ve deneklere neler yapmalar ge-
rektiini syler. Canlandrma gzlem teknii zellikle dzenli olarak ortaya kma-
yan durumlar gzlemlemek iin kullanlr. Canlandrma gzlem tekniinde kiisel
rol oynama, grup rol oynama ve oyun oynama gibi farkl yntemler uygulanr (Al-
tunk vd. 2010).
Grme
Grme iki veya daha fazla birey arasnda belli bir amaca ynelik szl iletiim
yoluyla veri derleme yntemidir. Grmenin ierii aratrmann amalar ve ara-
trma sorularna bal olarak oluturulur. Grme srasnda aratrmac, verileri ya
yazl olarak ya da bir ses/grnt kaydedici yardmyla kayt altna alr.
Grme deiik ltlere gre snflandrlabilir. Bunlar, biimsel, yar-biim-
sel ve biimsel olmayan grmelerdir. Biimsel grmeler, daha nceden belir-
lenmi ve bir standart dahilinde ortaya kan sorularn cevaplanmasndan oluan
grmelerdir. Grmeyi yapan grmeci veya aratrmac sorular bireylere
okur ve bireylerin cevaplarn kayt altna alr. Nfus saymlarnda saym memurla-
rnn hane bireyleri ile yaptklar grmeler, biimsel grmelerdir. Yar-biimsel
grmelerde, grmeci kaba hatlaryla bir yol haritasna sahiptir ancak cevapla-
ycnn ilgi ve bilgisine gre genel ereve ierisinde deiik sorular sorarak konu-
nun farkl boyutlarn ortaya karmaya alr. Biimsel olmayan grmelerde,
genel bir alanda var olan bilginin aa karlmas amalanr. zerinde allan
alandaki genel anlayn belirlenmesine katkda bulunulur. Bu tr grmelerde
nceden hazrlanm sorular bulunmaz ancak grmecinin konunun hangi bo-
yutlarn ortaya karmaya altn bilmesi ve grmeyi bu zemin zerinde iler-
letmeye almas gerekir. Bu grmelerin biimsel olmamasnn nedeni ise g-
rmenin ieriini cevaplaycnn zerinde durulan konuyu anlay ve yorumlay
biiminin oluturmasdr.
30
st at i st i k
Grmelerin en zayf yan ok uzun bir sre alabilmeleridir. Dier bir zayf
yan ise bireysel temaslarn fazla olmasndan dolay subjektif ve nyargsal durum-
larn ortaya kabilmesidir. rnein grmecinin d grn grlen kii
zerinde olumsuz bir etki yaratabilir ve birey grme iin i birliki olmaktan vaz-
geebilir. Kimi durumlarda ise bireyler grmeciyi memnun etme tavr taknabi-
lirler. Grme, balk avlamak gibidir. Dikkatli bir hazrlk, ok fazla sabr ve ye-
terince aratrma gerekir (Altunk vd. 2010).
Anket
Cevaplaycnn daha nceden belirlenmi bir sralamada ve yapda oluturulan
sorulara karlk vermesiyle verilerin derlenmesi yntemine anket ad verilir. So-
rularn bir araya geldii forma anket formu ad verilir. Anketler, tm bireylerden
ayn sorular iin cevaplar beklendiinden ok fazla sayda kiiye uygulanabilir.
Ayrca modern istatistik yazlmlar anket formlarnn hzl bir ekilde ilenmesi
ve yorumlanmasna olanak vermektedir. Anketler, aratrmaclarn ihtiya duya-
ca ve aratrma sorularna cevap bulabilecei sorular iermelidir. Eer ihtiya
duyulan tm bilgilere ilikin sorular anket formunda yer almaz ise ayn bireyler-
den tekrar bilgi alnmas ok ama ok zor olacaktr. Anketlerde cevaplayclar
kendilerine verilen anket formunu okur ve gerekli yerlere grlerini iaretleme
veya aklama yaparak belirtirler. Grme engelli cevaplayclara tarafsz bir kii
anket formunun okunmas ve doldurulmasnda yardmc olabilir. Anket yoluyla
veri derlenmesinin istendii durumlarda aratrmacnn izleyen sreci izlemesi
gerekecektir: Anket sreci, problemin ifade edilmesi, evrenin ve rneklemin be-
lirlenmesi, anket formunun dzenlenmesi, anket formunun az sayda birey
zerinde geerliliinin sorgulanmas, anket formunun giriinde yer alacak ak-
lama metninin (almann tanm, amac, sonularn nasl kullanlaca, formun
doldurulmasnda tarih snrlamas olup olmad vb bilgiler) hazrlanmas, an-
ket formunun bireylere sunulmas, takip almas ile formun hedeflenen birey-
lere ulamas ve geri dnn salanmas ile sonularn analizi aamalarndan
oluur.
Veri derleme yntemlerine ilikin daha ayrntl bilgiler iin Sosyal Bilimlerde Aratrma
Yntemleri, (Altunk vd. 2010) isimli eserden yararlanabilirsiniz.
kinci Elden Veri Derleme Yntemleri
Aratrmac kii veya kurulu, aratrmasnda baka kii veya kurulularn daha n-
ce kendi amalar iin derlemi olduu verileri kullanyorsa yaplan veri derleme-
ye ikinci elden veri derleme ad verilir. kincil veriler snflandrlrken farkl yazar-
lar deiik yntemler kullanmtr. Ancak Saunders ve dierlerinin (1997) olutur-
duu ve ekil 2.2de yer alan snflandrma yeterince aklayc olmaktadr.
31
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
kinci elden verilerle allrken aratrmaclarn zerinde durmas gereken un-
surlarn banda, kii veya kurumlar tarafndan derlenen verilerin nasl derlendii-
nin bilinmesi gelmektedir. Ayrca verinin nasl kayt altna alnd, derlendii za-
mandan aratrmacnn ihtiya duyduu dneme kadar deiiklie urayp ura-
madklar da bilinmelidir. Her ne kadar aratrmann niteliine gre deiecek ol-
sa da ikincil verilerin kullanmnda zaman kavramna dikkat edilmeli ve ok eski
dnemlerde derlenen veriler yerine gncel derlemelerin kullanlmasna dikkat
edilmelidir. kincil verilerin kulanlmas aratrmaclara byk kazanmlar salarlar.
rnein, aratrmac ikinci elden veri derleme yntemini setiinde, birinci elden
veri derlemeye gre maliyet, zaman ve i gcnden tasarruf edebilir. nceden
herhangi baka bir ama iin derlenmi veri, aratrmacnn da kullanmna uygun
ise aratrmann veri derleme aamasnda geecek olan sre ok ksalacaktr. r-
nein, bir aratrmac belirli bir ehirde ikamet edenlerin sahip olduklar toplam
cep telefonu saysn (abone saysn) belirlemek istiyorsa bu amala gerekli olan
veriler GSM servis salayclarndan elde edilirse ikinci elden veri derlenmi olur.
kincil veriler derlendiinde aratrmacnn elde ettii bu verilerin kendi aratrma-
sna uygunluunu da son derece dikkatli bir ekilde snamas gereklidir. Kimi du-
rumlarda ise aratrmaclar, ikincil verileri aratrmadan veriyi birinci elden topla-
ma yntemini izlemektir, oysa ncelikle ikincil kaynaklarn taranmas ve mevcut
bilgilerin elde edilmesi ok daha uygundur. kinci elden veriler derlenirken ayn
deikene ilikin farkl kaynaklardan yararlanma durumu olabilir. Bu durumda
kaynak seimi nem arz eder.
Veri derleme yntemlerine ilikin daha ayrntl bilgiler iin Aratrma Yntemleri (Ser-
per ve Grsakal, 1989) isimli eserden yararlanabilirsiniz.
Veri Derleme Aralar
Veri derleme amac ile kullanlacak aralar maddi ve beeri aralar olmak zere s-
nflandrlrlar. Gzlemlenecek birimlerin zelliklerini lmeye yarayan aletler
maddi aralar oluturur. rnein, arlk deikeninin lmnde kullanlan tera-
zi, baskl; hava scakl deikeninin lm iin kullanlan termometre ve anket
formlar maddi aralardr. Veri derlemede birimleri ve zelliklerini len kiiler ve-
32
st at i st i k
Belgeye Dayal ok Kaynakl Anket
Yazl
Malzemeler
Yazl Olmayan
Malzemeler
Alan
almalar
Zaman Serisi
almalar
Saymlar Anketler
Televizyon,
Radyo, Vizyon
kayd
Sektr
Raporlar, lke
Raporlar
Endstri
Raporlar
Nfus Saym
Oda Anketleri,
Basn Anketleri
Rapor, e-posta,
Dergi
kincil Veri
Trleri
ekil 2.2
kincil veri trleri
Kaynak: Altunk vd. 2010
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
ri derlemenin beeri aralardr. rnein, anketr, gzlem memuru, grmeci ve-
ri derlemenin beeri aralar olarak saylabilirler.
Veri Derleme Hatalar
Veri derleme hazrlklar hangi dzeyde olursa olsun, yine de baz hatalar ilene-
bilir. Bu hatalarn kayna veri derlemeyi dzenleyenler, cevaplayclar ve derle-
menin beeri aralar olabilir.
Derlemeyi dzenleyenlerden dolay ortaya kan veri derleme hatalarna derle-
menin uygunsuz bir zamanda yaplmas ve evren tanmnn hatal yaplmas gste-
rilebilir. niversite rencilerine ilikin bir aratrmann yaz tatilinde planlanmas
ve uygulanmas bu tr sakncalara bir rnek olarak gsterilebilir.
Cevaplayclardan kaynaklanan hatalar iinde sorularn yeterince anlalama-
mas, sorular anlalsa bile bilgisizlik, ilgisizlik vb. gibi nedenlerle yanl cevap ver-
meleri gsterilebilir.
Beeri aralardan kaynaklanan hatalara rnek olarak ise dikkatsizlik, yorgunluk
ve objektif olamama nedenleri gsterilebilir.
Veri derleme hatas kimden kaynaklanrsa kaynaklansn, kapsam hatas ve va-
sf hatas ilenmi olabilir. Kapsam hatas iin rnek olarak tanmlanan evrene da-
hil olan birimlerin eksik veya fazla saylmas gsterilebilir. rnein, nfus saymn-
da baz kiilerin saylmamas gibi. Vasf hatas ise veri derlemede birimlerin incele-
nen zelliklerinin lmlenememesi veya yanl lmlenmesi gsterilebilir. rne-
in, baz kiilerin yalar doru renilemeyebilir, evliler bekr olarak yazlabilir.
Veri derleme hatalarn, etkileri bakmndan inceleyecek olursak rassal hata ve
sistematik hata snflamas yaplabilir. Rassal hatalar denkleen hatalar olup birimle-
rin incelenen zelliklerini yksek ve dk gsterme ynnde etki yapan hatalar-
dr. rnein, bankalara kredi kart bavurusunda bulunanlarn gelir bildirimlerini
yksek gstermeleri, kredi yurtlar kurumuna yurt bavurusunda bulunan rencile-
rin hane halk gelirini dk gstermesi sistematik hataya neden olur. Bu hatalar de-
ikenlerin lm dzeylerinde ya hep kk ya da hep byk olma etkisi yaratr.
Eit aralkl lek ile oranl lek arasndaki temel farkllk nedir?
Veri derleme aralarn snflandrnz ve birer rnek veriniz.
STATSTKSEL SERLER
Yukarda aklanan veri derleme yntemlerinin uygulanmas ile derlenmi olan ve
elde edili srasna gre sunulmu veriler ham verilerdir. Bu verilerden bilgi ret-
mek zor, zaman alc ve bazen de imknszdr. Ham verilerden istenen bilgilerin
kolayca retilebilmesi iin bu verilerin dzenlenmesi ve tablolarla sunulmas gere-
kir. Ham verileri, zaman ve mekn deikenleri ile maddi bir deikenin lme d-
zeylerine gre sralanm olarak gsteren say dizilerine seri denir. Seriler; dal-
ma serileri, zaman serileri ve mekn serileri olarak snflandrlabilir. Serileri olu-
turan saylardan her birine terim ad verilir.
Dalma Serileri
Gzlem deerlerini maddi bir deikenin lme dzeylerine gre snflandrlmas
ile oluturulan serilere dalma serisi ad verilir. Dalma serilerinin birinci stu-
nunda gzlem deerleri ikinci stunda ise bu gzlem deerlerinin sklklar (fre-
kanslar) yer alr. Bu serilere frekans dalm ad da verilmektedir. Dalma serile-
ri nicel deikenler iin nicel dalma serileri, nitel deikenler iin ise nitel dal-
ma serileri adn alr.
33
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Aslnda dalma serisi niteliinde olmayan fakat yaplacak aklamalarda kolay-
lk salad ve ilerideki ksmlarda incelenecek konulara temel oluturulaca iin,
nce basit serilerle ilgili bilgi verilecektir.
Basit Seri
Aratrmaclar gzlem veya deney sonucu derledikleri verileri derledikleri sraya
gre bir not defterine veya bilgisayar dosyasna kayt edebilir. Kayt edilen, dzen-
siz olan ve ham veri ad verilen bu verilerin belirli bir kritere gre sralanmas ile
oluturulan seriye basit seri ad verilir. Nicel veriler iin basit seri oluturulurken
genellikle kullanlan kriter verilerin kk deerliden byk deerliye veya byk
deerliden kk deerliye doru sralamasnn yaplmasdr. Nitel veriler iin ba-
sit seriler rnein, unvan dzeyi, hizmet yl, eitim dzeyi ve benzeri kriterler kul-
lanlarak oluturulur. Grld gibi, hem nicel hem de nitel veriler basit seri ola-
rak gsterilmektedir.
Tablo 2.1de, bir kargo irketinin byk bir ehir merkezindeki ubesine tama
amal olarak mteriler tarafndan braklan 30 adet kargo paketinin arlklarnn
(gram) kkten bye doru sralanmas ile oluturulan basit seri sunulmutur.
Tablo 2.1 incelendiinde, gn ierisinde tama amal getirilen paketlerden en
ar olannn 95 gram, en hafif olann ise 53 gram arla sahip olduu bilgisi ko-
layca elde edilebilir. Baz gzlem deerleri birden fazla tekrarlanmaktadr. Verile-
rin bu sunum ekli, hangi gzlem deerlerinin ka kez tekrarland bilgisinin be-
lirlenmesi iin veri says ok olduunda zor olabilir, zaman alabilir. Tekrar eden
gzlemlerin tekrar saylarnn kolayca belirlenebilmesi iin basit seri yeni bir d-
zenlemeye tabi tutulursa, bu yeni dzenleme ile ortaya kan seriye dalma serisi
ad verilir. Dalma serileri nicel dalma serileri ve nitel dalma serileri eklinde
snflandrlmaktadr.
Nicel Dalma Serileri
Evrendeki veya rneklemdeki birimlerin nicel deikenin eitli lme dzeyleri-
ne gre daln gsteren serilere nicel dalma serileri denir. Nicel dalma se-
rileri, frekans serileri (snflandrlm seriler) ve gruplandrlm seriler eklinde
dzenlenebilir.
Frekans Serisi
Tanmlanan bir aratrmada ilgilenilen bir X nicel deikeni iin derlenen veriler-
de tekrar eden gzlemlerin ka kez tekrarlandn gsterecek ekilde, basit seri-
nin yeniden dzenlenmi hline frekans serisi ad verilir. Tablo 2.2de, dzenle-
nen rnek frekans serisi gsterilmitir. Bu dzenlemeden grld gibi tabloda
iki adet stun yer alr. Birinci stun da birbirinden farkl olarak ortaya kan gz-
lem deerleri kk deerliden byk deerliye doru sral olarak (birden fazla
tekrarlanan terimler bir kez yazlrlar) yer alrken, ikinci stunda ise birinci stun-
da alt alta sralanan deerlerin sayma yoluyla elde edilen tekrar saylarn gsteren
53 53 59 60 60 60 66 66 74 74
77 77 77 81 81 81 81 84 84 89
89 90 90 90 90 94 94 94 95 95
34
st at i st i k
Gzlem deerlerinin
kkten bye veya
bykten ke doru alt
alta sralanmas ile
oluturulan serilere basit
seri denir.
Tablo 2.1
30 adet kargo
paketinin arlklar
(gram)
lgilenilen bir nicel
deikenin ald deerleri
bir stunda ve bu deerlerin
frekanslarn dier stunda
gstermek sureti ile
oluturulan serilere frekans
serileri denir.
frekanslar yazlr. Frekans serilerinde birinci stun X
i
ile sembollenir, frekanslarn
yer ald ikinci stun ise n
i
ile sembollenir.
rnein, Tablo 2.1de sunulan kargo pa-
ket arlklar basit serisinde baz terimler bi-
rer kez tekrarlanrken, bazlar 2, 3 ve 4 kez
tekrarlanmaktadr. Serideki en yksek frekan-
sn deeri 4tr ve bu seride 81 deerine sa-
hip 4 terim olduu anlamna gelir. Bu fre-
kanslar tm birbirinden farkl deerler iin
sayarak frekans serisini oluturalm. Paketle-
rin arl deikeninin ald X
i
deerlerini
birinci stunda ve her X
i
deerinin tekrarlan-
ma says (frekans) n
i
stununda gsterilerek
Tablo 2.2de yer alan frekans serisi, bir baka
ifadeyle nicel snflandrlm frekans serisi
oluturulmu olur.
Frekans serilerinden yararlanarak hangi
verinin bir baka ifadeyle hangi gzlem dee-
rinin ka kez tekrarland bilgisinin retilme-
si, basit seriye gre daha kolay olur. Tablo
2.2de yer alan frekans serisini incelersek 74
gram arla sahip kargo paketi saysnn 2
paket, 81 gram arlndaki paket saysnn 4
olduu bilgisi ksa zamanda retilebilir.
Frekans serileri bazen her gzlem deerine karlk gelen frekansn toplam fre-
kans iindeki oran alnarak da dzenlenebilir. Bu ekilde dzenlenen serilere
oransal frekans serisi ad verilir. Tablo 2.2de yer alan verilerden yararlanarak oran-
sal frekans serisinin nasl dzenlendii Tablo 2.3te sunulmutur.
Arlk (X
i
) Frekans (n
i
)
Oranlar
53 2 2/30=0,067
59 1 1/30=0,033
60 3 3/30=0,100
66 2 2/30=0,067
74 2 2/30=0,067
77 3 3/30=0,100
81 4 4/30=0,133
84 2 2/30=0,067
89 2 2/30=0,067
90 4 4/30=0,133
94 3 3/30=0,100
95 2 2/30=0,067
Toplam 30
Arlk (X
i
) Frekans (n
i
)
53 2
59 1
60 3
66 2
74 2
77 3
81 4
84 2
89 2
90 4
94 3
95 2
Toplam 30
35
Tablo 2.2
30 adet kargo paketi
arlklar frekans
serisi
Tablo 2.3
arlklar oransal
frekans serisi
Tablo 2.3ten yararlanarak rnein, kargo paketlerinden %6,70inin 53 gram
arla sahip olduu ve arl 81 gram olan paket orannn %13,3 olduu bilgisi
retilebilir.
Nicel frekans serilerinde birbirinden farkl olarak ortaya kan birim saysnn
artmas durumunda, verileri frekans serisi eklinde sunulmas zorlar. Bu tr du-
rumlarda tablonun daha da zet hale getirilmesi istenebilir. Bu amala grupland-
rlm seri oluturulur.
Gruplandrlm Seri
Bir deikenin birbirine yakn lme dzeylerini bir araya getirmeye gruplama ad
verilir. Frekans serileri basit serilere gre bilgi retme amacyla byk kolaylk ge-
tirmekle birlikte, derlenen veri says ve farkl sonu says arttka basit seriye g-
re stn olan frekans serisi de yetersiz olabilir. Veri says ok ok byk olduun-
da ve birbirinden farkl ok fazla sonucun ortaya kmas sz konusu olduunda,
verilerin kolay ve daha anlalr gsterimi amacyla, verilerin gruplandrlm seri
olarak dzenlenmesi bilgi retme balamnda nemli kolaylklar salayaca d-
nlr. Gruplandrlm serilerde de frekans serilerindeki gibi iki stun yer alr.
Tablo 2.4ten de grlebilecei gibi ilk stun gruplar gsterirken ikinci stun fre-
kans deerlerini gsterir. Nicel verilerin gruplandrlm seri olarak gsteriminde
her bir satr, frekans serilerinden farkl olarak, tek bir sonu deeri ile deil bir de-
er aral ile temsil edilir. Bu deer aralklarna snf ad verilir. Her deer aral-
na (snfa) den birim saylarnn sayma yoluyla elde edilmesi ve frekans stunu-
na yazlmasyla gruplandrlm seri oluturulur.
rnein, paket arl srekli nicel
deikendir, bu deikene ilikin Tablo
2.2deki frekans serisinin gruplandrlm
seri olarak dzenlenmi hli Tablo 2.4te
verilmitir.
Tablo 2.4n birinci stununda 50 - 60,
60 - 70 ve benzeri ekilde oluturulmu 5
snf, stunda ise her snf aralna den
gzlem says, frekanslar gsterilmitir. S-
nflar tanmlayan deer aralnn kk
olan deerine snf alt snr deeri, byk
olan deerine ise snf st snr deeri ad
verilir. rnein, birinci snfn alt snr deeri 50 iken bu snfn st snr deeri
60dr. Her snfn st snr deeri ile alt snr deeri arasndaki fark snf aral
olarak tanmlanr ve h ile gsterilir. rnein, Tablo 2.4te birinci snfn snf aral-
, 60 - 50 = 10 olarak hesaplanr.
Aratrmacnn elinde basit seri veya frekans serisinin olmayp yalnzca gruplandrlm
seri olmas durumunda, gruplandrlm serinin her snfnda yer alan birimlerin gerek
deerlerinin ne olduu bilgisine ulalamaz. Yalnzca tanmlanan snf aralnda deerler
alan birimler olduu frekanslar sayesinde bilinir.
Srekli nicel deikenlere ilikin gruplandrlm seri oluturulurken oluturu-
lacak snflarn st snr deeri izleyen snfn alt snr deeri olarak yazlr. Snfla-
rn st snr deerleri yazl deere kar gelen gzlem deerini kapsamaz, en ya-
Arlk Snflar Frekans
50 - 60 3
60 - 70 5
70 - 80 5
80 - 90 8
90 - 100 9
Toplam 30
36
st at i st i k
Tablo 2.4
arlklar verisi iin
gruplandrlm
frekans serisi
Her snfn st snr deeri
ile alt snr deeri
arasndaki fark snf aral
olarak tanmlanr ve h ile
gsterilir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
kn deeri kapsar. rnein, Tablo 2.4te 50 - 60 snfnn st snr deeri 60 - 70
snfnn alt snr deeri olarak alnmtr. Bu tablodaki birinci snf, bu snfn st
snr olan 60a eit olan gzlem biriminin deerini kapsamaz en yakn gzlem de-
eri olan 59,99 deerine sahip birimi kapsar. Baka bir ifadeyle 60 gram arln-
daki paket birinci snfta deil ikinci snfta saylacak demektir. Snflarn alt snr
deerleri, yazl deerleri kapsar. Yani 60 gram arlndaki paket ikinci snfta
saylacaktr.
Gruplandrlm serilerde h ile gsterilen snf aralklar Tablo 2.4teki gibi b-
tn snflarda eit (h=10) olabilecei gibi kimi snflarda farkl da olabilir. Btn s-
nflarn snf aralklar eit ise bu gruplandrlm seri eit aralkl gruplandrlm se-
ri, bir snfn dahi snf aral dier snflarn snf aralndan farkl ise bu seriye
eit olmayan snf aralkl gruplandrlm seri ad verilir. rnein, Tablo 2.4te yer
alan gruplandrlm seri, eit aralkl gruplandrlm seri iken bu serinin Tablo
2.5teki gibi dzenlenmi hli eit olmayan snf aralkl gruplandrlm seri olacak-
tr. Tablo 2.5te ikinci snfn snf aral 20 iken dier snflarn snf aralklar 10a
eittir.
Kesikli nicel deikenlere ilikin grup-
landrlm seriler dzenlenirken birbirini
izleyen snflarn alt snr deerleri nceki
snflarn st snr deerine 1 ilave edile-
rek belirlenir ve her snfa karlk gelen
frekanslar, frekans stununda yer alr.
Tablo 2.6da kesikli bir nicel deikene
ilikin rnek gruplandrlm seri verilmi-
tir. Kesikli nicel deikenlere ilikin grup-
landrlm serilerde belirlenen snflar alt
ve st snr deerleri de dahil olmak ze-
re bu deer aralndaki btn gzlem deerlerini kapsar. Tablo 2.6da bir fabrika-
da alan iilerin ocuk says deikeni iin dalmlar, gruplandrlm seri yar-
dmyla gsterilmitir. ocuk says deikeni kesikli nicel bir deikendir.
rnein, Tablo 2.6. incelendiinde 0, 1 ve 2 ocua sahip aileler gruplandrl-
m serinin birinci snfnda; 3, 4 ve 5 ocua sahip aileler gruplandrlm serinin
ikinci snfnda saylrlar.
Gruplandrlm serilerde de frekans serilerine benzer olarak snflarn, toplam
frekansa gre oransal dalmlar dikkate almak amac ile oransal frekanslar, snf
frekans toplam frekansa blnerek hesaplanabilir. Tablo 2.5te yer alan gruplan-
drlm seri iin oranlar hesaplanarak Tablo 2.7de sunulmutur.
Arlk Snflar Frekans
h
i
(snf aral)
50 - 60 3 60-50=10
60 - 80 10 80-60=20
80 - 90 8 90-80=10
90 - 100 9 100-90=10
Toplam 30
37
Tablo 2.5
arlklar verisi iin
gruplandrlm
frekans serisi (gram
cinsinden)
ocuk Says Frekans
0 - 2 20
3 - 5 65
6 - 8 20
9 - 11 12
12 - 14 3
Toplam 120
Tablo 2.6
ilerin ocuk says
deikeni
gruplandrlm
serisi.
Tablo 2.7den yararlanarak rnein, tanma amal olarak teslim edilen kargo
paketlerinin %33nn arlklar 60 ile 80 gram arasnda olduu ve kargoya veri-
len paketlerin %27sinin ise 80 ile 90 gram arasnda olduu bilgisi retilebilir.
Tablo 2.8de iilerin ocuk saylar deikenine ilikin ve Tablo 2.6da sunulan
gruplandrlm seri iin oranlar hesaplanarak oransal frekans serisi sunulmutur.
Tablo 2.8den yararlanarak rnein, 6, 7 veya 8 ocua sahip ii orannn %17
olduu ve iilerin %54nn ise ocuk saysnn 3 ile 5 arasnda (3, 4, ve 5 ocuk-
lu iiler) olduu bilgisi retilebilir.
Gruplandrlm serilere ilikin daha ayrntl bilgileri Uygulamal statistik I (Serper,
2004) eserinden yararlanarak renebilirsiniz.
Nitel Dalma Serileri
Evrendeki veya rneklemdeki birimlerin bir nitel deikenin lme dzeylerine
(kategorilerine) gre dalmn gsteren serilere nitel dalma serileri denir. Nitel
dalma serilerinde iki stun yer alr. lk stunda ilgilenilen deikenin kategorile-
ri yer alrken ikinci stunda ilgili kategorilerin frekanslar gsterilir. lmlenen
deiken snflayc lek dzeyine sahip ise ilk stunda yer alan kategoriler ara-
trmacnn uygun bulduu bir dzene gre alt alta sralanrlar. Ancak deikenin
lmnde sralayc lek kullanlm ise ilk stunda deikenin lme dzeyle-
ri olan kategoriler doal sralamalarna gre alt alta sralanrlar. rnein, Tablo
2.9da bir fabrikada almakta olan iilerin cinsiyet deikenine gre dalmlar
gsterilmitir. Cinsiyet deikeni nitel bir deikendir ve lme dzeyi ise snfla-
yc lektir.
ocuk Says Frekans Oranlar
0 - 2 20 20/120=0,17
3 - 5 65 65/120=0,54
6 - 8 20 20/120=0,17
9 - 11 12 12/120=0,10
12 - 14 3 3/120=0,03
Toplam 120
38
st at i st i k
Arlk Snflar Frekans Oranlar
50 - 60 3 3/30=0,10
60 - 80 10 10/30=0,33
80 - 90 8 8/30=0,27
90 - 100 9 9/30=0,30
Toplam 30
Tablo 2.7
arlklar verisi iin
oransal frekans serisi
Tablo 2.8
ilerin ocuk says
deikeni oransal
frekans serisi
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Tablo 2.9dan yararlanarak rnein, top-
lam 195 iinin 75 tanesi kadn iken 120 tane-
si erkektir bilgisi retilir.
Nitel deikenin sralayc lek dzeyin-
de lmlendii duruma rnek olarak, bir
anaokulunda rencilerin kendilerine verilen
pastann lezzeti deikeni ele alnabilir. Tab-
lo 2.10da lezzet deikenine ilikin grlerin lm dzeyleri mkemmelden
ok ktye doru sralanmtr. Her lme dzeyine karlk gelen frekanslar da
Tablo 2.10da sunulmutur.
Tablo 2.10a gre, pastann lezzeti hakkn-
da fikir bildiren 50 renci bulunmaktadr.
Bu 50 renciden 10 tanesi pastann lezzetini
mkemmel olarak nitelerken 4 tanesi ok k-
t olarak nitelemitir. Dikkat edilirse sralay-
c lek dzeyi ile lmlenen bir deiken
szkonusu olduunda, Tablo 2.10un ilk s-
tunu ilgili deikenin doal bir sralamas ola-
rak verilmitir. Tablo 2.10da stunda en
iyiden (mkemmel) en ktye (ok kt)
doru bir sralama benimsenmekle birlikte,
istenirse en ktden en iyiye doru bir sralama da sz konusu olabilir.
Hatrlanrsa bir deikenin birbirine yakn lme dzeylerini bir araya
getirilmesine gruplama ad verilmektedir. Nitel deikenler ile alrken kimi du-
rumlarda nitel deiken iin ortaya kan farkl kategoriler belli ana balklar altn-
da incelenebilir. rnein, tanmlanan bir aratrmada aratrmac aratrmaya kat-
lan birimlerin meslek gruplarna gre dalmn belirlemek isteyebilir. Byle bir
dalmda ortaya kan meslek grubu says ok fazla olabilir. Aratrmac meslek
gruplarn tek tek yazmak yerine bunlar ana balklar altnda da toplayabilir. r-
nein; meslei polis, retim yesi ve benzeri olan kiiler kamu personeli olarak
snflanrken, meslei avukat, krtasiyeci ve benzeri olanlar serbest meslek olarak
snflandrlabilirler. Grld gibi her snflandrma bir grup oluturmaktadr.
Dolaysyla nitel deikenlerin farkl dzeylerinin aratrma iin anlaml gruplar al-
tnda toplanarak frekans serisi oluturulduunda ortaya kan seriye gruplandrl-
m nitel seri ad verilir. Tablo 2.11de bir GSM firmasnn A ehrindeki aboneleri-
nin meslek gruplarna gre dalm gruplandrlm nitel serisi sunulmutur. Tab-
lo 2.11e gre bu ehirdeki 161677 GSM abonesinin 37385 tanesi serbest meslek
sahibidir.
Meslek Gruplar Frekans
Kamu alan (Polis, retim yesi vb.) 60214
Serbest Meslek alan (Avukat, Esnaf vb.) 37385
zel Sektr alan (Sanayi isi, Maden isi vb.) 64078
Toplam 161677
Pasta lezzeti Frekans
Mkemmel 10
yi 18
Orta 12
Kt 6
ok kt 4
Toplam 50
Cinsiyet Frekans
Kadn 75
Erkek 120
Toplam 195
39
Tablo 2.9
ilerin cinsiyete
gre dalm frekans
serisi
Tablo 2.10
Anaokulu
rencilerinin
grlerine gre
pasta lezzet dalm
Tablo 2.11
GSM irketi
abonelerinin
mesleklere gre
gruplandrlm serisi
Hatrlanaca gibi, aratrmaclar kimi durumlarda ele alnan deikenin so-
nular iin frekanslar kullanmak yerine frekanslarn toplam frekansa gre oran-
larn kullanma eilimi tayabilirler. Nicel deikenlerde olduu gibi nitel dei-
kenler iin oluturulan serilerde de bu oranlar hesaplanabilir. Oranlara ihtiya du-
yulduunda, nitel frekans serisine oran stunu eklenir. Her satr veya kategori fre-
kans toplam frekansa blnerek ilgili satr veya kategorinin toplam ierisindeki
oran belirlenir. Tablo 2.12de daha nceden ele alnan anaokulu rencilerinin
kendilerine sunulan pastaya ynelik lezzet snflamalar iin oranlar hesaplanarak
gsterilmitir.
Tablo 2.12den yararlanarak rnein, anaokulundaki rencilerin %20sinin
pastay mkemmel olarak deerlendirdii, rencilerin %36snn da pastay iyi
olarak deerlendirdii bilgisi retilir. Tablo 2.12ye gre rencilerin %8i de pas-
tay ok kt olarak deerlendirmitir.
Bir kargo firmasnn yerel ube sorumlusu bir gn boyunca ubelerini ziyaret eden
50 mterinin kargo iin yaptklar demeleri ( olarak) kayt altna almtr. Ka-
yt edilen demeler Tablo 2.13te verilmitir.
Oluturulan bu gruplandrlm seri-
nin deikenini tanmlaynz, deike-
nin lme dzeyini belirtiniz, gruplan-
drlm seride oranlar hesaplaynz.
Gruplandrlm seriye dayal olarak
deme miktarlar hakknda genel bil-
giler veriniz.
Bu aratrmada kargo iin mteriler tarafndan yaplan deme, aratrma dei-
kenidir. Bu deiken sonular saysal deerlerdir. Dolaysyla aratrma deikeni
nicel bir deikendir. Ele alnan deikenin lm deerleri cinsindendir ve de-
iken lm sonular iin anlaml bir sfr noktas vardr. Bu deiken srekli
nicel bir deikendir. Gruplandrlm seri iin oranlar her snf frekans toplam fre-
kansa blnerek hesaplanr, hesaplanan oran deerleri Tablo 2.14te sunulmutur.
deme Miktar Frekans
25 - 35 4
35 - 45 10
45 - 55 11
55 - 65 18
65 - 75 4
75 - 85 3
Toplam 50
Pasta lezzeti Frekans Oran
Mkemmel 10 10 / 50=0,20
yi 18 18 / 50=0,36
Orta 12 12 / 50=0,24
Kt 6 6 / 50=0,12
ok kt 4 4 / 50=0,08
Toplam 50
40
st at i st i k
Tablo 2.12
Anaokulu
rencilerinin
grlerine gre
pasta lezzet dalm
ve oranlar
R N E K 2
Tablo 2.13
50 mterinin kargo
iin yaptklar deme
miktar deikeni
gruplandrlm serisi
Tablo 2.14e gre deme yapan mterilerin %36s 55 ile 65 aras bir deme
yapmaktadr. En az deme frekans 75 - 85 snf iin gereklemitir ve 3 deeri-
ne eittir, bu snfn genel ierisindeki oran ise %6dr.
Zaman Serisi
Zamana bal bir deikenin zaman deikeninin uygun lme dzeylerine gre
ald deerlerin alt alta (kronolojik olarak) sralanmasyla oluturulan serilere za-
man serisi denir.
Zaman serileri iki stun halinde oluturulur. Birinci stunda zaman deikeni-
nin lme dzeyleri yer alr. Bu lme dzeyleri gn, hafta, ay, eyrek yl, mev-
sim, yl ve benzeri gibi olabilir. kinci stunda ise ilgilenilen bir deikenin zaman
deikeninin bu lme dzeylerine kar gelen deerleri sralanr. Zaman serileri
ilgilendiimiz serinin gzlem deerleri zerinde etkili olan zaman serisi bileenle-
rinin belirlenebilmesi ve bu deikene ilikin ngrlerin yaplabilmesi iin olu-
turulur. Zaman serisi bileenleri drt balk altnda incelenebilir. Bunlar trend,
mevsimsel dalgalanma, konjonktrel dalgalanma ve dzensiz dalgalanmalardr.
Trend, zaman serisi gzlem deerlerinde uzun zaman dnemi ierisinde artma
ya da azalma ynndeki genel eilim olarak tanmlanr. Eilim, artma ynnde ise
artan trend, azalma ynnde ise azalan trend adn alr. Trend, zamana bal de-
ikenin zaman ierisinde ekonomik, sosyal, kltrel, teknolojik, nfus art ve
benzeri gibi faktrlerin etkisi ile ortaya kan bir genel eilimdir.
Mevsimsel dalgalanma, corafi anlamda mevsimin etkisiyle zamana bal dei-
kenin ald deerlerin birbirini izleyen yllarn ayn aylarnda veya ayn mevsimle-
rinde periyodik ve devri olarak bir artma bir azalma eklindeki genel eilimidir.
Yaz ayarnda lkemize gelen turist saysnn artmas, k aylarnda azalmas buna
rnek gsterilebilir. Bir alveri merkezinin cumartesi gnleri satlarnn artmas,
hafta ii gnlerde azalmas eklindeki eilim de bu anlamdaki bir dalgalanma iin
rnek tekil edebilir. Bu kez dalgalanma mevsime bal deildir ancak mevsimsel
dalgalanmada olduu gibi periyodik ve devri zellik tar. Bu rnekte sz edilen
trden dalgalanmaya dzenli dalgalanma ad verilmektedir.
Zamana bal deikenin gzlem deerlerinde devri fakat periyodik olmayan
trden dalgalanmalara konjonktrel dalgalanma ad verilir. Zaman ierisinde ilgi-
lendiimiz serinin gzlem deerleri zerinde ekonominin ykselme ve daralma
durumunda meydana gelen periyodik olmayan devri nitelikte artma ve azalma y-
nndeki dalgalanmalara konjonktrel dalgalanma ad verilir. Bu dalgalanmaya
dnyada yaanan finansal kriz nedeniyle retimin dmesi, isiziliin artmas r-
nek olarak gsterilebilir.
deme Miktar Frekans Oran
25 - 35 4 4 / 50 = 0,08
35 - 45 10 10 / 50 = 0,20
45 - 55 11 11 / 50 = 0,22
55 - 65 18 18 / 50 = 0,36
65 - 75 4 4 / 50 = 0,08
75 - 85 3 3 / 50 = 0,06
Toplam 50
41
Tablo 2.14
deme deikeni
iin gruplandrlm
seri ve oranlar
Dzensiz dalgalanma, zamana
bal deikenin gzlem deerleri
zerinde yangn, deprem, sel bask-
n, grev, lokavt ve benzeri gibi tesa-
dfi sebeplerin etkisiyle meydana ge-
len dalgalanmalardr. Gzlem deer-
leri zerinde etkili olan bu faktrler
birbirlerinin etkilerini yok edebilir.
rnein, Tablo 2.15te Trkiye s-
tatistik Kurumu istatistiklerine gre
2010 yl iin Trkiyedeki aylara g-
re doum saylar zaman serisi yer al-
maktadr. Seri zaman deikeninin
ay lme dzeyi iin oluturulduu-
dan aylk zaman serisi ad verilir.
Tablo 2.15ten yararlanarak, Trki-
yede en ok doumun Ocak aynda,
en az doumun ise Aralk aynda ger-
ekletii bilgisi retilebilir.
Mekn Serisi
lgilenilen deikenin sahip olduu deerlerin mekna gre snflandrlmas ile el-
de edilen seri, mekn serisi olarak adlandrlr. Mekn serilerinde deikenin orta-
ya kan sonular mekn deikeninin lme dzeyleri itibari ile gsterilir. Bu se-
rilerin ilk stununda mekn deikeninin lme dzeyleri ikinci stunda ise bu
lme dzeyine karlk gelen deerlere yer verilir. Mekn serilerinde ilk stunda
yer alan mekn deikenin lme dzeyleri lkeler, ehirler, istatistiki blge birim-
leri ve benzeri gibi kategoriler kullanlabilir.
rnein, Tablo 2.16da Trkiyede 2010 ylnda gerekleen 1238970 doumun,
Trkiye statistik Kurumu istatistiki blge birimleri snflamasna gre dalmn
gsteren mekn serisi yer almaktadr.
Aylar Doum Says (2010)
Ocak 117412
ubat 93410
Mart 101903
Nisan 97849
Mays 101953
Haziran 107591
Temmuz 111721
Austos 111187
Eyll 108296
Ekim 102121
Kasm 99718
Aralk 85809
Toplam 1238970
42
st at i st i k
Tablo 2.15
Trkiye 2010 yl
aylara gre
gerekleen doum
says zaman serisi
Kaynak: Trkiye
statistik Kurumu
2010 Yll
statistiki Blge Doum Says (2010)
TR1 stanbul 211088
TR2 Bat Marmara 35898
TR3 Ege 126678
TR4 Dou Marmara 99395
TR5 Bat Anadolu 105815
TR6 Akdeniz 163969
TR7 Orta Anadolu 63283
TR8 Bat Karadeniz 60877
TR9 Dou Karadeniz 33980
TRA Kuzeydou Anadolu 49291
TRB Ortadou Anadolu 83300
TRC Gneydou Anadolu 205396
Toplam 1238970
Tablo 2.16
Trkiye 2010 yl
gerekleen doum
saysnn istatistiki
blgelere gre
dalm mekn
serisi
Kaynak: Trkiye
statistik Kurumu
2010 Yll
Tablo 2.16dan yararlanarak, 2010 yl ierisinde Trkiyede en ok doum sa-
ysnn stanbulda gerekletii; stanbulu Gneydou Anadolu istatistik blgesi-
nin izledii sylenebilir. Tablo 2.16ya gre en az doum says ise Dou Karade-
niz istatistik blgesine aittir.
Birikimli Seri
Bir seride belirli bir deerden daha kk veya belirli bir deerden daha byk
deerli ka tane gzlem deeri (terim) olduu bilgisini reten serilere birikimli se-
riler ad verilir. Birikimli seriler frekans dalmnda her snfn frekansna kendin-
den nceki veya sonraki frekanslarn eklenmesi ile oluturulurlar. Birikimli seriler
kkten bye veya bykten ke doru oluturulabilirler. Belirli bir deer-
den daha kk terim saysn gsteren birikimli frekanslara -den az birikimli fre-
kanslar, belirli bir deerden daha byk terim saysn gsteren birikimli frekans-
lara da -den ok birikimli frekanslar ad verilir. Birikimli seriler hem frekans seri-
leri hem de gruplandrlm seriler iin oluturulabilir. Birikimli serilerde 3 adet s-
tun yer alr; lk stunda snflar veya gzlem deerleri yer alr, ikinci stunda her
snfn veya gzlem deerlerinin frekanslar yer alrken nc stunda ise istenen
birikimli frekans deerleri (-den az veya -den ok) bulunur.
-den az birikimli frekans deerleri hesaplanrken ilemlere serinin ilk satrndan
balanr. -den az stununun birinci satrnda ilgili satrn frekans deeri yer alr.
kinci satrda ise birinci satrda yer alan -den az deerinin ikinci satr frekans ile
toplam yer alr. Bu toplama ilemine serinin son satr da oluturuluncaya kadar
devam edilir. lemin doruluunun kontrol iin toplam frekans ile -den az stu-
nunun son satr deerinin ayn olup olmadna baklmaldr.
-den ok birikimli frekans deerleri hesaplanrken ilemlere serinin en son sa-
trndan balanr. -den ok stununun en son satrnda ilgili satrn frekans deeri
yer alr. Daha sonra son satrdan bir nceki satra geilir ve son satrn frekans ile
bir nceki satrn frekans toplanarak bu satra yazlr. Benzer ekilde ilk satra ula-
lncaya kadar toplama ilemine devam edilir. lemin doruluunun kontrol
iin toplam frekans ile -den ok stununun ilk satr deerinin ayn olup olmad-
na baklmaldr.
Birikimli frekans serilerini oluturulma-
sn bir rnek yardmyla inceleyebiliriz. r-
nein, Tablo 2.17de ikinci el ara satm
yapan bir firmann son bir ay ierisinde ger-
ekletirdii ikinci ara satlarnn, satlan
aracn deeri deikenine gre dalmn
gsteren frekans serisi yer almaktadr.
Tablo 2.17de yer alan frekans serisi iin
-den az ve -den ok birikimli frekans de-
erleri hesaplanabilir. Bu ama ile frekans
serisine -den az ve -den ok stunlar ekle-
nir. -den az stununun ilk satrnda, bu sa-
trn frekans deeri olan 5 yer alr. kinci sa-
tr ise ilk satr frekans olan 5e ikinci satr frekans olan 15in eklenmesi ile bulu-
nan 20 deerine sahiptir. Benzer ekilde dier satrlar da oluturulur. -den ok s-
tununun son satrnda, bu satrn frekans deeri olan 3 yer alr. Son satrdan bir n-
ceki satrda ise, son satr frekans olan 3e bir nceki satr frekans olan 6nn ek-
43
Ara Deeri () Frekans
15000 5
17000 15
18500 10
20500 8
25000 6
28500 3
Toplam 47
Tablo 2.17
kinci el ara sat
fiyatlar deikenine
gre ara sat
miktarlar frekans
serisi
lenmesi ile bulunan 9 deeri yer alr. Benzer ekilde ilk satrda toplam frekansa
ulalncaya kadar -den ok satrlar oluturulur.
Tablo 2.18in -den az stunundan yararlanarak 20500 ve altnda fiyata satlan
ara saysnn 38 olduu, 17000 ve altnda fiyata satlan ara saysnn ise 20 oldu-
u sylenebilir. Tablo 2.18in -den ok stunundan yararlanarak 20500 ve zerin-
de fiyata satlan ara saysnn 17 olduu, 17000 ve zerinde fiyata satlan ara sa-
ysnn ise 42 olduu sylenebilir.
Gruplandrlm serilerde de birikimli seri oluturulabilir. Gruplandrlm seri-
lerde birikimli seri oluturma ilemleri, frekans serileri ile ayn olmakla birlikte ele
alnan deikenin kesikli veya srekli olmas durumuna gre -den az ve -den ok
serilerinin yorumlamalarnda dikkatli olunmas gerekir. Srekli nicel deikenlerde
snf alt snrlar yazl deerleri kapsarken snf st snrlar yazl deerleri deil bu
deere en yakn gzlem biriminin deerini kapsamaktadr. Kesikli nicel deiken-
lerde hem snf alt snrlar hem de snf st snrlar yazl deerleri kapsar. Yorum-
lamalarda bu durum gz nne alnmaldr.
Srekli nicel deiken iin gruplandrlm serilerde birikimli serilerin doru yo-
rumlanmasna rnek olmas iin daha nce Tablo 2.13te verilen kargo deme
miktar ( olarak) deikeni gruplandrlm serisi ile -den az ve -den ok birikimli
frekanslar Tablo 2.19da gsterilmitir.
-den az stununun ilk satr bu satrn frekans olan 4 ile temsil edilirken ikinci
satr ilk satr -den az deeri olan 4 ile ikinci satr frekans 10un toplam olan 14 ile
temsil edilmektedir. -den ok stununun son satrnda bu satrn frekans olan 3
Ara Deeri () Frekans -den az -den ok
15000 5 5 5+42=47
17000 15 15+5=20 15+27=42
18500 10 10+20=30 10+17=27
20500 8 8+30=38 8+9=17
25000 6 6+38=44 6+3=9
28500 3 3+44=47 3
Toplam 47
44
st at i st i k
Tablo 2.18
kinci el ara sat
fiyatlar deikenine
gre ara sat
miktarlar birikimli
serileri
deme Miktar () Frekans -den az -den ok
25 - 35 4 4 4+46=50
35 - 45 10 10+4=14 10+36=46
45 - 55 11 11+14=25 11+25=36
55 - 65 18 18+25=43 18+7=25
65 - 75 4 4+43=47 4+3=7
75 - 85 3 3+47=50 3
Toplam 50
Tablo 2.19
Mterilerin kargo
deme miktar
deikeni iin
gruplandrlm ve
birikimli frekans
serileri
yer alrken son satrdan bir nceki satrda ise son satr frekans olan 3e bir nceki
satr frekans olan 4n eklenmesi ile bulunan 7 deeri yer alr. Tablo 2.19da yer
alan -den az ve -den ok deerleri yorumlanrken, deeri 65den daha az deme
yapan mteri says -den az stunu yardmyla 43 kii olarak tespit edilir. Burada
dikkatli olunmas gereken nokta bu 43 mteri arasnda tam olarak 65 deme ya-
pan mterilerin bulunmaddr. Tablo 2.19un -den ok stununa gre deeri
45den daha ok deme yapan mteri says 36dr. Tam olarak 45 deme ya-
pan mterilerde bu 36 mteri arasndadr.
Kesikli nicel deiken iin gruplandrlm serilerde birikimli serilerin doru yo-
rumlanmasna rnek olmas iin daha nce Tablo 2.6da verilen iilerin ocuk sa-
ys deikeni gruplandrlm serisi ile -den az ve -den ok birikimli frekanslar
Tablo 2.20de gsterilmitir.
Frekans serileri ve srekli nicel deiken gruplandrlm seriler iin yrtlen
birikimli seri hesaplamalarnda yaplan ilemler, kesikli nicel deiken birikimli
serileri oluturulurken de kullanlr. Kesikli deiken gruplandrlm serileri iin
birikimli seriler yorumlanrken gruplandrlm seride yer alan snflarn yazl alt
ve st snr deerlerinin snf aral ierisinde yer alan birimlerin deerlerini tem-
sil etmeleridir. rnein Tablo 2.20ye gre, 6 - 8 snf ierisinde 6, 7 ve 8 ocuk-
lu iiler bulunmaktadr. Dolaysyla bu snfa karlk gelen -den az frekans dee-
ri yorumlanrken, bu tabloya gre seride 8 ve 8den daha az ocua sahip ii sa-
ys 105dir ifadesi kullanlmaldr. Eer bu snf srekli bir deiken iin olutu-
rulmu olsayd hatrlanrsa kullanlmas gereken ifadenin Bu tabloya gre 8den
daha az ocua sahip iilerin says 105dir. eklinde sylenmesi gerekirdi. 6-8
snfnn -den ok deerine gre ise bu veri setinde 6 ve 6dan daha ok ocua
sahip ii says 35dir.
Kesikli nicel deikenler iin dzenlenmi gruplandrlm serilerde snf alt ve st snr
deerleri yazl deerleri kapsamaktadr.
STATSTKSEL SERLERN GRAFKSEL ZMLEMES
statistiksel bilgilerin serilerin yannda grsel olarak sunulmas da mmkn olmak-
tadr. Gzlem deerlerinin matematiksel ve bilimsel temellere sahip resim, ekil
veya izgilerle gsterimine grafik ad verilir. Pek ok kii, derlenen verilerin ken-
dilerine seriler eklinde sunulmas yerine, grafiklerle sunulmas durumunda daha
kolay, daha ayrntl ve net bilgiyi elde edebildiklerini belirtmektedirler. Grafikler
olaylarn doasn seriler ve tablolar yardmyla deil, resimler, ekiller veya izgi-
lerle kar tarafa aktarr, ayrca sunumun teknik detaylarndan ok ana fikir zerin-
ocuk Says Frekans -den az -den ok
0 - 2 20 20 20+100=120
3 - 5 65 65+20=85 65+35=100
6 - 8 20 20+85=105 20+15=35
9 - 11 12 12+105=117 12+3=15
12 - 14 3 3+117=120 3
Toplam 120
45
Tablo 2.20
ilerin ocuk says
deikeni iin
gruplandrlm ve
birikimli seriler
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
de younlalmasna yardmc olurlar. Grafikler oluturulurken ak ve anlalr ol-
malarna gayret gsterilmeli ve hedef kitleyi yanltc zellikler tamamaldr. Gra-
fikte yer alan btn bileenlerin doru ekilde leklenip etiketlendiine dikkat
edilmelidir. Eer grafik bir baka kaynaktan elde edildi ise orijinal kaynak bilgisi-
ne de grafikte yer verilmelidir.
statistiksel verilerin ve analiz sonularnn grafiksel gsterimi iin ok sayda
farkl teknik bulunmaktadr. Bu nitenin izleyen ksmlarnda baz grafik teknikle-
ri zerinde durulmutur.
Nicel Deikenlerin Grafiksel Gsterimi
Nicel veri almalarnda eitli deney ya da lmler ile elde edilmi rakamlar ile
allr. Nicel verinin grafiksel gsterimi iin sklkla kullanlan grafik teknikleri;
histogram, frekans poligonu ve birikimli frekans poligonudur.
Histogram
Frekans serilerinin grafiksel gsteriminde sklkla kullanlan teknik histogram gra-
fiidir. Alanlar frekanslar ile gsterilen drtgenlerin yanyana sralanmas ile ortaya
kan kapal ekile histogram ad verilir (Pearson, 1895). Histogram, eitli snf ya
da aralklarda yer alan frekanslarn stunlar ile temsil edilmesidir. Histogram, s-
rekli nicel deikenler ile ilgili betimsel bilgi retmek amacyla kullanlr.
Gruplandrlm seriler iin histogram izerken frekans dalmnn dey ekse-
ninde frekans deerleri ya da oransal frekanslar, yatay eksende ise dalmn snf-
lar yer alr ve snf aral bir birim uzunluk olarak tanmlanr. Gruplandrlm se-
rinin her snf, histogramda bir stun ile temsil edilir.
Bir gruplandrlm serinin histogramnn izilebilmesi iin aadaki admlar iz-
lenir:
Histogram izilecek gruplandrlm serinin snf aralklarnn eit mi, yoksa
farkl m olduu aratrlr.
Snf aralklar eit ise
- Gruplandrlm serinin snf aral bir birim uzunluk olarak tanmlanr,
- Her snf iin taban bir birim uzunluk, ykseklii o snfn frekansna eit
olan drtgenler izilir. izilen drtgenlerin oluturduu kapal ekil his-
togram olarak adlandrlr.
rnein, Tablo 2.21de bir firmada alan 50 ofrn aylk katettii mesafe
(km olarak) ile ilgili dalm gruplandrlm seri olarak dzenlenmitir.
46
st at i st i k
Aylk km (1000) ofr says Snf Aral (h)
0 - 3 5 3
3 - 6 12 3
6 - 9 23 3
9 - 12 8 3
12 - 15 2 3
Toplam 50
Tablo 2.21
ofrn aylk
katettii mesafenin
dalm
Tablo 2.21de yer alan serinin histogramn izelim.
Tablo 2.21 incelendiinde btn snflarn snf aralklarnn birbirine eit ve
3 (1000 km) olduu grlmektedir.
Snf aral h=3 birim uzunluk olarak tanmlanr. Bylece herhangi bir snf
iin izilecek drtgenin taban uzunluu bir birim uzunluk olarak tanmlan-
m olur.
Her snf iin taban bir birim uzunluk, ykseklii o snfn frekansna eit
olan birbirine bitiik drtgenler izilir. Meydana gelen ekil histogramdr ve
ekil 2.3te gsterilmitir.
Bu ekilde; her snf iin izilen
drtgenin alan o snfn frekansna
eit birim karedir. rnein birinci s-
nfa ait drtgenin alan 5 birim kare
olarak aklanr. ekil 2.3te gsteri-
len histogramn alan toplam frekan-
sa eittir. Bu seride toplam frekans
50dir. ekil 2.3 incelendiinde r-
nein, 3000 kmden az yol yapan o-
fr says 5; 3000 ve daha fazla, 6000
kmden daha az yol yapan ofr sa-
ys 12dir, ofrlerin 23 tanesi 9000
kmden daha az, 6000 km ve daha
fazla km yol yapmtr ve benzeri be-
timsel bilgiler retilmi olur.
Snf aralklar eit deilse;
- Herhangi bir snfn snf aral, bir birim uzunluk olarak tanmlanr. Ge-
nellikle ilem saysn azaltmak iin en ok tekrarlanan snf aral bir bi-
rim uzunluk olarak tanmlanr.
- Snflarn snf aralklar, birim uzunluk olarak alnan snf aralna bl-
nrek her snfn snf aralnn ka tane birim alnan snf aralna kar
geldii hesaplanr (ayarlama oran). Snflarn birim snf aralna kar
gelen aralk saylar hesaplanr.
- Snflarn gerek frekanslar, birim snf aralna karlk gelen aralk say-
larna blnerek ayarlanm frekanslar hesaplanr.
- Her snf iin taban birim snf aralna kar gelen aralk says olmak
zere, ykseklii o snfn ayarlanm frekansna eit olan drtgenler izi-
lerek histogram ad verilen grafik izilmi olur.
rnein, bir banka yneticisinin oluturduu son bir ayda bankasna kumbaras-
n getiren ocuklarn kumbaralarndaki paralarnn dalm Tablo 2.22de verilmitir.
47
0
5
1
0
1
5
2
0
2
5
0 3 6 9 12 15
5 12 23 8 2
Aylk km (1000)
o
f
r

S
a
y
Aylk katedilen
km (1000)
miktarlarna gre
for saylar iin
histogram
ekil 2.3
Para Miktar () Frekanslar Snf Aral Ayarlama oran Ayarlanm Frekans
50 - 60 80 60 - 50 = 10 10 / 10 = 1 80 / 1 = 80
60 - 70 60 70 - 60 = 10 10 / 10 = 1 60 / 1 = 60
70 - 90 40 90 - 70 = 20 20 / 10 = 2 40 / 2 = 20
90 - 110 40 110 - 90 = 20 20 / 10 = 2 40 / 2= 20
Toplam 220
Tablo 2.22
Kumbara iinden
kan para miktar
deikeni iin
gruplandrlm seri
ve ayarlanm
frekans
Tablo 2.22de yer alan gruplandrlm serinin grafiini izelim.
- Tablo 2.22 incelendiinde, 1 ve 2 numaral snflarn snf aralklar 10; 3
ve 4 numaral snflarn snf aralklar ise 20dir. Bu bilgilere gre bu grup-
landrlm seri eit olmayan aralkl gruplandrlm seridir. Eit olmayan
gruplandrlm serilerin histogramn izebilmek iin serinin ayarlanm
frekanslarnn hesaplanmas gerekir.
- Tablo 2.22 incelendiinde, 10 ve 20 snf aralklarnn ikier kez tekrarlan-
dklar grlmektedir. 10 ve 20 snf aralklar eit sayda olduu iin his-
togram grafiinin iziminde en ok tekrarlanan snf bulunmamaktadr.
Byle durumlarda en kk deerli snf aral, birim uzunluk olarak ta-
nmlanr. Dolaysyla bu seri iin birim uzunluk deeri 10 alnmtr.
- Tablo 2.22nin drdnc stununda gsterildii gibi her snfn snf aral-
temel olarak alnan snf aral olan 10a blnr. Bulunan 1 deerleri
ilgili snf aralnn temel alnan snf aralna eit olduunu, 2 deerleri
ise bu snflarn snf aralklarnn temel alnan snf aralnn 2 kat oldu-
u anlamna gelir.
- Snflarn gerek frekanslar Tablo 2.22nin drdnc stununda gsteri-
len ayarlama oranlarna blnr, bylece elde edilen blme sonular
tablonun son stununda yer alan ayarlanm frekanslar olarak yer alr.
- Her snf iin taban ayarlama oran says geniliinde, ykseklii ayarlan-
m frekanslar ile gsterilen drtgenler izilerek histogram ad verilen e-
kil 2.4teki grafik izilmi olur.
ekil 2.4 incelendiinde
ilk iki snfn snf aralnn
10 nc snfn ise 20 de-
erine eit olduu grle-
bilir. Bu grafik yardmyla
rnein, 80 ocuun kum-
barasndan 50den fazla
60den az para kt, 20
ocuun kumbarasndan
90den az 70den fazla
para kt betimsel bilgi-
leri retilebilir.
Frekans Poligonu
Histogram oluturan drtgenlerin tepe orta noktalarnn ekil 2.5te grld gi-
bi bir izgi yardmyla birletirilmesiyle oluturulan grafie frekans poligonu ad
verilir. Bir serinin histogramnn kapal alan ile ayn serinin frekans poligonunun
(erinin altndaki) alan birbirine eittir. Bu alan toplam frekans ile gsterilir. ekil
2.5te yer alan frekans poligonunun alan toplam frekans says olan 30 birim kare-
dir. Frekans poligonunun yatay eksendeki kesiim noktalar, gruplandrlm seri-
nin ilk snfndan nce ve son snfndan sonra sfr frekansl iki adet sanal snfn
oluturulmas ile belirlenir.
48
st at i st i k
0
2
0
4
0
6
0
8
0
50
Para Miktar
A
y
a
r
l
a
n
m

F
r
e
k
a
n
s
60 70 80 90 100 110
( )
Kumbara
iinden kan
para miktar
deikeni iin
ayarlanm
frekanslara
gre histogram.
ekil 2.4
Tablo 2.4te sunulan paket arlklar gruplandrlm serisi Tablo 2.23te yeni-
den sunulmutur. Frekans poligonunun oluturulmasnda kolaylk salamas bak-
mndan tabloya snf orta noktas ve poligon iin kullanlacak koordinat ikilileri de
eklenmitir.
Frekans poligonunun izilebil-
mesi iin snf orta noktalar yatay
eksende ve ilgili frekans deerleri
dey eksende birbirleri ile izgiler
ile balanacak ekilde grafiklenir.
Tablo 2.23n son stununda ge-
rekli veri elemelerine yer veril-
mitir. ekil 2.5te Tablo 2.23te ve-
rilen gruplandrlm seri ve snf or-
ta noktalarna gre izilen frekans
poligonu verilmitir.
ekil 2.5te yer alan frekans po-
ligonuna gre gruplandrlm seri-
de ele alnan deikenin deeri art-
tka snflarda yer alan birim say-
s da art gstermektedir.
Birikimli Frekans Poligonu
Aratrmaclar, incelenen seride belirli bir deerden daha kk deerli veya belir-
li bir deerden daha byk deere sahip ka tane gzlem deeri (birim) olduu
bilgisine ihtiya duyabilir. htiya duyulan bu bilgiler, birikimli frekans serilerinin
dzenlenmesiyle elde edilebilir. Buna gre, belirli bir deerden daha kk dee-
re veya byk deere sahip ka tane gzlem deeri (birim) olduu bilgisini ret-
meye yarayan serilere birikimli frekans serileri, bu serilerin grafiksel gsterimine
birikimli frekans poligonu denir.
Birikimli frekanslar -den az ve -den ok olmak zere iki ekilde dzenlenirler.
-den az frekanslar ve bunlarn grafiksel gsterimi olan -den az birikimli frekans po-
ligonu, bir seride belirli bir deerden daha kk deere sahip ka tane gzlem
deeri (birim) olduu bilgisini retirken -den ok frekanslar ve bunlarn grafiksel
gsterimi olan -den ok birikimli frekans poligonu, bir seride belirli bir deerden
daha byk deere sahip ka tane gzlem deeri (birim) olduu bilgisini retmek-
tedir. -den az frekans poligonu srekli artan bir yapya sahip iken -den ok frekans
poligonu srekli azalan bir yapya sahiptir.
Arlk Snflar Frekans Snf Ortas Koordinat kilileri
40 - 50 0 45 (45,0)
50 - 60 3 55 (55, 3)
60 - 70 5 65 (65, 5)
70 - 80 5 75 (75, 5)
80 - 90 8 85 (85, 8)
90 - 100 9 95 (95, 9)
100 - 110 0 105 (105,0)
Toplam 30
49
Tablo 2.23
Paket arlklar
gruplandrlm serisi
ve frekans poligonu
deerleri
0
2
4
6
8
1
0
Paket Arlklar
F
r
e
k
a
n
s
40 50 60 70 80 90 100 110
ekil 2.5
Tablo 2.20de
yer alan
gruplandrlm
seri iin frekans
poligonu
Birikimli frekans poligonu oluturmak iin nce istenen birikimli -den az veya
-den ok birikimli frekans serisi oluturulur. Eer -den az birikimli frekans poligo-
nu izilecek ise ilk snfn alt snr olan deerin frekans sfr kabul edilerek poli-
gon izimine balanr. Daha sonra snf st limitleri ile ilgili frekanslar koordinat
sisteminde eletirilerek izgiler ile birletirilir. Eer -den ok birikimli frekans po-
ligonu izilecek ise ilk snfn alt snr ile -den ok birikimli frekansnn ilk snf
iin belirlenen deer eletirilerek poligon izimine balanr. Daha sonra izleyen
snflarn alt limitleri ile ilgili -den ok frekanslar koordinat sisteminde eletirilerek
izgiler ile birletirilir. Son olarak son snfn st snr deeri iin sfr frekans de-
eri atamas yaplr.
ekil 2.6da 30 adet paket arlk verisi iin birikimli frekans poligonlar veril-
mitir. Poligonlarn izimi iin gerekli deerler ise Tablo 2.24te yer almaktadr.
Birikimli frekans poligonlarn-
dan faydalanarak aratrmaclar
gruplandrlm serinin herhangi bir
deerinin frekansn tahmin edebi-
lirler. Bu ama ile istenen deerden
-den az veya -den ok grafiine ka-
dar ilerlenir ve bu izgiler ile ak-
lan noktadan frekans eksenine d-
nlr. rnein yatay eksende 70 de-
erinden yukarya doru ilerlendi-
inde -den az erisi ile kesien nok-
tann frekans 70den daha az birim
saysn verecektir. ekil 2.6ya gre
70den daha az birim says 8dir.
Eer yatay eksende yer alan 70 de-
erinden yukarya doru -den ok
erisine kadar ilerlenir ise 70den daha ok birim saysnn 22 olduu belirlenebi-
lir. Dolaysyla yatay eksende yer alan deikenin herhangi bir deeri iin bu de-
erden daha az veya daha ok ka adet birim olduu tespit edilebilir. rnein, e-
kil 2.6da 65 deerine karlk gelen frekans deeri olarak -den az serisine gre 5,5
deeri tespit edilmitir. Bir baka deile bu veri setinde 65den daha az birim sa-
ys 5,50 (ya da yaklak 6) olarak tahmin edilebilir.
50
st at i st i k
Arlk Snflar Frekans -den az -den az ikilileri -den ok -den ok ikilileri
(50, 0)
50 - 60 3 3 (60, 3) 3 + 27 = 30 (50, 30)
60 - 70 5 5 + 3 = 8 (70, 8) 5 + 22 = 27 (60, 27)
70 - 80 5 5 + 8 = 13 (80, 13) 5 + 17 = 22 (70, 22)
80 - 90 8 8 + 13 = 21 (90, 21) 8 + 9 = 17 (80, 17)
90 - 100 9 9 + 21 = 30 (100, 30) 9 (90, 9)
(100, 0)
Toplam 30
Tablo 2.24
Paket arlklar
gruplandrlm serisi
ve birikimli frekans
poligonu
hesaplamalar
50 60 70 80 90 100
0
5
1
0
1
5
2
0
3
0
2
5
-den az
-den ok
tahmin etme
Tablo 2.21de
yer alan
gruplandrlm
seri iin
birikimli frekans
poligonlar
ekil 2.6
Tablo 2.25te verilen gruplandrlm seri iin -den az birikimli frekans poligonu-
nu iziniz.
Tablo 2.25 incelendiinde zerin-
de allan deikenin srekli bir
deiken olan uzunluk olduu g-
rlebilir. Tablo 2.23, veri seti iin
oluturulan gruplandrlm seriye
ek olarak birikimli frekans serisini
de iermektedir. Birikimli frekans
poligonu -den az serisi iin izile-
ceinden grafikte kullanlacak veri
ikilileri srasyla (10; 0), (20; 4),
(30; 12), (40; 21), (50; 27) olacak-
tr. Bu ikililer kullanlarak olutu-
rulan birikimli frekans poligonu e-
kil 2.7de verilmitir.
50 birimlik bir gruplandrlm seri aada verilmitir. -den ok birikimli frekans poligo-
nunu iziniz.
Nitel Deikenlerin Grafiksel Gsterimi
Stun Grafii
zerinde allan deiken veya deikenler kategorik sonulara sahip olabilir.
rnein nitel deiken olan cinsiyet deikenin iki farkl kategorisi vardr. Bu ka-
tegoriler kadn ve erkektir. Bir araba parknda yer alan aralarn renklerinin da-
lm ile ilgili bir aratrmada da nitel deiken ile allmaktadr. Grld gibi,
nitel deikenlerin sonular saysal deerler almaz. Bu deikenlere ilikin seriler
Uzunluk Snflar Frekans -den az
10 - 20 4 4
20 - 30 8 4 + 8 = 12
30 - 40 9 12 + 9 = 21
40 - 50 6 21 + 6 = 27
Toplam 27
51
Tablo 2.25
Uzunluk deikeni
iin gruplandrlm
ve birikimli seri
R N E K 3
10
0
5
1
0
1
5
2
0
3
0
2
5
20 30 40 50
ekil 2.7
Tablo 2.25te yer
alan
gruplandrlm
seri iin -den az
birikimli frekans
poligonu
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Snflar Frekans
100 - 110 5
110 - 120 9
120 - 130 17
130 - 140 11
140 - 150 8
Toplam 50
bir nitelii tanmlayan kategoriler ve her kategoriye karlk gelen frekanslar veya
oransal frekanslarla ifade edilirler.
rnein, Tablo 2.26da bir anaokulunda bulunan 50 rencinin kendilerine su-
nulan bir pastann lezzetine ilikin grleri ile ilgili frekans serisi ve oransal fre-
kans serisi verilmitir. Bu tabloya gre renciler pastann lezzetini 5 farkl katego-
ride derecelendirmektedir. Burada kullanlan deiken, pasta lezzeti deikeni ni-
tel bir deikendir ve lme dzeyi ise sralayc lektir.
Tablo 2.26ya gre rencilerden 18 tanesi pastay iyi olarak nitelemitir. Pasta-
nn lezzetini mkemmel olarak niteleyen renci saysn, toplam renci says
iindeki pay %20dir, ok kt olarak niteleyen rencilerin oran ise %8dir.
Nitel bir deikenin frekans dalmnn stun grafii izilirken, nce bu dal-
mn yatay ekseninde nitel deikenin kategorileri yan yana gelecek ve birbirinden
ayrk ekilde etiketlenir, daha sonra her kategori iin ykseklii frekanslar veya
oransal frekanslar ile gsterilen stunlar izilir.
rnein, ekil 2.8 (a) ve (b)de, Tablo 2.26da verilen nitel frekans ve oransal
frekans serileri iin izilen stun grafikleri verilmitir.
ekil 2.8 (a) ve (b) incelendiinde, 50 anaokulu rencisinden 10 tanesi (%20si)
kendilerine sunulan pastann lezzetini mkemmel olarak deerlendirirken %36s
bir baka deyile 18 renci iyi olarak deerlendirmitir. Pastann lezzetini ok k-
t olarak deerlendiren renci says 4 (%8) olmutur.
Pasta Lezzeti Frekans Oran
Mkemmel 10 10 / 50 = 0,20
yi 18 18 / 50 = 0,36
Orta 12 12 / 50 = 0,24
Kt 6 6 / 50 = 0,12
ok Kt 4 4 / 50 = 0,08
Toplam 50
52
st at i st i k
Tablo 2.26
Anaokulu
rencilerinin
grlerine gre
pasta lezzet dalm
frekans serisi ve
oranlar
ekil 2.8
0
5
1
0
1
5
2
0
Mkemmel yi Orta Kt ok Kt
Pasta Lezzeti
r
e
n
c
i

S
a
y
0
.
0
0
.
1
0
.
2
0
.
3
0
.
4
Pasta Lezzeti
r
e
n
c
i

O
r
a
n
(a) (b)
Anaokulu
rencilerinin
pasta lezzeti
iin stun
grafikleri
lgilenilen nitel deiken iin bazen birden fazla zellik iin deer elde edilebi-
lir. Bu tr durumlarda eletirilmi seriler oluturulur. rnein, Tablo 2.26da yer
alan anaokulu rencilerinin kendilerine sunulan pastann lezzetine ilikin gr-
lerini, 3 gn arka arkaya verilen pastalarn lezzetine ilikin grlere geniletebili-
riz. Tablo 2.25te haftann ilk 3 gnnde sunulan pastalarn lezzetine ilikin ana-
okulu rencilerinin gr dalmlar yer almaktadr.
Tablo 2.27de yer alan seri iin hem satrlara hem de stunlara gre stun gra-
fii izilebilir. Satrlara gre stun grafii olutururken ncelikle yatay eksende sa-
trlar oluturan nitel deiken lme dzeyleri etiketlenir. Daha sonra yatay ek-
sende yer alan her bir nitel deiken dzeyi iin Tablo 2.27nin stunlarnda yer
alan farkl zellik/kategorilere gre stunlar izilir. rnein, stun grafiinin m-
kemmel lme dzeyi iin yan yana bitiik 3 adet stun (pazartesi, sal ve aram-
bay temsil etmek zere) ilgili frekanslar ile orantl ykseklikte (10, 14, 12) izilir-
ler. Benzer ekilde dier lme dzeyleri iinde stun grafii gruplar oluur. Ay-
n teknikle stunlar bir nitel deikenin lme dzeyi olarak ele alnarak da izim
gerekletirilebilir. Bu stun grafikleri ekil 2.9 (a) ve (b)de sunulmutur.
ekil 2.9 (a) ve (b)ye gre rencilerin farkl gnlerde kendilerine sunulan
pastalara ilikin grleri hem gnlere gre hem de pastann lezzet dzeylerine
gre ayr ayr deerlendirilebilir. rnein, ekil 2.9 (b)ye gre renciler aram-
ba gn yedikleri pastann lezzet dzeyi hakknda farkl grlere sahip olmakla
beraber, hemen hemen her dzeyde eit sayda renci olduu grlmektedir. Bu
da aratrmacya aramba gn verilen pastann lezzet dzeyi hakknda renci-
Pasta Lezzeti Pazartesi Sal aramba
Mkemmel 10 14 12
yi 18 12 9
Orta 12 10 11
Kt 6 8 10
ok Kt 4 6 8
Toplam 50 50 50
53
Tablo 2.27
Anaokulu rencileri
haftann ilk 3 gn
pasta lezzet
eletirilmi serisi
0
5
1
0
1
5
2
0
0
5
1
0
1
5
2
0
Pazartesi Sal aramba
Pazartesi
Sal
aramba
Mkemmel
yi
Orta
Kt
ok Kt
(a) (b)
ekil 2.9
Anaokulu
rencileri
haftann ilk 3
gn pasta lezzet
eletirilmi serisi
stun grafikleri
lerin bir birlik iinde olmadn gsterirken pazartesi gn verilen pasta da ise -
rencilerin byk bir ounluunun hem fikir olduklar, pastann lezzetini been-
dikleri sylenebilir.
Pasta Grafii
Pasta grafii, ilgilenilen nitel deikenin lme dzeylerinin toplam birim saysna
gre paylarn gstermek iin bir dairenin dilimlere ayrlmas ile oluturulan grafik-
tir. ncelikle nitel frekans serisinde, nitel deikenin lme dzeylerinin toplam
ierisindeki oranlar, ilgili lme dzeyi frekansnn toplam frekansa blnmesi ile
elde edilir. Daire her dilim alan hesaplanan oran ile orantl olacak ekilde dilim-
lere ayrlr. Dilimlerin bykl belirlenirken ilgili lme dzeyi iin hesaplanan
oranlarn 360 derece ile arplmasyla dairede kapladklar dilim paylar belirlenir.
Elle izimlerinden ok bilgisa-
yar yardmyla oluturulmalar
beklenir. ekil 2.10da Tablo
2.26da verilen anaokulu -
rencileri pasta lezzeti nitel de-
ikeni iin oluturulan pasta
grafii yer almaktadr.
ekil 2.10da yer alan pasta
grafiine gre en byk dilim
%36lk bir oran ile nitel dei-
kenin iyi lme dzeyi iin
gerekleirken bu oran dee-
rini %24lk bir oran ile orta
dzeyi izlemektedir.
Eletirilmi Verilerin Grafiksel Gsterimi
Serpilme Grafii
ki nicel deiken iin derlenen verilerin bir koordinat sistemi ierisinde elenmi
olarak gsterimine serpilme grafii ad verilir. ki nicel deiken arasnda var ola-
bilecek ilikiyi aklamak iin kullanlan ok faydal bir grafiksel gsterimdir. Bir
serpilme grafiinde ele alnan
bir deiken yatay eksende, di-
er deiken ise dey eksen-
de yer alr. Koordinat sistemi
ierisinde aratrmada yer alan
her bir terimi temsil etmek ze-
re, ilgili terimin yatay eksende
yer alan birinci deikene gre
ald deer ile dey eksende
yer alan ikinci deikene gre
ald deer, bu terimin grafik
zerindeki koordinatlarn be-
lirler. Terimlerin her iki dei-
ken iin aldklar deerlere g-
re ortaya kan koordinat de-
54
st at i st i k
yi %36
Mkemmel %20
ok Kt %8
Kt %12
Orta %24
Anaokulu
rencilerinin
grlerine
gre pasta
lezzet dalm
pasta grafii
ekil 2.10
0
0 500 1000 1500 2000 2500
1
0
0
0
0
2
0
0
0
0
3
0
0
0
0
4
0
0
0
0
5
0
0
0
0
Reklam Harcamas
G
e
l
i
r
Firma reklam
harcamalar
() ile rnn
sat geliri
serpilme grafii
ekil 2.11
erleri, bir koordinat sistemi ierisinde noktalar veya farkl semboller yardmyla
iaretlenir. Koordinat sistemi ierisinde yer alan bu sembollerin dalmna (sal-
mna) baklarak iki deiken arasndaki iliki aratrlr.
ekil 2.11de bir firmann belirli bir rn iin reklam harcamalar () ile bu r-
nn sat geliri () arasndaki ilikiyi aratrmak zere oluturulan serpilme grafii
yer almaktadr.
ekil 2.11 incelendiinde reklam harcamalar arttka rnden elde edilen geli-
rin de artt gzlemlenmektedir.
ki deiken arasnda iliki aratrlrken ortaya kabilecek farkl serpilme gra-
fikleri ve bu grafiklerin deikenler arasndaki ilikiler bakmndan anlamlar ekil
2.12de sunulmutur. ekil 2.12 (a)ya gre yatay eksende yer alan deikenin de-
erleri arttka dey eksendeki deikenin deerleri de artmaktadr, bu tr du-
rumlarda iki deikenin ilikisi iin pozitif (ayn ynl) iliki denilir. ekil 2.12
(b)ye gre yatay eksende yer alan deikenin deerleri arttka dey eksendeki
deikenin deerleri azalmaktadr, bu tr durumlarda iki deikenin ilikisi iin
negatif (ters ynl) iliki denilir. ekil 2.12 (c)de ise hem yatay hem de dey ek-
sendeki deikenlere gre gzlemlenen terimlerin rassal olarak daldklar, belir-
li bir yne eilim veya toparlanmay gstermedikleri iin ilgilenilen iki deiken
arasnda iliki yoktur denilir.
55
0
0
Pozitif (ayn ynl) iliki
1 2 3 4 6 5
1
2
3
4
5
6
(a)
0
0
Negatif (ters ynl) iliki
1 2 3 4 6 5
1
2
3
4
5
6
(b)
ekil 2.12
Farkl serpilme
grafii rnekleri
0
0
liki Yok
1 2 3 4 6 5
1
2
3
4
5
6
(c)
Zaman Serisinin Grafiksel Gsterimi
Zamanla ilikili bir deikenin, zaman deikeninin uygun gelen lme dzeyleri-
ne gre ald deerleri kronolojik olarak sralayarak oluturulan seriye zaman se-
risi ad verilmektedir. Zaman serileri kartezyen grafik yardmyla gsterilir. Kartez-
yen grafiin yatay ekseninde, zaman deikenin lme dzeyleri yer alrken dey
ekseninde zaman ile ilikilendirilen aratrma deikeni yer alr. Kartezyen grafik-
te zaman deikeninin uygun lme dzeyleri ile zamanla ilikilendirilen deike-
nin ald deerler eletirilerek bir nokta veya sembol izilir. Daha sonra bu nok-
ta veya semboller izgi yardmyla birletirilir. Zaman serisi grafii yardmyla za-
man serisinin duraan, artan, azalan veya mevsimsel dalgalanmaya sahip olup ol-
madna dair bilgiler retilebilir.
rnein, Tablo 2.28de T.C. Salk Bakanl istatistiklerinden Trkiyede ylla-
ra gre HIV/AIDS vaka saylarnn zaman serileri yer almaktadr. ekil 2.13te bu
veriler iin oluturulan zaman serisi bulunmaktadr. Zaman serisi grafiinin yatay
ekseninde yllar yer alrken dey eksende ise vaka saylar yer alacaktr. Tablo
2.28, bileik bir zaman serisidir. Dolays ile ekil 2.13te her iki zellik iinde za-
man serisi grafikleri yer almaktadr. Dolaysyla iki serinin zaman ierisindeki du-
rumlar da karlatrlabilir.
56
st at i st i k
Yllar AIDS HIV (+)
1990 14 19
1991 17 21
1992 28 36
1993 29 45
1994 34 52
1995 34 57
1996 37 82
1997 38 105
1998 29 80
1999 28 91
2000 46 112
2001 40 144
2002 48 142
2003 52 145
2004 47 163
2005 37 295
2006 35 255
2007 24 352
2008 49 401
2009 75 453
2010 70 557
Tablo 2.28
Trkiye HIV/AIDS
vaka saylar zaman
serileri
Kaynak: T.C. Salk
Bakanl
istatistikleri
ekil 2.13 incelenirse AIDS
vaka says ok az da olsa artan
trende sahip zaman serisi iken
HIV (+) vaka says ile karla-
trldnda trend olmayan bir
zaman serisi gibi gzkmekte-
dir. HIV (+) vaka says zaman
serisi ise artan trende sahip za-
man serisi olarak ortaya k-
maktadr. Grafik yardmyla son
yllardaki HIV (+) vaka saysn-
daki hzl art net bir ekilde
grlebilmektedir. Her iki se-
ride de dnemden dneme k-
k de olsa alalma ve yksel-
me gzlemlenmekle beraber
genel eilim art ynndedir.
Mekn Serisinin Grafiksel Gsterimi
lgilenilen deikenin sahip olduu deerlerin mekna gre snflandrlmas ile el-
de edilen mekn serilerinin grafiksel gsteriminde stun grafiinden faydalanlr.
Grafik yardmyla zerinde allan deikenin ald deerlerin mekn deikeni-
ne gre nasl bir deikenlik gsterdii gzlemlenebilir. Mekn deikeninin l-
me dzeylerine karlk gelen seviyeler ya da kategoriler yatay eksende, daha son-
ra etiketlenen her kategori iin frekans ile orantl ykseklikte stunlar izilir.
rnein, ekil 2.14te Trkiye statistik Kurumu istatistiki blge birimleri snf-
lamasna gre dalmlar Tablo 2.16da verilen doum says mekn serisi iin
oluturulan stun grafii yer almaktadr.
ekil 2.14ten faydalanarak en ok doumun TR1 istatistiki blgesinde olduu
bilgisi retilebilir. Bu istatistiki blgeyi TRC ve TR6 blgeleri izlemektedir. En az
doumun gerekletii istatistiki blge ise TR9dur, ayrca TR2 istatistiki blgesi de
dk doum saysna sahiptir.
57
1990 1995 2000 2005 2010
0
1
0
0
2
0
0
3
0
0
4
0
0
5
0
0
Yllar
V
a
k
a

S
a
y
HIV(+)
AIDS
ekil 2.13
Trkiye
HIV/AIDS vaka
saylar zaman
serilerinin
grafikleri
Kaynak: T.C.
Salk
Bakanl
istatistikleri
0
5
0
0
0
0
statistiki Blgeler
D
o
u
m

S
a
y
1
0
0
0
0
0
1
5
0
0
0
0
2
0
0
0
0
0
2
5
0
0
0
0
TR1 TR2 TR3 TR4 TR5 TR6 TR7 TR8 TR9 TRATRBTRC
ekil 2.14
Trkiye 2010 yl
gerekleen
doum saysnn
istatistiki blgelere
gre dalm
mekn serisi
stun grafii
Kaynak: Trkiye
statistik Kurumu
2010 Yll
58
st at i st i k
Verileri derlemek.
Verilerin doru kaynaktan ve doru teknikler
yardmyla derlenmesi beklenir. Veri derleme
srecinde aratrma sonularn olumsuz etkile-
yebilecei dnlen btn koullarn en iyi e-
kilde derlendirilmesi ve en doru ve gvenilir
bilgiye ulalmasna yardmc olacak verilerin
derlenmesi gerekir. statistiksel teknikler yard-
myla toplanan veriler uygun bir ekilde dzen-
lenmelidir. ou zaman aratrmac verilerini ya
bir deney srasnda verilerin ortaya k srasna
gre kayt altna alabilirken veriler ikincil kay-
naklar yardm ile de derlenebilir. Verilerin ara-
trmacnn kullanabilecei hle dntrlmesi,
dzenlenmesi, frekans serilerinin oluturulmas
gerekir.
Derlenen verileri dzenleyerek tablolarla gste-
rerek betimsel bilgi retmek.
Verilerin doru tablolar ile gsterilerek, tabloyu
inceleyen herkes tarafndan doru ve eksiksiz
anlalmas gerekir. Gnmz teknolojisi kulla-
nlarak oluturulan tablolarn ok daha gze hi-
tap eden ve kolay anlalr bir yapda olmasnn
salanmas ok da zor deildir. Tablolarn doru
ve eksiksiz bir ekilde oluturulmalar, gerekli
olduu durumlarda kaynaklarn aka belirtil-
mesi gerektii de unutulmamaldr.
Derlenen ve dzenlenen verilenden grafikle gs-
tererek betimsel bilgi retmek.
Veriler frekans serisi gsterimine ek olarak ekil-
ler, grafikler yardmyla da temsil edilebilirler.
Grafiklerin kullanlmas ile yn bilgi bir anda
okuyucu ya da hedef kitleye grsel bir yardmc
yoluyla sunulurlar. Bu grsel yardmclar grafik
olarak adlandrlrlar. Deiken tipine uygun gra-
fik tekniinin seilmesi ok nemlidir. Deiken
tipi ile kullanlacak grafik tipinin iyi eletirilme-
si, grafikten beklenen olumlu faydalarn artmas-
na neden olacaktr. Kimi durumlarda grafikler,
aratrmacnn saysal tablolar incelerken gre-
medii veya gzden kard kimi zelliklerin-
de belirlenmesinde fayda salayabilir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
59
1. Aada verilen seeneklerden hangisinde yer alan
deiken nitel bir deikendir?
a. Metre olarak uzunluk
b. Ton olarak arlk
c. Cinsiyet
d. Ya
e. Seyahat sresi
deiken srekli bir deikendir?
a. Bir otoparktaki ara says
b. Bir snftaki renci says
c. Bir evdeki oda says
d. rencinin boyu
e. Bir kutudaki misket says
deiken kesikli bir deikendir?
a. Evinizin iyerinize olan km cinsi uzakl
b. Cebinizdeki metal para says
c. Masanzn alan
d. Yeni doan bebek arl
e. Bir kolinin arl
4. Aada verilen seeneklerden hangisinde veri top-
lama kayna bulunmamaktadr?
a. Anket
b. renci kayt bilgileri
c. Cep telefonu veri taban
d. Hane halk tketici anketi
e. Karadenizdeki hamsi bal says
5. ki nicel deiken iin derlenen verilerin bir koordi-
nat sistemi ierisinde elenmi olarak gsteriminde kul-
lanlan grafik aadakilerden hangisidir?
a. Histogram
b. Serpilme diyagram
c. Stun grafii
d. -den az grafii
e. -den ok grafii
6. zerinde allan zelliin sonular saysal deer-
lere sahip deilse aratrma deikeni iin ne ad verilir?
a. Nitel deiken
b. Nicel deiken
c. Srekli deiken
d. kili deiken
e. Sonsuz deiken
7. lgilenilen nitel deikenin lme dzeylerinin top-
lam birim saysna gre paylarn gstermek iin kulla-
nlan grafie ne ad verilir?
a. Pasta grafii
b. Serpilme grafii
c. Stun grafii
d. Histogram
e. Mekn grafii
8. Tabloda verilen gruplandrlm seri iin izilen -den
az birikimli frekans poligonu hangisidir?
a.
40 60 80 100 120 140
0
5
1
0
1
5
2
0
Kendimizi Snayalm
Snflar Frekans
40 - 60 1
60 - 80 2
80 - 100 7
100 - 120 6
120 - 140 4
Toplam 20
60
st at i st i k
b.
c.
d.
e.
9. Tabloda verilen gruplandrlm seriye gre deeri
100den az birim says nedir?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 7
e. 10
10. Aada verilen gruplandrlm seride 50 ile 60 ara-
snda deere sahip birimlerin oran nedir?
a. 0,093
b. 0,186
c. 0,326
d. 0,233
e. 0,163
40 60 80 100 120 140
0
5
1
0
1
5
2
0
40 60 80 100 120 140
0
5
1
0
1
5
2
0
40 60 80 100 120 140
0
5
1
0
1
5
2
0
40 60 80 100 120 140
0
5
1
0
1
5
2
0
Snflar Frekans
40 - 60 1
60 - 80 2
80 - 100 7
100 - 120 6
120 - 140 4
Toplam 20
Snflar Frekans
20 - 30 4
30 - 40 8
40 - 50 14
50 - 60 10
60 - 70 7
Toplam 43
61
1. c Yantnz yanl ise Deikenlerin llmesi
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Deikenlerin llmesi
3. b Yantnz yanl ise Deikenlerin llmesi
4. e Yantnz yanl ise Veri Derleme balkl ko-
nuyu yeniden gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise Serilerin Grafiksel Gsteri-
mi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Deikenlerin llmesi
7. a Yantnz yanl ise Serilerin Grafiksel Gsteri-
mi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Birikimli Frekans Poligonu
9. e Yantnz yanl ise Birikimli Frekans Serisi
10. d Yantnz yanl ise Birikimli Frekans Serisi
Sra Sizde 1
- Eit aralkl lein sfr (0) olan lme dzeyi yok-
luk anlamna gelmez. Oysa oranl lekte sfr (0)
lme dzeyi yokluk anlamna gelir.
- Veri derlemenin aralar beeri ve maddi aralar ek-
linde snflandrlrlar. Anketr beeri aratr, tansi-
yon lme aleti ise maddi aratr.
Sra Sizde 2
ncelikle birikimli frekanslar -den ok deerlerine g-
re hesaplanr. Daha sonrada veri ikilileri belirlenir. zle-
yen tabloda -den ok frekans deerleri sunulmutur.
Grafii izmek iin gereken veri ikilileri (100;50),
(110;45), (120;36), (130;19), (140;8), (150,0) olacaktr.
Bu deerler kullanlarak oluturulan grafik ekilde
sunulmutur.
5
0
4
0
3
0
2
0
1
0
0
100 110 120 130 140 150
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar
Snflar Frekans -den ok
100 - 110 5 45 + 5 = 50
110 - 120 9 36 + 9 = 45
120 - 130 17 19 + 17 = 36
130 - 140 11 11 + 8 =19
140 - 150 8 8
Toplam 50
62
st at i st i k
Ackoff, R. L. (1989). From Data to Wisdom, Journal
of Applies Systems Analysis, Volume 16, p 3-9.
Altunk, R., Cokun, R., Bayraktarolu, S. ve Yldrm
E. (2010). Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntem-
leri, Gazi Kitabevi, Ankara.
Dalgard, P. (2002). Introductory Statistics with R,
Springer, Germany.
Er, F. (2003). Aklayc Veri Analizi, Kaan Kitabevi,
Eskiehir.
Freund, J.E. (1974). Modern Elementary Statistics,
Prentice-Hall Int., London.
Friendly, M. (2000). Visualizing Categorical Data, SAS
Publishing, SAS, USA.
Gltekin, M. (2001). retimde Planlama ve
Deerlendirme, Anadolu niversitesi Akretim
Fakltesi Yayn No: 716, Eskiehir.
Grsakal, N. (2000). Sosyal Bilimlerde Aratrma
Yntemleri, Vipa Yaynlar, Bursa.
Huber, P.J. (2011). Data Analysis What Can Be
Learned from the Past 50 Years, Wiley, USA.
Lind, D., Marchal, W.G. ve Wathen, S.A. (2005).
Statistical Techniques in Business And
Economics, McGraw-Hill Irwin, USA.
Myatt, G. (2007). Making Sense of Data, Wiley
InterScience, USA.
Pearson, K. (1895). Contributions to the Mathema-
tical Theory of Evolution. II. Skew Variation in
Homogenous Material, Phil. Trans. R. Soc. Lond.
A 186, 343-414, ngiltere.
R development Core Team (2011). R: A Language and
Environment for Statistical Computing, Vienna,
Austria.
Serper, . ve Grsakal, N. (1983). Aratrma Yntem-
leri zerine, Filiz Kitabevi, stanbul.
Serper, . ve Grsakal, N. (1989). Aratrma Yntem-
leri, Filiz Kitabevi, stanbul.
Serper, . (2004). Uygulamal statistik 1, Ezgi
Kitabevi, Bursa.
Stevens, S.S. (1946). On the Theory of Scales of
Measurement. Science 103 (2684): 677-680.
Stevens, S.S. (1951). Mathematics, measurement and
psychophysics. In S.S. Stevens (Ed.), Handbook of
Experimental Psychology (pp. 1-49). Wiley, New
York.
Snmez, H. (2006). R yazlm ile statistiksel Analiz,
Kaan Kitabevi, Eskiehir.
Snmez, H. (2009). Biyoistatistik, T.C. Anadolu
niversitesi Yaynlar, Eskiehir.
Sullivan, M. (2005). Fundamentals of Statistics,
Pearson Prentice Hall, USA.
Smblolu, V. ve Smblolu, K. (1998). Salk
Bilimlerinde Aratrma Yntemleri, Hatibolu
Kitabevi, Ankara.
Tekin, H. (1993). Eitimde lme ve Deerlendirme,
Yarg Yaynlar, Ankara.
zmen, A. (2000). Uygulamal Aratrmalarda
rnekleme Yntemleri, Anadolu niversitesi
Yaynlar, No: 1257, Eskiehir.
Wallgren, A., Wallgren, B., Persson, R., Jorner, U. ve
Haaland, J. (1996). Graphing Statistics & Data,
Sage Publications, UK.
Yzer, A.F. (2009). statistik, Anadolu niversitesi
Yaynlar, Eskiehir.
Yararlanlan Kaynaklar
Ortalamalar snflayp tanmlayabilecek,
Aritmetik ve dier duyarl ortalamalar hesaplayp aklayabilecek,
Medyan ve mod ortalamalar hesaplayp yorumlayabilecek,
Standart sapmay hesaplayp yorumlayabilecek,
indekiler
Ortalama
Aritmetik ortalama
Standart sapma
Dalma lleri
Homojenlik (trdelik)
Medyan (ortanca)
Mod
Deiim katsays
Asimetri ls
Basklk ls
Gzlem deeri
Deikenlik ls
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
statistik
GR
ORTALAMALAR
DEKENLK VE DAILMA
LLER
Ortalamalar,
Deikenlik ve
Dalma lleri
3
STATSTK

GR
Bu nitede saysal veri kmelerinin nemli karakteristiklerini zetleyen ller in-
celenecektir. Bu ller, tanmlayc istatistiklerdir. Bu istatistikler, rnein; Bor-
sada ilem gren bir hisse senedinin yllk ortalama getirisi nedir? Bu senedin yl
iindeki getiri deikenlii, dalgalanmas nedir? Bir okuldaki rencilerin baar
dalm nedir? vb. gibi bilgilerin retilmesi amalar iin kullanlrlar. Bu nitede
incelenecek teknikler, 2-nolu nitede incelenen tekniklere gre daha nesnel bilgi
retme imkn vermektedir.
ORTALAMALAR
statistik serileri ve grafikler ait olduklar olay hakknda bilgi vermekle birlikte bu
bilgilerin nesnellii dktr. Bu nedenle gzlem deerlerinden oluan veri kme-
sinin, hangi deer etrafnda kmelendiini gsteren, veri kmesinin zelliini
zetleyen daha nesnel bilgi niteliindeki tek deerin hesaplanmasna imkn veren
llere gereksinim vardr. te istatistikte bir seriyi temsil etmeye yarayan bir tek
saysal deere Ortalama denir. Bir baka ifadeyle ortalama, gzlem deerlerinin
merkezinde yer alan ve bu deerleri zetleyebilen saysal bir deerdir. Bu deer,
byklklerine gre sralanm bir serinin merkezinde yer alma eiliminde oldu-
unda ortalamalarla ilgili genel gsterim;
X
min
Ortalama X
max
eklinde yazlr.
Bu koul tm ortalama trleri iin geerlidir. Burada, X
min
serideki en kk
deeri, X
max
ise serideki en byk deeri gsterir.
Ortalama deer hesaplamada ama, seri deerlerinin temsil eden, bir deer he-
saplamaktr. Hesaplanan ortama deer seri deerlerine byklk itibariyle benzi-
yorsa bu ortalama temsilidir denir. Hesaplanan herhangi bir ortalamann temsili
olabilmesi iin, serideki gzlem deerlerinin ouna yakn deer almas gerekir.
Bir seride, homojenlik (trdelik) arttka hesaplanan ortalamann temsil kabili-
yeti artar, homojenlik azaldka hesaplanan ortalamann temsil kabiliyeti azalr.
Homojenlik (trdelik), gzlem birimlerinin incelenen zellik bakmndan bir biri-
ne benzer olmasdr.
Temsili ortalama hesaplamak amacyla gelitirilmi olan ortalamalar, duyarl ve
duyarl olmayan ortalamalar balklar altnda toplanabilir. Hesaplanan ortalama
deer, serideki herhangi bir gzlem deerinde meydana gelen deiiklikten etki-
Ortalamalar, Deikenlik ve
Dalma lleri
Ortalama, serinin en kk
gzlem deeri ile en byk
gzlem deeri arasnda yer
alan, hesaplanabilir bir
deerdir.
Homojenlik, gzlem
birimlerinden derlenen
verilerin deerce bir birine
benzemesi demektir.
leniyorsa ortalama hesaplamak amacyla kullanlacak ortalama tr, Duyarl (Has-
sas) ortalamalar, etkilenmiyorsa Duyarl (Hassas) olmayan ortalamalardr. Bu
nitede incelenecek olan duyarl ve duyarl olmayan ortala trleri aadaki Tablo
3.1de verilmitir:
Duyarl ile duyarl olmayan ortalamalar arasndaki temel fark nedir?
Duyarl Ortalamalar
Bu grupta yer alan ortalamalarn ortak zellikleri;
Ortalama hesaplanrken serinin btn gzlem deerleri dikkate alnr.
Gzlem deerlerinde meydana gelebilecek deiiklikten hemen etkilenirler.
Duyarl ortalamalar iinde en ok bilinen aritmetik ortalama olmakla birlikte,
geometrik ortalama ve kareli ortalama da bu grup iinde yer almaktadr.
Aritmetik Ortalama
Ortalamas hesaplanacak serideki gzlem deerlerinin hepsi eit nemde ise Basit
Aritmetik Ortalama farkl nemde ise Tartl Aritmetik Ortalama sz konusudur.
Basit Aritmetik Ortalama
Ortalamalar iinde en yaygn biimde kullanlan ortalama, aritmetik ortalamadr ve
ortalama denildiinde ilk akla gelen ortalama trdr. Aritmetik ortalama, gzlem
deerlerinin cebirsel toplamnn gzlem saysna blnmesi ile hesaplanr.
Dizilerde aritmetik ortalamann hesaplanmasnda, tanmlanan evren (ana
ktle), N-hacimli sonlu bir evren olduunda ve tamsaym sonucu derlenen veriler
X
1
, X
2
, X
3
, ..., X
n
olarak gsterildiinde hesaplanacak aritmetik ortalama, evren
aritmetik ortalamasdr. (m) simgesiyle gsterilir ve aadaki forml geerlidir:
Evrenin aritmetik ortalamas: formlyle hesaplanr.
Burada, : gzlem deerlerinin(seri deerlerinin) cebirsel toplamn,
N : gzlem saysn(evren hacmini) gsterir.
X
i
i
n
=
1
=
=
X
N
i
i
N
1
66
st at i st i k
ORTALAMALAR
Duyarl ortalamalar
Aritmetik ortalama
Geometrik ortalama
Kareli ortalama
Duyarl olmayan ortalamalar
Medyan
Mod
Tablo 3.1
Ortalama trleri
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Aritmetik ortalamada, n-hacimlik rneklemden elde edilen X
1
, X
2
, X
3
, ..., X
n
ve-
ri kmesi iin hesaplanacak olursa, X
(X-ortalama veya X-bar diye okunur) simge-

siyle gsterilir, rneklem aritmetik ortalamas olarak adlandrlr ve aadaki for-
ml yardmyla hesaplanr:
rneklem aritmetik ortalamas:
Bir iyerinde alan sekiz iinin, aylk kazanlar () aada verilmitir. Bu i-
ilerin aylk ortalama kazanlarn hesaplayalm.
Bu sonuca gre, bu i yerinde alanlarn aylk ortalama kazanlar 1100dir.
1100 sral gzlem deerlerinin merkezine yakn bir yerdedir ve gzlem deerle-
rine byklk itibariyle benzemektedir. Hesaplanan aritmetik ortalama deeri
temsilidir.
rnek 1 yeniden ele alnarak bu iyerinden drt alandan oluan bir rneklem
oluturulur ve aylk ortalama kazan hesaplanmak istenirse hesaplanacak ortalama
rneklem ortalamas olup X
simgesiyle gsterilir ve , eitlii ile hesaplanr.

Farz edelim ki rnekleme 1, 3, 4 ve 6 nolu iiler seilmi olsun. Bu iilerin aylk
kazan verileri, aadaki gibi derlenmi olur:
X
X
n
i
i
=
=
1
4
X
X
n
i
i
n
=
=
1
67
3. ni t e - Or t al amal ar , Dei kenl i k ve Da l ma l l er i
R N E K 1
R N E K 2
X
i
X
1
= 640
X
2
= 800
X
3
= 860
X
4
= 980
X
5
= 1120
X
6
= 1160
X
7
= 1560
X
8
= 1680
= 8800
X
i
i=
1
8
yerinde alan toplam sekiz iinin aylk kazan
deikeni incelenmi ve tam saym uygulanmtr.
Evren hacmi N = 8 iidir ve gzlem deerleri
=8800 /ay olduundan evren aritmetik
ortalamas:
/ay olarak bulunur. = = =
X
N
8800
8
1100
X
i
i=
1
8
X
i
640
860
980
1160
= 3640
X
i
i=
1
4
alan iilerden drt iinin aylk kazanlar
gzlenmitir. Bu nedenle n = 4dir.
rneklem aritmetik ortalamas:
/ay olarak hesaplanr. X
X
n
= = =
3640
4
910
Bu sonuca gre, rneklemdeki iilerin aylk ortala kazanlar 910dir. Bu de-
er rnekleme bavurulduu zaman bilinmeyen deerine eit, deerinden b-
yk veya kk olabilir.
Bazen bir seride, ok kk ve/veya ok byk gzlem deerleri bulunabilir.
Byle gzlem deerlerine u deer denir.
Bir kyde yaayan aileler arasndan seilen 6 ailenin aylk gelirleri () aadaki
gibi olsun. Bu ailelerin aylk gelir ortalamas nedir?
Aritmetik ortalamayla ilgili buraya kadar olan aklamalarda evren iin , r-
neklem iin sembolleri kullanld. zleyen ksmlarda hem genel kabul grm uy-
gulama nedeniyle hem de anlatm ve gsterim kolayl salad iin aritmetik or-
talama hesabnda rneklem aritmetik ortalamas (X
) esas alnacaktr.
Frekans serilerinde aritmetik ortalama, frekans serisi eklinde dzenle-
nen blnme serilerinin aritmetik ortalamas, gzlem deerlerinin frekanslarla(sk-
lklar) arpmlar toplamnn frekanslar toplamna oran olarak tanmlanr.
forml ile hesaplanr.
Burada, : gzlem deerleri ile bu gzlem deerlerine kar gelen fre-
kanslarn arpmlarnn cebirsel toplamn,
: frekanslar toplamn gsterir. n
i
i
n
=
1
X n
i i
i
n
=
1
X
X n
n
i i
i
n
i
i
n
=
=
=
1
1
68
st at i st i k
Bir istatistik serisinde, dier
gzlem deerlerine gre,
ar derecede kk veya
ar derecede byk bir
deer varsa buna u deer
denir.
R N E K 3
X
i
200
300
400
500
600
8.000
10000
Bu seri iin aritmetik ortala hesaplar isek;
bulunur.
Hesaplanan ortalama deer, beinci ve altnc gz-
lem deerinin arasnda bir deerdir. Gzlem deer-
lerinin merkezinde deildir. Ayrca
X
= 1666,67 deeri serinin ilk be gzlem deerin-

den ok byk, altnc gzlem deerinden de ok
kktr. Bu sonuca gre bu zellikteki seriler iin
aritmetik ortalama, temsili bir ortalama tr deil-
dir. U deer ieren seriler iin uygun ortama tr
ilerleyen kesimlerde incelecektir.
X
X
n
i
i
n
= = =
=
1
10000
6
1666 67 ,
Bir iletmenin kargo ile gnderdii kolilerin arlklarnn dalm aada veril-
mitir. Kargo ile gnderilen kolilerin arlklarnn aritmetik ortalamas nedir?
zm: Aritmetik ortalamas hesaplanacak seri, bir frekans serisi olarak dzen-
lenmitir. ncelikle gzlem deerleri ile frekanslar tek tek arplacak, sonra top-
lanacaktr.
X
= 30 Kg deeri, X
i
gzlem deerlerinin tam ortasnda yer alan ve en yksek
frekansa sahip olan, gzlem deerine kar gelen zet deerdir. X
= 30 Kg. deeri
seriyi temsil eden bir ortalama deerdir.
Gruplandrlm serilerde aritmetik ortalama; ikinci nitede ifade edildi-
i gibi, gzlem deerlerinin says ok fazla olduunda, verilerin gerek sunum ko-
layl gerekse hesaplama kolayl nedeniyle veriler gruplandrlm seri eklinde
dzenlenir. Gruplandrlm serilerin aritmetik ortalamasn hesaplayabilmek iin
nce seri frekans serisine dntrlr. Sonra da frekans serisi iin aritmetik orta-
lama hesaplamada kullanlan forml uygulanr.
Bir ilde faaliyette bulunan 100 firmann 2010 ylnda dedikleri vergi tutarlarnn
dalm aada verilmitir. Firmalarn dedikleri 2010 yl ortalama vergi tutar
nedir?
zm: Firmalarn 2010 yl vergi tutarlar gruplandrlm seri olarak dzenlen-
mitir. Ortalama vergi tutar aadaki admlar izlenerek hesaplanabilir:
Gruplandrlm seri frekans serisine dntrlr. Dntrme her snfn
orta noktas hesaplanarak yaplr. Bu deer, snf alt ve st snrlar yardmy-
la hesaplanr. rnein birinci snf: 100 - 200 snf iin, (100 + 200) / 2 = 150
(alt ve st snrlarn aritmetik ortalamas) eklinde hesaplanr. Benzer ilem
dier snflar iin de yaplrsa aadaki serini nc stununda yer alan X
i
deerleri ele edilmi olur.
69
R N E K 4
X
i
n
i
X
i
. n
i
10 1 10.1 = 10
20 2 20.2 = 40
30 4 30.4 = 120
40 2 40.2 = 80
50 1 50.1 = 50
10 300
Bu trden dzenlenmi serilerin aritmetik
ortalamas;
Kg
olarak bulunur.
X
X n
n
i i
i
i
i
= = =
=
=
1
10
1
10
300
10
30
R N E K 5
Gruplar (Bin ) n
i
100-200 7
200-300 18
300-400 25
400-500 30
500-600 20
100
X
i
X
i
. n
i
150 1050
250 4500
350 8750
450 13500
550 11000
38800
Frekans serileri iin uygulanan aritmetik ortalama hesaplama yaklam uy-
gulanr.
bin bulunur.
Bu bilgi 100 firmann 2010 yl ortalama vergi tutarlarnn 388 bin olduu ek-
linde yorumlanr.
Gruplandrlm seri, frekans serisine nasl dntrlr?
Aritmetik Ortalamann zellikleri
Aritmetik ortalamann zellikleri burada diziler iin gsterilmitir:
Gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan olan sapmalarnn matematiksel
(cebirsel) toplam sfrdr: (X
i
X
) = 0
Aritmetik ortalamann, gzlem says ile arpm gzlem deerleri toplamn
verir: nX
= X
i
Gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan olan sapmalarnn kareleri top-
lam (X
i
X
)
2
minimumdur. Yani gzlem deerlerinin, aritmetik ortalama
deerinden, farkl c - gibi baka bir deerden sapmalarnn karesinden dai-
ma daha kktr. Bu zellik,
c X
iin (X
i
X
)
2
< (X
i
c)
2
eklinde gsterilir.
Aritmetik ortalama hesabnda serideki tm gzlem deerleri kullanlr.
Aritmetik ortalama iki veya daha ok ktleyi karlatrabilmek iin ok ya-
rarl bir ldr.
Alt ve/veya st limiti belirsiz olan (ak ulu) serilerde aritmetik ortalama
hesaplanmaz.
Bu zelliklerin ilk n basit bir rnek zerinde gsterelim.
Bir lojistik firmasnn k aylarnda ( ay) yol yardm isteyen ara says aa-
daki gibi olsun:
(X
i
X
) = 0
nX
(3.5) = X
i
= 15
(X
i
X
)
2
=14 minimumdur. Burada c = 4 aritmetik ortalamadan farkl bir
deer olarak alnmtr.
Grlebilecei gibi (X
i
X
)
2
=14 < (X
i
c)
2
=17 olduu aktr.
70
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
R N E K 6
X
i
X
i
- X
(X
i
- X
)
2
3 -2 4
4 -1 1
8 3 9
15 0 14
Aritmetik ortalama: iken X = =
15
3
5
X
i
- 4 (X
i
- 4)
2
-2 4
-1 1
3 9
0 14
X = =
38800
100
388
Tartl Aritmetik Ortalama
Bir istatistik serisindeki baz gzlem deerlerinin nem derecesi farkllk gstere-
bilir. Ortalama hesabnda bu nem derecelerinin hesaba katlmasna imkn veren
ortalama, tartl aritmetik ortalamadr. Gzlem deerlerine verilen nem (tart, ar-
lk), iinci gzlem deeri iin t
i
sembolyle gsterilir. Tartl aritmetik ortalama ise
X
t
sembol ile gsterilir.
Diziler iin tartl aritmetik ortalama,
forml ile hesaplanr.
Kredili sistemde renim gren bir iletme blm rencinin alm olduu dersler,
derslerin kredileri deerleri ve rencinin derslerdeki baar puanlar (kredili sis-
temde 4 zerinden) aada verilmitir. rencinin ortalama baar puan nedir?
zm: nce derslerin her birine eit nem veren basit aritmetik ortalamay,
sonra tartl aritmetik ortalamay hesaplayalm ve sonular birlikte deerlendirelim.
Grld gibi tartl aritmetik ortalamada, ortama deer yksek kredili dersle-
rin baar puanna daha yakn kmtr.
Gzlem deerlerinin nemi birbirinden farkl ise ortalama nasl hesaplanr?
Frekans serilerinde tartl aritmetik ortalama hesabnda; gzlem deer-
leri frekanslarla ve ayrca tartlarla arpmlar toplam, frekanslarla tartlarn arpm-
lar toplamna blnr.
X
X n t
n t
t
i i
i
i
i
=

X
X t
t
t
i i
i
=

71
R N E K 7
Ders Baar notu Kredi deeri
statistik 2 (CC) 3
Ticaret Hukuku 4 (AA) 4
Muhasebe Sis. 3 (BB) 3
letme Org. 1 (DD) 2
Atatrk lk. nk. Tar. 4 (AA) 4
X
i
t
i
X
i
t
i
2 3 6
4 4 16
3 3 9
1 2 2
4 4 16
14 16 49
Basit aritmetik ortalama;
puan olur.
Tartl aritmetik ortalama;
puan olur. X
X t
t
t
i i
i
= = =
49
16
3 06 ,
X
X
n
i
= = =
14
5
2 8 ,
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
A iletmelerindeki saat ba cret ve ii says aada verilmitir. Bu bilgilere da-
yanarak saat ba ortama creti belirleyiniz.
zm: ilerin bir iletme iin nemi, kdem olarak ortaya kmaktadr. n-
k bir iletme, ancak iyi bir ii ile uzun yllar almak isteyecektir.
A iletmesi iin tartl aritmetik ortalama:
A iletmesi iin saat ba ortalama cret 7,90 olarak bulunur.
Gruplandrlm serilerde tartl aritmetik ortalama hesabnda nce her snfn
snf ortas bulunarak seri frekans serisine dntrlr, bylece frekans serisi iin
geerli olan;
formlnden yararlanlr.
Tartl aritmetik ortalamann ok geni uygulama alanlar vardr. Ortalamalarn
ortalamas, oranlarn ortalamas ve bileik indeks hesabnda etkin olarak kullanl-
maktadr.
70 gzlem deerinden oluan retim serisi, gruplandrlm olarak verilmitir. Ve-
rilen gruplandrlm seriye dikkatli baklrsa snf aralklar farkldr. lk drt sn-
fn snf aral 10 iken sonraki drt snfn snf aral 25tir.
X
X n t
n t
t
i i
i
i
i
=

72
st at i st i k
R N E K 8
A iletmesi:
Saat Ba cret () i Says i Kdemleri
5 20 3
8 12 6
10 8 10
X
i
n
i
t
i
X
i
n
i
X
i
t
i
n
i
n
i
t
i
5 20 3 100 300 60
8 12 6 96 576 72
10 8 10 80 800 80
40 276 1676 212
R N E K 9
Gruplar n
i
10 - 20 3
20 - 30 5
30 - 40 17
40 - 50 15
50 - 75 12
75 - 100 14
100 - 125 3
125 - 150 1
Xt = =
1676
212
7 90 ,
Genel olarak gruplandrlm serilerin aritmetik ortalama hesabnda, snf ara-
lklarnn eit olmas arzu edilir. Ancak gerek yaamda ska, snf aralklar fark-
l olan gruplandrlm seriler ile karlalr. Byle serilerin aritmetik ortalamas he-
saplanrken seri, snf arkalklar eit alt ksmi serilere ayrlr. Verilen seride de iki
farkl snf aral olduundan, ncelikle seri, iki ksmi seriye ayrlacak, sonrada or-
talama hesabna geilecektir.
n
1
= 40 n
2
= 30
Buraya kadar yaplanlar basit aritmetik ortalama hesaplamasdr. Verilen grup-
landrlm serinin aritmetik ortalamas, ksmi serilerin frekanslar tart kabul edile-
rek hesaplanacaktr.
n
1
= t
1
= 40 n
2
= t
2
= 30
X
1
= 36 X
2
= 84,67
Verilen gruplandrlm serinin aritmetik ortalamas 56,86 olarak hesaplanmtr.
Oranlar ortalamas hesaplanrken kesrin paydasnda bulunan deer tart ola-
rak kabul edilir. Bunu bir rnekle aklamaya alalm:
Eskiehirin Odunpazar ve Tepeba belediye blgelerinde yaplan bir aratrma-
da, seilen 200 ailenin su tketimleri hakknda bilgi toplanmtr. Odunpazar be-
lediye blgesinden seilen 80 aile iin iki aylk su tketim ortalamas 40m
3
olarak
hesaplanmtr. Bu blgedeki ailelerin %40 ortalamann zerinde su tketimi
yapmaktadr. Tepeba belediye blgesinden seilen 120 aile iin iki aylk su tke-
timi ortalamas 30m
3
olarak hesaplanmtr. Bu blgedeki ailelerin %20si ortala-
mann zerinde su tketimi yapmaktadr. Bu bilgiler nda;
a. 200 ailenin iki aylk ortalama su tketimi nedir?
b. ki blgedeki ortalama su tketiminin zerinde tketim yapanlarn oranlar
ortalamas nedir?
X
X t X t
t t
t
=

=
1 1 2 2
1 2
36 40 84 67 30
40 30
56 86
( ) , ( )
,
X
2
2540
30
84 67 = = ,
X
1
1440
40
36 = =
73
I. Ksmi seri
Gruplar n
i
X
i
X
i
n
i
10 - 20 3 15 45
20 - 30 5 25 125
30 - 40 17 35 595
40 - 50 15 45 675
40 1440
II. Ksmi seri
Gruplar n
i
X
i
X
i
n
i
50 - 75 12 62,5 750
75 -100 14 87,5 1225
100 -125 3 112,5 337,5
125 -150 1 137,5 137,5
30 2450,0
R N E K 1 0
zm:
a. Bu rnekte iki blgenin ortalamas verilerek 200 ailenin tamam iin ortala-
ma hesab istenmektedir. Ortalamalarn ortalamas tartl ortalama ile he-
saplanaca daha nce belirtilmiti. Bylece;
b. Bu kta ise ortalama zerinde su tketenlerin oranlarnn ortalamas isten-
mektedir.
Geometrik Ortalama
Geometrik ortalama GO simgesiyle gsterilir. Geometrik ortalama ile ilgili iki ta-
nm yaplmaktadr:
i. Geometrik ortalama; gzlem deerleri arpmnn gzlem saysna eit dere-
ceden kkne eit olan ortalamadr.
Ayn blgede bulunan drt kmr madeninde rezervler 2001 ylndan bu gne
kadar srasyla 3, 2, 4 ve 6 kat(misli) art gstermitir. Buna gre drt kmr ma-
deni iin rezerv art oranlarnn geometrik ortalamas nedir?
zm: Gzlem deerlerine dikkatle bakldnda gzlem says az ve gzlem
deerleri byk saylar deildir. Geometrik ortalama forml kullanldnda,
olarak bulunur.
Buna gre drt kmr madeninde rezerv art ortalamas 3,46 misli olmutur.
Gzlem says az ve gzlem deerleri kk deerlerden olutuunda, geomet-
rik ortalamann bu tanm balamnda, hesaplanmas kolaydr. Ancak gzlem say-
s ok ve gzlem deerleri byk saysal deerlerden oluuyorsa bu tanm kapsa-
mnda geometrik ortalamay hesaplamak zordur. Bu durumda geometrik ortalama
ikinci tanm esas alnarak hesaplanabilir.
G O . . ( ).( ).( ).( ) ( ) ,
/
= = = = 3 2 4 6 144 144 3 46
4
4 1 4
G O X X X
n
n
. . ( ).( )...( ) =
1 2
74
st at i st i k
X
i
t
i
X
i
- t
i
X
i
= 40 80 3200
X
i
= 30 120 3600
200 6800
Aile bana ortalama su
tketimi 34 m
3
tr.
X
X t
t
m
t
i i
i
= = =
6800
200
34
3
X
i
t
i
X
i
- t
i
O - 0,40 80 32
T - 0,30 120 24
200 56
Aile bana ortalama su
tketimi %28dir.
X
X t
t
t
i i
i
= = =
56
200
0 28 ,
R N E K 1 1
ii. G.O. gzlem deerlerinin logaritmalarnn aritmetik ortalamasnn anti-loga-
ritmasna eit ortalamadr. Bu tanma gre geometrik ortalama
G.O.= Anti-log(GO) bulunur.
Frekans ve gruplandrlm serilerde geometrik ortalama,
formlyle hesaplanr.
G.O.= Anti-log (GO) bulunur.
Eskiehirde faaliyet gsteren 120 lojistik iletmesi iin bir yllk tama kapasite-
si(ton) gruplandrlm seri aada verilmitir. Ortalama tama miktarn Geo-
metrik ortalama ile hesaplayalm.
zm: ncelikle gruplandrlm seri frekans serisine dntrlr. Sonra Xi
deerlerinin logaritmalar (logX
i
) alnr. Son olarak da logX
i
ler, frekanslarla arp-
lp, toplamlar alnr.
Hesaplanan deerler formlde yerine konarak logaritmik geometrik ortalama
hesaplanr.
Henz verilen gruplandrlm serinin geometrik ortalamasna ulalamamtr.
Ulaabilmek iin hesaplanan logaritmik ortalamann anti-logaritmasnn alnmas
gerekir. Buradan,
G.O.= anti-log (3,154576) = 1427,5 (ton) olarak bulunur.
Geometrik ortalamann iki temel uygulama alan vardr: Birincisi, gzlem de-
erleri yaklak ayn oranda deien yzde, indeksler ve oransal verilerin ortalama
log. .
log
,
, G O =
( )
= =
n X
n
i i
i
378 54912
120
3 154576
log. .
log
G O
n X
n
i i
i
( )
log. .
log
G O
X
n
i
75
R N E K 1 2
Gruplar n
i
X
i
logX n
i
logX
i
600- 800 3 700 2,84509 8,53529
800-1000 7 900 2,95424 20,67969
1000-1200 11 1100 3,04139 33,45532
1200-1400 22 1300 3,11394 68,50675
1400-1600 40 1500 3,17609 127,04365
1600-1800 24 1700 3,23045 77,53077
1800-2000 9 1900 3,27875 29,50878
2000-2200 4 2100 3,32221 13,28887
120 378,54912
hesabnda kullanlr. kincisi ise; nfus, milli gelir ve ekonomik serilerde kullanlr.
ncelenen seride sfr veya negatif deer varsa geometrik ortalama kullanlmaz.
Kareli Ortalama
Kareli ortalama KO simgesiyle gsterilir ve
forml yardmyla hesaplanr. Formlden de anlalabilecei gibi kareli ortalama,
gzlem deerlerinin karelerinin aritmetik ortalamasnn karekkne eit olan or-
talamadr.
Kareli ortalama baz istatistiksel ilemlerde, zellikle deikenlik llerinin he-
saplanmasnda kullanlan bir ortalamadr. Bunun yannda istatistik serisinde nega-
tif iaretli terim varsa kullanlabilecek tek ortalama tr kareli ortalamadr.
Dizilerde kareli ortala hesaplanrken gzlem deerlerinin kareleri alnp
toplanmakta ve sonu gzlem saysna blndkten sonra karekk alnmaktadr.
Aada verilen dizi iin kareli ortalamay hesaplaynz. Bu dizi iin aritmetik or-
talamann uygun olup olmadna karar veriniz.
zm: ncelikle her bir gzlem deerinin karesi alnr.
Verilen dizinin kareli ortalamas 2,53dr. Dizi iin aritmetik ortalama uygun de-
ildir. nk hem gzlem deerleri toplam sfrdr hem de dizide negatif gzlem
deeri vardr.
Frekans ve gruplandrlm serilerde kareli ortalama hesabnda, karesi
alnan gzlem deerlerinin, frekanslar ile arpmlar toplam, frekanslar toplamna
blnerek karekk alnmaktadr.
On ailenin sahip olduu ocuk saylar aada frekans serisi olarak dzenlenmi-
tir. Frekans serisinin kareli ortalamasn hesaplaynz. Ayn seri iin aritmetik or-
talamasnn hangi deerler arasnda yer alacan belirleyiniz.
zm: Kareleri alnan gzlem deerleri frekanslar ile arplr.
KO
X
n
i
=

2
76
st at i st i k
R N E K 1 3
X
i
X
i
2
-3 9
-2 4
1 1
3 9
3 9
32
Kareli ortalama,
olarak
bulunur.
KO = =
32
5
2 53 ,
R N E K 1 4
Aritmetik ortalama iin alt ve st limitini belirlemek iin duyarl ortalamalar ara-
snda olan ilikiden yararlanlr. Sz konusu iliki,
X
min
< G.O < X
< K.O < X

eklinde formle edilebilir.
Duyarl ortalamalar arasndaki sz konusu bu ilikiyi, bir rnek zerinde gs-
terebiliriz.
100 retim iletmesinin(ayn rn reten) aylk retim miktarlar(Bin Ton) fre-
kans serisi olarak dzenlenmi ve aada verilmitir. Verilen serinin;
a. Aritmetik ortalamasn,
b. Geometrik ortalamasn,
c. Kareli ortalamasn hesaplaynz.
d. Hesapladnz duyarl ortalamalar arasndaki ilikiyi belirleyiniz.
zm:
a. Aritmetik ortalama hesaplandnda;
Ton olarak bulunur.
b. Geometrik ortama hesaplandnda;
GO= anti-log(1,4675)
GO= 29,3431 29.343,1 Ton olarak bulunur.
log
,
, GO = =
146 75072
100
1 46750
X
X n
n
i i
i
= = =
3200
100
32 32 000 .
77
X
i
n
i
X
i
2
X
i
2
n
i
1 1 1 1
2 3 4 12
3 4 9 36
4 1 16 16
5 1 25 25
10 90
Kareli ortalama,
bulunur.
Aritmetik ortalamann
bulunaca aralk ise,
1 < X
< 3 olacaktr.
KO = = =
90
10
9 3
R N E K 1 5
X
i
n
i
X
i
n
i
logX
i
n
i
logX
i
X
i
2
X
i
2
n
i
10 10 100 1,00000 10,00000 100 1000
20 15 300 1,30102 19,51544 400 6000
30 35 1050 1,47712 51,69924 900 31500
40 25 1000 1,60205 40,05149 1600 40000
50 15 750 1,69897 25,48455 2500 37500
100 3200 146,75072 116000
c. Kareli ortalama hesaplandnda;
Ton olarak bulunur.
d. Hesaplanan duyarl ortalamalar arasndaki iliki,
X
min
< G.O < X
< K.O < X

max
den,
X
min
< G.O = 29,34 < X
= 32 K.O = 34,05 < X

max
olarak bulunmu olur. Grlecei gibi ayn seri iin hesaplanan duyarl ortalama-
lardan en k geometrik, sonra aritmetik ve en by de kareli ortalama ola-
rak hesaplanmtr. Bu durum, bir anlamda geometrik ortalamann dierlerine g-
re daha az duyarl olduunu da gstermektedir.
Duyarl (Hassas) Olmayan Ortalamalar
Duyarl ortalamalar seriyi oluturan gzlem deerlerinin herhangi birinde meyda-
na gelen ar deiiklikten etkilenen ortalamalardr. Oysa seriyi oluturan gzlem
deerlerinden bazlar, u deer alabilir. Byle serilerin ortalama hesabnda, duyar-
l olmayan ortalamalar kullanmak gerekir. Duyarl olmayan ortalamalar medyan
ve mod olmak zere iki balk altnda incelenecektir.
Medyan
Kk deerden byk deere doru sralanm gzlem deerlerinden oluan se-
riyi, gzlem says bakmndan iki eit ksmi seriye ayran deer, medyan ortalama-
dr. Dizilerde ve frekans serilerinde medyan hesabnda bir forml yoktur. Ancak
medyann serideki kanc gzlem deeri olduunu veya hangi gzlem deerleri
arasnda bulunduunu belirlemek iin basit bir forml yazlabilir.
Dizilerde medyan hesab; gzlem deerleri kkten bye doru sralanm
bir seride, tam ortadaki deer medyandr. Medyan hesaplama srecinin admlar;
Derlenen veriler kkten bye sralanr.
Hesaplanacak medyan ortalama deerine kar gelecek gzlem deeri sra-
s, yle belirlenir. Eer gzlem says (n) tek sayda ise hesaplanr,
bu deer medyan ortalamann sra numarasn gsterir ve inci sradaki
gzlem deeri medyan ortalamadr.
Anadolu niversitesi spor salonuna iki ay sre ile devam eden 5 yenin arlk
(kg) kayplar aadaki gibidir. Bu arlklarn medyan ortalamas nedir?
X
i
: 10, 5, 19, 8, 3
zm: Veriler incelendiinde kk deerliden byk deerliye bir sralama-
nn olmad grlmektedir. Bu nedenle, nce veriler kkten bye doru s-
ralanr.
n
1
)
1
2
n
1
)
1
2
KO = =
116000
100
34 05 34 050 , .
78
st at i st i k
R N E K 1 6
Sz konusu be yenin verdikleri arlklarn medyan ortalamas 8 kg olarak
bulunmutur. yelerin yars 8 kg veya daha az arlk kaybetmi iken dier yars
da 8 kg veya daha ok arlk kaybetmilerdir.
Eer serideki gzlem says (n) ift sayda ise sra says bakmndan tam or-
tadaki bir yerine iki deer bulunur. Bu iki gzlem deerinin aritmetik orta-
lamas medyan ortalamadr.
Kimyasal rn sektrnde faaliyet gsteren 6 letmenin 2010 ylnda Trk Standart-
lar Enstitsnden (TSE) aldklar bulu onay (patent) saylar aadaki gibidir. Bu
6 iletme iin onaylanan patent saylarnn medyan ortalamasn hesaplaynz.
zm: Veriler incelendiinde, kk deerliden byk deerliye bir sralama-
nn olmad grlmektedir. Aada veriler kkten bye doru sralanmtr.
Bylece 2010da kimyasal retim sektrnde faaliyet gsteren iletmeler iin
TSE onay alan patent says ortalamas 244 olarak bulunmutur. Seri gzlem de-
erlerine dikkatle bakldnda 50den balayp 385te son bulmaktadr. Medyan
79
X
i
3
5
8
10
19
Burada 5 adet gzlem deeri olduuna gre n = 5tir.
n - tek saydr. Ortadaki gzlem deerinin sra numaras
olarak hesaplanr. Buna gre nc
sradaki gzlem deeri medyan olacaktr. nc sradaki
gzlem deeri 8 olduuna gre, medyan = 8 kgdr.
n
=

=
1
2
5 1
2
3
R N E K 1 7
letme Onaylanan Patent Says
A 257
B 239
C 97
D 385
E 50
F 249
X
i
50
97
239
249
257
385
Burada 6 adet gzlem deeri olduuna gre n= 6dr.
n - ift saydr. Tam ortaya den iki gzlem deeri;
n/2=6/2=3nc sradaki deer ile (n/2)+1=3+1=4nc
sradaki deerdir. Bylece medyan 3nc ve 4nc gzlem
deerlerinin aritmetik ortalamas olacaktr.
X
3
= 239 ve X
4
= 249 olmak zere;
bulu (patent)
Med =

=
239 249
2
244
u deerlerden etkilenmeyen bir ortalamadr. Bu nedenle medyan, ar kk
ve/veya ar byk u deerler bulunan serilerde, dier ortalamalara tercih edi-
len bir ortalama trdr. Bunun yannda basit bir sralama ile bulunmas mmkn
olduundan, pratik bir ortalamadr.
Frekans serisinin medyan ortalamas, izleyen ilem sras ile hesaplanr.
Serideki gzlem deerleri kkten bye doru sralanr
Den az frekanslar hesaplanr.
Gzlem saysnn (n) tek say ve ift say olmas durumuna gre dizilerde
aklanan ilemler ile medyan ortalama hesaplanr.
Eskiehirde faaliyet gsteren 100 un fabrikas gnlk retim miktarlar (ton) iti-
bari ile incelenmi ve aadaki frekans serisi oluturulmutur. Bu frekans serisi-
nin medyan ortalamas nedir?
Serinin medyan 350 tondur. Buna gre, Eskiehirde bulunan 100 un fabrika-
sndan 50 tanesinin gnlk un retim miktar 350 ton veya 350 tondan daha azdr.
Dier 50 un fabrikasnn gnlk un retim miktar ise 350 ton veya 350 tondan da-
ha oktur.
Gruplandrlm serilerde medyan hesaplanrken her snftaki gzlem deerle-
rinin, o snf ierisinde eit aralklarla dald varsaylr. Bu varsaymdan hareket-
le gruplandrlm seride snf aralklarnn farkl olmasnn veya ak ulu snf bu-
lunmasnn medyan hesabnda nemi yoktur. Gruplandrlm serilerde medyan
hesabnda bir deiiklik yaplmakszn aadaki forml kullanlr:
Bu forml kullanabilmek iin ncelikle medyan snfnn belirlenmesi gerekir.
Medyan snf, den az frekanslar yardmyla belirlenir ve (n/2)inci gzlem dee-
rinin iinde bulunduu snf, medyan snf olarak kabul edilir.
80
st at i st i k
R N E K 1 8
X
i
n
i
den az
100 7 7
200 18 25
300 25 50
400 30 80
500 12 92
600 8 100
Gzlem deerleri kkten bye doru
sralanmtr. Gzlem says n=100 - ift sa-
ydr. n/2=100/2=50 hesaplanr. Bylece
50inci ve 51inci sradaki gzlem deerleri-
nin ortalamas;
Ton
medyan deeridir:
Med
X X
=

=

=
50 51
2
300 400
2
350
Med l
n
n
n
c a
a
m
m =
2
Formlde;
l
a
: medyan snfnn alt limiti,
n : serideki gzlem says,
n
a
: medyan snfna kadar olan snflarn
frekanslar toplam,
n
m
: medyan snfnn frekans,
c
m
: medyan snfnn snf araldr.
50 erkek rencinin arlklar llerek aadaki gruplandrlm seri elede edil-
mitir. Medyan ortalama arlk nedir?
zm: ncelikle den az frekanslar hesaplanarak, n/2 yardmyla medyan
snfnn belirlenmesi gerekir.
kg olarak bulunur.
50 erkek rencinin arlklarnn medyan ortalamas 70,35 kg olarak bulun-
mutur. Bu 50 rencinin yarsn arl 70.35 kgdan az, dier yarsnn ise daha
fazladr.
Gruplandrlm seride medyan hesabnda medyan snf nasl belirlenir?
Medyan seriyi iki eit ksma blen ortalama bir deerdir. Ancak kkten b-
ye doru sralanm seriyi drt, on ve yz eit ksmi seriye blen ortalamalarda
bulunmaktadr. Bunlarn genel ad kantil ortalamalardr.
Kantil ortalamalar konusunda daha geni bilgi, Prof Dr. zer SERPERin statistik I (Ezgi
Kitabevi, Bursa, 2004) kitabndan bulunabilir.
Mod
Mod, seride en ok tekrarlanan gzlem deeri olarak tanmlanr. Mod, imdiye ka-
dar incelenen ortalamalar arasnda en az hassas (duyarl) olandr. Serideki ok b-
yk ve ok kk gzlem deerlerinin etkisi altnda kalmaz. Mod iktisadi olaylar-
da, kalite kontrolnde ve zellikle ayakkab ve hazr giyim retiminde yaygn kul-
lanma sahip bir ortalamadr.
Modun hesaplanmas kolaydr, dizilerde ve frekans serilerinde hesap makinesi
kullanlmadan belirlenebilir.
Eskiehir-Bursa arasndaki yol zerinde sekiz farkl marka otomobilin bir saatlik
srede kat ettikleri mesafeler (km) aada verilmitir. Mod ortalama nedir?
Med =

= 69
25 16
20
3 70 35 ,
81
R N E K 1 9
Arlk Gruplar n
i
den az
60 - 63 1 1
63 - 66 2 3
66 - 69 13 16
69 - 72 20 36
72 - 75 11 47
75 - 78 3 50
50
olduundan 25inci gz-
lem deerinin iinde bulunduu snf,
medyan snf olacaktr. Bu durumda;
Medyan snf = 69 - 72dir.
l
a
= 69
n
a
= 1+2+13 = 16
n
m
= 20
c
m
= 3
n
2
50
2
25 = =
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Mod ve moda szcklerinin
benzerlii dikkatinizi
ekmitir.
R N E K 2 0
68, 69, 71, 73, 74, 75, 77, 81
Veriler incelendiinde gzlem deerlerinin ald deerler itibariyle hepsi birbi-
rinden farkldr. Bu nedenle sz konusu bu serinin modu yoktur. Mod hesaplana-
bilmesi iin bir deerin gzlem saynn ne kmas gerekir. rnein sz konusu
sekiz aratan ikisi ayn mesafeyi kat etseydi
bu durumda dierlerinden daha ok gzlenmi olan 74 mod olurdu. Mod = 74
kmdir.
Bir src kursunda otomobil kullanmay renerek src belgesi alan 10 sr-
cnn, son ylda aldklar ceza saylar aadaki gibidir. Buna gre mod orta-
lama nedir?
3, 2, 0, 0, 2, 3, 3, 1, 0, 4
zm: ncelikle gzlem deerleri kkten bye sralandnda;
Frekans serilerinde mod, en yksek frekansa sahip gzlem deeri olarak tanm-
lanr. Serinin frekanslar stunundaki en yksek frekans belirlendikten sonra, bu-
nun karsndaki gzlem deeri mod ortalama kabul edilir.
Eskiehirde kredi kart kullananlardan seilen 220 kiinin aylk kredi kart harca-
ma miktarlar gzlenmi ve aadaki frekans serisi dzenlenmitir. Verilen fre-
kans serisinin mod ortalamas nedir?
82
st at i st i k
R N E K 2 1
X
i
0
0
0
1
2
2
3
3
3
4
Seride; bir adet 4, biri adet 1, iki adet 2 ve er adet 0 ve 3
vardr. Bylece seri iin 0 ve 3 olmak zere iki mod ortaya
kar ki bu iki deer seriyi zetlemekten uzaktr. nk
buna gre, src kursunun verdii eitimin kaliteli mi
yoksa kalitesiz mi olduu anlalamamaktadr. Bu haliyle
seri iin tek bir mod deer belirlenemez. Ancak bir karar
verebilmek iin gzlem says artrlmaldr. Ayrca seri
frekans serisi eklinde dzenlense en yksek frekans (3) iki
kez yer almtr.
X
i
n
i
0 3
1 1
2 2
3 3
4 1
R N E K 2 2
X
i
n
i
1000 10
2000 22
3000 54
4000 83
5000 31
6000 20
Seride en yksek frekans 83
olduuna gre, buna kar gelen
gzlem deeri 4000 moddur.
Mod = 4000 olarak bulunur.
68, 69, 71, 73, 74, 74, 77, 81
Eskiehirde kredi kart kullananlarn aylk ortalama harcama miktar 4000dir.
Gruplandrlm serilerde mod hesaplanrken, medyan hesabnda olduu gibi
forml kullanlr. Snf aralklarnn eit olmas hlinde, mod hesabnda izlenen i-
lem srasna gre hesaplanr.
ncelikle seride en yksek frekansa sahip snf, mod snf olarak kabul edilir.
Mod snf belirlendikten sonra izleyen forml uygulanarak mod ortalama
hesaplanr.
Snf aralklar farkl olan gruplandrlm serilerde mod hesaplayabilmek iin, nce fre-
kanslarn ayarlanmas gerekir.
Eskiehir sanayi blgesinde faaliyet gsteren 120 iletmenin geen iki aylk srede
tkettikleri elektrik enerjisi miktarlar aada gruplandrlm seri olarak verilmi-
tir. Mod enerji tketimini hesaplayalm.
zm: Verilen gruplandrlm seride snf aralklar eit ve en yksek frekan-
sa(38) sahip tek snf olduuna gre, mod hesab yaplabilir.
Mod hesabnda, mod snfndan bir nceki ve bir sonraki snf hesaba katlr.
Dolaysyla mod, u deerlerden etkilenmez. Bunun yannda en yksek frekansa
sahip olsa bile serideki ilk snf veya son snf mod snf kabul edilmez.
Mod hesaplama srecince ilgili istatistik serisinin grafii ekil 3.1de grld
gibi birden ok noktada maksimum yapyorsa mod hesaplanmaz. Sz konusu e-
83
Mod l c
a m
=

1
1 2
.
Formlde;
l
a
: mod snfnn alt limiti,
1
: mod snfnn frekans ile bir nceki
snfn frekans arasndaki fark
2
: mod snfnn frekans ile bir sonraki
snfn frekans arasndaki fark
c
m
: mod snfnn, snf aral
R N E K 2 3
Enerji Tketimi Mik. Gruplar (kws) letme Says
1500 - 2000 16
2000 - 2500 27
2500 - 3000 38
3000 - 3500 20
3500 - 4000 14
4000 - 4500 5
Mod snf = 2500 - 3000
l
a
= 2500
1
= 38 - 27 = 11
2
= 38 - 20 = 18
c
m
= 500
MOD =
MOD = 2689,655 kws olarak
bulunur.
2500
11
11 18
500
.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
kilde iki tepe noktas bulunmaktadr. Bu tr serilerde mod hesaplanabilmesi seri-
ni tek maksimumlu yapya dntrlmesi gerekir. Bu dntrme ilemi, snf
birletirmesiyle veya gzlem saysn artrarak yaplabilmektedir.
Bir serinin modunun hesaplanmasnda aranan temel zellik nedir?
Son olarak ortalama hesabnda, aritmetik ortalama, medyan mod vb. den han-
gisinin daha iyi bir ortalama olduu sylenemez. Bunlardan her biri farkl durum-
lar iin en iyi ortalama olabilir. Ortalamalar iinde en yaygn kullanma sahip olan
aritmetik ortalamadr, bunu medyan izler. Medyan, u deerler ieren seriler iin
en iyi ortalamadr. Mod ise kolay hesaplanmakla birlikte pratik yaamda kullanm
azdr.
DEKENLK VE DAILMA LLER
Ortalamalar (aritmetik. ort., medyan, mod vb.) bir seriyi zetlemek iin gerekli
olmakla birlikte, tek balarna yetersiz kalrlar. Seriyi oluturan gzlem deerleri-
nin birbirlerinden ve aritmetik ortalamadan ne derece uzaklatklar, deiken-
lik ls ile belirlenir. Birok durumda olduu gibi, aadaki baz durumlarda
seriyi oluturan gzlem deerlerinin deikenlik derecesinin bilinmesi byk
nem tar.
Bir iletmede alanlarn verimliliinin deikenlii dnlrse verimlilik
ortalamas artrmak ama olabilecei gibi, yava ve hzl alanlar ayrmak-
ta zel ama olabilir. Bu kiisel farkllklar belirlemek iin verimliinin de-
ikenlik lsne ihtiya vardr.
Bir yatrmc, ortalama getirilerin yannda, deikenlik llerini bilmesi h-
linde yatrm seeneklerinin tad riski grerek daha salkl karar verebi-
lecektir.
Bir ynetici, iletmesi iin uygulanan pazarlama stratejilerinden en uygun
olann, deikenlik lleri kullanarak seebilir.
ki ayr lke, kii bana den milli gelir itibari ile ayn ortalamaya sahip
olabilir. Bu durumda iki lkede refah seviyesi ayn gibi grnmekle birlikte
ok farkl da olabilir. lkelerden birinde bireyler birbirlerine yakn gelire sa-
hip iken dier lkede bireylerin gelirleri arasnda uurum olabilir. Salkl
bir kyaslama yapabilmek iin yine deikenlik llerine ihtiya vardr.
Ayn aritmetik ortalamaya sahip iki seri, btnyle farkl dalabilir. rnein,
iki iletmede alanlarn yalar aadaki gibi olsun:
84
st at i st i k
Mod Mod Snflar
n
i
ekil 3.1
ift maksimumlu
seri
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
letme-1 : 47, 38, 35, 40, 36, 45, 39
letme-2 : 70, 33, 18, 52, 27,
Bu iki iletmede alanlarn yalarnn aritmetik ortalamas hesaplandnda
ikisinin de ayn ( X
1
=40 ve X
2
=40) olduu grlr. Eer bu iki iletme alanla-
rnn yalar, yalnz ortalamalar dikkate alnarak karlatrlrsa, ortalama ya ayn
olduundan alanlarn ayn yalarda olduu sylenebilir. Oysa serilere dikkatle
baklrsa: letme-1de orta yalarda iiler alyor gzkrken letme-2 iin ayn
eyler sylenemez.
Deikenlik lleri hesaplanmasnda btn gzlem deerleri dikkate alnabi-
lecei gibi, bunlardan ok az bir ksmna dayanarak da l hesaplanabilmektedir.
Deikenlik lleri ne ie yarar?
Deiim Aral
Deikenlik lleri iinde en basit ve en kolay hesaplanan deiim aral: seri-
nin en byk gzlem deeri ile en kk gzlem deeri arasndaki fark olup aa-
daki gibi formle edilir:
D.A. = X
max
- X
min
Deiim aral daha ok, kalite kontrolnde arka arkaya ekilen 5-6 birimlik
rneklerin deikenliini belirlemek amacyla kullanlr.
Bir maden iletmesinin alt aylk retim miktar aadaki gibi gereklemitir. De-
iim araln hesaplayalm:
Standart Sapma ve Varyans
Bir seriyi oluturan gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan sapmalarnn kareli
ortalamas standart sapma olarak tanmlanr. Deikenlik lleri iinde en yay-
gn ve etkin kullanma sahip olan standart sapmadr. Standart sapma serideki gz-
lem deerlerinin tmne dayanan, dolaysyla matematiksel bakmdan en kuvvet-
li deikenlik lsdr.
Bir seriyi oluturan gzlem deerlerinin birbirine yaknl standart sapma ile
ifade edilir. Genel olarak seriyi oluturan gzlem deerleri, hesaplanan ortalama-
ya yakn deerlerden oluuyorsa standart sapma deeri kk, uzak deerlerden
oluuyorsa standart sapma deeri byk olur.
Standart sapma genellikle rnek ktle iin s-(kk-s) ile evren iin -(kk
sigma) ile gsterilir. Standart sapmann karesine varyans denir ve rnek iin s
2
, ana
ktle iin
2
ile gsterilir.
85
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
R N E K 2 4
X
i
(ton)
200
300
400
500
700
1000
Gzlem deerleri 200 ile 1000 arasnda yer almaktadr.
Bu nedenle deiim katsays:
D.A.= X
max
- X
min
= 1000 - 200 = 800 ton
olarak bulunur.
Standart sapma daha ok
istatistiksel analizlerde
kullanlan bir l olup
zellikle normal dalm
fonksiyonunun en nemli
unsurudur.
Dizilerde standart sapma hesaplanmasnda;
ncelikle serini aritmetik ortalamas (X
) hesaplanr.
Hesaplanan aritmetik ortalama, her bir gzlem deerinden karlr ve bu
farklarn toplam alnr.
zleyen formller uygulanarak standart sapma ve varyans hesaplanr.
variyans ise; dr.
Bu formllerdeki standart sapma ve varyans rnek iindir. Evren iin standart
sapma ve varyans formlleri yazlrken X
yerine evren aritmetik ortalamas ve n

yerine evren gzlem says N konur. Buna gre evren standart sapmas forml;
varyans ise; dir.
Standart sapma formlnn paydasnda yer (n) yerine baz kaynaklarda (n-1) kullanl-
maktadr. Ancak gzlem says ok olduunda bunun nemi yoktur.
Aada alt i makinesinin saatlik hafriyat miktarlar (ton) verilmitir. Verilen di-
zisinin standart sapmasn hesaplayalm.
Diziyi oluturan gzlem deerlerinin, aritmetik ortalama 9,5 tondan ortalama
olarak 2,14 tonluk sapma gsterdikleri sylenebilir.
Hesaplanan standart sapma kldke deikenliin azald, dolaysyla
gzlem deerlerini bir birine daha ok yaklat sylenebilir. rnein, bir serinin
X
= 75 ve s = 0 olsun bu serinin hi deikenlii yok demektir. Ancak bu, gzlem

deerlerinin birbirine eit olmas durumunda grlr. Oysa gerek yaamda bu
tr serilerle pek karlalmaz. Yine de standart sapmann sfra yakn deer al-
mas deikenliin az olduunu gstermektedir.
( ) X
N
i
2

2
2
=

( ) X
N
i
s
X X
n
i 2
2
=

( )
s
X X
n
i
=

( )
2
( ) X X
i
i
n
1
2
86
st at i st i k
R N E K 2 5
X
i
(X
i
- X
) (X
i
- X
)
2
7 -2,5 6,25
7 -2,5 6,25
9 -0,5 0,25
10 0,5 0,25
11 1,5 2,25
13 3,5 12,25
57 27,50
ncelikle aritmetik ortalama hesaplanr;
ton
Sonra bulunur,
Forml uygulanarak, standart sapma he-
saplanr.
ton
s
X X
n
i
=

= =
( )
,
,
2
27 50
6
2 14
( ) , X X
i
i
n
=
=
1
2
27 50
X
X
n
i
= = =
57
6
9 5 ,
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Frekans ve gruplandrlm serilerde standart sapma hesaplanmas:
ncelikle serini aritmetik ortalamas (X
) hesaplanr.
Hesaplanan aritmetik ortalama, her bir gzlem deerinden karlr ve bu
farklarn toplam alnr.
zleyen formller uygulanarak standart sapma ve varyans hesaplanr.
variyans ise; dr.
Bu formllerdeki standart sapma ve variyans rnek iindir. Evren standart sap-
ma ve varyans formlleri yazlrken X
yerine evren aritmetik ortalamas ve n ye-

rine evren gzlem says N konur.
On pasta frnnda aylk ilenen un miktar (ton) aada frekans serisi olarak d-
zenlenmitir. Frekans serisinin standart sapmasn hesaplaynz.
ton
Pasta frnlar ayda ortalama 52 ton un kullanmaktadrlar. Tabidir ki bazlar da-
ha az, bazlar ise daha ok un kullanmaktadr. Her bir pasta frnn kulland un
miktarnn bu ortalamadan (52) ne kadar sapma gsterdii yukardaki serinin dr-
dnc stununda (X
i
- X
) hesaplanmtr. Bu sapmalarn bazlar negatif say ola-

rak grnmektedir. Ortalama sapmay hesaplayabilmek iin kareleri alnr ve orta-
lama sapma forml yardmyla hesaplanr.
ton olarak hesaplanr.
Bunun anlam, seriyi oluturan gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan olan
sapmalarnn ortalamas 27,5 tondur.
Standart sapmann ortalamalarla olan ilikisine dayanarak hesaplan-
mas: Standart sapma aritmetik ortalama ile kareli ortalamadan yararlanlarak da
hesaplanabilir. Burada standart sapma, kareli ortalamann karesi ile aritmetik orta-
lamann karesi arasndaki farkn karekkne eit olur:
s K X =
2 2
s = = =
7560
10
756 27 5 ,
X
X n
n
i i
i
= = =
520
10
52
s
X X n
n
i i
i
2
2
=

l
l
l
( ) .
s
X X n
n
i i
i
=

( ) .
2
( ) X X n
i
i
n
i
1
2
87
R N E K 2 6
X
i
n
i
(X
i
n
i
) (X
i
- X
) (X
i
- X
)
2
(X
i
- X
)
2
n
i
10 1 10 -42 1764 1764
20 2 40 -32 1024 2048
50 3 150 -2 4 12
70 2 140 18 324 648
80 1 80 28 784 784
100 1 100 48 2304 2304
10 520 7560
zellikle aritmetik ortalama tamsay kmadnda elle veya hesap makinesi
kullanlarak yaplan standart sapma hesabnda kolaylk ve abukluk salar.
80 niversite rencisinin geen ay ktphanede geirdikleri sreler, gruplandrl-
m seri olarak aada verilmitir. Serinin standart sapmasn duyarl ortalama-
lardan yararlanarak hesaplayalm:
saat saat
saat
Gruplandrlm seriyi oluturan gzlem deerlerinin, aritmetik ortalamadan
olan uzaklklar ortalamas 4,2775 saattir. renciler geen ay ortama 18,95 sa-
atlerini ktphanede geirmilerdir. rencilerin ktphanede geirdikleri sre-
lerin bu ortalamadan olan uzaklklarnn ortalamas 4,2775 saat olduu grl-
mektedir.
Deiim Katsays
Deiim katsays, bir serinin standart sapmasnn aritmetik ortalamaya blnp
100 ile arplmas sonucu elde edilen oransal bir ldr. Deiim katsays;
rnek iin, D.K.= Evren iin, D.K.=
formlleri ile hesaplanr. Deiim katsays, gzlem deerleriyle hibir ilgisi ol-
madndan, gzlem deerlerinin byklnden etkilenmez. Bu nedenle daha
nce incelenen deikenlik llerinin tadklar sakncalar tamaz. Deiim kat-
saysnn iki yaygn kullanm alan vardr:
l birimleri farkl olan iki veya daha ok serinin deikenliini karlatr-
mada kullanlr (kg. ile gibi).
l birimleri ayn ancak gzlem saylar ve byklkleri farkl olan serile-
rin deikenliini karlatrmakta kullanlr. zellikle kk ve byk ilet-
melerin eitli ynlerden kyaslanmas imknn salar.
Deiim katsaysnn kullanm amac nedir?
100
s
X
100
s K X = =
( )
= =
2 2
2
377 4 18 95 18 2975 4 2775 , , , ,
K
X n
n
i i
i
2
2
30192
80
377 4 = = =
, X
X n
n
i i
i
= = =
1516
80
18 95 ,
88
st at i st i k
R N E K 2 7
Gruplar (saat) n
i
X
i
X
i
n
i
X
i
2
n
i
10 - 14 8 12 96 1152
14 - 18 28 16 448 7168
18 - 22 27 20 540 10800
22 - 26 12 24 288 6912
26 - 30 4 28 112 3136
30 - 34 1 32 32 1024
80 1516 30192
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
7
ki seri deiim katsays
ls ile kyaslandnda
deiim katsays kk
olan serinin deikenliinin,
dierine gre daha az
olduu sylenir.
A lkesinde kii bana milli gelir 7.500 dolar ve standart sapma ise 1.500 dolar-
dr. B lkesinde kii bana milli gelir ise 6.000 euro ve standart sapma 600 eu-
rodur. Bu bilgelere gre hangi lkede gelir daha dengeli dalmaktadr.
X
A
= 7500 Dolar X
B
= 6.000 Euro
S
A
= 1500 Dolar S
B
= 600 Euro
DK
A
= %20 > DK
B
= %10 buna gre B lkesinde fertlerin gelirinin birbirine ya-
kn olduu, dolaysyla B lkesinde milli gelirin A lkesine gre daha dengeli da-
ld sylenebilir.
Asimetri lleri
Bir serinin ortalamas ve deikenlik lsnn bilinmesi kadar, dalm ekli-
nin bilinmesi de nemlidir. Seriler incelendiinde bazlarnn ortadaki gzlem
deeri etrafnda toplandklarn, bazlarnn yksek deerlere eimli olduunu,
bazlarnn ise kk deerlere eimli olduklar gzlenebilir. Simetriden uzakla-
arak bir yana arpk (eik) olan serilerin bu zellikleri asimetri lleri ile be-
lirlenebilir.
Ortalamalara Dayal Asimetri lleri
Serinin simetrik olup olmad ortalamalarn (aritmetik ortalama, medyan ve mod)
arasndaki ilikiden yararlanlarak da belirlenebilir.
i. Eer; = X

= Med = Mod ise seri simetriktir.
Bir snfn boy uzunluklar incelenmi ve 165 cm ile 185 cm arasnda deerler
alan boy deikeni iin aadaki ortalamalar hesaplanm olsun (ekil 3.2).
X

= 172 cm Med = 172 cm Mod = 172 cm
ii. Eer; Mod < Med < X

ise seri asimet-
riktir.
Simetrik olmayan serilere asimetrik seri de-
nir. Asimetrisi saa arpk serilerde medyan,
daima mod ile aritmetik ortalama arasnda de-
er alr.
DK
B
= = =
s
X
B
B
100
600
6 000
100 10
.
%
DK
A
= = =
s
X
A
A
100
1500
7500
100 20 %
89
R N E K 2 9
ekil 3.2
n
i
x
i
0
Mod=X=Med.
X=172cm Med=172cm Mod=172cm = =
Tek maksimumlu
simetrik eri
R N E K 2 8
Bir snfn boy uzunluklar incelenmi ve aadaki ortalamalar hesaplanm ol-
sun (ekil 3.3).
X

= 172 cm Med = 168 cm Mod = 165 cm
iii. Eer; X

< Med < Mod ise seri asimetriktir
Asimetrisi sola arpk serilerde medyan, daima aritmetik ortalama ile mod ara-
snda deer alr.
Bir snfn boy uzunluklar incelenmi ve aadaki ortalamalar hesaplanm ol-
sun (ekil 3.4).
X

= 166 cm Med = 169 cm Mod = 173 cm
X

= 166 cm < Med = 169 cm < Mod=173 cm
Ortalamalara dayanan asimetri lleri basitlii nedeniyle kullanlmasna ra-
men gvenilir ller deillerdir.
90
st at i st i k
R N E K 3 0
n
i
0
X
i
Mod Med.
X
Med. Mod X <
Mod=165<Med=169 X =172
<
<
ekil 3.3
Asimetrisi saa
arpk eri
R N E K 3 1
Mod Med. x
i
Mod<X<Med.
X=166cm Med=169cm Mod=173cm < <
X
0
ekil 3.4
Asimetrisi sola
arpk eri
91
Ortalamalar snflayp tanmlamak.
Bir istatistik serisini temsil etmek, zetlemek,
amacyla gelitirilmi olan ortalamalar, duyarl ve
duyarl olmayan ortalamalar balklar altnda
toplanabilir. Hesaplanan ortalama deer, seride-
ki herhangi bir gzlem deerinde meydana ge-
len deiiklikten etkileniyorsa ortalama hesapla-
mak amacyla kullanlacak ortalama tr, ouyar-
l (hassas) ortalamalar, etkilenmiyorsa ouyarl
(hassas) olmayan ortalamalardr.
Aritmetik ve dier duyarl ortalamalar hesapla-
yp aklamak.
Aritmetik ortalama, gzlem deerleri toplamnn
gzlem saysna blnmesi ile bulunur. Duyarl
ortalamalar iinde en ok bilinen aritmetik orta-
lama olmakla birlikte; tartl aritmetik ortalama,
geometrik ortalama ve kareli ortalama da bu grup
iinde yer almaktadr. Bu ortalamalar seriler iin
formllerle kolaylkla hesaplanabilir.
Medyan ve mod ortalamalar hesaplayp yorum-
lamak.
Kk deerden byk deere doru sralanm
gzlem deerlerinden oluan seriyi, gzlem say-
s bakmndan iki eit ksmi seriye ayran nokta-
daki seri deeri Medyan ortalamadr. Medyan u
deerlerden etkilenmeyen bir ortalamadr. Bu
nedenle medyan, ar kk ve/veya ar b-
yk u deerler bulunan serilerde, dier ortala-
malara tercih edilen bir ortalama trdr. Mod,
imdiye kadar incelenen ortalamalar arasnda en
az hassas (duyarl) olandr. Serideki ok byk
ve ok kk gzlem deerlerinin etkisi altnda
kalmaz. Mod iktisadi olaylarda, kalite kontroln-
de ve zellikle ayakkab ve hazr giyim retimin-
de yaygn kullanma sahip bir ortalamadr.
Standart sapmay hesaplayp yorumlamak.
Bir seriyi oluturan gzlem deerlerinin aritme-
tik ortalamadan sapmalarnn kareli ortalamas
standart sapma olarak tanmlanr. Seriyi olutu-
ran gzlem deerlerinin birbirine yaknl stan-
dart sapma ile ifade edilir. Genel olarak seriyi
oluturan gzlem deerleri, hesaplanan ortala-
maya yakn deerlerden oluuyorsa standart sap-
ma deeri kk, uzak deerlerden oluuyorsa
standart sapma deeri byk olur.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
92
st at i st i k
1. Bir istatistik serisindeki gzlem deerlerini zetle-
yen tipik deere, genel olarak ne ad verilir?
a. Deiken
b. Ortalama
c. Sapma
d. Homejenlik
e. Dalma
2. Hesaplanan ortalamann temsil kabiliyetini artran
en nemli unsur nedir?
a. Dalm
b. Ortalama tr
c. Deikenlik
d. Tesadfilik
e. Homojenlik(trdelik)
3. Aadakilerden hangisi duyarl ortalama deildir?
a. Aritmetik
b. Tartl Aritmetik
c. Geometrik
d. Kareli
e. Medyan
4. Aada verilen frekans serisinin aritmetik ortalama-
s nedir?
a. X
= 3,4
b. X
= 3,5
c. X
= 4,3
d. X
= 5,12
e. X
= 5,2
5. Aada verilen gruplandrlm serisinin aritmetik
ortalamas nedir?
a. X
= 2,4
b. X
= 3,5
c. X
= 3,8
d. X
= 4,0
e. X
= 4,3
6. iler iin saat ba ortalama creti, tartl aritmetik
ortalamayla hesaplaynz?
a. X
t
= 1690
b. X
t
= 1700
c. X
t
= 1690,45
d. X
t
= 1790,56
e. X
t
= 1801,40
7. Aada verilen gruplandrlm serinin standart sap-
masn den yararlanarak hesaplanrsa
ne elde edilir?
a. s = 1,815
b. s = 2,278
c. s = 3,015
d. s = 3,228
e. s = 3,512
s K X =
2 2
Kendimizi Snayalm
Gruplar n
i
0 - 2 2
2 - 4 10
4 - 6 6
6 - 8 2
Saat ba i i
cret (kr) says kdemi (yl)
1500 20 3
1 800 12 6
11000 8 10
Gruplar n
i
0 - 2 4
2 - 4 10
4 - 6 15
6 - 8 6
8 - 10 5
X
i
n
i
2 2
4 3
5 4
7 1
93
8. Yllk ortalama retim 5.000 adet ve standart sapma
750 adet iken deiim katsays nedir?
a. D.K. = %15
b. D.K. = %25
c. D.K. = %5
d. D.K. = %10
e. D.K. = %7,5
9. Bir portfy yneticisi 60lk A hisse senedinden 200
hisse, 250lk B hisse senedinden 100 hisse ve 65lk
C hisse senedinden 200 hisse satn almtr. Satn alnan
hisse bana denen ortalama fiyat nedir?
a. X
= 60
b. X
= 65
c. X
= 100
d. X
= 140
e. X
= 250
10. Bir hava alannda gecikmeyle (rtarl) kalkan uak-
larn gecikme sreleri ve saylar gruplandrlm seri
olarak verilmitir.
Buna gre, medyan ortalama gecikme sresi nedir?
a. Med = 15 dakika
b. Med = 15,25 dakika
c. Med = 16 dakika
d. Med = 16,25 dakika
e. Med = 20 dakika
1. b Yantnz yanl ise Ortalamalar balkl konu-
yu yeniden gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Ortalamalar balkl konu-
yu yeniden gzden geiriniz.
3. e Yantnz yanl ise Duyarl Ortalamalar ba-
lkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Aritmetik Ortalama balk-
l konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. c Yantnz yanl ise Aritmetik Ortalama balk-
l konuyu yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise Tartl Aritmetik Ortalama
7. b Yantnz yanl ise Standart Sapma balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Deiim Katsays balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Tartl Aritmetik Ortalama
10. d Yantnz yanl ise Medyani balkl konuyu
Gruplar(dakika) Uak saylar
0 - 10 15
10 - 20 16
20 - 30 14
30 - + 5
94
st at i st i k
Sra Sizde 1
Hesaplanan ortalama deer, serideki herhangi bir gz-
lem deerinde meydana gelen deiiklikten etkileni-
yorsa ortalama hesaplamak amacyla kullanlacak orta-
lama tr, duyarl (hassas) ortalamalar, etkilenmiyorsa
duyarl (hassas) olmayan ortalamalardr.
Sra Sizde 2
Gruplandrlm seriyi frakans serisine dntrebilmek
iin bir snftaki gzlem deerlerinin, o snf iinde eit
aralklarla daldklar varsaym kabul edilir. Dntr-
me her snf iin aritmetik ortala hesaplayarak yaplr.
Sra Sizde 3
Bir istatistik serisindeki gzlem deerlerinin nem de-
recesi her zaman ayn deildir. Ortalama hesabnda bu
nem derecelerinin hesaba katlmas ile tartl aritmetik
ortalama hesaplanabilir.
Sra Sizde 4
Gruplandrlm seride medyan snf, den az frekansla-
r yardmyla belirlenir ve (n/2) inci gzlem deerinin
iinde bulunduu snf, medyan snf olarak kabul edilir.
Sra Sizde 5
Modun hesaplanabilmesi iin serinin tek maksimumlu ol-
mas gerekir. Bir serinin grafii dnldnde birden
ok yerde maksimum yapyorsa mod hesaplanamaz.
Sra Sizde 6
Seriyi oluturan gzlem deerlerinin birbirlerinden ve
aritmetik ortalamadan ne derece uzaklatklar, dei-
kenlik ls ile belirlenir.
Sra Sizde 7
Deiim katsaysnn iki yaygn kullanm alan vardr:
i. l birimleri farkl olan iki veya daha ok serinin de-
ikenliini karlatrmada kullanlr (kg. ile gibi).
ii. l birimleri ayn ancak gzlem saylar ve byk-
lkleri farkl olan serilerin deikenliini karlatr-
makta kullanlr.
Atlas, M.(2006), statistik I(zml rnekler), Ak
Ofset, Eskiehir.
mleki, N.(1998), Temel statistik, Bilim Teknik Ya-
ynevi, stanbul.
Grsakal, N.(2007), Betimsel statistik, Nobel Yayn
Datm, Ankara.
Kazmier, L.J. and Pohl, N.F.(1987), Basic Statistics for
Business and Economics, McGraw-Hill Book Co.,
New York.
Mann, P.S.(1995), Statistics for Business and Econo-
mics, J. Wiley, New York.
Newbold, P.(2001), letme ve ktisat iin statistik,
ev: mit enesen, Literatr Yaynclk, stanbul.
Serper, .(2004), Uygulamal statistik 1(Gen. 5.
Bask), EzgiKitapevi, Bursa.
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan ve Bavurulabilecek
Kaynaklar
Endeks kavramlarn tanmlayabilecek,
Endeks kavramlarn kendi iinde trlerine ayrabileceksiniz.
indekiler
Mekn endeksi
Zaman endeksi
Sabit esasl endeks
Deiken asasl endeks
Basit endeks
Bileik endeks
Laspeyres endeksi
Paasche endeksi
Fisher endeksi
Tketici fiyatlar endeksi (TFE)
retici fiyatlar endeksi (FE)
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
statistik Endeksler
ENDEKSLER
ENDEKS TRLER
4
STATSTK
ENDEKSLER
Endeks, bir deiken veya deikenler grubunun, zamana veya mekna gre al-
d deerlerin oransal deiimlerini gsteren istatistiksel bir ldr. Bu l yar-
dmyla hesaplanan saysal deerlerin oluturduu seriye de endeks serisi denir.
Endekslerin hesaplanmasnda ve yorumlanmasnda, biri kyaslanan dieri te-
mel (baz) alnacak bir deere gereksinim vardr. Oransal deimeleri gsteren, en-
deks ad verilen ve I simgesiyle ifade edilen bu lnn paynda kyaslanan deer,
paydasnda da temel (baz) alnan deer yer alr. Kyaslanan deer X
i
ve temel dev-
re deeri de X
0
ile gsterilirse endeksin genel gsterimi,
(4.1)
eklinde yazlr. Bu (4.1) eitliindeki 100 says, (X
i
/X
0
) oransal ifadesinin retti-
i bilginin yorumlama niteliini kolaylatrmak ve deiimi % (yzde) olarak ifade
edebilmek amacyla yazlr. Eer oransal deiim (X
i
/X
0
) ok ok kk bir deer
ise bu durumda genel olarak 1000 ile arplr ve
(binde) deiim olarak yorumlanr.
rnein;
endeks deeri, yzde deiim olarak,
hesaplanr ve bulunan endeks deeri iin deiim yzde 0,8 olarak okunur.
Eer, ayn endeks deeri, binde deiim olarak bulunacaksa
olarak hesaplanr ve bulunan endeks deer iin deiim binde 8 olarak okunur.
I
X
X
i
= = = . .
0
0
00
1000
10
1250
1000 8
I
X
X
i
= = = . . ,
0
0
0
100
10
1250
100 0 8
I
X
X
i
= = = ,
0
10
1250
0 008
I
X
X
i
=
0
100
Endeksler
Endeks, zaman ve mekn
serilerinin gzlem
deerlerinde meydana gelen
deimeleri gsteren
oransal bir ldr.
ENDEKS TRLER
Endeksler, almann amacna, deiken trne ve saysna gre snflandrlrlar.
Bu nitede, uygulamada yaygn olarak kullanlan baz endeks trleri izleyen k-
smlarda incelenmitir.
Mekn ve Zaman Endeksleri
Endeksi hesaplanacak seri; mekn serisi ise hesaplanacak endekse mekn endek-
si, zaman serisi ise zaman endeksi denir.
Mekn Endeksi
Mekn endeksi, mekn serisinin gzlem deerlerinde mekndan mekna deii-
minin oransal bir gstergesidir. Bu endeksin hesaplanmasnda, temel devre dee-
ri olarak serinin aritmetik ortalamas alnr. Hesaplanan endeks deeri, bu ortala-
ma deere gre yorumlanr.
(4.2)
X
_
: ilgili deikenin aritmetik ortalama deeridir.
Ocak-2012 ayna ilikin, be farkl ehirdeki sinema bilet fiyatlar aadaki tablo-
da verilmitir. Mekn endekslerini hesaplaynz ve yorumlaynz.
zm:
Bu serinin mekn endekslerini hesaplayabilmek iin nce verilen serinin arit-
metik ortalamasnn bulunmas gerekir. Hatrlanaca gibi, aritmetik ortalama, gz-
lem deerlerinin toplamnn, gzlem saysna orandr. Serinin aritmetik ortalamas
olarak bulunur.
Mekn ile ilgili hesaplanacak endeks deeri iin, (4.2) forml kullanlr.
rnein, Ankara ili iin endeks deeri,
I
X
X
Ankara
Ankara
= = = 100
12
13
100 92 31 . ,
x
x
n
i
i
n
= =
+ + + +
=
=
1
12 15 11 10 17
5
13
I
X
X
i
i
= 100
ehir Fiyat ()
Ankara 12
Bursa 15
ankr 11
Denizli 10
Eskiehir 17
98
st at i st i k
Mekn endeksi ilgilenilen
deikenin ald
deerlerinin, mekndan
mekna deikenin
ortalama deerine gre
deiiminin oransal bir
gstergesidir.
R N E K 1
Tablo 4.1
Be farkl ehirdeki
Ocak-2012 ayna
ilikin sinema bilet
fiyatlar
Bursa ili iin endeks deeri,
bulunur.
Sinema bilet fiyat, tabloda verilen be ilin ortalama fiyatna gre,
Ankarada: 92,31-100 = -7,69 ; %7,69 daha dktr,
Bursada: 115,38-100 = 15,38 ; %15,38 daha yksektir eklinde yorumlanr.
Tablo 4.1deki sinema bilet fiyatlarn kullanarak Eskiehir iin endeks deerini hesapla-
ynz ve bulduunuz deeri yorumlaynz.
Zaman Endeksi
Zaman endeksi, incelenen zaman serisinde, ilgilenilen deikenin (veya dei-
kenlerin) gzlem deerlerinin zaman iindeki deiiminin oransal bir ifadesidir.
Zaman endeksi hesaplanrken herhangi bir zaman dnemine ilikin gzlem dee-
ri temel devre deeri olarak alnr ve dier gzlem deerlerindeki deime bu sa-
bit dnem deerine gre hesaplanr. Bunun yannda, her yeni endeks hesaplanr-
ken temel devre deeri deitirilebilir. Birinci durumda sabit esasl endeks, ikinci
durumda deiken endeks sz konusu olur.
Ayrca, zaman endeksi bir tek deiken iin hesaplanabilecei gibi birden faz-
la deikenin birlikte deiimi olarak da hesaplanabilir.
zleyen ksmlarda incelenecek endeks trleri, zaman serileri iin hesaplanacak
endeks trleridir.
Sabit ve Deiken Esasl Endeksler
Sabit Esasl Endeksler
Zaman serisinin herhangi bir gzlem deerinin, belirlenen sabit bir dnem dee-
rine (temel devre deeri) gre deiimleri nem kazandnda sabit esasl en-
deks kullanlr.
Sabit esasl endeks (S.E.E.), I
i/0
simgesiyle gsterilir ve aadaki eitlik yard-
myla hesaplanr:
(4.3)
Burada;
X
i
= zaman serisinin endeks deeri hesaplanacak gzlem deerini
X
0
= zaman serisinin belirlenen temel devre deerini
gsterir.
A lojistik irketinin, 2005 - 2011 yllarna ilikin kamyon saylar aadaki tablo-
da verilmitir. 2005 yl temel devre olmak zere 2006 ve 2007 yllarna ilikin sa-
bit esasl endeks deerlerini hesaplaynz ve yorumlaynz.
I
X
X
i
i
0
0
100 =
I
X
X
Bursa
Bursa
= = = 100
15
13
100 115 38 . ,
99
4. ni t e - Endeksl er
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Zaman endeksi, zaman
serisinde, ilgilenilen
deikenin (veya
deikenlerin) zaman
iindeki deiiminin oransal
bir gstergesidir.
Sabit esasl endeksler,
zaman serisindeki
dnemlere ilikin deiken
deerlerinin, belirlenen sabit
bir dnem deerine (temel
devre deeri) gre
deiimlerini gsteren
oransal bir gstergesidir.
R N E K 2
zm:
Verilen tabloda, 2005 yl temel devre olduu iin bu yla 0 ve izleyen yllara da
srasyla 1, 2, 3, 4, 5 ve 6 devre numaralar verilir ve (4.3) eitlii uygulanr. Buna
gre; 2006 yl iin S.E.E. deeri,
olarak hesaplanr. Fark pozitif bir deer olduu iin 2006 ylndaki kamyon says,
2005 ylndaki kamyon saysna gre % 38,29 artmtr. eklinde yorumlanr.
olarak hesaplanr. Fark negatif bir deer olduu iin, 2007 ylndaki kamyon say-
s, 2005 ylndaki kamyon saysna gre % 46,81 azalmtr. eklinde yorumlanr.
rnek 2deki verileri kullanarak 2010 yl iin sabit esasl endeks deerini hesaplaynz ve
bulduunuz deeri yorumlaynz.
Deiken Esasl Endeksler
Zaman serisinin herhangi bir zaman dnemine ilikin gzlem deerindeki art ve-
ya azal bilgisi, bir nceki zaman dnemi gzlem deerine gre elde edilmesi is-
teniyorsa deiken esasl endeks hesaplanr.
Deiken esasl endeks hesaplamasnda temel devre deeri, endeks deeri he-
saplanacak devreden bir nceki devrenin deeridir.
Deiken esasl endeks (D.E.E.), aadaki eitlik yardmyla hesaplanr:
(4.4)
X
i
= i. devre deeri
X
i-1
: (i -1). devre deeri
I
i/i-1
: i -1inci devre DEE deeri
I
X
X
i i
i
i
=
1
1
100
53 19 100 46 81 , , =
I
X
X
2 0
2
0
100 100 53 19
25
47
= = = ,
138 29 100 38 29 , , =
I
X
X
1 0
1
0
100 100 138 29
65
47
= = = ,
Yllar (Kamyon Saylar)
2005 47
2006 65
2007 25
2008 52
2009 58
2010 68
2011 64
100
st at i st i k
Tablo 4.2
A lojistik irketinin,
2005 - 2011
yllarna ilikin
kamyon saylar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Temel devre, her yeni endeks
deeri hesaplanrken
deiiyorsa hesaplanan
endeks deiken esasl
endekstir.
Bir banka iletmesinin 2006 - 2010 yllarna ilikin vergi matrahlar aada veril-
mitir. Deiken esasl endeks deerlerini hesaplaynz ve yorumlaynz.
zm:
Verilen tabloda, 2006 yl temel devre olduu iin bu yla 0 ve izleyen yllara da
srasyla 1, 2, 3, 4, 5 ve 6 devre numaralar verilir.
Buna gre; 2006 yl deiken esasl endeks deeri, kendinden nceki dnem
olmad iin hesaplanamaz.
2007 yl (1.devre) iin deiken esasl endeks,
olarak hesaplanr.
Bu deerin yorumu, 2007 ylnda banka iletmesinin vergi matrah, 2006 ylna
gre % 88 artmtr. eklinde yaplr.
olarak hesaplanr.
gre % 38,29 artmtr. eklinde yaplr.
gre % 20 azalmtr. eklinde yaplr.
80 100 20 =
I
X
X
3 2
3
2
100
52
65
100 80 = = =
138 29 100 38 29 , , =
I
X
X
2 1
2
1
100
65
47
100 138 29 = = = ,
188 100 88 =
I
X
X
1 0
1
0
100
47
25
100 188 = = =
Yllar
X
i
(Bin )
2006 25
2007 47
2008 65
2009 52
2010 58
101
R N E K 3
Tablo 4.3
Bir banka
iletmesinin 2006 -
2010 yllarna ilikin
vergi matrahlar
gre % 11,53 artmtr. eklinde yaplr.
Bir irkette yaplan uluslararas telefon konumalarnn (kan) sreleri 2004-2009 ylla-
r itibari ile verilmitir. 2004 ylna ait deeri temel kabul ederek 2007 ylna ait sabit
esasl endeks deerini hesaplaynz ve hesapladnz endeks deerini yorumlaynz.
Sabit Esasl Endeksler ve Deiken Esasl Endeksler Arasnda Gei
Eer almada, zaman serisi gerek gzlem deerleri yerine, sabit esasl endeks
deerleri verilip dnemlere gre deiken esasl endeks deerleri istendiinde ve-
ya tersine, deiken esasl endeks deerleri verilip sabit esasl endeks deerleri is-
teniyorsa, bu durumda her bir endeksten bir dierine gei yaplabilir.
Sabit esasl endeksten, deiken esasl endekse gei iin aadaki forml
kullanlr:
(4.5)
Burada;
I
i/i-1
: i. devre DEE deeri
I
i/0
: i. devre SEE deeri
I
i-1/0
: (i -1). devre SEE deeri
Aada tabloda verilen sabit esasl endeks deerlerini kullanarak deiken esasl
endeks deerleri bulunuz.
I
I
I
i i
i
i
=
1
0
1 0
100
111 53 100 11 53 , , =
I
X
X
4 3
4
3
100
58
52
100 111 53 = = = ,
Yllar
Uluslararas Konumalar
(1000 dakika)
2004 715
2005 721
2006 515
2007 490
2008 520
2009 496
102
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
R N E K 4
2006 yl iin D.E.E. :
Deiken esasl endeksten sabit esasl endekse gei:
(4.6)
veya,
Aada tabloda verilen deiken esasl endeks deerlerini kullanarak sabit esasl
endeks deerleri bulunuz.
I
I I
i
i i i
0
1 1 0
100
=

I
I I I I
i
i i i i
i
0
1 1 2 2 1 1 0
100
100 =

( )
I
I
I
6 5
6 0
5 0
100
256
272
100 94 11 = = = ,
I
I
I
5 4
5 0
4 0
100
272
232
100 117 24 = = = ,
I
I
I
4 3
3 0
4 0
100
232
208
100 111 53 = = = ,
I
I
I
3 2
3 0
2 0
100
208
266
100 78 19 = = = ,
I
I
I
2 1
2 0
1 0
100
266
188
100 141 48 = = = ,
I
I
I
1 0
1 0
0 0
100
188
100
100 188 = = =
Yllar Devre S.E.E. (%)
2005 0 100
2006 1 188
2007 2 266
2008 3 208
2009 4 232
2010 5 272
2011 6 256
103
Tablo 4.4
2005 - 2011
yllarna ilikin sabit
esasl endeksler
R N E K 5
Yllar Devre D.E.E. (%)
2005 0 100
2006 1 188
2007 2 139,29
2008 3 80
2009 4 111,53
2010 5 117,24
2011 6 94,11
Tablo 4.5
2005 - 2011
yllarna ilikin
deiken esasl
endeksler
2006 yl iin S.E.E. :
Aadaki tabloda, bir mzenin ziyareti saysna ilikin sabit esasl endeks deerleri ve-
rilmitir. Buna gre, deiken esasl endeks deerlerini hesaplaynz. (Temel devre = ocak
ay alnmtr.)
Esas Devrenin Deitirilmesi
Sabit esasl endeks ile alldnda, temel devre olarak ele alnan devre alma-
nn amacna gre yeniden dzenlenebilir. Temel devrenin deitirilmesi, farkl te-
mel devreler esas alnarak ayn konuda hesaplanan endeks serilerini, tek bir temel
devreye dntrlmesi ihtiyac olmas durumunda kullanlr.
Temel devrenin deitirilmesi yle yaplr:
y: yeni temel devre
e: eski temel devre
Tablo 6da sabit esasl endeks deerleri 2005 yl temel devre alnarak hesaplanm-
tr. Temel devrenin 2008 yl olmas istendiinde yeni oluan sabit esasl endeks de-
erlerini bulunuz.
I
I
I
y e
y
e
=
0
0
100
I
I I
6 0
6 5 5 0
100
94 11 271 94
100
255 92 =

=

=
( , ) ( , )
( )
,
I
I I
5 0
5 4 4 0
100
117 24 231 96
100
271 94 =

=

=
( , ) ( , )
( )
,
I
I I
4 0
4 3 3 0
100
111 53 207 98
100
231 96 =

=

=
( , ) ( , )
( )
,
I
I I
3 0
3 2 2 0
100
80 259 98
100
207 98 =

=

=
( ) ( , )
( )
,
I
I I
2 0
2 1 1 0
100
138 29 188
100
259 98 =

=

=
( , ) ( )
( )
,
I
I I
1 0
1 0 0 0
100
188 100
100
188 =

=

=
104
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Aylar S.E.E. (%)
Ocak 100
ubat 120
Mart 90
Nisan 140
Mays 95
R N E K 6
2005 yl iin yeni S.E.E. :
Basit ve Bileik Esasl Endeksler
Endeksler, bir veya birden fazla deiken iin hesaplanabilir. Eer, tek bir dei-
kene ilikin oransal deiimler hesaplanyorsa bu bir basit endekstir. u ana ka-
dar hesaplanan endekslerin tm basit endekslere rnektir. Endeks hesaplamada;
endeksi hesaplanacak deiken fiyat olduunda hesaplanan endeks, basit fiyat
endeksi, miktar olduunda ise basit miktar endeksi adn alr.
Ancak gnmzde uygulamada yaygn olarak birok deikenin hesaplamaya
alnd endeksler de kullanlr. rnein; Trkiye statistik Kurumunun (TK) her
ay hesaplayp duyurduu Tketici Fiyatlar Endeksi (TFE), retici Fiyatlar En-
deksi (FE) gibi.
Birden fazla maddenin fiyat ve/veya miktarlarnda meydana gelen oransal
deiimleri gsteren endekse bileik endeks denir. Bileik endekslerin hesaplan-
masnda, birok maddenin hem fiyat hem de miktar veya her ikisi de deiken
olarak kullanlr.
Basit endekste, sadece bir maln ya fiyat ya da miktarnn bileik endekste, birden fazla
maln fiyat ve/veya miktar kullanlr.
I
I
I
6 3
6 0
3 0
100 100 123 08
256
208
= = = ,
I
I
I
5 3
5 0
3 0
100 100 130 77
272
208
= = = ,
I
I
I
4 3
4 0
3 0
100 100 111 54
232
208
= = = ,
I
I
I
3 3
3 0
3 0
100
208
100 100
208
= = =
I
I
I
2 3
2 0
3 0
100 100 127 88
266
208
= = = ,
I
I
I
1 3
1 0
3 0
100
188
100 90 38
208
= = = ,
I
I
I
0 3
0 0
3 0
100
100
100 48 08
208
= = = ,
Yllar Devre S.E.E. (%)
2005 0 100
2006 1 188
2007 2 266
2008 3 208
2009 4 232
2010 5 272
2011 6 256
105
Tablo 4.6
2005 - 2011
yllarna ilikin sabit
esasl endeksler
(temel devre = 2005)
Tek bir deikene ilikin
oransal deiimleri gsteren
endekse basit endeks denir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Basit ve bileik endeksin hesaplanmasnda fiyatlar p
i
ve miktarlar da q
i
sembo-
l ile gsterilir. p
i
ve q
i
deki i ler ele alnan devreyi gsterir.
p
0
: temel devre fiyat
q
0
: temel devre miktar
p
i
: devre fiyat
q
i
: devre miktar
A maddesinin 2008 - 2010 yllarndaki fiyatlar ve miktarlar Tablo 7de verilmi-
tir. Buna gre;
a. Basit fiyat endeks deerlerini hesaplaynz ve yorumlaynz.
b. Basit miktar endeks deerlerini hesaplaynz ve yorumlaynz.
a. 2009 yl iin basit fiyat endeksi,
A maddesinin fiyat, 2009 ylnda 2008 ylna gre %33,34 orannda azalmtr.
2010 yl iin basit fiyat endeksi,
A maddesinin fiyat, 2010 ylnda 2008 ylna gre %16,66 orannda artmtr.
b. 2009 yl iin basit miktar endeksi,
A maddesinin miktar, 2009 ylnda 2008 ylna gre %36,36 orannda artmtr.
2010 yl iin basit miktar endeksi,
A maddesinin miktar, 2010 ylnda 2008 ylna gre %9,10 orannda azalmtr.
Bileik endeksin hesaplanmasnda kullanlan teknikler izleyen balklarda
toplanabilir:
1. Endeksler ortalamas
2. Ortalamalar endeksi
3. Laspeyres, Paasche ve Fisher endeksi
I
q
q
2 0
2
0
100
100
110
100 90 90 90 9 = = = , , 00 100 9 1 = ,
I
q
q
1 0
1
0
100
150
110
100 136 36 136 = = = , ,, , 36 100 36 36 =
I
p
p
2 0
2
0
100
70
60
100 116 66 116 6 = = = , , 6 6 100 16 66 = ,
I
p
p
1 0
1
0
100
40
60
100 66 66 = = = ,
106
st at i st i k
R N E K 7
Yllar Devre
Fiyat ()
p
i
Miktar (adet)
q
i
2008 0
p
0
= 60 q
0
= 110
2009 1
p
1
= 40 q
1
= 150
2010 2
p
2
= 70 q
2
= 100
Tablo 4.7
2008 - 2010
yllarna ilikin A
maddesinin fiyatlar
ve miktarlar
Endeksler Ortalamas
Endeksler ortalamas, endekse girecek madde saysnn birden fazla olduu durum-
da bu maddelerin fiyatnda veya miktarndaki oransal deiimi gsteren endekstir.
Endeksler Ortalamas yle hesaplanr:
1. Her bir madde iin tek tek fiyat (veya miktar) endeksleri, sabit esasl veya
deiken esasl endeks olarak hesaplanr.
2. Her devre iin hesaplanan endekslerin aritmetik ortalamas alnr.
Birinci aamada, sabit esasl endeksler kullanldysa; ikinci aamada hesaplanan
endekse sabit esasl bileik endeks denir. Eer, birinci aamada deiken esasl
endeksler kullanldysa ikinci aamada hesaplanan endekse de deiken esasl bi-
leik endeks denir.
Aada tabloda mala ilikin fiyatlar verilmitir. Endeksler ortalamas tekniiy-
le sabit esasl bileik fiyat endeks deerlerini hesaplaynz ve yorumlaynz. (Temel
devre = 2007)
zm:
ncelikle yaplmas gereken, yllara ilikin devrelerin ve buna bal olarak da
A, B ve C mallarnn fiyatlarnn devrelere gre deerlerinin (p
i
lerin : (i = 0, 1, 2,
3, 4)) oluturulmasdr.
kinci aamada, her mal iin ayr ayr sabit esasl fiyat endeksleri bulunur.
Yllar Devre A () B () C ()
2007 0
p
0
=75 p
0
=50 p
0
=33
2008 1
p
1
=90 p
1
=55 p
1
=35
2009 2
p
2
=100 p
2
=60 p
2
=40
2010 3
p
3
=120 p
3
=70 p
3
=43
2011 4
p
4
=110 p
4
=75 p
4
=45
Yllar A () B () C ()
2007 75 50 33
2008 90 55 35
2009 100 60 40
2010 120 70 43
2011 110 75 45
107
R N E K 8
Tablo 4.8
A, B ve C mallarna
ilikin 2007-2011
fiyatlar
Yllar Devre
A
S.E.F.E. (%)
B
S.E.F.E. (%)
C
S.E.F.E. (%)
2007 0 100 100 100
2008 1 120 110 106.06
2009 2 133.34 120 121.21
2010 3 160 140 130.30
2011 4 146.47 150 136.36
nc aamada, her devre (yl) iin A, B ve C mallarna ilikin S.E.F.E.nin arit-
metik ortalamalar hesaplanarak sabit esasl bileik fiyat endeksi serisi bulunur.
(-)
(% 12,02 -)
(% 24,85 -)
(% 43,43 -)
(% 44,34 -)
Tabloda verilen maln fiyatlar, 2007 ylndaki fiyatlarna gre, ortalama ola-
rak srasyla 2008 ylnda %12,02, 2009 ylnda %24,85, 2010 ylnda %43,43 ve 2011
ylnda %44,34 art gsterir. Bu deimeler oklarn ynyle aklanmtr.
Tablo 8 de mala ilikin verilen fiyatlar kullanarak endeksler ortalamas tekni-
iyle deiken esasl bileik fiyat endeks deerlerini hesaplaynz ve yorumlaynz.
zm:
ncelikle yaplmas gereken yllara ilikin devrelerin ve buna bal olarak da A,
B ve C mallarnn fiyatlarnn devrelere gre deerlerinin (p
i
lerin: (i = 0, 1, 2, 3,
4)) oluturulmasdr. kinci aamada, her mal iin ayr ayr sabit esasl fiyat endeks-
leri bulunur.
nc aamada, her devre (yl) iin A, B ve C mallarna ilikin D.E.F.E.nin
aritmetik ortalamalar hesaplanarak sabit esasl bileik fiyat endeksi serisi bulunur.
(-)
(% 12,02 -)
I
2008
120 110 106 06
3
112 02 =
+ +
=
,
,
I
2007
100 100 100
3
100 =
+ +
=
I
2011
146 67 150 136 36
3
144 34 =
+ +
=
, ,
,
I
2010
160 140 130 30
3
143 43 =
+ +
=
,
,
I
2009
133 34 120 121 21
3
124 85 =
+ +
=
, ,
,
I
2008
120 110 106 06
3
112 02 =
+ +
=
,
,
I
2007
100 100 100
3
100 =
+ +
=
Yllar Devre
A
D.E.F.E. (%)
B
D.E.F.E. (%)
C
D.E.F.E. (%)
2007 0 100 100 100
2008 1 120 110 106,06
2009 2 111,11 109,09 114,28
2010 3 120 116,67 107,5
2011 4 91,67 107,14 104,65
108
st at i st i k
R N E K 9
(% 11,49 -)
(% 14,72 -)
(% 1,15 -)
Tabloda verilen maln fiyatlar, bir nceki yln fiyatlarna gre ortalama ola-
rak 2008 ylnda %12,02; 2009 ylnda %11,49; 2010 ylnda %14,72 ve 2011 ylnda
%1,15 orannda art gsterir.
Ortalamalar Endeksi
Birden fazla maddenin fiyatnn veya miktarnn kullanld dier bir bileik en-
deks yaklamdr. Bu teknikte birden fazla seri tek bir seri hline getirilir ve bu-
nun zerinden endeks deerlerine ulalr.
Ortalamalar endeksi yle hesaplanr:
1. Her devre iin farkl maddelerin ald deerlerin aritmetik ortalamalar bu-
lunarak tek bir deiken iin seri oluturulur.
2. Bu seri iin ya sabit esasl bileik endeks ya da deiken esasl bileik en-
deks hesaplanr ve yorumlanr.
Tablo 8de mala ilikin verilen fiyatlar kullanarak, ortalamalar endeksi tekni-
iyle sabit esasl bileik fiyat endeksini hesaplaynz ve yorumlaynz.
zm:
B ve C mallarnn fiyatlarnn devrelere gre deerlerinin (p
i
lerin: (i = 0, 1, 2, 3,
4)) oluturulmasdr.
kinci aamada, her devre iin maln ortalama fiyatlar hesaplanr.
X
2009
100 60 40
3
66 67 =
+ +
= ,
X
2008
90 55 35
3
60 =
+ +
=
X
2007
75 50 33
3
52 67 =
+ +
= ,
I
2011
91 67 107 14 104 65
3
101 15 =
+ +
=
, , ,
,
I
2010
120 116 67 107 5
3
114 72 =
+ +
=
, ,
,
I
2009
111 11 109 09 114 28
3
111 49 =
+ +
=
, , ,
,
109
R N E K 1 0
2007 0
p
0
=75 p
0
=50 p
0
=33
2008 1
p
1
=90 p
1
=55 p
1
=35
2009 2
p
2
=100 p
2
=60 p
2
=40
2010 3
p
3
=120 p
3
=70 p
3
=43
Son aamada, oluturulan ortalama fiyat serisi iin sabit esasl bileik fiyat en-
deks deerleri bulunur.
(% 13,92 -)
(% 26,58 -)
(% 47,46 -)
(% 45,57 -)
3 maddenin 2008 ylndaki ortalama fiyat, 2007 ylna gre %13,92; 2009 y-
lndaki ortalama fiyat, 2007 ylna gre %26,58; 2010 ylndaki ortalama fiyat ise
2007 ylna gre %47,46 ve 2011 ylndaki ortalama fiyat ise 2007 ylna gre
%45,57 artmtr.
Tablo 8 de mala ilikin verilen fiyatlar kullanarak, ortalamalar endeksi tekni-
iyle deiken esasl bileik fiyat endeksini hesaplaynz ve yorumlaynz.
zm:
B ve C mallarnn fiyatlarnn devrelere gre deerlerinin ( lerin : (i = 0, 1, 2, 3, 4))
oluturulmasdr.
SEBFE
2011
76 67
52 67
100 145 57 = =
,
,
% ,
SEBFE
2010
77 67
52 67
100 147 46 = =
,
,
% ,
SEBFE
2009
66 67
52 67
100 126 58 = =
,
,
% ,
SEBFE
2008
60
52 67
100 113 92 = =
,
% ,
SEBFE
2007
52 67
52 67
100 100 = =
,
,
%
X
2011
110 75 45
3
76 67 =
+ +
= ,
X
2010
120 70 43
3
77 67 =
+ +
= ,
110
st at i st i k
Yllar Devre Ortalama Fiyat ()
2007 0
P
_
0
= 52,67
2008 1
P
_
1
= 60
2009 2
P
_
2
= 66,67
2010 3
P
_
3
= 77,67
2011 4
P
_
4
= 76,67
R N E K 1 1
kinci aamada, her devre iin maln ortalama fiyatlar hesaplanr.
Son aamada, oluturulan ortalama fiyat serisi iin deiken esasl bileik fiyat
endeks deerleri bulunur.
(-)
(% 13,92 -)
(% 11,12 -)
DEBFE
2009
66 67
60
100 112 12 = =
,
% ,
DEBFE
2008
60
52 67
100 113 92 = =
,
% ,
DEBFE
2007
52 67
52 67
100 100 = =
,
,
%
X
2011
110 75 45
3
76 67 =
+ +
= ,
X
2010
120 70 43
3
77 67 =
+ +
= ,
X
2009
100 60 40
3
66 67 =
+ +
= ,
X
2008
90 55 35
3
60 =
+ +
=
X
2007
75 50 33
3
52 67 =
+ +
= ,
111
2007 0
p
0
=75 p
0
=50 p
0
=33
2008 1
p
1
=90 p
1
=55 p
1
=35
2009 2
p
2
=100 p
2
=60 p
2
=40
2010 3
p
3
=120 p
3
=70 p
3
=43
2011 4
p
4
=110 p
4
=75 p
4
=45
Yllar Devre Ortalama Fiyat ()
2007 0
P
_
0
= 52,67
2008 1
P
_
1
= 60
2009 2
P
_
2
= 66,67
2010 3
P
_
3
= 77,67
2011 4
P
_
4
= 76,67
(% 16,50 -)
(% 1,29 .)
3 maddenin 2008 ylndaki ortalama fiyat, 2007 ylna gre %13,92; 2009 yln-
daki ortalama fiyat, 2008 ylna gre %11,12; 2010 ylndaki ortalama fiyat ise 2009
ylna gre %16,50 artmtr. 2011 ylndaki ortalama fiyat ise 2010 ylna gre
%1,29 azalmtr.
Laspeyres, Paasche ve Fisher Endeksi
Bileik endekslerin hesaplanmasnda kullanlan ilk iki teknikte, ele alnan madde-
nin fiyatlar veya miktarlar kullanlrken maddenin nemine gre herhangi bir tar-
t verilmemitir. Her maln fiyatna veya miktarna ayn derecede nem (tart!) ve-
rilmitir. Oysa yaplan almalarda, her maln fiyat veya miktar ayn derecede
nem tamayabilir. Bu nedenle, ele alnan mallarn fiyatlarna ilikin bileik en-
deks hesaplamasnda miktarlar tart olarak (veya mallarn miktarlarna ilikin bile-
ik endeks hesaplamasnda fiyatlar tart olarak) kullanlr.
Basit endekslerin tartl aritmetik ortalamas teknikle hesaplanr:
1. Laspeyres Endeksi
2. Paasche Endeksi
3. Fisher Endeksi
Laspeyres Endeksi
Bileik endeks hesaplamasnda tart olarak temel devre deerleri (fiyat veya mik-
tar) kullanlyorsa bu endekse laspeyres (fiyat veya miktar) endeksi denir. Las-
peyres fiyat endeksinde, tart olarak temel devre miktar kullanlrken laspeyres
miktar endeksinde, tart olarak temel devre fiyat kullanlr. Buna gre;
Laspeyres fiyat endeksi:
Laspeyres miktar endeksi:
p
0
: temel devre fiyat
q
0
: temel devre miktar
p
i
: devre fiyat
q
i
: devre miktar
Paasche Endeksi
Bileik endeks hesaplamasnda, tart olarak hesaplamas yaplan devre deerleri
(fiyat veya miktar) kullanlyorsa bu endekse paashe (fiyat veya miktar) endeksi
q L
i
I
p q
p q
=

( )
( )
0
0 0
100
p L
i
I
p q
p q
=

( )
( )
0
0 0
100
DEBFE
2011
76 67
77 67
100 98 71 = =
,
,
% ,
DEBFE
2010
77 67
66 67
100 116 50 = =
,
,
% ,
112
st at i st i k
Bileik endeks
hesaplamasnda tart olarak
temel devre deerlerini (fiyat
veya miktar) alan endekse
Laspeyres (fiyat veya
miktar) endeksi denir.
Bileik endeks
hesaplamasnda, tart
olarak hesaplamas yaplan
devre deerlerini (fiyat veya
miktar) alan endekse
Paashe (fiyat veya miktar)
endeksi denir.
denir. Paasche fiyat endeksinde, tart olarak hesaplamas yaplan devre miktar
kullanlrken paasche miktar endeksinde, tart olarak hesaplamas yaplan fiyat
kullanlr. Buna gre;
Paasche fiyat endeksi:
Paasche miktar endeksi:
Fisher Endeksi
Laspeyres ve paasche endeksleri, tart olarak farkl devre deerlerini kullandklar
iin farkl sonular verir. Laspeyres endeksi, tart olarak temel devre deerlerini
kulland iin fiyat ya da miktar artlarn olduundan fazla gsterir. Buna karn,
paasche endeksi de tart olarak hesaplanan endeks devresi deerlerini kullandn-
dan, fiyat veya miktar artlarn olduundan daha az gsterir. Bu nedenle, her iki
indeksinde ierdii hatay azaltmak amacyla laspeyres ve paasche indekslerinin
geometrik ortalamas alnarak fisher endeksi nerilmitir.
Fisher fiyat endeksi:
Fisher fiyat endeksi:
Aadaki tabloda, belli bir yredeki 2009 ve 2010 yllarna ilikin rnlerin re-
tim miktarlar ile bunlara karlk gelen fiyatlar verilmitir. 2009 yln temel yl
alarak 2010 yl laspeyres fiyat endeksini hesaplaynz ve yorumlaynz.
zm:
Laspeyres fiyat endeksi,
forml ile hesaplanmaktadr. lgili ilemler aadaki tabloda gsterilmitir:
p L
i
I
p q
p q
=

( )
( )
0
0 0
100
q F q L q P
I I I =
p F p L p P
I I I =
q F
i i
i
I
p q
p q
=

( )
( )
0
100
p F
i i
i
I
p q
p q
=

( )
( )
0
100
2009 Yl 2010 Yl
rnler Fiyat () Miktar (ton) Fiyat () Miktar (ton)
A 25 50 30 60
B 20 60 25 75
C 30 40 25 50
D 15 30 20 25
113
Laspeyres ve paasche
indekslerinin geometrik
ortalamas alnarak
hesaplanan endekse fisher
endeksi denir.
R N E K 1 2
Tablo 4.9
A, B, C ve D
mallarna ilikin
fiyatlar ve miktarlar
Tablodaki deerlerden yararlanlarak laspeyres fiyat endeksi
olarak bulunur.
Sz konusu 4 rnn fiyatlar, 2010 ylnda 2009 ylna gre ortalama olarak
%12,20 orannda artmtr.
Tablo 9a gre, 2009 yln temel yl alarak 2010 yl paache fiyat endeksini hesap-
laynz ve yorumlaynz.
zm:
Paache fiyat endeksi,
Tablodaki deerlerden yararlanlarak Paache fiyat endeksi
olarak bulunur.
p P
i i
i
I
p q
p q
=

= =
( )
( )
,
0
100
5425
4875
100 111 28
p P
i i
i
I
p q
p q
=

( )
( )
0
100
p L
i
I
p q
p q
=

= =
( )
( )
,
0
0 0
100
4600
4100
100 112 20
114
st at i st i k
2009 Yl 2010 Yl
rnler
Fiyat ()
p
0
Miktar (ton)
q
0
Fiyat ()
p
1
Miktar (ton)
q
1
p
1
q
0
p
0
q
0
A 25 50 30 60 1500 1250
B 20 60 25 75 1500 1200
C 30 40 25 50 1000 1200
D 15 30 20 25 600 450
4600 4100
R N E K 1 3
2009 Yl 2010 Yl
rnler
Fiyat
()
Miktar
(ton)
Fiyat
()
Miktar
(ton)
p
1
q
1
p
0
q
1
A 25 50 30 60 1800 1500
B 20 60 25 75 1875 1500
C 30 40 25 50 1250 1500
D 15 30 20 25 500 375
5425 4875
Tablo 9a gre, 2009 yln temel yl alarak 2010 yl fisher fiyat endeksini hesapla-
ynz ve yorumlaynz.
zm:
Fisher fiyat endeksi,
forml ile hesaplanmaktadr. Bilindii gibi fischer fiyat endeksi, laspeyres ve pa-
ache fiyat endekslerinin geometrik ortalamasdr. Laspeyres ve paache fiyat en-
deksleri srasyla rnek 12 ve rnek 13te bulunmutu. Buna gre, fischer fiyat en-
deks deeri;
olarak bulunur.
Tablo 9a gre, belli bir yredeki 2009 ve 2010 yllarna ilikin rnlerin retim
miktarlar ile bunlara karlk gelen fiyatlar verilmitir. 2009 yln temel yl ala-
rak 2010 yl laspeyres miktar endeksini hesaplaynz ve yorumlaynz.
zm:
Laspeyres miktar endeksi,
Tablodaki deerlerden yararlanlarak laspeyres fiyat endeksi
olarak bulunur.
q L
I
p q
p q
=

= =
( )
( )
,
0 1
0 0
100
4875
4100
100 118 90
q L
i
I
p q
p q
=

( )
( )
0
0 0
100
p F
I =
( )( )
= 112 20 111 28 111 74 , , ,
p F p L p P
I
p q
p q
p q
p q
I I = =
( )
( )
( )
( )
1 0
0 0
1 1
0 1
100
115
R N E K 1 4
R N E K 1 5
2009 Yl 2010 Yl
rnler
Fiyat ()
p
0
Miktar (ton)
q
0
Fiyat ()
p
1
Miktar (ton)
q
1
p
0
q
0
p
0
q
1
A 25 50 30 60 1250 1500
B 20 60 25 75 1200 1500
C 30 40 25 50 1200 1500
D 15 30 20 25 450 375
4100 4875
Sz konusu 4 rnn miktarlar, 2010 ylnda 2009 ylna gre ortalama olarak
rak 2010 yl paasche miktar endeksini hesaplaynz ve yorumlaynz.
zm:
Paasche miktar endeksi,
Tablodaki deerlerden yararlanlarak paache fiyat endeksi
olarak bulunur.
rak 2010 yl fisher miktar endeksini hesaplaynz ve yorumlaynz.
zm:
Fisher miktar endeksi,
forml ile hesaplanmaktadr. Bilindii gibi fischer miktar endeksi, laspeyres ve
paache miktar endekslerinin geometrik ortalamasdr. laspeyres ve paache miktar
endeksleri srasyla rnek 15 ve rnek 16 de bulunmutu. Buna gre, fischer mik-
tar endeks deeri;
q F q L q P
I
p q
p q
p q
p q
I I = =
( )
( )
( )
( )
0 1
0 0
1 1
1 0
100
q P
I
p q
p q
=

= =
( )
( )
,
1 1
1 0
100
5425
4600
100 117 93
q P
I
p q
p q
=

( )
( )
1 1
1 0
100
116
st at i st i k
R N E K 1 6
2009 Yl 2010 Yl
rnler
Fiyat ()
p
0
Miktar (ton)
q
0
Fiyat ()
p
1
Miktar (ton)
q
1
p
1
q
1
p
1
q
0
A 25 50 30 60 1800 1500
B 20 60 25 75 1875 1500
C 30 40 25 50 1250 1000
D 15 30 20 25 200 600
5425 4600
R N E K 1 7
olarak bulunur.
Uygulamada nemli Bileik Endeksler
Bileik endekslerden en ok bilineni Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan
her ay hesaplanan ve duyurulan Tketici Fiyatlar Endeksi (TFE) ve retici Fi-
yatlar Endeksi (FE) dir. Bu endeksler enflasyon oran olarak adlandrlmaktadr.
TFE, hane halklarnn tketime ynelik mal ve hizmet fiyatlarnn zaman iinde-
ki deiimini len bir endekstir. Amac, piyasada tketime konu olan 447 madde-
nin, ay veya yl ierisinde fiyatlarnn oransal deimelerinin ortalamasn belirlemek-
tir. Bu endeksin hesaplanmasnda, zincirleme laspeyres teknii kullanlmaktadr.
FE, lke ekonomisinde retimi yaplan ve yurt iinde sata konu olan rn-
lerin retici fiyatlarnn ay veya yl ierisindeki deimelerini len endekstir.Bu
endeks bugn iin 785 madde ele alnarak hesaplanmaktadr. Hesaplamada kulla-
nlan teknik, TFE hesaplamasnda olduu gibi, zincirleme laspeyres tekniidir.
TFE ve FE hesaplamasnda ele alnan maddeler iin, zaman ierisinde top-
lumun ekonomik, kltrel ve sosyal yapsndaki deiikliklere ve gelimelere pa-
ralel olarak bu maddelerde deiiklikler yaplabilir.
q F
I =
( )( )
= 118 90 117 93 118 41 , , ,
117
118
st at i st i k
Endeks kavramlarn tanmlamak.
Bir deiken veya deikenler grubunun, zama-
na veya mekna gre oransal deiimlerini gs-
teren istatistiksel bir lye endeks denir. En-
dekslerden oluan seriye de endeks serisi denir.
Endeks Kavramlarn kendi iinde trlerine
ayrmak.
Endeksler, almann amacna, deiken trne
ve saysna gre farkl tekniklerle hesaplanr. Bu
hesaplama, bir deiken (yer, zaman, fiyat, mik-
tar vb.) iin olabilecei gibi birden fazla dei-
ken iinde hesaplanabilir.
Mekn endeksi: lgilenilen deikenin meknla-
ra gre ortalamasndan deiiminin oransal bir
gstergesidir.
Zaman endeksi: Zaman serisinde, ilgilenilen de-
ikenin (veya deikenlerin) zaman iindeki de-
iiminin oransal bir gstergesidir. Zaman en-
deksi hesaplanrken temel devre deeri sabit bir
dnem deeri olabilecei gibi deiebilir. Ayrca,
zaman endeksi bir tek deiken iin hesaplana-
bilecei gibi birden fazla deikenin birlikte de-
iimi olarak da hesaplanabilir.
Sabit esasl endeksler: Zaman serisindeki dnem-
lere ilikin deiken deerlerinin, belirlenen sabit
bir dnem deerine (temel devre deeri) gre
deiimlerini gsteren oransal bir gstergesidir.
Deiken esasl endeksler: Zaman serisindeki her
dnem iin art veya azallarn bir nceki dev-
reye gre gsteren endekslerdir.
Basit endeks: Tek bir deikene ilikin oransal
deiimleri gsteren endekse basit endeks denir.
Bileik endeks: ki ve ikiden fazla deikene ili-
kin oransal deiimleri gsteren endekse bileik
endeks denir.
Laspeyres endeksi: Bileik endeks hesaplamasn-
da tart olarak temel devre deerlerini (fiyat veya
miktar) alan endekse laspeyres (fiyat veya mik-
tar) endeksi denir.
Paasche endeksi: Bileik endeks hesaplamasn-
da, tart olarak hesaplamas yaplan devre deer-
lerini (fiyat veya miktar) alan endekse paashe (fi-
yat veya miktar) endeksi denir.
Fisher endeksi: Laspeyres ve paasche indeksleri-
nin geometrik ortalamas alnarak hesaplanan en-
dekse fisher endeksi denir.
zet
1
A M A
2
A M A
119
1. Bir deikenin ya da deikenlerin, zaman veya
mekna gre deiimini gsteren istatistiksel lye ne
denir?
a. Ortalama
b. Standart Sapma
c. Varyans
d. Endeks
e. Deiim Katsays
2. A maddesinin 2009 ylndaki sat miktar 100 ton,
2010 ylndaki sat miktar 120 ton ve 2011 ylndaki sa-
t miktar 150 olarak verilmitir. 2011 yl iin deiken
esasl miktar endeks deerinin yorumu aadakilerden
hangisidir?
a. A maddesinin 2011 ylndaki sat miktar 2009
ylna gre %50 artmtr.
b. A maddesinin 2011 ylndaki sat miktar 2010
c. A maddesinin 2011 ylndaki sat miktar 2009
ylna gre %50 azalmtr.
d. A maddesinin 2011 ylndaki sat miktar 2009
ylna gre %25 azalmtr.
e. A maddesinin 2011 ylndaki sat miktar 2009
3. Bir maddeye ilikin olarak I
1/0
= %120, I
2/0
=%160,
I
3/0
=%140 endeks deerleri verilmitir. Buna gre, I3/2
endeks deeri katr?
a. %125
b. %25
c. %12,5
d. % 87,5
e. %20 Bileik
4. Birden fazla deikenin ve/veya miktarnn zaman
iinde oransal deiimini gsteren endekse ne ad verilir?
a. Basit Endeks
b. Deiken Esasl Endeks
c. Sabit Esasl Endeksi
d. Mekn Endeksi
e. Bileik Endeks
5. zleyen tabloda 2009-2010 yllar iin X ve Y mallar-
na ilikin fiyatlar ve miktarlar verilmitir. Buna gre 2009
yl temel devre olmak zere 2010 ylndaki laspeyres
miktar endeks deeri aadakilerden hangisidir?
a. 117,35
b. 118,46
c. 119,56
d. 119,78
e. 120,69
6. 7. ve 8. sorular aadaki bilgileri kullanarak cevap-
laynz. 2010 yl temel devre olmak zere 6 maddeye
ilikin olarak;
verilmitir. Buna gre;
6. Laspeyres fiyat endeks deeri katr?
a. 88,14
b. 89,46
c. 90,32
d. 90,59
e. 91,44
7. Paasche miktar endeks deeri katr?
a. 88,14
b. 89,22
c. 90,32
d. 91,67
e. 92,85
p q
1 1
520
= p q
1 0
560
=
p q
0 1
590 =
p q
0 0
620 =
Kendimizi Snayalm
2009 Yl 2010 Yl
rnler
Fiyat
()
p
0
Miktar
(kg)
q
0
Fiyat
()
p
1
Miktar
(kg)
q
1
X 400 20 440 25
Y 500 30 600 35
120
st at i st i k
8. Fisher fiyat endeks deeri katr?
a. 88,14
b. 89,22
c. 90,32
d. 91,59
e. 92,76
9. maddeye ve istenilen bir yla ilikin laspeyres fi-
yat endeks deeri 155,45 ve paasche fiyat endeksi
147,42 olarak verilmitir. Buna gre fisher fiyat endeks
deeri aadakilerden hangisidir?
a. 147,58
b. 148,63
c. 149,74
d. 150,21
e. 151,38
10. Be maddeye ve istenilen bir yla ilikin fisher mik-
tar endeks deeri 64 ve paasche miktar endeksi 60 ola-
rak verilmitir. Buna gre laspeyres miktar endeks de-
eri aadakilerden hangisidir?
a. 47,58
b. 58,48
c. 67,88
d. 68,26
e. 69,32
1. d Yantnz yanl ise Endeksler konusunu gz-
den geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Mekn Endeksi konusunu
gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise Sabit Esasl Endeksler ko-
nusunu gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Bileik Esasl Endekseler
konusunu gzden geiriniz.
5. c Yantnz yanl ise Laspeyres Endeksi konu-
sunu gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise Laspeyres Endeksi konu-
sunu gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanl ise Paasche Endeksi konusu-
nu gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Fisher Endeksi konusunu
gzden geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise Bileik Esasl Endeksler
10. d Yantnz yanl ise Bileik Esasl Endeksler
121
Sra Sizde 1
X
Eskiehir
I
Eskiehir
=
X
_
144,68-100=44,68
Eskiehirde sinema bilet fiyat, verilen 5 ilin ortalama
fiyatna gre %30,76 orannda daha yksektir.
Sra Sizde 2
2010 yl iin devre numaras 5 olduuna gre,
Fark pozitif bir deer olduu iin 2010 ylndaki kam-
yon says 2005 ylndaki kamyon saysna gre %44,68
artmtr.
Sra Sizde 3
2004 yl temel devre olduuna gre, 2007 ylnn dev-
re numaras 3 olur.Buna gre 2007 yl iin sabit esasl
endeks deeri;
Fark negatif bir deer olduu iin 2007 ylnda irkette
yaplan telefon konumalarnn sresi 2004 ylna gre
%31,47 azalmtr.
Sra Sizde 4
Temel devre ocak ay olduuna gre, ocak ay devre
numaras 0 olmak zere izleyen tablo oluturulur.
Buna gre;
ubat ay iin D.E.E. deeri:
Mart ay iin D.E.E. deeri:
Nisan ay iin D.E.E. deeri:
Mays ay iin D.E.E. deeri:
Yararlanlan ve Bavurulabilcek
Kaynaklar
Atlas, Mahmut (2010). statistik 1, Ak Ofset Matbaaclk
mleki, Necla (1989). statistik, Bilim Teknik Ya-
ynevi
Serper, . (2004). Uygulamal statistik 1, Ezgi Kita-
bevi.
www.tuik.gov.tr
I
I
I
4 3
4 0
3 0
100
95
140
100 67 85 = = = ,
I
I
I
3 2
3 0
2 0
100
140
90
100 155 55 = = = ,
I
I
I
2 1
2 0
1 0
100
90
120
100 75 = = =
I
I
I
1 0
1 0
0 0
100
120
100
100 120 = = =
I
X
X
3 0
3
0
100
490
715
100 68 53
68 53 100 31 47
= = =
=
,
, ,
I
X
X
5 0
5
0
100
68
47
100 144 68
144 68 100 44 68
= = =
=
,
, ,
. . , 100
17
13
100 130 76 = =
Aylar Devre S.E.E. (%)
Ocak 0 100
ubat 1 120
Mart 2 90
Nisan 3 140
Mays 4 95
Olaslk kavramn ve olasla ilikin yaklamlar tanmlayabilecek,
Toplama kurallar, arpma kurallar ve Bayes teoremi yardmyla herhangi bir
olayn gerekleme olasln hesaplayabilecek,
Bir denemedeki olas sonu saysn belirlemek zere saymann temel ilkesini
uygulayabilecek, permtasyon ve kombinasyon saylarn hesaplayabilecek,
Rassal deiken ve olaslk dalm kavramlarn aklayabilecek, kesikli ola-
slk dalmlar iin ortalama, varyans ve standart sapma hesaplayabilecek,
Binom ve normal dalmn zelliklerini aklayabilecek ve bu dalmlar yar-
dmyla olaslk hesaplayabileceksiniz.
indekiler
Olaslk
Deneme
Sonu
rneklem Uzay
Olay
Karlkl Ayrk Olaylar
Btne Tamamlayan Olaylar
Ortak Olaslk
Bamszlk
Koullu Olaslk
Bayes Teoremi
Saymann Temel lkesi
Permtasyon
Kombinasyon
Rassal Deiken
Olaslk Dalm
Binom Dalm
Normal Dalm
Standart Normal Dalm
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
statistik Olaslk Kuram

GR
OLASILIK KAVRAMI
OLASILIK TANIMLARI
OLASILIK HESAPLAMA KURALLARI
BAYES TEOREM
SAYMA KURALLARI
RASSAL DEKENLER VE
OLASILIK DAILIMLARI
5
STATSTK
GR
nceki nitelerde akland zere tanmlayc istatistik, gemite gerekleen olay-
lardan derlenen verilerin zetlenmesi ile urar. statistiksel karmda ise bir duru-
mun ortaya kma ansnn hesaplanmasyla ilgilenildii iin, bu nitede istatistiksel
karm iin ok nemli bir kavram olan olaslk incelenecektir.
Bir olaya ya da duruma ilikin karar verilmesi gerektiinde, ou zaman tm
bilgilere sahip olamayz. statistikte ou zaman gzlenen veriler zerinde karm-
da bulunma ve belirsizlik durumunda karar alma sorunuyla ilgilenilir. statistiksel
karmda, bir evrenden ekilen rneklemden yararlanarak o evrene ilikin ka-
rmlarda bulunmayla ilgilenilir.
Karar vermede belirsizlik sz konusu olduundan, konuya ilikin tm risklerin
bilimsel olarak deerlendirilmesi nemlidir. Genellikle belirsizlik bilimi olarak ad-
landrlan olaslk kuram ise bu deerlendirmeye yardmc olur. Olaslk kuram,
karar vericinin snrl bilgi ile olas riskleri analiz etmesine ve bu riskleri en aza in-
dirgemesine imkn tanr.
statistiksel karmda olaslk kavramlarnn ok nemli bir yeri olduu iin bu
nitede ncelikle olasln temel kavramlar verilmitir.
OLASILIK KAVRAMI
Olaslk, ihtimal ya da ans gibi terimler genellikle gnlk yaantlarmzda gele-
cekte ne ile karlaacamz, bamza nelerin gelebilecei gibi sorularn cevaplan-
maya alld durumlar ifade etmek zere kullanlr. Olaslk genellikle, herhan-
gi bir durumun ya da olayn gerekleme ansn ifade eden bir say olarak tanm-
lanr ve ansa bal olayn sonucuna ilikin bir karmda bulunma arac olarak kul-
lanlabilir. Sfr ile bir kapal aralnda (0 ve 1 dahil) deerler alan ve bir olayn or-
taya kma ansn belirten sayya olaslk ad verilir.
Olaslk deerleri, 0,50; 0,34 ya da 0,83 gibi ondalkl saylarla gsterilebilece-
i gibi, 4/7, 64/100 ya da 8/10 gibi kesirli saylarla da ifade edilebilir. Olaslklar;
0 ve 1 dahil olmak zere, bu snrlar arasnda herhangi bir deer alabilir. rne-
in, bir snfta yirmi renci bulunsun. Bu yirmi rencinin isimlerini bir kada
yazp, bu katlar bir torbaya koyduktan sonra rastgele bir ekili yaptmzda,
bu snftaki yirmi renciden birini ekme olasl 1dir. nk, torbadaki yazl
katlarn hepsinde bu yirmi rencinin isimleri vardr. Bu torbadan yan snfta
bulunan bir rencinin isminin kmas olasl ise 0 olur. nk rastgele eki-
Olaslk Kuram
Olaslk, bir olayn ortaya
kma ansn ifade eden,
sfr ile bir kapal aralnda
(0 ve 1 dahil) bir deerdir.
li yaplan torbada, yan snftaki rencilerin isimleri bulunmamaktadr. Buna g-
re, bir olayn gereklemesi kesin ise olasl 1, gereklemesi imknsz ise olas-
l 0 olacaktr.
Olaslk deeri sfra yaklatka olayn gerekleme ans gittike azalyor, ola-
slk deeri bire yaklatka da o olayn gerekleme ans gittike artyor denir.
Olaslk incelemelerinde deneme, sonu, rneklem uzay ve olay olmak zere
drt temel kavram karmza kar.
eitli olas gzlemlerden yalnzca birinin gereklemesi ile sonulanan srece
deneme ad verilir. Bir denemenin iki ya da daha fazla olas sonucu bulunur ve bu
sonulardan hangisinin gerekleecei belirsizdir.
Bir denemenin sona erme biimine sonu ad verilir. rnein, tek bir bozuk
parann atlmas bir denemedir. Parann havaya atl gzlemlenebilir ancak yaz
ya da turadan hangisinin gelecei nceden bilinemez. Bu denemedeki olas so-
nulardan biri parann yaz gelmesi, dieri ise parann tura gelmesidir. Dolaysyla
bu deneme iin olas sonu says ikidir. Benzer olarak, bir zar atma denemesinde
1, 2, 3, 4, 5 ve 6 olmak zere alt olas sonu bulunur.
Bir denemenin tm olas sonularndan oluan kmeye rneklem uzay ad ve-
rilir ve bu kme S harfi ile ifade edilir. Denemenin olas tm sonularna rneklem
uzaynn bir eleman karlk gelir. Bu elemana da rneklem uzay noktas ad ve-
rilir.
Bir denemenin bir ya da daha fazla sonucundan oluan kmeye ise bir olay ad
verilir. Dolaysyla, rneklem uzaynn herhangi bir alt kmesi, bir olay olacaktr.
Tablo 5.1de, deneme, sonu, rneklem uzay ve olaylara ilikin baz rnekler
verilmektedir.
OLASILIK TANIMLARI
Olaslk tanmlarna ilikin, nesnel (objektif) ve znel (subjektif) olaslk olmak
zere iki yaklam bulunur. Nesnel olaslk, klasik olaslk ve deneysel olaslk ol-
mak zere iki ksmda incelenir. Klasik olaslk eit olaslkl sonulara dayanrken
deneysel olaslk greli sklklara dayanr. znel olaslk ise eldeki mevcut bilgiler-
den elde edilen olaslktr.
Formlasyonlarda, herhangi bir A olaynn gerekleme olasl P(A) ile be-
lirtilecektir.
124
st at i st i k
Deneme Sonular rneklem Uzay Olay
Tek bir zar atlmas 1, 2, 3, 4, 5, 6 S = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Zarn 2den byk
gelmesi
ki bozuk parann birlikte
atlmas
YY, YT, TY, TT S = {YY, YT, TY, TT}
Bir yaz, bir tura
gelmesi
alanlarn medeni
durumlarnn belirlenmesi
Evli, Bekr S = {Evli, Bekr} alann evli olmas
Hisse senedinin gnlk
durumunun belirlenmesi
Artma, Azalma,
Deimeme
S = {Artma, Azalma,
Deimeme}
Hisse senedi
deerinde artma
olmas
Tablo 5.1
Deneme, Sonu,
rneklem Uzay ve
Olaylara likin Baz
rnekler
Klasik Olaslk
Klasik olaslk tanm, bir denemenin sonularnn eit olaslkl olduu varsaym-
na dayanr. Klasik bak asyla, bir olayn gerekleme olasl ilgilenilen sonu-
larn saysnn, olas tm sonularn saysna blnmesi yoluyla hesaplanr. lgile-
nilen sonu says n ile ve olas tm sonularn says N ile belirtildiinde, klasik
olaslk yaklamyla bir A olaynn gerekleme olasl;
(1)
eitlii yardmyla hesaplanabilir.
Bir zarn atlmas denemesinde, gelen zarn 4den byk olmas olaynn ger-
ekleme olasln bulunuz.
zm:
Bu deneme iin olas sonular: 1, 2, 3, 4, 5 ,6 olarak belirlenir. Bu 6 eit olaslkl
sonu ierisinde ilgilenilen sonular 5 ve 6 olup bunlarn says 2dir. A olay;
Zarn 4den byk gelmesi olarak tanmlandnda,
olur.
nceki nitelerde incelenen frekans dalmlarnda snflar oluturulurken be-
lirli bir olay yalnzca tek bir snfta yer alabiliyordu. Bu duruma gre, belli bir za-
manda eitli olaylardan sadece bir tanesi gerekleebilir.
Bir olay gerekletii anda dier olaylarn hibiri gereklemiyorsa bu olaylara
karlkl ayrk olaylar ad verilir. rnein, cinsiyet deikeninin erkek ve kadn
olmak zere karlkl ayrk iki sonucu bulunur. Bir irkette rassal olarak seilecek
tek bir personel ya erkek ya da kadn olacaktr. kisi birden olamayacaktr. Bir fab-
rikada retilen bir rn, kalite kontrol departmannda incelendikten sonra hatal
ya da hatasz rn olarak kaydedilecektir. Ayn anda hem hatal hem de hatasz
rn olamayacaktr. retilen rnlerden oluan bir rneklemde, hatal bir rn
seme olay ile hatasz bir rn seme olay karlkl ayrk olaylardr.
Eer bir deneme, olas tm sonular ieren bir olaylar kmesinden oluuyor-
sa, bu olaylar kmesine btne tamamlayan olaylar ad verilir. rnein, zar atma
denemesinde, zarn 4ten kk gelmesi olay ile zarn 3ten byk gelmesi
olay btne tamamlayan olaylardr. nk bu denemedeki tm sonular ya 4ten
kk (1, 2 veya 3) ya da 3ten byk (4, 5 veya 6) olacaktr.
Eer bir olaylar kmesi btne tamamlayan olaylardan oluuyorsa ve bu olaylar ayn za-
manda karlkl ayrk olaylar ise olaylarn gerekleme olaslklar toplam 1e eittir.
Klasik olaslk yaklam kullanldnda, bir olayn gereklemesi olasln be-
lirlemek iin deneme yapma zorunluluu yoktur. nk denemeden nce olas
tm sonularn says bilinir. Hilesiz bir para atlmas denemesinde olas tm so-
nularn says ikidir ya da zar atma denemesinde olas tm sonularn says alt-
dr. Para atldnda yaz gelmesi ya da zar atldnda alt gelmesi olaslklar bu
yaklamla mantksal olarak elde edilebilir.
P(A) =
2
6
= 0, 33
P(A) =
n
N
125
5. ni t e - Ol as l k Kur am
R N E K 1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Deneysel Olaslk
Olaslk tanmlarndan bir dieri, greli frekanslara dayal olarak yaplr. Bu yakla-
mda bir olayn gerekleme olasln hesaplamak iin, gemite benzer olayla-
rn gerekleme saysnn oranna baklr. Gemite ortaya kan olaylarn says f
ile ve toplam gzlem says N ile belirtildiinde deneysel olaslk yaklamyla bir
A olaynn gerekleme olasl;
(2)
eitlii ile hesaplanr.
Bir st rnleri firmasna ait ehirleraras nakliye yapan kamyonlar, ayda 300
nakliye gerekletirmektedir. Bu ay yaplan 300 nakliyeden 18 tanesinde eitli ne-
denlerle teslimat gecikmitir. Buna gre, firmaya ait kamyonlardan birinin gele-
cek ay yapaca teslimatlardan herhangi birini geciktirme olasl katr?
zm:
A; Firmaya ait kamyonlardan birinin gelecek ay yapaca teslimatlardan herhangi
birini geciktirmesi olay olsun.
ya da
Bu deeri tahmini olaslk deeri olarak kabul edebiliriz. Dier bir deyile, ge-
en ay yaanan tecrbeye dayanarak bu ayki yaplacak teslimatlardan herhangi bi-
rinin gecikmesi olasln % 6 olarak hesaplarz.
znel (Subjektif) Olaslk
znel olaslk, olasln belirlenmesi iin herhangi bir gemi deneyim ya da bil-
ginin bulunmad durumlarda bavurulan yaklamdr. Bu yaklamda, mevcut g-
rler ve eldeki dier bilgiler deerlendirilerek olaya ilikin olaslk tahmin edilir
ya da belirlenir. Belirlenen bu olasla, znel olaslk ad verilir. znel olaslk
iin, statistik dersini alan bir rencinin final snavndan 80in zerinde puan al-
ma olaslnn tahmin edilmesi, 2011 yl gelirleri iin Trkiyede en fazla kurum-
lar vergisi deyecek kuruluun tahmin edilmesi vb. gibi rnekler verilebilir.
Bir olaslk ifadesi, henz gereklememi bir olayn gerekleme ansn belir-
tir. Burada, esas olarak incelenen olaya ilikin eldeki bilgilere dayal olarak bu ola-
sl ieren belirsizlik derecesinin nemli bir yeri vardr. Zar atma denemesine ili-
kin pek ok bilgi mevcuttur ve bu zarn 1 gelme olaslnn altda bir olaca be-
lirlenebilir. Halbuki piyasaya yeni srlen denenmemi bir rnn tutulup tutul-
mayacana ilikin ok fazla bilgi mevcut deildir. rnein, irketin piyasa aratr-
malar yneticisi piyasaya yeni srlen bu rn 10 fabrika sat maazasnda test
etmi ve rnn pazar paynn % 40 olacan belirlemi olsun. Buna ramen bu
yneticinin, rnn yurt genelindeki sat miktarlarnn nasl olacana ynelik ok
fazla bilgisi yoktur. Her iki rnekte de ilgilenilen olaya ilikin bir olaslk deeri be-
P A ( ) , = =
18
300
0 06
Teslimatn gecikme olaslg =
Geen ay geciken tteslimat says
Toplam nakliye says
P A
f
N
( ) =
126
st at i st i k
R N E K 2
znel Olaslk, belirli bir
olayn gerekleme
olaslnn, eldeki mevcut
bilgilere dayal olarak
belirlendii olaslk
yaklamdr.
lirlenmitir. Aradaki fark ise ilk rnekte olasl belirleyen kii yapaca olaslk
tahmininde gerek deeri kesin olarak belirleyebilirken ikinci rnekte yapaca
tahminin kesinliine olan gveni az miktardadr.
OLASILIK HESAPLAMA KURALLARI
Bu blmde, iki veya daha fazla olayn olasln hesaplamada kullanlan kurallar
incelenecektir.
Toplama Kurallar
zel Toplama Kural
zel toplama kural, yalnzca karlkl ayrk olaylar iin uygulanabilir. Eer A ve B
olaylar karlkl ayrk olaylar ise zel toplama kuralna gre bu olaylardan birinin
veya dierinin gerekleme olasl, bu olaylarn ayr ayr gerekleme olaslkla-
rnn toplamna eittir. zel toplama kuralna ilikin eitlik:
P(A veya B) = P(A)+P(B) (3)
ile verilir. A, B ve C gibi karlkl ayrk olay iin kural yazlacak olursa:
P(A veya B veya C) = P(A)+P(B)+P(C) (4)
Bir kargo firmas gnderecei kargolar, kargonun gidecei mesafeye gre yakn
mesafe, ksa mesafe, orta mesafe ve uzun mesafe olmak zere drt ksma
ayrmaktadr. Firmann bir gnde gnderecei 200 adet kargonun 5 tanesi yakn
mesafe, 80 tanesi ksa mesafe, 100 tanesi orta mesafe ve 15 tanesi uzun mesafeye
gnderilecektir. Buna gre, gnderilecek herhangi bir kargonun ksa mesafeye ve-
ya orta mesafeye gnderilme olasl katr?
zm:
Firmann gnderecei kargonun ksa mesafeye gnderilmesi K olay, orta mesafe-
ye gnderilmesi ise O olay olsun. zel toplama kuralna gre;
olacaktr.
Firmann gnderecei kargonun yakn mesafeye gnderilmesine Y olay, uzak
mesafeye gnderilmesine de U olay denirse, Y, K, O ve U olaylar karlkl ayrk
olaylardr. Dier bir deyile, gnderilecek herhangi bir kargo yakn, ksa, orta, ve
uzun mesafeye ayn anda gnderilemez. Ayrca, bu olaylar btne tamamlayan
olaylar olacaktr. nk gnderilecek kargo ya ksa ya yakn ya orta ya da uzun
mesafeye gnderilecektir.
Tmleyen Kural
Bir olayn gerekleme olaslnn, bu olaynn gereklememe olaslnn 1den
karlmas yoluyla belirlendii kuraldr. A olaynn gerekleme olasl P(A), ger-
eklememe olasl ise P(A
) ile gsterilirse bu iki olasln toplamnn 1 olaca

kolaylkla tahmin edilebilir. Buna gre,
(5)
olur. Bu eitlikten,
P A P A ( ) ( ) + =1
P K P K P O ( ) ( ) ( ) , veya O = + = + = =
80
200
100
200
180
200
0 90
127
R N E K 3
(6)
olduu sonucuna varlr. Bu son yazlan eitlik tmleyen kuralnn matematiksel
gsterimidir.
A ve A
olaylar karlkl ayrk ve btne tamamlayan olaylardr. Bu nedenle bu iki olayn

olaslklar toplam 1e eittir.
Bir yatrmc belli bir dnemde A, B ya da C hisselerinden birine yatrm yapmay
planlamaktadr. A hissesine yatrm yapma olasl 0,45; B hissesine yatrm yap-
ma olasl 0,25 ise C hissesine yatrm yapma olasl katr?
zm:
A: {Yatrmcnn A hissesine yatrm yapmas},
B: {Yatrmcnn B hissesine yatrm yapmas} ve
C: {Yatrmcnn C hissesine yatrm yapmas}
olsun. Yatrmcnn parasn C hissesine yatrmama olasl, A hissesine yatrma
olasl ile B hissesine yatrma olaslklarnn toplamna eittir. Dolaysyla,
P(C
) = P(A veya B) = P(A)+P(B) = 0,45+0,25 = 0,70

olacaktr. Yatrmc A ya da B hissesine yatrm yapmayacaksa, C hissesine yatrm
yapacaktr. Dolaysyla, C hissesine yatrm yapma olasl;
P(C) = 1-P(C
) = 1-0,70 = 0,30 olur.

Genel Toplama Kural
Baz denemelerin sonular karlkl ayrk deildir. rnein, Eskiehirde retim
yapan byk apl bir fabrika, rnlerini sata sunulmak zere Ankara ve stan-
bul illerine gnderiyor olsun ve ay ierisinde bu illere gnderilen kamyonlar ara-
sndan 120 kamyonluk bir rneklem rassal olarak seilmi olsun. rneklemden el-
de edilen verilere gre, ay ierisinde Ankaraya 90 adet, stanbula ise 48 adet kam-
yon grevlendirilmitir. Bu rneklemden rassal olarak seilen bir kamyonun ya
Ankaraya ya da stanbula gitmi olmas olasl hesaplanmak istensin. Burada,
Ankaraya giden kamyonun seilmi olma olasl 90/120=0,75 olur. Ayn ekilde,
stanbula gnderilen kamyonun seilme olasl ise 48/120=0,40dr. zel topla-
ma kuralna gre, Bu olaslklarn toplam 0,75+0,40=1,15 olur. Ancak bildiimiz
zere, herhangi bir olaslk deeri 1den byk olamaz. Buna gre, her iki il iin
de grevlendirilmi olan baz kamyonlar bulunmaktadr ve bunlar iki kere sayl-
mtr. rneklem bilgileri incelendiinde, 120 kamyondan 54 tanesinin her iki ile
de gnderildii sonucuna varlm olsun. Buna gre seilen kamyonun her iki ile
de gnderilmi olma olasl 54/120=0,45 olacaktr.
Bu durumda istenen olaslk, seilen kamyonun Ankaraya gnderilme olasl
ile stanbula gnderilme olasln toplayp bu deerden her iki ile de gnderilme
olasln karmak yoluyla hesaplanabilir.
A: {Seilen kamyonun Ankaraya gnderilmesi} ve B: {Seilen kamyonun stan-
bula gnderilmesi} olsun. Buna gre;
P(A veya B) = P(A)+P(B)-P(A ve B) = 0,75+0,40-0,45 = 0,70 olur.
P A P A ( ) ( ) = 1
128
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R N E K 4
ki olayn birlikte gerekleme olaslna ortak olaslk ad verilir. Yukardaki r-
nekte seilen kamyonun her ikisi ile de gnderilmi olma olasl, ortak olaslktr.
A ve B gibi iki olay iin genel toplama kural;
P(A veya B) = P(A)+P(B)-P(A ve B) (7)
eitlii ile verilir. P(A veya B) ifadesindeki veya kelimesi Ann ya da Bnin ger-
ekleebileceini ne srmektedir. Bu ifade, A ve B olaylarnn birlikte gerekle-
mesi olasln da iermektedir.
ncelenen olaylar karlkl ayrk olduunda, zel toplama ve genel toplama
kurallar arasnda nemli bir farkllk ortaya kar. Eer olaylar karlkl ayrk ise
P(A ve B) ortak olasl sfr olur ve bu durumda A veya Bnin gerekleme ola-
slnn hesaplanmasnda zel toplama kural uygulanabilir. Olaylar karlkl
ayrk deil ise ortak olaslk deeri de hesaba katlmal ve genel toplama kural
uygulanmaldr.
52 kartlk bir oyun destesinden rassal olarak seilen bir kartn ikili veya karo olmas ola-
sl katr?
arpma Kurallar ve Koullu Olaslk
Toplama kurallar, olaylarn birleiminin olasln bulmada kullanlr. Bu blm-
de ise olaylarn ayn anda gerekleme olasl incelenecektir. rnein, A ve B gi-
bi iki olayn birlikte gerekleme olasl hesaplanmak istendiinde, bu iki olayn
kesiimine ilikin olaslk deerlendirilir ve bu olasln hesaplanmasnda arpma
kurallarndan yararlanlr.
zel arpma Kural
zel arpma kuralnn uygulanabilmesi iin olaylarn birbirinden bamsz olmas
gerekir. Eer bir olayn gereklemesi, bir dier olayn gerekleme olasln de-
itirmiyorsa bu iki olay birbirinden bamszdr.
A ve B olaylar farkl zamanlarda gerekletiinde, sz gelimi A olaynn ger-
eklemesinden sonra B olay gerekletiinde, A olay B olaynn gerekleme
olasln etkilemiyorsa bu A ve B olaylar bamsz olaylardr. rnein, bir zarn
iki kez atlmas denemesinde ikinci zardan elde edilen sonu, birinci zarn ka gel-
diinden bamszdr.
zel arpma kuralna gre; A ve B bamsz olaylar iin A ve Bnin birlikte
gerekleme olasl, bu iki olayn ayr ayr gerekleme olaslklarnn arpmna
eittir.
P(A ve B) = P(A)P(B) (8)
zel arpma kural ikiden fazla olay iin genelletirilebilir. rnein, A, B ve C
bamsz olaylar iin zel arpma kural, bu olayn birlikte gerekleme olas-
ln hesaplamada kullanlabilir. Bu olaslk:
P(A ve B ve C) = P(A)P(B)P(C) (9)
olacaktr.
129
Ortak Olaslk, iki ya da
daha fazla olayn ayn anda
gerekleme ansn len
olaslktr.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Bamszlk, bir olayn
gereklemesinin, bir dier
olayn gerekleme
olasln etkilememesi
durumunda bu iki olaya
bamsz olaylar ad verilir.
Geen yl statistik dersi alan rencilerinin %70i, bu dersten baarl olmutur.
Bu renciler arasndan rassal olarak seilen rencinin, her nn de geen
yl statistik dersinden baarl olmu olma olasl katr?
zm:
K: {Seilen birinci rencinin geen yl statistik dersinden baarl olmas},
L: {Seilen ikinci rencinin geen yl statistik dersinden baarl olmas} ve
M: {Seilen nc rencinin geen yl statistik dersinden baarl olmas}
olaylar tanmlansn. Verilen bilgilere gre, P(K) = 0,70, P(L) = 0,70 ve P(M) = 0,70
olur. Dersi alan rencilerin says ok fazla olduu iin K, L ve M olaylarnn ba-
msz olduu varsaylabilir. Buna gre soruda istenen olaslk zel arpma kural
yardmyla hesaplanabilir:
P(K ve L ve M) = P(K)P(L)P(M) = (0,70)(0,70)(0,70) = 0,343
Eer iki olay bamsz deilse, bu olaylara baml olaylar ad verilir. rnein,
bir torbada 8 tanesi krmz, 4 tanesi sar olmak zere toplam 12 adet bilye bulun-
sun. Torbadan rassal olarak bir bilye ekilsin. ekilen bilyenin sar renkli bilye ol-
ma olasl 4/12dir ve ekilen bilyenin krmz olma olasl 8/12 olur. Daha son-
ra torbadan ekilen birinci bilye yerine koyulmadan ikinci bir bilye ekilsin. eki-
len ikinci bilyenin sar olma olasl, ekilen ilk bilyenin sar ya da krmz olma-
sna gre deiir. Bu olaslk; ekilen ilk bilye sar renkli ise 3/11 olur. nk, ka-
lan 11 bilyeden yalnzca 3 tanesi sar renklidir. ekilen ilk bilye krmz ise 4/11
olur. nk kalan 11 bilyeden 4 tanesi sar renklidir.
Buradaki 3/11 ve 4/11 olaslklarna koullu olaslk ad verilir. nk bu deer-
ler, torbadan ekilen ilk bilyenin sar ya da krmz olmasna baldr.
Koullu Olaslk
B olaynn gerekletii bilindiinde, A olaynn gerekleme olaslna koullu
olaslk ad verilir ve bu olaslk P(AB) ile gsterilir. P(AB) ifadesi, B bilindii-
ne gre, Ann koullu olasl olarak okunur.
Az nceki rnekte verilen torbadaki (8 krmz, 4 sar) bilyelere ilikin olarak
aadaki olaylar tanmlansn.
A: {ekilen ikinci bilyenin sar olmas},
B: {ekilen birinci bilyenin sar olmas} ve
C: {ekilen birinci bilyenin krmz olmas}
ekilen ikinci bilyenin sar olma olasl; ekilen birinci bilye sar ise;
P(AB)=3/11, ekilen birinci bilye krmz ise P(AC)=4/11 olacaktr.
Genel arpma Kural
Herhangi iki olay bamsz olmadnda, bu iki olayn ortak olasln hesaplama-
da kullanlan kuraldr. Sz gelimi, A olay gerekletikten sonra B olay gerekle-
iyorsa ve B olaynn gereklemesinde A olaynn etkisi varsa A ve B olaylar ba-
msz deildir.
Genel arpma kuralna gre A ve B gibi iki olay iin, bu olaylarn birlikte ger-
ekleme olasl, A olaynn gerekleme olasl ile Ann gerekletii bilindii-
ne gre Bnin koullu olaslnn arpmna eittir.
P(A ve B) = P(A)P(BA) (10)
130
st at i st i k
R N E K 5
Yurt apnda faaliyet gsteren bir bankann Eskiehir ili iin yapt aratrma so-
nularna gre, Eskiehir ilinde ikamet eden kiilerin % 16snn, bu bankada he-
sab bulunmaktadr. Bankada hesab bulunan bu mterilerin % 22si de geen yl
bankadan tketici kredisi ekmitir. Eskiehir ilinde ikamet eden kiiler arasndan
rassal olarak seilen bir kiinin, bu bankada hesabnn bulunmas ve geen yl bu
bankadan tketici kredisi ekmi olmas olasl katr?
zm:
H = {Seilen kiinin bu bankada hesabnn olmas} ve
T = {Seilen kiinin geen yl bu bankadan tketici kredisi ekmi olmas}
olaylar tanmlansn. Seilen kiinin bu bankada hesabnn olmas olasl;
P(H)=0,16 ve seilen kiinin bu bankada hesab olduu bilindiinde, geen yl bu
bankadan tketici kredisi ekmi olmas olasl; P(TH)=0,22 olacaktr. Buna g-
re istenen olaslk;
P(H ve T) = P(H)P(TH) = (0,16)(0,22) = 0,0352 olarak hesaplanr.
Bir torbada 8 tanesi krmz, 4 tanesi sar olmak zere toplam 12 adet bilye bulunsun. Tor-
badan rassal olarak ardarda iki bilye ekilsin. ekilen her iki bilyenin de sar renkli bilye
olma olasl katr?
Genel arpma kural ikiden fazla olay iin genelletirilebilir. rnein A, B ve C
gibi olay iin genel arpma kural;
P(A ve B ve C) = P(A)P(BA)P(CA ve B) (11)
olacaktr.
Torbada sar ve krmz bilyelerin bulunduu Sra Sizde 2 sorusunda, torbadan
rassal olarak art arda bilye ekilsin ve aada verilen olaylar tanmlansn.
S
1
: {ekilen birinci bilyenin sar olmas},
S
2
: {ekilen ikinci bilyenin sar olmas} ve
S
3
: {ekilen nc bilyenin sar olmas}
ekilen bu bilyenin de sar olmas olasl;
P(S
1
ve S
2
ve S
3
) = P(S
1
)P(S
2
S
1
)P(S
3
S
1
ve S
2
)
olarak hesaplanr.
BAYES TEOREM
A
1
ve A
2
olaylar, karlkl ayrk ve btne tamamlayan olaylar olsun. Bayes teore-
mine gre, B olaynn gerekletii bilindiine gre, A
i
nin gerekleme olasl;
(12)
P(A B) =
P(A )P(B A )
P(A )P(B A ) +P(A )P(B
i
i i
1 1 2

A )
, i =1, 2 iin
2
= = =
4
12
3
11
2
10
24
1320
0 0182 .
131
R N E K 6
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Bayes kuraln bir rnek zerinde aklamaya alalm. Bir fast-food restoran
sahibi, ehir iine sipari datmlarn yapmak zere iki adet motosikletli kurye a-
ltrmaktadr. Verilen herhangi bir siparii birinci kuryenin gtrmesi olasl % 40
olsun. Herhangi bir zamanda verilen bir siparii birinci kuryenin gtrmesi K
1
ola-
y; ikinci kuryenin gtrmesi de K
2
olay olarak tanmlansn. Verilen siparii birin-
ci kuryenin gtrmesi olasl P(K
1
)=0,40 olacaktr. Buradaki P(K
1
)=P(verilen si-
parii birinci kuryenin gtrmesi) = 0,40 deeri, nsel olaslk olarak adlandrlr.
nsel olaslk denilmesinin nedeni, bu deerin herhangi bir deneysel veri elde
edilmeden nce belirlenmi olmasndandr. Dolaysyla nsel olaslk, eldeki mev-
cut bilgi dzeyine gre belirlenen balang olasldr.
Buna gre, verilen herhangi bir siparii ikinci kuryenin gtrmesi nsel olasl
P(K
2
)=0,60 olacaktr. K
1
ve K
2
olaylar, karlkl ayrk ve btne tamamlayan olay-
lar olduklar iin bu deer, P(K
2
)=1-P(K
1
)=1-0,40=0,60 biiminde de bulunabilir.
G olay; Verilen herhangi bir sipariin mteriye ge teslim edilmesi olarak ta-
nmlansn. Bu kuryelerin nceki teslimat verilerine gre, eer verilen bir siparii
birinci kurye gtrmse, bu sipariin mteriye ge teslim edilmesi olaslnn
0,25 olduu biliniyor olsun. Daha nce verilen koullu olaslk tanmlarna gre bu
ifade; P(GK
1
)=0.25 olarak yazlabilir. Bunun yannda, eer verilen bir siparii
ikinci kurye gtrmse bu sipariin mteriye ge teslim edilmesi olasl da
0,05, dolaysyla, P(GK
1
)=0,05 olarak verilsin.
Restorana dardan verilen bir sipari rassal olarak seilsin ve bu sipariin m-
teriye ge teslim edildii tespit edilmi olsun. Bu durumda, Mteriye ge teslim
edilen bu sipariin birinci kurye tarafndan gtrlm olma olasl katr? soru-
sunda, P(K
1
G) olasl, dier bir deyile, P(Verilen siparii birinci kuryenin gtr-
mesiVerilen sipariin mteriye ge teslim edilmesi) olasl sorulmaktadr. Bura-
daki P(K
1
G) olasl sonsal olaslk olarak adlandrlr. Buna gre sonsal olaslk,
eklenen bilgiye dayal olarak yeniden dzenlenmi olaslktr.
Bayes teoremi yardmyla, soruda istenen sonsal olaslk
olarak hesaplanr.
Buna gre, verilen sipariin mteriye ge teslim edildii bilindiinde, bu ge
teslimat birinci kuryenin yapm olma olasl 0,77dir. Bu sonucu yorumlamak
gerekirse verilen siparilerden bir tanesi rassal olarak seildiinde, bu sipariin bi-
rinci kurye tarafndan teslim edilmi olma olasl 0,40tr. Verilen sipariin ge tes-
lim edildii belirlenirse bu sipariin birinci kurye tarafndan gtrlm olma ola-
sl 0,40ten 0,77ye yaklak olarak iki kat artmaktadr.
Bu rnekte yalnzca iki karlkl ayrk ve btne tamamlayan olay iin Bayes
teoremi incelenmitir. Bayes teoremi A
1
, A
2
, ..., A
n
, n adet karlkl ayrk ve bt-
ne tamamlayan olay iin genellenirse;
(13)
P A
P A P A
P A P A P A P A
i
i i
( )
( ) ( )
( ) ( ) ( ) (

B
B
B B
=
+
1 1 2 2
)) ( ) ( ) + + P A P A
n n
B
P K
P K P G K
P K P G K P K P G K
( )
( ) ( )
( ) ( ) ( ) (
1
1 1
1 1 2

G =
+
22
0 40 0 25
0 40 0 25 0 60 0 05
0 77
)
( , )( , )
( , )( , ) ( , )( , )
, =
+
=
132
st at i st i k
Bir matbaada baslan kitaplarn %35i birinci makinede, %25i ikinci makinede ve %40
nc makinede baslmaktadr. Bu makinelerde baslan herhangi bir kitabn hatal basl-
mas olaslklarnn srasyla; %2, %6 ve %3 olduu bilinmektedir. Baslan kitaplar arasn-
dan rassal olarak seilen bir kitabn hatal basld grlmtr. Bu hatal kitabn n-
c makinede baslm olma olasl katr?
SAYMA KURALLARI
Bir denemedeki olas sonularn says kk olduunda bunlarn saylmas bazen
ilemleri kolaylatrr. rnein, bir bozuk para atma denemesinde, birincisi Yaz
ve ikincisi Tura olmak zere yalnzca iki olas sonu bulunur.
Bozuk parann 50 kez atlmas denemesinde elde edilen yaz ve turalarn say-
s gibi, olas sonu saysnn ok fazla olduu durumlarda ise 50 yaz 0 tura, 49 ya-
z 1 tura, 48 yaz 2 tura, ... vb. gibi tm olas sonularn saylmas olduka yorucu
bir ilem olacaktr. Bu blmde, sayma ilemini kolaylatrmak amacyla birincisi
saymann temel ilkesi, ikincisi permtasyon kural ve ncs kombinasyon ku-
ral olmak zere sayma kural incelenecektir.
Saymann Temel lkesi
Eer bir ilem m farkl yolla, bir baka ilem de n farkl yolla gerekleebiliyorsa
bu iki ilem birlikte m n farkl yolla gerekleir.
Toplam farkl dzen says = m n (14)
Bu kural ikiden fazla olay iin genelletirilebilir. rnein, m, n ve o gibi olay
iin saymann temel ilkesi;
Toplam farkl dzen says = m n (15)
olarak ifade edilir.
Bir irketin ynetim kurulu iin 3 kurul bakan, 6 bakan yardmcs, 4 yaz-
man aday arasndan, her pozisyon iin birer kii seilmek zere ka farkl se-
im yaplabilir?
zm:
Saymann temel ilkesine gre sorunun cevab; 3 6 4 = 72 olacaktr.
Permtasyon ve kombinasyon kurallarna gemeden nce bu kurallarda kulla-
nlacak olan n faktriyel gsterimini tanmlayalm. n pozitif tamsaysndan kk
ve eit btn pozitif tamsaylarn arpm, n faktriyel olarak adlandrlr ve bu ifa-
de n! ile gsterilir. Bu tanma gre;
n!=n(n-1)(n-2)...2.1=n(n-1)!
olarak yazlabilir. rnein, 8!=87654321=40.320 olacaktr.
zel olarak, 0!=1 ve 1!=1dir.
Permtasyon Kural
Saymann temel ilkesi iki ya da daha fazla grup iin olas dzen saysn bulmada
kullanlrken permtasyon kural, yalnzca bir nesne grubu iin olas sralama say-
sn bulmada kullanlr. rnein, bir kii mobilya retimi yapan bir firmadan drt
133
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
R N E K 7
adet mobilya satn alm olsun. Mobilyalarn eve teslimat srasnda bu mobilyalar
kamyondan herhangi bir srayla indirilebilir. Sz gelimi, ilk olarak yemek masas,
ikinci olarak televizyon sehpas, nc olarak komidin ve son olarak gardrop bi-
iminde indirme ilemi yaplabilir. Burada yaplan bu sralamaya bir permtasyon
ad verilir. Dolaysyla, n olas nesnenin tek bir grubundan seilen r adet nesnenin
herhangi bir sralamasna permtasyon ad verilir.
Burada dikkat edilmesi gereken nokta, (yemek masas, televizyon sehpas, ko-
midin, gardrop) sralamas ile (gardrop, yemek masas, komidin, televizyon sehpa-
s) sralamalar, farkl permtasyonlar ifade etmektedir.
Permtasyonda, sralanan nesnelerin dizildii sra nemlidir.
Toplam farkl permtasyon saysn elde etmek iin gerekli eitlik;
(16)
olarak verilir. Burada n: toplam nesne saysn, r: seilen nesne saysn belirtmek-
tedir ve nesneler sralarda ancak bir kez kullanlabilirler.
Yukarda verilen drt adet mobilyann herhangi bir srayla kamyondan indirilme-
si rnei iin, mobilyalar kamyondan ka farkl ekilde indirilebilir?
zm:
Kamyondan indirilecek drt adet mobilya bulunmaktadr. Buna gre, n=4tr. Bu
mobilyalarn drd birden kamyondan indirilecei iin r=4 olur. Permtasyon ku-
ralna gre sorunun cevab;
olacaktr.
Burada permtasyon kural uygulanarak elde edilen farkl dzen saysnn sa-
lamas yaplabilir. Soruda drt adet mobilya ve indirme ilemi iin drt adet sra
bulunmaktadr. lk sra iin olas drt mobilya bulunur. Bir mobilya birinci srada
indirildiinden ikinci sra iin olas mobilya bulunur. ki mobilya ilk iki srada
indirildiinden nc sra iin olas iki mobilya bulunur ve mobilya ilk s-
rada indirildiinden son sra iin olas tek bir mobilya bulunur. Dolaysyla;
4321=24 permtasyon
elde edilir.
ou zaman, n olas nesnenin tmnn deil de bir ksmnn seildii ya da s-
raland, dier bir deyile seilen nesne saysnn toplam nesne saysndan kk
olduu (r<n) durumlarla karlalr.
Bir dernein 15 yesi arasndan biri bakan, biri bakan yardmcs ve biri mali
iler sorumlusu olmak zere kiilik bir kurul ka farkl ekilde seilebilir?
4 4
4
4 4
4
0
4
1
24 P =
= = =
!
( )!
!
!
!
n r
P
n
n r
=
!
( )!
134
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R N E K 8
R N E K 9
zm:
Bakanlk iin 15, bakan yardmcl iin 14 ve mali iler sorumluluu iin 13 ola-
s ye sz konusudur. Buna gre dernek yeleri arasndan kiilik kurul,
151413=2730 farkl ekilde seilebilir. Ayn sonuca permtasyon kuralyla da ula-
labilir. n=15 ve r=3 olmak zere,
olur.
Kombinasyon Kural
Seilecek nesnelerin dizili sras nemli deilse yaplan her bir seime bir kombi-
nasyon ad verilir. Kombinasyon kuralna gre, n adet nesneden oluan bir kme-
den r nesnelik kombinasyon says;
(17)
ile hesaplanr.
rnein, A, B, C ile gsterilen nesneler, bu nesnelerin sras gz nne aln-
madan bir grup olarak seilmek istendiinde, yalnzca tek bir olas kombinasyon
sz konusu olur. A,B,C ile B,C,A seimleri, bu nesnelerin seim sras nemli ol-
madndan ayn seimler olacaktr. Kombinasyon eitlii kullanldnda,
olduu grlr.
6 farkl meyve arasndan 2 meyve ka deiik ekilde seilebilir?
zm:
Seilen meyvelerin seim sras nemli deildir. Yaplabilecek farkl seim says;
olur.
RASSAL DEKENLER VE OLASILIK DAILIMLARI
Bu blmde, ncelikle rassal deiken ve olaslk dalm kavramlar aklanacak,
kesikli rassal deienler iin olaslk dalm, ortalama, varyans ve standart sapma-
s hakknda bilgi verilecek ve nemli kesikli olaslk dalmlarndan binom dal-
m incelenecektir. Sonraki blmde ise srekli rassal deikenler iin olaslk da-
lm tanmlanacak ve son olarak uygulamalarda en sk kullanlan srekli olaslk
dalmlarndan normal dalm ayrntl olarak incelenecektir.
Rassal Deiken
Olaslk denemelerinde, deneme sonularnn bir veya birka ynden incelenmesi
gereken durumlarla karlalabilir. Bu incelemeler srasnda, belirlenen bir dei-
ken zerinde gzlemler yaplr. rnein, irket aralarnn aylk kat ettii mesafe
lmlerinde, her ara iin kat edilen mesafeler farkl deerler alaca iin burada-
ki kat edilen mesafe deeri llebilir trden bir rassal deiken olacaktr. Yaplan
6 2
6
2
6
2 6 2
6
2 4
6 5 4
2
C =
= =
!
!( )!
!
! !
!
! 4
30
2
15
!
= =
n r
C =
= =
3
3 3 3
3
3 0
1
!
!( )!
!
! !
n r
C
n
r n r
=
!
!( )!
15 3
15
15 3
15
12
15 14 13 12
12
2730 P =
= =

=
!
( )!
!
!
!
!
135
R N E K 1 0
lmler rastgele ve ngrlemeyen bir biimde deiim gsterdii iin, rassal de-
iken kavramnn tanmlanmas ihtiyac ortaya kar. nk gzlemlenen olaylar-
da, genellikle olaslk denemelerinin sonularna ilikin saylarla, dier bir deyile
rassal deikenlerin ald deerlerle ilgilenilir. Baz denemelerin sonular nicel
iken (uzunluk, arlk, tura says vs.), bazlarnnki de niteldir (cinsiyet, medeni
hl, sa rengi vs.).
rnein, bir irkette belli bir gnde mazeretleri nedeniyle ie gelmeyenlerin sa-
ys 0, 1, 2, ... olacaktr. Burada ie gelmeyenlerin says bir rassal deikendir. Bir
snftaki rencilerin arlklar lldnde, 68,2 kg, 76,8 kg, 81,3 kg. gibi deer-
ler elde edilebilir. Burada rencilerin arl bir rassal deikendir. Hilesiz bir zar
atldnda, st yze gelen say 1, 2, 3, 4, 5 ya da 6 olabilir. Bu denemede st y-
ze gelen saynn deeri, ansa bal bir sonu olduundan, bir rassal deikendir.
Denemeden denemeye farkl deerler alan ve ald bu deerleri belli bir ola-
slkla alan deikenlere rassal deiken ad verilir. Rassal deikenler genellikle X,
Y, Z, ... gibi byk harflerle, deikenin ald deerler ise x, y, z, ... gibi kk
harflerle belirtilir.
Rassal deikenler, kesikli ve srekli rassal deikenler olmak zere iki ekilde
ortaya karlar.
Kesikli Rassal Deiken
Sonlu ya da saylabilir sayda farkl deeri bulunan rassal deikenlere kesikli ras-
sal deiken ad verilir. Eer bir irkette alanlarn says 500 ise belli bir gnde
mazeretleri nedeniyle ie gelmeyenlerin says yalnzca 0dan 500e kadar tamsay-
lar olabilir. Kesikli rassal deikenler aldklar deerleri genellikle incelenen olaya
konu olan birimlerin saylmas sonucunda alrlar.
Kesikli rassal deikenlerin, kesirli ya da ondalk deerler ald durumlar da
bulunabilir. Ancak bu deerler birbirinden ayrlm olmal ya da aralarnda belli
uzaklklar olmaldr. rnein, 1den 10a kadar ondalkl deerlerle deerlendirilen
bir snav sonucunda renciler, 3,5; 8,9 ya da 6,7 vb. gibi notlar alabilir. 5,5 ve
5.6da olduu gibi, alnan notlar arasnda 0,1 puanlk uzaklklar olaca iin ren-
cilerin ald notlar kesikli rassal deikendir.
Srekli Rassal Deiken
Saylamayacak ya da sonsuz sayda olas deeri bulunan ve bir say aral ya da
aralk kmesi zerinde tanmlanan rassal deikenlere srekli rassal deiken ad
verilir. Fabrikada retilen bir vidann uzunluu, bir tansiyon hastasnn byk ve
kk tansiyon deerleri, bir odann scakl lldnde, llen bu dei-
kenler belli bir aralkta sonsuz sayda deerler alabilecekleri iin srekli rassal
deikenlerdir.
rnein, hassas bir derece ile llen vcut scaklklar 36,36 C, 37,23 C gibi
deerler alabildii iin srekli rassal deikendir. Ankara-Eskiehir hattnda yksek
hzl trenin sefer tamamlama sreleri 01:32:08, 01:29:44 vb. gibi deerler alabilir.
Burada, sefer tamamlama sresi srekli bir rassal deikendir.
Olaslk Dalmlar
statistiksel karmda, gereklemesi ansa bal olan olaylarla ilgilenilir. Burada
ama, evrenden seilen ve daha az sayda gzlemden oluan rneklem istatistikle-
rinden yararlanarak evrene ilikin karmlarda bulunmaktr. Buraya kadarki b-
lmde, olasln 0 ile 1 kapal aralnda deerler aldn belirtmi, toplama ve
136
st at i st i k
arpma kurallar yardmyla nasl hesaplandn incelemitik. Burada ise olaslk
dalmlar incelenecektir.
Bir denemedeki olas tm sonularn ve bu sonularn her birine ilikin olas-
lklarn yer ald listeye olaslk dalm ad verilir. Olaslk dalmlarnda, her-
hangi bir denemede ortaya kabilecek tm deerlerin tanm blgesi verilir. Olas-
lk dalmlar bu ynyle greli frekans dalmlarna benzemektedir. Aradaki fark
ise gemite herhangi bir zamanda gereklemi olan olaylar tanmlamak yerine,
bir olayn gelecekte gerekleme olaslnn ne kadar olduunu tanmlamasdr.
Olaslk dalmlarnn iki temel zellii bulunur. Bunlar:
1. Belli bir sonucun olasl 0 ile 1 kapal aralnda deerler alr.
2. Tm karlkl ayrk olaylarn olaslklar toplam 1e eittir.
Kesikli bir rassal deikenin olas deerler kmesi dzenlendiinde, bu dalm
kesikli olaslk dalm olacaktr. Eer rassal deiken srekli ise olaslk dalm
srekli olaslk dalm adn alr. Bu nedenle, olaslk dalmlar, kesikli ve srek-
li rassal deikenler iin ayr ayr incelenecektir.
Kesikli Rassal Deikenler in Olaslk Dalmlar
Eer X kesikli bir rassal deiken ise Xin olaslk dalm, rassal deikenin alabi-
lecei tm olas x deerlerine ilikin olaslklarn yer ald listedir.
Kesikli rassal deikenler iin olaslk dalmnn oluturulmasn aadaki r-
nek ile aklayalm.
ki adet hilesiz bozuk parann ayn anda birer kez atlmas denemesinde olas so-
nular: sfr tura, bir tura ve iki tura olduuna gre, gelen tura says iin olaslk
dalmn elde ediniz.
zm:
Bu denemede, her iki parann tura gelmesi, birinci parann tura ikinci parann ya-
z gelmesi, birinci parann yaz ikinci parann tura gelmesi ya da her iki parann da
yaz gelmesi olmak zere olas drt sonu bulunur. Burada olas sonu says,
arpma kural yardmyla 2 2=4 olarak bulunabilir. Her iki parann tura geldii
durumda elde edilen tura says 2, birinci parann tura ikinci parann yaz geldii
durumda elde edilen tura says 1, birinci parann yaz ikinci parann tura geldii
durumda elde edilen tura says 1 ve son olarak her iki parann da yaz geldii du-
rumda elde edilen tura says 0 olacaktr.
Buna gre, iki tura elde edilmesi sonucu bir kez, bir tura elde edilmesi sonucu
iki kez ve hi tura elde edilememesi sonucu bir kez ortaya kmaktadr. Dolaysy-
la, iki tura elde edilmesi sonucu drt denemede bir kez gereklemektedir. Buna
gre, iki tura elde etme olasl drtte bir, bir tura elde etme olasl drtte iki ve
hi tura elde edememe olasl drtte bir olacaktr. Burada dikkat edilmesi gere-
ken nokta, belirtilen bu sonulardan biri kesin olarak gerekleeceinden, olas
tm olaylarn olaslklar toplam 1dir ve bu durumda olaslk dalm Tablo 5.2de
verildii gibidir.
137
R N E K 1 1
Tura Says x Elde Edilen Sonucun Olasl P(x)
2 1/4 = 0,25
1 2/4 = 0,50
0 1/4 = 0,25
Toplam 4/4 = 1,00
Tablo 5.2
rnek 11 in
Olaslk Dalm
Tabloda elde edilen tura saylarn x ile gsterdiimizde, bu sonularn gerek-
leme olaslklar da P(x) ile belirtilmektedir. rnein, P(2 tura)=0,25, P(1 tu-
ra)=0,50 ve P(0 tura)=0,25 biiminde ifade edilir.
Kesikli Bir Olaslk Dalmnn Ortalama, Varyans ve Standart
Sapmas
Daha nceki nitelerde frekans dalmlar iin konum ve deikenlik lleri in-
celenmiti. Ortalama, eldeki verilerin merkez eilimini verirken varyans ve stan-
dart sapma deeri verinin deikenliini tanmlamada kullanlr. Benzer biimde,
olaslk dalmlar da ortalamas ve varyansyla birlikte verilir. Bir olaslk dal-
mnn ortalamas ile, varyans 2 ile ve standart sapmas ile gsterilir.
Ortalama, olaslk dalmlarnn merkezi eilimini gsteren tipik bir deerdir
ve bir olaslk dalmnn ortalamasna, o olaslk dalmnn beklenen deeri ad
verilir. Beklenen deer, bir rassal deikenin ald deerlerin, bu rassal deiken-
lere ilikin olaslklarla arlklandrld bir arlkl ortalamadr.
Kesikli olaslk dalmlar iin ortalama;
(18)
eitlii yardmyla hesaplanr. Burada P(x); belli bir x deerine karlk gelen olas-
lk deeridir. Eitlie gre kesikli bir olaslk dalmnn beklenen deeri, tm x
deerleri kendilerine ilikin olaslklarla arpldktan sonra bu arpmlarn toplan-
mas sonucu elde edilir.
Ortalama, kesikli bir olaslk dalmn zetleyen tipik bir deer olmakla birlik-
te, dalmn yaylmasn ya da deikenliini len bir l deildir. Deikenli-
in en nemli iki ls varyans ve standart sapmadr. Kesikli bir olaslk dalm-
nn varyans;
(19)
eitlii ile hesaplanr. Hesaplamada ncelikle, her bir x deerinden ortalama dee-
ri kartlr ve bu farkn karesi alnr. Tm karesel fark deerleri, olaslk deerleri
ile arplr. Son olarak da, bu arpmlarn toplam alnarak varyans deerine ula-
lr.
2
varyans deerinin pozitif karekk standart sapma olarak tanmlanr ve ile
gsterilir. Dolaysyla,
(20)
olur.
X rassal deikenine ilikin olaslk dalm;
olarak verilmektedir. Buna gre, dalmn ortalamas, varyans ve standart sap-
mas katr?
=
2

2 2
=
( ) ( ) x P x
=
xP x ( )
138
st at i st i k
x P(x)
1 0,1
2 0,3
3 0,2
4 0,4
R N E K 1 2
zm:
Rassal deikenin ald deerler 1den 4e kadar tamsaylar olduu iin, verilen
olaslk dalm bir kesikli olaslk dalmdr. Kesikli olaslk dalmlar iin orta-
lama formlne gre dalmn ortalamas;
olur. Bu rnek iin X rassal deikeninin deerleri 1, 2, 3 veya 4 tam saylarndan
birisi olaca iin, deikenin 2.9 deerini alamayaca aktr. Buradaki 2.9 dee-
ri dalmn beklenen deeri ya da ortalamas olarak yorumlanmaldr.
Dalmn varyans;
= 0,361+0,243+0,002+0,484 = 1,09
olarak hesaplanr. Dalmn standart sapmas ise varyansn pozitif karekk oldu-
u iin;
olacaktr. Bu deer ise u ekilde yorumlanabilir: X rassal deikeninin baka bir
olaslk dalmnn ortalamas da 2.9, ancak standart sapmas bu sefer 2.106 olsun.
2,106>1,044 olduundan ikinci olaslk dalmnn deikenlii, rneimizdeki
olaslk dalmnn deikenliinden daha yksek olacaktr.
Binom Dalm
Kesikli olaslk dalmlar arasnda uygulamalarda en sk rastlanan olaslk dal-
mdr. Dalmn en nemli zellii, ayn koullarda tekrarlanan denemelerin her
tekrarnda yalnzca iki olas sonu bulunur. rnein, bir bozuk para atma dene-
mesinde, para ya yaz ya da tura gelecektir. Atlan bu para ayn anda hem yaz hem
de tura gelemeyeceine gre, bu iki olas sonu karlkl ayrktr. Bir renci sna-
vna girdii herhangi bir dersten ya baarl ya da baarsz olacaktr. Snftan rassal
olarak seilen bir renci ya kz ya da erkek renci olacaktr. Binom denemele-
rindeki olas iki sonu genellikle baarl-baarsz, var-yok, l-sa, pozitif-
negatif vb. ikililer olarak snflandrlr.
Binom dalmnn bir dier zellii, rassal deikenin ald deerlerin say-
ma yoluyla elde edilmesidir. Dier bir deyile binom denemesinde, toplam de-
neme saysndaki istenilen sonularn says saylr. rneklerimize dnersek bo-
zuk para 10 kez atldnda, gelen yaz says saylarak bulunacaktr. Herhangi bir
dersin snavna giren 50 renciden baarl olanlarn says saylarak elde edile-
cektir ya da snftan seilen 8 renciden ka tanesinin kz renci olduu say-
larak grlebilecektir.
Binom dalmnn nc zellii, ilgilenilen sonucun gerekleme olaslnn
denemeden denemeye deimeyerek sabit kalmasdr. Bozuk parann ilk atlnda
parann yaz gelme olasl 1/2dir. kinci atta parann yaz gelme olasl yine
1/2dir ve bundan sonraki atlarn her birinde bu olaslk deimeyecek ve 1/2
olarak kalacaktr. Dersin snavna giren rencilerden rassal olarak seilen bir -
= = =
2
1 09 1 044 , ,
= + + + ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( 1 2 9 0 1 2 2 9 0 3 3 2 9 0 2 4 2
2 2 2
,, ) ( , ) 9 0 4
2

2 2
=
( ) ( ) x P x
= = + + + =
xP x ( ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) , 1 0 1 2 0 3 3 0 2 4 0 4 2 9
139
rencinin baarl olma olasl belli bir deer ise bu deer bir sonraki rassal seim-
de de deimeyecektir ya da snftan rassal olarak seilen bir rencinin kz olma
olasl % 50 ise bir sonraki seimde de bu olaslk yine %50 olacaktr.
Binom dalmna ilikin son zellik, yaplan denemelerin birbirinden bamsz
olarak gerekletirilmesidir. Dier bir deyile, bir denemenin sonucu baka bir de-
nemenin sonucunu herhangi bir ekilde etkilemez.
Binom dalmnn zellikleri zetlenecek olursa;
a) Denemeler, daima ayn koullarda tekrarlanmaldr.
b) Yaplacak her denemenin sonunda, var olan karlkl ayrk iki sonutan yal-
nzca biri ortaya kmaldr. Bu sonulardan biri ilgilenilen sonu, dieri ise
bunun tmleyeni olan ilgilenilmeyen sonutur.
c) Rassal deiken, sabit sayda denemedeki ilgilenilen durumun saysn belirtir.
d) Tek bir denemede ilgilenilen sonucun gerekleme olasl, tm deneme-
lerde ayn kalmaldr.
e) Denemeler birbirinden bamsz yaplmaldr.
Binom olaslk dalm oluturulurken deneme saysndan ve tek bir deneme-
deki ilgilenilen sonucun olaslndan yararlanlr. rnein, bir adet bozuk parann
10 kez atld binom denemesinde, deneme says 10dur. Her denemede birinci-
si yaz ve ikincisi tura olmak zere olas iki sonu bulunur ve bu denemeler iin
yaz gelme olasl 0,50dir. Dolaysyla, yukarda belirtilen binom dalm koul-
lar salanr.
Binom olaslk dalm
P(x)=
n
C
x
p
x
(1-p)
n-x
(21)
eitlii ile verilir. Burada; n: Deneme says, x: n denemede ilgilenilen sonu say-
s olarak tanmlanan rassal deiken, p: Tek bir denemede ilgilenilen sonucun ger-
ekleme olasl ve 1-p: Tek bir denemede ilgilenilmeyen sonucun gerekleme
olasldr.
Bir fabrikada retilen herhangi bir rnn kusurlu olma olaslnn 1/20 olduu
bilinmektedir. Bu fabrikada retilen rnler arasndan rassal olarak seilen 4
rnden,
a) ki tanesinin kusurlu olma olasl katr?
b) En fazla birinin kusurlu olma olasl katr?
zm:
Binom dalmnn koullarn inceleyecek olursak retilen rnler arasndan ras-
sal olarak 4 rn seildii iin, n=4tr. Her rn iin kusurlu olma ya da kusurlu
olmama olarak tanmlanan iki sonu bulunur. X rassal deikeni, seilen 4 rn
arasndaki kusurlu rn saysn belirtir. rnn kusurlu olma olasl p=1/20 de-
eri sabittir ve son olarak seilen bir rnn kusurlu olmas, bir dierinin kusurlu
olup olmamasn etkilemez. Dolaysyla bu rnek olay, bir binom denemesidir ve
istenen olaslklar binom olaslk fonksiyonu yardmyla bulunabilir.
a)
= 6(0,0025)(0,9025)= 0,0135
P C p p C
n x
x n x
( ) ( ) 2 1
1
20
1
1
20
4 2
2
= =

4 2
140
st at i st i k
R N E K 1 3
b) rnlerden en fazla birinin kusurlu olmas olasln bulabilmek iin, zel
toplama kuralndan faydalanlabilir. nk rnlerden hibirinin kusurlu olmama-
s ve sadece bir tanesinin kusurlu olmas olaylar karlkl ayrk olaylardr. Bu ne-
denle soruda istenen olaslk, rnlerden hibirinin kusurlu olmamas olasl ile
sadece bir tanesinin kusurlu olmas olaslklarn hesaplayp bu olaslklarn toplan-
mas yoluyla bulunur.
= 1(1)(0,8145)+4(0,05)(0,8574)=0,9860
Dolaysyla, fabrikada retilen rnler arasndan rassal olarak seilen 4 rn-
den en fazla birinin kusurlu olma olasl 0,986dr.
rnek 13 iin kusurlu rn saysnn olaslk dalmn oluturunuz.
Bir kesikli rassal deiken binom dalmna sahipse ortalamas ve varyans aa-
daki eitliklerle verilir:
Binom Dalmnn Ortalamas: = np (22)
Binom Dalmnn Varyans:
2
= np(1-p) (23)
rnek 13te tanmlanan rassal deikene ilikin dalmn ortalamasn ve var-
yansn hesaplaynz.
zm:
rnekte n=4 ve p=1/20 olduundan,
Ortalama kusurlu rn says: ve
Varyans: olacaktr.
Srekli Rassal Deikenler in Olaslk Dalmlar
Srekli olaslk dalmlar, bir nesnenin uzunluu, arl, scakl gibi ald de-
erleri genellikle bir lm sonucunda alan srekli rassal deikenlere ilikin da-
lmlardr. Tanm gereince, srekli rassal deikenler iin deneme sonular bir
deer aral zerindeki noktalarla belirtilir ve deikenin ald saysal deerler,
olaslk dalmlar yardmyla uygun noktalarla ilikilendirilir. Srekli rassal dei-
kenler, bir aralk zerinde bulunan sonsuz sayda noktayla ilikilendirilebilir. Bu
nedenle, srekli rassal deikenin olas her deeri iin olaslk hesaplanmas sz
konusu deildir. Yaplabilecek ey, belli bir aralk iin olasln hesaplanmasdr.
Bu nedenle, srekli bir olaslk dalm iin belli bir deer aralnda ortaya kan
gzlem sonularnn oran belirlenmeye allr.
Srekli rassal deikenler, belli bir aralkta sonsuz sayda deer alrlar. Dolaysyla, s-
rekli rassal deikenin belli bir deeri alma olasl yerine, belli bir aralkta yer alma ola-
sl hesaplanr.
2
1 4
1
20
19
20
0 19 = = = np p ( ) ,
= = = np 4
1
20
0 2 ,
P x P x P x C ( ) ( ) ( ) = = + = =

1 0 1
1
20
1
1
20
4 0
0

4 0
4 1
1
1
20
1
1
20
C

4 1
141
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
R N E K 1 4
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bu blmde, belli bir aralkta sonsuz sayda deerler alan srekli bir rassal de-
iken iin olaslk bulmada kullanlan ve uygulamada en ok rastlanan srekli
olaslk dalm olan normal dalm incelenecek, ortalamas ve standart sapmas
tanmlanacaktr.
Normal Dalm
statistik teorisinde kullanlan temel olaslk dalmlarndan en nemlisi olan nor-
mal dalmn gnlk yaamda pek ok uygulamasyla karlalr. rnein, bir
fabrikada retilen rnlerin raf mrleri, irket alanlarnn aylk performans pu-
anlar, bir nakliye aracna yklenen rnlerin toplam arl vb. gibi srekli dei-
kenlerin birounun dalm normal dalma uyar. Bununla birlikte, istatistiksel
analiz tekniklerinin byk bir ksmnda, evren dalmnn normal dalma uydu-
u varsaym kullanlr.
Normal olaslk dalm;
(24)
eitlii ile verilir. Burada, X; srekli rassal deikenin ald deeri, ; evren orta-
lamasn, ; evren standart sapmasn, ; pi says olan 3,14 ve e; doal logaritma
sisteminin taban olan 2,718 saysn belirtmektedir. Dolaysyla normal dalmda,
birincisi ortalama, ikincisi de standart sapma olmak zere iki adet bilinmeyen pa-
rametre bulunur.
ekil 5.1de grld gibi, normal olaslk dalmnn ekli an erisi biimin-
dedir ve merkezinde tek bir tepe noktasna sahiptir. Dalmn aritmetik ortalama,
mod ve medyan deerleri eittir ve bu deerler dalmn merkezinde yer alrlar.
Dolaysyla, normal erinin altnda kalan alann yars bu noktann sanda, dier
yars da bu noktann solunda yer alr. Buna gre, dalm aritmetik ortalama, mod
ve medyana gre simetrik bir grnmdedir. Dalm erisi, merkez deerinden
her iki yne doru dzgn bir ekilde azalr. Dolaysyla, dalm asimptotiktir. Bu
da, erinin X-eksenine gitgide yaklat ancak hibir zaman kesmedii anlamn
tar. Bir baka deyile, erinin iki ucu teorik olarak X-ekseni ile sonsuzda kesiir.
Fakat uygulamalarda hemen hemen tm gzlem deerlerinin, aritmetik ortalama-
dan +
3 uzakla kadar deer ald grlr ve bu araln dnda kalan blge

iin eri altnda kalan alann sfr olduu kabul edilmektedir.
Srekli olaslk dalmlarnda, dalm erisinin altnda kalan herhangi bir ara-
ln alan, deikenin bu aralkta yer alma olasln verir. Ayrca olaslk dalm-
larnn zellii gerei, olas tm sonular iin normal dalm erisinin altnda ka-
lan toplam alan 1dir ve dalmn aritmetik ortalamaya gre simetrik olmas nede-
niyle, aritmetik ortalamann sanda ve solunda kalan yar alanlarn bykl
0,5e eittir.
P x e
X
( ) =
1
2
1
2
2

142
st at i st i k
Normal dalmn konumu, aritmetik ortalamasna, yaylmas ise standart
sapmasna gre belirlenir. Sadece tek bir eri deil, birok normal dalm erisi
izilebilir. ekil 5.2de aritmetik ortalamalar eit ancak standart sapmalar farkl iki
adet normal dalm erisi grlmektedir. Burada verilen erilerin yukarda sz
edilen zellikleri salamasnn yan sra dalmn standart sapma deeri kldk-
e veriler aritmetik ortalama etrafnda daha fazla younlamakta ve eri daha siv-
ri bir ekil almaktadr. ekil 5.3te, bu kez standart sapmalar ayn ancak aritmetik
ortalamalar farkl, ekil 5.4te ise hem aritmetik ortalamalar hem de standart sap-
malar farkl iki adet normal dalm erisi grlmektedir.
Aritmetik ortalama ve standart sapma deerleri-
ne ilikin olarak sonsuz sayda farkl normal dalm
erisi izilebileceinden, tm eriler iin olaslk he-
sabnda kullanlacak tablolarn oluturulmas mm-
kn deildir. Bu nedenle, olaslklarn belirlenme-
sinde standart normal dalmdan yararlanlr.
Normal dalmn zel bir durumu olan standart
normal dalm, elde edilebilecek tm normal da-
lmlar iin olaslk belirlemede kullanlabilmektedir.
Aritmetik ortalamas 0 ve standart sapmas 1
olan normal dalma standart normal dalm
ad verilir.
143
ekil 5.1
0.5 0.5
+
Aritmetik Ortalama
Mod
Medyan
Normal Dalm
Erisi
ekil 5.2
1 2
= =10
1
=
1
2
=
2
Ortalamalar
eit, standart
sapmalar
farkl normal
dalmlar
ekil 5.3
1 2

1 2
= =1
= = 5 10
Ortalamalar
farkl,
standart
sapmalar eit
normal
dalmlar
ekil 5.4
1
1
2
2
=5 =10
=
=
1
2
Ortalamalar
ve standart
sapmalar
farkl normal
dalmlar
Herhangi bir normal dalm, gzlem deerlerinden aritmetik ortalama deeri
kartldktan sonra, bu farkn standart sapmaya blnmesi yoluyla standart normal
dalma dntrlebilir. Bu ilem sonucu elde edilen deerlere z deerleri ya
da standart normal deerler ad verilir. z deerleri standart deerler olduu iin bi-
rimleri yoktur.
X gzlem deerleri aadaki eitlik yardmyla z deerine dntrlr:
(25)
Burada, X; Herhangi bir gzlem ya da lm deerini, ; dalmn aritmetik or-
talamasn, ise dalmn standart sapmasn belirtir.
aritmetik ortalama ve standart sapmas ile normal dalma sahip X deerle-
ri standartlatrldnda elde edilen z deerlerinin dalm, aritmetik ortalamas 0
ve standart sapmas 1 olan normal dalm, dolaysyla standart normal dalmdr.
z deerleri, X gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan ka standart sapma uzaklkta ol-
duunu belirten deerlerdir.
Aritmetik ortalamas ve standart sapmas belli bir normal dalmda ve de-
erleri arasnda deimez ilikiler vardr. Bu iliki yardmyla aritmetik ortalamadan
ne kadar uzaklalrsa hangi byklkte bir alan elde edilecei belirlenebilir.
rnein, aritmetik ortalamadan 1 kadar sa ve sol tarafa ilerlenirse bu nokta-
larda snrlanan yar alanlar % 34,13 olup bu iki alann toplam % 68,26 olur. Bu-
nun gibi, aritmetik ortalamadan 2 ve 3 kadar sa ve sol tarafa ilerlendiinde el-
de edilecek deerler Tablo 5.3te grlmektedir.
ekil 5.5te, aritmetik ortalamadan +
1dan +
3ya kadar uzaklaldnda or-

taya kan alanlar grlmektedir.
z
X
=

144
st at i st i k
z Deeri, seilen bir X deeri
ile aritmetik ortalama ()
arasndaki farkn, standart
sapma ()ya oranna z de-
eri ad verilir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Aritmetik Ortalama Standart Sapma Kapsad Alan
+
1 0,3413+0,3413=0,6826
+
2 0,4772+0,4772=0,9544
+
3 0,4987+0,4987=0,9974
Tablo 5.3
Normal Dalm in
Baz Alan Deerleri
X
Z
-3 -2 -1 0 1 2 3
%68,26
%95,44
%99,74
+ + + 3 2 1 1 2 3
ekil 5.5
Normal Dalm
Erisinin Altnda
Kalan Alanlar
Burada, x deerleri z deerlerine dntrldnde, lek de deimektedir.
Dnm sonucu elde edilecek z deerleri de grafiin alt ksmnda grlmektedir.
rnein, deerine karlk gelen z deeri 0dr, +1 deerine karlk gelen z
deeri ise +1dir.
Belli bir aralkta erinin altnda kalan alann hesaplanabilmesi amacyla, stan-
dart normal dalm tablosu kullanlr. Ekte verilen bu tabloda, z deerleri ve bun-
lara karlk gelen alanlar bulunur. Bu alanlar ayn zamanda standart normal da-
lma sahip bir rassal deikenin 0 ile z aralnda bir deer almas olaslklarn ver-
mektedir. Normal dalmn aritmetik ortalamaya gre simetrik bir dalm olma-
sndan dolay, znin negatif deerleri iin de ayn olaslklar kullanlabilir.
rnek 15te, Ek-1de verilen standart normal dalm tablosundan yararlanarak
eri altnda kalan alanlarn bulunuu aklanmaktadr.
X rassal deikeni, 100 aritmetik ortalamas ve 10 standart sapmas ile normal da-
lma sahiptir. Xin 100 ile 123,3 arasnda olma olasln bulunuz.
zm:
Burada, P(100<x<123,3) olasl sorulmaktadr. Bu olasln bulunabilmesi iin,
ilk olarak alt snr 100 ve st snr 123,3 deerlerinin, 25 nolu eitlik kullanlarak z
deerlerine dntrlmesi gerekir.
x=100 deerine karlk gelen z deeri, dr. Yukarda belirtil-
dii zere, aritmetik ortalamaya karlk gelen z deeri daima 0dr. x=123,3 dee-
rine karlk gelen z deeri ise, olarak elde edilir. Ardndan
standart normal dalm tablosuna baklr. Tablo 5.4te bu tablonun bir blm g-
rlmektedir. z=0 ile z=2,33 arasnda kalan blgenin alann bulabilmek iin tabloda
z harfi ile belirtilen ilk stunda 2,3 deerini bulana kadar aaya doru ilerlenir. Da-
ha sonra, bu satrda saa doru ilerlenir ve 0,03 ile balayan stunun altndaki alan
deeri 0,4901 olarak bulunur. Bu da, 0,00 ile 2,33 arasnda erinin altnda kalan ala-
nn 0,4901 olduu anlamna gelir ve bu deer Xin 100 ile 123,3 arasnda yer alma
olasldr.
z =

=
123 3 100
10
2 33
,
,
z =

=
100 100
10
0
145
R N E K 1 5
z 0,00 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 ...
.
.
.
2,0 0,4772 0,4778 0,4783 0,4788 0,4793 0,4798 0,4803
2,1 0,4821 0,4826 0,4830 0,4834 0,4838 0,4842 0,4846
2,2 0,4861 0,4864 0,4868 0,4871 0,4875 0,4878 0,4881
2,3 0,4893 0,4896 0,4898 0,4901 0,4904 0,4906 0,4909
2,4 0,4918 0,4920 0,4922 0,4925 0,4927 0,4929 0,4931
2,5 0,4938 0,4940 0,4941 0,4943 0,4945 0,4946 0,4948
2,6 0,4953 0,4955 0,4956 0,4957 0,4959 0,4960 0,4961
.
.
.
Tablo 5.4
Normal Eri Altnda
Kalan Alanlar
Standart normal eri altndaki z=-1,16nn sandaki alan bulunuz.
Otomobil lastii retimi yapan bir fabrikada, retilen lastiklere uygulanan bir da-
yankllk testi sonucunda lastiklerin teste dayanma srelerinin, aritmetik ortala-
mas 242 sn. ve standart sapmas 36 sn. ile normal dalma sahip olduu bilin-
mektedir. Bu fabrikada retilen ve teste tabi tutulan lastikler arasndan rassal ola-
rak seilen bir lastiin teste dayanma sresinin,
a) 300 sn.den fazla olma,
b) 220 ile 290 sn. arasnda olma,
c) 256 ile 308 sn. arasnda olma olaslklarn bulunuz.
d) Toplam 150 lastie test uyguland bilindiine gre, bu teste 300 sn.den daha
fazla dayanabilen lastik says katr?
zm:
X rassal deikeni, Lastiin dayankllk testine dayanma sresi olarak tanmlan-
dnda, soruda verilen bilgilere gre bu X rassal deikeninin dalm, ortalama-
s 242 sn. ve standart sapmas 36 sn. ile normal dalmdr.
a) Seilen lastiin teste dayanma sresinin 300 sn.den fazla olma olasln bu-
labilmek iin ncelikle bu X deerine karlk gelen z deeri hesaplanmaldr. Di-
er bir deyile, z dnm uygulanmaldr.
x=300 noktasna karlk gelen z deeri, olarak el-
de edilir. Buna gre soruda istenen olaslk; z=1,61 deerinin sanda kalan blgenin
alan olacaktr. Dikkat edilirse aritmetik ortalamann (ya da z=0 noktasnn) san-
da ve normal dalm erisinin altnda kalan blgenin alan, toplam alann yars
olan 0,5tir. Standart normal dalm tablosuna gre z=0 ile z=1,61 arasndaki bl-
genin alan 0,4463 olarak bulunur. Buna gre, soruda istenen olasl bulabilmek
iin 0,5 deerinden, z=1,6 deerine karlk gelen alan, yani 0,4463 deerini -
kartmak gerekir.
Buna gre, seilen lastiin teste dayanma sresinin 300 sn.den fazla olma
olasl;
P(x>300)=P(z>1,61)=0,5-P(0<z<1,61)
=0,5-0,4463=0,0537 olarak bulunur.
z
x
=

=

=
300 242
36
1 61 ,
146
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
x
z
0,4463
0,0537
1,61 0
242 300
R N E K 1 6
b) Seilen lastiin teste dayanma sresinin 220 ile 290 sn. arasnda olma olasl-
n bulabilmek iin bu deerlere karlk gelen iki tane z deeri hesaplanmaldr.
x
1
=220 noktasna karlk gelen z
1
deeri, ve x
2
=290
noktasna karlk gelen z
2
deeri, olarak elde edilir. Standart
normal dalm tablosuna gre, z
1
=-0,61 deeri iin eri altnda kalan alan 0,2291 ve
z
2
=1,33 deeri iin alan 0,4082 olarak bulunur. Buna gre, soruda istenen olasl
bulabilmek iin bu iki olasl toplamak gerekir.
Buna gre, seilen lastiin teste dayanma sresinin 220 ile 290 sn. arasnda ol-
ma olasl;
P(220<x<290)=P(-0,61<z<1,33)=P(0<z<0,61)+P(0<z<1,33)
=0,2291+0,4082=0,6373 olarak bulunur.
c) x
1
=256 noktasna karlk gelen z
1
deeri, ve x
2
=308
noktasna karlk gelen z
2
deeri, olarak elde edilir. Standart
normal dalm tablosuna gre, z
1
=0,39 deeri iin eri altnda kalan alan 0,1517
ve z
2
=1,83 deeri iin alan 0,4664 olarak bulunur. Buna gre, soruda istenen ola-
sl bulabilmek iin byk olaslk deerinden kk olan kartmak gerekir.
z
2
308 242
36
1 83 =

= ,
z
1
256 242
36
0 39 =

= ,
z
2
290 242
36
1 33 =

= ,
z
1
220 242
36
0 61 =

= ,
147
x
z
0,4082 0,2291
-0,61 0
242 290 220
1,33
x
z
0,3147
1,83 0
242 308 256
0,39
Buna gre, seilen lastiin teste dayanma sresinin 256 ile 308 sn. arasnda ol-
ma olasl;
P(256<x<308)=P(0,39<z<1,83)=P(0<z<1,83)-P(0<z<0,39)
=0,4664-0,1517=0,3147 olarak bulunur.
d) Sorunun (a) kknda, fabrikada retilen ve dayankllk testine tabi tutulan
lastikler arasndan rassal olarak seilen bir lastiin teste dayanma sresinin 300
sn.den fazla olma olasl 0,0537 olarak bulunduuna gre, bu deer teste tabi tu-
tulan toplam 150 lastiin % 5,37sinin teste dayanma sresinin 300 sn.den fazla ol-
duunu gsterir. Dolaysyla, ka adet lastiin teste dayanma sresinin 300 sn.den
fazla olduunu bulabilmek iin toplam lastik says ile olaslk deerini arpmak
gerekir.
Sorunun cevab; 150 0,0537 8 lastik olarak hesaplanr.
Normal dalma sahip bir rassal deikenin aritmetik ortalamas 6,4 ve standart sapmas
1,2 ise bu rassal deikenin 7den kk olma olasl katr?
148
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
6
149
Olaslk kavramn ve olasla ilikin yaklam-
lar tanmlamak.
Olaslk, herhangi bir durumun ya da olayn ger-
ekleme ansn ifade eden 0 ile 1 kapal aral-
nda bir say olarak tanmlanr. Bir olayn ger-
eklemesi kesin ise olasl 1, gereklemesi
imknsz ise olasl 0dr. Olaslk deeri sfra
yaklatka olayn gerekleme ans gittike azal-
makta, olaslk deeri bire yaklatka da o ola-
yn gerekleme ans gittike artmaktadr.
Klasik olaslk tanm, bir denemede n adet eit
olaslkl sonu bulunduu durumda uygulanr.
Klasik bak asyla, bir olayn gerekleme ola-
sl ilgilenilen sonularn saysnn, olas tm so-
nularn saysna blnmesi yoluyla hesaplanr.
Deneysel olaslk, bir olayn gerekleme says
toplam gzlem saysna blnerek hesaplanr.
znel (Subjektif) Olaslk, eldeki mevcut bilgile-
re dayanan olaslktr.
Toplama kurallar, arpma kurallar ve Bayes te-
oremi yardmyla herhangi bir olayn gerekle-
me olasln hesaplamak.
Eer A ve B olaylar karlkl ayrk olaylar ise
zel toplama kuralna gre bu olaylardan birinin
veya dierinin gerekleme olasl, bu olaylarn
ayr ayr gerekleme olaslklarnn toplamna
eittir. P(A veya B)=P(A)+P(B)
Tmleyen kuralna gre, bir olayn gerekleme
olasl, bu olaynn gereklememe olaslnn
1den karlmas yoluyla belirlenir: P(A)=1-P(A
)
A ve B gibi iki olay iin genel toplama kural;
P(A veya B)=P(A)+P(B)-P(A ve B) eitlii ile
verilir.
zel arpma kuralna gre; A ve B bamsz olay-
lar iin A ve Bnin birlikte gerekleme olasl,
bu iki olayn ayr ayr gerekleme olaslklarnn
arpmna eittir: P(A ve B)=P(A)P(B)
B olaynn gerekletii bilindiinde, A olaynn
gerekleme olaslna koullu olaslk ad veri-
lir ve bu olaslk P(AB) ile gsterilir.
Genel arpma kuralna gre A ve B gibi iki olay
iin, bu olaylarn birlikte gerekleme olasl, A
olaynn gerekleme olasl ile Ann gerek-
letii bilindiine gre Bnin koullu olaslnn
arpmna eittir: P(A ve B)=P(A)P(BA)
Bayes teoremine gre, B olaynn gerekletii
bilindiine gre, A
i
nin gerekleme olasl:
Bir denemedeki olas sonu saysn belirlemek
zere saymann temel ilkesini uygulamak, per-
mtasyon ve kombinasyon saylarn hesaplamak.
Bir denemedeki olas sonu saysn belirlemede
kullanlan sayma kural bulunur. Saymann
Temel lkesine gre, eer bir ilem m farkl yol-
la, bir baka ilem de n farkl yolla gerekleebi-
liyorsa, bu iki ilem birlikte m n farkl yolla
gerekleir.
n olas nesnenin tek bir grubundan seilen r adet
nesnenin herhangi bir sralamasna permtasyon
ad verilir. Toplam farkl permtasyon says:
Seilecek nesnelerin dizili sras nemli deilse,
yaplan her bir seime bir kombinasyon ad veri-
lir. n adet nesneden oluan bir kmeden r nes-
nelik kombinasyon says:
n r
C
n
r n r
=
!
!( )!
n r
P
n
n r
=
!
( )!
P A
P A P B A
P A P B A P A P B A
i
i i
( )
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )

B =
+ +
1 1 2 2
++ P A P B A
n n
( ) ( )
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
150
st at i st i k
Rassal deiken ve olaslk dalm kavramlar-
n aklamak, kesikli olaslk dalmlar iin
aritmetik ortalama, varyans ve standart sapma
hesaplamak.
Denemeden denemeye farkl deerler alan ve al-
d bu deerleri belli bir olaslkla alan dei-
kenlere rassal deiken ad verilir. Rassal dei-
kenler, kesikli ve srekli rassal deikenler ol-
mak zere iki ekilde ortaya karlar. Sonlu ya
da saylabilir sayda farkl deeri bulunan rassal
deikenlere kesikli rassal deiken ad verilir.
Saylamayacak ya da sonsuz sayda olas deeri
bulunan ve bir say aral ya da aralk kmesi
zerinde tanmlanan rassal deikenlere srekli
rassal deiken ad verilir.
Bir denemedeki olas tm sonularn ve bu so-
nularn her birine ilikin olaslklarn yer ald
listeye olaslk dalm ad verilir. Belli bir sonu-
cun olasl 0 ile 1 kapal aralnda deerler alr
ve tm karlkl ayrk olaylarn olaslklar topla-
m 1e eittir.
Eer X kesikli bir rassal deiken ise Xin olaslk
dalm, rassal deikenin alabilecei tm olas x
deerlerine ilikin olaslklarn yer ald listedir.
Bir olaslk dalmnn ortalamasna, o olaslk
dalmnn beklenen deeri ad verilir. Kesikli
olaslk dalmlar iin ortalama;
ve kesikli bir olaslk dalmnn varyans;
eitlikleri ile hesaplanr.
2
varyans deerinin pozitif karekk standart sap-
ma olarak tanmlanr ve ile gsterilir. Dolay-
syla, olur.
Binom ve normal dalmn zelliklerini akla-
mak ve bu dalmlar yardmyla olaslk hesap-
lamak.
Binom dalmna ilikin zellikler: Denemeler,
daima ayn koullarda tekrarlanmaldr. Yapla-
cak her denemenin sonunda, var olan karlkl
ayrk iki sonutan yalnzca biri ortaya kmaldr.
Bu sonulardan biri ilgilenilen sonu, dieri ise
bunun tmleyeni olan ilgilenilmeyen sonutur.
Rassal deiken, sabit sayda denemedeki ilgile-
nilen durumun saysn belirtir. Tek bir deneme-
de ilgilenilen sonucun gerekleme olasl, tm
denemelerde ayn kalmaldr ve denemeler birbi-
rinden bamsz yaplmaldr.
Binom olaslk dalm; P(x)=
n
C
x
p
x
(1-p)
n-x
, Bi-
nom dalmnn ortalamas; =np ve varyans;
2
=np(1-p) ile verilir.
Normal olaslk dalm;
eitlii ile verilir. Normal olaslk dalmnn ek-
li an erisi biimindedir ve merkezinde tek bir
tepe noktasna sahiptir. Dalmn aritmetik orta-
lama, mod ve medyan deerleri eittir ve bu de-
erler dalmn merkezinde yer alrlar. Dalm
erisinin iki ucu teorik olarak X-ekseni ile son-
suzda kesiir.
Aritmetik ortalamas 0 ve standart sapmas 1 olan
normal dalma standart normal dalm ad ve-
rilir. Herhangi bir normal dalm, gzlem deer-
lerinden aritmetik ortalama deeri kartldktan
sonra, bu farkn standart sapmaya blnmesi yo-
luyla standart normal dalma dntrlebilir:
. Belli bir aralkta erinin altnda ka-
lan alann hesaplanabilmesi amacyla standart
normal dalm tablosu kullanlr. Bu tabloda, z
deerleri ve bunlara karlk gelen olaslklar
bulunur.
z
X
=

P x e
X
( ) =
1
2
1
2
2

=
2

2 2
= ( ) ( ) x P x
= xP x ( )
4
A M A
5
A M A
151
1. Aadakilerden hangisi, eldeki mevcut bilgilere da-
yal olarak hesaplanan olaslk yaklamn ifade eder?
a. Deneysel Olaslk
b. Objektif Olaslk
c. Klasik Olaslk
d. znel olaslk
e. Nesnel Olaslk
2. A olaynn gerekleme olasl 0,30, B olaynn ger-
ekleme olasl 0,45dir. A veya B olaynn gerekle-
me olasl 0,50 olduuna gre, A ve B olaylarnn bir-
likte gerekleme olasl katr?
a. 0,05
b. 0,10
c. 0,15
d. 0,20
e. 0,25
3. Bir bankann mterilerinin %40nn vadesiz hesab
bulunmaktadr. Vadesiz hesab bulunan mterilerin
%30unun yatrm hesab bulunduuna gre, bu banka
mterileri arasndan rassal olarak seilen bir mteri-
nin hem vadesiz hem de yatrm hesab bulunmas ola-
sl katr?
a. 0,10
b. 0,12
c. 0,38
d. 0,70
e. 0,75
4. Bir alveri merkezi mterilerinin %40 yapt al-
verilerde nakit para, %60 ise kredi kart kullanmakta-
dr. Nakit para kullananlarn %30unun, kredi kart kul-
lananlarn ise %60nn yapt alveri 50 TLnin ze-
rindedir. Bu alveri merkezi mterileri arasndan ras-
sal olarak seilen bir mterinin yapt alveriin 50
TLnin zerinde olduu bilindiine gre, bu mterinin
alveriinde nakit para kullanm olma olasl katr?
a. 0,12
b. 0,25
c. 0,36
d. 0,48
e. 0,75
5. Bir bilimsel aratrma projesi iin alt bilim adam
arasndan bir proje sorumlusu ve bir aratrmac ka
farkl ekilde seilebilir?
a. 4
b. 6
c. 10
d. 15
e. 30
6. Bir lojistik firmasnn 8 adet kamyonu bulunmakta-
dr. Firmann ilgili sorumlusu, ehir dna nakliyat yap-
mak zere bu 8 kamyondan 3 tanesini ka farkl ekil-
de seebilir?
a. 24
b. 27
c. 56
d. 336
e. 512
7. X: statistik dersi final snavnda, rencilerin ce-
vaplad soru says rassal deikeni ile ilgili olarak
aada verilen ifadelerden hangisi dorudur?
a. X, bir kesikli rassal deikendir.
b. X rassal deikeni, - ile + aralnda srekli
deerler alr.
c. Xin olas tek bir deeri iin olaslk hesaplanamaz.
d. Xin olas deerleri, bir say aral zerinde ve
sonsuz saydadr.
e. X, normal dalma sahiptir.
8. Bir rassal deikenin alabilecei deerler; 1, 4, 7 ve
bu deerleri almas olaslklar srasyla 0,2, 0,7 ve 0,1
olduuna gre, bu olaslk dalmnn aritmetik ortala-
mas ve varyans aadakilerden hangisinde doru ola-
rak verilmitir?
a. =3,3;
2
=2,61
b. =3,3;
2
=1,62
c. =3,7;
2
=2,61
d. =3,7;
2
=1,62
e. =4;
2
=2,61
Kendimizi Snayalm
152
st at i st i k
9. Bir binom denemesinde deneme says 5 ve tek bir
denemede ilgilenilen sonucun gerekleme olasl
0,40 ise bu 5 denemede ilgilenilen sonu saysnn 3 ol-
ma olasl katr?
a. 0,77
b. 0,54
c. 0,46
d. 0,23
e. 0,11
10. Normal dalma sahip bir rassal deikenin aritme-
tik ortalamas 40 ve standart sapmas 6 ise bu rassal de-
ikenin 37 ile 52 arasnda olma olasl katr?
a. 0,1915
b. 0,2857
c. 0,3313
d. 0,4772
e. 0,6687
1. d Yantnz yanl ise Olaslk Tanmlar konusu-
nu yeniden gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Olaslk Hesaplama Kural-
lar konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. b Yantnz yanl ise Olaslk Hesaplama Kural-
lar konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise Bayes Teoremi konusunu
5. e Yantnz yanl ise Sayma Kurallar konusunu
6. c Yantnz yanl ise Sayma Kurallar konusunu
7. a Yantnz yanl ise Rassal Deikenler ve Ola-
slk Dalmlar konusunu yeniden gzden
geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Rassal Deikenler ve Ola-
geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Rassal Deikenler ve Ola-
geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise Rassal Deikenler ve Ola-
geiriniz.
Sra Sizde 1
A: {Seilen kartn ikili olmas} ve B: {Seilen kartn karo
olmas} olaylar tanmlansn. 52 kartlk oyun destesinde
4 adet ikili ve 13 adet karo, 1 tane de karo ikilisi bulu-
nur. Buna gre;
Sra Sizde 2
S
1
= {ekilen birinci bilyenin sar renkli olmas} ve S
2
=
{ekilen ikinci bilyenin sar renkli olmas} olaylar ta-
nmlansn. ekilen bilyenin sar renkli olma olasl;
ve ekilen birinci bilyenin sar renkli olduu
bilindiinde, ekilen ikinci bilyenin de sar renkli olma
olasl; olacaktr. Buna gre istenen
olaslk;
olarak hesaplanr.
Sra Sizde 3
M
1
= {Seilen kitabn birinci makinede baslmas}, M
2
=
{Seilen kitabn ikinci makinede baslmas}, M
3
= {Sei-
len kitabn nc makinede baslmas} ve H = {Seilen
kitabn hatal baslmas} olaylar tanmlansn.
=
+ +
=
0 012
0 007 0 015 0 012
0 3529
,
, , ,
,
=
+ +
( , )( , )
( , )( , ) ( , )( , ) ( , )(
0 40 0 03
0 35 0 02 0 25 0 06 0 40 0,, ) 03
P M H
P M P H M
P M P H M P M P H M P
( )
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( )
3
3 3
1 1 2 2

=
+ + (( ) ( ) M P H M
3 3
P S S P S P S S ( ) ( ) ( )
1 2 1 2 1
4
12
3
11
1
11
ve = = =
P S S ( )
2 1
3
11
=
P S ( )
1
4
12
=
P P A P B P ( ) ( ) ( ) ( ) A veya B A ve B = + = + =
4
52
13
52
1
52
16
552
0 3077 = ,
153
Sra Sizde 4
Sra Sizde 5
Normal dalm aritmetik ortalamaya gre simetrik ol-
duuna gre, z=-1,16dan z=0a kadar olan blgenin
alan, z=0dan z=1,16ya kadar olan blgenin alanna
eittir. Standart normal dalm tablosunda z stununda
1,1 deerini bulunur. Daha sonra, bu satrda saa do-
ru ilerlenir ve 0,06 ile balayan stunun altndaki alan
0,3770 olarak bulunur.
Dolaysyla, z=-1,16dan z=0a kadar olan blgenin alan
0,3770 olur. Soruda erinin altnda ve z=-1,16nn san-
da kalan alan sorulduu iin, 0,3770 deerine tm ala-
nn yars olan 0,5 deerini eklemek gerekir. Sonu ola-
rak sorunun cevab P(z>-1,16)=0,3770+0,5=0,8770dir.
Sra Sizde 6
x=7 noktasna karlk gelen z deeri,
dir. Soruda istenen olaslk;
z=0,5 deerinin solunda kalan blgenin alandr. Stan-
dart normal dalm tablosuna gre z=0 ile z=0,5 arasn-
daki blgenin alan 0,1915tir. stenen olasl bulabil-
mek iin 0,5 deeri ile 0,1915 deerini toplamak gerekir.
Buna gre, rassal deikenin 7den kk olma olasl;
P(x<7) = P(z<0,5)=0,5+P(0<z<0,5)
= 0,5+0,1915 = 0,6915tir
Kaynaklar
Bluman, A.G. (2005). Elementary Statistics: A Step
by Step Approach, McGraw-Hill.
Er, F. ve Peker, K.. (2009). Biyoistatistik, TC. Anado-
lu niversitesi Yayn, No: 1932, Akretim Fakl-
tesi Yayn, No: 1013, Eskiehir.
Freund, J.E. (1992). Mathematical Statistics, Prentice-
Hall, Inc., USA.
nal, H.C. ve Gnay, S. (1999). Olaslk ve Matematik-
sel statistik, H.. Fen Fakltesi Yaynlar, Ankara.
Lind, D.A., Marchal, W.G. ve Wathen, S.A. (2005). Sta-
tistical Techniques in Business & Economics,
McGraw-Hill.
Yzer, A.F., Aaolu, E., Tatldil, H., zmen, A. ve k-
lar, E. (2003). statistik, TC. Anadolu niversitesi
Yayn, No: 1448, Akretim Fakltesi Yayn, No:
771, Eskiehir.
z
x
=

=

=
7 6 4
1 2
0 5
,
,
,
Kusurlu rn Says Olaslk
0 P C ( ) . 0
1
20
19
20
0 8
4 0
0 4
= =
11450625
1
P C ( ) . 1
1
20
19
20
0 1
4 1
1 3
= =
77147500
2 P C ( ) . 2
1
20
19
20
0 0
4 2
2 2
= =
11353750
3 P C ( ) . 3
1
20
19
20
0 0
4 3
3 1
= =
00047500
4 P C ( ) . 4
1
20
19
20
0 0
4 4
4 0
= =
00000625
Toplam 1.00000000
z ... 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 ...
.
.
.
0,9 0,3264 0,3289 0,3315 0,3340 0,3365
1,0 0,3508 0,3531 0,3554 0,3577 0,3599
1,1 0,3729 0,3749 0,3770 0,3790 0,3810
1,2 0,3925 0,3944 0,3962 0,3980 0,3997
1,3 0,4099 0,4115 0,4131 0,4147 0,4162
.
.
.
x
z
0,5
7,0 6,4
0
Tam saym ve rnekleme kavramlarn ayrt edebilecek,
rneklemeye bavurmann yararlarn aklayabilecek,
rnekleme plan hazrlayabilecek,
Bir rnek aratrma iin rnekleme uygulamas yapabilecek ve istenen bilgi-
leri retebileceksiniz.
indekiler
Tam saym
ereve
Parametre
Deiken
rnekleme
rneklem
statistik
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
statistik
TAM SAYIM VE RNEKLEME
RNEKLEMEY GEREKL KILAN
NEDENLER
RNEKLEME SRECNN
AAMALARI
RNEKLEME YNTEMLER
RNEKLEME DAILIMLARI
rnekleme ve Baz
rnekleme
Dalmlar
6
STATSTK
TAM SAYIM VE RNEKLEME
Anahtar kelimeler bal altnda verilen kavramlar rnekleme konusunu aklaya-
bilmek iin de bilinmesi gereken kavramlardr. Bu kavramlar birinci nitede ak-
land iin bu niteye sadece tam saym ve rnekleme kavramlaryla ilgili hatrla-
tc bilgiler verilerek balanmtr.
Bu nitedeki konular kolayca anlayabilmeniz iin birinci nitede aklanan temel kavram-
lar tekrar okuyunuz.
Bilindii gibi istatistiksel aratrmalarn amac tanmlanan evrenin zellikleriy-
le ilgili bilgiler retmektir. Bu bilgiler ya tam saym sonucu elde edilen veri kme-
sinin (evren veri kmesinin) zmlenmesiyle ya da rneklemden elde edilen ve-
ri kmesinin (rneklem veri kmesinin) zmlenmesiyle retilebilir.
Tam Saym
Planlanan bir istatistiksel aratrma iin tanmlanan sonlu evrenin btn birimleri
zerinden aratrmaya konu olan deikenler itibariyle veri derleniyorsa yaplan i-
leme tam saym denir. Tam saym sonucu elde edilen veri kmesinin zmlen-
mesiyle elde edilen bilgiler (parametre deerleri) veri derleme ve zmleme ha-
tas ilenmemi ise kesin ve doru bilgilerdir.
Tam saym genellikle sonlu ve kk hacimli evrenlere uygulanr. Bununla bir-
likte byk hacimli sonlu evrenlerin btn birimlerine ulaabilmek olanaklysa,
karlalan zel problemin zm iin mmkn btn verilerin elde edilmesine
gereksinim varsa tam saym yaplmaldr.
Yeni bir cret sisteminin uyguland 50 iisi olan bir iletmede, iilerin bu yeni
cret sisteminden memnuniyetleri aratrlmak istenmektedir. Tam saym yapla-
bilir mi?
zm:
Burada evren hacmi N=50 iiden olumaktadr ve kk hacimli bir evrendir.
ilerin her birine ulamak ve onlardan memnuniyetleri konusunda veri elde et-
mek hem kolaydr hem de ok zaman almaz. Bu nedenle istenen aratrma iin
tam saym yaplabilir.
rnekleme ve Baz
rnekleme Dalmlar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Hakknda aratrma
yaplacak birimler
topluluuna evren denir.
Tam saym sonucu elde
edilen veriler kullanlarak
hesaplanan saysal
deerlere parametre denir.
R N E K 1
Bir banka ube mdr, genel mdrlkte izleyen gn yaplacak bir toplant iin,
ubesinin, toplant ncesindeki son ign itibariyle mevduat durumuna ilikin
bilgiye ihtiya duymaktadr. ubenin 150.000 mevduat mterisi bulunmaktadr.
htiya duyulan bilgi iin tam saym yaplabilir mi?
zm:
Evren hacmi N=150.000 mteridir. Byk hacimli bir evrendir. Ancak ubenin
bilgisayar donanmna sahip olmas ve mevduat hesaplaryla ilgili verilerin verita-
bannda bulunmas nedeniyle, evren hacmi byk bile olsa ok ksa zamanda ge-
rekli olan bilgilerin elde edilmesi, tam saym yaplmas mmkndr.
Ancak tanmlanan evrenin btn birimleri zerinden veri derlemek veya tam
saym yapmak her zaman izleyen ksmda aklanacak eitli nedenlerle mmkn
olamaz, parametre deerleri hesaplanamaz. Byle bir durumda evrenin zellikle-
riyle ilgili bilgiler ve genellemeler rnekleme uygulamasyla elde edilebilir.
rnekleme
Tanmlanan evrenden onu ilgilenilen deikenler bakmndan temsil eden snrl
sayda birimin belirli yntemler kullanlarak seilmesi ilemine rnekleme, seilen
birimlerin oluturduu toplulua rneklem denir.
Bir anaokulu iletmecisinin 5 ayr blgedeki okullarnda 1000 rencisi bulun-
maktadr. Bu iletmeci rencilerine uygulad beslenme programyla ilgili ren-
ci ailelerinin grlerini almak amacyla bir aratrma planlyor.
Aratrmann Amac: Uygulanan beslenme programyla ilgili ailelerin grleri-
nin alnmas.
Aratrmann Evreni: 5 blgedeki okullarda okuyan rencilerin ailelerinin
oluturduu topluluktur.
rnekleme: Her blgedeki okuldan 20er olmak zere toplam n=100 aile sei-
liyor. Ailelerin seim ilemine rnekleme, seilen 100 ailenin oluturduu toplulu-
a rneklem ad verilir. rencilerin annelerinin beslenme programyla ilgili g-
rleri ise deikendir.
Seilen ailelerin oluturduu topluluk rneklem, rencilerin anneleri gzlem
birimi, aileler rnekleme birimidir.
Evreni temsil eden, onun bir modeli olan rneklemden elde edilen veri kme-
si kullanlarak yaplacak zmlemenin sonucu olan bilgi (rneklem istatistii) ev-
ren bilgisi anlamnda kullanlabilir. Baka bir deyile rneklem istatistiinin dee-
ri bilinmeyen evren parametre deeri hakknda genelleme yapmak amacyla kul-
lanlabilir. rneklemede nemli olan, eer evren doru, net tanmlanm ise r-
neklemin aratrmaya konu olan deikenler itibariyle evreni temsil edip etmeme-
si konusudur. yi, temsili bir rneklem evrenin sadece birim says bakmndan k-
k, zellikleri bakmndan benzeri ve modeli olan rneklemdir. Eer ilgilenilen
deikenler bakmndan evrendeki ve rneklemdeki birimler benzer dalm gs-
teriyorsa oluturulan rneklem temsili bir rneklemdir.
Bir fakltede kaytl olan ve hacmi N=2000 renci olan bir evren tanmlayalm.
Bunlarn %40 erkek ve erkeklerin de %80 inin yalar 20-24 arasnda deiiyor
olsun. Diyelim ki n=200 renciden oluan bir rneklem seilsin ve bu rencile-
rin %40 (80 renci) erkek ve bunlarn %80 inin (64 rencinin) yalar 20-24
arasnda deiiyorsa bu rneklem cinsiyet ve ya aral deikenleri bakmndan
temsili rneklemdir.
156
st at i st i k
R N E K 2
rneklem, evrenden belirli
yntemlerle seilmi olan ve
seildii evreni temsil ettii
dnlen birimler
kmesidir.
R N E K 3
R N E K 4
Bir kitapya gelen mterilerin kitap okuma alkanl aratrlmak isteniyor. Tam sa-
ym yaplabilir mi? Tartnz.
rneklem istatistiinin deeri her zaman parametre deeri iin bilgi nitelii tar m?
Tartnz.
rneklemenin temel amac nedir? Aklaynz.
RNEKLEMEY GEREKL KILAN NEDENLER
Bu nitenin izleyen ksmlarndaki konular iin, A. F. Yzer, E. klar, E. Aaolu, H. Tat-
ldil, A. zmen, Editr: A. F. Yzer (2011). statistik, nite 7 ve 8, Eskiehir Anadolu ni-
versitesi Yayn simli kitaptan, editr ve nite yazarlarnn izni alnarak yararlanlmtr.
Evrenin sonsuz evren olmas.
Tanmlanan evrenin sonsuz evren olmas durumunda tam saym mmkn ol-
maz. nk incelenecek birimler X rassal deikeninin teorik olaslk dalmnn t-
rettii sonulardr. Dolaysyla incelenecek birim saysnda ve gzlem deeri saysn-
da bir snr yoktur. Bu nedenle rnekleme uygulamasna bavurmak kanlmazdr.
Bir biskvi fabrikasnda retilen paketlerin planlanan arlkta retilip retil-
medii, sistemin doru alp almad aratrlmak isteniyor. Bu amala
retilen paketler arasndan 250 paket seiliyor. Tam saym yaplp yaplmayaca-
n aklaynz.
zm:
Biskvi paketleri bir retim srecinin ktlar niteliindedir. retim srdke bis-
kvi paketleri evrenine yeni paketler dahil olacaktr. Bu nedenle biskvi paketleri
evreni sonsuz bir evrendir. lgili aratrma iin rnekleme uygulamas zorunludur.
Evrenin sonlu evren olmas.
Daha nce de aklanm olduu gibi tanmlanan evren sonlu evren olduun-
da evrenle ilgili bilgiler hem tam saym uygulayarak hem de rneklemeye bavu-
rularak elde edilebilir. Bu durumda tam saym m, rnekleme mi uygulanacana
karar verebilmek iin aadaki kriterler deerlendirilir.
Neter J., Wasserman W., Whitmore G. A. (1993). Applied Statistics 4. Edition, Allyn and Bacon
- Maliyet: rnekleme btesi, rneklemeyi tam sayma tercih etmede en
nemli belirleyicidir. rnekleme tam sayma gre daha az maliyetle bilgi
retme imkan salar. te yandan eer evren hacmi kkse veya tam sa-
ym yapmak bte olanaklaryla da mmknse tam saym tercih edilmelidir.
Burada dikkat edilmesi gereken nokta tam saym yapma maliyetinin, elde
edilecek bilginin deerinden kk olmas gerekir. Aksi durumda rnekle-
meye bavurmak uygun olacaktr.
Belirli bir blge iin planlanan bir siyasi aratrmada, partilerin bugnk oy da-
lm hakknda bilgi edinmek amalanm olsun. Tam sayma m rneklemeye mi
bavurursunuz?
157
6. ni t e - r nekl eme ve Baz r nekl eme Da l ml ar
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R N E K 5
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R N E K 6
zm:
Bu aratrmadaki evren ilgili blgedeki semen saysdr, sonlu evrendir. ste-
nen bilgilerin retilmesi amacyla tam saym yapmaya karar verilirse stlenilmesi
gereken maliyet blgedeki genel seim maliyetine edeer olacaktr. Blgede ya-
plm genel seim harcamalarna bakldnda bunun aratrma yapacak kii ya da
kurulu tarafndan karlanmas olduka zor grnebilir. Kald ki genel seimlerde
btn semenler oy kullanmamaktadrlar. Tam saym yapmann imkansz ve mali-
yetli olduu bu gibi durumlarda en aklc yol ad geen aratrma iin rnekleme-
ye bavurmak olmaldr.
- Zaman: Bir aratrma sonunda ulalacak bilgiye duyulan ihtiyacn zaman
snrlar, aratrmann tam saymla m yoksa rneklemeyle mi yaplacana
karar verirken deerlendirilecek dier nemli bir etkendir. rnekleme, tam
sayma gre daha ksa zamanda ve yeterli ayrntda bilgi elde etme olana
verir. rnekleme bilgiye ok hzl gereksinim olduu durumlarda bilhassa
nemlidir.
Hem tam saymdan hem de bir rneklemden elde edilecek bilgi iin gerekli
olan zaman, bir alternatif maliyet stlenmeyi de gerektirir. nk bilgi elde etme
sresine bal olarak verilecek kararn erken ya da ge oluu kazan kadar kayp-
lara da neden olabilir.
Semenlerin oy verme tercihleri zerinde pek ok faktrn etkisi bulunmaktadr.
Partileri, bugnk oy dalmn belirlemeye ynelik bir aratrma uzun bir zama-
na yaylrsa, semenlerin aratrmaya baland gnk grleriyle aratrmann
sonuland zamandaki grleri arasnda nemli farkllklar oluabileceinden
retilen bilginin deeri ve geerlilii giderek azalacaktr. Bu nedenle rneklemeye
bavurmak nem arz eder.
- Doru veri elde etme: Her ne kadar tam saym yaplnca kesin, doru bil-
giye ulalr denilse de tam saymn yaplabilmesi iin gerekli olan sayda ve-
ri derleme arac ve istenen zelliklere sahip, veri derleme hatas yapmaya-
cak gzlemci ya da grmeci bulmak ya da yetitirmek olduka zor hatta
olanakszdr. Bu nedenlerle rnekleme uygulamalar tam sayma gre daha
doru veri derleme ve daha doru bilgi retme imkn verir.
- ncelenecek birimlerin fiziksel zarara uramas: Tanmlanan evrende
yer alan birimler, veri derlemek ya da lm yapmak amacyla fiziksel zara-
ra uratlyorsa rneklemeye bavurmak zorunludur. rnein bir savunma
sanayi kuruluunda belirlenen bir gn iinde retilen mermilerin ierisinde-
ki hatal mermi orannn belirlenmesi iin yaplacak bir aratrmada tam sa-
ym benimsenirse gerekli verilerin derlenmesi amacyla retilen tm mermi-
lerin patlatma testine tabi tutulmas gerekir. Bu durumda retimin amac
gereklememi olur. Bu anlamsz bir testtir. Bu gibi durumlarda rnekle-
meden yararlanmak kanlmaz olur.
- Evreni oluturan birimlerin deikenlii: Evreni oluturan birimler ara-
trmaya konu olan deikenler bakmndan heterojen olduunda mmkn
ise tam saym yapmak, deil ise byk hacimli rneklem semek gerekir.
158
st at i st i k
R N E K 7
Evren hacmi kk, parasal imknlarn yeterli olduu bir aratrma iin tam saym m
yoksa rnekleme mi tercih edersiniz? Aklaynz.
1,5 milyon rencinin olduu Akretim Sisteminin deerlendirilecei bir aratrma
iin gerekli olan zaman ve parasal imknlar yeterli ise tam saym m yoksa rnekleme mi
uygularsnz? Tartnz.
rneklem in Birim Seme Yntemleri
rnekleme girecek birimlerin seiminde kullanlan yntemler keyfi seim yntemi
ve rassal seim yntemi eklinde snflandrlmaktadr.
Keyfi Seim
rneklem oluturulurken tanmlanan evreni oluturan birimler arasnda fark gze-
tilir, yani btn birimlere bilinen bir olaslkla seilme ans verilmez ise bu trden
birim seimine keyfi seim ad verilir. Bu seim ynteminde aratrmac, hangi bi-
rimlerin rnekleme seileceini bilerek ve isteyerek belirler. rnein yaadnz
ildeki retmenlerin sorunlarn belirlemek amacyla yaplacak bir aratrma iin
her bir retmen evi lokalinde birlikte oturduunuz retmenler arasndan tand-
nz retmenleri semek suretiyle bir rneklem oluturursanz yapm olduu-
nuz seim keyfi seimdir.
Rassal Seim
Sonlu Evrenlerde Rassal rneklem Seimi
Sonlu evrenlerde rassal birim seim imkn veren iki seim uygulamas bulunmak-
tadr. Bunlar kura seimi ve sistematik seimdir.
Serper . (2004). Uygulamal statistik 2, Geniletilmi 5. Bask, Bursa: Ezgi Kitabevi
Kura Seimi
Rassal birim seimi iin kura usul uygulanacak ise aadaki admlar izlenir:
Tanmlanan evrenle ilgili oluturulacak gncel erevedeki btn birimlere
birden N e kadar numara verilir. Bu numaralar filere yazlr ve bir torbaya
veya bir kaba atlr.
Filer iyice kartrldktan sonra n tane fiin ekilmesi ilemine balanr. e-
kilen fi her ekiliten sonra torbaya iade edilir veya edilmez. ekilen fi tor-
baya iade ediliyorsa birim seimine iadeli seim, iade edilmiyorsa iadesiz se-
im ad verilir.
Seilen n saydaki birim rneklemi oluturur.
Bu birim seim uygulamasyla evreni oluturan erevede yer alan birimler ara-
snda rneklemde yer almalar bakmndan ayrcalk yaplmam ve eit seilme
olasl tannm olur.
Birim seimi iadeli yapldnda ayn birim tekrar tekrar rnekleme seilmi ola-
bilir. Bu durumda rnekleme kuramnn nemli koullarndan biri olan bamsz-
lk koulu salanm olur ve herhangi bir birimin seilmesi bir baka birimin seil-
mesi olasln etkilememi olur.
Gerekte uygulanan rnekleme planlarnda iadeli seim genellikle uygulan-
maz. Birim seimi iadesiz yapldnda, seilen bir birimin tekrar seilmesi engel-
lenmi olur. Ancak evren hacmi N ok byk, rneklem hacmi n kk olduun-
159
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
da her birimin seiminin dierinden bamsz olduu ve iadeli seimdeki bam-
szlk koulunun salanabilecek olduu varsaylr.
Belirlenen sonlu evrende yer almas gereken birim oluturulacak erevede yer
almyorsa veya birden fazla yer alyorsa kura seiminin rassall etkilenir. N ha-
cimli sonlu bir evrende rassal iadeli seimle N
n
tane farkl rneklem semek mm-
kn iken, ayn evrende ayn hacimli iadesiz seim uygulandnda
tane farkl rneklem semek mmkn olur.
Sistematik Seim
Eer rassal seim iin sistematik seim uygun grlrse aadaki aamalar izlenir:
Gncel erevedeki birimler birden N ye kadar numaralandrlr.
rneklem hacmi belirlenir.
k = N / n oran hesaplanr. Bu oran bytme faktr olarak isimlendirilir.
1, 2, .. , k adet say arasndan rassal olarak bir say ekilir. ekilen say a
ile gsterilsin. a, rnekleme girecek birinci birimin sra numarasn gsterir.
anc, a + knc, .. , a + (n 1)knc sra nolu birimlerin seilmesiyle n ha-
cimli rneklem oluturulur.
Hem kura usul seimde hem de sistematik seimde seilecek bir birimin be-
lirlenen n hacimli rneklemde yer almas olaslklar ayn (n / N) olmasna ramen
olas rneklemlerden birinin incelenen rneklem olma olaslklar farkldr. Bu ola-
slklar kura usul (iadesiz) seimde 1 / olduu hlde, sistematik seimde r-
neklemi oluturabilme ansna sahip kombinasyonlarn her biri iin eit 1 / k , di-
erlerininkinde ise 0 (sfr) dr.
Olaslkl rneklemenin nemli stnl vardr:
rneklemden elde edilen verilerden hesaplanan istatistikler evren paramet-
releri hakknda genelleme yapmak zere kullanlabilir.
rneklem hatasnn bykl hakknda bilgi elde edilebilir.
Keyfi seimde sz konusu olabilecek yanllk (sistematik hata) giderilmi
olur.
Olaslkl rneklem oluturma prensibi esas olmak zere, uygulamada ya birim
seim ilemini kolaylatrmak ya da evreni temsil edecek daha iyi bir rneklemin
oluturulmasn salamak zere eitli rassal rnekleme yntemleri gelitirilmitir.
Bu yntemler izleyen balklar altnda aklanmtr.
Bu rnekleme yntemlerinden herhangi birini bir rnekleme uygulamas iin
seerken yntemlerin etkinlik ve doruluk kriterlerine gre deerlendirilmesi ge-
rekir. rnekleme yntemlerinin etkinlikleri farkllk gsterir. Etkinlik, rnekleme
maliyeti ve doruluu arasndaki dengeyi yanstan bir kavramdr. Doruluk ise l-
lecek zelliin belirsizlii ile ilgili dzeyi gsterir. Doruluk ile rnekleme hata-
lar arasnda ters iliki varken maliyetle ayn ynde iliki vardr. Yani daha ok ma-
liyet daha doru bilgi, daha doru bilgi daha az hatal karar ve tahmin demektir.
RNEKLEME SRECNN AAMALARI
Genel olarak rnekleme sreci 5 aamadan olumaktadr. Birbirleriyle ve bir ara-
trma srecinin dier aamalaryla sk skya iliki iinde olan bu aamalar ekil 6.2
de gsterilmitir.
C
N
n
C
N
N n n
N
n
=
!
( )!. !
160
st at i st i k
Evrenin Tanmlanmas
rnekleme sreci evrenin tanmlanmasyla
balar ve bir aratrma srecinde aratrmac-
nn ilk yapaca ilerden biridir.
Evren, aratrmac tarafndan belirlenen bir
tanma uyan ve hakknda bilgilerin retilecei,
karmlarn yaplaca birimlerden oluan top-
luluktur. Evrenin ayrntl bir biimde tanm-
lanmasyla, hangi birimlerin aratrma kapsa-
mna alnaca, hangilerinin alnmayaca be-
lirlenmi olur..
Evrenin tanmlanmas genel olarak rnek-
leme birimi, gzlem birimi, yer ve zaman kav-
ramlaryla yaplmaktadr. Aratrmann konusunu tanmlayan deikenlerle ilgili
verilerin derlendii birimlere gzlem birimi ad verilir. rneklem birimi ise rnek-
leme seilecek birimlerdir.
Aratrmann konusu: Eskiehir Merkez lesinde ikamet eden 250000 ailede han-
gi marka bulak deterjan kullanldn aratrmak.
Evren: Eskiehir Merkez lesinde aratrma yapld tarihte ikamet etmekte olan ai-
lelerin oluturduu topluluktur. Sonlu bir evrendir. Evren hacmi 250.000 ailedir.
rnekleme Birimi: Her bir aile.
Gzlem Birimi: Ailede amar ykama grevini stlenen veya deterjan satn alma
tercihinde bulunan kiidir.
Yer: Eskiehir Merkez lesi
Zaman: Aratrmann yapld tarih.
rnekten anlalabilecei gibi nce rnekleme aile seilecek sonra ailedeki a-
mar ykayan, deterjan tercihini yapan kiiden veri derlenecektir.
Bu rnekte olduu gibi her aratrmada gzlem birimi ve rnekleme birimi ay-
rm olmayabilir. rnekleme seilen ve veri derlenen birim ayn olabilir. Bu du-
rumda sadece birim kavram kullanlr.
Aratrmann Konusu: 2010-2011 retim ylnda Anadolu niversitesi ktisat Fa-
kltesi Kamu Ynetimi Blmnde renim gren rencilerin kitap okuma al-
kanln aratrmak.
Evren: 2010-2011 retim ylnda Kamu Ynetimi blmnde kaytl olan ren-
ciler topluluudur.
Birim: Kamu Ynetimi blmnde kaytl olan her bir renci hem gzlem birimi
hem de rnekleme birimidir. nk rnekleme seilecek birim de, veri derlenecek
birim de rencilerdir.
rnekleme ve gzlem birimi ayn olduu zaman aratrmalarda sadece birim kavram kul-
lanlmaktadr.
Gzlem birimi ve rnekleme birimi ayrmna gidilmesinin nedeni gzlem birim-
leri ile ilgili bir erevenin temin edilmesinin veya hazrlanmasnn zor, maliyetli ve
ok zaman alacak olmasdr. rnekleme birimi birden ok gzlem birimini kapsa-
yacak ekilde de tanmlanabilir. rnek 3 zerinden aklamak gerekirse, beslenme
programyla ilgili rencinin hem annesinin hem de babasnn grlerine bavu-
rulabilir. Bu durumda gzlem birimi rencinin hem annesi hem de babas olur.
161
ekil 6.1
Evrenin Tanmlanmas
erevenin Belirlenmesi
rnekleme Ynteminin Seilmesi
rneklemenin Uygulanmas
rneklem Hacminin Belirlenmesi
rnekleme
srecinin
aamalar.
Kaynak: N. K.
Malhotra,
Marketing Research
An Applied
Orientation,
Prentice Hall
International Inc.,
1996
R N E K 8
R N E K 9
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Evrenin tanmlanmas yukarda yaplan aklamalarda olduu gibi her zaman
kolay olmayabilir. rnek 8 zerinden aklama yaplacak olursa evren tanm ya-
plrken rnein renci evleri, yabanc uyruklu olup Eskiehir Merkez lesinde
ikamet edenler, tek kiilik yaamn yaand konutlar, aratrmada ifade edilen
aile tanm iine alnacak m yoksa alnmayacak m, karar verilmelidir. Gzlem bi-
rimi olarak ailedeki anne mi, kz m, yoksa annenin yardmcs olarak alan ki-
i mi seilecektir?
Bir aratrmann evrenini tanmlarken aklk, kesinlik, amaca uygunluk ve r-
nekleme uygulamas iin glk yaratmamas gibi ilkelerin de gz nnde bulun-
durulmas gerekir.
erevenin Belirlenmesi
ereve sonlu bir evrenin btn birimlerinin kaytl olduu bir listedir, tablodur
veya cetveldir. Nfus kaytlar, semen ktkleri, tapu ve sicil kaytlar, ticaret ve
sanayi odalar ye listeleri, ekonomik byklklerine gre sanayi kurulularnn
listesi, telefon rehberi, renci kayt listeleri, su, elektrik abonelik listeleri vb. er-
eve olarak kullanlabilecek aralardr.
Sonsuz evrenler iin yaplaak rnekleme uygulamalarnda ereve sz konusu olmaz.
rneklemeye balamadan nce amaca uygun bir erevenin var olup olmad-
, yoksa salanp salanamayaca ncelikle aratrlmaldr. Aratrmaya uygun
bir erevenin var olmas durumunda bu erevenin gncel olup olmadnn ara-
trlmas da nemli bir konudur. Dikkat edilmelidir ki ereve olmadan ne tam sa-
ym ne de rnekleme yaplabilir.
Bir ereve yoksa yeni bir erevenin hazrlanmas problemiyle karlalr. Ye-
ni bir erevenin hazrlanmasnda ereve maliyeti ve kapsam hatas zellikle gz
nnde tutulmaldr. Bazen tanmlanan evrenin baz birimleri erevede yer alma-
d gibi tanmlanan evrenin dnda kalmas gereken birimler de erevede yer
alabilir ya da baz birimler tekrar tekrar erevede yer alabilir. Bu zellikteki er-
evelerde kapsam hatas ilenmi olur. Gncel ereve bulmak zordur. Kapsam
hatas ilenen mevcut erevelerin de gncelletirilmesi uzun zaman alr ve mali-
yetli olur. Bu nedenlerle uygulamada gncel olmayan bir erevenin kabul edile-
bilirlii onun gncelletirilmesinin maliyeti ve salad zaman tasarrufu ile iliki-
lendirilerek belirlenir. ereve, kabul edilebilir bir ereve hatas dzeyinde evren
birimlerinin ok byk ksmn kapsamaldr. phesiz ama evren tanmnda yer
alan btn birimleri kapsayan bir ereve elde etmek veya oluturmaktr.
rnekleme Ynteminin Seimi
rneklemeye girecek birimlerin belirlenmesine imkan veren yntemlere rnekle-
me yntemleri denir. Bu yntemler rneklem iin birim seiminde uygulanan usu-
ln keyfi ya da rassal oluuna gre iki snfa ayrlr. Birinci durumda olaslkl ol-
mayan rnekleme, ikinci durumdaysa olaslkl rnekleme sz konusu olur. r-
nekleme ynteminin seimiyle ilgili en nemli karar bir rnekleme plannda ne tr
bir rnekleme yntemi uygulanacadr. Bu konu rnekleme yntemleri bal al-
tnda ayrntl bir biimde ele alnacaktr.
162
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
rneklem Hacminin Belirlenmesi
rneklem hacmi, rnekleme girecek birimlerin saysn gsterir ve n simgesiyle
gsterilir. Bu saynn ne olacana ilikin kesin yant vermek mmkn deildir. An-
cak, bu sorunun yantlanabilmesi iin aada aklanan faktrlere ilikin yaplacak
nitel deerlendirmelere ve rnekleme dalm bal altnda aklanacak olan ni-
cel yntemlere bavurulur.
Malhotra N. K. (1996). Marketing Research An Applied Orientation, Prentice Hall Interna-
tional Inc.
Nitel Deerlendirmede Esas Olan Faktrler
Evrenin homojenlii: Ele alnan evrenin ilgilenilen deiken bakmndan
homojen ya da heterojen olmas rneklem hacminin belirlenmesine etki eder.
Eer evrenin btn birimleri ilgilenilen deiken itibariyle ayn deere sahip-
se bir birimin incelenmesi amaca ulamak iin yeterlidir. Ancak birimlerin
zellikler bakmndan farkll artka evreni temsil edebilecek bir rneklem
oluturabilmek iin rneklem hacminin de giderek bymesi gerekir.
Aratrmada verilecek kararn nemi: nemli kararlar iin olabildiince
ok veriye ve ayrntl bilgiye gereksinim vardr. Bu gibi durumlar byk ha-
cimli bir rneklem zerinde aratrma yapmay gerekli klar. Ancak rneklem
hacmi arttka maliyet ve gereksinim duyulan zaman ve nitelikli personel sa-
ys da artar. Burada dikkat edilmesi gereken husus, bir yandan kk hacim-
li rneklem oluturmak suretiyle bu rneklemin evreni temsil etmesi bak-
mndan yetersiz kalmasn engellemek, dier taraftan da gereksiz yere ok
byk hacimli rneklem seerek zaman ve maliyet ynnden kayba urama-
mak iin uygun byklkte bir rneklem hacmini belirlemektir. rneklem
hacmi arttka rnekleme seilecek her yeni birimin alnacak kararn, yapla-
cak tahminin doruluuna katksnn azalabileceini dikkate almak gerekir.
Aratrmann yaps: Aratrmann doas da rneklem hacmi zerinde et-
kilidir. Uygulamada genellikle nitel aratrmalarda kk hacimli rneklem-
lerde, nicel aratrmalarda ise rnein betimsel aratrmalarda daha byk
hacimli rneklemlerle allr. Ayrca aratrmalarda deiken says arttka
rneklem hacminin artrlmas bilginin nitelii asndan ihtiya olur. rne-
in ok deikenli analiz teknikleri ve yntemlerinin kullanld aratrma-
larda rneklem hacmi byk olmaldr.
rneklemin Seimi
rnekleme srecinin bu son aamasnda rnekleme girecek birimler keyfi veya
rassal seim uygulamalaryla seilirler. Seilen birimlerden gerekli veriler derlenir.
Bu aamada yaplacak ilemleri, uygun zellikte bro ve alma ortam ile nitelik-
li igrenlerin temini gibi sayabiliriz. nceki aamalarda yaplan yanl uygulama-
lar ve dikkatsizlikler bu aamada byk sorunlarn yaanmasna neden olur.
RNEKLEME YNTEMLER
rnekleme yntemleri evrenden rnekleme birim seiminde uygulanan usule g-
re ekil 6.2de gsterildii gibi olaslkl olmayan rnekleme yntemleri ve olaslk-
l rnekleme yntemleri gibi iki snfa ayrlr.
163
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
N. K. Malhotra, Marketing Research An Applied Orientation, Prentice Hall International
Inc., 1996
Olaslkl Olmayan rnekleme Yntemleri
Aratrmay planlayan ya da rnekleme uygulamasn yapan kii ya da grubun istek-
leri ve deer yarglar rnekleme seilecek birimlerin ve rneklem hacminin belir-
lenmesinde etkili oluyorsa yaplan rnekleme olaslkl olmayan rneklemedir.
Bu rnekleme yntemleri, rneklem iin birim seiminde keyfi seim usulnn
uyguland rnekleme yntemleridir. rneklem oluturulurken, tanmlanan evre-
ni oluturan birimler arasnda fark gzetilir ve btn birimlere, bilinen bir olaslk-
la seilme ans verilmezse yaplan seim keyfi seimdir. Keyfi seimle oluturulan
olaslkl olmayan rneklemin evreni temsil etmeyecei anlamna gelmez. Ancak
olaslk kuramnn uygulanamayaca anlamna gelir. Olaslkl olmayan rnekleme
uygulandnda rneklemin evreni temsil etme olasl bilinemez. Oysa bu bilgi
aratrmaclar iin ok nemlidir.
Temsili rneklem oluturma bakmndan olaslkl olmayan rnekleme ynte-
minin baars, rnekleme uygulamasn yrten kii ya da grubun aratrma konu-
suyla ilgili deneyimine, tanmlanan evrenin zellikleri hakkndaki ncl bilgilerine
ve bu evrenin ilgilenilen zelliklerinin homojenliine baldr.
Temsili rneklem oluturma ve uygulama kolayl salamas amacyla eitli
olaslkl olmayan rnekleme yntemleri gelitirilmitir. Uygulamada ska kullan-
lan ve aada incelenen bu yntemlerin ortak zellikleri:
rneklem iin birim seimi keyfidir.
rneklem hacmi keyfi olarak belirlenir.
rneklemden hesaplanan istatistikler evren parametreleri hakknda genelle-
me amacyla kullanlamaz.
Kolayda rnekleme
Burada ama, aratrma konusu ile ilgili ve kolayca ulalabilir olan birimlerden bir
rneklemin oluturulmasdr. Aratrma konusu ile ilgili olan ve doru yerde, do-
ru zamanda bulunan birimler arasndan keyfi olarak birimler seiliyorsa yaplan r-
neklemeye kolayda rnekleme denir. Kolayda rnekleme gnlllk esasna gre
katlan birimlerden oluur.
164
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
rnekleme Yntemleri
Olaslk Olmayan
rnekleme Yntemleri
-Kolayda rnekleme
-Yargsal rnekleme
-Kota rneklemesi
Olaslkl
rnekleme Yntemleri
-Basit Rassal rnekleme
-Tabakal rnekleme
-Sistematik rnekleme
-Tek ve ok Anlaml rnekleme -Kartopu rneklemesi
ekil 6.2
rnekleme
Yntemleri.
Olaslkl olmayan
rnekleme, birim seiminin
keyfi olarak yapld
rneklemedir.
Eskiehirde yaayan insanlarn hayat pahall ile ilgili grlerini renmek ama-
cyla bir aratrma planlanyor. Hayat pahallnn yaand yer olarak haftann
herhangi bir gn Eskiehirde kurulan semt pazarlarna alverie gelenler arasn-
dan keyfi olarak belirlenen ve aratrmann amacyla ilgili mlakata katlmay ka-
bul eden kiilere grleri soruluyor. Mlakata katlanlarn oluturduu topluluk ko-
layda rneklemedir. Bu rnekte doru yer Eskiehirde kurulan semt pazarlardr.
Doru zaman ise semt pazarnn kurulduu gndr. Bu aratrmada bir gn iin-
de veriler derlenebilir ve bu veriler zmlenerek istenen bilgi retilebilir.
Uygun grlen sokaktan, uygun grlen zamanda gelip geen bireylerle gr-
me yaplmas ya da bir konferansa katlan belirli saydaki katlmcdan aratrma
konusuyla ilgili grlerinin alnmas, birer kolayda rnekleme uygulamasdr. Bu
rnekleme uygulamasnda rnekleme birimlerine kolayca ulalabilir, ilgilenilen
deikenlerle ilgili veriler kolayca derlenebilir ve birimlerle i birlii salanabilir.
En ksa zamanda ve en az maliyetle bilgi retilmesine ihtiya duyulduu du-
rumlarda kolayda rnekleme yntemi bir seenektir.
Bu rnekleme ynteminde en nemli sorun, seilen rneklemin seildii evre-
ni ne kadar temsil edebildiidir. Kolayda rnekleme uygulamas ile oluturulan r-
neklem, birim seimindeki yanllk nedeniyle tanmlanan bir evreni temsil etmeye-
bilir. Betimleyici ve iliki aratrc aratrmalarda kolayda rnekleme uygun bir
yntem deildir. Kolayda rnekleme fokus gruplar, soru katlarnn (anket form-
larnn) n testi veya pilot almalar iin kullanlabilir.
Yargsal rnekleme
Bu rnekleme de bir tr kolayda rneklemedir. Yargsal rnekleme, rneklemin
aratrmacnn ya da rneklemeyi yapan kiinin kiisel arzu, dnce ve deneyim-
lerine gre seilmi olduu rneklemedir.
Bu yntemin kolayda rneklemeden fark rnekleme birim seimi iin aratr-
macnn uzman fikirleriyle belirledii ltler kullanmas ve bu ltlerin temsili
bir rneklem oluturacak ltler olduuna inanyor olmasdr.
A niversitesinin sorunlarn aratrmak amacyla bu niversitenin st dzey y-
neticilerinden seim yaplmas yargsal rnekleme iin bir rnektir. nk niver-
sitenin st dzey yneticileri niversite sorunlarn en iyi bilen kiilerdir. Bu d-
nceyle seimin bu kiiler arasndan yaplmas temsili bir rneklem oluturabilir.
Kolayda rneklemede olduu gibi yargsal rneklemede de rnekleme birimle-
rine kolayca ulalabilir ve verilerin ok hzl biimde derlenmesi mmkn olur.
Yargsal rnekleme pazarlama aratrmasnda, kamuoyu aratrmalarnda ve biyo-
lojik aratrmalarda yaygn olarak kullanlmaktadr.
Eer evreni oluturan birimler aratrmaya konu olan deikenler bakmndan
homojen ise kolayda ve yargsal rnekleme uygulamalar temsili rneklem olutur-
ma imkn verir. Bu rnekleme uygulamalarnn maliyeti, uzman altrlaca iin
kolayda rneklemeye gre daha yksektir.
Kota rneklemesi
rneklem iin birim seiminin keyfi olarak yapld yntemlerden biri de kota r-
neklemesidir. Tanmlanan sonlu evren heterojen zelliklere sahip birimlerden olu-
165
R N E K 1 0
Evrenden temsili rneklem
oluturacana inanlan
kriterlere dayal olarak
birimlerin seilmesi ilemine
yargsal rnekleme denir.
R N E K 1 1
uyorsa olaslkl olmayan rnekleme yntemleri grubundan kota rneklemesi
temsili rneklem oluturma amacyla tercih edilmelidir. Bu yntemin baaryla uy-
gulanabilmesi iin tanmlanan sonlu evrenle ilgili bir erevenin var olmas, ilgili
evrenin homojen veya heterojen zellie sahip olup olmadnn sorgulanabilme-
si iin evren hakknda ncl bilgilere sahip olunmas, evrenin heterojen olduuna
karar verilmi ise hangi kritere gre heterojen birimlerden oluan bu evrenin ho-
mojen birimlerden oluacak tabakalara ayrmada kullanlacak kriterin belirlenmesi
ve tabaka hacimlerinin bilinmesi gerekir.
Kota rneklemesi srecindeki admlar aadaki gibidir:
Evren hacmi N ve tabaka hacimleri N
h
, (Tabaka says h=1, 2, ...) belirlenir.
rneklem hacmi n keyfi olarak belirlenir.
Her tabakann, evren hacmi iindeki oran N
h
/ N belirlenir.
Her tabakada keyfi seimle n
h
= (N
h
/ N) . n sayda birim seilir ve bu sei-
len birimler rneklemi oluturur.
Anadolu niversitesi ynetimi verdii akretim hizmetlerinden memnun olan
rencilerin orann belirlemek amacyla bir aratrma planlamtr. Aratrmay
gerekletirecek grup kota rneklemesi uygulamay dnmektedir.
zm:
Cinsiyet tabakalama kriterine gre rencilere ilikin bilgiler;
N = 600.000 Evren hacmi.
N
E
= 400.000 Erkek renci hacmi.
N
K
= 200.000 Kz renci hacmi.
n = 3.000 rneklem hacmi.
Erkek renci tabakasndan (N
E
) seilecek renci hacmi:
n
E
= (N
E
/ N) . n = (400.000/600.000) . 3000 = 2000 olarak bulunur.
Benzer hesaplama kz renciler tabakas iin de yaplrsa:
n
K
= 1000 renci bulunur.
Erkek ve kz renci tabakalarndan srasyla 2000 ve 1000 renci keyfi seim-
le seilmek suretiyle n = 2000 + 1000 = 3000 hacimli rneklem seilmi olur. Bu
rneklemdeki birimler zerinden gerekli veriler derlenir ve istenilen bilgi retilir.
Kota rneklemesi kolayda ve yargsal rneklemeye gre daha temsili rneklem
oluturma almasdr. Ancak bu rnekleme ynteminin uygulanmas sonucu
oluturulan rneklemin evreni temsil etmesinin garantisi yoktur. nk kota r-
neklemesi uygulamasnda belirlenen tabakalardaki birimlerin homojen zellikli bi-
rimlerden olutuunun, tabaka oranlarnn doruluunun garantisi yoktur. Ayrca
tabakalardan birimler keyfi olarak seildii iin yanllk sz konusu olabilir. Bu r-
nekleme uygulamas sonucu oluturulan rneklemden elde edilen bilgiler evren
bilgisi iin genelleme amacyla kullanlamaz.
Kartopu rneklemesi
Kartopu rneklemesi, zellikle bir erevenin mevcut olmamas ya da oluturul-
masnn imknsz olduu durumlarda faydal bir rneklemedir. Bu yntemde r-
nekleme sreci tanmlanan evrende yer alan bir bireyin genellikle rassal olarak se-
ilmesiyle balar. Belirlenen bu birey rnekleme giren birinci birimdir. Bu birey-
den ayn evren tanmnda yer alan tand bir bireyin olup olmad renilir. Var-
sa bu bireye ulalr. Bylece rneklemde yer alacak ikinci birime ulalm olur.
Benzer ekilde bu sre, referanslarla keyfi olarak belirlenen hacimde rnekleme
ulalncaya kadar srdrlr.
166
st at i st i k
R N E K 1 2
Bir blgedeki uyuturucu madde kullananlar zerinde bir aratrma yaplacak ol-
sun. Bu blgede uyuturucu kullananlarla ilgili bir liste bulmak mmkn deildir.
Blgede bir ya da iki uyuturucu kullanan tanmlanabilirse kartopu rnekleme
sreci balar. rnekleme seilmi olan bu kii ya da kiilere uyuturucu kullanan
arkadalar ya da tandklarnn olup olmad sorulur. Varsa adresleri renilir,
bu kiilere ulalr ve bunlar da bu rnekleme seilirler. Bu sre keyfi olarak belir-
lenen n hacimli rneklem oluturuluncaya kadar srdrlr.
ete yeleri ve bir lkeye yasal olmayan yollarla girmi kiilerle ilgili aratrma-
larda, bir kentte nternet zerinden alveri yapanlarla ilgili aratrmalarda karto-
pu rneklemesi uygulanr. Bu rnekleme, endstriyel rn alan ve satanlar hak-
knda yaplacak aratrmalarda da kullanlabilir. Bu yntem uygulandnda temsi-
li rneklem oluturmak olanakldr. Kartopu rneklemesinin maliyeti ve rneklem
deikenlii dktr.
Tm olaslkl olmayan rnekleme yntemlerinde rnekleme girecek birimlerin
seiminin keyfi olmas tek ynl hatalara neden olur. Bu tr hatalardan kanmak
iin izleyen ksmlarda ele alnacak olan olaslkl rnekleme yntemleri tercih edil-
melidir.
Kolayda rnekleme mi yargsal rnekleme mi daha temsili rneklem oluturur?
Evrenin birimleri ilgilenilen zellik bakmndan heterojen ise hangi olaslkl olmayan
rnekleme yntemi kullanlr? Aklaynz.
Olaslkl rnekleme Yntemleri
Olaslkl rnekleme, ilgilenilen evrendeki her rnekleme birimine hesaplanabi-
lir ve sfrdan farkl bir olaslkla seilme imkn veren rneklemedir.
Rassal rnekleme yntemleri olarak da alnan bu rnekleme yntemleri rnek-
leme planlarnda yaygn olarak uygulanr. Bu tr rneklemede rnekleme girecek
birimlerin seimi rassal olarak yaplr. Rassal seim evrenden rnekleme girecek
birimleri seerken herhangi bir ayrcaln uygulanmad seimdir.
Basit Rassal rnekleme
Sonlu Evrenlerde Basit Rassal rnekleme
Serper . (2004). Uygulamal statistik 2, 5. Bask, Bursa.
Trochim W. M. (2001). Research Methods Knowledge Base, Cornell University.
rnekleme planlarnda uygulanan en temel olaslkl rnekleme basit rassal rnek-
lemedir. Basit rassal rnekleme hacmi N olan sonlu bir evrenden birbirinden fark-
l ve n hacimli oluturulabilecek saydaki olas rneklemlerin her birine incele-
necek rneklem olmas bakmndan eit ans tanyan rnekleme yntemidir. Bu
tanmda belirtilen zellikleri tayan saydaki mmkn rneklemlerin her biri-
ne basit rassal rneklem denir. Bu rnekleme yntemi evrendeki btn birimlere
hacmi n olarak belirlenen rnekleme girmeleri bakmndan bilinen ve birbirine eit
seilme olasl salar.
C
N
n
C
N
n
167
R N E K 1 3
rneklem iin birim
seiminde rassal seimin
uyguland yntemlere
olaslkl rnekleme
yntemleri denir.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Hizmet ii eitim programna katlan bir firmann 4 personelinin yaplan snav
sonular incelenecektir. Snav sonular 60, 40, 50 ve 70 puandr. Sonlu evreni
oluturan bu 4 personel, A, B, C ve D olarak simgelendirelim ve 2 personellik
tane mmkn farkl rneklem aadaki gibi oluturulabilir.
Bu mmkn farkl 6 rassal rneklemden birinin incelenen rneklem olmas
olasl olur. Burada herhangi bir birimin yaplacak bir rassal se-
imde seilmesi olasl ; herhangi bir birimin n = 2 hacimlik rnek-
lemde yer almas olasl da olacaktr.
rnekleme uygulamalarnda mmkn rneklemler oluturulmaz, oluturulabilecei var-
saylr. Sadece bu mmkn rneklemlerin biri oluturulur ve aratrma bu rneklem ze-
rinden yaplr.
Sonlu bir evrenden iadesiz seimle n hacimli bir rassal rneklem oluturmak
iin aadaki admlar izlenir:
Gncel ereve temin edilir ya da hazrlanr.
rneklem hacmi belirlenir.
erevede yer alan n saydaki birime tanmlayc numara ya da iaret verilir.
Evrendeki her birime eit seilme ans vermek suretiyle rnekleme girecek
birinci birim rassal seim aralar kullanlarak belirlenir.
Geriye kalan (N - 1) birimin her birine yine eit ans vermek suretiyle ikin-
ci birim seilir.
Bu birim seim sreci n hacimli rneklem seilinceye kadar tekrarlanr. Bu
birimin seilmesi olasl 1 / (N-1) olur.
Aklanan seim srecinde her ekilite seilen birim incelendikten sonra evre-
ne iade edilmedii iin bu seim srecine iadesiz rassal seim sreci ad verilir. Eer
basit rassal rnekleme planlarnda nceki ekilite seilen birim incelendikten son-
ra evrene iade ediliyorsa baka bir ifadeyle birimler tekrar tekrar seilme ansna sa-
hipse bu seim srecine iadeli rassal seim sreci ad verilir. Bu seim srecinde ev-
ren hacmi ekiliten ekilie deimez. Sonlu bir evrenden iadeli seimle bir rassal
n
N
= =
2
4
0 5 ,
1 1
4
0 25
N
= = ,
1 1 1
6
4
2
C C
N
n
= =
C
N
N n n
C
N
n
=
= =
=
!
( )!. !
!
( )! . !
4
2
4
4 2 2
6
168
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
BRMLER MMKN RNEKLEMLER
A A, B
B A, C
C A, D
D B, C
B, D
C, D
Tablo 6.1
4 birimlik evrenden
iadesiz seimle
oluturulabilecek 2
hacimli mmkn
rneklemler.
R N E K 1 4
rneklem seilirse sonsuz evrenden basit rassal rnekleme yaplyormu gibi bir an-
lam ifade eder. Bu ekili srecinde evrendeki her birimin yaplacak ekililerin her
birinde seilme ans birbirine eittir, olan seilme olaslna sahiptir ve birbiri-
ni izleyen ekililer bamszdr. Sonlu evrenlerde evren hacminin byk ya da k-
k oluu iadeli ya da iadesiz seimler iin nemli farkllklar gsterir. Evren hacmi
byk, rnekleme oran kk olduu zaman iadeli ve iadesiz rneklemler
benzer zellikler gsterirler. nk iadeli ekili uygulandnda nceki ekililer-
de seilmi olan bir birimin yeniden rnekleme seilmi olma olasl ok kk-
tr. Ancak evren hacmi kkse iadeli ve iadesiz rassal seimlerle oluturulan ayn
hacimli rneklemler iin hesaplanan rneklem istatistikleri ile evren parametreleri
karlatrlrsa iadesiz basit rassal seimle oluturulan rneklem iadeli olana gre
daha az hatayla tahminleme imkn salar. Bu zellik nedeniyle de iadesiz rassal
seim uygulamada genellikle bavurulan yntem olmaktadr.
lgilenilen zellik bakmndan evrenin homojen olmas durumunda basit rassal
rnekleme tercih edilmesi gereken bir yntemdir. rnekleme planlarnda basit
rassal rnekleme yntemlerinin tercihlerini etkileyen nemli snrlayclar vardr.
Bunlardan birincisi gncel bir ereve oluturma ya da hazrlama gldr.
kincisi evrenin birimleri geni bir corafi alana yaylmsa basit rassal rnekleme
uygulamas ok zaman alr ve veri derleme maliyeti giderek artar. ncs evren
homojen deilse basit rassal rneklem sonularnn baars dier olaslkl rnek-
leme yntemleri sonularnn baarsndan dktr.
Sonsuz Evrenlerde Basit Rassal rnekleme
Sonsuz evrenlerde basit rassal rnekleme ile ilgili bilgiler iin
Neter J., Wasserman W., Whitmore G. A. (1993). Applied Statistics, (Boston: Fourth Editi-
on, Allyn and Bacon) adl kitaptan yararlanmtr.
Birinci nitede sonsuz evren, Ayn koullar altnda ileyen bir srecin sonular-
nn oluturduu topluluktur. eklinde tanmlanmt ve bir biskvi fabrikasndaki
biskvi paketleme sreci rnek verilmiti. Biskvi paketleme sreci sonucu olan
her bir paket bir birim, paketleme sreci devam ettike yeni biskvi paketleri ev-
rene dahil olduu iin Bu srecin sonular olan paketler sonsuz evreni olutu-
rur. denmiti. rnekten de anlalabilecei gibi sonsuz evrendeki bir baka ifa-
deyle ayn koullar altnda ileyen bir srecin btn sonular listelenemez. Btn
birimlerle ilgili bir ereve hazrlanamaz, bunun yerine bu birimlerin ilgilenilen bir
deiken X iin bir teorik olaslk dalm tarif edilebilir. Tarif edilen bu teorik ola-
slk dalmna sonsuz evren ad verilir.
Sonsuz evrenin birimlerinin X deikeni iin lmlenen deerleri (gzlem de-
erleri) bu birimler iin X deikeninnin gerekleen deerleridir. Eer sonsuz ev-
renin birimleri kararl (ayn koullar altnda meydana gelen) bir srecin sonular,
birimleri ise n saydaki birimin ilgilenilen X deikeni bakmndan ald x
1
x
2
, ...,
x
n
deerleri (gzlem deerleri) X
1
, X
2
, ... X
n
rassal deikenlerinin birer gerekle-
mesi olduu dnlr. Buna gre, bir sre tarafndan tretilen birbirinden ba-
msz ve benzer olaslk dalmna sahip n saydaki X
1
, X
2
, ... X
n
rassal deiken-
lerinin oluturduu toplulua sonsuz evrenden seilmi basit rassal rneklem de-
nir. Bu rassal deikenlerin teorik olaslk dalmna sonsuz evren ad verilir.
n
N
1
N
169
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bir biskvi fabrikasnn paketleme srecinin planlanan arlkta retimi gerek-
letirip gerekletirmediini incelemek olsun. Biskvi paketleme sreci ayn koul-
lar altnda ileyen kararl bir sretir. Srecin sonular olan paketler sonsuz evre-
nin birimleridir. ncelenen deiken retilen ve retilecek olan paketlerin arl-
dr. Bu retim srecinin sonucu olan paketlerin seilen n tanesinin lm arlk-
lar olan x
1
x
2
, ... , x
n
srasyla X
1
, X
2
, ... X
n
rassal deikenlerinin gereklemeleri-
dir. Buna gre paketleme srecinden rassal olarak seilen n tane paketin llen
arlklar kullanlarak hesaplanan olaslk dalm X
1
, X
2
, ... X
n
teorik olaslk
dalmn ifade eden sonsuz evrenden seilmi basit rassal rneklemi oluturduu
sylenebilir.
Tabakal rnekleme
Tanmlanan evrenin birimleri aratrmaya konu olan deikenler bakmndan hete-
rojen ise, nemli farkllklar gsteriyorsa temsili rneklem oluturabilmek iin taba-
kal rnekleme tercih edilmelidir. Tabakal rnekleme evren birimlerinin tabakala-
ra ayrld ve her tabakadan rassal seimle rneklemin oluturulduu rneklemedir.
Tabakal rnekleme zerinde aratrma yaplacak evren ilgilenilen deikenler
ynnden heterojen olduunda evren parametre tahminine ilikin varyansn ola-
bildiince kk olmasn salayan rneklemedir.
Tabakal rnekleme 4 aamal bir sretir:
Tabakalama kriterinin belirlenmesi.
Tabakal rnekleme uygulamas yapacak aratrmac nce incelenecek de-
ikenler asndan nemli farkllklar gsteren N hacimli evrenin birimleri-
ni homojen birimlerden oluacak tabakalara ayrmada kullanlacak kriter
belirler. Burada nemli olan belirlenecek kriterin tabakalar iindeki birimle-
ri olabildiince homojen, tabakalar arasnda ise birimlerin heterojen olmas-
n salayacak kriter olmasdr. Ayn zamanda bu kriterin uygulama ve lme
kolayl da salamak suretiyle maliyet artrmadan tahminleme hatasn azalt-
mas gerekir. Tabakalama kriteri ilgilenilen parametre ile sk skya iliki
iindedir. Belirlenen tabakalama kriterinin uygunluu rneklem deikenli-
inin etkinlii zerinde olumlu ynde etkilidir. Bu nedenle asimetrik bln-
meye sahip evrenlerde tabakal rnekleme uygulamasn tercih etmek bir
zorunluluktur. Tabakalama amacyla kullanlabilecek kriterlere demografik
zellik, tketici tr, sosyoekonomik snf, meslek grubu, firma bykl,
corafi yerleim yeri, faklte tr vb. rnek olarak gsterilebilir.
Tabakalarn oluturulmas.
Belirlenen tabakalama kriteri itibariyle N hacimli bir evren daha homojen, L
sayda ve hacimleri N
1
, N
2
, .... , N
L
olan tabakalara ayrlr. Bu aamada nem-
li olan tanmlanan evrendeki her bir birimin yalnz bir tabakaya ait olmas ve
hibir birimin akta kalmamasnn salanmasdr. Baka bir ifadeyle
olmaldr. Tabaka says L arttka tabakalarn homojenlii de artacandan
tabaka varyanslar giderek klecek ve buna bal olarak da tahminlerin
gvenilirlii giderek artacaktr. Tabaka saysnn artmas maliyetleri ykseltir
ve uygulama zorluu yaratr. Bu nedenlerle tabaka says L belirlenirken ta-
baka saysnn yarataca maliyet, uygulama zorluu ve elde edilecek tah-
N N N N N
L
h
L
h 1 2
1 = = =
. . .
170
st at i st i k
Tabakal rnekleme evren
birimlerinin tabakalara
ayrld ve her tabakadan
rassal seimle rneklemin
oluturulduu rneklemedir.
R N E K 1 5
minlerin gvenilirlii birlikte deerlendirilmelidir. Deneyimler ve uygulama-
lar tabaka saysnn 6 dan fazla olmamasn nermektedir.
Tabakalardan birimlerin seilmesi.
Her tabakadan basit rassal seimle srasyla n
1
, n
2
, ... , n
L
hacimli alt rnek-
lemler oluturulur. Alt rneklem hacimleri toplam rneklem hacmine eit-
tir. Baka bir ifadeyle n rneklem hacmini gstermek zere
olmaldr.
Verilerin derlenmesi.
Oluturulan alt rneklem birimleri zerinden veriler derlenir, bu veriler kul-
lanlarak aratrma amalar iin gerekli olan istatistikler hesaplanr ve bu is-
tatstiklere dayanarak istatistiksel karmlar yaplr.
Daha nce de vurguland gibi tabakalar ii homojenlik arttka tabakalar ii
varyanslar klr. Bu da ilgili evren parametre tahminleyicisinin varyansn k-
ltr. Bu sonuca gre heterojen evrenlerde ayn rneklem hacmi iin basit ras-
sal rnekleme uygulamasnn rnekleme hatas, tabakal rneklemenin rnekle-
me hatasndan byk olur. Heterojen evrenler iin tabakal rnekleme yntemi
daha etkindir.
Tabakal rneklemenin dier bir stnl ilgilenilen evrenin yansra her taba-
ka iinde ayr bilgi elde etme olana salamasdr. Uygulamada evrene gre taba-
kalar iin ereve oluturmak daha kolay olabilir. Ancak salad kolaylklara ra-
men tabakal rneklemenin baz glkleri de vardr. rnein tabaka hacimleri ve
bunlarn toplam olan evren hacminin bilinmesi gerekir. Bu her zaman mmkn
olamamaktadr. Ayrca ilgilenilen evrenin homojenliinin sorgulanmas iin de bu
evren hakknda pek ok ncl bilgiye gereksinim vardr. Bu ncl bilgilerin yeter-
sizlii ve geersizlii oluturulacak rneklemin temsil niteliini olumsuz ynde et-
kiler. Tabakal rnekleme srecinin admlaryla ilgili yukardaki kuramsal bilgileri
rnek aratrma zerinde uygulayalm.
Ama: Bir niversitede grev yapan 1000 retim elemannn bilgisayar kullanm
alkanln aratrmak.
Evren: 1000 retim elemannn oluturduu topluluktur. Sonlu evrendir, hacmi
N= 1000 kiidir.
rnekleme Yntemi: Evren, sonlu evren olduu iin aratrmac tam saym da uy-
gulayabilir, rneklemeye de bavurabilir. Aratrmac rnekleme yapmay gerekli
klan nedenleri deerlendirmi ve rnekleme yapmaya karar vermitir. Aratrma-
cnn gzlemlerine ve ncl bilgilerine gre retim elemanlarnn bilgisayar kul-
lanm alkanlklar bakmndan heterojendir. nk yalar gen olan aratrma
grevlileri, retim grevlileri daha sk ve daha farkl amalarla bilgisayar kulla-
nrken profesrler daha az sreli ve daha snrl amalarla bilgisayar kullanmak-
tadrlar. Bu deerlendirmeye gre aratrmac tabakal rnekleme yntemini r-
nekleme amacyla tercih etmi ve uygulama admlarn aadaki gibi izlemitir:
retim elemanlarnn nvan tr kriterine gre bilgisayar kullanma al-
kanl bakmndan homojen tabakalara ayrlabilecei dnlmtr.
Tabakalar retim yesi dndakiler (aratrma grevlisi, retim grevli-
si), yardmc doent doktor (Yrd. Do. Dr.) , doent doktor (Do. Dr.) ve
n n n n n
L
h
L
h 1 2
1 = = =
. . .
171
R N E K 1 6
profesr doktor (Prof. Dr.) eklinde belirlenmitir. Ynetimden elde edilen
bilgilere gre tabaka hacimleri retim yesi dndakiler N
1
= 400 , Yrd.
Do. Dr. N
2
= 300 , Do. Dr. N
3
= 200 ve Prof. Dr. N
4
= 100 birim olduu
grlmtr.
n = 100 olarak belirlenen rneklem hacmi tabaka hacimlerinin (N
h
) evren
hacmi N iindeki paylaryla orantl olarak datlmtr:
Benzer ekilde h = 2, 3, 4 iin hesaplama yaplrsa n
2
= 30, n
3
= 20, n
4
= 10 ha-
cimlik rneklemler rassal olarak seildi ve
n
1
= 40 + n
2
= 30 + n
3
= 20 + n
4
= 10 = n = 100
hacimlik tabakal rneklem oluturulmutur.
Oluturulan rneklemdeki retim elemanlarndan birinci elden veri derleme
yntemiyle veriler derlenip zmleme yaplr ve gerekli bilgiler retilebilir.
Sistematik rnekleme
rneklem iin birim seimi aada ele alnan bir sistematie uygun olarak yap-
lan rnekleme srecine sistematik rnekleme ad verilir. Bu yntemin snrlaycla-
r ilgili evrene ilikin bir erevenin var olup olmamas veya birimlerin doal bir s-
raya sahip olup olmamasdr.
Bir sistematik rneklem oluturmak iin aadaki admlar izlenir:
Evrendeki birimler 1den Nye kadar numaralandrlr.
Aratrma iin yeterli olacak rneklem hacmi n belirlenir.
bytme faktr hesaplanr. Bu oran rnekleme araln gsterir.
1 ile k arasnda bir tamsay rassal olarak seilir. Bu say a ile gsterilirse a
rnekleme girecek birinci birimin sra numaras olur.
anc birimi k aralklaryla izleyen a + knc , a + 2knc , ... , a + (n - 1)kn-
c sra nolu birimler rnekleme seilir ve n hacimli sistematik rneklem
oluturulur.
Oluturulan rneklemden elde edilen veriler kullanlarak gerekli istatistikler
hesaplanr.
Btn bu admlar daha ak bir ekilde bir rnek zerinden gsterelim:
Evrendeki birim says n = 1000 retim elemandr. Bu retim elemanlarnn
nvan tr, soyad sras itibariyle 1den Nye kadar listeler zerinde numara-
landrma yapld.
Diyelim ki n = 100 birimlik bir rneklem seilecei tasarland. k = 1000 / 100 =
10, hesapland. Bunun anlam, her 10uncu birim rnekleme alnacak demektir.
1, 2, ... , 10 arasndan rassal olarak bir say seildi. Seilen say 4 olsun. A = 4.
Sradaki retim eleman rnekleme girecek birinci birimdir.
4. Sra nolu retim elemanndan balayarak her 10. ( 4, 14, 24, 34,...) sra no-
lu retim eleman rnekleme alnarak n = 100 birimlik rassal rneklem olutu-
rulmu olur.
k
N
n
=
n
N
N
n
h
= = = ( ) . ( / ) .
1
400 1000 100 40
n
N
N
n
h
h
=( ) .
172
st at i st i k
R N E K 1 7
Sistematik rneklemede uygulanacak sistematiin belirlenmesi her zaman yu-
kardaki hesaplamalarda olduu gibi yaplmayabilir. Evreni oluturan birimlere s-
ra numaras verilemiyorsa veya numaralandrma ok zaman alyor ve masrafl olu-
yorsa ancak sonlu veya sonsuz evren birimleri rastgele dizililere veya gelilere sa-
hip ise sistematik rnekleme uygulanabilir. rnein bir niversitenin 20.000 -
rencisi zerinde yaplacak bir aratrma iin haftann seilen bir retim gn saat
8:30 da balayp her yarm saat aralklarla niversite kamps kapsndan giren -
rencinin rnekleme alnmas uygulamas da bir sistematik seimdir. Bir spermar-
ketten ayrlan her knc mteriyle grme yaplarak yrtlen aratrmalar da bu
rneklemin uyguland aratrmalardr. Sistematik rnekleme evrendeki her biri-
min rneklemde yer alma olasl bakmndan basit rassal rneklemeye benzer ve
bu olaslk n / N dir. Ancak mmkn rneklemlerden herhangi birinin incelenen
rneklem olmas olasl basit rassal rneklemede 1 / olduu hlde sistema-
tik rneklemede belirlenen sistematie gre rneklem olma ansna sahip kombi-
nasyonlarn her biri iin eit 1 / k dierleri iin 0dr.
Sistematik rnekleme uygulamas sonucu oluturulacak rneklemin temsil nite-
lii evren birimlerinin sralandrlmas ve k aral ile ilikilidir. Bu sralandrma
aratrmaya konu olan deikenlerle ilikilendirilerek yaplrsa sistematik rnekle-
me basit rassal rneklemeye gre daha temsili rneklem oluturma imkn verir.
rnein firmalarn dk ciroya sahip olandan byk ciroya sahip olana doru s-
ralanmas, otellerin yldz saylar bakmndan bykten ke doru sralanma-
s, rencilerin kk boyludan byk boyluya doru sralandrlmas durumunda
sistematik rnekleme her gruptan birimin rnekleme girmesini temin edebilir. An-
cak rnekleme aralnn uygun ekilde belirlenememesi hlinde sistematik rnek-
lemenin basit rassal rneklemeye olan yukarda aklanan stnl ortadan kal-
kar. nk belirli zellie sahip birimlerin gereksiz oranda rnekleme girmesi sz
konusu olabilir. Bu durum rneklemin temsil niteliini olumsuz ynde etkiler.
Sistematik rnekleme nceki rassal rnekleme yntemlerine gre daha az ma-
liyetli ve uygulamas kolaydr.
erevenin doal yapsnda tekrarlamalar varsa sistematik rnekleme kullanl-
mamaldr. rnein, veriler aylk olarak dzenlenmi ve k = 12 alnmsa her yln
ayn ay rnekleme gireceinden bu tr bir uygulama tek ynl hatalara neden
olabilir.
Tek Aamal ve ok Aamal Kme rneklemesi
Bu rnekleme trnde tabakal rneklemede olduu gibi evrenin birimleri kme
ad verilen gruplara ayrlr. Bu gruplar genellikle doal olarak vardr. Her kme bir
rnekleme birimi olarak tanmlanr. Kmeler arasndan rassal olarak belirli sayda
kme seilir ve seilen kmelerdeki gzlem birimlerinin tamam rneklemi olu-
turur. rnein bir organize sanayi blgesinde faaliyette bulunan iyerlerinde al-
an igrenler hakknda bir aratrma planlandnda bu organize sanayi blgesin-
de her bir iyerinde alan igrenler bir kme olarak tanmlanabilir. Hanehalk
geliriyle ilgili bir aratrmada her mahalledeki hanehalk topluluu bir kme olarak
tanmlanr. rneklerden de anlalabilecei gibi kmeler genellikle corafi bir kri-
tere gre tanmlanmaktadr.
C
N
n
173
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1000
Tablo 6.2
rnek problem iin
sistematik rnekleme
uygulama tablosu.
Kme rneklemesi bir ve daha fazla kmeleme aamalar ile de uygulanabilir.
Bir kmeleme aamas ile gzlem birimlerine ulalyorsa tek aamal kmeleme,
iki veya daha fazla kmeleme aamas ile gzlem birimlerine ulalyorsa ok aa-
mal kmeleme ad verilir.
Bu rnekleme yntemleri evrendeki birimlerin homojen, hacimlerinin ok b-
yk ve geni bir corafi alana yaylm olmalar ya da rnekleme girecek birimle-
re ilikin bir ereve oluturmann mmkn olmad durumlarda tercih edilmesi
gereken yntemlerdir.
Tek aamal (kme) rneklemesi srecinde aadaki admlar izlenir.
lgilenilen evrendeki birimler genellikle corafi kritere gre kmelere ayr-
lr. Bu, birinci dzey kmelemedir. Kmeler doal olarak belirli bir mekn-
da var olan birimlerden oluur. Kme says M simgesiyle gsterilir. ni-
versiteler, banka ubeleri, lojistik firmalar, kamu kurumlar, ortaretim
okullar birer kmedir. rnein ortaretim kurumlarn ele alalm. Bu okul-
larn rencileri, snflar, retmenleri kmeleri oluturur.
Kmeler arasndan rassal seimle m sayda kme seilir.
Seilen kmelerdeki birimlerin toplam tek aamal kme hacmini gsterir.
Tanmlanan birinci aama kmelerine, benzer kritere gre ikinci, nc ve
ninci aama kmelere ayrlr ve son kmeleme aamasndaki kmeler arasndan
rassal seimle m sayl kme seilir ve seilen kmelerdeki birimlerden rneklem
oluturulursa yaplan rneklemeye ok aamal kme rneklemesi denir.
Tek ve ok aamal kme rneklemesi ile ilgili kuramsal aklamalar bir ara-
trma rnei zerinden aklayalm.
Anadolu niversitesinde 2010-2011 retim ylnda rgn retim yapan lisans
programlarna kaytl olan rencilerin kendilerine sunulan eitim-retim or-
tamlarndan memnun olup olmadklar aratrlmak isteniyor.
Evren: Bu aratrmann evreni N=26000 olan rencilerin oluturduu topluluk-
tur. Sonlu ve byk hacimli bir evrendir. Evren hacminin byk olmas, btn -
rencilere ulamann glkleri gibi nedenlerle aratrma iin rneklemeye bavu-
rulmas dnlmtr.
rnekleme Yntemi: renciler iki byk yerlekedeki retim birimlerinde re-
nim grmektedirler. Aratrmac, rencilerin eitim-retim ortamlarndan mem-
nuniyetlerini deerlendirmeleri bakmndan homojen olduu ncl bilgisine sa-
hiptir. Bu deerlendirmelere gre aratrma iin uygun rnekleme yntemi olarak
nce tek aamal sonra iki aamal rnekleme yntemi seilmitir.
Tek aamal rnekleme uygulamasnn admlar:
renciler lisans renimi yapan program tr kriterine gre kmelere ay-
rlmtr. Kmeler ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Fen Fakltesi, Gzel
Sanatlar Fakltesi, Mhendislik Fakltesi, Edebiyat Fakltesi, Turizm Ykse-
kokulu vb. rencileri topluluu eklinde tanmlanmtr. Bu tanma gre
kme says M=6 dr.
M=6 lisans program arasndan m=2 program rassal olarak seilir. Varsaya-
lm ki seilen 2 program ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi ve Mhendislik
Fakltesi olsun. Seilen birinci fakltedeki rencilerin tamam N
1
=5000 ve
ikinci fakltedeki rencilerin tamam N
4
=4000 ise rneklem hacmi
n=N
1
+N
4
=5000+4000=9000 renci rnekleme seilmi olur.
174
st at i st i k
R N E K 1 8
ki aamal rnekleme uygulamas benimsendiinde birinci aamada seilen k-
tisadi ve dari Bilimler ve Mhendislik Faklteleri blm tr kriterine gre tekrar
kmelere ayrlrsa ikinci aama kmeleme yaplm olur. kinci aamada oluturu-
lan blmlerden (kmelerden) rassal seimle m
2
sayda blm seilir ve bu b-
lmlerdeki btn renciler rneklemi oluturur.
Tek ve ok aamal rnekleme uygulamasnda tanmlanan kmeler rnekleme
birimi olarak benimsendiinden basit rassal rneklemede olduu gibi evrenle ilgi-
li bir ereveye gerek yoktur. Sadece seilen kmelerle ilgili ereveye gereksinim
vardr. Bu durum rnekleme uygulamasnda zaman, maliyet tasarrufu yannda uy-
gulama kolayl salamaktadr.
Eer birimler kmeler arasnda homojen deilse seilen kmelerdeki birimler-
den oluacak rneklemin evreni temsil nitelii tartlr nk evreni oluturan her
trden birim rnekleme girmemi olur.
Tek aamal ve ok aamal rnekleme yntemleri, rnekleme maliyetini azal-
tp etkinlii artrrken, tabakal rnekleme doruluu artrmaktadr. Kme rnekle-
mesinde kmelerdeki birimlerin mmkn olduka heterojen olmas, tabakal r-
neklemede tanmlanan tabakalarn ise mmkn olduka homojen olmas istenir.
Olaslk rnekleme ile olaslkl olmayan rneklem yntemleri arasndaki temel fark ne-
dir? Aklaynz.
RNEKLEME DAILIMLARI
Daha nce de deinildii gibi tanmlanan evrene ilikin saysal karakteristiklere
parametre ad verilir ve parametre genel olarak (theta) simgesiyle gsterilir. Tam
saym yaplamad durumlarda aratrmaclar istatistiksel tahminleme ve karar ver-
me (istatistiksel karm) problemleri ile karlarlar. Bu karmlar rneklem ista-
tistiklerine dayanr. rneklem istatistiklerinin genel gsterimi daha nce ifade edil-
dii gibi i
simgesiyle yaplr. rneklem istatistii bilindii gibi rassal olarak seilen

n hacimli rneklemden elde edilen x
1
, x
2
, ... ,x
n
gzlem deerlerinin kullanlma-
syla hesaplanan karakteristiklerin genel addr.
rnekleme srecinde rassal olarak seilen n hacimli bir rneklem iin hesapla-
nan istatistikler sadece ait olduklar rneklem iin bilgi niteliindedirler. nk in-
celenen n hacimli bir rneklem ayn hacimli ve fakat farkl birimlerden oluabile-
cek mmkn rneklemlerden sadece biridir ve mmkn rneklemlerin her biri
iin hesaplanacak istatistikler birbirinden farkl ve evren parametre deerlerine eit
( = i
) , byk ( > i
) veya kk ( < i
) olabilir. Bu nedenle rneklem istatis-

tiklerinden yararlanarak evren parametreleri hakknda tahminleme ve karar verme
srecinde rassal olarak seilen n hacimli bir rneklemin hesaplanan istatistiinden
deil, o istatistiin mmkn rneklemlerde alaca deerlerin dalmndan ve bu
dalmn zelliklerinden yararlanlr.
N hacimli sonlu bir evrenden iadesiz seimle rassal olarak seilebilecek n ha-
cimli saydaki mmkn btn rneklemlerin seildiini ve her rneklem iin
i
1
, i
2
, ... , i
c
n
N
istatistiklerin hesaplandn varsayalm. Hesaplandn varsayd-
mz bu istatistiklerin dalmna rnekleme dalm denir.
Eer N hacimli evrenden n hacimli rneklemler iadeli seimle oluturulursa
mmkn rneklem says ve bunlar iin hesaplanacak istatistik says N
n
olacaktr.
Uygulamada, n hacimli bir tek rneklem seilir ve bu rneklem iin tahminle-
necek veya karar verilecek parametre hakknda bilgi reten istatistik hesaplanr. n
C
N
n
175
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Rassal rneklemden
hesaplanan i
istatistiinin
olaslk dalmna bu
istatistiin rnekleme
dalm denir.
hacimli mmkn rneklemler seilmez, rneklem istatistikleri hesaplanmaz ve bu
istatistiin dalm oluturulmaz. Mmkn rneklemler seilmi gibi dnlerek
bu istatistiin varsaymsal dalmndan yararlanmak suretiyle evren parametreleri
hakknda karmlar yaplabilir. Bu durum, rneklem istatistiinin ayn hacimli r-
neklemden rnekleme farkl deerler alan rassal deiken olduu esasna dayanr.
Bir evrenden rneklem seilmeden nce rneklem gzlem deerleri x
1
, x
2
, ... , x
n
rassal deikenlerdir ve bu gzlem deerlerinden hesaplanan istatistikleri de bir
rassal deikendir. Yaplan aklama balamnda rnekleme dalm bir rassal de-
iken olan rneklem istatistiinin olaslk dalm eklinde tanmlanabilir.
eitli amalar iin rnekleme karar verildii zaman dikkatlerin en ok odak-
land parametreler evren aritmetik ortalamas () ve evren oran () olmaktadr.
Bu nedenle bu nitenin izleyen ksmlarnda bu parametreler hakknda bilgi re-
ten rneklem istatistiklerinin srasyla rneklem aritmetik ortalamas X
_
ve rneklem
oran p nin rnekleme dalmlar ve zellikleri incelenecektir.
Ortalamann (X
_
nn) rnekleme Dalm
Bir rneklem istatistii olan rneklem aritmetik ortalamas (X
_
) rassal bir deiken-
dir. X
_
rassal deikeninin olaslk dalmna ortalamann rnekleme dalm ad
verilir. Bir baka anlatmla tanmlanan evrenden n hacimli bir rassal rneklem de-
il de ayn hacimli (veya N
n
) saydaki mmkn rassal rneklemlerin seildi-
ini ve her mmkn rneklem iin X
_
hesaplandn varsaydmzda dan
oluan bir frekans dalm elde edilebilir. Bu dalma ortalamann rnekleme da-
lm ad verilir. Bir rnek zerinde X
_
nn rnekleme dalmn oluturalm.
Bir banka ubesinde alan 4 igren bir st nvana ykselme (terfi) iin alan
hizmetii eitim programna katlmlardr. Bu kiilerin simgesel isimleri ve eitim
sonunda alan snavda aldklar puanlar aada verilmitir. Evren ortalamasn
hesaplaynz ve X
_
nn rnekleme dalmn oluturunuz.
Eitime Katlanlar Baar Puanlar
(Birimler) X
i
A 90
B 80
C 60
D 70
300
zm:
Evren ortalamas , tam saym yapldnda, gzlem deerleri x
1
, x
2
, ... , x
N
ola-
rak gsterildiinde ve yukardaki veriler kullanldnda
eklinde hesaplanr. Hesaplama hatas yaplmam ise 75 puan kesin, doru olan
ortalama baary gsterir.
Tam saym yaplamad durumlarda aktr ki yukardaki baar puanlar (x
i
deerleri) derlenememi ve =75 puan bilgisi hesaplanamam olur. Bu durumda
= = =
=
X
N
puan
i
i
N
1
300
4
75
X
i

C
N
n
176
st at i st i k
R N E K 1 9
hakknda tahminleme ve karar verme (istatistiksel karm) problemleriyle kar-
lalr. Bu trden problemlerin zmlenebilmesi iin hakknda bilgi reten
rneklem istatistii X
_
nn rnekleme dalmnn zellikleriyle ilgili bilgilere ge-
reksinim vardr.
X
_
larn rnekleme dalmnn oluturulmas iin aadaki admlar izlenir.
N=4 birimlik evrenden iadeli veya iadesiz seimle belirlenen n hacimli mm-
kn rneklemler seilir. rnein n=2 iin iadesiz seimle oluturulabilecek
mmkn rneklem says;
adet
olup aadaki tabloda verilmitir.
X
i
_
lar serisinin dalmna, X
_
nn rnekleme dalm ad verilir. Bu dalmn or-
talamas
x
_
simgesiyle gsterilir ve aadaki gibi hesaplanr:
Grld gibi evren ortalamas , X
_
nn rnekleme dalmnn ortalamas
x
_
ya eittir ve
=
x
_
= 75 puan
eklinde yazlr. Tablo 6.3teki X
i
_
lar frekans dalm olarak dzenlendiinde n=2 ha-
cimli farkl rneklem ortalamalarnn olasl Tablo 6.4teki gibi gsterilmi olur.
x
i
i
C
N
n
X
C
puan
N
n
= = =
=
1
450
6
75
C
N
N n n
C
N
n
=
=
!
( )! . !

!
(
4
2
4
44 2 2
6
=
)! . !
X
_
i
n
i
rneklem Ortalamalarnn
Elde Edilmesi Olasl
65 1 1/6 = 0,167
70 1 1/6 = 0,167
75 2 2/6 = 0,333
80 1 1/6 = 0,167
85 1 1/6 = 0,166*
6 1,000
rneklem No
Mmkn
rneklemler
rneklem Gzlem
Deerleri
X
_
i
1 A, B 90, 80 85
2 A, C 90, 60 75
3 A, D 90, 70 80
4 B, C 80, 60 70
5 B, D 80, 70 75
6 C, D 60, 70 65
450
177
Tablo 6.3
N=4 hacimli
evrenden n=2
hacimli mmkn
rneklemlerin X
i
_
larnn rnekleme
dalm.
Tablo 6.4
N=4 hacimli
evrenden n=2
hacimli mmkn
rneklemlerin X
i
_
larnn frekans
dalm.
Not: *: Olaslklar toplamn 1e eitlemek iin dzeltme yaplmtr.
Tablodaki bilgilere gre, rnein X
_
= 75 puan deerini elde etme olasl
%33,3tr bilgisi retilebilir.
rnekleme girecek birimlerin seimi iadeli yaplm olsayd, N=4 birimden, n=2
birimlik Tablo 6.5 teki N
n
= 4
2
= 16 farkl rneklem oluurdu. 16 farkl rneklem
iin yukardaki ilemler yaplrsa X
_
larn rnekleme dalm oluturulabilir. Bu du-
rumda da
=
x
_
= 75 puan
olduu grlebilir.
zetle
Her rneklem hacmi iin bir istatistie ilikin rnekleme dalm olduu
dnlr.
rnekleme birim seimi iadeli de yaplsa, iadesiz de yaplsa hesaplanan r-
neklem ortalamalarnn dalm evren ortalamasna eit olur.
Ancak hibir aratrmada istatistiksel karsama amacyla yukarda akladmz
ilemler yaplmaz. Bunun yerine, n hacimli tek bir rneklem seilir, bunun X
_
orta-
lamas hesaplanr ve rnekleme dalm ile ilgili yukarda aklanan bilgilerden
yararlanlarak hakknda karm yaplr.
X
_
nnDalmnn zellikleri
X
_
rassal deikeninin rnekleme dalmnn zellikleri, bu dalmn ortalamas
(evren ortalamas, X
_
nn rnekleme dalmnn ortalamas
x
_
ya eit olduu iin
x
_
yerine kullanlmtr) ve standart sapmas
x
_
(standart hata) ile aklanr. Stan-
dart hatann karesi ise varyans olarak isimlendirilir ve
x
_2
simgesi ile gsterilir.
X
_
nn Dalmnn Ortalamas
X
_
nn rnekleme dalmnn ortalamas veya ayn anlama gelen, X
_
nn beklenen
deeri E(X
_
) eklinde gsterilirse
E(X
_
) =
yazlabilir. Bu sonuca gre X
_
nn rnekleme dalmnn ortalamas ile ilgili aa-
daki deerlendirmeler yaplabilir:
rneklem hacmi n arttka X
_
nn rnekleme dalmnn ortalamas evren
ortalamasna yaklar. rneklem hacmi yeterli bykle ulatnda X
_
nn
rnekleme dalm, normal olur.
Evrenin dalm ekli arpk bir dalm gsterse bile, rneklem hacmi art-
tka X
_
nn dalm normal dalma yaklar.
rnein, bankadaki igrenlerin girdii snavla ilgili rnek ele alndnda ve
rassal olarak seilen n=2 hacimli rneklemdeki birimler A ve D birimleri olduun-
da rneklem ortalamas;
178
st at i st i k
A B C D
A A, A A, B A, C A, D
B B, A B, B B, C B, D
C C, A C, B C, C C, D
D D, A D, B D, C D, D
Tablo 6.5
N=4 birimlik
evrenden iadeli
seimle
oluturulabilecek
mmkn
rneklemler.
olarak hesaplanr ve nn tahmini
E(X
_
) = = 80 puan eklinde yazlabilir.
X
_
nn Dalmnn Standart Hatas
X
_
nn standart sapmas veya ayn anlama gelecek ekilde, X
_
nn rnekleme dal-
mnn standart hatas
x
_
simgesiyle gsterilir ve standart hata olarak da isimlendirilir.
Standart hata
x
_
ortalamann rnekleme dalmnn deikenliini gsterir. Ya-
ni, mmkn rneklem ortalamalarnn (X
i
_
larn) evren ortalamasndan farklarnn
(X
i
_
- = hata) ortalama lsdr. Standart hatann karesi (
x
_2
), X
_
nn dalm-
nn varyansn ifade eder.
Evren, sonsuz bir evren ise basit rassal rneklemede birim seimi iadeli seim-
le yaplyorsa rneklem hacmi n 30 birim veya rnekleme oran ise
x
_
ve
x
_2
aadaki eitlikler yardmyla hesaplanr:
Bu eitliklerden
x
_
nn zellikleri ile ilgili aadaki deerlendirmeler yaplabilir.
Standart hata evren standart sapmas ya ve rneklem hacmi ne baldr.
Bir baka ifadeyle evren deikenlii byk ise herhangi bir rneklem
hacmi iin
x
_
da byk olur.
rneklem hacmi arttka rneklem istatistiinden yararlanarak hakknda
daha az hatal, daha gvenilir bilgi retmek mmkn olur.
rneklem hacminin kare kk ile
x
_
arasnda ters ynde iliki vardr. Yani
rneklem hacmini artrdka
x
_
klr. Ancak rneklem hacmini artrarak
x
_
y drmeye almak rnekleme bavurmay gerekli klan nedenlerden
dolay baz glklere yol aar. rnein n=100 birim iken X
_
standart sap-
masn yarya indirebilmek iin rneklem hacmi 4 kat artrlmaldr.
Evren standart sapmas genellikle bilinmediinden
x
_
hesaplanrken yerine
onun yansz bir taminleyicisi olan rneklem standart sapmas s kullanlr. Bu du-
rumda standart hata S
x
_
simgesiyle gsterilir ve S
x
_
eitliiyle hesaplanr.
rneklem standart sapmas,
eklinde hesaplanr.
Eer ilgilenilen evren sonlu bir evren ve rnekleme oran n/N 0,05 ise stan-
dart hata hesaplanrken eklindeki bir arpan, dzeltme faktr olarak
kullanlr ve standart hata hesaplanmas
N n
N
1
s
X X
n
i
=

( )
2
1
=
s
n

2
2
x
n
=

x
n
= ,
n
N
0 05 ,
X
X
n
X
puan
i
i
n
i
i
= = =

=
= =

1 1
2
2
90 70
2
80
179
veya
eitlikleriyle yaplr.
Basit rassal rneklemede rneklem hacmi arttka nn rnekleme dalm nor-
mal dalma yaklar. Bu sonuca, istatistikte nemli bir yeri olan aadaki teorem
yardmyla ulalr:
Merkezi Limit Teoremi
Evrenin dalm ekli ne olursa olsun, basit rassal rneklem hacmi bydke, X
_
nn rneklem dalm normal dalma yaklar. Bu dalmn ortalamas , var-
yans
2
/ n dir. rneklem hacmi n iin yeterli byklk, kesin olmamakla birlikte
uygulamada n 30 birim olarak kabul edilmektedir.
Eer X
_
ortalamas ve varyans
2
olan normal dalml bir evrenden seilmi
n hacimlik basit bir rassal rneklemin ortalamas ise X
_
nn rnekleme dalm or-
talamas , varyans
2
/ n olan bir normal dalmdr.
X
_
rassal deikeninin dalm normal olduunda,
Eitliiyle standart deikene dntrlr. Bylece, normal dalmn zellik-
leri kullanlarak rneklem aritmetik ortalamasndan evren aritmetik ortalamas
hakknda bilgi retmek kolaylar.
Normal dalan bir evrenden, rassal olarak seilebilecek birbirinden farkl n<30
birimlik mmkn btn rneklemlerin seildiini, her rneklem iin lar ve
onlarn standart deerlerini hesaplandn dnelim. Deerler aral
olan istatistiin dalm (n-1) serbestlik derecesi (sd = n-1) ile
t dalm ad verilen srekli bir dalm gsterir ve bu istatistik
Burada,
eklinde hesaplanr.
t dalm ortalamas sfr olan tek modlu ve simetrik bir dalmdr. Dalmn
ekli standart normal dalma benzer fakat deikenlii daha byktr. Bu dei-
kenlik serbestlik derecesi ile ters orantldr. rneklem hacmi artarken (sd = n-1)
byr, t deerinin hesaplanmasnda S
x
_
nn kullanlmas nedeniyle ortaya kan de-
ikenlik klr ve t dalm standart normal dalma (z dalmna) yaklar. t
rnekleme dalmnn zelliklerinden yararlanarak evren ortalamas ile ilgili bil-
gilerin nasl retilecei de izleyen nitede rneklerle aklanacaktr.
S
s
n
x
=
1
t
x
S
x
=

<

1
)
<
x
S
x
x
S
x
X
i

z
X
n
i
i
=

/
s
s
n
N n
N
x
=

.
1

x
n
N n
N
=

.
1
180
st at i st i k
Otomobil lastii reticisi bir fabrikann yneticisi rettikleri lastiklerin ortalama
mrn lastiklerin katettii km olarak tahmin etmek istiyor. Bu amala rassal ola-
rak 100 lastik seilmi ve bu lastiklerin ortalama mrnn X
_
= 40000 km ve stan-
dart sapmasnn s=1500 km olduu tespit edilmitir. Ynetim, rettikleri lastiklerin
35000 Km mrl olmasn planlamtr.
Bu bilgileri kullanarak;
X
_
nn rnekleme dalmnn ortalamas nedir? Hesaplaynz.
stenen tahminleme yaplrken ilenebilecek hata nedir? Hesaplaynz.
X
_
nn standart z deerini hesaplaynz.
zm:
E (X
_
) = = 40000 km
n= 100 lastik olduu iin standart hata (n 30 birim) evren standart sapma-
s bilinmedii iin)
km
hesaplanr. retilen lastiklerin tmnn mrn yukardaki verilere gre tahmin-
lerken ilenebilecek hata dzeyi 150 kmdir bilgisi elde edilebilir.
rneklem Oran pnn rnekleme Dalm
rnekleme planlarnda ele alnan evrenin aratrlmak istenen zelliklerinin baz-
lar iki sonulu olmaktadr. rnein bir fabrikada retilen rnler, hatal ya da ha-
tasz rn, bir fakltedeki renciler, baarl ya da baarsz renci olmak zere
iki grupta toplanabilir. Bu iki sonutan birinde rnein A sonucunda yer alan bi-
rimlerin oranyla ilgilenilebilir. Bu durumda evren oran evrenin birimleri iindeki
ilgilenilen trden zellie sahip olanlarn oran biiminde tanmlanr.
Y snfndaki rencilerin genel baar durumu aada verilmitir. Bu snfn ba-
arl renci oran nedir?
RENC ADI BAARI DURUMU
A Baarl
B Baarsz
C Baarl
D Baarl
rnekte snftaki baarl renci oran, evren orandr ve ile gsterilir. Bu
evrendeki ilgilenilen trden zellie sahip (baarl) birim (renci) says R ile
gsterilirse evren oran ,
Eitlii ile hesaplanr. Burada R = 0, 1, 2, ... , N deerlerini alabilecei iin nin
deer aral 0 1 olur. Snftaki baarsz renci says (ilgilenilmeyen trden
zellie sahip birim says) N-R olduu iin, baarsz renci oran Q,
=
R
N
Z
X
S
x
=

=

= =
40000 35000
150
5000
150
33 3 ,
s
s
n
x
= = =
1500
100
150
181
R N E K 2 1
R N E K 2 0
olur.
Yukardaki rnekte baarl renci says, R=3 olduu iin
Olarak bulunur. Bu sonuca gre snftaki rencilerin %75 i baarldr. Bu ke-
sin bir sonutur.
Tam saym yaplamad zaman R bilinemez ve hesaplanamaz. rnekleme
planlarnda, parametresi hakknda bilgi, rneklem istatistiklerinden yararlanla-
rak retilebilir.
Hacmi n olan bir basit rassal rneklemden, bu rneklemin seildii evrenin pa-
rametresi hakknda bilgi retebilmek iin iki rneklem istatistii sz konusudur. Bi-
rincisi, hacmi n olan bir basit rassal rneklemdeki ilgilenilen trden zellie sahip
olan birimlerin saysdr ve r ile gsterilir. kincisi, ilgilenilen trden zellie sahip
olan rneklemdeki birimlerin orandr. rneklem oran p simgesiyle gsterilir ve
eitlii ile hesaplanr. Burada r = 0, 1, 2, ... , n deerlerini alabilir. rnin deerleri-
ne bal olarak p de 0 p 1 aralnda bir deer alr. rneklemi oluturan birim-
ler arasnda ilgilenilen trden sonuca sahip olmayan birimlerin oranysa q ile gs-
terilir. Bu sonuca sahip birimlerin says n- r olduu iin
olur.
Yukarda verilen rnekte ele alnan N=4 birimlik bir evrenden basit rassal r-
neklemeyle hacmi n=2 olan bir rneklem seildiinde ve rneklemdeki birimler
(renciler) B ve C olduunda baarl renci oran,
Olarak hesaplanm olur.
te yandan, evren oranna ilikin varyans,
eklinde ifade edilir. Varyansn karekk de standart sapmay verdiinden,
eklinde yazlr.
rneklem varyans ve standart sapmas da benzer ekilde srasyla
ve
olarak gsterilir.
s p p =
( )
1
s p p
2
1 =
( )
=
( )
1
2
1 =
( )
p
r
n
= = =
1
2
0 5 ,
q
n r
n
p =

= 1
p
r
n
=
= =
3
4
0 75 ,
Q
N R
N
=

= 1
182
st at i st i k
ki sonulu bir evrenden, mmkn btn n hacimli basit rassal rneklemlerin
seildiini ve her rneklem iin p orannn hesapland varsayldnda p
i
oranla-
rndan oluan bir dalm elde edilir. Bir evrenden seilebilecek ayn hacimli mm-
kn btn rneklemler iin hesaplanan rneklem oranlarnn oluturduu dal-
ma oranlarn rnekleme dalm ad verilir.
rnekleme planlarnda, tanmlanan evrenden rassal olarak n hacimli sadece
tek bir rneklem oluturulur ve bu rneklem iin p oran hesaplanr. P rassal de-
ikeninin ekilmesi mmkn btn n hacimli rneklemlerde ald deerlerin da-
lmna oranlarn rnekleme dalm ad verilir.
Ortalama ve Varyans
Evren oran hakknda aratrlmak istenin bilgi n hacimli tek bir rneklem iin he-
saplanan p istatistiine deil, bir rassal deiken olan p istatistiinin rnekleme da-
lmnn zelliklerinden yararlanlarak retilir. Bu dalmn zellikleri dalmn
aritmetik ortalamas ve varyansyla belirlenebilir.
Sonsuz bir evrenden seilen n hacimli basit rassal rneklem iin hesaplanan p
orannn rnekleme dalmnn aritmetik ortalamas
p
evren oran ye eittir. Bu
durum rneklem oran pnin evren oran nin yansz (sistematik hata iermeyen)
tahminleyicisi olduunu gsterir. Bu sonuca gre,
E(p) =
Yazlr.
Sonsuz evrenlere ya da rnekleme oran n/N 0,05olan btn sonlu evrenlere
uygulanan basit rassal rnekleme planlarnda rneklem oran p nin dalmnn
varyans
p
2
ve standart hatas da
p
ile gsterilir.
Eer evren varyans
2
biliniyorsa
Eitlikleriyle, evren varyans
2
bilinmiyorsa
Eitlikleriyle hesaplanr.
Uygulanan bir basit rassal rnekleme plannda ilgilenilen evren sonlu ve rnek-
leme oran n/N 0,05 ise rneklem oran p nin rnekleme dalmnn varyans
p
2
ve standart hatas
p
;
Evren varyans biliniyorsa
Evren varyans bilinmiyorsa
Eitlikleri kullanlarak hesaplanr.
s
p p
n
N n
n
s
p p
n
N n
N
p p
2
1 1
=

( )

=

( )

. , .

p p
n
N n
N n
N n
N
2
1
1
1
1
=

( )

=

( )

. , .
s
p p
n
s
p p
n
p p
2
1 1
=

( )
=

( )
,

p p
n n
2
1 1
=

( )
=

( )
,

183
Dalm ekli ve Merkezi Limit Teoremi
Oranlarn rnekleme dalmnn ekli eer E(p) = < 0,5 ise saa arpk, E(p)
= > 0,5 ise sola arpk ve E(p) = = 0,5 ise simetrik bir dalm gsterir. Ko-
laylkla grlebilecei gibi, E(p) = nin deeri 0 veya 1 e yaklarken dalmn
arpkl artar.
Merkezi limit teoremine gre bir rnekleme plannda seilen basit rassal rnek-
lemin hacmi n byrken rneklem oran pnin rnekleme dalm normal dal-
ma yaklar. Uygulamada n 5 ve n(1-) 5 koullarn birlikte salayan rnek-
lem bykl, yeterli rneklem bykl olarak kabul edilir. Ayn teoreme g-
re rassal rneklem hacmi n 30 birim olmas ve evren oran nin 0 ya da 1 e ya-
kn deerler almamas kouluyla oranlarn rnekleme dalm normal dalma
yaklar. Bu koullar salayan oranlarn rnekleme dalmyla ilgili problemlerin
zmlerinde normal dalmn zelliklerinden yararlanlr. Bu amala p rassal de-
ikeni, standartlatrlm Z deikeni
eklinde yazlr. Bu standart deiken kullanlarak evren oran hakknda bilgi
retmek mmkn olur.
rnekleme dalm kavramn aklaynz.
Merkezi limit teoremi istatistie ne tr kolaylklar getirmitir. Aklaynz.
Bir bankada ayda 8000 ilem yaplp fi dzenlenmektedir. Banka ynetimi ilgi-
li ayda dzenlenen filer iindeki hatal ilem orann tahminlemek amacyla
100 fii rassal olarak seiyor. Seilen filerin 15 tanesinin hatal dzenlendii be-
lirlenmitir. Bu verileri kullanarak istenen tahminleme yaplrken ilenecek hata
dzeyi nedir?
zm:
Bilindii gibi, tahminleme yaparken ilenebilecek hata dzeyini belirleme im-
kan veren istatistik standart hatadr. Bu
eitlii ile hesaplanr. Burada
Bu bilgiye gre, bu bankada ilgili ayda dzenlenen filer arasndaki hatal fi
orann tahminlerken ilenecek hata dzeyi s
P
= 0,032 fi olacaktr.
P
r
n
ve q p
s
p
= = = = = =
=
15
100
0 15 1 1 0 15 0 85
0 15
, , ,
, . , ,
,
0 85
100
0 127
100
0 032 = =
s
P P
n
p
=

( )
1
Z
p
p
=

184
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
R N E K 2 2
rneklem Hacminin Belirlenmesinde Nicel Yntemler
Karlanabilecek Maliyeti Esas Alan Yntem: rneklem hacmi n, aratrma
btesine bal olarak,
eitlii ile hesaplanr. Burada,
C = Aratrma btesini,
C
0
= Aratrmann sabit maliyetini,
C
t
= rnekleme birimi iin deiken maliyeti gsterir.
Aratrma btesinin 2.200 ile snrl olduu bir aratrmada, sabit maliyet
800 . ve rnekleme seilecek her rnekleme birimi iin maliyet ise 5dr. Bu bt-
eyle oluturulabilecek rneklem hacmi en fazla ne olabilir?
zm:
rneklem hacmi en az 280 birim olmaldr.
Kabul Edilebilir Hata Dzeyini Esas Alan Yntem: rneklem istatistiinin
dalmnn normal olduu varsaym altnda bu yntemle rneklem hacminin be-
lirlenmesi iin aadaki eitlikten yararlanlr.
Kabul Edilebilir Hata Dzeyi (X
_
-)=d Olduunda;
Kabul Edilebilir Hata Dzeyi (p -)=d Olduunda;
Bu eitliklerde
n = rneklem hacmini
d = (X
_
-) veya (p -) aratrmacnn belirledii kabul edilebilir deeri
z = Belirlenen 1- gven dzeyinde standart normal dalm tablo deerini
= Standart sapmay
= Evren orann
gsterir.
rnein, kabul edilebilir hata dzeyi d = (X
_
-) esas alndnda rneklem hacminin
eitlii ile hesaplanabilmesi iin aratrmacnn anlamllk dzeyini ve d
2
deeri-
ni belirlemesi ve evren varyans hakknda
2
bilgiye sahip olmas gerekir. Evren var-
yans
2
genellikle bilinmez. Bu durumda,
2
ile ilgili bilgi gemi yllarda yaplm
n
z
d
=
2 2
2
n
z
d
=

( )
l
l
l
2
2
1
n
z
d
=
2 2
2
n
c c
c
t
=

=

=
0
2 200 800
5
280
.
n
c c
c
t
=

0
185
R N E K 2 3
olan ayn ya da benzer konudaki almalardan elde edilebilecei gibi, bir pilot a-
lmadan ya da en byk deerli gzlem deeri x
max
ve en kk deerli gzlem
deeri x
min
biliniyorsa ve x
i
rassal deikeni normal dalyorsa = 0.01 iin
tahmincisi kullanlarak da hesaplanabilir.
Bir aratrmac X ilinin merke ilesinde ikamet eden ailelerin ortalama aylk
mutfak harcama tutarn tahminlemek istiyor. Ayrca bu tahminlemede 0.05 an-
lamllk dzeyinde 10 lik bir yanlg pay amalyor. rneklem hacmi ne olma-
ldr? Benzer amala bu il merkezinde yaplan aratrmalardan ailelerin aylk
mutfak giderleriyle ilgili standart sapmann 150 olduu renilmitir.
zm:
d = 10.
z = 0.95, = 0.05
= 150.
birim
en az 865 aile rassal olarak seilmelidir.
n =
( )
=

=
1 96 150
10
2 200 800
5
864 36 865
2
2
2
.
.
.
s
x x
=

max min
6
186
st at i st i k
R N E K 2 4
187
Tam saym ve rnekleme kavramlarn ayrt
etmek.
Birinci nitede de akland gibi bir aratrma-
da tanmlanan evren sonlu evren ise gerekli bil-
gilerin retilebilmesi iin tam saym yaplabilir
veya rneklemeye bavurulur. Aratrma iin ge-
rekli zamana, ekonomik imknlara ve aralara
sahip olunduunda tam saym yaplmaldr. n-
k tam saym sonucu elde edilen verileri kulla-
narak hesaplanan bilgiler kesin bilgilerdir. Ta-
nmlanan evren sonsuz evren ise rnekleme zo-
runludur. Tam saym uygulamasnn imknsz ol-
duu durumlarda rneklemeye bavurmak ka-
nlmazdr.
rneklemeye bavurmann yararlar.
rneklemeye bavurulduunda aratrmac za-
man ve ekonomik tasarruf salar. Ayrca tam sa-
ym yapmay engelleyen dier nedenlerin varl-
nda rnekleme aratrma yapmaya imkan verir.
rnekleme plan hazrlamak.
rnekleme plan 5 aamal bir sretir. Bu aa-
malarda aratrmac aratrma yapaca evreni ta-
nmlar. Bu evren sonlu evren olduunda evrenle
ilgili gncel bir ereve hazrlar veya belirli bir
kaynaktan nasl temin edilebileceini belirler.
Daha sonra olaslkl ve olaslkl olmayan rnek-
leme yntemlerinden hangisini temsili bir rnek-
lem oluturma amacyla aratrmasnda kullana-
cana karar verir. Seilecek rneklem hacminin
ne olacan belirler ve rnekleme uygulamas
sonucu oluturduu rneklemdeki birimler ze-
rinden aratrmaya konu olan deikenler itiba-
riyle veriler derlenir.
Bir rnek aratrma iin rnekleme uygulamas
yapmak ve istenen bilgileri retmek.
rneklemden derlenen veriler iin aratrmada
istenen bilgileri reten istatistikler, rneklem arit-
metik ortalamas, rneklem oran vb. gibi istatis-
tikler hesaplanr. Bu istatistikler ve bu istatistik-
lerle ilgili dalmn zellikleri kullanlarak bu is-
tatistiklerin bilgi rettii parametreler, evren arit-
metik ortalamas , evren oran iin gerekli -
karm bilgileri retilebilir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
188
st at i st i k
1. Bir rneklemin zelliklerine ilikin deerlere ne ad
verilir?
a. rnek istatistii
b. Evren
c. Anlaml fark
d. rnekleme
e. Parametre
2. Bir evrenden rastgele seilen birden fazla rnein
sonularnn birbirinden farkl olduu gzlenmitir. Bu
farklln nedeni aadakilerden hangisidir?
a. Beklenen frekans
b. Yntem farkll
c. rnek deikenlii
d. rnek istatistii
e. Parametre
3. ki sonulu bir evrenden, mmkn n hacimli basit
rassal rneklemlerin seildiini ve her iki rneklem iin
p oran hesapland varsaym altnda, p
i
lerin dalm-
na (i=1, 2, , n) ne ad verilir?
a. Oranlarn rnekleme dalm
b. rneklem istatistii
c. Binom dalm
d. Normal dalm
e. Ortalamalarn rnekleme dalm
4. Aadakilerden hangisi olaslkl rnekleme yn-
temlerinden biri deildir?
a. Tabakal rnekleme
b. Basit rassal rnekleme
c. Kartopu rneklemesi
d. Kme rneklemesi
e. Sistematik rnekleme
5. X rassal deikeni, ortalamas () 50 ve standart sap-
mas () 10 olmak zere normal dalmtr. Buna gre,
hacmi n=100 olan rneklemin ortalamas X
=55 deeri-
nin standart normal deeri (z) katr?
a. 0,5
b. 1
c. 1,5
d. 2
e. 5
6. Evren orannn deer aral aadakilerden han-
gisidir?
a. 0 1
b. -1 < < 0
c. -1 < < 1
d. < -1
e. > 1
7. Bir rneklemin gzlem deerleri iin hesaplanan ka-
rakteristik deerlere ne ad verilir?
a. Ortalama
b. statistik
c. Frekans
d. Anlaml fark
e. Parametre
8. Aadakilerden hangisi, tam saym yapmay engel-
leyen nedenlerden biri deildir?
a. Maliyet
b. lm iin birimlerin tahrip edilmesi olasl
c. Evren hacminin kk olmas
d. Zaman
e. Evren hacminin sonsuz sayda olmas
9. Tabaka hacimleri srasyla 50, 250 ve 200 birimden
oluan bir evrenden kota rneklemesiyle 50 birimlik
rneklem oluturulmak istenmektedir. Bu rneklem
hacmi tabaka hacimlerinin evren iindeki paylaryla
orantl olarak datlrsa nc sradaki tabakadan se-
ilecek birim says ka olmaldr?
a. 4
b. 15
c. 20
d. 35
e. 40
10. Evren hacmi kk olduunda, rnekleme seilen
bir birimin dierlerinin seilme ansn etkilememesi iin
aadaki seim yntemlerinden hangisi kullanlr?
a. Rassal iadeli
b. Rassal iadesiz
c. Sistematik
d. Keyfi ve sistematik birlikte
e. Keyfi
Kendimizi Snayalm
189
1. a Yantnz yanl ise Tam Saym ve rnekleme
blmn yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Olaslkl rnekleme ve r-
nekleme Dalm blmn yeniden gzden
geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Oranlarn rnekleme Da-
lm blmn yeniden gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Olaslkl ve Olaslkl Ol-
mayan rnekleme blmn yeniden gzden
geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise Ortalamann rnekleme
Dalmnn zellikleri blmn yeniden
gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Basit Dorusal Regresyon
Analizi blmn yeniden gzden geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Oranlarn rnekleme Da-
lmnn zellikleri blmn yeniden gzden
geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise rnekleme Bavurma Ne-
denleri blmn yeniden gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Kota rneklemesi Uygula-
mas blmn yeniden gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise Keyfi ve Rassal Seim Uygu-
lamalar blmn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Tam saym yaplamaz. nk kitapya gelen m-
teriler evreni sonsuz evrendir.
rnekleme giren birimlerin rassal olarak seilmesi
ve rneklemin temsil rneklem olmas durumunda
rneklem istatistikleri evren parametreleri iin bilgi
niteliindedir.
rneklemin temel amac temsili rneklem olutur-
maktr.
Sra Sizde 2
Tam saym yapmay imknsz klan nedenler sz ko-
nusu olmadka ve kesin bilgi istedii srece tam sa-
ym yaplr.
Her ne kadar tam saym iin gerekli koullar mm-
kn ise de rneklemeye bavurulur. nk, ren-
cilerin bazlarna ulamak imknsz olabilir, ulalsa
bile bazlar bilgi vermeyebilir.
Sra Sizde 3
Yargsal rnekleme daha temsili rneklem oluturur.
nk bu rnekleme uygulamasnda rnekleme bi-
rim seimini yapacak kii incelenecek evrenle ilgili
temsili rneklem oluturma bakmndan ncl bilgi-
lere sahiptir.
Kota rneklemesi seilir.
Sra Sizde 4
Temel fark, olaslkl olmayan rnekleme yntemle-
rinde birim seimi keyfi yaplrken bu rneklem uy-
gulamalar ile oluturulan rneklem iin hesaplanan
istatistiklerin evren parametreleri hakknda genelle-
me yapmak amacyla kullanlmamasdr. Olaslkl
rnekleme uygulandnda birim seimi rassal yap-
lr ve rneklem istatistikleri parametreler hakknda
genelleme amacyla kullanlr.
Sra Sizde 5
N sonlu bir evrenden rassal olarak n hacimli bir r-
neklem deil de mmkn ayn hacimli btn rnek-
lemleri setiimiz ve her rneklem iin bir istatistik
hesapladmzda meydana gelen dalma rnekle-
me dalm denir.
Bu teorem herhangi bir rnekleme uygulamasnda
hesaplanan n hacimli bir rneklem iin hesaplanan
istatistiin dalm ekli ve zellikleri ile ilgili ispat-
lanm bilgileri verdii iin istatistiksel karmlar bu
teoreme dayandrlmaktadr.
190
st at i st i k
Fink, A. (1995). How To Sampling in Surveys,
London: Sage Publication.
Grsakal, N. (1997). Bilgisayar Uygulamal statistik
1, Bursa: Marmara Kitabevi.
Malhotra, N. K. (1996). Marketing Research An
Applied Orientation, New Jersey: Prentice Hall
International.
Neter, J., Wasserman, W., Whitmore, G. A. (1993).
Applied Statistics, Boston: Simon and Schuster.
Serper, ., Ayta, M. (2000). rnekleme, Bursa: Ezgi
Kitabevi.
Serper, . (1986). Uygulamal statistik 2, stanbul:
Filiz Kitabevi.
Tryfos, P. (1996). Sampling Methods for Applied
Research, New York: John Wiley and Sons Inc.
Trochim, W. M. (2001). Research Methods
Knowledge Base, Cornell University.
Hirsch, W. Z. (1963). Introduction to Modern Statistics,
New York: The Macmillan Company.
Kaynaklar

statistiksel tahminleme tanm yapabilecek ve bir evren parametresi iin tah-
minleme srecinin aamalarn aklayabilecek,
Evren aritmetik ortalamasna ve evren oranna ilikin nokta ve aralk tahmin-
lemesi yapabilecek,
Hipotez, istatistiksel hipotez ayrmn yapabilecek ve istatistiksel hipotezle-
rin test aamalarn aklayabilecek,
Evren aritmetik ortalamasna ve evren oranna ilikin hipotez testi uygulama-
larn yorumlayabileceksiniz.
indekiler
Evren
Parametre
rneklem
rneklem statistii
Tahminleme
statistiksel Hipotez
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
statistik
GR
STATSTKSEL TAHMNLEME
TRLER
STATSTKSEL HPOTEZ VE
STATSTKSEL HPOTEZ TEST
HPOTEZ TEST TRLER
HPOTEZ TEST SRECNN
ADIMLARI
TEK EVREN PARAMETRESYLE
LGL HPOTEZ TESTLER
statistiksel
Tahminleme ve
Karar Alma
7
STATSTK

GR
Tam saym yaplamayp, rneklemeye bavurulunca aratrmaclar iki problemle
karlarlar. Bunlardan birincisi istatistiksel tahminleme, ikincisi ise istatistiksel
karar vermedir.
Bu nitenin birinci ksmnda istatistiksel tahminleme ve istatistiksel tahminleme
trleriyle ilgili teorik bilgiler aklanacak, sonra evren aritmetik ortalamas ve evren
oranna ilikin tahminleme uygulamalarna yer verilecektir. kinci ksmda ise istatistik-
sel hipotez testi ve test srecinin aamalaryla ilgili teorik bilgiler aklanacak, evren
aritmetik ortalamas ve oranna ilikin hipotez testi uygulamalarna yer verilecektir.
Bu nitenin izleyen ksmlarndaki konular iin
A. F. Yzer, E. klar, E. Aaolu, H. Tatldil, A. zmen, Editr: A. F. Yzer (2011). statis-
tik, nite 8 ve 9, Eskiehir Anadolu niversitesi Yayn simli kitaptan, editr ve nite ya-
zarlarnn izni alnarak yararlanlmtr.
Gnlk yaamn hemen hemen her alannda parametre tahminlemesiyle karla-
lr. Bir aratrma srecinin en nemli aamas olan rneklemeyle tahminleme bir-
birinin ayrlmaz parasdr.
rneklem, rnekleme, tamsaym kavramlar iyice zmsenmelidir.
Bir tanm vermek gerekirse, tahminleme, tanmlanan evrenden seilen rassal
rneklemden hesaplanan istatistikler yardmyla bu evrenin uyduu dalmn pa-
rametre deerlerini aratrmaktr.
Bir tahminleme srecinde aadaki aamalar izlenir:
Tanmlanan evrenden nceden belirlenen n hacimli rassal bir rneklem se-
ilir. rneklemdeki birimler zerinden veriler (gzlem deerleri) derlenir.
Derlenen bu gzlem deerleri kullanlarak tahminlenecek parametre iin
bilgi retecek istatistikler hesaplanr.
Parametre iin bilgi reten istatistiin rnekleme dalmnn zelliklerinden
yararlanlarak parametre deeri tahminlenir.
Hem rneklem iin hem de evren iin bilgi reten istatistie ilikin formlasyo-
na tahminleyici, rneklem gzlem deerinin bir tahminleyiciye uygulanmasyla
statistiksel Tahminleme
ve Karar Alma
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Bir rassal rneklemden
hesaplanan istatistikler
yardmyla ilgili evrenin
parametre deerinin
aratrlmasna tahminleme
denir.
hesaplanan deere ise tahmin ad verilir. Tahminleyici, tahminin nasl yaplaca-
n gsterir. Tahminse saysal bir deerdir. rnein,
forml ile tanmlanan rneklemin aritmetik ortalamas, evren aritmetik ortalama-
s iin bir tahminleyicidir. Bu forml yardmyla hesaplanan deerse evren aritme-
tik ortalamasnn bir tahminidir.
Parametreleri, istatistiklerden hareketle, bir say ve bu sayy kapsayan bir ara-
ln snrlaryla tahminlemek mmkndr. Birinci durumda nokta tahminlemesi,
ikinci durumdaysa aralk tahminlemesi sz konusu olur. Nokta ve aralk tahmin-
lemesi izleyen blmlerde ayrntl olarak ele alnacaktr.
statistiksel tahminleme nedir?
Tahmin ve tahminleyici kavramlar arasndaki fark aklaynz.
STATSTKSEL TAHMNLEME TRLER
statistiksel tahminleme, nokta ve aralk tahminlemesi olarak snflandrlr.
Nokta Tahminlemesi
Bir rassal rneklemden hesaplanan istatistiinin deerini ilgili evren parametresi i
deerine eit kabul eden tahminleme srecine, nokta tahminlemesi denir. Bu

srete, rneklem iin hesaplanan i
istatistiinin rassal bir deiken olduu gere-

i benimsenir. i
ilgili evren parametresinin bir nokta tahminleyicisi durumundadr.

Bu tahminleyici yardmyla hesaplanan istatistik, bir saydr ve ilgili parametrenin
nokta (tek deer) tahminidir.
Tahminleme srecinde aadaki aamalar izlenir:
Tanmlanan evrenden, belirlenen n birimlik (hacimli) bir basit rassal rnek-
lem seilir.
Bu rneklemdeki birimler zerinden ilgilenilen deiken itibariyle veriler
derlenir.
Bu veriler kullanlarak tahminlenecek parametre iin tahminleyici olan is-
tatistik hesaplanr.
Son olarak bu istatistiin deerinden yararlanarak parametresi iin tahmin-
leme yaplr.
Bu nitenin izleyen ksmnda tek evren ortalamas ve oranyla ilgili nokta ve
aralk tahminlemesine yer verilmektedir.
Evren Aritmetik Ortalamas nn Nokta Tahminlemesi
n hacimli rassal bir rneklemin aritmetik ortalamasnn (
X) hesaplanabilmesi iin
x
1
,x
2
,......x
n
gzlem deerlerine gereksinim vardr. rnekleme uygulamalarnda bu
gzlem deerleri srasyla X
1
, X
2
,......X
n
rassal deikenlerinin gerekleen deer-
leridir. Bu dnceyle ayn zamanda evrenden seilebilecek ayn hacimli farkl r-
neklemlerde farkl deerler alabilecek olan,
X bir rassal deikendir ve nn nok-

ta tahminleyicisi olarak isimlendirilir.
Bir rassal deiken olan
Xnin deerinin bu istatistiin bilgi rettii nn dee-

rine eit olan tahminlemeye nn nokta tahminlemesi, hesaplanan
X deerine
nn nokta tahmini denir.
Yaplan aklamalar bir rnek zerinde grelim:
p
r
n
= = =
56
80
0 70 .
194
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Bir rassal rneklemden
hesaplanan istatistiin
deerini, ilgili evren
parametre deerine eit
kabul eden tahminleme
srecine nokta
tahminlemesi denilir.
Bir aratrmac ila datm irketi alanlarnn yllk ortalama seyahat etme s-
relerini tahmin etmek istemektedir. Bu amala rassal olarak 100 ila datcs se-
ilmi ve yllk ortalama seyahat etme srelerinin 386 saat ve standart sapmann
72 saat olduu belirlenmitir. Yllk seyahat etme sresini tahmin ediniz.
zm:
X= 386 saat
s=72 saat
n=100 datm irketi alan
=?
100 birimlik rassal rneklemin aritmetik ortalamas, evren ortalamasnn bir
nokta tahmini olduundan, aylk ortalama seyahat etme sresine ilikin tahmin:
E (
X) = = 386 saat olacaktr.

Ancak bu nokta tahminlemesiyle gerekte evren ortalamas nn 386 saate ya-
kn bir deer olduu yorumu yaplabilir.
Evren Oran nin Nokta Tahminlemesi
rnekleme uygulamalarnn pek ounda evren oran hakknda bilgi elde edil-
mesi istenir. Bu durumda iin bilgi reten istatistik rneklem oran p olur.
Evren oran ye ilikin nokta tahminlemesi bir rassal rnekleme plannda olu-
turulan n hacimli rneklem iin, r bir binom rassal deikeni olmak zere, hesap-
lanan orannn deeri ye eit olan bir tahminleme srecidir. Burada,
eitlii tahminleyici, hesaplanacak p deeri de tahmindir.
Bir elektrikli stc reticisi yeni rettikleri modelden memnun olan mterilerinin
orann tahmin etmek istiyor. Bu amala yeni elektrikli stcy kullananlar ara-
sndan 80 kii seiliyor ve bunlarn 56snn yeni stc modelinden memnun ol-
duklar belirleniyor. stenen tahmini nokta tahmini olarak yapnz.
zm:
n = 80 kii
r = 56 kii
olur. rneklem oran E(p) = = 0.70 deeri evren oran nin yansz tahminidir.
Bu, rneklemdeki 80 kiinin %70inin yeni stc modelinden memnun olduu an-
lamna gelir.
p
r
n
= = =
56
80
0 70 .
p
r
n
=
p
r
n
=
195
7. ni t e - st at i st i ksel Tahmi nl eme ve Kar ar Al ma
R N E K 1
R N E K 2
Aralk Tahminlemesi
Daha nce akland gibi, bir tahminleme srecinde, kk varyansa (ya da stan-
dart hataya) sahip olan tahminleyicinin tercih edilmesi, nemli bir kriterdir. Stan-
dart hatann kkl tahminin gvenilirliiyle ilgilidir. Gvenilir tahmin, tanm-
lanan evrenden seilen ayn hacimli farkl rneklemlerde byk lde farkllk
gstermeyen tahmindir. Nokta tahminlemesi tahminin gvenilirlii hakknda bil-
gi veremedii iin snrl bir tahminlemedir.
Gvenilirlii somut bir ekilde ortaya koymak iin gven aral kavram geli-
tirilmitir. Bu kavram, tahminlenecek parametre deerini kapsayacak alan belirle-
yen bir ift snr deeri kullanmaktadr. Gven snrlar ad verilen bu snrlardan
biri alt snr (A), dieri st snr () olarak tanmlanr.
Bir parametrenin rneklem istatistiine gre, rneklemenin planlama aama-
snda belirlenen bir olasla (gven dzeyine) gre simetrik bir aralkta belirlen-
mesi almasna, aralk tahminlemesi denir.
Bu tanma gre parametresinin aralk tahminlemesinin gsterimi genel olarak;
A eklinde yaplr.
rneklem istatistiklerinin deerleri ve standart hatalar rneklemden rnekle-
me deitiinden, gven aralnn snr deerleri deiir, gven aral geniler ya
da daralr. Bu nedenle baz gven aralklar parametre deerini kapsar, bazlar
kapsamaz. Bu sebeple tahminleme srecinde alt ve st snrlar birer rassal dei-
ken, bu snrlarn belirledii aralk da rassal aralk niteliindedir. Aralk tahminle-
mesi srecinde, aratrmac tarafndan nceden belirlenen olaslk dzeyi ya da g-
ven dzeyi (G.D.) doru aralk tahminlemesinin yapld parametre deerini kap-
sayan gven aralnn tahminlendii olasl ifade eder ve 1- ile gsterilir.
G.D.= 1- deeri byk seilirse tahminlenen araln y kapsayan bir aralk
olma olasl artm, fakat tahminlerin gvenilirlii azalm olur.
Bir aralk tahminlemesi srecinde, gven snrlar A ve nin tahminlenebilme-
si iin u admlar izlenir.
Gven dzeyi G.D.=1- belirlenir. Uygulamada genellikle gven dzeyi
G.D.=1-, %95 ya da % 99 olarak seilmektedir. Gven dzeyi tanmlanan
evrenden, n hacimli, mmkn pek ok farkl rneklemler ekilirse bu, r-
neklemler iin hesaplanan gven aralklarnn, parametreyi kapsama olasl-
n gsterir. Bu nedenle, parametreyi kapsayan gven aralklar, doru g-
ven aral olarak isimlendirilir. Burada anlamllk dzeyini gsterir. Gven
dzeyi rnein % 95 seildiinde, anlamllk dzeyi = 1 - 0.95 = 0.05 olur.
Hacmi n olan bir basit rassal rneklem seilir. Tahminlenecek parametre
iin, bilgi retecek i
istatistii hesaplanr.
Bu istatistiin dalmyla ilgili bilgilerden yararlanarak gven aral oluturulur.
Hesaplanan istatistiinin dalm normal ise gven snrlarnn belirlenebilmesi
iin aadaki eitliklerden yararlanlr.
Alt Snr,
A= i

-
. s
i
ve
= i

+
. s
i
z
a
2
z
a
2
196
st at i st i k
Bilinmeyen evren
parametresini, istenen bir
olaslkla, simetrik bir
aralkta tahminleme
srecine, aralk
tahminlemesi denilir.
Gven aralnn tahmininde
parametre deerini
kapsayan olasla gven
dzeyi denilir.
Bu eitliklerde:
i
: rneklem istatistiinin deerini

: Belirlenen gven dzeyi iin, standart normal dalm tablo deerini,
i
: bilindiinde tahminin standart hatasn gsterir.
s
i
: bilinmediinde ( yerine onun yansz tahmini s kullanldnda) standart
hata tahminini gsterir.
Belirlenen gven dzeyi iin ve i
istatistiinin rnekleme dalmnn normal

olduu varsaym altnda parametresi iin aralk tahminlemesinin snrlar
i

- .
i
< < i
+ .
i
( bilindiinde)
ve
i

- .
s
i
< < i
+ .
s
i
( bilinmediinde)
eklinde ifade edilir.
Aralk tahminlemesinde gven aralnn mmkn olduu lde dar tutulma-
s arzu edilir. nk dar araln snrlar parametre deerine daha yakndr. Bu g-
ven dzeyine ve rneklem hacmine baldr. Gven dzeyi % 99dan %95e d-
tnde daha dar gven aral elde edilir. Belirlenen rneklem hacmi iin hesap-
lanan standart hatann kk olmas durumunda da gven aral daralr.
Evren Aritmetik Ortalamasnn Aralk Tahminlemesi
Evren aritmetik ortalamas iin 1- gven snrlarnn ya da gven aral-
nn belirlenmesi ilemlerine nn aralk tahminlemesi denir. Bu tahmin-
leme srecinde u aamalar izlenir:
G.D.=1- belirlenir.
Hacmi n olan bir rassal rneklem seilir.
Bu rneklem iin
X ve s istatistikleri hesaplanr.
X nn standart hatas
x
_
hesaplanr ya da s
x
_
tahminleyicisi yardmyla tah-
min edilir.
X nn dalm ekliyle ilgili bilgilerden yararlanarak.
X
A
< <
gven aral tahminlenir. Burada,
X
A
ve
araln srasyla alt

ve st snr deerlerini gsterirler.
rneklem hacmi n,
X nin dalm eklini belirleyen nemli bir belirleyici oldu-

u iin nn aralk tahminlemesiyle ilgili aklamalar rneklem hacminin yeterli
byklkte olup olmamas durumuna gre iki alt balkta aklanmtr.
Byk rneklemlerde nn Aralk Tahminlemesi
Bilindii gibi byk rneklem hacmi iin yeterli byklk, n 30 birim kabul
edilmektedir.
Rassal rneklem hacmi yeterli byklkteyse, evren dalm ekli ne olursa ol-
sun, X

nn rnekleme dalm, ortalamas ve varyans olan normal dalma
2
n
z
a
2
z
a
2
z
a
2
z
a
2
z
a
2
197
uyar. X
rassal deikeninin dalm normal dalm zelliine sahip olduundan, z

standart rassal deikeni,
ile dntrlr.
statistiksel yorumlama amacyla yaplacak zmlemelerde byk kolaylklar
salayan bu dntrmeden yararlanarak birer rassal deiken olan
X
A
ve
X

g-
ven snrlar
eitlikleri yardmyla hesaplanabilir. Burada ve olmak zere
belirlenecek gven aralnn alt snr deeri,
X
A
= -
x
_
ve st snr deeri de
X

= +
x
_
olur.
Daha nce de akland gibi
X, nn yansz tahminleyicisi olduuna gre, bi-

linmeyen evren parametresi iin gven aral
X -
x
_
< <
X +
x
_
eklinde oluturulur.
Yukardaki formllerde z deeri, aratrmac tarafndan balangta belirlenen
1- gven dzeyine bal olarak standart normal eri alanlar tablosundan bulu-
nur. Bu tablo kitabmzn sonunda yer almaktadr. Bu tablodan alnan rnek baz
1- gven dzeyleri iin z deerleri aadaki tabloda verilmitir:
Xnn standart hatas,

x
_
rnekleme oran n/N < 0.05 ise ve rneklemin seiminde
iadeli seim uygulanrsa ya da tanmlanan evren sonsuz hacimliyse
z
a
2
z
a
2
z
a
2
z
a
2
z z
A a
=+
2
z z
A a
=
2
z
X

X
=

z
X
A
A
X
=

z
X
X
=

198
st at i st i k
Tablo 7.1
Baz (1-) deerleri
iin tablo
deerleri.
z
a
2
1-
Z
/2
1-
Z
/2
0.99 2.576 0.80 1.282
0.95 1.960 0.60 0.842
0.90 1.645 0.50 0.674
x
_
=
formlne gre, buna karlk rneklemin seiminde iadesiz seim uygulanyor ya da
rnekleme oran n/N 0.05 olduunda,
x
_
, yukardaki eitlie arpan
ilave edilerek hesaplanr.
Evren aritmetik ortalamas nn aralk tahminlemesiyle ilgili yukarda yaplan
aklamalar evren standart sapmas nn bilindii durum iin geerlidir. Ne var ki
gerek yaamda karlatmz problem zmlemelerinde genellikle bilinmez.
Bu durumda standart hata, yerine onun tahmini olan rneklem standart sapma-
s s kullanlarak tahminlenir ve s
x
_
simgesiyle gsterilir.
Xnn rnekleme dalm

n 30 birim olduunda normal dalma uyduu iin, bu yaklam nemli bir hataya
neden olmaz. Rassal rneklem hacmi yeterli byklkte olduunda, 1- gven
dzeyi iin, nn gven aral
X - . s
x
_
< <
X + . s
x
_
eklinde bulunur.
Ortalamann standart hatasnn tahmini; rnekleme birim seiminde iadeli se-
im uygulanr, rnekleme oran n/N <0.05 olur, tanmlanan evren sonsuz olursa
s
x
_
=
formlne gre hesaplanr. Buna karlk birim seimi iadesiz yaplr ya da rnek-
leme oran n/N > 0.05 olursa
s
x
_
= . formlyle hesaplanr.
rnekler ve rnek zmleri dikkatle incelenmeli, sorunlarla karlalrsa kavramsal
aklamalara geri dnlmelidir.
Konserve bezelye reten bir fabrikadan, retim srasnda 64 konserve kutusundan
oluan rassal bir rneklem seilmitir. Bu konserve kutularnn ortalama arl
492 gr. ve standart sapma 12 gr. olarak belirlenmitir. retilen konservelerin orta-
lama arln %95 gven dzeyinde tahmin ediniz.
zm:
n = 64 konserve
X= 492 gr.
s = 12 gr.
G.D. = 1 - = 0.95 dolaysyla = 0.05 olur.
rnekte evrenin deikenlii ve blnme ekli hakknda bilgi bulunmamaktadr.
rneklem hacmi n = 64 birim (n >30 birimdir, ayrca evren hacmi sonsuzdur)
olduu iin
X nn rnekleme blnmesi normaldir (Merkezi Limit Teoremi). Bu

bilgilere gre = 1.96 alnr. Buna gre
z
a
2
N n
N
1
s
n
s
n
z
a
2
z
a
2
N n
N
n
199
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R N E K 3
s
x
_
= gr
ve gven aral
X - . s
x
_
< <
X + . s
x
_
492-1.96(1.5) < < 492 + 1.96(1.5)
489.06 < < 494.94
olarak hesaplanr.
Bu bilginin anlam, retilen konserve kutularnn ortalama arl %95 gven ile
489.06 gr. ile 494.94 gr. arasndadr. Baka bir ifadeyle 489.06 - 494.94 gr. aralnn
retilen konservelerin gerek ortalama arln kapsayacana %95 gvenilebilir.
Kk rneklemlerde nn Aralk Tahminlemesi
rneklem hacmi kk (n < 30 birim) olduu zaman, rneklem ortalamalarnn
standart deerleri yukarda akland gibi normal dalma sahip olmaz. Bu du-
rumda iin aralk tahminlemesi, tanmlanan evrenin normal dalma sahip olup
olmadnn bilinmesine baldr.
Normal dalan bir evrenden, rassal olarak seilebilecek birbirinden farkl
n < 30 birim hacimli, mmkn btn rneklemlerin seildiini, her rneklem
iin
X ve onlarn (
X -) / s
x
- standart deerlerinin hesaplandn dnelim. De-
er aral - < (
X -) /s
x
- < + olan istatistii s.d = n - 1 serbestlik derecesinde
t dalm ad verilen srekli bir dalma uyar ve
eklinde gsterilir.
t dalm ortalamas sfr olan tek modlu ve simetrik bir dalmdr. Bu dalmn
ekli normal dalmn ekline benzer fakat deikenlii daha fazladr. Bilindii gibi
rneklenen evrenin dalm normal olduunda, (
X -) /
x
_
istatistii standart nor-
mal dalma sahip olur. Evren deikenlii nn bilinmedii durumlarda
x
_
nin
yerine s
x
_
nin ikame edilmesi; bu standart deikenin zerinde ilave bir deikenlii
tanmlar ve t istatistii bu deikenlii doru bir ekilde dikkate alr. rneklem
hacmi artarken serbestlik derecesi s.d = n-1 byr, s
x
_
nin kullanlmas nedeniyle
ortaya kan deikenlik klr ve t dalm standart normal dalma yaklar.
Yukarda verilen bilgilerin nda ilgilenilen evren normal dalma sahip ol-
duunda, iin gven aral byk rneklerdekine benzer ekilde aadaki gibi
ifade edilir. Tek fark z yerine t istatistiinin kullanlmasdr.
Tanmlanan evren normal dalyorsa, iin 1- gven aral
X -t s
x
_
< <
X + t s
x
_
eklinde belirlenir.
Burada;
t: 1- gven dzeyinde ve n-1 serbestlik derecesine bal olarak t deerleri tab-
losundan bulunur. t tablosu rnei ekte verilmitir.
t
X
s
X
=

z
a
2
z
a
2
12
64
12
8
1 5 = = .
200
st at i st i k
s
x
_
: Ortalamann standart hata tahminidir ve
s
x
_
=
Tahminleyiciyle tahminlenir.
Bir cep telefonu reticisi, retilen cep telefonlarndaki bataryalarn bir kez arj
edildikten sonra ortalama ne kadar sre kullanldn tahmin etmek istemektedir.
Bu amala rassal olarak 17 telefon bataryas seilmi ve bunlarn ortalama 135
saat kullanlabildii ve standart sapmann 28 saat olduu belirlenmitir. %99 g-
ven dzeyi iin istenilen tahminlemeyi yapnz.
zm:
n = 17 batarya
X= 135 saat
s = 28 saat
G.D. = 0.99
= 0.01
retilen cep telefonu bataryalarnn ortalama kullanm sresinin normal bln-
meye sahip olabileceini, ok fazla arpk olamayacan biliyoruz. Bu nedenle
X -t s
x
_
< <
X + t s
x
_
gven aral uygulanabilir. Belirlenen G.D = 1 - =0.99 ve serbestlik derecesi
s.d = n - 1 = 17 - 1 = 16 dr.
% 99 gven dzeyi (v = 0.01) ve s.d. = 16 serbestlik derecesi iin t Tablo Deeri
t0.01;16 = 2.921 elde edilir.
Ortalamann standart hatas
s
x
_
= = = 7 saat
bulunur.
rneklem ortalamas,s
x
_
tahmininden yararlanlarak %99 gven aral,
135 - 2.921 (7) < < 135 + 2.921 (7)
114.553 < < 155.447
biiminde oluturulur.
retilen cep telefonlarndaki bataryalarn bir kez arj edildikten sonra ortalama
kullanm sresi % 99 gvenle 114.553 saat ile 155.447 saat arasnda bir deerdir.
Evren dalm normal deilse verilerin bir matematiksel dnmle normale
yaklatrabilecei dncesinden hareketle nn gven aralnn tahminlenme-
sinde, (yukarda aklanan uygulama) dntrlm verilere uygulanr.
rnein logaritmik dnm bu amala ska kullanlr. nk dntrlm
logaritmik veriler, dntrlmemi verilere gre daha az arpktr.
28
16
s
n1
s
n1
201
R N E K 4
Evren Orannn Aralk Tahminlemesi
Bu parametre iin aralk tahmini prosedr, bu nitede rneklem hacmi byk (n
30 birim) ya da n/N 0.05 olduu durum iin uygulanmtr. Daha nce de aklan-
d gibi, byk rneklemler iin rneklem oran, pnin rnekleme dalm, yaklak
normal dalm gsterir. Ayn zamanda bu dalmn ortalamas p, standart hatas
Buradan, rassal rneklem hacmi yeterli byklkteyse, rneklem oranlarnn
standart deerlerinin,
standart normal dalma sahip olduu sylenebilir ve evren ortalamas aralk tah-
mininde olduu gibi 1- gven dzeyinde evren oran nin aralk tahmini evren
aritmetik ortalamasnn tahminlenmesinde izlenen aamalara benzer ekilde,
p - . s
p
< < p + . s
p
hesaplanr.
Bir blgede yaayan kiiler arasndan A gazetesi okuru olanlarn oran belirlen-
mek isteniyor. Bu amala rassal olarak 200 kiiden oluan bir rneklem seiliyor
ve seilen 200 kii arasndan 58 kiinin A gazetesi okuru olduu belirleniyor. Bu
blgedeki A gazetesi okurlarnn orann %95 gven dzeyinde tahmin ediniz
zm:
n = 200 kii
r = 58 kii
1 - = 0.95
= 0.05
= ?
Z
/2
= 1.96
1 - p = 0,71
s
p
= =
( . )( . )
.
0 29 0 71
200
0 032
p
r
n
= = =
58
200
0 29 .
z
a
2
z
a
2
z
p
s
p
=

s
p p
n
p
=
( ) 1
202
st at i st i k
R N E K 5
0.29- 1.96(0.032) < < 0.29 + 1.96(0.032)
0.29- 0.06272 < < 0.29 + 0.06272
0.22728 < < 0.35272
olarak elde edilir.
Bu blgedeki A gazetesi okurlarnn oran %95 gvenle, %22.73 ile %35.27 ara-
snda bir deer olarak belirlenir.
STATSTKSEL HPOTEZ VE STATSTKSEL HPOTEZ
TEST
Genel olarak hipotez, karlalan zel duruma ilikin bir nermedir. statistiksel
hipotez, bir aratrmada ilgilenilen bir ya da daha fazla parametrenin deeri hak-
knda ileri srlen ve doruluu, geerlilii bu parametre hakknda bilgi reten is-
tatistikten ve bu istatistiin rnekleme dalmyla ilgili bilgilerden yararlanarak
aratrlabilen nermelerdir. statistiksel hipotezler bir ya da daha fazla evren para-
metre deeriyle ilgili olabilirler. statistiksel hipotezleri dier hipotezlerden ayran
zellik, bu hipotezlerin bir frekans dalmna ait olmasdr. Baz istatistiksel hipo-
tez rnekleri aada verilmitir.
rnekler:
1. Gnlk ortalama retimi 750 kg. olan bir ila fabrikasnda, uygulanan yeni
retim teknii, ortalama retimi arttrmtr.
2. Bir retim srecinde retilen tereya paketleri ortalama 500 gr. arlndadr.
3. Bir yerleim yerinde ikamet eden ailelerin %10u alverilerini sper mar-
ketlerden yapmaktadr.
Evren parametreleri hakkndaki hipotezler (nermeler) parametre deerleri
hakknda, daha nceden bilinen, belirlenen standart bir deer ya da varsaymsal
bir deer olabilir. Birinci rnekte, birinci ila retim ynteminin ortalama retim
dzeyi olan 750 kg. bilinen bir deerdir. kinci rnekteki tereya paketlerinin
planlanan arl olan 500 gr. standart bir deerdir. Son rnekteki sper market-
lerden alveri yapan ailelerin oran olan %10 varsaymsal bir deerdir ya da da-
ha nce ayn konuda yaplan aratrmalarda elde edilen bir bilgidir.
Bir istatistiksel hipotez, doru ya da yanl olabilir. nk bu bir nermedir.
Gerei renebilmek iin evren parametresi nn deerini hesaplamak gerekir.
Bu da tamsaym yapmay gerektirir. Ancak rnekleme yapmay gerektiren neden-
lerden dolay bu, her zaman mmkn deildir. Bu durumda istatistiksel hipotezle-
rin geerlilii ya da doruluu konusunda karar verebilmek iin bu hipotezlerin,
tanmlanan evrenden seilen rneklemin gzlem deerinden hesaplanan rnek-
lem istatistiinden (i
dan), bu istatistiin (i
nn) rnekleme dalmnn zellikle-

rinden yararlanarak test edilmesi gerekir. statistiksel hipotez testi, rneklem
istatistiklerini kullanarak bir hipotezin doru olup olmadn ortaya koy-
maya ynelik olarak yaplan almadr. Yorumsal istatistikte hipotez testi, r-
neklem gzlem deerlerinden yararlanarak bu rneklemin seildii evrenin duru-
mu hakknda yorum yapmaktr.
Daha nce de belirtildii gibi, evrenden rassal rneklem alnm olsa bile, r-
neklem gzlemlerinden hesaplanan bir istatistiin, bu istatistiin bilgi rettii pa-
rametre hakknda ileri srlen deere (
0
) eit olmas beklenemez. Yani rnek-
lem istatistikleri ayn hacimli farkl rneklemlerde farkl deerler alabildii iin
203
Hipotez, karlalan zel
duruma ilikin bir
nermedir. statistiksel
hipotez ise bir dalmn
evren parametresine ilikin
bir nermedir.
i

-
0
>0, i

-
0
= 0 ya da i

-
0
< 0 gibi farklar olabilir. Bu nedenle, istatistiksel test
sonucu verilecek kararn, gvenilir olduu konusunda, kesin karar verilemez. Fakat,
olaslk kuramndan yararlanarak bir istatistiksel hipotezin yaplacak bir testle ne de-
rece gvenle (ya da ne derece hatayla) kabul ya da reddedileceini belirlemek ola-
nakl olmaktadr. Burada nemli olan i

-
0
farknn istatistiksel olarak anlaml olup
olmadn belirlemektir. Baka bir anlatmla, farklarn gerek deimeyi mi aklad-
, yoksa rassal olarak m meydana geldiini belirlemektir. Anlaml farkllk belirlen-
mise hipotez, belirli bir hata payyla reddedilir. Tersi durumda kabul edilir.
statistiksel hipotez nedir?
statistiksel hipotez testinin konusu nedir?
HPOTEZ TEST TRLER
Hipotez testleri, ilgilenilen deikenin llmesinde benimsenen lee bal ola-
rak, parametrik hipotez testleri ve parametrik olmayan hipotez testleri eklinde snf-
landrlrlar. Parametrik testler deikenlerinin llmesinde eit aralkl ya da oranl
lein kullanld hipotez testleridir. nk bu iki lekte de elde edilen veriler
zerinden aritmetik ilemler yapmak mmkndr. Parametrik hipotez testlerinde,
hipotezde bilinen bir olaslk fonksiyonundaki parametresinin nceden bilinen
0
deerine eit ya da bundan byk, kk ya da farkl olduu ileri srlebilir.
Parametrik testler rneklem saysnn tek ya da iki oluuna ve iki rneklemin
varlnda, bu rneklemlerin bamsz ya da baml oluuna bal olarak snflan-
drlrlar. En nemli parametrik testler z ve t testleridir. Bu nitede tek evren ya da
tek rneklem ortalamasna ilikin z ve t testleriyle tek evren ya da tek rneklem
oranna ilikin z testi ayrntl olarak incelenmitir.
Bu kitapta parametrik olmayan testler inceleme konusu yaplmamtr.
Parametrik testlerle ilgili ihtiya duyulan bilgi iin zer, Serperin Uygulamal statistik II
(Bursa: 5. Bask, Ezgi Kitabevi, 2004) adl kitaptan yararlanabilirsiniz.
HPOTEZ TEST SRECNN ADIMLARI
Evren parametre deerleri hakknda ileri srlen iddialarn test edilmesinde aa-
daki admlar izlenir:
Hipotezlerin fade Edilmesi
statistiksel hipotezlerin testinde, iki hipotez sz konusudur. Bunlar, sfr hipo-
tezi ve kart hipotez olarak isimlendirilirler. Bu aamada, sfr hipotezinin ve
kart hipotezin nasl ifade edileceine karar verilir.
Sfr hipotezi H
0
simgesiyle gsterilir ve hangi hipotezin test edileceini ifade
eder. H
0
hipotezinde test sreci tamamlanncaya kadar =
0
olarak kabul edilir.
i

ile parametrelerinin deerleri arasndaki farkn rnekleme hatasndan kaynak-
lanabilecei, bu iki deer arasnda gerekte anlaml bir farkllk olmad ifade edi-
lir. Sfr hipotezi; parametrenin nceden belirlenmi, bilinen deerinde, hibir fark-
lln (etkinin) beklenmediinin ifade edildii hipotezdir.
Bu aklamalarn nda H
0
hipotezi,
H
0
: =
0
eklinde yazlr.
204
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Sfr hipotezi (H
0
), ilgili
evren parametresinin bilinen
deerinde herhangi bir
farklln beklenmediinin
ifade edildii hipotezdir.
Kart hipotez (H
1
), ilgili
evren parametresinin bilinen
deerinde istatistiksel
olarak anlaml farklarn
beklendiini ifade eden
hipotezdir.
H
0
hipotezinin test edilebilmesinde, bu hipotezden farkl bir hipotezin de ifade
edilmesi gerekir. H
1
simgesiyle gsterilen bu hipoteze kart hipotez ad verilir.
H
1
hipotezi H
0
hipotezinin belirli bir olaslkla reddedilmesi durumunda kabul edi-
len ve genellikle aratrma hipotezinin ifade edildii hipotezdir. Kart hipotez, pa-
rametrenin nceden belirlenmi, bilinen deerinde anlaml farklln ya da etkinin
beklendiinin ifade edildii hipotezdir. Bir baka ifadeyle sfr hipotezini rten
bir hipotezdir. Bu hipotez aratrmann amacna bal olarak, aadaki farkl e-
kilden biriyle ifade edilmi olur:
H
1
:
0
H
1
: >
0
H
1
: <
0
H
1
:
0
ifadesi, evren parametresinin belirlenen (ya da bilinen)
0
deerin-
den, her iki yndeki (hem kk hem de byk yndeki) anlaml farkllklarn,
test sonucu verilecek karar etkileyecei anlamna gelir. kinci ifade, verilecek ka-
rarn, evren parametre deerinde, sadece byk yndeki anlaml sapmadan etki-
lenecei, son ifade ise sadece kk yndeki anlaml farklln verilecek karar et-
kileyecei anlamna gelir.
Hipotez testlerinde H
1
hipotezi, rnekleme dalmndaki testin ynn ya da
H
0
hipotezinin reddedilecei blgenin yerini belirleyen hipotezdir. Red blgesi,
H
0
hipotezinin reddedilmesine (H
1
hipotezinin kabul edilmesine) neden olan r-
neklem istatistii i

(ya da test istatistii) ile ilgili deerler araldr. Kabul blgesi
ise, H
0
hipotezinin kabul edilmesine (H
1
hipotezinin reddedilmesine) neden olan
rneklem istatistii i

(test istatistii) ile ilgili deerler araldr. Hipotez testleri, H
1
hipotezinin ifade edili ekline gre: iki ynl test, tek ynl st kuyruk testi
ve tek ynl alt kuyruk testi olarak isimlendirilirler. Bu testlere ilikin hipotezle-
rin ifade edilmi biimi aada verilmitir.
ki Ynl Testlerde Hipotezler:
H
0
: =
0
H
1
:
0
Tek Ynl st Kuyruk Testlerinde Hi-
potezler:
H
0
: =
0
H
1
: >
0
Tek Ynl Alt Kuyruk Testlerinde Hi-
potezler:
H
0
: =
0
H
1
: <
0
eklinde belirlenir.
Yukardaki hipotez takmlarnda kullanlan
isimler, H
1
hipotezinde iin verilen deer
205
ekil 7.1
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
Z
H
0
Red Blgesi
A
2
A
1
0
0
1-
/2
/2
ki Ynl Testlerde Red Blgeleri.
araln aklamaktadr. Bu durum, rneklem is-
tatistii i
nn normal dalma sahip olduu ka-

bul edilerek aadaki ekillerle aklanmtr.
rnein iki yn hipotezlerde H
1
hipotezi ekil
7.1de grld gibi
0
n her iki tarafndaki
ile ilgili deerleri kapsamaktadr. Baka bir ifa-
deyle rneklem istatistii i

nn belirli bir A
1
de-
erinden kk ya da belirli bir A
2
deerinden
byk olan deerleri H
1
hipotezi ynnde, H
0
hipotezinin red blgesinde yer alan deerlerdir.
Tek ynl st kuyruk testlerinde, H
1
hipotezi,
Adan byk olan
0
ile ilgili deerleri ierdii
iin, bu isim verilmitir.Tek ynl st kuyruk test-
lerinde, H
1
hipotezi, ekil 7.2de grld gibi
i
nn
0
dan byk olmak zere, belirli bir A de-
erinden byk deerleri H
1
hipotezi ynnde,
H
0
hipotezinin red blgesinde yer almaktadr.
Tek ynl alt kuyruk testlerindeyse tek ynl
st kuyruk testinin tam tersine, (ekil 7.3te grld gibi)
0
n solunda ve i
nin
Adan kk olan deerleri, H
0
hipotezinin red blgesinde yer alan deerlerdir.
Hipotez testlerinde kabul ya da red edilen hipotez H
0
dr.
Anlamllk Dzeyinin Belirlenmesi
Bir istatistiksel hipotez testinde ya sfr hipotezinin reddedilmesi ya da kabul edil-
mesi eklinde karar verilir. Bu iki karar arasnda seim yaparken rneklem istatis-
tiinden yararlanld iin hatal karar verme riski vardr. nk ayn evrenden
rassal olarak seilen, ayn hacimli farkl rneklemler iin hesaplanan istatistikler,
rneklemden rnekleme deien deerler aldndan, evren parametre deerin-
den farkllk gstermektedirler.
206
st at i st i k
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
1-
A
0
Z
0
ekil 7.2
Tek Ynl st Kuyruk Testlerinde Red Blgesi.
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
1-
A
0
Z
0
ekil 7.3
Tek Ynl Alt
Kuyruk Testlerinde
Red Blgesi.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Hipotez testlerinde, sfr hipotezinin yanllkla reddedilmesi ya da kabul edil-
mesi sonucu ilenen hataya yorumlama (karsama) hatas ad verilir. ki tr yo-
rumlama hatas vardr: Bunlar, gerekte doru olan sfr hipotezinin reddedilmesi
durumunda ilenen hatayla gerekte yanl olan sfr hipotezinin kabul edilmesi
durumunda ilenen hatadr. Gerekte doru olan sfr hipotezinin reddedilmesi
durumunda ilenen hataya I. Tip hata ya da tipi hata ad verilir. Aratrmalarda
tipi hata ilemenin maksimum olaslna testin anlamllk dzeyi denir. An-
lamllk dzeyinin belirlenmesi, doru olan sfr hipotezinin, rneklemden elde di-
len bilgilere dayanarak reddedilmesi olasln belirleyen nn seilmesidir. an-
lamllk dzeyi, aratrmac tarafndan, hipotezler ifade edilip veri derlemeye ba-
lamadan nce seilmelidir. Sosyal bilim aratrmalarnda iin genellikle %5 veya
%1 deerleri seilmektedir. Yaplan bu seimle birlikte, doru olan H
0
hipotezinin
reddedilme olasl, belirlenmi olur. Bu olaslk rnekleme dalmyla ilikilendi-
rilerek kullanlr. Bu durumda, anlamllk dzeyi, doru olan sfr hipotezinin
reddedilmesi olaslna eit olan, rnekleme dalmndaki oransal alan gstermi
olur. rnekleme dalmnda, doru olan sfr hipotezinin, reddedilmesi olaslna
eit olan oransal alana red blgesi denir. rnekleme dalmnn bu blgesi, sfr
hipotezi doru olduunda, beklenmeyen rneklem istatistii deerlerini temsil
eder. rnekleme dalmnda, red blgesini tanmlamadan nce, rnekleme da-
lmn tanmlamak gerekir. rneklem istatistiinin normal dalml olmas durumu
iin red ve kabul blgeleri ekil 1,2 ve 3te gsterilmitir. ekillerdeki A, A
1
ve A
2
noktalar red blgelerinin balang noktalardr.
Dier taraftan, sfr hipotezi gerekte yanl olabilir ve aratrmac yanl olan bu
hipotezi kabul ederse yine hatal karar vermi olur; bu tr hataya II. Tip hata ya da
tipi hata denir. Bu trden hata yapmann maksimum olasl da ile gsterilir.
statistiksel uygulamalarda tipi hatadan daha ok saknlr ve genellikle sade-
ce tipi hata kontrol edilir.
Aratrmada H
0
hipotezinin doru olduuna inanan aratrmac, anlamllk
dzeyini ok kk bir deer olarak seebilir. Yanl olan H
0
hipotezinin kabul
edilmesi riskli ise byk kayplara neden oluyorsa, olasl byk tutulmaldr.
rneklem hacmi sabit olduunda, tipi hata ilemenin azalmas (ya da artma-
s), tipi hata ileme olaslnn artmasna (ya da azalmasna) neden olur.
Verilerin Derlenmesi
Bir aratrma plannda, hipotezlerin ifade edilmesiyle aratrmann genel erevesi
ortaya konur, problem ve deikenler tanmlanm olur. fade edilen hipotezlerin
test edilmesi iin, gerekli uygun anlamllk dzeyi belirlendikten sonra, belirle-
nen evrenden, hangi hacimde bir rneklem seilecei kararlatrlr. Daha sonra da
ilgili evrenden belirlenen hacimde rassal bir rneklem seilerek veriler derlenir. Bu
veriler kullanlarak, test edilecek parametre hakknda bilgi reten rneklem istatis-
tikleri hesaplanr.
Test statistiinin Seilmesi
Daha nce de belirtildii gibi, evrenden rassal rneklem alnm olsa bile, hesapla-
nan rneklem istatistiinin evren parametresi hakknda, nceden bilinen, belirlenen
deere esit olmas beklenmez. Bu durumda u soru akla gelebilir: rneklem istatis-
tiinin deeriyle bu istatistiin bilgi rettii parametrenin sfr hipotezinde ifade edi-
len deeri arasnda nasl bir farkllk vardr? Baka bir ifadeyle, sfr hipotezi doruy-
sa anlamsz bir farkll veren bir rneklem istatistii elde etmek mmkn mdr?
207
tipi hata yapmann
maksimum olaslna testin
anlam dzeyi ad verilir.
H
0
doruyken test
sonucunda reddedilirse (I.
tip) tipi hata, H
0
doru
deilken test sonucunda
kabul edilirse (II. tip) tipi
hata gereklemi olur.
Bu sorunun yantlanabilmesi iin sfr hipotezinin test edilebilmesinde, rneklem
istatistiinin dalmnn bilinmesine ve uygun test istatistiine gereksinim vardr.
Test istatistii, rneklem istatistiinin deeriyle evrenin, sfr hipotezinde ifade
edilen deeri arasndaki farkn, standartlatrlm deeri olarak tanmlanr. Baka
bir ifadeyle test istatistii, rneklem istatistii i

ile
0
arasndaki fark standart ha-
ta birimiyle ifade eden ldr. Test istatistii rneklemin sfr hipotezine ne kadar
uyduunu gsterir. Bu nedenle de test istatistii test sonunda verilecek kararn da-
yandrld bir rneklem istatistiidir.
Hipotez testlerinde, rneklem istatistiinin dalmnn bilinmesi zorunludur.
Bir rneklem istatistiinin herhangi bir deeri, bu rneklem istatistiinin da-
lmnn bir deeridir. Mmkn her rneklem istatistiinin deeri iin, bir test ista-
tistii deeri hesaplanabileceine gre, test istatistii rnekleme dalmndan sz
edilebilir. Test istatistikleri genellikle normal dalm (z dalm), t dalm v.b. gi-
bi bilinen dalmlara uyar.
Hipotez testi trleriyle ilgili bilgiler verilirken akland gibi, hipotez testleri iin
de uygun test istatistiinin seilmesiyle ilgilenilen deikenlerin llmesinde kulla-
nlan lek tr, rneklem hacmi, rneklem says (rneklem says iki olduunda
rneklemlerin bamsz ya da baml olmas) gibi hususlarn bilinmesi gerekir.
zleyen blmde, baz parametrelere ilikin hipotezlerin testinde z ve t test is-
tatistiklerinin seilme gerekeleri ve uygulamalarna yer verilmektedir.
statistiksel Kararn Verilmesi
statistiksel karar vermekle e anlaml olan hipotez testi, aslnda anlamllk dze-
yinde H
0
hipotezinin kabul edilmesi ya da reddedilmesi karardr. Bu kararn veri-
lebilmesi iin bir ltn belirlenmesi gerekir. Test istatistiinin, kritik deeri ola-
rak isimlendirilen bu lt, i

istatistiinin rnekleme dalmnda, red ve kabul
blgelerini birbirinden ayran bir deerdir. Test istatistiinin kritik deeri, bir r-
nekleme dalmnda, red blgesinin balama noktasn gsteren deerdir. Kritik
deer, seilen anlamllk dzeyinde, H
1
hipotezinin ifade edili biimine ve r-
neklem istatistiinin dalm ekline baldr. zleyen aklamalar i

rneklem ista-
tistiinin ve bu istatistiin standart deeri olan
test istatistiinin normal dalma sahip olduu kabul edilerek yaplmtr. Akla-
malarda = 0.05 seilmitir.
Eer kart hipotez H
1
:
0
eklinde ifade edilmise red blgesi ekil 7.4te
gsterildii gibi i

istatistiine ilikin normal dalmn her iki ucunda simetrik ola-
rak tanmlanm olur ve her blgenin alan oransal olarak /2= 0.05/2=0.025dir.
Buna bal olarak kritik deerler i

istatistiine ilikin normal dalmn her iki kuy-
ruundaki,
0
a gre simetrik, A
1
ve A
2
deerleri olmaktadr.
z =

0
208
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Ancak; istatistiksel hipotez testlerinde, i

rneklem istatistii yerine, standartla-
trlm deer kullanlmaktadr. Bu durumda kritik deerler A
1
ve A
2
nin
ve
standart deerleri olur. A
1
rneklem deeri
0
n solunda (
0
dan kk) olduu
iin z
2
pozitif deer olarak ifade edilir. z
1
ya da z
2
kritik deerleri = 0.05 anlam-
llk dzeyi iin Ek-1de verilen Standart Normal Eri Alanlar Tablosundan yarar-
lanlarak belirlenir. z tablo deeri (z
tab
),
z
tab
= z
0.5 - 0.025
= z
0.4750
=1.96 dr.
z
tab
= 1.96 deerleri, standart normal dalmda % 47.5lik oransal alana kar
gelen rneklem istatistiinin standart deerleridir. ki ynl testte H
0
hipotezinin
reddedilmesi iin
koulunun salanmas gerekir. Tersi durumda H
0
hipotezi kabul edilir.
Eer H
1
: >
0
ya da H
1
: <
0
eklinde ifade edilmise, H
0
hipotezinin red
blgesi, birinci durumda, istatistiine ilikin normal dalmn st kuyruunda,
ikinci durumda alt kuyruunda tanmlanmsa alan =0.05 olur. Buna bal olarak
kritik deerler srasyla (ekil 7.5te gsterildii gibi) i

istatistiine ilikin normal
dalmn st kuyruundaki A deeri ya da bunun standart deeri
ekil 7.6 gsterildii gibi olur.
z
A
=

z z
hes tab
=

> =
0
1 96
z
A
2
2 0
=

z
A
1
1 0
=

209
ekil 7.4
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
1-0.05=0.95
Z
0.05/2=0.025
H
0
Red Blgesi
0.05/2=0.025
A
2
A
1
z
1
=-1.96 z
2
=+1.96 0
0
ki Ynl Testlerde
Red Blgeleri ve
Kritik Deerler.
Bu z deerleri birbirinin simetriidir. st kuyruk testinde, z pozitif, alt kuyruk
testinde, z negatif iaretlidir. z deerleri =0.05 iin Ek-1de verilen Standart Nor-
mal Eri alanlar tablosundan yararlanlarak belirlenirler.
z
tab
= z
0.50 - 0.05
= z
0.4500
=1.64 tr.
z
tab
= 1.64 deeri, standart normal dalmda, %45lik oransal alana kar gelen,
rneklem istatistiinin standart deeridir. Tek ynl st kuyruk testi szkonusu ol-
duunda z
tab
= +1.64, tek ynl alt kuyruk szkonusu olduunda z
tab
= -1.64 alnr.
Bu bilgilere gre H
0
hipotezinin reddedilmesi iin tek ynl st kuyruk testinde;
olmaldr.
z z
hes tab
=

( )
( )
> =
0
1 64
210
st at i st i k
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
0.95
A
0 z=1.64
Z
=0.05
0
ekil 7.5
Tek Ynl st
Kuyruk
Testlerinde Red
Blgesi ve Kritik
Deer.
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
0.95
A
0
z=-1.64
Z
0
=0.05
ekil 7.6
Tek Ynl Alt
KuyrukTestlerinde
Red Blgesi ve
Kritik Deer.
Tek ynl alt kuyruk testinde H
0
n reddedilebilmesi iin
koulunun salanmas gerekir. Tersi durumda H
0
hipotezi kabul edilir.
H
0
hipotezinin reddedilmesi ynndeki kararlar, rneklem deeri i

ile evren
parametresi arasnda, anlamllk dzeyinde anlaml bir farklln var olduu, H
0
hipotezinin kabul edilmesi durumundaysa varolan farklln rnekleme hatasn-
dan kaynakland anlamna gelir.
Probleme likin Kararn Verilmesi
Hipotez testlerinde nemli olan, istatistiksel kararn, aratrma problemine ilikin
karara dntrlmesidir. Bu konu rnek problemler zerinde aklanmtr.
Hangi hipotez test edilecek hipotezdir?
I. Tip hata ne demektir?
TEK EVREN PARAMETRESYLE LGL HPOTEZ
TESTLER
Pek ok aratrmada, tek bir evrenin bir parametresinin deerine ilikin, hipotez-
lerin ileri srld grlmektedir. Aadaki hipotezler tek evren parametresiyle
ilgili hipotez testine rnek verilebilir:
A rnnn reklamn beenenlerin oran en az % 45tir.
Gnlk ortalama retimi 100 Ton olan bir retim srecinde yaplan deiiklik,
gnlk ortalama retim miktarn arttrmtr.
Bu tr hipotezlerin testinde, tanmlanan bir evrenin ilgilenilen bir deikenine
ilikin nceden belirlenen (ya da bilinen) bir parametre deerinin (i
n) deimedi-
i eklindeki sfr hipotezi test edilir. Bylece, verilen karara gre, kart hipotezde
(aratrma hipotezinde) ileri srlen iddiann kabul edilip edilmeyecei ortaya kar.
Bu testlerde karar verilirken rneklem istatistiinin deeriyle bu istatistiin bil-
gi rettii parametrenin bilinen ya da belirlenen deeri
0
karlatrlr.
zleyen blmlerde, tek evren parametresiyle ilgili olarak, uygulamada ska
karlalan, evren ortalamas ve evren oranna ilikin testler ele alnmtr.
Evren Ortalamasna likin Hipotez Testi
Bu testlerde, tanmlanan evren rassal olarak seilen bir rneklem iin hesaplanan
X deeriyle, bu rneklemin seildii evrenin aritmetik ortalamas ile ilgili, nce-

den belirlenen (ya da bilinen)
0
gibi bir deer arasndaki farklln istatistiksel
olarak anlaml olup olmad aratrlr. Belirlenen farklln, sfr hipotezini red-
detmek iin yeterli olup olmadna karar verilir.
Evren ortalamasna ilikin hipotez testleri uygulamada, ska kullanlan nemli
parametrik testlerdir.
Bu hipotezlerin test edilmesine ilikin aklamalar, rneklem hacminin byk
olmas (n 30 birim) ve rneklem hacminin kk olmas (n < 30 birim) durum-
lar iin, alt balklar altnda, aadaki rnek problemler zerinde ayrntl olarak
ele alnmtr:
z z
hes tab
=

( )
( )
< =
0
1 64
211
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
Evren Ortalamasna likin Byk rneklem Testi
Bu test trnde:
rneklem rassal olarak seilir.
rneklem hacminin yeterli byklkte (n 30) birimden olutuu ya da ev-
ren normal dalml ve deikenliinin biliniyor olmas gereklidir.
H
0
: =
0
hipotezi, seilecek bir anlamllk dzeyi iin test edilir.
Margarin reten bir fabrikada 250 glk paketler halinde retim yaplmas ng-
rlmektedir. Margarin paketlerinin arln kontrol amacyla rassal olarak 100
paket seilmi ve seilen bu paketler iin ortalama arlk 244 g, standart sapma 18
g olarak saptanmtr. = 0.05 anlam dzeyinde, paketlerin arlnn ngrl-
d gibi olduu sylenebilir mi? Karar veriniz.
zm:
1. Adm: Hipotezlerin ifade edilmesi
Margarin paketlerinin ngrlen arl 250 gr.dr. Bu nedenle sfr hipotezi,
retilen margarin paketlerinin arlnn 250 gr. olduu ynndedir. Her iki yn-
deki (hem kk hem de byk yndeki) anlaml arlk farkllklar bu iddiay
rtecektir. Dier bir ifadeyle bu anlaml farkllklar retimin planland gibi ger-
eklemediini gsterecektir. Buna gre yaplacak test, iki ynl test olacaktr.
Hipotezler:
H
0
: = 250 gr.
H
1
: 250 gr.
eklinde ifade edilecektir.
2. Adm: statistiksel test
Bu rnekte tanmlanan evren sonsuzdur. Evrenin dalm ve deikenlii hak-
knda bilgi yoktur. rneklem hacmi n = 100 paket olup n 30 olduundan, rnek-
lem aritmetik ortalamasnn rnekleme dalm, normal dalmdr. Kullanlmas
gereken test istatistii, rneklem aritmetik ortalamasnn standart deeri olan z is-
tatistiidir. Bu nedenle z testi uygulanmaldr.
Evren standart sapmas bilinmedii iin
x
_
nn tahmini olan s
x
_
kullanlmaldr.
3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi
Problemde doru olan H
0
hipotezinin reddedilmesi olasl = 0.05 olarak be-
lirlenmitir. Red blgeleri, ortalamann rnekleme dalmnn her iki kuyruunda
tanmland iin, red blgelerinin her birinin oransal bykl,
/2 = 0.05 /2 = 0.025 dir.
s
s
n
X
=
z
X
s
X
=

0
212
st at i st i k
R N E K 6
4. Adm: H
0
n red blgesinin belirlenmesi
H
1
hipotezi, testin red blgesinin ynn belirlemektedir. Bu testte red blge-
si, rnekleme dalmnn simetrik olmas nedeniyle hem alt kuyrukta hem de st
kuyrukta tanmlanmtr. Bu durum ekil 7.7de gsterilmitir.
5. Adm: Test istatistiinin hesaplanmas
n = 100 paket
X = 244 gr.
s = 18 gr.
0
= 250 gr.
= 0.05
ve
olarak hesaplanr.
Xnn rnekleme dalm normal olduu iin bu dalm oluturan deerlerin

standart deerleri olan z test istatistiinin rnekleme dalm, standart normaldir.
ki ynl bir test olduu iin red blgesi dalmn her iki kuyruunda tanmlan-
mtr ve oransal byklkleri /2 = 0.05 /2 = 0.025 dir. Buna gre, dalmn s-
nr deerleri alt kuyruk blgesi iin z
1
= -1.96 ve st kuyruk blgesi iin z
2
= +1.96
olacaktr.
Hesaplanan test istatistii z
hes
= |3.33| >z
tab
= 1.96 olduundan H
0
hipotezi red-
dedilir, dolaysyla H
1
kabul edilir. Ayrca bu karar ekil 7.7de z
hes
= -3.33 standart
deerinin Z
i
eksenindeki red blgesinde yer ald belirtilerek de aklanabilir.
H
0
hipotezinin reddedilmesi, retilen margarin paketlerinin ortalama arlnn
250 gr. olmadn, bu deerden anlaml bir biimde farkl olduunu gsterir.
z
X
s
X
=

=

=
0
244 250
1 8
3 33
.
.
s
s
n
X
= = =
18
100
1 8 .
213
ekil 7.7
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
1-0.05=0.95
Z
0.05/2=0.025
X
H
0
Red Blgesi
0.05/2=0.025
A
2
A
1
x=244 =250
z
1
=-1.96 z
hes
=-3.33 z
2
=+1.96 0
Evren Ortalamas
in ki Ynl Test
Sonular
Bir firmann gelitirdii yeni sistemin ortalama paketleme sresini rn bana 15
dakikann altna indirdii iddia edilmektedir. Bu iddiay aratrmak amacyla
paketleme esnasnda rassal olarak seilen 225 rnn yeni sistemde ortalama pa-
ketlenme sresi 13 dakika ve standart sapmas 4.2 dakika olarak belirlenmitir.
Yeni sistemle ilgili iddia hakknda = 0.01 anlam dzeyinde karar veriniz.
zm:
Burada verilecek karar, ortalama paketleme sresinin 15 dakikadan az olup ol-
maddr. Aratrma hipoteziyse 15 dakikadan az olduudur. Buna gre hipotezler:
H
0
: = 15 dk.
H
1
: < 15 dk.
eklinde ifade edilecektir.
rneklem hacmi n = 225 (n 30) olduu iin
Xnn rnekleme dalm normal-

dir.
Xnn standart sapmas ya da standart hata birimi s

x
_
cinsinden
X = 13 deerinin
bilinen = 15 deerinden ne kadar farkllk gsterdiini lmek iin standartlatrl-
m z deikeni kullanlr. z standartlatrlm test istatistii olarak ifade edilir.
Xnn rnekleme dalm normal olduu iin =

0
= 15 olduu zaman, z stan-
dart normal dalma sahip rassal deikendir. Bu nedenle, bu hipotezlerin testi
iin z testi uygulanmaldr.
Doru olan H
0
hipotezinin reddedilmesi olasl = 0.01 olarak belirlenmitir.
H
0
hipotezinin kabul blgesinin oransal bykl 1 - = 0.99 iken red blgesi-
nin bykl = 0.01dir.
4. Adm: H
0
H
1
hipotezi, testin red blgesinin ynn belirlemektedir. Bu testte H
1
: < 15
olarak ifade edildii iin H
0
hipotezinin red blgesi dalmn alt kuyruunda ta-
nmlanmtr. Hipotez, tek ynl alt kuyruk testiyle test edilecektir. Bu durum e-
kil 7.8de gsterilmitir.
0
= 15 dk
X= 13 dk
n = 225 rn
s = 4.2 dk.
= 0.01
z
X
s
X
=

0
214
st at i st i k
R N E K 7
olarak hesaplanan z
hes
= |7.142|>z
tab
= 2.33 olduundan H
0
hipotezi red (dolay-
syla H
1
hipotezi kabul) edilir.
Bu firmann gelitirdii yeni sistem, ortalama paketleme sresini rn bana 15
dakikann altna indirmektedir.
Evren Ortalamasna likin Kk rneklem Testi
ok nadir grlen bir hastalkla ilgili aratrmada vaka saysn, uzun sren deneyle-
re dayanan aratrmalarla ve maliyeti yksek olan laboratuar almalar nedeniyle r-
neklem hacmini arttrmak ok gtr. rneklem hacminin az (n < 30 birim) olduu
bu gibi durumlarda, kk rneklemler iin gelitirilmi test yntemlerine bavurulur.
rneklem hacminin kk olmas durumunda, yerine snin kullanlmas istatis-
tiksel test zerinde etkili olur. nk yerine snin kullanlmas durumunda tahmin
edilen istatistik
X- / s
x
_
standart normal dalm gstermemekte, dolaysyla byk
rneklemlerde izlenen yntem geerli olmamaktadr. Normal dalma sahip ve de-
ikenlii bilinmeyen bir evrenden seilen 30dan daha az birim ieren bir rnekle-
min aritmetik ortalamas, n-1 serbestlik derecesiyle t dalmna sahiptir. t istatistii,
eklindedir. Burada s
x
_
, rneklem ortalamasnn standart hata tahminini gsterir ve
s
s
n
X
=
1
t
X
s
X
=

0
z
X
s
X
=

=

=
0
13 15
0 28
7 142
.
.
s
s
n
X
= = =
4 2
225
0 28
.
.
215
ekil 7.8
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
0.99
A
Z
hes
=-7.14
0 z=-2.33
Z
=0.01
X
=15
X
=13
Evren Ortalamas
in Tek Ynl Alt
KuyrukTesti
Sonular
t dalm da normal dalm gibi simetrik bir dalmdr ve rneklem hacmi b-
ydke normal dalma yaklar.
Kk rneklem kullanlarak yaplan tek evren ortalamasna ilikin hipotez
testleri, kullanlan test istatistii dnda tek evren ortalamasna ilikin byk r-
neklem testlerine benzemektedir. Aadaki rnek problem zerinde bu testin uy-
gulan biimi test srecinin admlar itibariyle aklanmtr.
Tek evren ortalamasna ilikin byk rneklem testinde olduu gibi, kk r-
neklem testinde de rneklem aritmetik ortalamas
X ile evrenin ortalamas hakkn-

da daha nceden bilinen ya da belirlenen bir deer
0
arasndaki farkn istatistik-
sel olarak anlaml olup olmad aratrlr.
Bir su datm irketinde doldurulan damacanalarn ortalama arlnn 22 kg.
olmas gerekmektedir. Damacanalarn bu arla uyup uymadn kontrol etmek
amacyla rassal olarak 17 damacana seilerek, bunlarn alklarnn nn ortala-
mas 21.7 kg ve standart sapmas 0.8 kg olarak hesaplanmtr. Su datm irketi-
nin satt damacanalarn olmas gerektii gibi doldurulup doldurulmad hak-
knda 0.01 anlamllk dzeyinde karar veriniz.
zm:
Dolu damacanalarn belirlenen arl 22 kg olup; sfr hipotezi, damacanalarn
ortalama arlnn 22 kgye eit olduu ynndedir. Bu iddiay her iki yndeki
anlaml arlk farkllklar rtecektir. Buna gre yaplacak test, iki ynl test ola-
cak ve hipotezler;
H
0
: = 22 kg.
H
1
: 22 kg.
eklinde yazlacaktr.
rneklem hacmi n = 17 damacanadr. Kullanlmas gereken test istatistii k-
k rneklem t testidir. t test istatistii
biiminde hesaplanr.
Problemde, doru olan H
0
hipotezinin reddedilmesi olasl = 0.01 olarak
belirlenmitir. H
0
hipotezinin kabul blgesinin oransal bykl 1-= 0.99 iken
red blgesinin bykl = 0.01dir.
4. Adm: H
0
H
0
hipotezi iki ynl test edilecektir. Red blgeleri, t dalmnn hem alt kuyru-
unda hem de st kuyruunda tanmlanmtr. Bu durum ekil 7.9 da gsterilmitir.
t
X
s
X
=

0
216
st at i st i k
R N E K 8
n = 17 damacana
X= 21.7 kg
s = 0.8 kg
0
= 22 kg
= 0.01
ve
(t
hes
: Hesaplanan t deeri)
olarak bulunur.
Test edilecek hipotez iki ynldr. = 0.01 ve n = 17 iin t tablo deeri (t
tablo
)
t
tablo
= t (1- /2; s.d = n - 1) = 2.921 olarak belirlenir.
t
hes
= 1.5>t
tab
= 2.921 olduundan H
0
hipotezi kabul edilir, dolaysyla H
1
hipotezi red edilir. ekil 7.9da grld gibi hesaplanan test istatistii deeri, ka-
bul blgesinde yer almaktadr.
Bu karara gre, su datm irketi su damacanalarn olmas gerektii gibi 22 kg
olarak satmaktadr. rneklem aritmetik ortalamas ile evren aritmetik ortalamas
arasnda anlaml bir farkllk bulunmamtr.
Evren Oranna likin Test
Daha nce de akland gibi, bir evrenin, ilgilenilen iki kl bir deikeninin,
herhangi bir kkna sahip birimlerinin oranna evren oran denir ve simgesiy-
t
X
s
hes
X
=

=

=
0
21 7 22
0 2
1 5
.
.
.
s
s
n
X
=
= =
1
0 8
16
0 2
.
.
217
ekil 7.9
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
1-0.01=0.99
t
0.01/2=0.005
X
H
0
Red Blgesi
0.01/2=0.005
A
2
A
1
x=21.7 =22
t
1
=-2.92 t
hes
=-1.50 t
2
=-2.92 0
Kk
rneklemlerde
in ki Ynl Test
Sonular.
le gsterilir. nitenin bu kesiminde, evren oran nin deeri hakknda ileri sr-
len bir nermenin, nasl test edilecei konusu ele alnacaktr. Tek evren oranna
ilikin test olarak isimlendirilen bu testin, rneklem oran p ile evren oran nin
iddia edilen deeri
0
arasndaki farkn istatistiksel olarak anlaml olup olmad
aratrlr. rneklem hacmi yeterli byklkte olduunda (n 30 birim), evren
oran hakkndaki testler daha nce aklanan evren ortalamas iin byk r-
neklem testlerindekilere benzer ekilde yaplr. Ancak test iin rneklem istatistii
olarak rneklem oran p ve bu istatistiin rnekleme dalm kullanlr. n 30 ol-
duunda, rneklem oran pnin rnekleme dalm, yaklak normal dalma sa-
hip olur. Bu durumda p rneklem istatistii dalmna ilikin standart deerlerin
dalmnn da normal olaca aktr.
Evren oran ye ilikin testlerde rneklem hacmi byk olduunda, standart-
latrlm z istatistii kullanlr.
Burada,
p
rneklem oran, pnin rnekleme dalmnn standart sapmasn
gsterir ve
Eer rneklem oran p ile evren oran nin ileri srlen deeri arasndaki farkn,
istatistiksel olarak anlaml olup olmad byk hacimli rneklemlerle aratrlyorsa
evren oranna ilikin test uygulanr ve test istatistii dir.
zel bir dersane yetkilisi, niversiteye giri snavna hazrlk iin kendi dersanele-
rine gelen rencilerden, niversitede istedii blm kazananlarn orannn
%80den fazla olduunu iddia etmektedir. Bu iddiay aratrmak amacyla sz ko-
nusu dersaneye giden ve niversiteyi kazanan renciler arasndan rassal olarak
seilen 120 renciye istedikleri blm kazanp kazanmadklar sorulmu ve 102
rencinin niversitede istedii blm kazand renilmitir. Yetkilinin iddia-
s hakknda 0.05 anlam dzeyinde karar veriniz.
zm:
Bu problemde sfr hipotezi, sz konusu dersaneye giderek niversitede istedi-
i blm kazananlarn orannn 0.80den farkl olmad eklindedir. Kart (ara-
trma) hipotezi ise sz konusu dersaneye giderek niversitede istedii blm ka-
zananlarn orannn 0.80den fazla olduu ynndeki tek tarafl hipotezdir. Bu hi-
potezler;
H
0
: = 0.80
H
1
: > 0.80
z
p
p
=

0
z
n
=

0 0
1 ( )
z
p
p
=

0
218
st at i st i k
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
R N E K 9
rneklem hacmi n = 120 (n 30) olduu iin pnin rnekleme dalm nor-
maldir. Buna gre kullanlmas gereken test istatistii
olur. Evren oranna ilikin tek ynl st kuyruk z testi uygulanmaldr.
Evren oran bilindii iin
eklinde hesaplanr.
0
lirlenmitir. Red blgesinin oransal bykl, 0.05dir.
4. Adm: H
0
H
1
hipotezi, testin red blgesinin ynn belirlemektedir. Red blgesi, oranlar
rnekleme dalmnn st kuyruunda tanmlanmtr. Bu durum ekil 7.10da
gsterilmitir.
Seilen 120 renci arasndan niversitede istedii blm kazananlar 102 ki-
idir. Bu durumda rneklem oran;
olur. rnek iin standart hata,
ve
olarak elde edilir.
hes
= 1.38 < z
tab
= 1.645 olduundan H
0
hipotezi ka-
bul edilir (Dolaysyla H
1
hipotezi reddedilir.).
Bu kararn anlam; sz konusu zel dersane yetkilisinin iddias yanltr, niver-
siteye giri snavna hazrlk iin kendi dersanelerine gelen rencilerden, niver-
sitede istedii blm kazananlarn orannn %80den fazla deildir.
z =

=
0 85 0 80
0 036
1 38
. .
.
.
p
n
=

= =
0 0
1
0 80 0 20
120
0 036
( )
( . )( . )
.
p
r
n
= = =
102
120
0 85 .
p
n
=

0 0
1 ( )
z
p
p
=

0
219
Bir yemek firmas, yapm olduklar yemeklerden memnun olmayan mteri ora-
nnn %10dan az olduunu ileri srmektedir. Konuyu aratrmak amacyla, bu
yemek firmasn tercih eden mteriler arasndan rassal olarak 150 kii seilmi ve
12 kiinin yemeklerden memnun olmadn renilmitir. 0.01 anlam dzeyinde
karar veriniz.
zm:
Bu rnekte sfr hipotezi, sz konusu yemek firmasn tercih eden mteriler
arasndan yemeklerden memnun olmayanlarn orannn 0.10dan farkl olmad
eklindedir. Kart (aratrma) hipotezi ise yemek firmasn tercih eden mteriler
arasndan yemeklerden memnun olmayanlarn orannn 0.10dan az olduu y-
nndeki tek tarafl hipotezdir. Bu hipotezler;
H
0
: = 0.10
H
1
: < 0.10
rneklem hacmi n = 150 (n 30) olduu iin pnin rnekleme dalm nor-
maldir. Buna gre kullanlmas gereken test istatistii
olur. Evren oranna ilikin tek ynl alt kuyruk z testi uygulanmaldr.
Evren oran bilindii iin
eklinde hesaplanr.
p
n
=

0 0
1 ( )
z
p
p
=

0
220
st at i st i k
R N E K 1 0
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
0.95
A
Z
hes
=1.38 0 z=+1.64
Z
p=0.85 0=0.80
=0.05
ekil 7.10
Evren Oran in
Test Sonular.
0
lirlenmitir. Red blgesinin oransal bykl, 0.05 dir.
4. Adm: H
0
Red blgesi, oranlar rnekleme dalmnn alt kuyruunda tanmlanmtr. Bu
durum ekil 7.11de gsterilmitir.
Seilen 150 mteri arasndan yemeklerden memnun olmayan mteri says 12
dir. Bu durumda rneklem oran;
olur. rnek iin standart hata,
ve
olarak elde edilir.
hes
=|0.83| < z
tab
= 2.33 olduundan H
0
hipotezi
kabul edilir (Dolaysyla H
1
hipotezi reddedilir.).
Bu kararn anlam; yemek firmasnn yapm olduu yemeklerden memnun ol-
mayan mteri orannn %10dan az olmaddr.
rneklem hacmi n 30 birim olduunda, tek evren ortalamasna ilikin bir testte, han-
gi test istatistii kullanlr? Nedenini aklaynz.
Evren oranna ilikin bir testte, test istatistii nasl hesaplanr?
z =

=
0 08 0 10
0 024
0 83
. .
.
.
p
n
=

= =
0 0
1
0 10 0 90
150
0 024
( )
( . )( . )
.
p
r
n
= = =
12
150
0 08 .
221
ekil 7.11
H
0
Kabul Blgesi
H
0
Red Blgesi
0.99
A
Z
hes
=-0.83 0 z=-2.33
Z
p=0.08 0=0.10
=0.01
Evren Oran in
Test Sonular.
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
222
st at i st i k
statistiksel tahminleme tanm yapmak ve bir ev-
ren parametresi iin tahminleme srecinin aa-
malarn aklamak.
rnekleme nitesinde deinildii gibi tamsaym
gerekletirilemedii durumlarda rneklemeye
bavurulmaktadr ve rneklem istatistiklerinden
yararlanarak evren parametresi hakknda tahmin-
leme yaplmaktadr. Tahminleme sreci ise r-
neklem seimi, tahminlenecek parametre iin bil-
gi retecek istatistiklerin hesaplanmas ve para-
metre deerinin tahmin edilmesidir.
Evren aritmetik ortalamasna ve evren oranna
ilikin nokta ve aralk tahminlemesi yapmak.
statistiksel tahminleme nokta ve aralk tahminle-
mesi olarak iki balk altnda snflandrlr. Bir
rassal rneklemden hesaplanan
X istatistiinin
deerini ilgili evren parametresi deerine eit
kabul eden tahminleme srecine nokta tahmin-
lemesi denir.
Evren oran ye ilikin nokta tahminlemesi bir ras-
sal rnekleme plannda oluturulan n hacimli r-
neklem iin, r bir binom rassal deikeni olmak
zere, hesaplanan orannn deeri ye
eit olan bir tahminleme srecidir.
Evren aritmetik ortalamas iin 1- gven s-
nrlarnn ya da gven aralnn belirlenmesi i-
lemlerine nn aralk tahminlemesi denir.
Evren oran nin aralk tahmini, 1- gven d-
zeyinde evren ortalamas aralk tahmininde izle-
nen aamalara benzer ekilde gerekletirilir.
Hipotez, istatiksel hipotez ayrmn yapmak ve
istatistiksel hipotezlerin aamalarn aklamak.
Genel olarak hipotez, karlalan zel duruma
ilikin bir nermedir. statistiksel hipotez, bir
aratrmada ilgilenilen bir ya da daha fazla para-
metrenin deeri hakknda ileri srlr Bu ner-
menin doruluu, geerlilii bu parametre hak-
knda bilgi reten istatistikden ve bu istatistiin
rnekleme dalmyla ilgili bilgilerden yararla-
narak aratrabilen nermelerdir.
Sfr hipotezinin ve kart hipotezin ifade edilme-
si, anlam dzeyinin belirlenmesi, verilerin der-
lenmesi, test istatistiinin seilmesi ve hesaplan-
mas, son olarak da karar verilmesi istatistiksel
hipotez testinin aamalar olarak sralanr.
Evren aritmetik ortalamasna ve evren oranna
ilikin hipotez testi uygulamalarn yorumlamak.
Tek evren ortalamasna ilikin hipotez testi uy-
gulamalarnda evrenin dalm ekline, rassal ola-
rak seilen rneklemin hacmine bal olarak z
ve t testleri uygulanr. z testi evrenin dalmnn
normal olmas, evren deikenliinin biliniyor
olmas veya rneklem hacminin yeterli byk-
lkte olmas durumunda uygulanr. t testi ise r-
neklem hacmi kk ve evrenin dalm ekli
normal ise uygulanr.
rneklem hacmi yeterli byklkte olduunda,
rneklem oran p rassal deikeninin dalm
ekli normal olaca iin evren oranna ilikin hi-
potez snamalarnda z test istatistii kullanlr.
p
r
n
=
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
223
1. Bir evrenin aritmetik ortalamasnn gven snrlarn
% 99.34 gvenle tahmin edebilmek iin kullanlacak
standart hata katsays katr?
a. 2.66
b. 2.68
c. 2.70
d. 2.72
e. 2.74
2. ve 3. sorular aadaki bilgilere gre cevapland-
rlacaktr.
Pil reten bir iletmede, rnlerin mrn artrmak
amacyla bir retim yntemi uygulanacaktr. Bu amala
uygulanacak yeni yntem snanmak istenmektedir.
2. Bu snamada kurulacak sfr hipotezi nedir?
a. Yeni yntem pillerin mrn artrr.
b. Yeni yntem pil retimini artrr.
c. Yeni yntem pillerin mrn deitirmez.
d. Yeni yntem pillerin mrn deitirir.
e. Yeni yntem pil retimini azaltr.
3. Bu snamada kurulacak alternatif hipotez nedir?
a. Yeni yntem pil retimini artrr.
b. Yeni yntem pil retimini azaltr.
c. Yeni yntem pil retimini deitirir.
d. Yeni yntem pillerin mrn artrr.
e. Yeni yntem pillerin mrn deitirir.
4. Anlam dzeyi 0.05 olan bir hipotez snamasnda, I.
tip hata yapma olasl katr?
a. 0.99
b. 0.90
c. 0.10
d. 0.05
e. 0.01
5. Aadaki alternatif hipotezlerden hangisi ift ynl
bir snama gerektirir?
a. A firmasnn gnlk retim miktar B firmasnn
gnlk retim miktarndan fazladr.
b. A marka maln dayankll B marka maln da-
yankllndan azdr.
c. A makinesinin verimlilii B makinesinin verimli-
liinden farkldr.
d. A marka ampln mr B marka ampln m-
rnden ksadr.
e. A marka maln sat oran B marka maln sat
oranndan fazladr.
6. statistik dersine ait notlarn ortalamasnn, 80den
byk olup olmad, snanmak istenmektedir. Bu sna-
mada kurulacak sfr hipotezi nedir?
a. > 80
b. = 80
c. 80
d. < 81
e. > 81
7. 0.02 anlam dzeyinde snanan bir hipotez iin, do-
ru olan sfr hipotezini reddederek hatal karar verme
olasl katr?
a. 0.01
b. 0.02
c. 0.05
d. 0.98
e. 0.99
8. Bir hipotez snamasnda red blgesinin ynn aa-
dakilerden hangisi belirler?
a. H
0
b. H
1
c. H
0
ve H
1
d. hatas
e. hatas
9. ve 10. sorular aadaki bilgilere gre cevaplandrla-
caktr.
Bir iletmede, retilen ampllerin 450 saat olan dayan-
ma sresini artrmak iin yeni bir hammaddenin kulla-
nm dnlmektedir. Bu hammadde kullanlarak 1000
rn retilmi ve ortalama dayanma sresi 462 saat ola-
rak hesaplanmtr. Ham maddenin olumlu sonu verip
vermedii %95 gvenle snanacaktr.
9. Bu snamada rnekleme dalmnn red blgesi aa-
dakilerden hangisidir?
a. Sa uta, %2.5lik alan
b. Sol uta, %2.5lik alan
c. Sa uta, %5lik alan
d. Sol uta, %5lik alan
e. Sa uta, %10luk alan
10. Bu snamadaki alternatif hipotez nedir?
a. 450
b. > 462
c. = 450
d. 462
e. > 450
z
a
2
Kendimizi Snayalm
224
st at i st i k
1. d Yantnz yanl ise, Evren Aritmetik Ortalama-
snn Aralk Tahminlemesi blmn yeniden
gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise, Hipotezlerin fade Edilme-
si blmn yeniden gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise, Hipotezlerin fade Edilme-
4. d Yantnz yanl ise, Anlamllk Dzeyinin Belir-
lenmesi blmn yeniden gzden geiriniz.
5. c Yantnz yanl ise, Hipotezlerin fade Edilme-
6. b Yantnz yanl ise, Evren Ortalamasna likin
Hipotez Testi blmn yeniden gzden gei-
riniz.
7. b Yantnz yanl ise, Anlamllk Dzeyinin Belir-
8. b Yantnz yanl ise, Hipotezlerin fade Edilme-
9. c Yantnz yanl ise, Anlamllk Dzeyinin Belir-
10. e Yantnz yanl ise, Hipotezlerin fade Edilme-
Sra Sizde 1
Bir rassal rneklemden hesaplanan istatistikler yard-
myla ilgili evrenin parametre deerinin aratrlmasna
tahminleme denir.
Hem rneklem iin hem de evren iin bilgi reten ista-
tistie ilikin formlasyona tahminleyici, rneklem
gzlem deerinin bir tahminleyiciye uygulanmasyla
hesaplanan deere ise tahmin ad verilir.
Sra Sizde 2
statistiksel hipotez, bir dalmn evren parametresine
ilikin bir nermedir.
statistiksel hipotez testi, rneklem istatistiklerini kulla-
narak bir hipotezin doru olup olmadn ortaya koy-
maya ynelik yaplan almalardr.
Sra Sizde 3
Test edilecek hipotez sfr hipotezidir.
Hipotez testinde gerekte doru olan sfr hipotezinin
yanl diye reddedilmesi durumunda ortaya kan hatadr.
Sra Sizde 4
z test istatistii, kullanlr.
Evren oran ye ilikin testlerde standartlatrlm z
istatistii, kullanlr. z
p
p
=

0
z
X
s
X
=

0
225
Cankyer, E., Aan, Z. (2001). Parametrik Olmayan
statistiksel Teknikler, Eskiehir: Anadolu niver-
sitesi Yaynlar, No 1266.
mleki, N. (2001). Bilimsel Aratrma Yntemi ve
statistiksel Anlamllk Snamalar, stanbul: Bi-
lim Teknik Yaynevi.
Fink, A. (1995). How To Sampling in Surveys, Lon-
don: Sage Publication.
Grsakal, N. (1997). Bilgisayar Uygulamal statistik
1, Bursa: Marmara Kitabevi.
Hinkle, D. E., Wiersma, W., Jurs S. G. (1998). Applied
Statistics For The Behavioral Sciences, Boston.
Malhotra, N. K. (1996). Marketing Research An App-
lied Orientation, New Jersey: Prentice Hall Inter-
national.
Neter, J., Wasserman, W., Whitmore, G. A. (1993). App-
lied Statistics, Boston: Simon and Schuster.
zmen, A., zdamar, K., Odaba, Y., Hocan, Y., Bir,
A. A., Krcaaliiftar, G., Uzuner, Y. (1999). Sosyal Bi-
limlerde Aratrma Yntemleri, Eskiehir: TC.
Anadolu niversitesi Yaynlar No:1081; Akre-
tim Fakltesi Yaynlar No:601.
Psklc, H., kiz, F. (1986). statistie Giri, (2. Bask),
zmir: E. . Mhendislik Fakltesi Yayn No:601,
ege niversitesi Basmevi.
Serper, ., Ayta, M. (2000). rnekleme, Bursa: Ezgi
Kitabevi.
Serper, . (1986). Uygulamal statistik 2, stanbul:
Filiz Kitabevi.
Tryfos, P. (1996). Sampling Methods for Applied Re-
search, New York: John Wiley and Sons Inc.
Tull, D. D.,Hawkins, D. I. (1993). Marketing Research
Measurement and Method, 6th Edition, New
York: MacMillan Publishing Company.
Kaynaklar
Deikenler arasndaki ilikinin derecesini tespit edebilecek,
Baml deikendeki deiimin yzde kann bamsz deiken tarafndan
aklandn tespit edebilecek,
Bir baml ve bir bamsz deiken ile model kurabileceksiniz.
indekiler
Korelasyon
Regresyon
Korelasyon Analizi
Pearson Korelasyon Katsays
Belirlilik Katsays
Korelasyon Katsays Anlamllk
Testi
Basit Dorusal Regresyon Analizi
Tahminin Standart Hatas
rneklem Regresyon Dorusu
Anlamllk Testi
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
statistik
GR
KORELASYON ANALZ
BAST DORUSAL REGRESYON
ANALZ
Regresyon ve
Korelasyon
zmlemesi
8
STATSTK

GR
ki deiken arasndaki ilikiyi tanmlamaya ve lmeye korelasyon analizi ad ve-
rilir. Bir veya birden ok deikenin baka bir deiken zerindeki ilikisini ak-
lamaya regresyon analizi ad verilir. Yukardaki tanmlar her ne kadar birbirine
benzer gzkse de korelasyon analizi ve regresyon analizi bir bozuk parann iki
farkl yz gibidirler. Regresyon terimi 19. yzylda ngiliz istatistikisi Francis Gal-
ton tarafndan bir biyolojik inceleme iin ortaya atlmtr. Galton babalarn boyla-
r ile oullarnn boylar arasndaki ilikiyi aratrmtr. Aratrmalar sonucunda or-
talamaya doru bir eilimin varln fark etmitir. ok ksa boylu babalarn oul-
larnn boylarnn ortalama deerler etrafnda (babalarndan daha uzun gibi) top-
landn gzlerken bu durumun tersinin de doru olduunu (uzun boylu babala-
rn oullar da ortalama boyda bulunmaktadr) fark etmitir. Galton oullarnn
boylarnn ortalamaya doru ynlendiini (ngilizce karl regressed olmak
zere) belirterek regresyon kelimesinin temelini de atmtr. Gnmzde regres-
yon kelimesi iki ya da daha fazla deiken arasndaki ilikinin modellenmesi i-
lemlerinin tmn ieren geni bir anlama sahiptir.
Regresyon analizinde iki farkl deiken tanmlamasna ihtiya duyulmaktadr:
Bunlar srasyla baml ve bamsz deiken kavramlardr. Baml deiken
aratrmacnn zerinde alt deiken olup bu deiken zerinde meydana ge-
len deiimlerin ya da bu deikenin toplam deikenliinin aklanlmasna al-
lmaktadr. Bamsz deiken ya da deikenler ise ilgilenilen baml deiken-
de meydana gelen deiim ya da toplam deikenliinin zerinde etkisi olabilece-
i dnlen deiken ya da deikenlerdir. rnein baml deiken trafik akm
hz ise bamsz deikenler birim otomobil cinsinden trafik hacminin kapasiteye
oran, birim otomobil cinsinden trafik hacmi iindeki bisiklet says, yol zerinde-
ki ticari younluk oran, gzergah zerinde bulunan sinyalli ve sinyalsiz nemli
kavak says olabilir. Regresyon analizinde bir ya da daha fazla bamsz deiken
olabilir. Bu nite ierisinde tek bamsz deiken olmas durumu basit dorusal
regresyon analizi olarak ele alnacak, birden fazla bamsz deiken olmas duru-
mu oklu dorusal regresyon analizi ele alnmayacaktr.
lgilenilen iki deiken arasndaki ilikinin derecesi iin korelasyon analizi kul-
lanlr. Korelasyon analizinin regresyon analizinden farkllk gsterdii nokta, ko-
relasyon analizinin deikenler arasndaki ilikinin yanlzca derecesini gstermesi-
dir. ki deiken arasnda yksek korelasyon olmas bu iki deikenden birinin di-
Regresyon ve Korelasyon
zmlemesi
erinin nedeni olabileceini gstermez. Korelasyon analizi iki deiken arasndaki
nedensellik iin kullanlmaz. Nedensellik aratrmas iin farkl istatistik teknikleri-
nin kullanlmas gerekir.
KORELASYON ANALZ
Korelasyon analizi en genel anlam ile iki deiken arasndaki ilikinin tanmlan-
mas ve ilikinin derecesinin belirlenmesidir. Deikenler arasnda var olabilecek
ilikinin derecesinin tespit edilebilmesi amac ile eitli teknikler kullanlabilir. En
basit ekli ile iki deiken arasndaki ilikiyi gzlemlemek iin bu deikenlerin
dalm grafikleri izilebilir. ekil 8.1de iki deiken arasnda gzlemlenebilecek
drt farkl durum rneklenmitir.
ekil 8.1 (a) ve (b) grafiklerinde yer alan iki deikenin arasndaki ilikinin de-
recesi birbirine eittir, fakat iki deiken arasndaki ilikinin yn farkldr. Dikkat
edilirse ekil 8.1 (a)da x deikenin deeri artarken y deikenin deeri de art-
maktadr. Ancak ekil 8.2 (b)de x deikenin deeri artarken y deikenin deeri
azalmaktadr.
228
st at i st i k
0
1
0
8
6
2
0
4
y
2 4 6 8 10
X
1
0
8
6
2
0
4
y
2 4 6 8 10
X
1
0
8
6
2
0
4
y
2 4 6 8 10
X
1
0
8
6
2
0
4
y
2 4 6 8 10
X
0
0 0
(a) (b)
(c) (d)
ekil 8.1
ki Deiken in
Farkl Dalm
Grafikleri
ekil 8.1 (c) ve (d) grafiklerinde yer alan iki deikenin dalm grafikleri ince-
lendiinde 8.1. (c) grafiinde yer alan deikenler arasndaki ilikinin rassal oldu-
u gzlemlenmektedir. Bu nedenle korelasyon analizi yapldnda aralarnda bir
iliki kmayacaktr. 8.1. (d) dalm grafiinde ise iki deiken arasndaki ilikinin
erisel olduu grlmektedir.
ki deiken arasndaki ilikinin yanlzca grafikler ile incelenmesi yeterli ol-
mayacaktr. likinin derecesini gsteren istatistiklere ihtiya duyulmaktadr. zle-
yen blmde ilikinin derecesi iin hesaplanacak Pearson korelasyon katsays
incelenmitir.
Pearson Korelasyon Katsays
ki ya da daha fazla, oranl ve eit aralkl lee uygun ekilde lmlenmi de-
ikenler arasndaki ilikinin derecesini belirlemek iin Pearson korelasyon kat-
says kullanlr. Evrendeki x ve y deikenlerinin korelasyon deeri ile sembo-
lize edilir ve bu sembol ro eklinde okunur. rneklemdeki x ve y deikenleri-
nin korelasyon deeri r simgesi ile gsterilir. Yaplan almalar genellikle rnek-
lemler zerinden gerekletirildiinden bu nite iinde Pearson korelasyon katsa-
ys sembol olarak r kullanlmtr. Pearson korelasyon katsays r, -1 ile +1 arasn-
da deien deerler almaktadr. Pearson korelasyon katsays rnin -1 ve +1 deer-
lerine eit sonular, mkemmel/tam ilikinin varln gsterir. Pearson korelasyon
katsaysnn eksi r deerleri deikenler arasndaki ters ynl ilikiyi gsterirken
(biri artarken dierinin azalmas gibi), art r deerleri deikenler arasndaki ayn
ynl ilikinin (biri artarken dieri de artmaktadr gibi) var olduunu gsterir. Eer
iki deiken arasnda hi iliki yok ise bir baka ifade ile deikenler bamsz ise
Pearson korelasyon katsays 0 (sfr) deerini alr. ekil 8.1 (c) deikenler arasn-
da ilikinin olmadn bir baka ifade ile deikenler arasndaki korelasyonun s-
fr deerine eit olduunu gstermektedir. Perason korelasyon katsays r, -1 ve +1
deerlerine yaklatka ilikinin derecesinin artt ifade edilirken sfr deerine
yaklatka ilikinin derecesinin azald/zayflad ifade edilir. r deeri -0,50 ya da
+0,50 etrafnda bir deer ise deikenler arasnda orta dzeyli bir ilikinin varl
ifade edilir. ekil 8.2de Pearson korelasyon katsays r iin ilikinin derecesi ve y-
n zetlenmektedir.
x ve y deikenleri arasndaki Pearson korelasyon katsays, xin standart sap-
mas s
x
ve ynin standart sapmas s
y
olmak zere,
eitlii yardmyla hesaplanr. Bu eitliin hesaplanabilmesi iin deikenlerin
aritmetik ortalamalarnn ve standart sapmalarnn hesaplanmas gerekmektedir.
r
x x y y
n s s
i
n
i i
x y
=

=1
1
( )( )
( )
229
8. ni t e - Regr esyon ve Kor el asyon zml emesi
ekil 8.2
-1 +1 -0,50
0
+0,50
Tam/Mkemmel
Eksi (Ters Ynl)
Korelasyon
Tam/Mkemmel
Art (Ayn Ynl)
Korelasyon
Korelasyon
Yok
Gl
Eksi
Korelasyon
Orta
Eksi
Korelasyon
Zayf
Eksi
Korelasyon
Zayf
Art
Korelasyon
Orta
Art
Korelasyon
Gl
Art
Korelasyon
Pearson
Korelasyon
Katsays liki
Yn ve
Dereceleri
Korelasyon katsays iki
deiken arasndaki
dorusal ilikinin derecesini
ifade eder.
Bu hesaplamalarn yrtlmesi zaman alacandan Pearson korelasyon katsays
ortalama ve standart sapmalara ihtiya duyulmakszn,
eitlii yardmyla da hesaplanabilir. Her iki eitlikte ayn sonucu verecektir.
Orijinal verinin var olmas durumunda verilen ikinci eitlik hesaplama kolayl
salamaktadr.
emsiye sat yapan bir firma bir yl iindeki yamurlu gn says ile emsiye sa-
tlar arasnda bir iliki olup olmadn aratrmak istemitir. Buna gre; bir yl
iindeki aylara gre yamurlu gn saysn bir deiken ve ilgili aylara gre em-
siye sat miktarn dier bir deiken olarak tanmlamtr. Bu amala, bir yl iin-
deki aylara gre yamurlu gn says ve emsiye sat miktar deikenlerine ilikin
derlenen veriler Tablo 8.1de verilmitir.
Derlenen verileri kullanarak yamurlu gn says ve emsiye sat miktarlar dei-
kenleri arasndaki Pearson korelasyon katsaysn hesaplaynz?
Aritmetik ortalama ve standart sapma deerlerini hesaplamadan Pearson kore-
lasyon katsays hesaplanabilir. ncelikle eitlik ierisinde gerekli olacak deerle-
ri hesaplayalm. Bu amala Tablo 8.2 oluturulmutur.
r
n x y x y
n x
i
n
i i i
n
i i
n
i
i
n
i i
n
=

= = =
= =
1 1 1
1
2
1
( )( )
( xx n y y
i i
n
i i
n
i
) ( )
2
1
2
1
2

= =
Aylar
Yamurlu Gn
Says (x)
emsiye Sat
Miktar (y)
x
i
2
y
i
2
x
i
y
i
1 15 150 225 22.500 2.250
2 8 100 64 10.000 800
3 18 200 324 40.000 3.600
4 10 120 100 14.400 1.200
5 20 175 400 30.625 3.500
6 10 70 100 4.900 700
7 3 30 9 900 90
8 5 40 25 1.600 200
9 6 70 36 4.900 420
10 11 95 121 9.025 1.045
11 13 110 169 12.100 1.430
12 13 290 169 84.100 3.770
Toplam 132 1.450 1.742 235.050 19.005
Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Yamurlu Gn Says 15 8 18 10 20 10 3 5 6 11 13 13
emsiye Sat Miktar 150 100 200 120 175 70 30 40 70 95 110 290
230
st at i st i k
R N E K 1
Tablo 8.1
Bir Aylk Ziyaret ve
Sat Saylar.
Kaynak: Prof.Dr.
Haluk Cillov, (1993).
statistik Metotlar,
.. Basmevi ve Film
Merkezi, stanbul.
Tablo 8.2
Pearson Korelasyon
Katsays in Gerekli
lemler Tablosu.
Bu bilgilere gre Pearson Korelasyon katsays deeri,
olacaktr. Pearson korelasyon deerine gre; iki deiken arasnda gl ayn
ynl korelasyon olduu sylenebilir.
Tablo 8.2deki veri seti iin Pearson korelasyon katsaysn ortalama ve standart sapmalar
yardmyla hesaplaynz.
Belirlilik Katsays
Pearson korelasyon katsays yardmyla deikenler arasndaki ilikinin derecesi
belirlenmi ve bu bilgiyi kullanarak ilikinin zayf, orta iliki gibi nitelemesini yap-
mtk. Aratrmaclar, baml deikende meydana gelen deiim ierisinde ba-
msz deikenin paynn ne olduunu bilmek isteyebilir. Bu bilgiyi gsteren ista-
tistie belirlilik katsays ad verilir. Evrendeki x ve y deikenlerinin belirlilik
katsays
2
ile sembolize edilir. rneklemdeki x ve y deikenlerinin belirlilik kat-
says r
2
simgesi ile gsterilir. Aratrmalar genellikle rneklemler zerinden yapl-
dndan bu nite iinde belirlilik katsaysnn simgesi olarak r
2
kullanlacaktr. Be-
lirlilik katsays, Pearson korelasyon katsays rnin karesinin alnmas ile hesapla-
nr ve r
2
ile gsterilir. 0 ile 1 arasnda deerler alr ve oran olarak ifade edilir.
rnek 8.1in verilerinden faydalanarak emsiye sat miktar deikeninin ne
kadarlk ksmnn aylara gre yamurlu gn says ile aklanabileceini hesap-
laynz?
Bu hesaplamann yaplabilmesi iin ncelikle Pearson korelasyon katsaysna
ihtiya duyulur. rnek 8.1de Pearson korelasyon katsays r =0,733 olarak hesap-
lanmtr. Belirlilik katsays bu deerin karesi olan r
2
= (0,733)2=0,537 olacaktr. Bu
deere gre; aylara gre yamurlu gn says deikeni, emsiye sat miktar de-
ikeninin %53,7sini aklad sylenebilir. Dier bir deyile, emsiye sat mikta-
r deikeninin zerinde, emsiye sat miktar deikeni dnda kalan farkl fak-
trlerin de etkisinin olabilecei sonucuna ulalabilir.
Korelasyon Katsays Anlamllk Testi
Aratrmalarda ounlukla rneklemler zerinden allmaktadr. Bir aratrmada
rneklem sonularna gre belirlenen korelasyon deerinin evren deeri iin test
edilmesi istenebilir. rneklem sonularna gre Korelasyon yoktur. ynnde ka-
rar verildiyse bu kararn evren iinde geerli olup olmad korelasyon katsays
anlamllk testi yardmyla yaplr. Korelasyon katsaysnn anlamllk testi, aada-
ki admsal srete gerekletirilebilir.
Adm 1: Hipotezlerin ifade edilmesi
Korelasyon katsaysna ilikin hipotezler aadaki gibi ifade edilir:
H
0
: = 0 (x ve y deikenleri arasnda korelasyon yoktur.)
H
1
: 0 (x ve y deikenleri arasnda korelasyon vardr.)
r =

12 19005 132 1450

12 1742 132 12 235050
2
( ) ( )( )
( ) ( ) ( )) ( )
,
= =
1450
36660
11400 718100
0 733
2
231
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Baml deiken yde ortaya
kan toplam deikenliin,
x deikenin deikenlii
tarafndan aklanan
ksmn/orann tespit etmek
iin belirlilik katsays
hesaplanr.
R N E K 2
Adm 2: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi
Anlamllk dzeyinin belirlenmesi, doru olan sfr hipotezinin, rneklemden
elde edilen bilgilere dayanarak reddedilmesi olasln belirleyen nn seilmesi-
dir. anlamllk dzeyi, aratrmac tarafndan, hipotezler ifade edilip veri derlen-
meye balanmadan nce seilmelidir. Sosyal bilim aratrmalarnda iin genellik-
le %5 ve %1 deerleri seilmektedir. Yaplan bu seimle birlikte, doru olan H
0
hi-
potezinin reddedilme olasl belirlenmi olur. Bu olaslk rnekleme dalmyla
ilikilendirilerek kullanlr. Bu durumda, anlamllk dzeyi, doru olan sfr hipo-
tezinin reddedilmesi olaslna eit olan rnekleme dalmndaki oransal alan
gstermi olur.
Adm 3: statistiksel test
Testin gerekletirilmesinde n-2 serbestlik derecesi ile t dalm tablosundan el-
de edilen kritik deerler kullanlr. Daha sonra belirlenen anlam dzeyine gre t tab-
losu yardmyla kritik deer tespit edilir. rneklem korelasyon deeri yardmyla,
istatistii hesaplanlarak tablodan elde edilen kritik deer ile karlatrlr.
Adm 4: statistiksel kararn verilmesi
Eer hesaplanan t deeri, t tablosu yardmyla belirlenen kritik deer (-kritik
deer, + kritik deer) aralnda yer alyor ise H
0
(x ve y deikenleri arasnda ko-
relasyon yoktur.) hipotezi kabul edilir. Bu aralk dnda yer alyor ise H
0
(x ve y
deikenleri arasnda korelasyon yoktur.) hipotezi reddedilir, H
1
(x ve y deiken-
leri arasnda korelasyon vardr.) hipotezi kabul edilir.
rnek 8.1de tanmlanan problem iin evren korelasyon deeri sfra eit midir?
%5 anlam dzeyine gre test ediniz.
lk olarak hipotezleri yazalm.
H
0
: = 0 (x ve y deikenleri arasnda korelasyon yoktur.)
H
1
: 0 (x ve y deikenleri arasnda korelasyon vardr.)
Daha sonra tablodan gerekli kritik deerler elde edilir. t dalm tablosu yard-
myla %5 anlam dzeyi ve n-2=12-2=10 serbestlik derecesi iin elde edilen kritik
deerler ile H
0
hipotezi (Evrendeki x ve y deikenleri arasnda korelasyon yok-
tur.) red blgeleri ekil 8.3teki gibidir.
t
r n
r
=

2
1
2
232
st at i st i k
R N E K 3
Sfr Hipotezi
Red Blgesi
Sfr Hipotezi
Red Blgesi
Sfr Hipotezi
Kabul Blgesi
0
-2.23
2.23
ekil 8.3
Korelasyon
Katsays
Anlamllk Testi
Kabul ve Red
Blgeleri
Bu aamadan sonra test iin gerekli olan gzlemlenen t istatistii hesaplanr. Bu
deer
olacaktr. Hesaplanan 3,4075 deeri ekil 8.3de gsterilen kritik deerler aral
dnda yer aldndan H
0
hipotezi (Evrendeki x ve y deikenleri arasnda kore-
lasyon yoktur.) hipotezi ret edilir, H
1
(Evrendeki x ve y deikenleri arasnda ko-
relasyon vardr.) hipotezi kabul edilir.
BAST DORUSAL REGRESYON ANALZ
nceki ksmlarda Pearson korelasyon katsays yardmyla iki deiken arasnda-
ki dorusal ilikinin derecesi tespit edilmitir. ki deiken arasndaki iliki bir mo-
delle aklanmak istenebilir. statistiksel anlamda iki deiken arasndaki iliki de-
nildiinde, bu deikenlerin deerlerinin karlkl deiimleri arasnda bir neden
sonu ilikisi veya bir ballk ilikisi anlalr. Regresyon kelimesi, bir deikenle
bir baka deiken arasnda iliki kurma iini ve ilikinin biimini anlatr. Bamsz
deiken xin deerleri deiirken, buna bal olarak baml deiken ynin deer-
leri de deiiyorsa bu iki deiken arasnda iliki olduu sylenebilir. Deikenler
arasndaki bu ilikinin matematiksel bir fonksiyonla ifade edilmesi, regresyon ana-
lizinin konusunu oluturur. ki deiken arasndaki ilikinin gsteriminde kullan-
lan fonksiyona veya eitlie regresyon denklemi ad verilir. Deikenler arasndaki
iliki iin gerekli fonksiyonun veya eitliin hesaplanmas ve tahminlerin oluturul-
mas ilemi regresyon analizi olarak adlandrlr. Regresyon analizinde deikenler
arasndaki iliki dorusal olabilecei gibi erisel de olabilir. Eer deikenler ara-
sndaki iliki dorusal ise dorusal regresyon analizi, deilse dorusal olmayan
regresyon analizi adn alr. Regresyon denklemi, bir baml ve bir bamsz dei-
kenden meydana geliyorsa ve deikenler arasndaki iliki dorusal ise yaplan
regresyon analizi basit dorusal regresyon analizi adn alr. Bu nitede sadece de-
ikenler arasndaki dorusal iliki incelenecektir ve dorusal modelin nasl tah-
minlenecei konusu ilenecektir. Dorusal regresyon denkleminin tahmini iin bir
ok teknik kullanlmaktadr. En yaygn kullanlan teknik olan en kk kareler
teknii bu nite ierisinde ele alnacaktr.
n hacimli rneklemden elde edilen veri setinde x ve y deikenleriyle ilgili gz-
lem deerleri yer alr. x ve y deikenleri arasnda var olan kuramsal iliki, izleyen
dorusal model yardmyla aratrlabilir. Basit dorusal regresyon modeli,
y
i
= + x
i
+
i
olarak yazlr. Modelde
y
i
; baml deiken ynin iinci gzlem deerini,
x
i
; bamsz deiken xin iinci gzlem deerini,
i
; iinci gzlem iin ortalamas sfr ve tm gzlemler iin sabit standart sap-
mal normal dalma sahip olduu varsaylan rassal hatay,
ve ; tahminlenecek parametre deerlerini gsterir. , x=0 olduunda ynin ala-
ca deeri, , xte meydana gelecek birim deiikliin ydeki oransal deimeyi gs-
termektedir. Ancak uygulamada her zaman evren deerlerinin tamamna ulamak
mmkn olmadndan rneklemeye bavurulur, rneklem iin x ve y deikenleri
arasndaki kuramsal iliki aadaki dorusal tahmin denklemi ile aratrlabilir:
y
i
= a + bx
i
+ e
i
t
r n
r
=

= =
2
1
0 733 12 2
1 0 733
2 3179
0 6802
3 4
2 2
,
( , )
,
,
, 0075
233
Bu modelde:
y
i
; baml deiken ynin iinci gzlem deerini,
x
i
; bamsz deiken xin iinci gzlem deerini,
e
i
; iinci gzlem iin ortalamas sfr ve tm gzlemler iin sabit standart sap-
mal normal dalma sahip olduu varsaylan rassal hatay,
a ve b; srasyla ve nn tahmin deerlerini gsterir. Benzer ekilde a, x=0
olduunda ynin deerini, b ise xte meydana gelecek birim deiikliin ydeki
oransal etkisini gsterir.
ekil 8.4 tahmin edilen regresyon modelinin grafiksel gsterimidir. Burada mo-
delin parametre tahminleri iin en kk kareler analizi kullanlmtr. En kk
kareler analizi hatalar en kkleme tekniidir. Bu teknikte gzlemlenen y
i
deer-
leri ile tahminlenen modelin sonular y
i
olan deerleri arasndaki dey farklarn
kareleri toplamnn en kklenmesi salanr. En kk kareler teknii yardmy-
la, basit dorusal tahmin regresyon modelinde yer alan a ve b tahminleri yaplr.
Bu modelde b, regresyon dorusunun eimini gsterirken ada dorunun y ekse-
nini kesim noktasn gsterir. e
i
ise (e
i
= y
i
- y
i
) gerek y
i
deerleri ile tahmin so-
nucu elde edilen y
i
deerleri arasndaki dey farklardr.
En kk kareler teknii yardmyla ve parametrelerinin tahminleri olan a
ve bnin hesaplanmas iin,
veya aratrmada ilgilenilen x ve y deikenlerinin standart sapmalarnn bilin-
mesi durumunda ise
ve
a = y
- bx
b r
s
s
y
x
=
b
x x y y
x x
i
n
i i
i
n
i
=

=
=
1
1
2
( )( )
( )
234
st at i st i k
y
a
0 x
b
e
i
(x
i,
y
i
)
Regresyon
Dorusu
ekil 8.4
Tahmin Edilen
Regresyon
Modelinin Grafiksel
Gsterimi
eitlikleri kullanlr. Tahminlenen dorusal regresyon denklemi,
y
i
= a + bx
i
olarak yazlr. Parametre deerleri tahminlenen regresyon dorusu ekil 8.4te-
ki gibi gsterilir. Aratrmac tahminlenen regresyon denklemi yardmyla herhan-
gi bir x deeri iin ynin alaca deeri tahmin edebilir. Denklemde x yerine ilgi-
lendii deeri yazan aratrmac, ynin modele gre beklenen deerini hesaplam
olur. Benzer ekilde ynin bir deeri iin xin modele gre beklenen deeri de he-
saplanabilir.
Bir regresyon analizi tercih edildiinde, regresyon zmlemesinden elde edi-
len sonularn gvenilirlilii aadaki be varsaymn geerliliine baldr. Eer
varsaymlar geerli deilse dier regresyon modelleri ve zmlemesi yaklamla-
rna bavurulmaldr. Bu varsaymlar:
rassal deikeni xin deerlerinden istatistiksel olarak bamszdr.
rassal deikeni normal dalma sahiptir.
rassal deikeninin sfr aritmetik ortalamaya sahiptir.

i
ve
j
gibi birbirinden farkl iki hatann istatistiksel olarak bamsz olmal-
dr.

i
rassal deikenleri x
i
lerin tm deerleri iin sabit bir varyansa sahiptir,
eklinde sralanrlar.
Tablo 8.3, Ulatrma Bakanl raporundan elde edilen, yllara gre beton asfalt
onarm uzunluu (km) (BAKOU) x
i
bamsz deiken ve onarm maliyeti (Milyon
) (OM) y
i
baml deiken olmak zere, gzlem deerlerini gstermektedir. Basit
dorusal regresyon denklemini tahminleyiniz ve grafiini iziniz.
ncelikle ilgilenilen her iki deiken iin Tablo 8.3teki veriler kullanlarak arit-
metik ortalama deerlerini hesaplayalm.
imdi bu ortalamalar kullanarak en kk kareler tekniini uygulayalm. Tab-
lo 8.4te grld gibi x
i
bamsz deikenine ait gzlem deerleri, bu deike-
ne ait aritmetik ortalama deerinden kartlmtr. Benzer ekilde y
i
baml dei-
kenine ait gzlem deerleri, bu deikene ait aritmetik ortalama deerinden kar-
tlmtr. Bulunan deerler bir sonraki aamada birbirleri ile arplmtr. Daha son-
ra x
i
bamsz deikenine ait gzlem deerleri, bu deikene ait aritmetik ortala-
ma deerlerinin kareleri alnmtr.
x
x
n
i
n
i
=

=
+ + + +
= =
=1
1603 711 1597 742
6
6711
6
1118 50
...
,
vve
y
y
n
i
n
i
=

=
+ + + +
= =
=1
513 170 455 165
6
1818
6
303
...
Yllar 2005 2006 2007 2008 2009 2010
BAKOU (x
i
)
1603 711 1404 654 1597 742
OM (y
i
)
513 170 371 144 455 165
235
a parametresi regresyon
dorusunun y eksenini
kesim noktasn gsterirken
b parametresi dorunun
eimini gstermektedir.
b iin bir baka eitlikte
olarak yazlabilir.
b=
n x y - x y
n x - x
i i i i
i
2
i
2

( )
R N E K 4
Tablo 8.3
Regresyon Dorusu
in Gzlemler
Tablo yardmyla regresyon denklemi katsaylar srasyla,
ve
a = y
-bx
= 303 - (0,349) (1118,50) = -87,356

deerlerine eittir. Bu deerler yardmyla basit dorusal regresyon denklemi
tahmini,
y
i
= -87,356 + 0,349x
i
eklinde yazlr. Tahmin edilen basit dorusal regresyon denkleminde, x
i
nin sfr
deerini almasyla y
i
deeri -87,356 deerine eit olur. Dier bir ifadeyle tahmin
edilen basit dorusal regresyon denklemi y ekseniyle -87,356 noktasnda birleir.
x
i
deki bir birimlik art, y
i
deerini 0,349 orannda artla etkileyecektir.
Regresyon denklemi yardmyla aratrmac gzlemledii herhangi bir x deeri
iin ynin alaca deeri tahmin edebilir. rnein x=1500 olarak gzlemlenmi ise
ynin tahmini,
y
i
= - 87,356 + 0,349x = -87,356 + (0,349) (1500) = 436,144
olur. Hesaplanan 436,144 deeri; 1500 km iin yaklak 436,144 milyon onarm
maliyeti olduunun tahminidir. Benzer ekilde ynin bir deeri iin x deeri de tah-
min edilebilir. ekil 8.5, problemin dalm grafii ve tahmin edilen basit dorusal
regresyon dorusu gstermektedir. Regresyon dorusunun izilebilmesi iin gz-
lemlenen y deerlerine karlk gelen regresyon denklemi tahmin deerlerinin tes-
pit edilmesi gereklidir.
b
x x y y
x x
i
n
i i
i
n
i
=

=
=
=
1
1
2
373 829 00
1 068
( )( )
( )
. ,
. .. ,
,
569 50
0 349 =
Yllar
x
i
y
i
(x
i
-x
) (y
i
-y
) (x
i
-x
) (y
i
-y
) (x
i
-x
)
2
y
i
e
i
= y
i
-y
i
2005 1.603 513 484,50 210 101.745,00 234.740,25 472,091 40,909

2006 711 170 -406,50 -133 54.064,50 165.242,25 160,783 9,217
2007 1.404 371 286,50 68 19.482,00 82.082,25 402,64 -31,64
2008 654 144 -463,50 -159 73.696,50 214.832,25 140,89 3,11
2009 1.597 455 479,50 152 72.884,00 229.920,25 469,997 -14,997
2010 742 165 -376,50 -138 51.957,00 141.752,25 171,602 -6,602
Toplam 6.711 1.818 373.829,00 1.068.569,50
236
st at i st i k
Tablo 8.4
Regresyon Denklemi
Hesaplamalar
Tablosu.
Tahminin Standart Hatas
Tahminin standart hatas kavramn inceleyebilmek iin ncelikle regresyon anali-
zinde ele alnan toplam deikenliin bileenlerini incelemekte fayda vardr. Reg-
resyon analizinde y
i
ile ylerin ortalamas y
arasndaki fark toplam deiim olarak

adlandrlr. Bu deiim miktar iki bileene kolaylkla ayrlabilir. Bu bileenler
aklanabilen deiim ve aklanamayan deiim bileenleridir. Aklanamayan de-
iim e
i
= y
i
- y
i
olarak ifade edilir ve iinci gzlemin hata terimi olarak adlandr-
lr. Aklanabilen deiim y
i
- y
olacaktr ve iinci gzlemin regresyon denklemi ta-

rafndan aklanan ksmn temsil edecektir. Genel bir ifade ile toplam deiim iin,
Toplam deiim = Aklanamayan deiim + Aklanan deiim
(y
i
- y
) = (y
i
- y
i
) + (y
i
- y
)
yazlabilir. Toplam deiim iin oluturulan bu yap ekil 8.6da sekiz birimlik
bir regresyon problemi kullanlarak grafik zerinde gsterilmitir.
237
ekil 8.5
500
400
300
200
100
600 800 1000 1200 1400
1600
O
M
BAKOU
Dalm Grafii ve
Regresyon Dorusu
ekil 8.6
50 52 54 56 58 60 62 64
37
36
35
34
33
32
31
30
29
28
y
x
Aklanamayan deiim
Aklanabilen deiim
Gzlem=37
Toplam deiim 37-32,63
Tahmin=34,08
Ortalama y 32,63
Aklanan ve
Aklanamayan
Deiim
Bileenlerine ayrlan toplam deiim kavramndan faydalanarak sapmalarn ka-
releri toplam,
eitlikleri yardmyla oluturulur. Bu eitliin sol taraf toplam deikenlik ya da
genel kareler toplam (GKT) olarak ifade edilir. Eitliin sa tarafnda yer alan ilk
toplam deeri aklanamayan deikenliktir ve hata kareler toplam (HKT) olarak
adlandrlr. Eitliin son bileeni ise aklanan deikenliktir ve regresyon kareler
toplam (RKT) olarak adlandrlr. Bu ifadeleri kullanarak toplam deikenlik,
GKT = HKT + RKT
eklinde ifade edilebilir. Toplam deikenliin bileenlerine ayrlmasnn en
byk faydas hata kareler toplam bykl bakmndan gzlemlenen ve model
yardmyla hesaplanan deerler arasndaki uyumun iyiliine bakabilmesidir. Eer
mkemmel uyum var ise HKT=0 olacaktr.
Regresyon dorusu iin hesaplanacak olan regresyon dorusu deikenlii ha-
ta kareler toplam deerinin serbestlik derecesine blnmesi ile elde edilecektir. y
iin tahmin deerleri belirlenmeden nce modelde yer alan iki parametrenin ( ve
nn kestiricileri olan a ve b) tahmin edilmesi gerektiinden burada serbestlik de-
recesi n-2 olacaktr. Tahminin standart hatas,
eitlii yardmyla hesaplanr. Tahminin standart hatas yorumlanrken hatalarn
Normal dald varsaymndan faydalanlabilir. Hatrlanrsa normal dalmda te-
rimlerin %68,30u aritmetik ortalamadan bir standart sapma uzaklkta yer alacaklar-
dr. Bu bilgi kullanlarak veri ile hesaplanan regresyon dorusu hakknda karsa-
ma yaplabilir. Eer ayn veri seti iin iki adet regresyon dorusu hesaplanm ise
bu dorulardan daha kk standart hataya sahip olan kullanlmaldr.
rneklem Regresyon Dorusunun Anlamllk Testi
lgilenilen iki deiken arasndaki dorusal iliki iin en kk kareler teknii ku-
lanlarak bir regresyon dorusu tahmini ilemlerini buraya kadar yrttkten son-
ra dikkatin y
i
deerlerini tahmin ederken x bamsz deikeninin deerlerini bil-
menin gerekten faydas var mdr? sorusunun cevabnn aratrlmasna verilmesi
gerekmektedir. rnein dorunun eimini veren katsays sfra eit ise ya da is-
tatistiksel olarak test edilerek sfra eit olarak bulunur ise modelden parametrenin
kartlmas gerekecektir. Dolaysyla, x deikenine ihtiya kalmayacaktr. Bu du-
rumda evren regresyon dorusu olacak ekilde dz bir doru olacaktr.
Eer deeri sfra eit deilse ynin deerlerinin tahmininde x deikeni kullan-
labilecektir. Bundan dolay ynin deerlerinin tahmininde regresyon dorusu kulla-
nmnn faydas olup olmadn grmek iin =0, sfr hipotezinin test edilmesi ge-
rekir. Alternatif hipotez ise nn sfrdan byk ya da kk olmasna gre kuru-
labilecei gibi genellikle 0 olacak ekilde ift ynl olarak kurulur. Hipotezler,
H
0
: = 0 (Regresyon dorusu anlaml deildir.)
H
1
: 0 (Regresyon dorusu anlamldr.)
y y =
s
n
y y
e
n
e i i
i
n
i
n
i
=
=
=
1
2 2
2
1
1
2
( )
( )
( ) ( ) ( ) y y y y y y
i
i
n
i i
i
n
i
i
n
= +
= = =

2
1
2
1
2
1
238
st at i st i k
eklinde yazlrlar. Testin yrtlmesinde t testi kullanlr. Evren deerini tahmin
etmek iin kullandmz b regresyon katsaysnn standart hatas,
eitlii yardmyla hesaplanr. Sfr hipotezini test etmek iin hesaplanacak olan t
istatistii,
n-2 serbestlik derecesi ile belirli anlam dzeyine gre tablodan tespit edilen kritik
deer ile karlatrlacaktr. Sfr hipotezini test etmek iin hesaplanacak olan t is-
tatistii n-2 serbestlik derecesi ile belirli anlam dzeyine gre t dalm tablosun-
dan tespit edilen kritik deerden bykse sfr hipotezi reddedilir. Dier bir ifadey-
le evren deerini tahmin etmek iin kullandmz b regresyon katsays istatistik-
sel olarak anlamldr, yani elde edilen regresyon dorusu amaca uygun olarak
kullanlabilir. Eer sfr hipotezini test etmek iin hesaplanacak olan t istatistii n-2
serbestlik derecesi ile belirli anlam dzeyine gre t dalm tablosundan tespit edi-
len kritik deerden kkse sfr hipotezi kabul edilir. Dier bir ifadeyle evren
deerini tahmin etmek iin kullandmz b regresyon katsays anlaml deildir,
yani elde edilen regresyon dorusu kullanlamaz denilebilir.
nn sfra eit olup olmadnn test edilmesine ek olarak iin gven aral
da tespit edilebilir. Regresyon katsays b iin n-2 serbestlik derecesi ve s
b
standart
sapmas ile t dalm uyumu bilindiine gre evren regresyon dorusu eimi nn
gven aral,
eklinde verilir.
Bir irkette alan aratrmac, irketinin vermi olduu reklam harcamalar
(bin ) (x
i
) ile irketin satlar (bin ) (y
i
) arasndaki ilikiyi aratrmaktadr.
Bu amala seilen 4 ay iin Tablo 8.5teki gzlem deerlerini alarak regresyon
modeli oluturmutur. Basit dorusal regresyon denklemini tahminleyiniz. Tah-
minlenen basit dorusal regresyon dorusundaki b katsaysnn anlamlln s-
naynz. Evren b deeri iin gven araln hesaplaynz. Anlamllk dzeyi
olarak %5 alnz.
ncelikle ilgilenilen her iki deiken iin Tablo 8.5teki veriler kullanlarak arit-
metik ortalama deerlerini hesaplayalm.
b t s b t
a
n
b a
n
+
2
2
2
2

ss a
b
= 1
t
b
s
b
=
s s
x x
b e
i
n
i
=

=
1
1
2
( )
Aylar Haziran Temmuz Austos Eyll
Reklam Harcamalar (bin ) (x
i
)
2 1 3 4
irketin Satlar (bin ) (y
i
)
7 3 8 10
239
R N E K 5
Tablo 8.5
Regresyon Dorusu
in Gzlemler
imdi bu ortalamalar kullanarak en kk kareler tekniini uygulayalm. Tab-
lo 8.6da grld gibi x
i
bamsz deikenine ait gzlem deerleri, bu deike-
ne ait aritmetik ortalama deerinden kartlmtr. Benzer ekilde y
i
baml dei-
kenine ait gzlem deerleri, bu deikene ait aritmetik ortalama deerinden kar-
tlmtr. Bulunan deerler bir sonraki aamada birbirleri ile arplmtr. Daha son-
ra x
i
bamsz deikenine ait gzlem deerleri, bu deikene ait aritmetik ortala-
ma deerlerinin kareleri alnmtr.
Tablo yardmyla regresyon denklemi katsaylar srasyla,
ve
a = y
- bx
= 7 - (2,2) (2,5) = 1,5

deerlerine eittir. Bu deerler yardmyla basit dorusal regresyon denklemi tah-
mini,
y
i
=1,5 + 2,2x
i
eklinde yazlr. Tahmin edilen basit dorusal regresyon denkleminde, x
i
nin sfr
deerini almasyla y deeri 1,5 deerine eit olur. Dier bir ifadeyle tahmin edilen
basit dorusal regresyon denklemi y ekseniyle 1,5 noktasnda birleir. x
i
deki bir
birimlik art, y deerini 2,2 orannda artla etkileyecektir.
Tahminlenen regresyon modelinde x
i
deerleri yerine konulduunda Tablo
8.6daki y
i
deerleri ve gzlenen y
i
deerlerinden y
i
deerleri kartldnda
e
i
= y
i
- y
i
deerleri elde edilmi olur.
Tahminlenen regresyon denklemine dayanarak yaplacak tahminlerin hata d-
zeyi standart hata ls ile belirlenir. Standart hata, hata kareler toplamnn ((e
i
)
2
)
deeri serbestlik derecesine blnmesi ile elde edilir.
s
n
y y
e
n
e i i
i
n
i
n
i
=
=
=
=
1
2 2
1 8
4 2
0 95
2
1
1
2
( )
( )
,
,
b
x x y y
x x
i
n
i i
i
n
i
=

= =
=
=
1
1
2
11
5
2 2
( )( )
( )
,
x
x
n
ve
y
y
n
i
n
i
i
n
i
=

=
+ + +
= =
=

=
+ + +
=
=
1
1
2 1 3 4
4
10
4
2 50
7 3 8
,
110
4
28
4
7 = =
240
st at i st i k
Aylar
x
i
y
i
(x
i
-x
) (y
i
-y
) (x
i
-x
) (y
i
-y
) (x
i
-x
)
2
y
i
e
i
= y
i
-y
i
(e
i
)
2
Haziran 2 7 -0,5 0 0 0,25 5,9 1,1 1,21
Temmuz 1 3 -1,5 -4 6 2,25 3,7 -0,7 0,49
Austos 3 8 0,5 1 0,5 0,25 8,1 -0,1 0,01
Eyll 4 10 1,5 3 4,5 2,25 10,3 -0,3 0,09
Toplam 10 28 11 5 1,8
Tablo 8.6
Regresyon Dorusu
Hesaplamalar
Tablosu.
Tahminlenen regresyon modelinin standart hatas 0,95 olarak hesaplanmtr.
Dier bir deyile tahminlenen regresyon denklemine dayanarak yaplacak sat
tahminleri 0,95lik ortalama bir hataya sahip olacaktr.
Modelin uygunluunun aratrlmas, bir baka ifade ile regresyon katsays
bnin anlamllnn test edilmesi gerekir. Yaplacak test srecinin aamalar aa-
daki gibidir. Elde edilen rneklem regresyon dorusunun snanmas iin hipotez-
ler aadaki gibi yazlabilir.
H
0
H
1
Evren deerini tahmin etmek iin kullandmz b regresyon katsaysnn
standart hatas ve sfr hipotezini test etmek iin hesaplanacak olan t istatistii sra-
syla aadaki gibi hesaplanr.
=0,05 ve n-2=4-2=2 serbestlik derecesi ile t
0,05;2
=4,303 hesaplanan t istatistii
5,24den kk olduundan sfr hipotezi reddedilecektir. Dier bir ifadeyle evren
deerini tahmin etmek iin kullandmz b regresyon katsays istatistiksel ola-
rak anlamldr, yani x deikeni y deikenini aklamada nemli bir aklayc de-
ikendir. Satlarn kestiriminde reklam harcamalar deikeni aklayc deiken
olarak modelde yer almaldr.
Evren deeri iin gven aral aadaki gibi aadaki gibi hesaplanabilir.
(2,2 - (4,303) (0,42) b 2,2 + (4,303) (0,42)) = 0,95
(0,39 b 4,007) = 0,95
Buna gre evren regresyon dorusu eimi nin 0,95 olaslkla alabilecei de-
erler 0,39 ile 4,007 arasnda olacaktr.
Tablo 8.7de baml deiken y
i
ve bamsz deiken x
i
gzlem deerleri verilmitir. Ba-
sit dorusal regresyon denklemini tahminleyiniz. Tahminlenen basit dorusal regresyon
dorusundaki b katsaysnn anlamlln snaynz. Evren deeri iin gven araln he-
saplaynz. Anlamllk dzeyi olarak %5 alnz.
b t s b t
a
n
b a
n
+
2
2
2
2

ss a
b
= 1
s s
x x
t
b
s
b e
i
n
i
b
=

= =
= = =
=
1
0 95
1
5
0 42
2 2
0 42
5 2
1
2
( )
, ,
,
,
, 44
241
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Deikenler 1 2 3 4 5
Bamsz Deiken (x
i
)
14 7 3 15 11
Baml Deiken (y
i
)
6 5 3 9 7
Tablo 8.7
Regresyon Dorusu
iin Gzlemler
242
st at i st i k
Deikenler arasndaki ilikinin derecesini tespit
etmek.
ounlukla aratrmaclar ele aldklar iki dei-
ken artasndaki ilikinin nasl olduunu aratr-
mak istemektedir. rnein lgilenilen a dei-
kenindeki deiim b deikeninde de ayn etkiyi
gsterecek mi?, a deikeninin deeri artarsa b
deikeninin de deeri artar m? ve benzeri so-
rular zerinde durulabilir. Byle durumlarda iki
deiken arasndaki ilikinin ynn ve derece-
sini belirtebilmek iin Pearson korelasyon katsa-
ysn hesaplayabilirsiniz.
Baml deikendeki deiimin yzde kann
bamsz deiken tarafndan aklandn tes-
pit etmek.
Aratrmaclar, baml deikende meydana ge-
len deiimin ne kadarnn bamsz deiken ta-
rafndan aklandn bilmek isteyebilir. Bu ili-
kiyi gsteren deere belirlilik katsays ad verilir.
Belirlilik katsaysn Pearson korelasyon katsay-
s rnin karesini alarak hesaplayabilirsiniz. 0 ile 1
arasnda deerler alan belirlilik katsaysn yo-
rumlayabilirsiniz.
Bir baml ve bir bamsz deiken ile model
kurmak.
Bir baml deikende meydana gelen dei-
kenlik bir bamsz deiken ile aklanmak iste-
nebilir. rnein bir fabrikadaki iilerin kdem-
leri ile ayn iilerin haftalk retimleri zerinde-
ki etkisi aratrlabilir. Basit dorusal regresyon
analizi yardmyla bir model oluturularak iile-
rin haftalk ertimleri modellenir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
243
1. Bir aratrma da ilgilenilen deikenlerden birisinin
deeri artarken dierinin deeri azalmaktadr. Bu al-
ma da Pearson korelasyon katsays hesaplanrsa sonu
aadaki seeneklerden hangisi olabilir?
a. 0
b. +1
c. -0,90
d. +0,50
e. Korelasyon katsays hesaplanamaz.
2. Aada verilen grafiklerden hangisinde korelasyon
katsays -1 olacaktr?
a. b.
c. d.
e.
3. ki deiken arasndaki Pearson korelasyon katsay-
s r=0,68 olarak hesaplanmtr. Bu sonuca gre aa-
daki ifadelerden hangisi dorudur?
a. ki deiken arasnda korelasyon yoktur.
b. ki deiken arasnda zayf art korelasyon var-
dr.
c. ki deiken arasnda orta art korelasyon vardr.
d. ki deiken arasnda gl art korelasyon var-
dr.
e. ki deiken arasnda tam/mkemmel art kore-
lasyon vardr.
4. y=23+(7,23)x olarak verilen basit dorusal regres-
yon denkleminde regresyon dorusunun eimi hangi
deere eittir?
a. (23)/(7,23)
b. 7,23
c. 23
d. (7,23)/(23)
e. Hesaplanamaz.
5. Bir aratrmada basit dorusal regresyon denklemi
y=(1,41)-6x olarak tespit edilmitir. Denkleme gre xin
deeri 2,75 olursa ynin deeri ne olur?
a. 7,41
b. 12
c. -4,59
d. 15
e. -15,09
6. Bir aratrmada basit dorusal regresyon denklemi
y=-15+(4,50)x olarak tespit edilmitir. Denkleme gre
yin deeri 8,55 olursa xnin deeri ne olur?
a. 5,23
b. 23,55
c. -6,45
d. -3,33
e. 1,90
7. n=6 ve hata kareler toplam (e
i
)
2
=2,3 iin hesaplana-
cak olan regresyon dorusu deikenlii s
e
hangi dee-
re eittir?
a. 26,125
b. 9,53
c. 1,110
d. 0,758
e. 47
Kendimizi Snayalm
0 2 4 6 8 10
10
8
6
4
2
0
0 2 4 6 8 10
10
8
6
4
2
0
20 40 60 80 100 120
70
60
50
40
30
20
140
10 20 30 40 50 60
70
60
50
40
30
20
70
85 90 95 100 105
58.0
57.5
57.0
56.5
56.0
55.5
55.0
244
st at i st i k
8. Evren deerini tahmin etmek iin kullanlan b reg-
resyon katsaysnn deeri 5,23 ve bu katsaynn stan-
dart hata deeri s
b
=1,635 olarak verildiinde sfr hipo-
tezini test etmek iin kullanlan test istatistii t hangi
deere eittir?
a. 3,198
b. 43
c. 115
d. 1,635
e. 238,56
9. Bir regresyon probleminde aklayc deiken ya
da deikenlerin baml deikendeki deikenliin
ne kadarn akladn hesaplamak iin hangi katsay-
ya ihtiya duyulur?
a. Korelasyon katsays
b. Dorunun eimi
c. Belirlilik katsays
d. Kontenjans katsays
e. Aritmetik ortalama
10. Basit dorusal regresyon denklemi parametre tah-
minlerini bulmak iin kullanlan eitlikler hangi teknik
yardm ile gelitirilmitir?
a. Korelasyon analizi
b. En kk kareler teknii
c. Varyans analizi
d. Hipotez testi.
e. Belirlilik katsays
Copier Sales of America irketi Kanada ve Amerika Bir-
leik Devletlerinde eitli byklkteki irketlere foto-
kopi makinesi satan bir irkettir. Marcy Bancer, Copier
Sales of America irketinde ulusal sat yneticiliine
henz ykselmi sat yneticisidir. Yaklaan sat top-
lantsna lke genelindeki tm sat temsilcileri katla-
caktr. Marcy Bancer, sat temsilcilerine sat iin her
gn mterileri fazladan aramann nemini anlatmak
istemektedir. Bu amala Marcy Bancer, sat iin mte-
rileri arama says ile fotokopi makinesi sat says ara-
sndaki ilikiyi gsteren bilgiyi sat temsilcileriyle pay-
lamaya karar verir. Sat temsilcileri iinden rassal (te-
sadfi) olarak setii 10 sat temsilcisinin, son bir ayda
yapm olduklar mterileri fazladan arama saylarn
ve fotokopi makinesi sat saylarn ele alr. Acaba ras-
sal olarak belirlenen 10 sat temsilcisinin son bir ayda
yapm olduklar mterileri fazladan arama says ile
fotokopi makinesi sat says arasndaki ilikinin yn
ve derecesi nedir? Mterileri fazladan arama says ve
fotokopi sat says deikenlerinden hangisi baml
hangisi bamsz deikendir? Bamsz deiken ba-
ml deikeninin ne kadarn aklamaktadr? Rassal
(tesadfi) olarak seilen 10 sat temsilcisinin performa-
sna gre gelecek dnem veya dnemler iin bir tah-
minde bulunulabilir mi?
Kaynak: Lind, D.A., Marchal, W.G. ve Wathen, S.A.
(2005). Statistical Techniques in Business and Econo-
mics. McGrawn-Hill /Irwin Series. New York.
Yaamn inden
245
1. c Yantnz yanl ise Korelasyon Analizi bl-
mn yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Korelasyon Analizi bl-
3. b Yantnz yanl ise Korelasyon Analizi bl-
4. c Yantnz yanl ise Basit Dorusal Regresyon
5. e Yantnz yanl ise Basit Dorusal Regresyon
6. a Yantnz yanl ise Basit Dorusal Regresyon
7. d Yantnz yanl ise Basit Dorusal Regresyon
8. a Yantnz yanl ise Tahminin Standart Hatas
blmn yeniden gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Korelasyon Analizi bl-
10. b Yantnz yanl ise Basit Dorusal Regresyon
Sra Sizde 1
ncelikle deikenlerin ortalama ve standart sapmalar
hesaplanr. Bu hesaplamalar yaplmadan nce nite
3n tekrar edilmesi faydal olacaktr. lgilenilen dei-
kenlerin ortalama ve standart sapmalar,
x
= 11,00 y
= 120,83 s
x
= 5,13 s
y
= 73,75
olarak hesaplanr. rnek 8.1.de Pearson korelasyon
katsays 0,733 olarak hesaplanmtr. imdi bu deeri
ortalama ve standart sapmalar yardmyla tekrar he-
saplayalm. Bu hesaplamayla ilgili aadaki tablo ha-
zrlanmtr.
Pearson korelasyon katsays,
olarak hesaplanr.
Sra Sizde 2
Baml deiken y
i
ve bamsz deiken x
i
iin arit-
metik ortalamalar hesasplayalm.
x
x
n
y
y
n
i
n
i
i
n
i
=

=
+ + + +
= =
=

=
+ +
=
=
1
1
14 7 3 15 11
5
50
5
10
6 5 3++ +
= =
9 7
5
30
5
6
r
x x y y
n
i
n
i i
s s
x y
=

=
=1
1
3 055
11 5 13 73 7
( ) ( )
( )
.
( , ) ( , 55
0 733
)
, =
Aylar
Yamurlu
Gn Says
(x)
emsiye
Sat Miktar
(y)
(x
i
-x
) (y
i
-y
) (x
i
-x
) (y
i
-y
)
1 15 150 4 29,17 116,68
2 8 100 -3 -20,83 62,49
3 18 200 7 79,17 554,19
4 10 120 -1 -0,83 0,83
5 20 175 9 54,17 487,53
6 10 70 -1 -50,83 50,83
7 3 30 -8 -90,83 726,64
8 5 40 -6 -80,83 484,98
9 6 70 -5 -50,83 254,15
10 11 95 0 -25,83 0
11 13 110 2 -10,83 -21,66
12 13 290 2 169,17 338,34
Toplam 132 1.450 3.055
246
st at i st i k
Regresyon dorusu hesaplamalar aadaki gibi yaplr.
Regresyon dorusunun katsaylar aadaki gibi he-
saplanr:
a=y
- bx

= 6 -(0,4) (10) = 2
Bu hesaplamalar sonucunda regresyon dorusu denk-
lemi aadaki gibi bulunur.
y
i
= 2+0,4x
i
Tahminin standart hatas aadaki gibi hesaplanr.
Elde edilen rneklem regresyon dorusunun snamas
iin hipotezler aadaki gibi yazlabilir:
H
0
H
1
b regresyon katsaysnn standart hatas aadaki gibi
hesaplanr:
Sfr hipotezini test etmek iin t istatistii aadaki gibi
hesaplanr:
=0,05 ve n-2=5-2=2 serbestlik derecesi ile t
0,05;2
=3,182
hesaplanan t istatistii 3,63den kk olduundan sfr
hipotezi reddedilecektir. Dier bir ifadeyle evren de-
erini tahmin etmek iin kullandmz b regresyon kat-
says istatistiksel olarak anlamldr, yani elde edilen
regresyon dorusu amaca uygun olarak kullanlabilir.
Evren deeri iin gven aral aadaki gibi aada-
ki gibi hesaplanabilir:
(0,4 - (3,182) (0,11) b 0,4 + (3,182) (0,11)) = 0,95
(0,049 b 0,750) = 0,95
Buna gre evren regresyon dorusu eimi nin 0,95
olaslkla alabilecei deerler 0,049 ile 0,750 arasnda
olacaktr.
b t s
b
b t
a
n
a
n
+

2
2
2
2

ss
b
a
= 1
t
b
s
b
= = =
0 4
0 11
3 63
,
,
,
s s
x x
b e
i
n
i
=

= =
=
1
1 15
1
100
0 11
1
2
( )
, ,
s
n
y
e
n
e i i
i
n
i
n
i
y =
=
=
=
1
2 2
4
5 2
1 15
2
1
1
2
( )
( )
,
b
x x y y
x x
i
n
i i
i
n
i
=

= =
=
=
1
1
2
40
100
0 4
( ) ( )
( )
,
x
i
y
i
(x
i
-x
) (y
i
-y
) (x
i
-x
) (y
i
-y
) (x
i
-x
)
2
y
i
e
i
= y
i
-y
i
(e
i
)
2
1 14 6 4 0 0 16 7,6 -1,6 2,56
2 7 5 -3 -1 3 9 4,8 0,2 0,04
3 3 3 -7 -3 21 49 3,2 -0,2 0,04
4 15 9 5 3 15 25 8 1 1
5 11 7 1 1 1 1 6,4 0,6 0,36
Toplam 50 30 40 100 4
247
Bowerman, B.L. ve OConnell, R.T. (1990). Linear
Statistical Models An Applied Approach, Second
Edition, Thomson Learning.
Cook, R.D. ve Weisberg S. (1999). Applied Regression
Including Computing and Graphics, Wiley In-
ter-Science.
Erar, A. (1985). Balanm (Regresyon) zmleme-
si, Ders Notlar, Ankara.
Freund, J.E. (1992). Mathematical Statistics, Prentice
Hall International.
Govil, A.K. (1984). Definitions and Formulae in
Statistics, The Macmillan Press Ltd.
Harnett, D.L. (1982). Statistical Methods, Third
Edition, aAddison Wesley.
Kanji, G.P. (1993). 100 Statistical Tests, Sage
Publications.
Lind, D.A., Marchal, W.G. ve Wathen, S.A. (2005).
Statistical Techniques in Business and
Economics, McGrawn-Hill /Irwin Series, New
York.
Lindeman. R.H., Merenda, P.F. ve Gold, R.Z. (1980).
Introduction to Bivariate and Multivariate
Analysis, Scott, Foresman and Company.
McDonald, J.H. (2008). Handbook of Biological
Statistics, Sparky House Publishing.
Myers, R.H. (1986). Classical and Modern Regression
with Applications, Duxbury Press.
Rousseeuw, P.J. ve Leroy, A.M. (1987). Robust
Regression and Outlier Detection, John Wiley &
Sons.
klar, E. . (2000). Regresyon Analizine Giri, Ana-
dolu niversitesi Yaynlar.
Cillov, H. (1993). statistik Metotlar, .. Basmevi ve
Film Merkezi, stanbul.
Ulatrma Bakanl Ulatrma ve Ulam Aralar Uygu-
Ar Merkezi. (2005). Ulatrma Ana Plan Strateji-
si Sonu Raporu, stanbul Teknik niversitesi, s-
tanbul.
Kaynaklar
248
st at i st i k Ek-1
Ek-1
z 0,00 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 0,09
0,0 0,0000 0,0040 0,0080 0,0120 0,0160 0,0199 0,0239 0,0279 0,0319 0,0359
0,1 0,0398 0,0438 0,0478 0,0517 0,0557 0,0596 0,0636 0,0675 0,0714 0,0753
0,2 0,0793 0,0832 0,0871 0,0910 0,0948 0,0987 0,1026 0,1064 0,1103 0,1141
0,3 0,1179 0,1217 0,1255 0,1293 0,1331 0,1368 0,1406 0,1443 0,1480 0,1517
0,4 0,1554 0,1591 0,1628 0,1664 0,1700 0,1736 0,1772 0,1808 0,1844 0,1879
0,5 0,1915 0,1950 0,1985 0,2019 0,2054 0,2088 0,2123 0,2157 0,2190 0,2224
0,6 0,2257 0,2291 0,2324 0,2357 0,2389 0,2422 0,2454 0,2486 0,2517 0,2549
0,7 0,2580 0,2611 0,2642 0,2673 0,2704 0,2734 0,2764 0,2794 0,2823 0,2852
0,8 0,2881 0,2910 0,2939 0,2967 0,2995 0,3023 0,3051 0,3078 0,3106 0,3133
0,9 0,3159 0,3186 0,3212 0,3238 0,3264 0,3289 0,3315 0,3340 0,3365 0,3389
1,0 0,3413 0,3438 0,3461 0,3485 0,3508 0,3531 0,3554 0,3577 0,3599 0,3621
1,1 0,3643 0,3665 0,3686 0,3708 0,3729 0,3749 0,3770 0,3790 0,3810 0,3830
1,2 0,3849 0,3869 0,3888 0,3907 0,3925 0,3944 0,3962 0,3980 0,3997 0,4015
1,3 0,4032 0,4049 0,4066 0,4082 0,4099 0,4115 0,4131 0,4147 0,4162 0,4177
1,4 0,4192 0,4207 0,4222 0,4236 0,4251 0,4265 0,4279 0,4292 0,4306 0,4319
1,5 0,4332 0,4345 0,4357 0,4370 0,4382 0,4394 0,4406 0,4418 0,4429 0,4441
1,6 0,4452 0,4463 0,4474 0,4484 0,4495 0,4505 0,4515 0,4525 0,4535 0,4545
1,7 0,4554 0,4564 0,4573 0,4582 0,4591 0,4599 0,4608 0,4616 0,4625 0,4633
1,8 0,4641 0,4649 0,4656 0,4664 0,4671 0,4678 0,4686 0,4693 0,4699 0,4706
1,9 0,4713 0,4719 0,4726 0,4732 0,4738 0,4744 0,4750 0,4756 0,4761 0,4767
2,0 0,4772 0,4778 0,4783 0,4788 0,4793 0,4798 0,4803 0,4808 0,4812 0,4817
2,1 0,4821 0,4826 0,4830 0,4834 0,4838 0,4842 0,4846 0,4850 0,4854 0,4857
2,2 0,4861 0,4864 0,4868 0,4871 0,4875 0,4878 0,4881 0,4884 0,4887 0,4890
2,3 0,4893 0,4896 0,4898 0,4901 0,4904 0,4906 0,4909 0,4911 0,4913 0,4916
2,4 0,4918 0,4920 0,4922 0,4925 0,4927 0,4929 0,4931 0,4932 0,4934 0,4936
2,5 0,4938 0,4940 0,4941 0,4943 0,4945 0,4946 0,4948 0,4949 0,4951 0,4952
2,6 0,4953 0,4955 0,4956 0,4957 0,4959 0,4960 0,4961 0,4962 0,4963 0,4964
2,7 0,4965 0,4966 0,4967 0,4968 0,4969 0,4970 0,4971 0,4972 0,4973 0,4974
2,8 0,4974 0,4975 0,4976 0,4977 0,4977 0,4978 0,4979 0,4979 0,4980 0,4981
2,9 0,4981 0,4982 0,4982 0,4983 0,4984 0,4984 0,4985 0,4985 0,4986 0,4986
3,0 0,4987 0,4987 0,4987 0,4988 0,4988 0,4989 0,4989 0,4989 0,4990 0,4990
0 Z
STATSTK SORULARININ CEVAPLANMASINDA GEREKL OLABLECEK TABLOLAR
Tablo 1: Normal Eri Alanlar

249
st at i st i k Ek-2
(Anlamllk Dzeyi)
sd 0,45 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,025 0,01 0,005
1 0,158 0,325 0,510 0,727 1,000 1,376 1,963 3,078 6,314 12,706 31,821 63,657
2 0,142 0,289 0,445 0,617 0,816 1,061 1,386 1,886 2,920 4,303 6,965 9,925
3 0,137 0,277 0,424 0,584 0,765 0,978 1,250 1,638 2,353 3,182 4,541 5,841
4 0,134 0,271 0,414 0,569 0,741 0,941 1,190 1,533 2,132 2,776 3,747 4,604
5 0,132 0,267 0,408 0,559 0,727 0,920 1,156 1,476 2,015 2,571 3,365 4,032
6 0,131 0,265 0,404 0,553 0,718 0,906 1,134 1,440 1,943 2,447 3,143 3,707
7 0,130 0,263 0,402 0,549 0,711 0,896 1,119 1,415 1,895 2,365 2,998 3,499
8 0,130 0,262 0,399 0,546 0,706 0,889 1,108 1,397 1,860 2,306 2,896 3,355
9 0,129 0,261 0,398 0,543 0,703 0,883 1,100 1,383 1,833 2,262 2,821 3,250
10 0,129 0,260 0,397 0,542 0,700 0,879 1,093 1,372 1,812 2,228 2,764 3,169
11 0,129 0,260 0,396 0,540 0,697 0,876 1,088 1,363 1,796 2,201 2,718 3,106
12 0,128 0,259 0,395 0,539 0,695 0,873 1,083 1,356 1,782 2,179 2,681 3,055
13 0,128 0,259 0,394 0,538 0,694 0,870 1,079 1,350 1,771 2,160 2,650 3,012
14 0,128 0,258 0,393 0,537 0,692 0,868 1,076 1,345 1,761 2,145 2,624 2,977
15 0,128 0,258 0,393 0,536 0,691 0,866 1,074 1,341 1,753 2,131 2,602 2,947
16 0,128 0,258 0,392 0,535 0,690 0,865 1,071 1,337 1,746 2,120 2,583 2,921
17 0,128 0,257 0,392 0,534 0,689 0,863 1,069 1,333 1,740 2,110 2,567 2,898
18 0,127 0,257 0,392 0,534 0,688 0,862 1,067 1,330 1,734 2,101 2,552 2,878
19 0,127 0,257 0,391 0,533 0,688 0,861 1,066 1,328 1,729 2,093 2,539 2,861
20 0,127 0,257 0,391 0,533 0,687 0,860 1,064 1,325 1,725 2,086 2,528 2,845
21 0,127 0,257 0,391 0,532 0,686 0,859 1,063 1,323 1,721 2,080 2,518 2,831
22 0,127 0,256 0,390 0,532 0,686 0,858 1,061 1,321 1,717 2,074 2,508 2,819
23 0,127 0,256 0,390 0,532 0,685 0,858 1,060 1,319 1,714 2,069 2,500 2,807
24 0,127 0,256 0,390 0,531 0,685 0,857 1,059 1,318 1,711 2,064 2,492 2,797
25 0,127 0,256 0,390 0,531 0,684 0,856 1,058 1,316 1,708 2,060 2,485 2,787
26 0,127 0,256 0,390 0,531 0,684 0,856 1,058 1,315 1,706 2,056 2,479 2,779
27 0,127 0,256 0,389 0,531 0,684 0,855 1,057 1,314 1,703 2,052 2,473 2,771
28 0,127 0,256 0,389 0,530 0,683 0,855 1,056 1,313 1,701 2,048 2,467 2,763
29 0,127 0,256 0,389 0,530 0,683 0,854 1,055 1,311 1,699 2,045 2,462 2,756
30 0,127 0,256 0,389 0,530 0,683 0,854 1,055 1,310 1,697 2,042 2,457 2,750
0,1257 0,2533 0,3853 0,5244 0,6745 0,8416 1,0364 1,2816 1,6449 1,9600 2,3264 2,5759
sd; Serbestlik Derecesi
Tablo 2: Kritik t Deerleri Tablosu
Ek-2
250
st at i st i k Ek-3
sd
0,995 0,990 0,975 0,950 0,050 0,025 0,010 0,005 0,001
1 0,000039 0,0002 0,0010 0,0039 3,8415 5,0239 6,6349 7,8794 10,8276
2 0,0100 0,0201 0,0506 0,1026 5,9915 7,3778 9,2103 10,5966 13,8155
3 0,0717 0,1148 0,2158 0,3518 7,8147 9,3484 11,3449 12,8382 16,2662
4 0,2070 0,2971 0,4844 0,7107 9,4877 11,1433 13,2767 14,8603 18,4668
5 0,4117 0,5543 0,8312 1,1455 11,0705 12,8325 15,0863 16,7496 20,5150
6 0,6757 0,8721 1,2373 1,6354 12,5916 14,4494 16,8119 18,5476 22,4577
7 0,9893 1,2390 1,6899 2,1673 14,0671 16,0128 18,4753 20,2777 24,3219
8 1,3444 1,6465 2,1797 2,7326 15,5073 17,5345 20,0902 21,9550 26,1245
9 1,7349 2,0879 2,7004 3,3251 16,9190 19,0228 21,6660 23,5894 27,8772
10 2,1559 2,5582 3,2470 3,9403 18,3070 20,4832 23,2093 25,1882 29,5883
11 2,6032 3,0535 3,8157 4,5748 19,6751 21,9200 24,7250 26,7568 31,2641
12 3,0738 3,5706 4,4038 5,2260 21,0261 23,3367 26,2170 28,2995 32,9095
13 3,5650 4,1069 5,0088 5,8919 22,3620 24,7356 27,6882 29,8195 34,5282
14 4,0747 4,6604 5,6287 6,5706 23,6848 26,1189 29,1412 31,3193 36,1233
15 4,6009 5,2293 6,2621 7,2609 24,9958 27,4884 30,5779 32,8013 37,6973
16 5,1422 5,8122 6,9077 7,9616 26,2962 28,8454 31,9999 34,2672 39,2524
17 5,6972 6,4078 7,5642 8,6718 27,5871 30,1910 33,4087 35,7185 40,7902
18 6,2648 7,0149 8,2307 9,3905 28,8693 31,5264 34,8053 37,1565 42,3124
19 6,8440 7,6327 8,9065 10,1170 30,1435 32,8523 36,1909 38,5823 43,8202
20 7,4338 8,2604 9,5908 10,8508 31,4104 34,1696 37,5662 39,9968 45,3147
21 8,0337 8,8972 10,2829 11,5913 32,6706 35,4789 38,9322 41,4011 46,7970
22 8,6427 9,5425 10,9823 12,3380 33,9244 36,7807 40,2894 42,7957 48,2679
23 9,2604 10,1957 11,6886 13,0905 35,1725 38,0756 41,6384 44,1813 49,7282
24 9,8862 10,8564 12,4012 13,8484 36,4150 39,3641 42,9798 45,5585 51,1786
25 10,5197 11,5240 13,1197 14,6114 37,6525 40,6465 44,3141 46,9279 52,6197
26 11,1602 12,1981 13,8439 15,3792 38,8851 41,9232 45,6417 48,2899 54,0520
27 11,8076 12,8785 14,5734 16,1514 40,1133 43,1945 46,9629 49,6449 55,4760
28 12,4613 13,5647 15,3079 16,9279 41,3371 44,4608 48,2782 50,9934 56,8923
29 13,1211 14,2565 16,0471 17,7084 42,5570 45,7223 49,5879 52,3356 58,3012
30 13,7867 14,9535 16,7908 18,4927 43,7730 46,9792 50,8922 53,6720 59,7031
40 20,7065 22,1643 24,4330 26,5093 55,7585 59,3417 63,6907 66,7660 73,4020
50 27,9907 29,7067 32,3574 34,7643 67,5048 71,4202 76,1539 79,4900 86,6608
100 67,3276 70,0649 74,2219 77,9295 124,3421 129,5612 135,8067 140,1695 149,4493
sd; Serbestlik Derecesi
; Anlam Dzeyi
Tablo 3: Ki-kare Tablosu
Ek-3
251
st at i st i k Ek-4
Anlamllk dzeyi ( = 0,05)
F
Tablo 4: F Tablo Deerleri
Serbestlik Derecesi Sd
1
Sd
2
1 2 3 4 5 6 7 8 12 24
5 6,61 5,79 5,41 5,19 5,05 4,95 4,88 4,82 4,68 4,53 4,37
6 5,99 5,14 4,76 4,53 4,39 4,28 4,21 4,15 4,00 3,84 3,67
7 5,59 4,74 4,35 4,12 3,97 3,87 3,79 3,73 3,57 3,41 3,23
8 5,32 4,46 4,07 3,84 3,69 3,58 3,50 3,44 3,28 3,12 2,93
9 5,12 4,26 3,86 3,63 3,48 3,37 3,29 3,23 3,07 2,90 2,71
10 4,96 4,10 3,71 3,48 3,33 3,22 3,14 3,07 2,91 2,74 2,54
11 4,84 3,98 3,59 3,36 3,20 3,09 3,01 2,95 2,79 2,61 2,41
12 4,75 3,89 3,49 3,26 3,11 3,00 2,91 2,85 2,69 2,51 2,30
13 4,67 3,81 3,41 3,18 3,03 2,92 2,83 2,77 2,60 2,42 2,21
14 4,60 3,74 3,34 3,11 2,96 2,85 2,76 2,70 2,53 2,35 2,13
15 4,54 3,68 3,29 3,06 2,90 2,79 2,71 2,64 2,48 2,29 2,07
16 4,49 3,63 3,24 3,01 2,85 2,74 2,66 2,59 2,42 2,24 2,01
17 4,45 3,59 3,20 2,96 2,81 2,70 2,61 2,55 2,38 2,19 1,96
18 4,41 3,55 3,16 2,93 2,77 2,66 2,58 2,51 2,34 2,15 1,92
19 4,38 3,52 3,13 2,90 2,74 2,63 2,54 2,48 2,31 2,11 1,88
20 4,35 3,49 3,10 2,87 2,71 2,60 2,51 2,45 2,28 2,08 1,84
21 4,32 3,47 3,07 2,84 2,68 2,57 2,49 2,42 2,25 2,05 1,81
22 4,30 3,44 3,05 2,82 2,66 2,55 2,46 2,40 2,23 2,03 1,78
23 4,28 3,42 3,03 2,80 2,64 2,53 2,44 2,37 2,20 2,01 1,76
24 4,26 3,40 3,01 2,78 2,62 2,51 2,42 2,36 2,18 1,98 1,73
25 4,24 3,39 2,99 2,76 2,60 2,49 2,40 2,34 2,16 1,96 1,71
26 4,23 3,37 2,98 2,74 2,59 2,47 2,39 2,32 2,15 1,95 1,69
27 4,21 3,35 2,96 2,73 2,57 2,46 2,37 2,31 2,13 1,93 1,67
28 4,20 3,34 2,95 2,71 2,56 2,45 2,36 2,29 2,12 1,91 1,66
29 4,18 3,33 2,93 2,70 2,55 2,43 2,35 2,28 2,10 1,90 1,64
30 4,17 3,32 2,92 2,69 2,53 2,42 2,33 2,27 2,09 1,89 1,62
40 4,08 3,23 2,84 2,61 2,45 2,34 2,25 2,18 2,00 1,79 1,51
60 4,00 3,15 2,76 2,53 2,37 2,25 2,17 2,10 1,92 1,70 1,39
80 3,96 3,11 2,72 2,49 2,33 2,21 2,13 2,06 1,88 1,65 1,33
100 3,94 3,09 2,70 2,46 2,31 2,19 2,10 2,03 1,85 1,63 1,28
120 3,92 3,07 2,68 2,45 2,29 2,18 2,09 2,02 1,83 1,61 1,26
3,84 3,00 2,61 2,37 2,22 2,10 2,01 1,94 1,75 1,52 1,00
Sd
1
: Gruplararas serbestlik derecesi
Sd
2
: Gruplarii serbestlik derecesi
Ek-4
252
st at i st i k Ek-5
Anlamllk dzeyi ( = 0,01)
F
Tablo 5: F Tablo Deerleri
Serbestlik Derecesi Sd
1
Sd
2
1 2 3 4 5 6 7 8 12 24
5 16,26 13,27 12,06 11,39 10,97 10,67 10,46 10,29 9,89 9,47 9,02
6 13,75 10,92 9,78 9,15 8,75 8,47 8,26 8,10 7,72 7,31 6,88
7 12,25 9,55 8,45 7,85 7,46 7,19 6,99 6,84 6,47 6,07 5,65
8 11,26 8,65 7,59 7,01 6,63 6,37 6,18 6,03 5,67 5,28 4,86
9 10,56 8,02 6,99 6,42 6,06 5,80 5,61 5,47 5,11 4,73 4,31
10 10,04 7,56 6,55 5,99 5,64 5,39 5,20 5,06 4,71 4,33 3,91
11 9,65 7,21 6,22 5,67 5,32 5,07 4,89 4,74 4,40 4,02 3,60
12 9,33 6,93 5,95 5,41 5,06 4,82 4,64 4,50 4,16 3,78 3,36
13 9,07 6,70 5,74 5,21 4,86 4,62 4,44 4,30 3,96 3,59 3,17
14 8,86 6,51 5,56 5,04 4,69 4,46 4,28 4,14 3,80 3,43 3,01
15 8,68 6,36 5,42 4,89 4,56 4,32 4,14 4,00 3,67 3,29 2,87
16 8,53 6,23 5,29 4,77 4,44 4,20 4,03 3,89 3,55 3,18 2,75
17 8,40 6,11 5,18 4,67 4,34 4,10 3,93 3,79 3,46 3,08 2,65
18 8,29 6,01 5,09 4,58 4,25 4,01 3,84 3,71 3,37 3,00 2,57
19 8,18 5,93 5,01 4,50 4,17 3,94 3,77 3,63 3,30 2,92 2,49
20 8,10 5,85 4,94 4,43 4,10 3,87 3,70 3,56 3,23 2,86 2,42
21 8,02 5,78 4,87 4,37 4,04 3,81 3,64 3,51 3,17 2,80 2,36
22 7,95 5,72 4,82 4,31 3,99 3,76 3,59 3,45 3,12 2,75 2,31
23 7,88 5,66 4,76 4,26 3,94 3,71 3,54 3,41 3,07 2,70 2,26
24 7,82 5,61 4,72 4,22 3,90 3,67 3,50 3,36 3,03 2,66 2,21
25 7,77 5,57 4,68 4,18 3,85 3,63 3,46 3,32 2,99 2,62 2,17
26 7,72 5,53 4,64 4,14 3,82 3,59 3,42 3,29 2,96 2,58 2,13
27 7,68 5,49 4,60 4,11 3,78 3,56 3,39 3,26 2,93 2,55 2,10
28 7,64 5,45 4,57 4,07 3,75 3,53 3,36 3,23 2,90 2,52 2,07
29 7,60 5,42 4,54 4,04 3,73 3,50 3,33 3,20 2,87 2,49 2,04
30 7,56 5,39 4,51 4,02 3,70 3,47 3,30 3,17 2,84 2,47 2,01
40 7,31 5,18 4,31 3,83 3,51 3,29 3,12 2,99 2,66 2,29 1,81
60 7,08 4,98 4,13 3,65 3,34 3,12 2,95 2,82 2,50 2,12 1,60
80 6,96 4,88 4,04 3,56 3,26 3,04 2,87 2,74 2,42 2,03 1,50
100 6,90 4,82 3,98 3,51 3,21 2,99 2,82 2,69 2,37 1,98 1,43
120 6,85 4,79 3,95 3,48 3,17 2,96 2,79 2,66 2,34 1,95 1,38
6,64 4,61 3,78 3,32 3,02 2,80 2,64 2,51 2,19 1,79 1,0
Sd
1
: Gruplararas serbestlik derecesi
Sd
2
: Gruplarii serbestlik derecesi
Ek-5

İSTATİSTİK

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İSTATİSTİK

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2590

, nn s ise nn tahmini deeridir. Tahminleme

(X-ortalama veya X-bar diye okunur) simge-

simgesiyle gsterilir ve , eitlii ile hesaplanr.

= 1666,67 deeri serinin ilk be gzlem deerin-

< K.O < X

< K.O < X

= 32 K.O = 34,05 < X

yerine evren aritmetik ortalamas ve n

= 75 ve s = 0 olsun bu serinin hi deikenlii yok demektir. Ancak bu, gzlem

yerine evren aritmetik ortalamas ve n ye-

) hesaplanmtr. Bu sapmalarn bazlar negatif say ola-

statistik Olaslk Kuram

) ile gsterilirse bu iki olasln toplamnn 1 olaca

olaylar karlkl ayrk ve btne tamamlayan olaylardr. Bu nedenle bu iki olayn

) = P(A veya B) = P(A)+P(B) = 0,45+0,25 = 0,70

) = 1-0,70 = 0,30 olur.

3 uzakla kadar deer ald grlr ve bu araln dnda kalan blge

3ya kadar uzaklaldnda or-

simgesiyle yaplr. rneklem istatistii bilindii gibi rassal olarak seilen

) olabilir. Bu nedenle rneklem istatis-

deerine eit kabul eden tahminleme srecine, nokta tahminlemesi denir. Bu

istatistiinin rassal bir deiken olduu gere-

ilgili evren parametresinin bir nokta tahminleyicisi durumundadr.

X bir rassal deikendir ve nn nok-

Xnin deerinin bu istatistiin bilgi rettii nn dee-

X) = = 386 saat olacaktr.

: rneklem istatistiinin deerini

istatistiinin rnekleme dalmnn normal

X nn dalm ekliyle ilgili bilgilerden yararlanarak.

gven aral tahminlenir. Burada,

araln srasyla alt

X nin dalm eklini belirleyen nemli bir belirleyici oldu-

rassal deikeninin dalm normal dalm zelliine sahip olduundan, z

X, nn yansz tahminleyicisi olduuna gre, bi-

Xnn standart hatas,

Xnn rnekleme dalm

X nn rnekleme blnmesi normaldir (Merkezi Limit Teoremi). Bu

nn) rnekleme dalmnn zellikle-

nn normal dalma sahip olduu ka-

X deeriyle, bu rneklemin seildii evrenin aritmetik ortalamas ile ilgili, nce-

Xnn rnekleme dalm normal olduu iin bu dalm oluturan deerlerin

Xnn rnekleme dalm normal-

Xnn standart sapmas ya da standart hata birimi s

Xnn rnekleme dalm normal olduu iin =

X ile evrenin ortalamas hakkn-

12 19005 132 1450

= 303 - (0,349) (1118,50) = -87,356

2005 1.603 513 484,50 210 101.745,00 234.740,25 472,091 40,909

arasndaki fark toplam deiim olarak

olacaktr ve iinci gzlemin regresyon denklemi ta-

= 7 - (2,2) (2,5) = 1,5

You might also like