PETROKMYA KOMPLEKS Sentetikler Yzyl

20. Yzyln balarnda rafine edilmi hampetrol genellikle aydnlatmada kullanlyordu, 1920lerde otomobil ve uak yaktlarna olan gereksinim nedeniyle rafine rnler ve tketim alanlar hzla deiti ve ksa zamanda hampetrol ok nemli bir ekonomik ve politik deer halini ald. Petrol bazl yaktlar ok ksa srede dnyann manzarasn deitirdi. Kolay tanabilir sv yaktlar hzla kmr tr yaktlarn yerinin ald. eitli petrol rnlerinin ve dolaysyla petrokimya sanayiinin devreye girmesiyle pek ok doal rnlerin yerini alan daha dayankl ve ok daha eitli rnler retilmeye baland. Petrokimya insanln temel ihtiyalar olan salk ve hijyen malzemelerinden ev gereleri, yiyecek endstrisi, tarm ve tekstil sanayiine kadar uzanan binlerce maddenin retilmesine olanak veren bir sanayi daldr ve dnyada gnmz kimya endstrisinin en byk ortadr. Petrokimya henz gen bir endstridir; ilk petrokimya tesisi, petrol kuyusunun alndan (1859) 80 yl gibi uzun bir sre sonra, ancak 1940 ylnda kuruldu. II. Dnya sava srasnda pahal ve ou zaman da zellikleri yetersiz olan baz doal maddelerin yerine sentetik maddelere olan talep petrokimya endstrisinin gelimesini hzlandrd ve bugnn ekonomisinde ba oyuncu olmasn tetikledi. Sentetik rnlerin deneme sektrnde yer almas ise daha eskiye dayanr; sentetik kauuk zerindeki almalar 1900 ylnda balad ve ilk petrokimyasal rn olan bakalit 1907de elde edildi,1920lerde ilk solvent, 1930lu yllarda ise polistiren pazara girdi. Takibeden yllarda ev gerelerinden tp alanna, spor malzemelerine, arkeoloji gerelerinden alarm sistemlerine kadar uzanan binlerce petrokimyasal madde gelitirildi.

2 Petrokimyasallar dorudan doruya son tketiciye ulamaz, nce mteri endstrilere satlr; buralarda eitli dnmlerden getikten sonra deiik ve ok sayda rnler olarak kullancya gelir. Kullanc elindeki bilgisayarn, CDlerin, veya paketleme malzemelerinin hammaddelerinin ve ne aamalardan getiini doal olarak bilmez veya ok az bilir. Her petrokimyasaln pazarda kendine zg genel bir ad vardr; hammaddedir, ara maddedir veya son rndr. Pazara giren bir petrokimyasal reticisinin son rndr, oysa bir alc o maddeyi ounlukla baka petrokimyasallar retiminde hammadde olarak kullanr. rnein metan veya doal gaz, sentez gaznn, sentez gaz metanoln hammaddesidir, metanol formaldehitin, formaldehit ise fenolformaldehit reinelerinin hammaddeleridir.

Petrokimyann Tarihi Yl Petrokimyasal rnler

1909 Bakalit Telefon, kat/odun, laminat 1926 Alkid reine Boya, emaye 1927 Polivinil klorr Fonograf pla, boru, d kaplama, yapay deri 1936 Akrilikler Kuma, optik lensler 1936 Polietilen Elektrik izolasyon malzemesi, ie 1938 Polistiren Ev gereleri, oyuncak 1939 Naylon orap, malzemeler 1942 Doymam poliesterler Otomobil paralar, sandalye 1942 AYPE Paketleme malzemeleri 1943 Silikon reineler Yalama yalar, su geirmez malzemeler 1947 Epoksi reineler Yaptrclar, koruyucu kaplamalar 1948 Politerafluoroetilen Yapmayan tava kaplama, kablo izolasyonu 1954 Poliretan Kpk yastk, elektrik izolasyon malzemesi 1957 YYPE Oyuncak, st iesi 1957 Polipropilen Biberon, eitli malzemeler 1970 Termoplastik poliester Kuma, soda iesi 1985 Sv kristal polimerler Elektronik malzeme AYPE: alak younluklu polietilen, YYPE: yksek younluklu polietilen

3 Benzer ekilde, hampetrol etann, etan etilenin, etilen oksitin, etilen oksit etilen glikoln hammaddesidir; bu zincire gre, yani etilen glikol ynnden bakldnda etilen ve etilen oksit ara maddelerdir. Petrokimya sanayiinin hammaddesi, rafinerinin rnleridir; bunlar nafta, doal gaz bileenleri (btan gibi) ve rafineri prosesleri yan rnleridir (etan ve propan gibi). Bunlardan retilen etilen, propilen, ve C4ler denilen btanlar ile aromatikler (benzen, toluen ve ksilenler) petrokimyasallarn temel talardrlar. Bu maddelerden bir veya daha ok prosesle ok sayda petrokimyasal rn elde edilir; rnein, etilenden polietilen retimi tek bir prosesle gerekleirken, benzenden naylon elde edilmesi iin yediden fazla prosese gerek vardr. Sonuta petrokimyasallar tandmz plastikler, sabunlar, deterjanlar, aspirin gibi baz ilalar, giyecek ve mobilya gibi sentetik fiberler, kauuklar, boyalar, izolasyon malzemeleri ve daha sayamadmz yzlerce maddelere dnr. Petrokimyasallar petrol veya doal gazdan balayarak eitli proseslerden sonra elde edilen geni bir kimyasal bileikler grubudur; alkoller, aldehitler, btilen, btadien, etilen, propilen, toluen, stiren, asetilen, benzen, etilen oksit, etilen glikol, akrilonitril, aseton, asetik asit, asetik anhidrid, ...gibi yzlerce bileik ve bunlardan elde edilen yzlerce polimer (polietilen, polistiren, sentetik kauuk, v.s., ) petrokimyasal maddedir. Petrokimyasallar kaba bir snflamayla balk altnda toplayabiliriz: Birincil (balang) petrokimyasallar: Bunlar olefinler (etilen, propilen ve C4 olefinler), aromatikler (benzen, toluen ve ksilenler) ve metanoldr. Ara rnler ve trevleri: Bu grupta yeralan bileikler, birincil petrokimyasallardan eitli reaksiyonlarla elde edilen bileikler ve bu bileiklerden retilen ok sayda dier bileikler ve trevlerdir. rnek olarak vinil klorr, etilen glikol, stiren, aseton, bisfenol A, kaprolaktam, adipik asit, v.s., saylabilir. Son rnler: Temel son rnler ounlukla polimerik bileiklerdir; polietilen, polivinilklorr, polistiren, poliretan, polikarbonat, v.s., gibi

Petrokimyasallar ve petrokimya endstrisini anlamak iin prosesleri tanmak gerekir. Genel prosesler (rnein, distilasyon, kraking, reforming, , gibi) bu kitabn Rafineri Prosesleri blmnde ksaca anlatlmtr. Bu blmde zel petrokimya proseslerinden ksa bilgiler ve rneklerle, baz ok kullanlan petrokimyasal maddeler, retimleri ve zellikleri zerinde duruldu.

4 Hampetrol ve doal gazn kuyulardan karlmasyla balayan ve petrokimyasal proseslerle binlerce rn olarak topluma ulaan servenin doal gaz, rafineri, petrokimya entegrasyonu aadaki gibi bir diyagramla tanmlanabilir.

HAMPETROL DOAL GAZ DOAL GAZ LEME FABRKASI etan, propan, btan, doal benzin Metan RNLER

RAFNER KOMPLEKS

etan, propan, btan, doal benzin, nafta, kondensat, gaz oil, ...

OLEFNLER FABRKASI

piroliz benzin,.. aromatik nafta,..

AROMATKLER FABRKASI

ar nafta, .. klor, kostik, ..

KLOR ALKAL FABRKASI

ETLEN, PROPLEN, KARIIK C4'LER, v.s.

BENZEN, TOLUEN, KSLENLER, ETL BENZEN, v.s. PETROKMYA KOMPLEKS

KLOR, KOSTK, v.s.

Doal gaz fabrikas, rafineri ve petrokimya kompleksini basit bir entegrasyon emas

RNLER ZNCR
Hampetrol veya doal gazla balayan polimerik maddelerin retim zinciri ticari rnlerin elde edilmesiyle son tketiciye ular. Zincir, kabaca zetlersek aadaki sray izler. a. Balang ve ara maddelerin retilmesi b. Temel polimerlerin retimi: Polimerik rnlerin retiminde ilk aama polimerizasyon prosesidir. Polimerizasyon iki temel mekanizma zerinden yrr; katlma ve kondensasyon. Reaksiyonlar gaz, sv ve ounlukla da kat fazda yaplr. Temel polimerler tek bir monomerin polimerletirilmesiyle elde edilebildii gibi, iki veya daha fazla monomerin birarada reaksiyonuna sokulmasyla da retilebilir. Ayrca baz monomerler birden fazla bileiin senteziyle elde edilir; dolaysyla olefinler retim zincirinde ve aromatikler rn zincirlerinde yeralan bileikler ayn polimer iinde bulunabilir. Bu bak asyla polimerik maddeleri POLMERLER bal altnda ele almak daha uygundur. c. Kompaundlama: Kompaundlama, polimerin ilenecek madde haline getirilmesidir. retilmek istenen rne zel baz zellikler kazandrmak iin kimyasal katk maddeleri kullanlabilir; bunlar arasnda antioksidanlar (ozon veya oksijenle bozunmay nleme), ultraviole stabilizer (havadaki gne nlarna dayankllk), plastifiyanlar (esneklik artrma), yalayc (srtnmeye dayankllk), pigmentler (renklendirme), aleve dayankllk, ve antistatik katk maddeleri saylabilir. Plastikler kompozitler (karmlar) eklinde de retilebilir; retimde cam veya karbon fiberler ilave edilerek plastiin daha kararl ve daha kuvvetli olmas salanr. Plastik kpkler olarak tannan rnler, plastik ve gazn birarada bulunduu deiik bir kompozit trdr. (Bu konunun detaylarna girilmeyecektir), d. ekillendirme ve Sonlandrma (Finishing): Polimerlere istenilen ekilleri vermede uygulanan en eski yntem sktrmayla kalplamadr; bu yntemde plastik malzeme, hazrlanan zel kalp iine basnla doldurulur, dolu kalp yksek basn altnda plastik ergiyinceye kadar stlr. Gnmzde plastikler genellikle ekstruzyon yntemiyle ekillendirilmektedir. lem ekstruder denilen bir cihazda yaplr; polimer (veya plastik) ekstruder giriine kat halde beslenir, bir sonsuz vida sistemiyle tanrken kademeli olarak scakl da ykseltilir; yumuayan polimer vida basncyla ekstruder kna balanm olan istenilen ekildeki kalp iine baslr. (Bu konuda detaylara girilmeyecektir.)

6 Petrokimya Endstrisi rnler Zinciri

POLETLENLER POLESTERLER MOTOR SOUTUCULARI POLVNL KLORR POLSTRENLER ABS, SAN, SBR ETL KMYASALLAR EPOKS RENELER POLKARBONATLAR ABS, SAN, NBR AKRLK FBERLER POLPROPLEN AKRLK POLMERLER EPOKS RENELER ETL KMYASALLAR PROPLEN ETL KMYASALLAR BENZN ETL KMYASALLAR BR, NBR, SBR, ABS LPG PROLZ NTESNE AROMATKLER BENZN POLSTRENLER ABS, SAN, SBR EPOKS RENELER POLKARBONAT NAYLON 6 NAYLON 6,6 DFENLMETAN DZOSYANAT POLRETANLAR

Etilen Oksit ETLEN Vinil Asetat Etilen Diklorr Etil Benzen Yksek Olefinler Kmen zopropil Alkol Akrilonitril Propilen Oksit Akrilik Asit Allil Klorr N-Btenler C4 LER KARIIMI zobten

PROPLEN

Etilen Glikoller Glikol Eterler Etanol Aminler Etoksilatlar Vinil Klorr Tri-, Perkloretilen Stiren Deterjan Alkoller Aseton Bisfenol A Solventler

OLEFNLER

Propilen Glikol Glikol Eterler Epiklorhidrin Bten-1 Bten-2 MTBE

Btadien Btanlar PROLZ BENZN Etil Benzen Kmen BENZEN Stiren Fenol ve Aseton Bisfenol A Kaprolaktam Adipik Asit Anilin Deterjanlar Btadien, zobten

Sikloheksan Nitrobenzen Benzen Alkilbenzen Klorobenzenler Nitro Toluenler Toluen Diizosiyanat Benzoic Acid Ftalik Anhidrit zoftalik Asit Dimetil tereftalat Tereftalik Asit

AROMATKLER

TOLUEN o-KSLEN m-KSLEN p-KSLEN

Kaprolaktam

POLRETANLAR NAYLON

POLESTERLER POLESTERLER