Ahmed Refik ve Lle Devri

Trk okuyucusuna tarih okuma zevkini veren Ahmet Refik istanbul'da dodu. Beikta Askeri Rtiyesi'ni ve Kuleli Askeri dadisi'ni bitirdi. Babas Sultan Abdulaziz'in Vekilharc rgpl Ahmet Aa'dr. Grlkoullar lakabyla tannrlard. Ahmet Refik, Topta Askeri Rtiyesi ile Soukeme Askeri Rtiyesi'nde corafya retmenlii yapmtr. Drt yl sren bu grevden sonra 1902 ylnda Harbiye Mektebi Franszca retmenliine nakledildi. 1903'de birinci mlazm, 1907'de yzba oldu. Bu yllarda baz gazete ve mecmualarda ilk yazlarn yaynlamaya balad. "rtika, Malumat, Hazine-i Fnun, Mecmua-i Ebuz-ziya" bunlarn bahcalarm tekil eder. Ayrca Tercman- Hakikat ve Millet gazetelerinin bayazarln yapt. Balkan sava srasnda Askeri Sansr Mfettil'nde bulundu. Sava sonrasnda kendi isteiyle emekliye ayrld. Birinci Dnya Sava'nda ayn rtbeyle tekrar orduya alnd. Trkiye-Rusya mnasebetlerine dair makaleler yazmakla grevlendirildi. Msr meselesiyle ilgili olarak yazd bir yazda Kavalal Mehmet Ali Paann ihanetinden sz etmesi devrin sadrazam Said Halim Paa'y kzdrd. Bir alayl yzbann maiyyetinde arpa ve saman memurluu ile 8 LALE DEVR 9

AHMED REFK

Ulukla'ya srld. Ancak bu durum tarihinin Anadolu'yu yakndan tanmasna yardm etmitir. Birinci Dnya Sava esnasnda, Eskiehirde sevk komisyonu reisiyken hastaland ve istanbul'a getirildi. Enver Paa'nn araya girmesiyle Sadrazam Said Halim Paa'nn fkesi teskin edildi. Sava sonrasnda, Dou Anadolu'nun Rus istilasndan kurtulduu yllarda Ermeni mezalimini tesbit etmek zere yabanc gazetecilerden oluan bir heyetin bakan olarak Dou Anadolu'ya gitti. Kars, Ardahan, Batum, Erzurum, Erzincan, Trabzon illerini grevle dolat. Bu srada toplad notlarla "Kafkas Yollarnda" isimli eserini hazrlad. Daha sonra baz ilavelerle "iki Komite ki Ktal" adl eserini meydana getirdi. Vak'anvis Abdurrahman eref Efendi'nin lm zerine Tarih Encmeni Bakanl'na seildi. nl tarihi hayatnn son yllarn sefalet iinde geirdi.Deerli ktphanesini para para satt. Sonunda 10 Ekim 1937'de ld. Vasiyeti gerei cenazesi Bykadann Tepeky mezarlna defnedildi.

adalar tarafndan "Tarihi Sevdiren Adam" diye nitelendirilen Ahmet Refik, dnya tarihinden ocuk kitaplarna kadar geni bir sahada kalem oynatt. Akc bir slupla yazd ve "Gemi Asrlarda Trk Hayat" bal altnda yaynlad "Bizans Karsnda Trkler", "Sokullu", "Cem Sultan", "Alimler ve Sanatkarlar", "Kadnlar Saltanat", "Felaket Seneleri", "Lle Devri" gibi eserleriyle byk bir n kazand. dede akc bir slubu ve kolay anlatma yntemini tercih etti. Kitabn tamamn okurken greceiniz gibi eserini yer yer iirlerle ssledi, nesrini de adeta iirlerdi. Okuyucuyu yaad ortamdan karp gemi zamann lle bahelerinde gezdirmek iin kendine mahsus bir yol izledi. Yazarn amac, dier eserlerinde olduu gibi Lle devrinde de okuyucuya tarih uurunu vermekten ibarettir. Okuyucularmza takdim ettiimiz Lle Devri, yazarn adyla zde hale gelen bir eserdir. Baka bir ifadeyle sylemek gerekirse, Ahmed Refik'in bu eseri sahasnda kaleme alman ilk orjinal bir almadr. nce 1908 ylnda kdam gazetesinde tefrika edildi, daha sonra kitap halinde yaynland. Ahmed Refik, halka tarihi sevdiren adam olarak, bu eserinAhmet Refik Altnay (1880-1937) Lale Devri

ONYEDINCI YZYIL, Osmanllar iin, elemli bir felket yzylyd. Bu musibet Viyana surlarndan balam, Tuna sahillerine kadar devam etmiti. Osmanllar byle bir felketle karlaacaklarm asla dnmemilerdi. Sultan III. Mehmed devrinden itibaren Osmanl saltanatnn i kuvveti rm, tefessh etmiti. Memleketin geleceini salam temeller zerine kurmaktan ok, kendi askeri ereflerine eref katmak isteyen sadrazamlar, Osmanl ordularn halen uzakta grlen zaferlerin peinde srklemekten, lkenin geni snr boylarnda kanl insan ynlar oluturmaktan usanmamlard. Sava, bandan sonuna kadar Osmanl saltanatnn yegane kuvvetim tekil etmiti. Tuna'nn bir sahilinde balayan cenk ve cidal Budin zerinden bir yldrm hzyla geerek Uyvar'a kadar devam ediyor, on onbe sene sren harp ve ktal, memleketin ilim ve marifet, sanat ve kltr hayatm perian ediyordu. Birka Osmanl veziri, sava lkenin huzurunu ve saadetini salayan bir grnme sokmak istemiler, bu hususta teebbsde bulunmulard. Fakat Sadrazam Kara Mustafa Paa, Viyana'ya kar at seferle hret hrsn tatmin etmekten baka bir ey dnmemiti. 12 LALE DEVR

Kara Mustafa Paa'nn Viyam nnden ekilii ok ac ve ok kanl olmutu. Geri bir bucak asr nce Kanuni Sultan Sleyman'n ordusu da Viyana nnden ekilmiti. Fakat o hne ric'at ile bu zelil hezimet arasnda byk bir fark vard. Eyll'n on ikinci gn (1683) Jan Sobyeski'nin ordusu gelecekten bihaber, vatann yarnki dmanlarn Trk topularnn kzgn gllelerinden kurtarmak iin Dou'dan yldrm hzyla yetitii zaman, Sadrazam Kara Mustafa Paa ne yapacan armt. Muni bir ihanet, Trk vezirini byk bir felaketle kar karya getirmiti. Bu felket malubiyetten ok, aknlkla ve hayretle ortaya kan bir bozgun hareketiydi. Osmanlln ric'at demleri bu dakikadan itibaren balamt. Asrlardan beri Osmanl klcnn altnda boyun een, afak bulutunun iinde parlayan hilli, kin dolu gzlerle takip eden Avrupa, artk ilmiyle, fenniyle m-, cehhez bir halde btn Osmanllardan intikam almak iin harekete gemi, ve azminde baarl olmutu. Bu baar Dou Avrupa'nn tarihinde nemli bir devre oluturuyordu. Artk bir buuk asrdan beri yorgun ve takatsiz kalan, duraklamaya balayan Osmanl hakimiyeti, imdi kesin bir ekilde ric'at etmeye balamt. Bu geri ekili, mthi bir kayaya arpan cokun bir selin, btn kuvvetiyle geriye ekiliini andryordu. Osmanl ordularnn Viyana nlerine kadar ilerlemesi, zevale dr olan bir kuvvetin son faaliyetiydi. Bu durum, tpk uzun sahillere doru birden bire atlan dalgalarn metruk ve geni kumsallar bir an istil ettikten sonra hemen orada durup ekilmesinden baka bir ey deildi. 1683'ten 1699 tarihine kadar devam eden savalar hep bu ric'atn muhtelif kanl safhalar idi. Osmanl ordusu adeta korkun bir panie kaplmt. O zamana kadar hasmlarn srekli firar etmek zorunda brakan yenieriler, birbirlerinden kopuk bir durumda, perian ve yava hareket eden insan kmeleri halinde yuvarlanyorlar; ne zaman dmanla kar karya gelseler cesetlerinden ynlar oluturuyorlard. Avusturya ordular ani bir saldryla Tuna vadisini takip ederek Budin'i, OsmanLALE DEVR 13 linin Avrupa'daki bu son merkezini de geri almlard. Budin'in ele geirilmesiyle Osmanllk bir buuk asr ncesine geri dnm bulunuyordu. Bu byk ve hazin felaket, Budin'in balarndan, gnlleri okayan ovalarndan ve dalarndan ayr den Osmanllarn kalplerinde, anl bir devrin, imdi uzaklarda kalan hatralarn canlandrrd. Osmanllar, Kanuni Sultan Sleyman'n en parlak bir zamannda, bu muhteem bakentte, talar ve tahtlar datmlar, krallar ve imparatorlar himayelerine almlard. imdi iki asrlk hayat, iki asr kalplerde iz brakan gelenekler, kan tufannn iinde boulup gmlyorlard. Maziye evrilen bu bak ok elem vericiydi. Osmanllar Budin'de geirdikleri hayat, Avusturyallara kar asrlardan beri kazandklar zaferleri, imdi byk bir zntyle dnyorlard. Allah'm, o ne devirdi! Bir taraftan Kanuni Sultan Sleyman Han'n tular ve altnlar iinde yeil ovalara doru ilerleyen ota- hmayunu karsnda btn Macaristan ba eiyor, Tuna sahralarnda yanklanan zafer enlikleri, Sleymaniye Camii'nin

kubbelerinin ve saaklarnn altnda ilahi sesler karyordu. Devrin btn airleri Osmanlln, Osmanl hakannn zaferini ve ann tebcil iin kasideler inad eyliyordu. Ol ehsvr- mlki saadet ki, rahna Cevdn- deminde arasa-i lem gelirdi tenk. Ba edi b- fiine a'day- engrs, emr-i cevherini pesend eyledi frank! tarznda yazlan medhiyeler, zamann Sleyman'nn meziyetlerini tekrim iin az grlyordu. Artk o eski evketten ve azametten eser kalmamt. Bir Mo-ha btn Osmanll Uy var nlerine kadar ilerletmiti. imdi bir Viyana, Yenieri cesetlerinden Salankamen ve Zenta ovalarnda iki byk, kanl bide meydana getiriyordu. Mamafih Osmanllar bu ric'al hareketinde yine bir satvet harikas gstermilerdi. Zabitleri ve vezrleriyle canlarn feda etmedike hakimi14 LALE DEVR

yetlerinin devam ettii her avu topra Osmanl kanyla boyamadka bir adm bile geri atmamlard. Hatta Viyana hezimetini takip eden iki senelik harp ve cidal esnasnda baz baarlar da gstermileri nihayet Karlofa Antlamasyla bu ktal devrine son vermilerdi. Karlofa Antlamasndan itibaren Osmanl mparatorluu'-nun paylalmas balamt. Fakat Trkiye'de bu paylamn baladn, lkenin byk bir tehlikenin karsnda bulunduunu kimse anlayamamt. Byk Avrupa devletleri, bu antlamadan sonra ortak karlar iin, Trkiye'nin ilerine karma hakkna sahip olduklarm Babli'ye kabul ettirmilerdi. Antlamann sonucu Osmanllar iin ok zararl olmutu, imparatorluun snr Eri'nin kuzeyinden Kumran'a uzanyor, Istoni Belgrad'n batsndan gneyine doru geiyordu. Bu on alt senelik malubiyet neticesinde, Tamevar'dan baka, Tunann te yakasnda bulunan memleketler tamamen Avusturya'ya terk ediliyordu. Felaket yalnz bununla da kalmamt: Ruslar, Almanla-! rn Osmanl ordusuna kar kazandklar zaferler zerine Hal' lara katlmlar, neticede onlar da Azak kalesini almay baarmlard. Karlofa Anlamas'm takip eden yirmi be yl iinde Osmanllar, Avusturya ve Rusya ile hep tek balarna arpmlard: Osmanl ordusu bu iki byk hasmndan birini tepelemi, brne kar daima baarszla duar olmutu. Byt Petro, Rusya'y vahet hayatndan kurtararak Hristiyanlk namna silh kullanmaya balad tarihten itibaren, Osmanllara kar da dmanlk gstermekten geri kalmamt. O zamanlar Byk Petro'nun yegne rakibi, isve Kral Demirba arl idi. Fakat Petro, bu hasmndan kendisine hi bir felketin gelmeyeceine inanm, Dou'daki Hristyanlar kurtarmak gibi, Ruslarn biricik emellerim gerekletirmeye teebbs etmiti. Petro, Osmanllar yava yava malup ederek ilerleme yntemini izlemekten ok, Osmanl

Imparatorluu'nu birdenbire mahvetme hlyasna kaplmt. Fakat bu elim hlya zelil bir esaretle LALE DEVR 15 neticelenmi, Byk Petro, Prut anlamasyla Azak kalesini de elden karmt. O zaman bozguna urayarak malup olmuken karsnn sadakati sayesinde esir olmaktan yakasn kurtarmay baarmt. Bu srada Avusturya imparatoru Altnc Kari, Osmanllara kar komusundan daha baarl bir ekilde hareket ediyordu. Prens jen'in galip ordusu Osmanllar Petervaradin'de malup ettikten sonra Belgrad' kuatm, artk bu kere Balkanlar'dan hi kmamaya karar vermiti. Pasarofa Antlamasndan sonra Belgrat ile Srbistan'n byk bir ksm Aluta nehrinin batsndaki Ulah ktas, Sava nehrinin gney sahilinde bulunan Bosna arazisinin bir blm tamamen Avusturya'ya terk ediliyordu. Avusturya'nn igal ettii bu yerlerden anlalyordu ki, Avusturyallar, gelecekte de taarruza gemelerini kolaylatracak saldrya elverili noktalar elde etmilerdi. Gerekten de Belgrat, Avusturya iin ele geirilmesi imkansz bir kprba durumundayd. Srbistan'n bir ksmnn zapt, Avusturya'y Trkiye'nin ortasna yerletiriyor. Avusturya ordularn ayn zamanda Selanik ve istanbul'u tehdit edecek bir vaziyette bulunduruyordu. Sava nehrinin her iki sahilini elde etmesi, Bosna'y tabi snrlarndan mahrum ederek btn vilayeti Avusturya'nn saldrsna maruz brakyordu. Avusturyallarn Romanya topraklarna kadar ilerlemeleri ise Tuna sahillerindeki hakimiyetlerini kuvvetlendirecek, Avusturya hakimiyetim Karadeniz sahillerine kadar yaklatracakt. Avusturya'nn douda, bu kadar krl, bu derece korkutucu bir vaziyet ald asla vaki olmamt. Artk iki devlet, Rusya ile Avusturya, Osmanl devletinin arazisini paylamaya balamlard. Yalnz Rusya'nn istilkrne hareketi, Prut hezimet iyle hayli gecikmeye uramt. Avusturya, douda parlak ve devaml galibiyetler kazanyor, fakat btn dikkatini sadece douya evirmek istemiyordu. Habsburg hanedannn douda bir hasm III. Ahmed ise, batda dier hasm da XIV Lui'nin gen halefi idi. Avusturya yalnz Tuna ve Balkanlar'da Cermen rknn mmessili olmakla yetinmi16 LALE DEVR 1 7

LALE DEVR

yordu. Batda Avrupa hegemonyasnda Burbon hanedannn elinden almak istiyordu. Bu vaziyet, zor bir durumda brakyordu. Ruslar, Byk Petro ile birinci Katerina zamannda Ondr-dnc Lui ile birlemenin yolunu tutmular, fakat bu tekliflerinin mtemadiyen reddedildiini grmlerdi. Bunun zerine Avusturya ile ibirliine gitmiler, Osmanl topraklarn paylamak iin kesin ve samimi bir ittifak akdetmilerdi. Yaplan bu andlama gereince, her iki taraf kendisine ynelecek bir saldrya kar otuz bin kiilik bir kuvvet hazr bulunduracakt. Bundan baka, hangisi Osmanl Devleti ile savaa giriecek olursa, br btn kuvvetiyle ona yardm edecekti. Bu siyasetten maksat, gerektiinde Rus kuvvetlerinden bir ksmm

imparatorun Fransa'ya kar kullanmasna meydan vermekti. Dier taraftan da Rusya'y Babli'ye kar devaml olarak serbest brakmakt. Bu suretle Avusturya'nn batda, Rusya'nn da douda serbeste hareket etmeleri salanm oluyordu. Rusya ile Avusturya'nn bu ittifak, Osmanl Devleti iin byk bir tehlike idi. Babli, bu iki devletten herhangi birine harp ilan etse, her ikisinin de taarruzuna uram olacakt. Fakat bu taarruz, Osmanl'nn mevcudiyetini zedeleyebilecek bir mahiyetteydi. Artk Osmanl Devleti iin, Avrupa devletleriyle boy lmek imkan haricinde kalm bulunuyordu. O zamana kadar Osmanllarn zaferden zafere komalarn salayan sebepler ve unsurlar, ordularnn intizam, harp sanatna olan vukufiyetleri, hasmlarnn askerlik bakmndan iptidai ve dank bir halde bulunmalaryd. Bali Bey'in maiyetinde hareket eden Osmanl aknclaryla, Fazl Mustafa Paa'nn kumandasnda bulunan asker arasmda byk bir fark vard. Ordunun tekilat tamamen bozulmutu. Osmanl tahtnda, zengisini tamir eden bir neferi: "Orduya esnaf girmi" diye asker saflarndan karan padiahlarn yerine, gnlerini zevk ve elence iinde geiren sultanlar gemiti. Bunlar, dedelerinin kulaklarm dolduran cenk ve cidal seslerine karlk, ney ve tanbur namesyle, prevk ve neat, kadnlarn ve cariyelerin arasnda gnlerini geiliyorlard. Artk orduyu, zaferi, vatann kurtuluunu dnen kalmamt. Eski devirlerin zafer miras, sarayn zevk ve sefahat masraflarna bile yetmiyordu. Askere dzenli maa vermek yle dursun, dzensiz bir ekilde verilen para bile ayar bozuk para ile deniyordu. Devletin bu insafsz hareketi, zaten terbiyeden ve disiplinden mahrum bulunan askerler arasnda taknca hareketler meydana getirmiti. Bu taknlklar sonucunda, Osmanl tahtnn birka defa yenieri mzraklanyla kanlar iinde yuvarland, Osmano-ullarnn kendi yetitirmeleri olan yenieriler tarafndan kanl cezalara uratldklar grlmt. Osmanl idaresi, kararsz ve perian bir halde gnden gne zayflad srada hillin Avrupa ufuklarndan ekilip batmasna btn gayretleriyle alan Avrupal devletler, Osmanllarn harp sanatna da vakf olmulard. Hatta ileri seviyede bulunan fen ve teknikten istifade ederek, Osmanllarn silahlarndan daha stn silahlar da elde etmilerdi. Montekukulli'nin Sengator baarsndan sonra balayan bu alma yllarca devam etmi, en parlak meyvelerini Salankamen, Zenta ve Petervaradin muharebelerinde vermiti. Artk Trkiye iin harp ve cidal siyasetini brakmak, insanlk iin faydal, gelecei temine hizmet edecek bir siyaset takip etmek; Avrupa'ya ilim ve sanat silahyla mukabele etmek gerekliydi. Bu siyasetin tevikisi, nc Ahmed'in veziri, Nevehirli ibrahim Paa olmutu. 18 LALE DEVR

Damd ibrahim Paa (1670-1730) 19

Ne\ehirli brahim Paa 1 BRAHIM PAA, Nevehir'de domutu. Babas izdin Voyvodas diye bilinen Ali Aa idi. 1688'de hemerilermi ziyaret etmek iin istanbul'a gelmi, akrabalarndan birinin yardmyla Saray- Hmayun helvaclarnn arasna katlmt. brahim Bey, ftri zekasna ilave olarak dirayeti ve gayreti sayesinde bakaclk. evkaf katiplii, yazc halifelii yaptktan sonra, nc Ah-med'in olaanst tevecchn kazanmt. ibrahim Bey, padiahn ehzadelii zamannda daima yannda bulunur, adeta srda saylrd. Sultan III. Ahmed byk ve kanl bir ihtilalden sonra clus ettii zaman brahim Bey de Da-rssaade aasnn katiplik hizmetine tayn edilmiti. Bu sre iinde fikirleriyle, grleriyle padiaha mstearlk grevinde bulunmutu. Hatla kendisine mteaddit defalar vezirlik teklif edildii halde kabul etmemi, bylece deerini ve itibarn bir kat daha artrmt. Fakat bir sre sonra gzden derek Edirne'ye srlmt. brahim Bey, Silahtar Al Paa'nn vezirlii zamannda Mora'ya gitmi, daha sonra Ni defterdarlnda bulunmutu/1'1 Son Avusturya selen srasnda Petervaradin'de bulunan 1 20 Tarh-i At: c. 2, s. 152 LALE DEVR

ibrahim Bey, seferden sonra yazlan raporlar nc Ahmed'e takdim etmek iin grevli olarak Edirne'ye geldii zaman padiah, bendesinin eski hizmetlerini hatrlam, brahim Bey'i, birbiri ard sra ruznme, birinci mirahur ve rikb- hmayun kaymakaml hizmetlerinde kullanmt. Bir sre sonra da kz Fatma Sultan kendisine nikahlayarak damatla kabul etmiti. brahim Paa Pasarofca andlamasmdan sonra Osmanl siyasetini idare etmeye bu tarihten itibaren balamt. brahim Paann, sadrazamlk mevkiine geldii tarihten itibaren lkenin i ilerinde iyimserlik havas kendini gstermeye balamt. Sultan III. Ahmed savatan asla holanmazd. Savan getirecei felketlerden, sebep olaca masraflardan son derece sak-', nrd. Paraya muhabbet etmek Sultan III. Ahmed'in en belirgin zelliklerindendi. Tamahkrl o kadar ileri gtrmt ki, kendisinden ncekilerden hibiri bu derecesini gstermemiti. Vezirleri padiahn bu zelliini bildikleri iin fazla masraf yapmaktan kanrlar, gelirin oalmas iin srekli gayret gsterir-lerdi. Fakat artrlan gelirler, umumun menfaati iin harcanmaktan ok, Sultan III. Ahmed'in hazinelerini doldururdu. nc Ahmet son derece hasis bir yaratla sahipti: Ezcmle ehzadelere cep harl olmak zere ok az para verirdi: Bir gn ehzadelerinden biri parasn bitirmi, brahim Paa'ya gidip istemiti. Daha sonra ald paralan, huzurunda cirit oynayan iolanlara ihsan etmiti. Sultan III. Ahmed, ehzadesinin bu cmertliini grnce hayret etmi, paray nereden bulduunu

sormutu. ehzade cevaben; ibrahim Paa'dan aldn sylemiti. Sultan III. Ahmed, brahim Paa'y derhal artm, fkeli bir sesle azarlayarak ehzadeleri ok para harcamaya altrmamasn, zaten kendisinin ok para harcadndan haberdar olduunu sylemiti. brahim Paa, padiaha byk bir cesaretle u cevab vermiti: - evketmeb! Tedbiriniz sizi hazineler ymaya mecbur NEVEHRL BRAHM PASA 21

ediyor, eh, fena da etmiyorsunuz. Para hkmdarlarn kuvveti ve dayanadr. Fakat benim baka ekilde hareket etmem, sizden grdm ihsanlar da halka bol bol datmam gerekir. nk baka trl hareket edecek olursam ne sz tahtnz ne de ben mevkiimi koruyabilirim. Padiahn hazinesi, milletin mal demektir. Hi olmazsa bu paradan bir ksmnn padiahn veya vezirlerin eliyle kendilerine verilmesi gerekir. Bir memlekete, nizam, intizam ve ekonomi ne kadar lazmsa cmertlik de o derece lzumludur. Bunun zerine Sultan III. Ahmed sakinlemi, derhal hazine kaytlarn getirtmiti. Defterdar ibrahim Paann bor olarak bin kese ake aldna dair bir kayt grm, derhal bu kayd sildirmi ve parann senedini de kendisine iade etmiti. brahim Paann sadrazamlna gelinceye kadar Sultan III. Ahmet hayli iddet gstermi, sekin devlet adamlarm hasislik ve tamahkrlk urunda kurban etmiti. lkenin gelirlerini hazinelerine doldurarak, halk fakirlikle ve zaruretle yzyze brakmt. brahim Paa ise Sultann III. Ahmed'in ihtiraslarna hakim olmu, tabiatnn daha ok yumuaklk kazanmasna vesile olmutu. Fakat padiahn hasislii ile halkn honutsuzluuna sebep olmamak iin hkmdarn yerine kendisi sarfiyatta bulunarak tebasm memnun etmeye almt. brahim Paa mevkiini salamlatrmak iin uram, en nemli makamlara kendi adamlarn yerletirmiti.'31 brahim Paa bu ihtiyac tam anlamyla idrak ediyordu. Aslnda salam ve srekli bir mevkiye sahip olmak iin sadrazamla geecei zaman bile byk bir dikkatle kollamt. Paa daha Rikab- Hmayun kaymakam iken byk bir nfuza ve yetkiye sahipti. Devleti tavsiyeleri ve fikirleriyle kendisi idare ediMarki d Bonnak'n Sefaretnamesi. s. 154. Fakat hkmetin menfaatlerine ve ayn zamanda da kendi menfaatine hizmet ederek btn ilerinde imparatorluun karna hizmet etmek, gvenilir ve faydal teebbslerde bulunmak, frsat zuhur ettii zaman daha byk iler grmek arzu-sunda bulunduu grlyor "Marki d Bonnak'n Sefaretnamesi. s. 161 Um 22 LALE DEVR .....; ' /

yordu. O srada Varadin muharebesinde bulunan Ali Paa da bu hle vkft. Bu sebepten dolay, sava tamamlar tamamlamaz, istanbul'a dnecei zaman, kafas kesilecek seksen kiinin iine ibrahim Paa'y da dahil etmiti, ibrahim Paa bu gerei Fransa sefiri Marki do Bonnak'a bizzat sylemiti. brahim Paa, Silahtar Ali Paa'nn ehadeti zerine serbest kalm, o tarihten itibaren sadrazamhk makamn elde etmeye karar vermiti. Fakat bu mevkiin son derece tehlikeli olduunu bildii iin Pasarofa antlamasnn imzalanmasn beklemiti. Bu mevkiy nce Batancba Halil Paa'ya verdirmi, onun da azledilmesi zerine dostu ve hemerisi Nianc Mehmed Paa sadrazam olmutu. Bu srada kendisi Rikb- Hmayun kaymakam kalmt. Fakat btn sefirler biliyorlard ki, en nemli iler iin ibrahim Paa'ya mracaat edilir, sadrazamla da usulen grlrd. Mehmet Paa, barn yaplmas belli oluncaya kadar sadrazamlk makamnda kalm, bar imzalanr imzalanmaz sadaret makamn ibrahim Paa igal etmiti, ibrahim Paa, memleketi perian bir halde bulmutu: Damat Ali Paa en tecrbeli zatlar ldrtm, yenierilerde nizam ve intizam kalmamt. "Askerler, balarnda iyi kumandanlar olmad iin savaa korka korka gidiyorlard. Bu korkaklk Saray- Hmayuna kadar sirayet etmiti. Esasen padiah, yaratl itibariyle sava olmad iin, Avusturyallar payitahtn kapsnn nnde grmekten srekli bir korkuya kaplyordu. O hale gelmiti ki, Avusturya imparatoru yeni bir sefere devam edecek olursa Orsmanhlar istanbul'dan da karabilirdi. Fakat sadrazam imparatorun sarayndaki nifak ve padiahn barsever bir insan olduunu bildii iin bu durumdan yararlanm, kendisine sunulan teklifleri tamamen kabul etmi, aslnda utan verici olan, fakat o srada muhakkak gerekli bulunan anlamay imzalayarak barn gereklemesini salamt."'4' O srada Fransa sefiri do Bonnak, ibrahim Paa'y Edirne'de, 4 Marki do Bonnat'n Sefaretnamesi. s. 139 NEVEHRL BRAHM PASA 23

adrnda ziyaret ettii zaman, brahim Paa Pasarofa andla-mas hakknda sefire u mtalaada bulunmutu. - u grdnz askerle, zellikle btn devletlerin bizden yz evirdii bir zamanda, er ge bize samimi bir sevgi gstereceinden emin bulunduumuz Fransa'nn Avusturya imparatoru hesabna ispanya'ya kar savala megul olduu bir zamanda, biz nasl harp edebiliriz? Ali Paa bu memleketi perian etli. Bu zarar gidermek iin zamana ve skunete ihtiya vardr. Dmana verdiimiz yerleri almak, sonra dnlecek bir itir. Fransa yine eski prensiplerine dnecek, Trkiye'nin klmesinin kendisi iin ne kadar zararl olacan anlayacaktr. Daha imdiden harikulade ilerinden bahsedilen gen kralnz da hakkmzda ecdad gibi dnecektir. O zaman o da anlayacaktr ki, Fransa ile bizim dmanlarmz ayndr. Onlarn kuvvet kazanmalar, her iki devlet iin de zararldr. Bu sebeple, iki devletten birinin veya her ikimizin bu tehlikenin nn aldrmak, yahut durdurmak iin teker teker veya birlikte hareket etmemiz lazmdr.

ibrahim Paa'nn bu mtalaasn Marki d Bonnak da tasvip etmiti.15 ibrahim Paa siyasette byk bir itidal gstermiti. Zaten sadrazamlk makamnn erefini koruyacak btn zelliklere sahipti. Bilhassa saray entrikalarnn btn inceliklerini biliyordu. Karakter itibariyle sevimli fikri ynden cevval son derecede anlay ve kavray sahibi, yumuak tabiatl ve skunete mtemayil, iddet gstermede bile maharet sahibiydi. Yabanclara gzel davranr, Avusturya ile sava sona erince Trkiye'ye komu devletlerle bar iinde yaayacan, memlekette birtakm projeler uygulamak suretiyle Osmanlla eski ann ve erefini kazandrmay baaracan kesin bir dil ile sylerdi.^> Gerekten de brahim Paa lkede bar yerletirmek istiyor, Hotin ve Ben-der'de istihkmlar ina ettirerek bu taraflar kapamak, hatta Rusya ile de uyumak isliyordu. brahim Paa, Hristiyanlarn Sefer, istanbul'da Fransa Sefaretlerine Dair Tarihi Muhtra, s. 3 Sefer, istanbul'da Fransa Sefaretlerine Dair Tarihi Muhtra, s. 3 I 24 LALE DEVR ,

harp sanatnda Osmanllara stn geldiini anlam, yeniden asker yetitirmek, Avrupa Devletleri arasnda daha sonra ihtilal meydan gelirse bundan istifade etmek arelerine tevessl etmiti:'7' brahim Paa, Pasarofa antlamasndan sonra, Osmanl Dev-leti'nin maruz kald tehlikeleri tam manasyla anlamt. Vatan bu tehlikeden kurtarmak iin ibrahim Paann dnd tek kar yol dmanlaryla anlaarak yaamakt. brahim Paa, Osmanl vatann on yl geen bir sre iinde Avusturya ve Rusya taarruzundan kurtarmak iin bu siyaseti takip etmiti. brahim Paa gerekten akll, ileri grl, sanal zevkiyle beslenmi bir vezirdi. Bar ortamnn gzelliklerinden istifade etmeyi bilir, Bat medeniyetine kar hibir dmanlk gstermezdi, ibrahim Paa, dirayetiyle gnlk hertrl problemi zme kavuturuyor, fakat ertesi gnn tehlikelerini ve zorluklarn ortadan kaldrma maharetini gsteremiyordu. ibrahim Paann bu siyaseti, lkeyi ancak bir sre Rusya'nn ve Avusturya'nn istilsndan kurtarmt. Daha dorusu Rusya ile Avusturya arasnda, Osmanl Devleti'nin aleyhinde akdedilen 1725 ittifaknn etkisini birka yl geciktirmi, fakat bu srada Fransa'nn karlarn dorudan doruya sonusuz brakmt. Bir Fransz sefirinin dedii gibi, bu devirde "Osmanllar dostluktan ziyade korkuya tabi" olmulard. Babali Fransa'nn Avusturya ile rekabetinden istifade edecek yerde, gcnden ve nfuzundan korktuu dmanlarla birlemiti. Bu tarihten itibaren Rusya ve Avusturya hkmetleri, Babli zerinde icra ettikleri nfuz sayesinde, Sultan III. Ahmed'in eslf zamannda Fransa'ya verilen msaadelerin bir ksmn iptal ettirmilerdi. Ezcmle Franszlar douda ticari ynden en msait bir konumda bulunduklar halde. Pasarofa antlamasndan sonra Avusturyallar da ayn msaadeleri elde etmilerdi. Rusya ile

Avusturya'nn Trkiye'ye kar kurduklar ittifaktan sonra Fransa sefiri7 Marki do Bonnat'n Sefretnmesi s 25 153

NEVEHRL BRAHM PASA

nin istanbul'daki nfuzu gittike azalmt. Keza Avusturya'nn ve Rusya'nn nluzu artt iin Fransz sefirleri Katoliklerin hukukunu da savunmaktan aciz kalmlard. Ezcmle "Osmanl mlknde Efren rahipleri cinsinden baz insan eytan kimseler, fesat bir maksatla, byk ehirleri ve beldeleri taraf taraf dolap, Rum ve Ermeni takmndan Hristiyan teb'ay bo ve btl bir Frenk yinine ve mezhebine davet etmek suretiyle, bazlarnn ilerine byl tesir ve muhabbetleri, Frengi hastal gibi sirayet ettii iin "konsolos bulunmayan yerlerde Katolik rahiplerinin ikamet etmeleri yasaklanmt."(I 725) Osmanllarn bylece Katolik propagandasna engel olmalar Franszlarn iine gelmemiti. Gmrk vergilerinin artrlmas ise, Fransa'nn ticaretini etkilemi, bu lkenin Trkiye'ye olan ithalt on milyon kadar azalmt. ibrahim Paann bu konuda ald tedbirler, Osmanl Devleti'nin banda dolaan frtnalar bir sre erteleyebilirdi. Fakat bu frtnalarn kesin olarak yn deitirmesi imkanszd. Daha dorusu ibrahim Paann siyaseti Osmanl Devleti'ni idare etmek iin kesin bir yol deildi. Daha ok tehlikeyi ertelemi, bu sre iinde dahilde tekilat ve tensikat ile megul olmu, fakat en ok sanat evkiyle Osmanl tarihinde nemli bir r amt. ibrahim Paann devrinde Saray- Hmayn'un serveti ve ihtiam ok parlakt. O kadar ki Pasarofa antlamasndan sonra, Viyana'ya sefir gnderilmesi icabettii zaman Padiah tarafndan son derece pahal hediyeler yollanmt. Miktar hayli yekun tutan bu hediyelerin iinde zellikle elmaslar, inciler ve zmrtlerle ssl adrlar ve kllar, stanbul dibasndan batan baa altn eerler bulunuyordu. O zaman kk- sn defterdar bu hediyelerle Viyana'ya gitmi, devletin namusu iin gsterilmesi gereken her eyi gzler nne sermiti. brahim Paa, sadrazamlk makamn elde ettii zaman memleketin dahili ve siyasi durumunda da byk deiiklikler meydana gelmiti. Sultan III. Ahmed'in veziri, Rusya ile Avusturya arasnda rekabet ortam oluturmak iin Rusya ve Polonya ile iyi 26 ' LALEDEVR /^p"'v. '''.'' ' .

ilikilerin kurulmasna almt. Ezcmle Macarl Rakoi'nin tevikiyle ilk defa Prusya ile dostane balar kurmak iin gayret gstermiti. Trkiye'nin bu teebbsn Fransa, sve ve Napoli hkmetleri memnuniyetle karlamlard. Avusturya, Rusya ve ingiltere ise Prusya'y kendilerine rakip saymlard, ibrahim Paa bir taraftan Rus Kap Kethdas Daskov'u kabul etmi, dier taraftan Fransa sefiri Marki do Bonnak'la iliki kurmaktan geri durmamt. Hatta Avrupa siyasetine, Batl devletlerin vaziyetine daha fazla

vakf olmak iin Fransa'ya sefir gndermeye karar vermiti. Bu sefarete, Hristiyanlarn hileleri hakknda bilgi elde etmi, incelikleri bilen ve iten anlayan bir kimse olmas dolaysyla Yirmi Sekiz elebi Mehmet Efendi seilmiti.(1719) Meh-med Efendi Paris'te parlak bir ekilde karlanm, fakat rahip Dbuva'nn idaresizlii yznden faydal bir netice elde edememiti. ibrahim Paa devletin erefini ve haysiyetini korumak iin hibir masraftan kanmyor, memleketin gelirini artrmak amacyla her yola bavuruyordu. Mesela sadrazamlnn ilk yl iinde kimsesiz olarak len yenierilerin aylklarnn hazineye kalmas iin aba gstermi, maliye hazinesinin yedi milyon kuru tasarruf etmesine vesile olmutu. Bundan baka Sakz'da nfus saym yaptrm, bu yrede imal edilen kemerlerden teden beri alman on ake gmrkten fazla olarak, her birinin deerine gre, 40-60 ake tahsiline karar vermiti. Devlet hazinesi, bylece servetle dolduktan sonra snrda yalnz Ni ve Vidin kaleleri ina edilmi, geri kalan da memleketin imarna tahsis edilmiti. Petervaradin hezimetinden sonra Avusturya seferlerinin kanl safhalar da unutulmutu. Bar, artk asrlardan beri dmanlarnn hcumlar karsnda geri ekilen, iki asrlk hkimiyet mirasn on onbe yl iinde kahredici bir hezimee terk eden Osmanllarn geleceini de garanti altna almt. Oysa Osmanllar fen ve sanata ynelmedike, zihinlerini dnce ynnden e-litirmedike bu yenilgilerin daha ac bir ekilde tekrarlanaca, hatta Osmanlln da tehlikeye maruz kalaca kimsenin aklna " PAA NEVEHRL BRAHM 27

gelmemiti. Son Avusturya seferinden sonra memleketin geleceini salayacak baz tedbirler alnmt. Fakat onlar da sonusuz kalmt. Yalnz iir ve sanat, o da brahim Paann teviki ve himmetiyle ilerlemi, on yl uzayan sulh ve selamet devresi zevk ve sanatla gemiti. Bu zevk ve nee leminin kutbunu Sultan III. Ahmed oluturuyordu. Padiah, savan felaketli devirleri geer gemez kzlarnn dnlerini yaptrm, halk evk ve ahenk iinde yaatmt. Clusunun ilk on yl iinde Sultan III. Ahmed'in kz ve erkek yirmi drt ocuu dnyaya gelmiti. nc Ahmed, kzlarndan Atike, Hatice ve mm Glsm sultanlarn nikahlaryla, ehzadelerinden drdnn snnet dnlerini yaptrmt. Bu dnleri bakenti gnlerce evk ve etaret iinde yaatmt. Daha nce Fatma Sultan'm Sadrazam brahim Paa ile icra edilen dnleri de gayet parlak olmutu. Hatta o zaman ibrahim Paa, Fatma Sultan'm akyla nln olarak manzumeler okumu, gen Sultana kar kalbinde hsl olan akane zevki Doululara mahsus nazikane bir ed ile tasvir etmiti. Yeni Saray C>ULTAN III. AHMED devrinde, stanbul tabii gzelliklerini hemen tamamen muhafaza ediyordu. Boazii mavi ve ahenkli sularnn okamasyla titreen yeil sahillerinde drt be beyaz, sanatkarca yaplm kkten baka, kayda deer binalar ihtiva etmiyordu. Beikta sahillerinin amlklar altnda vezir saraynn muhteem

binas, Anadolu sahillerinde kk bir ka caminin beyaz minareleri; sonra, etraf ieklerle ssl, kokularla dolu mavi bir deniz, Boaz' btn gzellikleriyle sslyordu. Sarayburnu ile istanbul semtleri, bu tabii gzelliklerin arasnda mstesna bir mevki oluturuyordu. Sarayn sahilden balayarak Ayasofya nlerine kadar uzayan surlarnn ortasnda yksek servilerin, ulu aalarn arasnda, kubbeleri ve revakla-ryla sahil boyunu ssleyen Yal kkleri ve incili kkler, btn bu kklerin zerinde kademe kademe ykselen Badat kknn zarafetine ve sanatna, deien renklerle nazireler tekil eden lle baheleri grlyordu. Sarayn d ksm, sade ve tabii gzelliklere sahip olduu gibi, ii de gl baheleriyle sslyd. Sarayn hemen btn salonlar rengarenk inilerle altn ve sse boulmutu. Saray her devirde tamir edilmi, her padiah zamannda bir daire ile geniletilmiti. zellikle Sultan Drdnc Mehmed. saray hemen tamamen ihya etmiti. 30 LALEDEVR!

Sarayn en mstesna dairesini, yksek kubbeli Hnkr sofas tekil ediyordu. Bu sofa, Osman mimari sanatnda bedii bir rnek tekil edecek mineli inilerle sslenmiti. Otuz adm uzunluunda, yirmi k adm geniliinde ina edilen bu byk salon, kemerleri zerindeki mzeyyen ve mlevven kubbesiyle gerekten seyrine doyum olmayan bir manzara oluturuyordu. Salonun Halice bakan pencerelerinin nne yksek bir sofa teras yaplm, parmaklklar mozaik ii sedeflerle ilenmiti. Terasn sa tarafnda balklar yaldzdan, stunlar gl rengi mermerden, padiahn ikametine mahsus bir at meydana getirilmiti. Bu atnn nne ssl bir billur top aslmt. Salonun sol tarafnda hamama, hamam koridoruna, dier dairelere ayr ayr kaplar almt. Kaplarn stnde, krmz zemin zerine vg dolu beyitler, kasideler yazlmt. Salonun duvarlar boydan boya aynalarla, inilerle ve emelerle sslyd. Aynalarn ereveleri girift asma dallaryla tezyin edilmi, iniler Osmanl sanatna numune olabilecek bir nezihlikte, beyaz zemin zerine mavi, mine renkli ieklerle telvn olunmutu. Duvarlar yer yer ssleyen dolap kapaklar tamamen hendesi ekillen iine alan sedefli ieklerle ve kabartmalarla mzeyyendi. Salonun Halic'e bakan pencerelerinden, yksek servilerin ve hlamurlarn arasndan gz atld zaman, denizin mavi sularnn stnde Beyolu srtlarnn gz okayc yeillikleri grlyordu. Sultan III. Ahmed genellikle bu salonda fasl ettirir, terasta oturan hanende kzlarn ney ve santur seslerinden kubbelere yansyan namelerle kendinden geer, sarn cariyelerin, uh ve tur kahkahalaryla billur topu tutmak iin sraylarn, byk bir evkle birbirleriyle yarmalarn mest olmu baklarla takip ederdi. nc Ahmed, k mevsimini bu sarayda geirirdi. lkbaharn parlak gnei, stanbul'un parlak ve taze yeilliklerini yaldzlamaya balar balamaz, bazen Karaaa Kk'ne, Tersane Bah-esi'ne bazen

de Eyb'e, Valide Sultan Kk'ne giderdi. Bu padiah dneminde kr gezintileri ve elence lemleri o kadar yay' ' YEN SARAY 31 '"

gm hale gelmiti ki, stanbul'un en gnl okayc noktalan zarif kklerle, cennet gibi bahelerle sslenmiti. Zeyrek'te Aye Sultan, Paakaps'nda Fatma Sultan Saraylar ile Kandilli Saray ne kadar muntazam ve mkemmel ise, stanbul'un en ferahfeza mevkilerinde yaplan kkler ve baheler de ayn intizam ve mkemmellikteydi. Bunlardan Salpazar'nda Emnbd, Cgala Saray civarnda Ferhbd, Albeyky yaknnda Hsrevbd, Bebek'te Hmynbd, Defterdar'da Neatbd, Kathane'de Sa'dbd kasrlar hep Sultan Ahmed devrinin yadigrlaryd. skdar ve Kadky sahilleri de tamamen kklerle sslenmiti. Yalnz bu sahilde yzden fazla zarif ve gz alc saray vard. Mesela Silahtar Ali Paann Fatma Sultan ile evlenmeden nce yaptrd saray gerekten seyretmeye deerdi: Saray deniz kenarnda ve son derece elverili bir noktada bulunuyordu. Arkasnda ormanlarla kapl bir tepe vard. Saraym odalar say itibariyle yz geiyordu. Hemen hemen hepsi harikulade bir ekilde sslenmiti. Her odada mermerler, yaldzlar, gayet ince resimler bol miktarda mevcuttu. Pencerelerin camlar ngiltere'nin en gzel billurlarndan seilmiti. Bu sarayda muhteem bir imparatorlua sahip, her trl ziynete malk bir sultann temaa edebilecei azamet ve tantana tam anlamyla mevcuttu. zellikle hamam dairesi ok gzeldi. Kurnalar, emeler, demeler, tamamen mermerdendi. Tavan yaldzlarla, duvarlar zarif inilerle sslyd. Hamamn yannda iki geni daire vard. En yksekteki bir set eklindeydi. Drt kesinden elleler eklinde sular akyor, uiak mermer kurnalara dklyor, sonra byke bir kurnada toplanyor, bu kurnann etrafndaki deliklerden dar doru serpiliyordu. Sarayn duvarlarnn etrafna dikilen hanmelleryle asmalar yeil bir rt meydana getiriyor, binay ho bir glgenin altnda brakyordu. Sarayda sultan III. Ahmed'm ikametine tahsis edilen odann duvarlar hep sedefle sslenmi, aralarna ivi yerine zmrtler serpilmiti. Daha birok oda vard ki, duvarlar hep zeynaac kapl ve sedefle mzeyyendi. Bazlarna ini kaplan32 LALE DEVR

mt. Sarayda birok sofa grlyordu ki, etraflar iek sakslar, meyve vazolaryla sslenmiti. Bunlarn hepsi aldan yaplmt. Fakat naklar o kadar ince, renkler o derece koyu idi ki, bunlarn bir sanat eseri olduuna bir trl marnlamyordu. Bahelerin letafeti de saraylarn tantanasyla doru orantlyd. Her bahede birok aalk, koruluk ve fskiyeler vard. Saray erkn bu aalarn altnda, sularn zemzemesi karsnda mutlu bir mr geiriyordu.(8) Btn bu kasrlar, nc Ahmed'in zevke ve safaya son derece dkn olduunu anlayan ibrahim Paa'nn sanatkrca gayretiyle ina

edilmiti, ibrahim Paa nc Ahmed'in ruhuna vkft. zellikle kendisi de zevke ve sefaya meyyaldi. ibrahim Paa mtenasip bir vcuda, ok kibar bir incelie ve davranlarnda yumuak bir vakara sahipti. Ziynet ve debdebeye, sanata dknl kiiliinde de kendini gsteriyordu. Elleri tpk zarif ve yumuak bir kadn eli gibi elmas ve zmrt yzklerle mzeyyendi. Elbiseleri batan ayaa elmaslarla ve incilerle bezenmiti. Sadrazamn ziynete olan dknl ile beraber padiahn da zevk ve safaya iptls bu devre baka bir renk vermiti. Devlet ilerinden usanan nc Ahmed, sknet ve ahenk iinde kafasn dinlendirmek istiyordu. Hatta btn elencelerin eitli, sanatkrca ve muntazam olmasn istiyordu. Srekli yenilenen elencelerden zevk ald iin gzel bir sarayda tertiplenen lemler onu son derece mutlu ediyordu. Zevk ve safaya bu kadar dkn olan padiah ayn zamanda servet toplama konusunda da byk bir hrs sahibiydi. brahim Paa, padiahn bu iki zelliini byk bir dirayetle idare ediyor, hatta bu iki zt temayln fena bir tesir hasl etmesine meydan vermiyordu. Ahaliden vergiler almyor, umumi menfaatlerle ilgili masraflar azaltlyor, bylece byk bir servet biriktiriliyordu. brahim Paa, bu vastayla Hazine-i Hmayun'un gelirlerini artryor, nc Ahmed'in arzularn yerine getiriyordu. Sadra8 Madam Monteg. ark Mektuplar, s. 140-144 33

YEN SARAY

zam bylece mevkiini salamlatryor, ayn zamanda hkmdarnn istirahatn salamak iin btn nfuzunu kullanyordu. brahim Paa, Sultan nc Ahmed'in inaata kar olan merakn cidden takdir etmiti. Bunun iin ilk nce bakentin eitli binalar tamir edilmiti. Geri nceki sultanlarn ina ettirdikleri gibi muhteem kubbeli mteaddit minareli camiler ina ettirilmemiti. Fakat istanbul'un her kesi Osmanl sanatnn zarafetim yanstacak emelerle, kklerle, havuzlarla, ktphanelerle, medreselerle ve abidelerle sslenmiti. Bu abidelerin en gze arpan, Osmanl sanatnn renkli bir cevheri denilmeye layk olan eme idi. Bu eme, Saray- Hmayun'un kapsnn nne ina edilmiti. emenin evresi ve ssleri Bat tarzmday-d. zerindeki iek sslemesi ark sanatnn en sekin rnekle-rindendi. Muhtelif renkte ve yaldzlarla bezenmi olan ssleri gnein domasyla birlikte tatl glgeler brakan saaklarn altnda ahenkli bir manzara oluturuyordu. inileri Tekfur Saray'nda alan fabrikada yaplmt. Sultan nc Ahmed emeyi ina ettirdikten sonra: A besmeleyle i suyu Han Ahmed'e eyle dua (1141) tarihini bulmu, emenin etrafna yazlmak zere, bu msra'm bir kaside ile talanmasn arzu etmiti. O zaman Seyyid Vehbi'nin: ehinh- li nesep Sultn- memdhl'l-haseb Fermandeh-i Rm Areb Han Ahmed-i kiverg

msralaryla balayan parlak kasidesi emenin etrafna, renkli bir zemin zerine yazlmt. Asl tarihi iine alan: Trihi Sultan Ahmed'in cri zebn- lleden A Besmeleyle i suyu Han Ahmed'e eyle dua beyti ise nc Ahmed'in elyazsyla bu sanat aheserinin tam cephesine yazlmt. emenin yuvarlak keleri, altn yaldzl parmaklklarnn sanatkrca birletirilmesi, saandan kaidesine kadar emeyi ssleyen ince. narin, zarif bir dantela gibi ilenen oymalarn sanat; beyaz, pembe ve yeil talarn gnl aan 34 LALli DEVR

yaldzlarn kaynamas hemen her gn zarif bir sanat demeti gibi gzleri neelendirmeye balamt. Sultan nc Ahmed'in emesi artk rnek alnm, daha sonra, ayn modelde Azapka-psnda, skdar'da ve Tophane'de de birer eme yaplmt. Sultan nc Ahmed ehrin sanat abidelerini oaltt gibi, brahim Paa da Kathane'de, Hocapaa'da, vatan olan Nevehir'de; camiler, mektepler, hamamlar ve ktphaneler yaptrm, Baltaclar Oca'm tamir ettirmiti.^1 Sonra "Pide-i Res-l's-sakaleyV'i'^1 Osmanl sanatkrlarna imal ettirerek Mbarek Belde'ye gndermi, bylece din hayatn tezahrlerinden birini gstermiti. Fakat tbrahim Paann en ok nem verdii inaat, zevk ve sanat iin sayfiyelerin oaltlmas, kklerin imar idi. nc Ahmed en fazla Sdbd'dan holand iin Sadrazam brahim Paa da en ok bu gnl alc mevkinin ihyasyla megul oldu. 9 10 Tarih-i Ata: c 2, s. 157

Peygamberimizin trbesine rtlen rt

Sdbd ve Lle Saf alan IvAlTHANE, stanbul'un fethinden beri Trkler tarafndan elence yeri olarak kabul edilmiti. Burada Bizansllardan kalma bir kat fabrikas vard. Kathane civarnda birok allar tesis edilmiti. ayrlarnn bolluu, toprann feyiz ve bereketi mehurdu. Derenin kenarn ssleyen byk narlarn altnda, kmelerle koyun srlerinin dolat grlrd. Fakat mevkii uzak olduu iin Kathane'den yeteri kadar istifade edilemiyordu. Kathane'den en ok istifade edilmeye onyedinci yzylda balanmt. Drdnc Murad zamannda buras en nl gezinti yerlerinden saylyordu. stanbul'un zevk ve safa erbab ilkbaharn mehtapl gecelerini, hemen birok gnlerini; sar, pembe ve mor ieklerle ssl, kokulu ayrlarn stnde Kathane'de geirirlerdi. Kathane deresini!1, kenarndaki narlar, derenin berrak sularn yeil glgelerle enlendirdikleri zaman, ayrlara yzlerce adr kurulur, ahali akn akn Kathane'ye dklrd. Kathane elencelerine nezaret etmek zere Dergah- Ali'den drt oda yenieri orbacs tayin edilir, ara sra Yenieri Aas da

gelir, ortal tefti ederdi. Kathane lemi muazzam bir elence tekil ederdi. 36 LALE DEVR

Nedim (1681-1730) SADABAD VE LALE SAFALARI 37 Geceleri her adrdan kan cenk ve rbap, santur ve tambur, ut ve keman sesleri, zurna vzeleri ortal nlatrd. Sabahlara kadar fiekler ve toplar atlr; 'her tarafta binlerce kandil, mum ve fenerler ile raan ederlerdi. Halkn ihtiyacn salamak iin her tarafta dkkanlar alr, yiyecek ve iecek satlrd. Geceleri saz ve name ile vakit geiren halk, gndzleri de hokkabaz, atebaz, sihirbaz, sinibaz, ay, maymun, kpek oyunlar, pehlivan greleri seyrederek elenirlerdi. Devrin en mehur oyuncular Samurba kolu, Nazl kolu, Akide kolu gibi oyuncu kollarnn bu mevsimde Kathane'de hner sergiledikleri grlrd. Evliya elebi'nin yaad devirde Kathane, zevkleri ve elenceleriyle mehurdu. Hatta Evliya elebi "yrn- safnn birinden, Kathane lemlerini sorduu zaman u cevab almt: - Ey gam kesinde gnl perian olan biare! Akln, fikrini yitirmi vre! Niin gam lnde Mecnun gibi mahzun olup bu ak ve heves dolu Kathane'den haberdar deilsin? Bu yce Osmanl devletinin zuhurundan beri hibir mesire yerinde bu Kathane elenceleri gibi enlikler olmamtr. Bu bayram yerini grmeyen dem, dnyada bir ey grm deildir: istanbul halknn Kathane'ye olan ilgisi yllarca devam etti. Damat ibrahim Paann sadrazaml srasnda da Kathane, yksek tabakann ve halkn gezinti yeri olan gnl ac, latif bir mesire ve hibir lkede benzeri olmayan, neelendiren sevin dolu yerlerden saylrd. Dolaysyla stanbul'un mevki ve manzara bakmndan en nemli noktalarna Neatbd, Asafbd, Hsrevbd, erefbd, evkbd, Emnbd gibi kkler ina edilirken, Kathane'ye de kasr yaplmas isabetli olacakt. Fakat brahim Paa, bu kasrn hepsinden stn olmasn istedi. Esasen Eyp civar bu devirde son derece rabet gryordu. Bahariye sahilleri, muhteem Sultan saraylanyla sslyd. brahim Paa, inaat sr'atli bir ekilde bitirmek istedi. Devrinin usta mhendislerini bu grevle grevlendirdi. nce Kathane deresinin akt yeri temizletti! Mimarlarla ve dier ustalarla Katha38 I.ALE DEVR

SADABAD VE LALE SAFALARl 39 neye gitti. (22 aban 1134) Ogn yaplacak kasrn ilk temel ta atafatl bir surette konuldu. Kathane kasrnn inas iin gerekli olan malzeme kolayca tedarik edildi. O srada, engelky'ndeki Kuleli Bahe Kanuni Sultan Sleyman zamanndaki hretini kaybetmiti. Bahedeki kale yklm, harap bir hale gelmiti, ibrahim Paa, Kuleli Bahe'deki yontulmu ve perdahlanm mermerleri

ekiri gemiler ile Kathane'ye getirtmiti. Kasrn mmkn olduu kadar sr'atli ina edilmesi iin, mimarlar, talar ve iiler toplatmt. Paa, Kathane deresinin yatan deiti itmiti. Dere, Bahariye sahillerini takip ediyordu, ibrahim Paa Kumbarahane tarafnda da eski mecradan daha geni ve daha muntazam bir mecra atrmt. Kumbarahne'den sekiz yz arn mesafeye kadar iki taraf mermer rhtmlarla ssl bir mecra kazdrmt. Nehrin kenarna otuz stun dikilmi, bu stunlarn zerine bir Kasr- Hmayun ina edilmiti. Kasrn nne gayet byk bir havuz yaplmt. Nehrin havuza dklecei yerde byk setler, mermer teknelerle alayanlar oluturulmutu. Bu devirde Karaaa bahesi mamur haldeydi. Sultan nc Ahmed genellikle bu bahede vakit geirirdi, ibrahim Paa, Karaaa bahesine gelen suyu borularla mermer setten Kasr- Hmayun'un beri tarafna geirtmiti. Byk havuzun ortasna yaplan ejder azl fiskiye-nin suyunu bylece temin etmiti. Havuzun iine, ayrca iki fskiye, nehrin kenarna da iki eme yaplmt. Kathane kasr ve havuzlar bu ekilde ina edildikten sonra kasrdan Baruthane'ye kadar dere kenarna yal tarznda kkleri, ayrca hamamlar havi bir harem dairesi ina edilmiti, iiler gece gndz alyorlard. yle ki bu kadar inaat, srf brahim Paann gayretiyle, altm gnde son bulmutu. Bu srate herkes, hatta Nedim bile hayret ediyor: Cend m ah ire bu denl eser-i v l nn, Hele bilmem nice tecviz olunur imkn diyordu. Kathane kasrnn tamamlanmas, airlere latif bir konu tekil etmiti. Kasrn bitirilmesine tarihler syleniyordu. Sadrazam ibrahim Paa bu eserinin tarihini hibir aire brakmam, bizzat kendisi: Mbarek ola Sultan hmed'e devletle Sdbd tarihiyle bu yksek kasra, Sdbd nmn vermiti. Artk kasrn her ksmna; kprlere, havuzlara, hep airane isimler veriliyor, edebiyatta olduu gibi, bu isimlendirmelerde bile ran etkisi kendini gsteriyordu. Gerek Sdbd'daki kasrlar, gerek derenin zerindeki kprler, gerekse civardaki tekkeler hep airane isimlerle isimlendiriliyordu: Kasr- Net, Kasr- Cinan, eme-i Nur, Hrrem-bd, Cisr-i Srr, Cedvel-i Sm, Cisr-i Nrn, Hayrbd, Nev-peyd gibi isimler, prskn sularn zerinde, yeil narlarn altnda Sdbd ve teferruatn tekil eden kasrlara, kprlere ve tekkelere verilen isimlerdi. brahim Paa, Sdbd' ina ettikten sonra al treni parlak bir ekilde yaplmt. (27 evval 1134) O gn kasrn iki tarafna da, ssl ve muhteem otaklar, Kumbarahane civarna srma ilemeli adrlar kurulmutu. nc Ahmed, parlak bir alayla Sdbd' ereflendirmiti. Al treninde devlet erkn hemen hemen tamamen hazrd. Devlet erknna ziyafetler verilmiti. At koular yaptrlmt. Kouda kazananlara "nd namna kumalar", altnlar

verilmiti. Atl ciridi, piyade koular tertiplenmiti. Ay ve samsun greleri seyredilmiti. Akamlara kadar ziyafetler verilmi, oyunlar oynanmt. Devlet erknna, seraser'e kapl erkn krkleri ihsan olunmutu. O gn Damat brahim Paa iin anl bir baar gnyd. Padiahn Kathane'yi tebcili, airler taralndan da vlyordu. Ey ehinh- cihan, ltjunla Sdbd' n, Eyleyb terif verdin taze nevnk snna, Llezrm da acaip zevki var, hasrettedir. Ol da yz srmeli diler Hnkrmn dumanna 40 l^LE DEVRt ' -'

nki S'dbd' seyrettim ehinha buyur, tzz devletle rn'n dahi seyrnna Sdbd civar en ksa zamanda enlenmiti. Derenin iki sahili, zarif ve beyaz kklerle dolmutu. Bu kkler hep saray er-knmnd. On drdnc Lui'nin Versay'na, Sdbd adeta naz-re tekil ediyordu. ayrlarn ieklerini perek akan derenin zerinde Cisr-i Srr, yksek narlarn dallarnn altnda Cisr-i Nurn, ho bir manzara ortaya koyuyordu. Fransz sefirinin padiaha takdim ettii krk kadar portakal aac, koyu yeil, parlak yapraklaryla byk sakslarn iinde Sdbd'm kymetli sslerini oluturuyordu. Sdbd'm inas nemli bir olayd. Byk eliler, krallarna yazdklar raporlarda; bu yksek kasrdan bahsettikleri gibi Pariste yaynlanan Merkr gazetesi bile, Sdbd'm tasviriyle ilgili olarak istanbul'dan gnderilen bir mektubu nerediyordu. Fakat btn tasvirler iinde yine en sekini milli airimizin eserleriydi. Sair Nedim: Gm renginde bir dlb biinmi Cedvel-i Simin Ve lkin hre gibi mevti var effaf nrnl msralaryla cetdvel-i sm'ini tasvir etmekle kalmyor, uzun kasdelerle Sdbd' edebiyyen gelecek nesillerin hatrasnda yaatacak tasvirler de meydana getiriyordu. O tarihten itibaren Sdbd, zevk ve ferahlk, raks ve nee yeri olmutu, ilk baharda iekli ayrlarn stnde, renkli glgeli sahillerinde, zurna seslerinin ortasnda, garip endaml kadnlarn kol kola oynadklar bu sulh ve huzur devrini aklaryla, rakslaryla, nameleriyle vdkleri grlyordu. Sdbd, gnl ehli kimselerin, safa dostlarnn ve airlerin toplanma yeriydi. Bahar, iekleri ve renkleriyle istanbul'un gzel ufuklarn ssledii zaman, ruhta, Sdbd sahillerine derin bir ekicilik hasl olurdu. Nedim bile bu tutkunluunu, u parlak msralarla tasvir etmiti: ektirip pek seheri doruca Sdbd'a Tutaym zinde iken cennct-i lda makam ''< SADABAD VE LALE SAFALAR1 41

Varaym hb-i tarbnkine yzler sreyim. Bir gn olsun, alaym brijelekten bir kam Havzdan kevser-i pkizeyi n eyliyeyim Kasrdan by- cinn edeyim istimm d ola, fasl- bahar ola da, Sdbd'm Zevkim eylemeyim, shhat olur bana haram Hurrembda varnca gideyim zevrk ile, Bkusar eyliyeyim seyr-i kusuru itmam Bir mnasipe refik ile girersek kaya *' kullanrz, gayri bizimdir eyyam ..-. Sonra havdn te yanna kp zevrkdan ;. ,, evkile .:. , ,,

Bir diraht altna fer eyliyeyim. bir ihram ,.., > Ke edp ge-i destnm rindne gep Oturup eyliyeyim bir iki saat rm demiti.^1 Artk istanbul'un her tarafnda inaata devam ediliyordu. Avrupa'dan, Asya'dan istanbul'a birok mimar arlyor, btn binalar muhtelif mimari tarzlarda ina ediliyordu. Bylece meydana getirilen binalarda kh Versay, kh Isfahan mimari tarz uygulanyordu. Kklerin planlarn Paris'ten Fransz sefareti tercman Msy Lnuvar getirmi, hatta o devirde stanbul'un tavsifine dair bir de eser yazmt, istanbul'da yle bir faaliyet gsterilmiti ki, ksa bir zaman iinde, Kathane srtlarnn arasndan skunetle cereyan eden akar sularn etrafnda, Bahariye'nin pembe erguvanlarla gz alan sahillerinde, birok ssl ve renk renk byk konaklar vcuda getirilmi, nehrin her iki tarafndaki arazi ve dalar ileri gelen devlet adamlarna ve hizmet ehline ihsan Duyurulmutu. Boazii'nin zmrt gibi sahilleri yeryer kklerle, zarif ve sanatkarca tanzim edilmi bahelerle sslenmiti. Hatta ehrin dahili temizliine de nem verilmi, Balkpazar civarnda oturan Musevilerin "sokak ve arlarn pislenmesine sebep olmala11 42 Tarih-i Raid, c. 1, s. 443 LALE DEVR 43

SADABAD VE LALE SAPALARI

n hasebiyle ve Mslmanlara rak ve arap gibi eyleri satma kabahatlerini irtikba cesaretleri dolaysyla, dinen yasak olan nice fesatlklar meydana gelmi olduu iin(l2' haneleri ksmen asl Hatlaryla satn alnm, ksmen de Mslmanlara icar edilerek, ehirden uzak yerlerde isknlarna yce ferman sdr olmutu. stanbul, bylece parlak bir semann altnda, nilgn ufuklarn zerinde ykselen kubbeleri ve minareleri, Marmara'nn parlak sularnn zerinde renk renk yanklar meydana getiren inili

kkleri, denizin kucanda yeni tamir edilen Kzkule-si'nin gnl okayc akisleriyle bir gzellik tablosu halini almt. Bakentin tabiat eliyle ve sanat zevkiyle zinetlenen manzaras, btn airlerin duygularn tahrik etmiti. Artk istanbul'un gzelliklerini tasvir etmek iin gazeller okunuyor: Bu ehr-i Stanhul ki bl misi bahdr Bir sengine yekpare Acem mlk fedadr Bir gevher-i yekpare iki bahr arasnda Hurid-i cihantb ile tartlsa sezadr Her baesi bir emenistn- letafet Her gesi bir meclis-i prfeyzi safadr nsaf deildir, n dnyaya deimek Clzrlarn cennete tebih hatdr tarznda vcuda getirilen manzumeler btn dillerde terennm ediliyordu. brahim Paa stanbul'un tezyin edilmesi iin yalnz kasrlar ina etmekle, sayfiyeler meydana getirmekle kalmamt. ehrin tabi gzelliine zengin, fakat msrifne bir bedia daha ilave etmek istemiti. Sadrazamn bu yeni icad, Osmanlnn sanat zevkini yllarca megul eden llelerdi. Hibir devir de llenin bu derece reva bulduu grlmemiti. stanbul'un hemen hemen en gzel bahelerini lleler sslyor, birok evin pencerelerinde, 12 Tarih-i Raid, c. 5, s. 468

sakslarn zerinde llelerin renkli endam sanat gzn nurlandryordu. stanbul'da olduu kadar hemen hibir yerde, Fele-menk'te bile, llenin bu kadar dikkatle ve muhabbetle arand, bahelerde ve glistanlarda ilgiyle karland grlmemiti. Lle yetitirmek iin baheler dzenleniyor, risaleler yazlyor, stanbul'da mevcut lle trleri gnden gne oaltlyordu. Bunun iin msabakalar alyordu. Boazii'ni ve Kthane sahillerini tezyin eden Kasr- Hmyn baheleri Topkap Sara-y'nn en mstesna bir noktas, renk renk llelerle sslenmiti. Saray- Hmayun'un lle bahesi btn stanbul'da en renkli bir iir ve renk gldestesi saylabilirdi. istanbul semasn, ruha neeler saan bir bahar kokusu sarar; aalar filizlenir, erguvanlar pembe renkleriyle gzleri enlendirir, ite o zaman Saray'n Boaz'a kar ykselen itlenbik aala- .' nmn altnda uzanan yemyeil tarlalar zerinde, renk renk lleler i tanelerinin iinde gzleri kamatrrd. Lle, stanbul'a Drdnc Mehmed zamannda Avusturya sefiri, Simit Von ivarnhorn tarafndan getirilmiti. Daha nce Drdnc Murad'm Badat seferinden dnnde, tarihi Hoca Hasan Efendi vastasyla yaylmt. brahim Paa yaratl itibariyle gzellie ve sanat zevkine tutkun olduu iin llenin yaylmas iin byk bir gayret gstermiti. O kadar ki Felemenk'ten gelen lleye "L'l-i Erzak" nm verilmi, ibrahim Paa bu lleden yetitirenlere mkfat vaadinde bulunmutu. L'l-i Erzak en fazla raan, Sdbd ve

Neatbd bahelerinde yetitirilir, hava scak olduu zaman renkleri umasn diye zerine beyaz rt rtlrd. stanbul'da kendini gsteren lle merak hemen btn dnyaya yaylmt. Dnyann her kesinden stanbul'a muhtelif cinste ve muhtelif renkte laleler getiriliyordu. ran'n Lle-i Duh-terisine stanbul'da Mahbb Lle ad verilmi, bir soan beyz ila bin altna, Ruman lle de drt yz altna satlmaya balamt Nihayet bu fiyat ok grlm, Mahbb lle m bin kuru 44 LALE DEVR

narh konulmutu. Daha sonra sefirlerden biri de Tc- Kayser adyla bir lle getirmi, soan bh' sre sonra kaybolmutu. Llenin zarafeti rengi ve tazelii o kadar ilgi ekmiti ki, brahim Paann emriyle btn sokaklara tellallar karlm, istanbul'un hemen her kesi aranm, fakat soan bulmak bir trl mmkn olmamt. Llelerin bu kadar rabet grmesi halk arasnda da msabaka duygusunu uyandrmt. Hemen her bahede ayr ayr cins lleler yetitiriliyor, her birine, airane isimler veriliyordu. Laleler almaya balad zaman istanbul'un zevk ehli halk, llelerin aln seyretmeye gidiyordu. Lle ticareti istanbul'da cevahircilik gibi bir sanat haline gelmiti. Artk lle ticareti yapanlar her tarafta oalmt. Hemen herkes yetitirdii cinsi bir dieriyle dei toku etmeye balam, bylece llenin eitleri de oalmaya balamt. O kadar ki, en ksa zamanda istanbul'da 839 eit lle yetitirmek gibi bir baar elde edilmiti.(1726) Llenin fiyat son derece artt gibi baz esnaflar karaborsaya bile balamt, ibrahim Paa suiistimallerin nn almak iin her bahede, her esnafta bulunan llenin emsini ve miktarn tayin ettirmeye, her biri iin bir fiat koymaya mecbur olmutu. Hatta hkmet tarafndan eyh Mehmed Lle-zar'yi "Serkfeci" tayin ederek belirli fiyatndan fazla lle satanlarn, Mrden ieklerin zaptedilmesi ve sahiplerinin srgne gnderilmesi hakknda ferman karlmasn salamt. zellikle bahar airler iin feyizli bir mevsimdi. Fakat baharn btn iekleri iinde en fazla terennm edilen de lle idi. Ali Paa: Renkden renge hulul eylemese bulmaz idi. Eller stnde gezib revnk zb lle beytini iine alan uzun bir gazelle lleyi tasvir ettii gibi, Sm de baharn terifini alklarken: Her lle-i yakut gn olmaktadr, sgarnmn Mnend-i bld sernign, dnsn srahiler mdm SADABAD VE LALE SAFALARl 45

tarznda bahan mestane duygularla vmt. Llelerin renkli . manzaralarnn arasnda, airlerin nc Ahmed'den sz etmemeleri mmkn deildi. Vaht-i gidgeti emen sevr-i nigr eyyamdr Lle fasl, id hengm, bahar eyyamdr. l'tidal revnak- leyl nehr eyyamdr Lle fasl, id hengm, bahar eyyamdr evk ile meyletmede diller glistan seyrine zz nz- gl, niyz- andelibn seyrine ; h- lem dahi gelmez mi raan seyrine hengm, bahar eyyamdr :i Lle fasl, d

Bu devrin airleri arasnda, arklarnda lleyi en renkli bir ekilde tasvir eden Nedim'di: Eridi nevbahr eyyam; ald gl glsen ragan vakti geldi, lleznn didesi ren. emenler dnd ry-i yre rengi lle v glden raan vakti geldi, lleznn didesi ren Ald dilberin rahsn gibi lleler gller Yakt zlf-i hban ve zemine sal snbller Nevasz olmada evk ile afte blbller; ragan vakf geldi; lleznn didesi ren nc Ahmed'in lleye olan tutkusu, zellikle ragan safa-lar, llenin deerim bir kat daha artrmt. Bata vezir-i azam olmak zere; vezirler ve devlet erkn, bahelerini llelerle sslyoiard. Hazine-i Evrak'la kan lle puslalarna baklacak olursa en ok rabet gren lle, Cm- Hurid, Mcella Turuncu, Ho Turuncu, Zb-i Hmyn, Mensb-i Ferah, Sun'- H-d, Nevvr- eyh, Rek-i Elmas, Yegne, l-i Hailde, Ah- Ft-de, Hadenk, Kt'a-i Ykt, Nize-i Lleyin, 'le-i emen. Simen46 LALE DEVR ' 47

SADABAD VE LALE SAFALAR1

dm, Dilc, Mcessem Turuncu, Teselli-i Hatr, Nah!-i Erguvan, Kerem-i Bari, Saye-i Elmas't. Bunlardan Mensb-i Ferah, G-vez, Sun-i Hd ile Sye-i Elmas, leylk idi. Bununla beraber beyaz, sar, mor, krmz, el renkler vard. Drr-i yekta unvanl beyaz bir lle vard ki, olduka rabet grrd. Lle puslalarnda, llelerin adedi, rengi, kuzusu, kimde bulunduu yazlrd. Bazlarnn kenarna "eski katta", " katta" diye iaret konulurdu. Ismarlanan lleler her renkten ve cinsten, elli il yz krk tane olmak zere, be alt yz soan birden smaiamrd. Yalnz bir bahede bu kadar eitli lle emsi grlr, her birinin yetitirilmesine son derece itina edilirdi.

Laleler alrken, nc Ahmed'in yal safalan, binileri, btn tantanasyla balard. Zaten nc Ahmed'i ibrahim Paa da rahat brakmazd. Paa, baharn gneli ve ho kokulu gnlerinden hemen hemen hibirini kaybetmek istemezdi. Aralarnda geen haberlemelerin byk bir blmn, shhat, afiyet ve raanlara ait manasz szler tekil ederdi. Bir bahar, lleler en cazip renkleriyle almt. Nedim'in: Olmad tenhda bir iret emende yr ile stme gz dikdi nergisler nigeh-bn oldu hep ikayetini mucip olacak derecede nergisler ve fulyalar, gl bahelerini sslyordu. Yeil tarhlarn ortasnda alan laleler, birer Nz- emen gibi, gklere baharn yaylan gzel kokusunu, gz alc renklerle sayordu, ibrahim Paa dayanamad. nc Ahmed'i lle seyranna davet etti. Yazd telhis uydu: "evketin, keramet efendim. Yannki perembe gn yahut cuma ve cumartesi gnlerinin herhangisinde terifi hmynlar buyurulur ise, asla bir man olur halet yoktur. Lalelerin dahi temaa olunacak zaman olup, vakti gemeden ve havalar dahi byle letafet zere iken, devlete ikbl ile saye endaz icll olmalar mnasiptir. Inaallah dahi yannki gn hava byle ltif olursa, terif-i hmayunlar tamam vaktine tesadf eder. Kulunuza gre bugn-yarn ol bir gn buyurmalardr. Bu gn iinde I H herhangi bir gn arzu-yu ahanelerine uygun gelrse, ol gn terif-i hmaynlanyla bu zerre deerindeki kulu topraktan kaldrmalar babnda emir ve ferman, evketl kermetl, meha-betl. vel-i nimetim, efendim, padiahm hazretlerinin dr." Bazen nc Ahmed de coar: Mrd, aeyr-i makmt- ak ise ey dil emen emen yr gez andelbin ardnca gibi manzumeler yazp damadna gnderirdi. Llelerin miktar, muhtelif renkteki cinsleri, gnden gne artyordu. Mesela sarayn bahesinde yeni iki lle ortaya kar; o zaman devrin en sekin iri, ona bir isim koymak ister: .,,. Hemiebu mferrih lle-i dilcy-ihsnmlz Ola ismi gibi bezm-i ehenah'a ferhengz Bu nzik lle-i ziba ki, olmu nm Glruhsr Ola hnkrmzn bezminde sad evk ile hizmetkr kt'asyla airane ve ubdiyetkrne, duygularm ifade ederdi. stanbul, az zaman iinde, yeil korular, muntazam baheleri, renk renk laleleriyle bir gl bahesi haline gelmiti. Baharn yeillikler sunan feyzi, bakent bahelerinde canlanmaya balaynca aalar tomurcuklanr, erikler ve eftaliler alr, smbllerin ve fulyalarn sar, pembe, mor ve ate gibi renkleri, karanfillerin ve

llelerin binlerce eit renklerine rekabet etmeye balard. Tabiatn bu baha gzelliklerinin iinde lale baheleri, mstesna bir renk ve tazelikle gzleri bylerdi. O zamanlar bahelerin yeil imenlerinin, kokulu ve iekli aalarnn arasnda Srh-i Nahid'in siyah mzrakl, tein yapraklar; ah Bn ile Pehlev'nin efltun ve gm renkleri; Tutipee'nin aas sa-r,ular yeil; Dize'nin ak pembe, ii beyaz iek talan; gnein sat alln yaldzlar ve ufuklarda kaynaan altn parltlar karsnda cill bir renk alp; Hrmz'n elmas paras gibi beneklerle parldayan ak mavi yapraklan Tc- Kayser'in gm gibi parlaklklar saan renkleriyle kararak bukalemuna benze48 LALE DEVR

yen renkli bir rt gibi t uzaklardan gzleri sslerdi. Lle mevsimi girince btn bahelerde renk renk tarhlar grlrd. Bir tarafta Sarkz, Zerefn, Sanel, Zertar gibi renkli llelerin sarn, gz alc renkleriyle Glbahr, Kadeh-i Zerrin, Glendam, Da- Dil, afakgn, Cm- Cemlerin afak bulutlan iinde parlayan ateli ve pembe renklerinin birbiriyle kaynat grlr; dier tarafta Ars- Bahar, Simendm, Fewre-i Bahar, eh-i Hbn, Nman Paa, Reyhan, brahm Hibetullah, El-maspre ve Sneplarn ruhu etkileyen gzellikleriyle gzlere nee verdikleri grlrd. Llelerin bu renkli ve eitli gzellikleri karsnda, yeni alm karanfillerin zarif ve katmerli nergislerin; ezcmle Dilg ve Zeheb'lerin, Hekimba Sans'nn sa-rn tebessmleriyle tarhlar enlendirdikleri grlrd. Bu mevsimde halk, kalabalk gruplar halinde lle gezintilerine kar; kayklar akn akn Sdbd safasma dklrd. stanbul renkli ve iekli bir bahar neesi iinde bir hayat geirirdi. airlerin bahar manzumeleri, kh bir ak namesi eklinde, kh sanat eseri bir kaside tarznda kula okard. Btn bu gl bahelerinin bu hassas ve en k bir eyd blbl vard. O da air Nedim Efendi idi. Bahar bu hassas airin ruhu okayan iirlerine bir ayna olurdu. Sdbd'n yeil sahilleri, ulu narlarla salkm stler altndan zmrt renginde akan sularnn zerinde, ney ve tambur sadalarnm arasnda, Nedim'in gazelleri okunurdu. teden bir ses, mesela Bekir a-vu'un Hseyn Faslndan: Dil, ryne bakmaktan usansn m efendim? Nezzre- ruhsnna kansn m efendim? Derler ki sem mihr vefa semtim bilmezi Ak hu sze hi inansn m efendim? arksn yava ve yorgun namelerle terennm ederken, bende cesim bir top narn taze ve parlak yapraklarnn altnda Nedim'in, evk ve ne'e ile dolu bir arks iitilirdi: SADABAD VE LALE SAFALAR1 49

Bir safa bahedelim gel, u dil-i nde, Gidelim serv-i revanim, yr Sdbd'e ite ifte kayk, iskelede mde, Gidelim serv-i revanim, yr Sdbd'e

Glelim, oynayalm., km alalm dnyadan M'-t teriim ielim emei Nevpeyd'dan Grelim b- hayat aktn Ejderh'dan Gidelim serv-i revanim, yr Sdbd'e Geh varub havz kenarnda hrmn olalm; Geh gelb Kasr-i Cinan seyrine hayran olalm; Gh ark okuyuh, gh gazelhan olalm; Gidelim serv-i revanim yr Sdbd'e. Nedim, bu devrin bahar airiydi. iirlerinde sakl halde bulunan nee duygusu hemen hemen herkesin hissine tercman olurdu. Tahsil ve terbiye grm hibir zata tesadf edilmezdi ki, Nedim'in gazelleriyle huzur ve nee duymu olmasn. Sdbd'n hemen her kesi eyd Nedim'in h ve ferydyla dolard. Mesel sahilin bir kesinde: Kimlerin emine ol sine bu eb nr oldu. Nereye gitti o herca, o mehpre aceb? Kimlerin yresine merhem-i kfur oldu? , Kandedir kande, o zlim, o sitemkre aceb? kt'as uzun bir hasret iniltisi eklinde yankland srada, beride daha neeli, daha mutlu bir kalbin: Glzra saln, mevsimidir get gznn, Ve hkmn ey nehl-i emen khne baham Dk zlfn samur gibi, arzn zerine Ver hkmn ey nahl-i emen khne baharn eklindeki ktasnn cazip, neeli, dilruba, fte bir meserret sadas gibi dalarn yksek ufuklarna aksettii iitilirdi. Sdbd'n hemen her kesi stanbul halkyla dolard. Yeil 50 LALE DEVR

narlarn geni glgeleri pembe iekli erguvan aalarnn kokulu glgelikleri aklar meclisi iin hep birer iltica yeri tekil ederdi: air Nedim bile: id ola,fasl- bahar ola da Sdbd'n Zevkini eylemeyim; shhat olur bana haram eliyordu.

Ahaliden bazlar arabayla gelirlerdi. Arabalarda boyal ve yaldzl kafesler vard. leri iek sepetleriyle ve iirlerle sslyd. zerleri ipek astarl, krmz uha rtl, kenarlar gayet ar ilemeliydi. Kenarlarnda zarif saaklar vard. Bir araba, drt kiiden fazla almazd. Arabalarn iine oturmaya mahsus yastklar konurdu. Her tarafta yarlar yaplr, at koular tertip edilirdi. Kathane safasma en ok parlaklk veren, nc Ahmed'in sadrazamn, veya elilerin ziyaretleri idi. lkbaharda nc Ahmed, zamannn byk bir blmn Sdbd'da geirir; sadrazam brahim Paa'ya veya elilere burada ziyafetler verirdi. Sdbd ziyafetleri resmi bir mahiyet kazanmt. Her ziyafette, devlet erkn davet edilmeden hazr bulunur, gereken kimselere davetiyeler gnderilirdi. eyhlislm', Reislkttap ve Yenieri Aas'ndan baka btn devlet erknn kethda bey davet ederdi. Ziyafetlerde her gnk sark ile ferace samur krk giyilir; atlara kemerraht vurulurdu. Btn devlet erkn, nc Ahmed'in teriflerini Mirahor Kk'nde beklerdi. Sultan nc Ahmed, Mirahor Kk'ne son derece ssl ve mkemmel bir alayla gelirdi. Alayn nnde klavuz avu; sonra srasyla Dergah- Ali avularyla, Silahtar avular, gnll Zeamet sahipleriyle drt blk ve Sipahi aalan, Samsunlu neferler, Rikb- Hmyn aalan. Zt- $hne, Enderun aalar, be yz kadar dalfes nefer, ondan sonra da Mehterhane takm gelirdi. Sultan nc Ahmed, devlet erkn tarafndan parlak bir trenle karlanrd. Ziyafetler son derece gsterili olurdu. Sultan nc AhSADABAD VE LALE SAFALARl 31'

med, Sdbd safasna bazen de byk saltanat layklaryla gelirdi. Mesirenin tabii gzelliklerinin arkasnda, yksek narlarn altnda, uzun ve beyaz kavuklar, renk renk cbbe ve kirileri, geni alvarlar, ktibi sarklar, samur, kakum ve zerdeva krkleriyle padiah maiyetinin, yenieri tayfasnn, cebecilerin ve kumbaraclarn, baltac ve bostanc neferlerinin kap yoldalarnn dolatklar, hanmlarn kafeslerine baladklar ince tl yamaklar, skma feracelerle bu bahar enliine baka bir tatllk yeni bir cazibe kattklar grlrd. nc Ahmed, Kthane'ye geldii zaman, her tarafa adrlar kurulurdu. Ziyafetin sonunda nian talimleri, at yarlar, pehlivan greleri, ay ve kpek kavgalar icra olunurdu. Bazen top talimleri de yaplr, niangahlar "yldrm gibi hareket eden gllelerin isabetiyle, ehl-i imana dman olanlarn evleri barklar gibi berbat edilirdi. "Nianclkta maharet gsterenlere padiah tarafndan altnlar, damatlara samur krkler, elmasl hanerler ihsan buyurulurdu. Padiahn huzurunda yarlar yapld, nian msabakalar gerekletirildii srada, airler de padiahn terifini vmek iin kt'alar, kasideler sylerlerdi. Mesel devrin sekin airi Seyyid Vehb, Sultan nc Ahmed ile vezirinin bir kaykta, aalarn altnda dolamasn tasvir etmek iin: Bindi bir zevraka dmd ile Hazret-i h

Burc- Ahi'de kran eyledi san mihr ile mh beytini syledii srada, Nedim daha nezih, daha airane tebihlerle dolu kasideler tanzim ederdi. Btn airler, nc Ahmed ile vezirinin takdirine mazhar olur, airlere hediyeler ihsan edilirdi. O gn davet, ya Mirahor Kk'ne, .ya Karaaa Bahesi'ne veya Eyp civarnda bulunan Valide Sultan yalsna gerekletirilirdi . Lle devrinin birka Ramazan, bahara tesadf etmiti. 1726 ylndan balayan ilkbahar Ramazanlar her sene Hsrevbd'n veya Ferhbd'n pembe erguvanlarnn henz tomurcuklanan 52 \AU\ DEVR

asrlk aalarnn altnda- llelerin, gllerin, ebboylarn, nergislerin ve menekelerin arasnda, son derece parlak iftarlarla geti. lkbahar ramazanlar 1730 ylma kadar, Lle Devri ricalinin son raanlarn grd ve o tarihten itibaren, raan salalarnn zevki de Lle Devri'nde yaayanlarn mrlerinin era gibi snd gitti. Bahar Ramazanlar airler iin bedi bir sermaye idi. Bahariyeler, Ramazaniyeler; raan salalarnda Tc- Bahar, Ab- emen ve Tvus- Glen'lerin mor ve leylki, sar ve yakut renkleri karsnda, Hali veya Boaziinin glbahelerinde okunurdu. Nedim'in, Vehb'nin, Sami'nin, Lle Devrini yaatan birok airin Ramazaniyeleri, bahara rastlayan Ramazanlarn gzide mahslleridir. Sam'nin: Sazdr her giyeh-i taze kenr- cda; Bdi-i name olup na nesm-i eshr. Blbln 1 n esidir kse-i tanbra bedel; Taycran etse olur ekl-i Peri muskar msralaryla tasvir etlii baharn en gzel gnlerine rastlayan bir Ramazan Nedim zevk ve srr gnleri iin zaruri bir ara verme saym: Olacak oldu; hemen re ne simden sonra? Edelim hkm-l gaza destine teslim-i zimm evkimiz imdi ana dsd ki inallah Ola shhatle, selmetle meh-i rze temam Kla crh.b- dili Ab- Hayat'a slrb; Eib Hz gibi h mbarek bayram Ibtidd gn, icrv-i merasimle geb. Gecesi dahi olub maslhat- hb temam; n ikinci gn ola, bylece ahdeylemisim Ki ne sabrevleyim ol gn, ne direng rm. ektirb pek sehei doruca Sdbd'a; SADABAD VE LALE SAPALARI 53 Tutaym zinde iken Cennet-i A'l'da makam. Varaym hfe-i tarbnkine yzler sreyim. Birgun olsun alaym bari felekten bir km,

diyerek kendisim bayramda, Sdbd'da "Sarn kesini yana eerek" srecei zevk ve salalarla kendine teselli vermiti. Ramazann ilkbaharda geliinden memnun olmayan yalnz Nedim deildi. Bata nc Ahmet olmak zere, btn devlet ricaliydi. O yl (1726) Ramazan, Lle Devri'nin zevk ve sel erbabn, raan saflarmn ortasnda apanszn bastrmt. aban aynn son gnleri idi. nc Ahmed, Beikta'a, Sa-ray- sf'ye gelecek; baharn gzel gnlerini orada geirecekti. Fakat kalabalk bir maiyette Beikta'a gitmektense, alazde Saray'nn civarnda Ferahbd'da raan yapmay daha uygun grd. Ferbbd aalolu'nda, en ltif ve en geni bahelerle ssl bir kasrd: Divr- tbdrn zahneyleme mnakka; Dm behitin na aks-i kfezn. Bir yana llezun kit-i piyle-i Cem Bir yana gl sitn knn hazinedar. Bir yana emesn etmi beyna az Evsj- tab'- sf- Vassj- rzgr. aban'm yirmi altnc Cuma gnyd. Ferhbd muhteem bir gn yayordu. nc Ahmed, Vezir-i Azam, eyhlislm, Kazaaskerler, Defterdar, Reislkttb, Defteremin, ksacas lkenin btn gelir kaynaklarn avularnn iinde tutan, halkn skntsna ve sefaletine yabanc, geceleri saz ve ahenk iinde raan fasllaryla geiren devlet ricali, hep oraya toplanmlard. nc Ahmed, Cuma'dan ben Ferhbd'dayd. Vezirler ve devlet erkn ise Pazartesi gn gelmilerdi. Mneccimlerin hesabna gre Ramazann Pazarlesi gn olmas imkan haricin-deydi. Gece, raan elenceleri yaplmaya, llelerin karsnda ka54 LALE DEVR 55

SADABAD VE LALE SAFALAR1

dehler dnmeye, "def, tanbur ve keman" Ferhbd korularn inletmeye balamt. Kimsenin bir eyden haberi yoktu. Yatsya doruydu. Devlet ricalinin iki arzusuyla sarho baklar, birden bire hayretler iinde kalmt. Minarelerin kandilleri tamamen yanmt. stanbul Ramazan neesi iindeydi. Meclise n bir soukluk gelmiti. Baharn en safal bir gnnde, devlet ricalini anszn bastran bu Ramazan kimseyi memnun etmemiti. Devrin vak'anvisi Kk elebizde Asm Efendi'nin de can sklmt. Diyor ki: "Byk Ayasofyann ba kayyumu olan mr, kimsenin istemedii, mutaassp Arnavud'un iyi ve kt her szn tasdik etmeye alkn olan bir iki rgat ile elhamdlillahi tel, Ramazan hilli grnd diye yolda rastladklar kimselerin arasnda yayarak; erkeklerden ve ocuklardan kalabalk bir gruh ile kad efendinin huzurunda ehdet etmeleri zerine, Ramazan sabit oldu. Hemen imdi kandil yaklsn ve teravih namaz klm-sn, diye her kafadan bir sad ve her azdan bir ses iitilmesinden dolay; sorulmakszm kandillerin yaklmasna emir verildii bildirilince; ehir ahlisi, btn o gece mescitlerde ve camilerde teravih namazn klmaya kalkmlard.

Gerekten de kimsenin istemedii mr Arnavud'un, sim Efendi'nin tabiriyle, sorulmadan kandillerin yaklmasna cr'et etmesi, ahitleri "rat'lkla tavsif ettirecek derecede memnuniyetsizlii mucip olmutu. Mesele "halkn halifesi"nden sorulsayd, o gecenin zevkinin ve huzurunun erefine, Ramazan bir gn sonraya da kalabilirdi. Hem aban da tamam olmamt. Buna Nedim de ehdet ediyordu. Bilemem bende mi, ahidde mi, takvimde mi? Hele bir kizb var ortada, budur sdk- kelm Ehl-i keyfin birisi der ki: "Behey Sultanm! Aydn ay, bell hesb, olmad a'bn temam. Bi iki mibl- ber ile urup ldrecek Geldiler eylediler byle cihn- senam. Hakikaten stanbul halknn da ounun Ramazandan haberleri yoktu. Heyet ilminin (astronominin) bu kadar ileri bir derecede olmasna ramen, Mslmanlarn Ramazan ve bayram yzyllardan beri bir trl tespit edilememiti. Bu, acnacak bir durumdu. Bozuk havalarn Ramazan bayrama, bayram ramazana kartrd ok olurdu. O yl da byle olmutu. Bateten sabit olub gurre; jirnda imm, Hb in yatm iken etdi teravihe kyam Ramazan iin baz icraata teebbs edilmiti. O tarihte cuma vaizleri yalnz Eyp, Sultan Selim, Ftih, Byezid, Sleymaniye, Sultan Ahmed, Ayasofya camilerinde mevcuttu. Vaizler silsile itibariyle Eyp'ten balar, Ayasofya'da en yksek dereceye ulard. Bu vaizlere "Seltin eyhi" unvan verilmiti. O yl eyhlislm arzetti: Sultan nc Ahmed validesi Glnu Sultan'm Galata'da ve skdar'da yaptrd camilerle, byk validesi Turhan Sultan'm Bahekaps'nda tamamlatt Yenicami'nin genilii ve cemaatin okluu dolaysyla; "sair seltin camilerinden aa olmayub, belki her biri abid ve zahitlerin secde yeri" olduunu bildirmiti. Ramazann onuncu gn, bu camilerdeki vaizler de Seltin eyhi mertebesine ykseltilmiti. O tarihten itibaren vaizlik silsilesi su sra ile kararlatrlmt. Galata Camii, skdar Camii, ehzade Camii, Yeni Cami, Eyp, Sultan Selim, Fatih, Bayezid, Sleymaniye, Sultan Ahmed, Ayasofya. Fakat Ramazan mehtab yaklayordu. Baharn bu mehtabn raansz geirmek devlet iin nemli bir kaypt. brahim Paa bu kere zel bir raan hazrlamt. Kzlar Aas Sleyman Aa'nn ktibi iken oturduu evi uygun grmt. Bu ev o tarihte brahim Paa'nn damad ve kethdas Mehmet Paa'ya, Vezir-i Azam tarafndan ihsan buyurulmutu. Ramazann onbinnci perembe gecesiydi. Mehmet Paa'ya haber gnderilmiti. O gece ibrahim Paa: "Teklife ne hacet varrz hne bizimdir." teranesiyle damad56 LALE DEVR

nn evine gelmiti. Davetliler genellikle brahim Paa'nn akrabas ve sekin devlet adamlarndan bazlaryd, ilerinde en nemli smalar; ibrahim Paa'nn dier damad Kaptan Kaymak Mustafa Paa, olu Musahip Mehmet Paa, Dmd- ehriyr Nianc Ali Paa ve saire idi. Bahara rastlayan Ramazan mehtab, son derece parlak olmutu. "O gece saat e kadar, son derece zevk, nee ve sevin ile raan tem buyurdular." ibrahim Paa, o yl keyif srmekte bir hak gryordu. lkede sava endiesi tam anlamyla ortadan kalkmt. brahim Paa, Trkiye'nin kltr hayatna hizmet edecek icraata adamakll hazrlanmt. Nitekim istanbul'da ilk Trk matbaas alm, brahim Paa, btn hatalarn unutturacak ilk irfan messesesini kurmutu. "Benim vezirim, ukadaiardan ve sayirlerden be on dem tebdl edb Saray- Hmayun etrafnda olan yerler ve bayrlar zerinde bulunan evlere gezdirib avretlerden ve uaklardan ve erkeklerden gzleri kestikleri demlere atlan talarn sohbeti yollu szler ile sual ederek ve baz korkutucu szler ile konuulursa, belki bir sz alalar, yolu hatrma geldi. Fideden hli deildir. Bir gzelce gezsnler; bakalm ne cevab alurlar?" Fakat brahim Paa kimseyi bulduramamt. Nedim, Vezir-i A'zam teselli etmek iin u kt'ay yazmt. Sary- ehnyn bir aceb b- meserctdir. Kurulmutu ess izz u ch u jhr zre. O ban her diraht, miyvedr- izz devletdi: "Atalar ta elbette diraht- miyvedr zre" Lle devrinin son yllarnda, bahara rastlayan bayram da, devrin airlerine sekin iirler ilham etmiti. Btn airler, Vezir-i Azam'a yazacaklar "'diyye'lere nefis bahariyelerle mukaddime yapmlard. O zamanlar bayram tebrine Ramazann yirmi beinde baSADABAD VE LALE SAFALAR1 57

lanrd. nce eyhlislm "rf ve izafet ile" Vezir-i Azam' ziyaret ederdi. O dnp evine geldikten sonra, ikinci vezir gelir, nce Vezir-i A'zam', sonra eyhlislm ziyaret eder; ondan sonra kimseyi ziyarete gitmezdi. Btn vezirler, yedinci kubbe vezirine kadar, bylece hareket ederlerdi. Bir Kubbe Veziri sadrazamn sarayndan kmadka br vezir evinden hareket edemezdi. Ertesi gn, Kazaskerlikten ve istanbul kadlndan azledilenler ile beylerbeyiler ve beyler, bayrama gn kala da ulema efendiler, bayram tebrikinde bulunurlard. Bayrama iki gn kala, yenieri oca, divan esvbyla Divanhne'ye gelirdi. Sadrazam Divan a gelir gelmez nce yenierilerin, sonra Blk halknn, Cebeci Ocann ve Topu Ocann tebriklerini kabul ederdi. Ocak halk sadrazamn

yanndan ktktan sonra, eyhlislm ile vezirlere ve kazaskerlere tebrike giderlerdi. Arefe gn, Vezir-i Azam, sabah namazndan sonra odasnda oturur, i banda olmayan kazaskerlerin, istanbul kadsnn, mderrislerin tebriklerini kabul ederdi. kindiye doru da Sel-mi ve erkn krkyle eyhlislm ziyarete giderdi. Bayramn nc gn sadrazam, Eyp Sultan trbesini ziyaret eder, ikindi namazn orada klard. Edirne Kaps'ndan ehzade Cam'nin nne geldii zaman eski odalardan Altm bir Solaklarn Odabas, kendisine bir kse erbet sunard. Vezir-i Azam erbeti ier ve altnlar ihsan ederdi. Kara Mustafa Paa'nn koyduu kanun buydu. Vezir-i Azamla eyhlislm ve dier vezirler padiah bayramn birinci gn tebrik ederlerdi. O yl bayram Maysa rastlamt. Lleler ve erguvanlar Sd-bd bahelerini sslyordu. stanbul'un btn baheleri ve gllkleri, aalarn krpe yeil filizlen ve mor salkmlanyla gzleri okuyordu. Zevk ve Sefa erbab, Ramazann geliinden hi memnun olmamt. Hele "Kuzattan Nedim Ahmed Efendi" o kadar bizard ki, Vezir-i Azam brahim Paa'ya takdim ettii "Ra-mazaniyye" de bile. 58 LALE DEVR 39

SADABAD VE LALE SAFALAU

Kla erbb- dili b- Hayt'a srb Erib Hzr gibi h mbarek bayram demekten kendini alamamt. Ramazan raan elencelerine, lle saflarma, Sdbd seyranlarna engel oluyordu. Nedim ise zamann ounu raan safalarnda geiriyor, "srmeli gzl, gzel yzl ceylnlara": Sen dolu def ack ek cam da, sonra senin Vuslatn muhtc- ibram oha da mn' deil. tarzndaki tekliflerle hayat geiriyordu. Onun iin: Neler eker Ramazan ire id'e dek gresin, Nedim terk-i mey-i hogvr edinceye dek. demekte haklyd. Fakat artk bayramd. Istanbulda atafatl bayram alaylar yaplyor, halk akn akn Sdbd'a dklyordu. Saray erkn alaylarla meguld. Vezir-i A'zam bayramn nc gn Eyp Sultan'a gelmi, sarayna dnte Alay K-k'nn nnden geerken, halka avu avu, herkesin sevdii altnlar, il akalar serpmiti. Nedim, Ramazan'dan beri Sdbd'm hasretini ekiyordu. u nl arksn, bahara rastlayan o Ramazanda yazdn. hi phe yoktur:

id erisn b'is-i evk-i cedid olsun da gr Seyr-i S'dbd' sen, bir kerre d olsun da gr Ge gse mihrler, mehler pedld olsun da gr Seyr-i Sdbd' ten bir kerre id olsun da gr Anda seyr et kim, ne frsatlar girer cana ele: Gr ne dilclar, ne mehrdar, ne ahular gele. Tfl- nzm, sevdiim bir iki gn sabret hele Seyr-i Sdbd' sen bir kerre id olsun da gr Geri kim vardr ann her demde baka zlneti; Rf^e eyymmda da inkr olunmaz haleti. I t Simdi anlanmaz hele bir hoa kadr kymeti; Seyr-i S'dbd' sen bir kere id olsun da gr Dur zuhur etsn hele her geden bir dilrub, Kimi gitsn baa doru, kimi sahradan yana; Bak nedir dnyada resm-i sohbet-i zevk u safa, Seyr-i S'dbd' sen bir kerre id olsun da gr: Sultan nc Ahmcd yalnz S'dbd'a gitmezdi. Bazen Bentler'de, ifte Havuzlar'da, Defterdar'da, Netbd Kasr'nda da elenirdi. Sadrazam Paa da Topkap'da Vezir Bahesi'nde, Kandilli Bahesi'nde ziyafetler tertip ederdi. brahim Paann elilere ve devlet erknna verecei ziyafetlerde de ayn ekilde merasime riyet edilirdi. Boazn mavi sularna bakan ziyafet odalar, ieklerle ve meyvalarla sslenir, elinin kabul edilecei odann direklerine murassa kllar; yastklar zerine, mcevherli hanerler konulurdu. Enderun aalar kareli kaftanlar giyerler, bellerine mcevherli hanerler takarlard. Ziyafet padiaha verildii zaman sadrazam padiah gelirken ve giderken zel bir merasimle karlard. Elilere ziyafet verildii zaman, ziyafet dairesine sadrazamn gelii, son derece parlak olur, odada herkes ayaa kalkar; Selm Aas yksek sesle selm alrd. Ziyafet esnasnda daima fasl devam ederdi. Saz takm genellikle on hanende, sekiz neyzen, drt tanbr, iki sant-r, kemani, bir ddk, iki nefir, bir cenk, iki miskalden meydana gelir; bazen okuyucularla algclarn toplam altm kiiye ulard. Ziyafetin sonunda btn davetlilere, hatta darda zel merasim ile bekleyen avulara, samur veya kakum krkler, hediyeler ve hil'atlar verilirdi. eride devlet erkn samur krk giyerlerken, darda avulara iaret edilir, derhal alk sesleri gklere ykselirdi. Ziyafet esnasnda, ou zaman denize testi dikerek, sadrazam ve misafiri kurun atarlar, Trklerin askerlie ve niancla olan meraklarn bylece isbat ederlerdi. Daha sonra kukla ve hokkabaz oyunlar verilir; o zaman hayli 60 LALE DEVR

hret bulan Bahvan Kolu tarafndan kekler oynatlrd.

Ziyafet sadrazam tarafndan nc Ahmed'e verildii zaman, sadrazamn hediyesi kethda bey vastasyla Darssade Aas'na teslim edilirdi. Sonra padiahn dn ok parlak olurdu. Sadrazam padiahn nnde yer per bu srada askerler alk tutarlard. Bu alklar sadrazam, padiahn maiyetinden ayrlp makamna dnd zaman da tekrar edilirdi. ibrahim Paa, bu ziyafetlerde byk bir debdebe ve ihtiam gsterirdi. Genellikle parmaklarna gayet kymetli elmas ve zmrt yzkler, beline murassa hanerler takar, en ok sevdii kimselere her zaman kulland Cevahir Macunu'ndan ikram ederdi. Bazen ferace krk giyer, bazen de krmz uha konto krk giydii grlrd. Hava serince olduu zaman, dizlerinin zerine gayet ar, srma ilemeli, neft! ipek bir rt koyar, denizin sakin sularna bakan bir pencerenin nnde vakur bir azametle kendini gsterirdi. Her ziyafeti, her eli kabul ediliini mteakip hkmet erkanna, avulara ve btn saray ricaline verilen samur krkler, hil'atler yirmiden yz kurua kadar balar, byk bir yekuna ulard.113) Yenieri Aas, Nakka Paa Saraynda ibrahim Paa'ya bir ziyafet vermi, ziyafetin sonunda yalnz sadrazamn Yenieri aasnn maiyetindekilere verdii ihsanlar, o zamann parasyla 6521 kuruu bulmutu. O devirde baharn gndzleri gzel sanat eserleri seyretmekle getii gibi, geceleri de raan safalanyla deerlendiriliyordu. raan elenceleri Topkap Saray'nn bahelerinde icra edildii zaman, bu enlie sarn hasekiler ve cariyeler de katlrd. Gece, mehtabn gmten parltlar, Boaz'm sarho ve 13 Ziyafetlerde terifatlara da hil'at verilirdi. Sefirlerden birinin erefine verilen bir ziyafette terifatya hil'at verilmemi; o da terifat defterinde, ziyafetin sonuna u satrlar ilave etmitir: "Sair ziyafetlerde bu hakire ve elinin zerine memur orbacya birer donluk uha ve birer donluk kuma verilp lakin mumaileyh efendi hazretleri tarafndan verilmedi. Galiba hatrndan kmtr. Bu denetin hsn- tabiri ile iktifa olundu." Terifat Defteri (1130-1137) SADABAD VE LALE SAFALAR1 61

durgun sular zerine elmas paralar serptii zaman, sarayn Lle Bahesi de renk renk nurlara gark olurdu. Btn lalelerin arasna eitli renklerde ekerler konur; aralar kandillerle ve mumlarla donatlrd. Sonra ahenk, zevk ve sevin iinde btn cariyelerin kumral ve siyah salarn dkerek, billr ve cazip kahkahalarla llelerin arasnda koutuklar, eker kapmak iin birbirleriyle rekabet ettikleri grlrd. Genellikle padiah, raan Bahesi'ne, Salpazarndaki Em-nbd Saray'na, brahim Paann Beikta'taki sfbd Kas-n'na raan temaas iin gelirdi. Gece yarlarna kadar ahenk ve srr ile vakit geirilir, iirler okunur, sohbetler yaplrd. raan safalan Ramazana tesadf ettii zaman, btn ehrin bahelerin ve

minarelerin mahyalarla donatld grlrd. O zaman ehrin bu parlakl ve safas btn airlere sz sermayesi olurdu. Nedim bir arksnda raan mevsimini yle tasvir etmektedir: Yine hezm-i emene lle frzan geldi; Mjdeler glene kim, vakt-i eran geldi. Blbl jtelenb bezme gazelhan geldi; Mjdeler glene kim, vakt-i raan geldi. Seyrolub raks yine dilber-i mmtazlarn Yine eflke kar nlelen sazlarn; Cana ate brakur ulesi avazlarn; Mjdeler glene kim, vakt-i raan geldi. Ney santur u rebb a dej tanbr ile ceng, Name-i blbl kumriye olub hem heng, Pr eder lemi sevk u tarb- rengreng, Mjdeler glene kim, vakt-i raan geldi. Saltanat ve htiam 1 BRAHM PAA zevk ve elence lemlerinde byk bir debdebe gsterdii gibi, elilerin kabul merasiminde de o devrin fevkalade atafatl merasimini, kendisine zg bir ihtiam ile yerine getirirdi. Bu devirde eliler iin bir sra tanzim edilmiti. Sadrazamla tebrik iin gelecek olan eliler u sray takip ederlerdi: Fransz elisi, ngiltere elisi, Venedik balyosu, Felemenk elisi, sve beyzadeleri, Neme ve Moskof kapkahyalar. Her elinin stanbul'a geliinde ayr ayr karlama treni yaplrd. Mesela stanbul'a Fransa elisi geldii zaman, merasim yaplmazd. Yalnz, geliinin ertesi gn Sadrazam, Divn- Hmayun tercman vastasyla mrvveten meyva ve iek gnderir, bazen de elinin hatrn sorma ltfunda bulunurdu. Venedik balyosu geldii zaman, Boaz'a iki ekdiri gnderilir, alayla konana gtrlrd. Elilerin mektup takdimi iin sadrazamla mlakat da hayli debdebeli olurdu. O gn elinin binmesi iin bir at, maiyetinde bulunanlar iin de ayrca atlar gnderilirdi. Elinin binecei ata abyi kumatan Divan takm vurulurdu. Karlanmas iin gidenler, avuba i-le avular katibi ve yirmi otuz kadar avutu. Bunlarn hepsi byk niforma, balarna mcevveze, arkalarna erkn krk 64 ' LALE DEVR

giyerlerdi. Sarayn nne, balarnda keeler, Muhzr Aa neferleri ile Deliler, gnlller ve satrlar dizilirdi.

Arz odasnn nnde mcevveze ve erkn krkleriyle, vezir kapcba aalan bulunurdu. Eli avular katibi vastasyla getirilir, misafir odasnda bir sre sohbet ettikten sonra Arz Odas'na girer, bir iskemleye otururdu. Bir sre sonra sadrazam ibrahim Paa byk bir tantana ile oday ereflendirirdi. Sadrazam o gn bana kallav, arkasna da erkn krk giyerdi. Sadrazamn nnden Reislkttb ile avuba Aa girerdi. Daha sonra sadrazam, Selm kavuklar ve erkn krkleri ile Khya, solunda kapclar ba olduu halde kendine mahsus bir vakar ile Arz Odas'na gelir, Reislkttap ile avuba Aa'ya selm verirdi. Bu srada Selm Aas yksek sesle selm alrd, Artk Sadrazam makamna oturur, o zaman Divan avularnn alk sadalar etrafa yansrd. Sadrazam makamna oturduu zaman sanda Reislkttap, avuba Aa, Tezkereci, Mektb ve Terifat!; solunda Kethda Bey, Muhzr Aa ile Bostanclar Odabas, arkada Enderun Aalar dururdu. Sadrazam yerine oturduktan sonra mektubu vermek iin eli ayaa kalkar, Reislkttap mektubu alr, sadrazamn yanndaki yastn zerine kordu. Bu merasim icra edildikten sonra nce sadrazam hazretlerine, daha sonra eliye tatllar ve kahveler ikram edilirdi. Bu srada elinin maiyetinde bulunanlara ve divan tercmanna hil'atlar giydirilir, hil'at giyenler birer birer dar karlr, odada yalnz tercmanlardan birka kii braklrd. Daha sonra eliye erbetler ve buhurlar takdim edilirdi. Bu merasimden sonra eliye hil'at giydirilir, koynuna kapclar kethdas vastasyla boyama ve yalk konulurdu. Elinin dnnde dier devlet erkn kalrlar, eliyi avular ktibi ile divan avular iskeleye kadar yolcu ederlerdi. SALTANAT VE HTAM 65

brahim Paa, Fransz elisini bu suretle kabul etmi, Avusturya kap kethdasn kabul ettii zaman merasim baka trl yaplmt. Kap kethdasna aby kumatan divan takm vurulmu bir at gnderilmi, bu defa kap kethdasn, mcevve-zeler giymi avular katibi ile avular emiri, yirmi kadar avu, divani esvaplanyla Asesba ve suba karlamaya gitmilerdi. Gelen kap kethdas olduu iin ibrahim Paa o gn kallav giymemiti. . Bu devirde devlet erkan protokol hususunda geleneklere, eski satveti ve debdebeyi gstermeye son derece nem verirler, protokol usuln mkemmel, dikkatli bir ekilde yazya geirirlerdi.4) stanbul'da saray halk ile birlikte eliler heyeti de, zevk ve sefadan, parlak ziyafetlerden geri durmuyorlard. Fransa'da Versailles saraylarnn geni gl bahelerinde, ulu aalarn altnda,

rltl fskiyelerin karsnda geirilen hayatn kk bir rnei de istanbul'da hkm sryordu. nc Sultan Ahmed'in tahta kt gnden beri istanbul'a Ferriol, Des Alleurs, d Bonnak, Andrezel gibi nemli eliler gelmiler, Beyolu'nda Onbeinci Lui'nin sefarethanesine pek ziyade revnak vermilerdi, ingiltere'de Montagu'dan sonra Stannian' gndermi, o da tab bulunduu hkmetin erefim korumak iin enlikler vermekten geri durmamt. Eliler arasnda hkm sren bu rekabete itirak etmekten Venedik ve Felemenk elileri de geri durmuyorlard. Saray halk raan safalar, Kathane ziyafetleri ile megulken, eliler de hemen btn bir yl enlikler, balolar, komediler, akam ziyafetleri ve ky gezintileriyle geiliyorlard. O devirde Belgrad Ky stanbul'un en nemli sayfiyesiydi. Yazn hemen hemen btn kibarlar buraya ekilirler, Franszlarn ve ingilizlerin en zenginleri buralarda otururlard. En ziyade, ehirde otur14 66 Hazine-i Evrak: Terifat Deften (1130-1137) LALE DEVR 6 7

SALTANAT VE IHT1 SAM

maktan can sklan kadnlar, burada zevk ve sefa lemine daldka dalarlar, btn meclisleri gzellikleri ve tebessmleriyle enlendirirlerdi. Bazen Karadeniz sahillerinde kr gezintileri dzenlenir, zel olarak kurulan adrlardan, denizin hrm dalgalan, sahillerde yank yapan hrulan iitilirdi. Bu sesler, cemiyetin hengine ve neesine ilve olarak gayet ltif bir name meydana getirirdi. Bazen Belgrad Bentleri'ne giderler, geliigzel minderlerin zerine uzanarak, sularn rltsn dinlerlerdi. Eliler bu kr gezintilerinin hepsinde Dou'nun gzide manzaralarn tasvir etmek iin yanlarnda birer ressam bulundururlard. Bu ressamlardan biri de Jean Baptiste Van Mour'du. Van Mour, Flandr'da Valenciennes'de domu.(1671) Memleketinde sanat sahibi olduktan sonra Felemenk elilerinden biriyle stanbul'a gelmi, Dounun renk renk muhtelif kyafetlerini izmeye balamt. Van Mour, nc Sultan Ahmed ile saray erkannn birok resimlerini vcuda getirmiti. Bylece ihtisas kazandktan sonra, elilerin evresinde byk bir hret elde etmiti. Van Mour yalnz elilerle dp kalkmaz, Osmanl muhitlerine de devam ederdi. Lle devrinin hkm srd bu zamanda Osmanllar ile Batllar, zellikle Franszlar arasnda samimi bir hava meydana gelmiti. brahim Paann ilen gr ve siyasi tedbirleri sayesinde Paris'e, Viyana'ya gnderilen eliler lkelerine dndkleri zaman Avrupa medeniyetinin eserlerini de yaymaya almlar, elilerle dp kalkmlard. Bu sebepten Lle devri Osmanllar iin parlak uyan devri olmu, Avrupa medeniyetinin ark'ta tam anlamyla yaylmas iin ilk safhay tekil etmiti. Ezcmle Sdbd kasrlarnn inasnda Fransz zevkinin byk etkisi grlm, stanbul'un siyasi

evrelerinde hep Franszlk taklit edilmeye balanmt. Fransz elisi. Sultan nc Ahmed'e krk kadar zarif portakal aac takdim etmi; bu parlak ve yeil yaprakl fidanlarn taptaze manzaras Sultan nc Ahmed'i son derece memnun etmi. btn sakslar Sdbd kknn nne dizdirmiti.-^1 Van Mour srekli bu gzel manzaralar tablolatrmakla megul olmutu. Hemen hemen btn eliler Von Mour'a mracaat etmiler, zel olarak tablolar sipari vermilerdi. Van Mour, stanbul'da otuz yl oturmu, yetmi yanda l-mtr.G 737) Van Mour Lle devrinde stanbul hayatn ve manzaralarn btn tablolarnda yaatmt. arkn bu usta ressam stanbul'un genel manzarasyla ilgili olarak nefis tablolar ortaya koymutu. Fakat en ok, Osmanllarn bu dvirde hayli parlak ve muhteem olan terifatn (resmi trenlerini) tasvir eden tablolarla hret kazanmt. Ressam bu tablolarda ark'm renk renk kyafetlerini, durumlarn ve davranlarm tasvir etme konusunda byk bir maharet gstermiti. Bu merasim hep ayn salonda, ayn tarzda ve ayn kyafetlerle icra edildii iin Van Mour, bu gizli, kabul resmi tablolarn ok kolay bir ekilde vcuda getiriyor, kendisine verilen siparileri en ksa zamanda hazrlamasn biliyordu. stanbul'da Sultan nc Ahmed veya sadrazam tarafndan gerekletirilen kabul resimlerinin yapl biimleri Van Mour'un tablolarndan btn ayrntlaryla anlalyor, elilerin devletlerine gnderdikleri raporlardan daha ak bir surette vak'alar gzlerde canlandryordu. Mesela Fransz elisi do Bonnak, huzura kabul edilecei uada, iki olunun da beraber gelmesi iin msaade alm, fakat huzura gelecei gn ne dnmse dnm, ocuklarn getirmemiti. Kabul resminden nce divanda verilen ziyafet esnasnda sadrazam brahim Paa elinin ocuklarn aram, bir trl grememiti. Nihayet eliye sormu, d Bonnak da nezaket gstererek: "Bu kalar debdebeyi ve saltanat grmeye onlarn gz tahamml edemez. Madam, onlarn yerme kardei rahip d Biron'u gnderdi." demiti.

brahim Paa da, bilmukabele, rahip do Biron'un teriimden 15 A. Roppe: On Sekizinci Asrda Boazii 68 LALE DEVR Ressamlar, s. 1 2-35

son derece memnun olduunu, fakat ehzadelere ocuklarn geleceini haber verdii iin derhal onlarn da getirilmesini, hatta beklemek cab ederse Divan' daha saat uzattrabileceini sylemiti. Bunun zerine Marki d Bonnak ocuklarn getirtmi, onlar da huzura kabul edilmiti. Arkalarna birer krk uydurulmu, bylece ibrahim Paann arzusu yerine gelmiti.

Van Mour, bu tabloyu yle byk bir dikkatle tasvir etmi ki, ocuklarn arkalarnda krklerin uzun kollarn, vcutlarnn krklerin iinde kaybolularn olanca dikkatiyle gzler nne sermiti. Dier bir tablosunda da sarayda verilen ziyafetleri canlandrmt. Ziyafet iin be sofra kurulmutu. Ortadaki sofrada, sadrazamn karsnda eli, solunda Anadolu ve Rumeli kazaskerleri oturmulard. Fakat bunlar, Hristiyanlarla bir sofrada oturmu olmamak iin, ayr kapta yemek yemilerdi. Dier sofrada da Kaptan Paa, Niancba ve Defterdar ile birlikte dier sefaret erkn oturmulard. Von Mour'un bu tablolar Lle devrinde Osmanllarn klk kyafetlerini ve yaay tarzlarn tetkik etmek iin byk bir deer tayordu. Sultan nc Ahmed devrinin bu mahir ressam tam 132 para eser meydana getirmiti. Bunlarn en mehurlar; padiahn Marki d Bonnak' huzura kabul etmesi, Sultan nc Ahmed tarafndan Madam Markiz d Bonnak'a ziyafet ekilmesiydi. Keza Fransz elileri Vikont Andrezel ile Felemenk elisi Kalkoenin nc Ahmed tarafndan kablul ekline Sadrazam brahim Paa tarafndan Beikta Saray'nda verilen ziyafetlerle ilgili olarak da birok tablolar yapmt. Bunlardan Patrona Halil'in tablosu ile, istanbul hayatna ve manzaralarna; saray erknnn vilyet halknn kyafetlerine dair birok tablolarla Sultan nc Ahmed'in ve Ibrahin Paann da resimlerini yapmt. Von Mour'un bu tablolar o devirde byk ilgi grm, her biri Avrupa salonlarn sslemiti. brahim Paann sanatkr ruhuyla parlayan Lle devri bylece Fransa'da byk yanklar meydana getiriyor, kalc eserler brakyordu. brahim Paa asaletli tavrlaryla, nazik szleriyle b. SALTANAT VE HTAM 69

tn elileri aklna ve irfanna hayran brakyordu. Birok sefirler, krallarna yazdklar raporlarda Sadrazam ibrahim Paann asaletinden, nazik davranlarndan sz ediyorlard. brahim Paa, elilere ve sanatkarlara iltifat edici davranlarda bulunuyor, bylece hem devletin siyasetini idare ediyor, hem de mevkiini korumasn biliyordu. * * *

Sultan nc Ahmed gecelerini zevk ve safa ile gndzlerini Tersane Bahesi'nde, Karaaa Kk'nde, Sdbd'da, Ok Meydan'nda ok talimleriyle geirdii srada, veziri brahim Paa da devlet ileriyle megul oluyor, zevk ve safay disiplin altna almaya alyordu. Gerekten de dokuz yl geen bir zaman iinde stanbul'da artk barut kokusu, kan lekesi grlmemeye balam, fikirlerde bir nezket, ahlakta ve yaayta bir deiiklik kendini gstermiti. Herkes sse ve debdebeye olan dknln gsteriyor, Boaz'm ve Halic'in mavi sularnn stnde, rek renk atlas deli kayklarla Sdbd'a, Kandilli Bahesi'ne veya Byk Dere sahillerine gitmek iin halk birbiriyle rekabet ediyordu. Her taraftan altn ve gm

eerlerle, elmaslarla ve yakutlarla ssl alnlklar, son derece ar koum takmlar grlmeye balamt. Kathane mevsimi gelir gelmez herkes olanca servetini zinete ve ihtiama sarfetmek hissine kaplyordu, ibrahim Paa, bu zevk ve elence masraflarnn nne gemek iin, her zmreye zg kyafetler belirlemiti. Sadrazam tarafndan konan kurallar gereince herhangi bir kimse ve esnaf, yksek tabakaya mahsus kakum krklerden giyemeyeceklerdi, ibrahim Paann en ok dikkatim eken ey, kadnlarn kyafetiydi. Paa hanmlarn kyafetini belli bir snrla snrlamak istemiti. Hanmlar, bundan sonra uzun yakal ferace giyemeyecekler; deirmiden fazla yemeni, belirlenen miktardan fazla ende kordela balayamayacaklard. Dorusunu sylemek gerekirse erkeklerin lleye ve gzellie 70 LALE DEVR , , ,

olan dknlklerinin yan sra, hanmlarn da sse ve lkse kar ilgilen artmt. Kadnlarn latif endamlarn, btn cazip ve sihirli izgileriyle gzler nne seren kyafetleri o derece israfa sebep olmutu ki, stanbul'da dn merasimi iin byk bir servet harcanmasna lzum hissedilmiti. Sonuta birok hanmn zevk ve ziynete olan ar dknlkleri yznden kocalarndan ayrldklar grlmt. Bu devirde zellikle sultan dnleri gayet parlak olur, damatlar ok fazla masraf ederlerdi. Ali Paann mm Glsm Sultan ile dnleri yapld zaman Damat Ali Paa, gelin sultana zifaf gecesi bir mcevher kuakla bir mcevher saat takdim etmi; nc Sultan Ahmed, btn saray erkanna, mesela ehzadelerden Sleyman, Mehmed, Mustafa, Bayezid ve Numan ile Fatma, Hatice, Atika, Saliha, Zeynep, Aye, Emetullah, Safiye ve Emine Sultanlara ba kadn efendi ile ikinci, nc, drdnc ve beinci kadm efendilere, Saliha ve Aye Sultanlarn validelerine; Reyhan, Rukiye ve Rabia sultanlarn validelerine ki, yekn olarak be ehzade, on iki sultan, be kadn efendi, sekiz sultan ve ehzade valideleri ve bundan baka khya kadn, haznedar usta ve Drssade Aas'na birer dzine Diby- Rm, birer dzine Nevzuhur Hty, birer dzine de sde Hty hediye olarak vermiti. Hanmlarn ev iindeki elbiseleri ve kyafetleri, Sultan nc Ahmed devrinde hayli renkli ve gzeldi. Mesela sultanlar arkalarna, batan aa incilerle ssl, dmeleri elmas, uzun bir entari giyerlerdi. Sonra bellerine gayet geni ve elmaslarla sslenmi bir kemer balarlar: boyunlarna zinet yerine saf inciden yumurta byklnde zmrtlerle ssl bir kordon, kulaklarna fndk byklnde armud elmas kpe takarlard. Hotozlarn etraf yakuttan yaplm gllerle ve incilerle sslenirdi. Salara ilitirilen ineler, tamamen elmasl ve zmrdyd. zellikle yzkler benzeri grlmemi byklkte iri elmas talarla sslyd. Vezir hanmlarnn kyaletlerinin de ayrca bir zarafeti vard. SALTANAT VE HTAM

71 Hanmlar, ou zaman topuklarna kadar pembe, kenar ilemeli, ipekten zarif bir alvar; ayaklarna srma ilemeli beyaz terlik giyerlerdi. alvarn zerine giyilen gmlek, beyaz ipekten, etraf ilemeli, kollar yar bilee kadar uzun ve geniti11 iV Gmlein yakas bir elmas dme ile iliklenir, gssn btn beyazl, gmlein altndan grlrd. Sonra zerine kollu, srma ilemeli, dmelen inciden entari giyilir, zerine drt parmak kalnlnda kemer balanrd. Zenginlerin kemerleri daima elmaslarla ve incilerle ssl bulunurdu. Fazla masraf etmek istemeyenler, kemerlerini beyaz setenden yaptrrlard. Hanmlarn balarna giydikleri hotozlar, kadifeden olup etraf elmaslarla ve incilerle sslyd. nciler, iek taklidi yaplr, muhtelif renkte yakutlardan gller, elmastan yaseminler, sar yakuttan fulyalar vcuda getirilirdi. Saa elmas takmak, kibarlar arasnda modayd. Salar daima rlr, kalara tri ahiler srlrd. Genellikle sarn sa rglerinin gzalc bir parlaklkla topuklara kadar srnd grlrd. Ev iindeki bu kyafet, darda da ayn zarafetle kendini gsterirdi. Lale Devri'nde ise hanmlarn mesire kyafetleri, llelerin zarafeti nisbetinde zarafet kazanmt. Fakat bir sre sonra, bu durumun devam etmesi mmkn olamad. nce hanmlarn skma feraceleri, yakalarn uzunluu, feslerine sardklar yamaklarn incelii dikkati ekti. Nihayet zarafeti arttrarak, gzellii parlak bir ekilde ortaya koymak isteyen hanmlarn, hrriyeti ktye kullanmalarna kar mdahale zorunluluu ortaya kt. Lle devrinin devlet adamlar edebiyat ve sanatta da byk bir incelik gstermilerdi. Fakat kalplere iir ve sanat ilham eden gzellikleri, bencil bir gayretle incitmeyecek kadar ykseklik gsterememilerdi. Bununla beraber zevk ve elence, det olduu zere devam etmiti. Yazn raanlar, kn Helva Sohbetleri yine yaplyordu. airler: 16 72 Madam Montagu: ark Mektuplar, 1717 LALE DEVR

Nevbahann geri seyr-i glsen sahras var Fasl- sermnn ve lakin sohbet-i helvas var. nktesiyle zevk ve gnl adamlarn gece salalarna, Helva sohbetlerine davet etmilerdi. Bu sohbetler kn, raan elencelerinin yerine yaplyordu. Helva sohbetleri saraylarda yaplr; kh Sultan nc Ahmed tarafndan devlet erkanna, kh devlet erkan tarafndan padiaha verilirdi. Sadrazamna olan fazla sevgisini isbat etmek iin:

ramsen benim sen, hem vezr-i nktednmsn Nazrin yok, sadkat ile mehr- cihnmsn. tarznda tevecch beyan eden Sultan nc Ahmed'i, Helva sohbetine davet etmek iin, brahim Paa da, Ezelden abd-i memlkn, era- hssnn zr; Sebeb sensin beni ihyaya devletle, se'detle. Senindir hne, yoktur minnetin evketl Hnkrm Kerem, kl, sohbet-i helvaya gel, ikbl evketle. tarznda duygularn anlatrd. Baz geceler, devlet erknyla airler, Sadrazam ibrahim Pa-ann Beikta'taki saraynda toplanrlar, yeni bir nktenin mnsn amak veya yeni tarzda ve slupta bir kt'adaki his ve haylin inceliini tahlil etmek suretiyle vakit geirirlerdi. Bu sohbetlerin sonunda, her zamanki gibi damatlara veya devlet erknna samur krkler, kymetli h'atlar ihsan edilirdi. ou zaman zel olarak, Fransz elisi d Vilnr, ingiliz elisi Stagnian, Felemenk elisi Kornelius, Nemse kap khyas Tal-man, Rusya kap khyas Nepluyef erefine de ziyafetler verildii grlrd. Sultan nc Ahmed'm son yllarn tekil eden Lle devri sanat zevkiyle de gelimiti. Duygularda meydana gelen gzellik sanat ve edebiyatta da gzel eserlerin ortaya konmasn salamt. Etrafta grlen bahar parlakl, sadrazamn tabii meyli en ok edebiyatn yenilenmesine hizmet etmiti. Bu yeniliin byk dhisi ise Nedim'di. SALTANAT VE HTAM 73

Nedim, Beikta'ta, Tekerlek Mustafa elebi Mahallesinde oturuyordu. Sair sevgilisini evine yle davet ediyordu: Aman pek yrelendim ol nigh- uh u ev baa, Kapldm dorusu ol yal bale ol gzel kaa Geersen semtimizden, yolun urarsa Beikta'a, Efendim gel, mrvvet kl, senindir bende v hne. Dier bir yerde de yle diyordu: Mnsiptir sana tjl- nzm hccetin al gel; Beikta'a yakn bir hne-i viranmz vardr. ' Nedim, brahim elebi'nin kz mm Glsm'le evlenmi, ondan bir kz dnyaya gelmiti. de kz kardei vard. Ruki-ye, Hamide, Aye hanmlar... Nedim, Fikret'in de dedii gibi, "iirimizin ihre-i cevnsi" idi. Kadlardan Ahmed Nedim Efendi, iirlerinde tabiatnn dzgnl ve

ifadesinin akl ile stnlk elde etmiti. Nedim, kendinden nceki airler kadar Farsaya hayranlk duyduu halde, iirlerinde Trk dilinin ivesinden ayrlmamt. Nedim'in airlik tabiatna, iinde yaad yzyln, etrafn eviren gl ve smbl, lle ve karanfil bahelerinin, Sdbd elencelerinin, saz ve ahenk iinde yaplan raan saflarmm byk etkisi olmutu. zellikle her parlak kaside okuyuunda, devrin vezirinin takdirini kazanmak, aznn cevahirle doldurulmas, airin mcevher tarihler, grlmedik mazmunlar ortaya koymasn salyordu. Bundan dolay Nedim, Sultan nc Ahmed devrinin btn debdebe ve ihtiamm, saraylarn zinet ve renklerini, bahelerin renk renk ieklerini; raanlarla, ziyafetlerle ve helva sohbetleriyle geen hayatn, iirlerinde yaatmt. istanbul'un bu uh yaratll airi, zellikle rlerindeki ahenk ve zarafetle gze arpyordu. Nedim'in iirlerinde Fuz-l'nin ateli ak, Nef''nin yksek ifadesi bulunmuyorsa da, kulland mce ve ahenkli kelimelerle, gzellikleri tasvir ederken gsterdii olaanst yetenee, hibir air yetiememiti. Lle devrinin bu sekin airi, baz gazellerinde pek ak sak tasvir74 LALE DEVR

lerde bulunmakla beraber, ayn zamanda tabiata kar byk bir sevgi gsteriyor, vatannn bakentini, her noktasndaki gzellii ile ve btn incelikleriyle tasvir ederek lkeye kar sevgi duygularn uyandrmaktan da geri kalmyordu. Nedim'in hayl kuvveti ok parlakt. Ruhunun arkadana glden elbise, yasemin kokusundan gmlek tasavvur eden hassas air, "Kemer gste, perakende ge-i destr", mrnn zevk ve elence lemlerinde geirmi, uh ve gzel benzetmele-riyle zamannn en kalender tabiatl airleri srasna girmiti. Nedim, kasrlar tasvir ederken, bahariyeler sylerken de byk bir ustalk gstermiti. vglerinde bile bile glden ve bahardan, lleden ve ysemenden, renk ve rayihadan ayrlmamt. Bazen kalbinin itiyak duyduu bir gzeli tasvir ettii srada, derin bir airlik heyecanna kaplr. Serp hsn ansn, dilsitnsn, nazperv ersin; Cevn- mihribnsn, uhsun nzende dilbersin! tarznda, ruhundan kopan btn zellikleri bol bol vermi, fakat kalbini yaralayan ayrlk aclarm ve ka temennilerini de: Yeniden eski muhabbetleri tecdd edelim. Gel, benim ka hillim bize, bir id edelim. Seni bir cm- musaffa ile hurd edelim. Gel, benim ka hillim bize, bir d edelim. Yeter, alatt firakn bu dil-i bimn, Yeter etdindi haylin bana h u zn, Kmkr et, bizi bir grmek ile gel bari Gel benim ka hillim bize, bir id edelim. tarznda btn hznleryle tasvir etmede byk bir ustalk gstermiti. Damat brahim Paa'ya kitaplk ve musahiplik yapan

Nedim, daha sonra Mneccimbann Sahif'l-Ahbr'n da Trkeye tercme etmiti. Nedim'in ada olan airlerin iinde Seyyid Vehbi ile Ah-med Neyl, Nahifi, Saf iirde stadhk makamn igal etmilerdi. Seyyid Vehb, Halep Mevlevyetinde bulunmu, stanbul'a SALTANAT VE IHTIAM 75 dnnce de vefat etmiti.(1736) Vehb, ou zaman Sdbd saflarna katlr, ortama uygun iirler kaleme alrd. Devrinde, airlerin reisi olan Seyyid Vehbi, Sultan nc Ahmed devrinde icra edilen ve Sr- Hmyn denilen padiah dnn tasvir ederek, bir surnme yazmt. Sultan Ahmed emesi'nin zerindeki nefis kasideyi tanzim ederek, nmna edeb bir bide dikmiti. Seyyid Vehbi, ak yolunda iirler de sylemi, bu sebeple gazellerinde: Bizden kesilme, sne-i ayar etme ca; Ey tg-i yr, dilde yerin yok mudur senin? gibi nice hislerle dolu gzellikler meydana koymutu. Osman-zde Ahmed Tib Efendi, ehzade brahim'in doumu zerine padiaha, makbule geen bir tarih takdim etmiti. Sultan nc Ahmed: "Makbul-i Hmayunum olmutur. Asrn melik'-u'aras olduu her ynden ortaya km ve istei olmutur" diye kendisini ltufla sevindirmiti. Gerekten de Lle devri, birok air yetitirmi, fakat bu devirde Drr Efendi gibi limler Rid ve Sami gibi tarihiler, Durmuzde Ahmet Bey gibi hattatlar da grlmt. ibrahim Paa, asrnda ilimlere ve fenlere byk bir ilgi gstermi, fikir hayatnn ykselmesi iin elinden gelen gayreti gstermiti. Paa en kaim ve en ciddi eserleri en ksa zamanda tercme ettirmek iin devrin limlerinden, airlerinden ve fazilet sahibi kimselerinden oluan ilmi komisyonlar tekil ettirmiti. Bu komisyonlar da air Nedim, Neyl Ahmed, Seyyid Vehb, Mirza Efendizde Mehmed Salim ve-Nahifi gibi devrin en byk airleri ve limleri de hazr bulunurdu. Bylece Edirne Camii ktphanesinde tek nshas bulunan mam Bedrddn-i Ay-n'nin "Ikdu'l- Cuman fi Trh-i Ehli'z-Zamn" lim ve fzl kiilerden meydana gelen otuz kiiye, daha sonra Hondmr'in "Ha-bb's-Siyer"ini sekiz kiiye, beer onar forma taksim ederek, en ksa zamanda tercme ettirmiti.*17'1 17 76 elebizade Asm Tarihi, s. 538 LALE DEVR

brahim Paa ilmi ve cdebiya-. koruduu gibi, matbaacln da, ilk defa olmak zere yurdumuzda faaliyet gtermesine yardm etti.(1728) Buna da sebep, vaktiyle (1719) Fransa'ya eli olarak giden Yirmi Sekiz elebi Mehmed Efendi'nin olu Mek-tb-i Sadr- li hulefasmdan Mehmed Said Efendi olmutu. Sa-d Efendi, o zamanlar babasyla birlikte Paris'e gitmi, ilimlerin ve fenlerin, ezcmle

matbaacln hangi seviyede bulunduunu inceden inceye grmt. Memleketine dnd zaman Der-gh- Ali mteferrikalarndan Macar brahim Efendi'yi bu sanata vkf bulmu, kendisiyle mavere ederek istanbul'da bir matbaa amaya karar vermiti. Gerekten de ibrahim EFendi, matbaaclk sanatna tam manasyla vkft. Macaristanda Kolojvar ehrinde fakir bir aileden dnyaya gelen (1674) ibrahim Mteferrika, memleketinde laykyla tahsil grmt. Sonra Orta Macar Kral Tkli Imre'nin Osmanllarla yapt savata esir edilmiti (1693). ibrahim Aa istanbul'a gelerek (1694) Islmiyeti kabul etmi, Islm ilimleri ve usulleri renerek "Risle-i Islmiyye" adyla bir de eser yaz-mt.(1714) iki yl sonra Avusturya ile yaplan sava srasnda Belgrad'a gelen Macarlara tercmanlk etmi, harbin bitiminden sonra, Rakoi'nin Tekirda'nda ikameti esnasnda kendisine katiplikte bulunmutu. Rakoi'nin Yeniky'de ikameti srasnda ise Hazine-i Amire'den maan almt. Pasarofa Antlamasndan sonra brahim Efendi sadrazamla iliki kurmu, o srada Yirmi Sekiz elebi Mehmed Efendi'nin olu Sad Efendi'nin delaletiyle matbaa kurmak iin harekete gemiti. Gerekten de bu devirde Trkiye'de bir matbaann almasna son derece ihtiya vard: Evvel, yazma eserler ok pahal olduu gibi, bir ok nefis eserler de pepee gelen yangnlar srasnda mahvoluyordu. zellikle Kamus ve Gevheri gibi hacimli kitaplar medrese talebelerinin elde etmesi imkanszd. Bu sebepten brahim Efendi, "Veslet't-Teb'a" adndaki eserini brahim Paa'ya takdim etmi btn masraf kendinden denmek zere bir matbaa almasn rica etmiti. Fakat dini kitaplarn basm SALTANAT VE HTIJAM 77 hakknda, er' ynden msaade olup olmadn ilan etmek iin eyhlislm'a mracaat etmek lzumu ortaya kmt.<18> brahim Paa fetvay elde ettikten sonra devrin limlerinden birka zat musahhih olarak tayin etmi; brahim Mteferri-kann Sultan Selim'de kendi evinde kitap basmasna izin vermiti. Bu matbaada ilk defa olarak, Sultan nc Murad zamannda Vankulu Mehmet Efendi tarafndan Trke'ye tercme edilen "Shah- Cevheri", ksa zaman sonra da Ferhengi u'ri, Naima Tarihi, Rid Tarihi, Cihannma, Takvim't-Tevrih, Tuhfet'l-Kibar f Esfri'l-Bihar, Glen-i Hulef, Tarh-i Timur, Tarih-i Msr, Tarh-i Efgniyn, Tarih-i Bosna, Tarih-i Hind'l-Garb, Fyzt- Mknatsiyye, Usl'l-Hikem gibi eserler baslmt. Bu eserlerden Tarh-i Efgniyn (Tarih-i Seyyah) Polonyal jezvierden ve Rakoi'nin rakibi Kruzinski tarafndan ibrahim Paa iin Trke yazlmt.

Holderman'm Sarf- Trk'si de bu matbaada baslm, Franszca harfler Paris'ten getirilmiti.<g) brahim Paa bu gayretiyle Osmanl mlknde gerekten faydal bir uyan devrinin balamasn salamt.

18 "Basma sanatnda maharet iddia- eden Zeyd, lgat ve mantk ve hikmet ve . hey'et ve bunlarn emsali ulm-u liyeden te'lif olunan kitaplarn huruf ve kelima-tnn suretlerini bir kalba nakedp evrak zerine basmala ol kitaplarn misillerini tahsil ederim dese, Zeyd'in bu vehile amel- kitabete mbaeretine er'an ruhsat var mdr? El-cevap: Basma sanatnda mahareti olan bir kimesne musahhah kitabn huruf ve kelimatn bir kalba samihan nak edp evrakna basmayla zaman- kalilde bi-l meakkat nsah- kesire hsl olup kesret-i ktp rahis baha ile temlike bais olur. Bu vehile faideyi azimeyi mtemil olmala ol kimesneye msaade olunup bir ka lim kimesneler sureti nak olacak kitab tashih iin tayin buyumlursa gayet mstahsene olan umurdan olur." Tarih-i sim, c. 5. 19 ibrahim Mtferrika daha sonra Kumbarac Ahmed Paa ile beraber siyasi ilere de karm, Birinci Sultan Mahmud zamannda gerekletirilen Avusturya savandan sonra siyasi konumalar iin memur olmutu. Vefat ettii zaman (1745) Kasm Paa'da idris-i Muhtefi'nin kabrinin civarna gmlmt. lm tarihi mezar tann zerinde yazldr. Hasb-i hli ola Nevres msr- trih ann, Basd ibrahim Efendi sahn- Firdevs'e kadem. 78 LALE DEVR

Lale devrinde yalnz edebiyat ve matbaaclk terakki etmemiti, inaata duyulan meraktan dolay inicilik de ileri bir seviyeye ykselmiti. Ksaca sylemek gerekirse, ini imalat Osmanl mlknde son derece reva bulmutu. Ezcmle Yavuz Sultan Selim Han aldran zaferinden sonra ranl sanatkrlardan birka ini ustasn znik'e yerletirmiti. znik inileri en ksa zamanda yurdumuzda ilgi grmeye balamt. Fakat zaman getike ini imalt da yz st braklm, dounun nefis inileri eski binalarn duvarlarndan baka yerlerde grlmez olmutu. brahim Paa gzel sanatlara kar olan sev-: gisini, bu sanat tevik etmek suretiyle isbal etmiti. Sadrazam Tekfur Saray'nda bir ini fabrikas ina ettirdii gibi, binalar yangndan korumak iin bir de tulumbac oca kurmu, zabitliine Fransz dnmelerinden Gerek Davut AgaV tayin etmiti. ibrahim Paann para basma iinde de gayreti grlmt, ibrahim Paa'nn zamannda btn sarraflar ve para eriticileri Hazine-i mire'ye her ay elli bebin dirhem halis gm veriyorlard. Gm dirheminin halk arasnda yirmi akeden yirmi iki akeye kmas zerine de Darphne-i mire'ye gm gelmemeye balamt. Bu sebepten Zolata, Para ve il aka basla-mam, neticede ticari hayat aksamt. Bunun zerine bedesten ve sarraf kethdalarndan bir meclis kurularak gmn dirhemi iin kanunen yirmi iki aka, yeni kesilen zolatalara doksan aka (otuz para), altn iin drt yz, yeni kuru iin yz yirmi aka fiyat konulmutu. Tebriz'in igali zerine orda da bir darphane alm, byk bir faaliyetle Sultan altnlar baslmt. Bu altnlarn her biri yirmi drt ayar halis altnd. Her yz adedi, yz on dirhem olacak, her

birinin deeri drt yz akeden ibaret bulunacakt. Bu altnlardan birka tanesi tedavl ede ede stanbul'a kadar gelmi, sonunda Sadrazam brahim Paa'nn eline gemiti. brahim Paa altnlarn kenarlarnn dzgn ve zincirlerini ', muntazam olmadnn farkna varm, intizama olan dikkatini burada da gstermek suretiyle Islan'.-ul'dan Tebriz'e rnek altnlar gndermSALTANAT VE HTAM 79

ti.^Bu devirde Osmanllarda hekimlik iptida bir halde bulunuyordu. Bununla beraber, baz hastalklarn tedavisi, baka memleketlerle kyaslanmayacak kadar ileri bir seviyedeydi. Ezcmle iek hastalnn as olduka pratik bir ekilde uygulanyordu. A yntemi Trkiye'de kefedildii iin, iek hastalndan kimsenin korkusu yoktu. Birok kadn vard ki, sanatlar aclkt. A iin en uygun zaman, scaklarn sonu, yani son baharn balangc idi. Bu mevsimde iek hastalna yakalananlar olup olmadn her aile birbirine sorar, birka aile toplanr, toplam onbe, onalt kiiyi bulunca ac kadnlardan birisi davet edilirdi. Kadm nce bir ceviz kabuu dolusu en iyi bir a getirir, hangi damara alanacan sorar, ald cevaba gre byk bir ine ile istenilen damar izer, oraya trmk gibi bir iaret yaptktan sonra, inenin ucu ne kadar alrsa o kadar a kor, sonra ay balar, zerine bir ceviz kabuu yaptrrd. Daha sonra dier be alt damara da ayn ilemi yapard. Rumlar, genellikle biri alnlarna, biri her iki kollarna, biri de gslerine olmak zere ha eklinde alanmay uur sayarlard. Fakat bu yaralarn izleri kaybolmad iin bu yntem fena bir tesir hasl ederdi. Bu sebepten en ok kollar ve bacaklar gibi, vcudun kapal ksmndaki damarlarndan alanrlard. Alanan ocuklar, bir haftaya kadar iyi olup oynamaya balarlar, sonra biraz stmaya tutulurlar, o zaman iki, nadiren gn yatakta kalrlard. Bu srada yzlerinde yirmi otuz kadar iek kar, hi bir eser brakmazd. Sekiz gn sonra, sanki hi hasta olmam gibi gezmeye balarlard. Her yl, binlerce ocua bu ekilde a yaplrd. Bundan dolay iek hastaln herkes bir elence kabul ederdi. Hastalk esnasnda yaralar btn cerahati loplar, iek hastalnn zehirin eker, iddetle yaylmasna engel olurdu. Adan dolay, hemen hi kimsenin ld grlmezdi^2!! brahim Paa, lkede tabiplerin mesleklerinde uzman 20 21 80 Tarh-i elebizde, s. 338 Madam Montagu: ark Mektuplar, s. 224 LALE DEVR

olarak yetitirilmelerinde de gerekli gayreti gstermiti. Ehliyetsiz hekimlere iten el ektirirdi. Bu konuyla ilgili olarak ald Hatt- Hmyn'u hekimbaya tebli ettirmekten de geri durmazd, ibrahim Paa'nn buna nem vermesinin bir sebebi vard. nk, Sultan nc Ahmed de, kz Fatma Sultan da hastalktan epey ekmilerdi.

Devlet daresi I BRAHIM PAA memleketin fikr terbiyesine hizmet edecek almalardan da geri durmamt. Sadrazam'm bu gayretini Sultan nc Ahmed de tevik etmiti. Padiah ile veziri sayesinde bakentin her kesinde imar eserleri kendini gstermeye balamt. Bir taraftan yallar, kkler ve baheler yaplyor, dier taraftan mektepler ve ktphaneler ina ediliyordu. Saray- Hmyn dahilindeki ktphane de bu srada yaplmt. Ktphaneye drt binden fazla kitap konmu, i sslemesine byk zen gsterilmiti. Ktphanenin tavanna sanat deeri yksek bir kandil ile bir fanus aslmt. Kitaplarn btn ciltleri Osmanl sanatna rnek olacak bir zarafette ilenmiti. Lle devrinin sanat incelii ve temizlii, yaldzl ciltlerin naklarnda ve ieklerinde de kendini gstermiti. brahim Paa, herkesin yararlanabilecei ktphaneler ve mektepler ina ettirdii gibi, ehrin darya kar intizamn salamaya da gayret ediyordu. Ezcmle sarayn etrafndaki surlar 227.748 kuru sarfetmek suretiyle Yedikule'den Erikap'ya kadar tamamen tamir olunuyor, Beikta'tan Kabata'a rhtmlar ina ediliyordu. Beikta Saray ile Dolmabahe arasndaki Arap iskelesine gelen Fndkl ahalisine Dolmabahe iinden yol veriliyordu. 82 LALE DEVR 83

DEVLET DARES

brahim Paa, ehrin tanzimine, sk sk meydana gelen yangnlarda yaylmaya engel olmak iin ahap ksmlarn ina edilmemesine dikkat ettii gibi ara sra arlar dolayor, eksik ekmekle karlar karlamaz derhal istanbul kadsn grevden alyordu. Bu devirde ekmek terazi ile tartlp satlyordu. brahim Paa, istanbul'da ok fazla sari edilen kahve ticaretini de disiplin altna almaya gayret etmiti. stanbul'a gelen kahve Yemen'den Cidde ve Msr yoluyla ulatrlrd. Bir sre sonra, Msr'dan Avrupa'ya kahve ihracat yasaklanmt. O zaman Avrupallar Yemen'e gemiler sevk ederek kahveyi yerinden yksek fiyata satn almlar, Msr'a kahve ihracna mni olmulard, ibrahim, bunun nn almak iin Yemen mam'na Dergh- li avularyla Name-i Hmyn gndermi, Avrupallara kahve satlmasn engellemeyi baarmt.'22' brahim Paann sadrazaml zamannda Fransa ile olan ticari mnasebetler hayli ilerlemiti. Fransa'nn yalnz Langedok ehrinde imal edilen Geni Londra, Mahut Londra, Birinci Londra ve Ad Londra denilen kumalar yurdumuzda ok tutuluyordu. Langedok'tan her yl istanbul ve dou lkelerinin iskelelerine be bin balyadan fazla kuma gnderiliyordu. Sonra Li-yon'un srmal kumalar, Marsilya'nn boyal kumalar, tbbi ecza ve zinet eyas da gnderiliyordu. Bu ithalat on be milyon liray bulurdu. Osmanl lkesinden Fransa'ya hububat, pamuk iplii, kahve ve Fransa sanayiine ait iptida maddeler gnderilirdi. Ezcmle Mora, Selanik

ve Golos'tan buday; Msr'dan pirin, bakla, kahve, sinameki, safran ve ksele; izmir, Selanik ve Akka'dan pamuk ve yn; Sayda'dan pamuk iplii, Trablus- am, Kbrs, izmir, Mora ve Halep'ten ipek ile hindistan cevizi sevk edilirdi. Fransa tebaas Dou'da on yldan fazla oturamazd. Ticaret erbab kimseler, genellikle elileri vastasyla ilerini grdrrlerdi. Her yl Fransa ile Osmanl Devleti arasnda be yz ticaret gemisi gelir giderdi. 22 Tarh-i Rid, c. 5, s. 144

ibrahim Paa zamannda Marki d Bonnak saray ile sk bir iliki kurmu, Kamame Kilisesi kubbesinin tamirini baarmt, ibrahim Paa, Fransa ile iyi ilikilerin kurulmas iin msaade etmi, hatta Rumlar ve Ermeniler hakknda da msamahal davranmt. Kamame Kilisesi hakkndaki msaadelerinden sonra, Fransa ile mnasebette bulunmak iin yirmi sekiz Celebi Mehmet Efendi'yi eli olarak Fransa'ya gndermiti. Bu devirde Trkiye'de en zengin tacirler Museviler idi. Yahudilerin nfuzu ok bykt. Osmanllar son derece ilgisiz olduklar ve sanayiden nefret ettikleri iin btn ticaret Yahudilerin elindeydi. Her paann maiyetinde mutlaka bir Musevi bulunur, btn ilerini o dzene kordu. Paann memur olduu vilayetlerde piyasay tefti etmek, hediyeleri almak, ithalat ve ihracat mallarn tetkik etmek hep onun elindeydi. Tabipler, vekilharlar, tercmanlar hep Yahudilerden seilirdi. Ticaretle ilgili herey onlarn elinden geiyordu. Nevehirli brahim Paa, sanat ve edebiyata, itima hayatn slhna da olduka nem vermiti. Fakat yzyllardan beri memlekette hkmran olan itima hastal, cehalet ve taassup hislerini temizlemeye, hatta bir dereceye kadar hafifletmeye bile muktedir olamamt. Geri btn ehir, zarif bahelerle, gz okayc kklerle tezyin edilmiti. Fakat kafalarda, onlarn devamn salayacak deiiklikler meydana getirilememiti. ibrahim Paa, her trl gayretine ramen, memlekette medeniyet fikrinin yerlemesini baaramamt. Btn terakki ve tekml geici ve gsteriten ibaretti. Lle bahelerinin gz kamatrc gzellikleri arasnda her zaman isyan etmeye, her dakika kaynayp tamaya hazr bir isyan ve cehalet ktlesi yine yaamaya devam ediyordu. ibrahim Paa bu ktleyi slh etmekten ok ahsi zevkini tatmin etmi, devrin zevk erbab bir ricaline: ivesi, naz, edan, handesi pek bbedel, Gerdeni pskrme benli, gzleri gayet gzel; 84 LALE DEVR

Srma kkl, sim gerden, zlf tel tel, ince bel, Gl yanakl, glgl kerrakeli, mor hareli

dilberler elinden badeler n ettirerek tatl ve ahenkli bir hayat geirtmiti. Geri yabanc memleketlerden gelen elilere devlet erefinin gerei byk bir tantana ve ihtiam ile gsterilmi, sarayn olanca ss ve zineti ayaklar altna denmiti. Fakat memleketin geleceini kuvvetlendirecek siyasi ve salam bir tedbir alnamamt. On yldan fazla bir zamandan beri devlet idaresiyle megul olan Damat brahim Paa, mevkiini bile muhafaza edecek metaneti gsterememiti. yle ki birka yl sonra ortaya kan Patrona Halil isyan, kahveci ile birka manavn isyan Osmanl tahtn sarsm, Sultan nc Ah-med'in muhteem vezirini, altna ve zinete boulmu olan erknn kanlar iinde yere sermiti. Zevkin Sonu 1BRAHIM PAA'nn, sonuta Sultan nc Ahmed'in dn hazrlayan 1730 isyan, Orta Asya'da zuhur eden siyasi deiikliklerin neticesiydi. Sultan nc Ahmed ile veziri Sd-bd'da vakit geirirlerken, Byk Petro fabrikalarda alarak, amelelik yaparak Rus milletini kurtarm, milletine Asya'da yeni servetler tedarik etmenin arelerini gstermiti. Geri stanbul'un uh merep airleri: Ahl izz devletde, re'ya emn rhatde Hner erbab rifatde, cihan yekpare nrnl namesiyle zevk alarak renk renk llelere bakmaktan her taraf afak renginde gryorlard. Fakat iin gerei bunun tamamen aksiydi. airlerin grdkleri parlaklk, stanbul'un saraylarnda ve mesirelerinde, hanmlarnn apkn ve batan karc baklarndayd. Vilayetler sefil ve perian, halk ekmek parasna muhta, mstebit valilerin zulm altnda inliyordu. ran snr srekli bir arpma iinde bulunuyordu. Byk Petro durmadan ran' istil ediyor, ran saltanatnn darmadan enkaz zerinde kuvvet gsterisinde bulunmann yollarn aryordu. Rusya'nn bu istil hareketine ran'da ortaya kan ihtill sebep olmutu. Safev Hanedn'ndan ah Hseyin, Afgan Emri Mr Mahmud'a saltanat terk etmiti. Bunun zerine Afganllar 86 LALE DEVR 87

ZEVKN SONU

ran' istil ederek sfahan' yama etmiler, Safevi hanedanndan Tahmasb' firar etmek zorunda brakmlard. Bir sre sonra Mir Mahmud'un biraderzdesi Eref, btn akraba ve yaknlarn kltan geirerek devlet idaresini elde etmiti. Byk Petro, bu ihtillden istifade ederek Kafkas dalaryla Hazer Denizi arasndaki araziden ran'a girmiti. Daha sonra seri bir yryle Hazar Denizinin Bat sahillerini tamamen igal etmiti. Byk Petro'nun bu istildan maksad ok akt: Petro, btn askerlerine syledii nutukta, karlarna kan yaln kayalarn gerisinde aydnlk ve harika ehirler bulunduunu anlatyor, Hindistan'a ancak ran'dan geilebileceini dile

getiriyordu. Petro'nun amac, ran'dan Hindistan'a yol amak, Asya'nn bu zengin yarmadasndan Rus milletini faydalandrmakt. Petro, Avrupa hkmetlerini yzyllardan beri igal eden, Venedik'in, Felemenk'in ve ngiltere'nin bir biri ardna zengin olma emellerini gerekletiren Uzak ark ticaretini Rusya'ya dndrmek istiyor, maiyetindeki askerlere: "te bizim Hindistan yolumuz... Bu yolu kimse bizden alamaz!" diyordua23) Byk Petro'nun bu hareketi, o civarda yaayan Mslman ahaliyi, ran'n yardmndan mitsiz brakm, hemen hepsi de stanbul'a, slm halifesine mracaat etmiti. Sultan nc Ahmed, bu mracaat zerine ranllar savunmaya meyletmiti. Fakat Damat brahim Paa, teden beri takip ettii bar siyasetten ayrlmayarak, ran'n savasz paylalmasn Sultan nc Ah-med'in halet-i fikriyesine daha uygun grmt. brahim Paa, ran'n Byk Petro ile beraber paylalmasn stanbul'da eitli konferanslarda mzakere ettirmiti. Bu mzakereler, Defter Emini Hac Mustafa Efendi ile Reislkttap Mehmed Efendi, Rusya kap kethdas Nepluyef arasnda uzun uza-dya icra edilmiti.^41 brahim Paann maksad ran yznden Byk Pelro ile savamamakt. nk Osmanl ordusunun durumuna tam anlamyla vakf olduu gibi, ar'm mkemmel bu23 Valizevski, Byk Petro, s. 37

24 elebizde sim, 128,/Marki do Bonnak'n Sefretnmesi, s. 201212 lunduunu da biliyordu. Dolaysyla on iki bin kiilik bir Ni-zam- Cedit askeri tekil etmek, onlar Arnavutlarla Bonaklar-dan oluturmak istiyordu. "ayet bu maksada muvaffak olur ve yenieriler tarafndan direnme grmezse o zaman kendi askerleri daha mkemmel olur, brahim Paa da ran seferinden dnte olanca gayretiyle Hristiyanlar zerine atlabilirdi."us; Fakat brahim Paa ok zor durumdayd: Halk, Ruslarn, snnilerin oturduu topraklara tecavz ettiim ekemediinden savaa taraftar bulunuyor, Sultan nc Ahmed ise para sarfet-memek iin kesinlikle sava arzu etmiyordu. Bu sebepten brahim Paa, bu iki zt cereyan birletirmek zorunda bulunuyordu. brahim Paa, bu zor grevi yerine getirmek ve ran'a sefer amamak iin olaanst bir meclis toplamt. Bu mecliste btn devlet erkn, "eyhlislm, vezirler, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri, ulema, stanbul, Mekke ve Medine kadlklar ile isim yapm, emeline erimi hrmete layk mevli, ocaklarn aalan, zahitlerin ileri gelenleri ve btn devlet memurlarnn bykleri, saltanat tahtnn erkn sadrazam sarayna davet edilmiti.(2rt Meclis toplandktan sonra brahim Paa Fransz elisi do Bonnak'a Divan tercmann gndermi, Rusya ve ran hakkndaki fikrini sormutu. brahim Paann bundan maksad byk bir ksm sava taraftan olan meclis erknm, en ok dost bildikleri Fransz elisinin lisanndan siyasi vaziyetin tehlikelerine vkf etmek, bylece bar ortamn salamakt. Barn imzalanmasnda Fransa'nn da alkas vard: nk Osmanl Devleti ran ve Rusya ile

savamayacak olursa, kuvvetlerini muhafaza edecekler, bu kuvvetler Avusturya'ya kar daima tehdit grevim grecekti. brahim Paa da kendine gre baka bir menfaat dnyordu. O da Fransa ve Rusya ile beraber l bir ittifak oluturulmas fikrindeydi. Bu amacn gerekletirdii takdirde Avusturya'dan artk korkusu kalmayacakt. Binaenaleyh o gn 25 Marki do Bonnak'n Fransa Hariciye Nazr'na mektubu, 13 Ikna Knun (ocak) 1724 26 88 elebizde sim, s. 145. LALE DEVR

Divan tercman gelir gelmez brahim Paa btn meclis erknn gstermi: - Fransz elisi ne sylediyse aynen anlat. Herkes bilir ki, bu zat bizim byk bir dostumuzdur. Bize iyi nasihatlerde bulunacandan hepimiz eminiz, demiti. Bunun zerine tercman elinin szlerini, yani Devlet-i Ali-ye'nin bu kanuna hazml davranmasnn ve ihtiyatl hareket etmesinin gerektiini, ar ile bozumann mnasip olmayacan sylemi, brahim Paa da meciistekilere ne fikirde olduklarn sormutu. O zaman herkes, hi tereddt etmeden bar fikrini tercih etmidi. O gn Meclis dalm, ibrahim Paa devlet erkanndan bazlaryla konana dnmt. Sultan nc Ahmed orada brahim Paa'y bekliyordu. Bara karar verilmesi onu da son derece sevindirmiti. Hatta bu sevincini gstermek iin: - Ben de sizinle ayn fikirdeyim. ar ile yaplan anlamay, ciddi bir sebep olmadan, hi bir ekilde bozma taraftar deilim, demiti. brahim Paa barn imzalanmasn baardktan sonra ertesi gn Fransz elisiyle Rus kap kethdasn davet etmi, paylama konusunu gndeme getirerek harita zerinde snrlar belirlenmiti. Alman kararlara gre, Hazar Denizi'nin bat sahili ile Derbent havalisi ar'a, Kafkasya'nn orta ksmlanyla, Tiflis ve Revan nc Ahmed'e terk edilmiti. Geri kalan ksmlar da Afgan Emiri'ne braklmt. Rusya ile Osmanl Devleti arasnda imzalanan bu bara "ebedi sulh" ad verilmiti. Fakat bu anlama ancak iki yl yrrlkte kalabilmiti. O gn brahim Paa baarsndan dolay son derece memnun, fevkalade neeliydi. Barn gzelliklerinden bahsediyor, Fransz elisine unlar sylyordu: - Ebedi sulh, srf benim eserimdir. Buna da yle basit fikirlerle teebbs etmedim. Maksadm Osmanl Devleti ile Moskof-lar arasnda Fransa ile olduu gibi- bir ittifak meydana getirmek, bylece gerekleecek l bir pak ile dnyay titretmek-

ZEVKN SONU

89

tir. Bu projeye o kadar k, sulh ve skuna o derece balym ki, ayet birisi, bu bar ortamn ihll edecek olursa, gsne hanerimi saplamakta tereddt etmeyeceim. brahim Paa bu maksada nail olduunu isbat etmek iin eyhlislmn fetvasn gsteriyor, sonra Rusya kap kethdasna hitap ederek: - Gryorsunuz ya, diyordu. likilerin kopmamas iin ne kadar alyoruz. Size bunun yeni bir delilini daha gstereyim. ah Hseyin bizim de, sizin de dostunuzdu. Bu mnasebetle kendisini bir baba farz edelim. ah Hseyin vefat etmi, de evlt brakm: Devletimiz, ar, ah Tahmasab... imdi mirasm bunlarn arasnda taksim etmek gerekiyor. Dostumuz Fransz elisi de bize taksimcilik grevini veriyor. Sonra, glerek ilave ediyordu: - Taksim etsin, fakat r almasn! ibrahim Paa, bu szleri fevkalade bir asaletle, merte ve samimi bir eda ile sylyordu.(27) O gn toplant drt saat srm, ikisi sadrazamn szleriyle gemiti. brahim Paa, bu baardan sonra Fransz elisiyle Rus kap kethdasnn erefine Beikta'taki saraynda bir ziyafet vermi, bu ziyafette ikinci Mustafa'nn damad erke Osman Paa ile kendi damad Kaymak Mustafa Paa, olu Mahmud Paa ve daha bir takm zevat hazr bulunmutu. Yemekten sonra herkes km, brahim Paa eliyle yalnz bana kald zaman Rusya kap kethdasna: - Gryorsunuz ya, barn devam etmesi iin ne kadar ak ve samimi hareket ediyorum. ayet ar, bu iyi niyetime karlk vermezse, o zaman da yine ayn samimiyetle savaa devam edeceim. ar'n durumunu onun zannettiinden daha fazlasyla biliyoruz. Hatta komularnn hakkndaki dncelerinden bile haberimiz var, demiti. 27 Marki do Bonnak'n Fransa Hariciye Nazrna Mektubu, 22 ikinci Knun 1724. 90 LALE DEVR

Bunun zerine Rusya kap kethdas. ar'n sve'le dost olduunu sylemek istemi, fakat Fransz elimi d Bonnak derhal szn keserek: - Bana kalrsa Ruslarn sadrazam hazretleri kadar salam dostlar olamaz. ar, bu iyi niyetten emin olarak, komularnn kskanmalarna ramen ran'da istediini yapabilir. Fakat Babli'yi ihmal edecek olursa, o zaman herkes bilir ki sadrazam hazretleri imdiye kadar Devlet-i Aliyye vezirlerinden hibirine nasip olmayan vastalarla hareket edebilir, demiti. ibrahim Paa, Ruslarla ebedi sulh imzalam,^*1 bir hafta sonra da parlak bir kabul resmi icra edilerek, alt madde ve bir hatime zerine tertip edilen barnameler teati edilmiti. Fransz elisi

ile Rusya kap kethdasna samur krkler ihsan olunduu gibi, Byk Petro tarafndan da teekkr edilmiti. Hatta Fransz elisi daha ileri giderek, bu hizmetinin mkfat olmak zere, Ege Denizi adalarnda konsolosluklardan aarak, Sakz Ada-s'ndaki Kapusenler aleyhinde verilen hkmleri iptal ettirmiti. Fakat Rusya ile Fransa arasnda Trkiye hakknda mevcut fikir ayrlndan dolay bu bar anlamasnn mr ok fazla olmamt. stanbul'da bu taksim yapld srada ran'da bir hayat eseri kendini gstermiti. Bu srada Iran, fedakr bir kurtarcya sahip olmutu: di bir kervancnn olu iken ekiya reislii yapan Nadir, bu srada byk bir ordu ile Horasan dalarndan inmiti.

Nadir, birok ordular sevk ve idare edecek meziyetlere sahipti. Mahareti, hilekrl, zulm, hret hrs, kadere boyun emesi, o srada ran' kurtaracak bir kurtarc iin en nemli zelliklerden saylabilirdi. Nadir, nce tacndan ve tahtndan ayr den Tahmasb' himaye etmi, kendisine Tahmasb-Kulu Han unvann vermiti. Sonra Salevlere sadk ranllar maiyetine alarak sfahan'a yrmt. Eref Han kamak zorunda brakmt. ehri, kan ve 28 18 Temmuz 1 724, Rebiulhir 1 137/Tarih-i Celebizde sim , s. 1 58-169 ZEVKN SONU 91

ate iinde bomutu. Artk o tarihten itibaren sfahan'da zahiren Tahmasb Han, fakat gerekte Tahmasb-Kulu Han hkm sryordu. Nadir, Afganllar kltan geirdikten sonra, karsna Ruslarla Trkler kmt. Fakat her iki devlete birden saldrmay uygun grmemiti. nce Ruslarla anlam, igal ettii yerleri brakmt. Byk Petro, esasen Trkiye'ye kar gaddarca bir siyaset takip ettii iin, brahim Paa ile yapt anlama hkmlerine hi nem vermiyordu. Bu anlamadan iki yl sonra, Avusturya ile Trkiye'ye kar gizli bir ittifak imzalamt. Ondan sonra Trklere mracaat ederek Babli'nin istils altnda bulunan yerleri istemi, stanbul'a eli gndermiti. Hatta cevap beklemeden Tebriz'i basm, btn kuvvetiyle Trkleri kana bomutu. stanbul'da btn bu felketler haber alnmt. Bir sre sonra ranllarn Tebriz'deki zulmleri de renilince, iran'a sava ama lzumu ortaya kmt. Sultan nc Ahmed, savaa girmeyi kesinlikle istemiyordu. Fakat ibrahim Paa, Osmanllara yaplan bu saldrnn, ieride isyanlarn domasna sebep olacan anlamt. Hi olmazsa halk sakinletirmek ve yattrmak iin aldatc bir seferberlik hazrlna gerek duymutu. brahim Paann maksad, ii bar yoluyla bitirmekti. Paann tedbiri olarak, Padiah skdar'a geecek, ordugah kurulacak, bir taraftan da bar grmelerinde bulunularak ran meselesi yat-trlacakt.

Sultan nc Ahmed, sadrazamnn bu teklifini istemeyerek kabul etmi, Austosun ilk gnlerine doru parlak bir alay ile skdar'a gemiti. Sultan nc Ahmed'in bu hareketi ok muhteem ve ok aldatc idi. Padiah saltanat kadrgasyla Boaz'a doru alm, btn donanmann skdar sahilini dolat grlmt. Bu geit resmi tam drt saat srm, skdar'da ahaliyi kandrmak iin her trl tedbire bavurulmutu. Padiahn nnden tular ekiliyor. nc Ahmed, uzun sorgulu peyklerin ssleri ve bezekleri ortasnda, at stnde ilerliyordu. Arkada sarayn ileri gelen erkn, padiahn deerli 92 LALE DEVR

talarla ssl klcn, yedek sarn, abdest ibriini tayordu. Halkn sava ilan edildiine inanmas iin her trl yola bavuruluyordu. Uzaktan, padiahn yedekte sevk edilen beygirinin zerinde mzraklar ve kalkanlar grlyordu. Sarayn ince ve kadnlam erkn, ssl ve hibir ie yaramayan kymetli bir takm silahlarla halkn, nnden geiyorlard. O gn Ak Aalar ve Harem Aalan da zrhlar ve miferler giymilerdi. Bunlar da davullarla, zurnalarla geiyorlard. Daha sonra eyhlislmn, ulema ve devlet erknnn, i olanlarnn silahlarla getikleri grlyordu. Alaya en ok revnak veren, i olanlaryd. Hemen btn olanlar, zrhlarn stne ipekli sarglar sarmlar; omuzlarna altnlar, sedefler ve incilerle ssl silahlar almlar, kadifeli ve srmal okdanlklarma yaldzl oklar doldurmulard. Alay btn parlaklyla, olanca debdebesiyle skdar'dan gemi, fakat Kadky'e geldii zaman birdenbire dalmt. O zaman devlet erkn, civardaki saraylara, bazlar da Boazii'ndeki yallarna gitmilerdi. Askerin bir blm ehre gnderilmi, bir blm de ordughn muhafaza edilmesi iin braklmt. Daha dorusu, btn bu alay, halk aldatmak iin bir tiyatro sahnesi olarak ortaya kmt. skdar alaynn zerinden birka hafta gemiti, ibrahim Paa, mtemadiyen mzakerelerle megul oluyor, Babli'nin kurnazl, herkesin dikkatini ekmeye balyordu. Ordughtan, ran snrndan gelen yenierilerin dmandan grdkleri zulmler hakkndaki rivayetleri, halkn taassubunu galeyana getiriyordu. Yenierilerin bir ou esasen hazar vaktinde esnaflk yaptklar iin szlerini halk arasnda pek abuk yayyorlard. ehirde yava yava bir kaynama hissi belirmiti. Devlet adamlarnn skdar'da bulunmalar, isyana hazrlananlarn cr'elini bir kat daha artryordu. Patrona syan GEREKTEN DE bakentte, devlet erkn, hatta Sultan nc Ahmed aleyhinde alttan alta bir kaynama kendini gstermeye balamt. Fakat bu kaynamann sebebi, yalnz devlet adamlarnn zevk ve sefaya olan dknl deildi. Trkiye'de itima hayat hemen hemen hibir ilerleme gstermemiti. Btn halk bir padiahn nfuzuna ve istibdadna, keyfine ve heveslerine tabi gibi yayordu. Memleketin birok yerinde medreseler almt. Fakat bunlardan srf hoca yetimi, onlarn da bir ksm anlaytan yoksun olanlar, halk

arasna taassup tohumlar samaktan baka bir eye hizmet etmemilerdi. Mesela, terifatnn kk bir hatasyla Hrka-i Sadet'e davet edilmeyen Ayasofya Krs eyhi'nin hemen ertesi gn devlet aleyhinde fikirler ileri srd, halka din hkmleri telkin etmek iin vicdanndan ok menfaat duygusunu rehber kabul ettii grlmt. Halkn birinci tabakasn hoca snf tekil ediyordu. Bu snf manevi silahlarla, yenieriler de madd silahlaryla halk ktlesi, hatta saray erkn zerinde nfuz icra etmilerdi. ou zaman ayak takmnn himayesinde, isyanlar sonunda, yksek mevki igal edenler, bir ahs grleriyle en salam messeseleri ykacak tesirler meydana getiriyorlard. Gerek manada lim olan hocalardan ilim ve sanat dnyas byk istifadeler grmt. Hatta btn airler, tarihiler ve edebiyatlar 94 LALE DEVR

hocalardan yetimiti. Bunun g:bi, halk genellikle tahsilden mahrum olduundan hocalara aer tarafta byk bir sayg ve hrmet gsteriliyordu. Halkn ilme ve dine besledii hrmet, duygusu, bu snfa kar kalplerinde daima byk bir ballk meydana getirmiti. Fakat bu his, bir ok defalar dini tesirleri, ahsi menfaatlere alet edenler tarafndan, bir ihtille sebep olmak zere kullanlmtr. Halkn dier bir ksmn ise esnaf ve aa tabaka oluturuyordu. Bu snfta, temiz yreklilikten ok taassup ve cehalet olanca iddetiyle hkm sryordu. Ekserisi byk tmar sahiplerinin yannda alan, yenierilik, esnaflk ve renberlik yapan halk, tahsilden refah ve medeniyetten mahrum yayordu. Bunlarn biricik hizmetleri, harp ve darptan, sefer zamannda yamaclktan ibaretti. Doudan Iran, gneyden Arabistan, kuzeyden Tuna ve Rusya'ya, hatta Macaristan ilerine kadar yaylan bu insan ktlesi, Sarayburnu'nu ssleyen kubbelerin ve revakla-rn altnda zevk ve sefa ile megul, be-on kiinin eseriydi. Avrupa'da toplum hayat hakknda kanunlar karld srada, btn bu halk ktlesi, insanlk haklarndan mahrum, mstebit bir paann veya yenieri aasnn keyfine tbi, kahrolmu ve perian bir mr geiriyor, bu esaret hayatna kar hi kimsenin ikyet ettii grlmyordu. Yzyllardan beri lkede hkm sren istibdat, halkn fikirlerinin ve beyninin zerinde uyuturucu bir tesir meydana getirmiti. Halkn bu elinde olmayan alkanlk haline gelen ba emesine kar, dnya ahvalinden haberi olan devlet adamlarnn grevi, yllardan beri Avusturya hcumlar karsnda ezilen vatan kurtarmak, memleketin geleceini salama alacak bir kuvvet meydana getirerek, keyif ve istibdada boyun ememiti. Oysa, devlet adamlarnn bir oklar bu noktay anlyamyor, iinde bulunulan durumun korunmasn, gelecein garanti altna alnmasna tercih ediyordu. ibrahim Paa gerekten on yla yakn bir sre iinde memleketin fikri ynden gelimesine hizmet etmiti. Fakat yzyllardan beri ryen muhiti, tam anlamyla dzeltmeyi baara-

PATRONA SYANI

95

mami. brahim Paa, bu srada 64 yandayd.(1668-1730) Paann hatalarna karlk, pek ok iyilikleri de grlmt. Evvela saray ile devlet adamlar arasnda denge kurarak, on yl ileri idare etmi, hatta nisbeten zulmedilmesine mani olmutu. Valilerin zulmlerine mmkn olduu kadar engel olmaya almt. Anadolu'yu ekiyadan temizlemi, yalanc ahitlerin ahitliini yasaklam, kadlklar layk olanlara verdir-miti. Son ran hadiseleri srasnda Badat valisine gnderdii mektupta, hkmet idaresi ve harp usul hakknda ok nemli ve akllca nasihatler vermiti. Ayn zamanda mevkiini korumak iin padiahn arzusunu yerine getirmekten, temayllerine uygun hareket etmekten de geri durmamt. Sultan nc Ah-med, lleleri ve smblleri arasnda kadnlarla dantela rmek, diki dikmek, raan safalarnda bulunmakla megulken brahim Paa kadn nfuzuna engel olmu, devlet idaresini tek bana yrtmt. Daha dorusu, Sultan nc Ahmed saltanat srm, ibrahim Paa ise devleti idare etmiti. brahim Paa zamannda Ksem ve Turhan Sultanlar devrinde olduu gibi, sultanlarn devlet idaresine kartklar grlmemi, yalnz Fatma Sultan^29' bir defa Fransz elisi Milnv'n ikayetlerini dinlemiti. Franszlara bir iyilikte bulunmak istemiti: 1729 ylnda Milo konsolosu, korkun bir gemi kazasndan sonra, bir Ceneviz gemisinin kaptann himaye ettii srada, yenierilerin saldrsna uram, konsolos bu hakaret zerine haklarn korumak iin stanbul'a gelmiti. Fakat kaptan paa konsolosun arzusunu yerine getirmek yele dursun, kendisini hapse attrmt. Hatta bununla da kalmam, Ege Denizi adalarndaki ve anakkale'deki Fransz konsolosluklarn da kapa29 Fatma Sultan, Silahtar Ali Paa'ya drt yanda nianlanm (1709) Paa'nn Peter-varadin'de ehit dmesi zerine ibrahim Paa ile evlendirilmitir (1716). Bu srada Fatma Sultan 13, ibrahim Paa 50 yandayd. O zaman istanbul'da bulunan ingiltere elisinin kars Madam Montagu bu evlenmeden sz ederken diyor ki: "Fatma Sultan 50 yanda bulunan kocasn grr grmez gzyan tutamad. Bununla birlikte ibrahim Paa deerli kimselerden ve padiahn gzdelerindendi." Montagu, ark Mektuplar, s. 184 96 LALE DEVR

tmt. Bu durum, Fransa'nn dou ticaretini alt st etmiti. P Vilnv, bu hakareti temizlemek iin sadrazamdan birok defa grme talebinde bulunmu, fakat bir trl sonu alamamt. Bir ok kimseler, para almadka hibir yol gstericilikte bulunmayacaklarn sylemilerdi. Nihayet Vilnv dnm, dorudan doruya sarayla ilikisi olan Cenevizli bir kadn elde etmiti, ibrahim Paann zevcesi Fatma Sultan'a mracaat eylemiti.'30) Gerekten de bu devirde sarayn en nfuzlu simas, padiahn kz Fatma Sultan idi. Fatma Sultan dantelaya ok meraklyd. Fransa'nn himayesinde yaayan Cenevizli bir kadn bu sanatta pek usta olduu iin kendisini genellikle saraya arr, kadndan dantela

renirdi. Vilnv, nihayet bu kadn vastasyla konsolos meselesini Fatma Sultan'a bildirmiti: Bir n, Cenevizli madam, Fransa ile Babli'nin barmasnn yakn olduunu, bir Fransz konsolosunun hapsedilmi bulunduunu, ayet bu gerginlik devam ederse Franszlarla Osmanllar arasnda sava kmasnn bile mmkn olduunu anlatm, Fatma Sultan pek mteessir olmutu. Bu devirde, Osmanl saraynda Franszlara devaml sempati gsteriliyordu. Mesela sarayllar vaktiyle padiahlardan birinin bir Fransz kralnn kzn denizde korsanlar elinden aldn, sonra onunla evlendiini anlatrlar, Sultan Drdnc Mehmed zamannda Valide Sul-tan'n gnln kazanmak iin toplar atan Fransz gemilerinden sz ederlerdi. Bu siyasi ve latif hikayeler Fatma Sultan'm kafasnda silinmesi mmkn olmayan izler brakmt. Bu sebepten Cenevizli madam dinler dinlemez can sklm, "Benim Franszlara pek ok sevgim vardr. Hele babam, Franszlarla son derece dosttur!" diye barm, btn bunlarn bir kada yazlp kendisine getirilmesini emretmiti. Fatma Sultan'm emri yerine getirilmi, bir sre sonra da brahim Paa sefaret ter30 Vandal, Vilnv'n Sefareti, s. 110 I PATRONA SYANI 97

cmanna iltifatta bulunmu, hatta eliye selamlar gndererek: "Kendisinin kat'i surette memnun olmasn arzu ederim!" demiti. Vilnv, Fatma Sultan'm bu asl davranndan son derece ' etkilenmi, kendisine ok deerli elmas dme takdim etmiti. Fatma Sultan bu hediyeleri almamak iin ok srar etmi, nezaket icab kabul etmek zorunda kalmt. Sultan nc Ahmed zamannda saray nfuzu sadece bu gibi ufak tefek tesirlerden ibaret deildi. Sarayda, byk lde entrikalardan da eser kalmamt. Bu sebeple brahim Paa hakknda ortaya kan husumet, paann aczinden veya istidadndan ziyade kazand parlak mevkii rakiplerinin ekememesin-den ileri geliyordu. Ahalinin ran seferini bahane etmeleri ise olduka zahiri bir sebepti, iran'dan gelen askerlerin szleri, halk arasnda hayli etkili oluyordu; fakat bu tabakann kendi kendine isyan etmesi imkanszd. Byle bir isyanda baar, ancak yenierilerin katlmasna balyd. O tarihe gelinceye kadar yenierilerin ve sipahilerin dnda kalanlar isyan etmemilerdi. Btn tahtlar yenieri silahlaryla devrilmi, kazan kalkmadka padiah kuvvetinin sukut ettii grlmemiti. Bu srada yenierilerin itirak etmeleri iin de nemli sebepler yok deildi: brahim Paa "Ni-zam- Cedit" askeri yetitirmeye balam,'3" ticaret vergisi olmak zere "Bid'at" adyla bir vergi koymutu.'32'

Yenierilerin byk bir blm sava olmad zamanlarda ticaretle urayorlard. Bu sebepten yenieriler arasnda derhal honutsuzluk ba gstermiti. Sava meydanndan gelenler ise esnaf arasna sokulmular, onlar da tevik etmeyi baarmlard. Su halde halkn esnaf takm ile yenieriler, tamaya hazr bir vaziyette bulunuyorlard. brahim Paann rakipleri, Lle devrinde kk ve bahe sahibi olanlar ekemeyenler, bu zmreyi elde ettikten sonra, devlet erknn istedikleri gibi mahvetmeyi 31 32 98 D Bonnak'n Sefretnmesi: s. 233 At Ederun Tarihi, c. 1, s. 153. LALE DEVR

baarabilirlerdi. Zaten yenieriler elde edildikten sonra, onlar iin padiah tahttan indirmek iten bile deildi. Btn Osmanl topraklarnn kalbini saray tekil ediyordu. Fakat Bb- Hm-yn'a vurulan kuvvetli bir darbe btn imparatorluun sinirleri zerinde hibir tesir icra etmezdi. Sarayda meydana gelen oldu bitliye kar koca Osmanl imparatorluunun vilyetlerinden hibir itiraz veya kabul sesi ykselmezd. Memlekette esasen tahsil ve terbiye, dncelerde ve duygularda birlik ve beraberlik meydana getirmemiti. Karlkl yardm ve hak gzetmek duygulan, Trkiye'de hibir zaman geliememiti. Hibir kimse, hatta sadrazamlar, yenieri aalar ve Da-rssade aalar bile kendilerini mdafaa edecek durumda deillerdi. Padiahn her emri yldrm hzyla yerine getirilir, bu felketten hi kimse yakasn kurtaramazd, ibret talan, devlet adamlar iin en son hrmet yerine geerdi. Sarayda meydana gelen deiiklikler meru ve itaati gerektiren bir oldu bitti saylrd. Halk, esasen yardma ve korunmaya muhta bir durumda bulunuyordu. Memlekette ahsi teebbslerle, ferdi servetler ortaya kmamt. Herkes hkmetin verecei ulufeye, efendilerinin ihsanna muhta durumdayd, iki yz yl nce, 3 aka eden bir dirhem gmn deeri, zamanmzda krk para iken, bu devirde 20 akaya verilen bir dirhem gm, ancak alt para edebiliyordu. Hkmet, halk teden beri bu para ile bask altnda tutuyordu. Bu sebepten her hkmet ister mstebit, ister dil olsun, ahali iin birdi. Halkn tek dncesi ahsi refahm temin etmekti. Bu his, halkn yaama zevkinden, memleket sevgisinden habersiz bulunmasndan ileri geliyordu. Trkiye'de birka defa ihtilller olmu, padiahlar ldrlmt. Fakat btn bu kargaalklar hemen istisnasz birer isyandan ve ekiyalktan baka bir mahiyet gstermemiti. Hibir ayaklanma, hibir hareket, lke iin faydal ve medeniyete yarar bir netice vermemiti. Esasen bu isyanlara, hocalarla yenierilerin katlmas, memlekette taassubun ve hkmetsizligin bulunduuna ak bir delildi. Byle isyanlar karmak iin ihtirasl bir PATRONA iSYANI 99 paann veya zorba birka ahsn ortaya kmas yeterliydi. Cahil ve hrsl eller kullandrlarak yaptrlan bu taknlklar, kesinlikle

bir inklap olamazd. nk memlekette dnce tekam- l, itima deiiklik olmamt ki siyas inklaplar kendini gs-terebilsin. Bununla beraber, Osmanoullarn keyiflerine ba edirmek isteyen yenieriler, kendilerini idare etmek iin, daima Kahveci Al veya Patrona Halil bulmakta zorluk ekmezlerdi. Bb- Hmyn, pekok defalar isyanc ekiya kafilelerinin hcumlarna, balta ve grz vurularna hedef olmutu. Fakat ieride padiahlar ve sadrazamlar, cellatlar vastasyla bodurulur veya hanerlerle paralattrlrken, darda daima tekbir sadasmm Bizans ufuklarna ykseldii iitilirdi. Btn taknlklar halkn cahil snfna kar meru gstermek ve byle kuvvet kazanmak iin onlarn saflndan, dine olan ballklarndan yararlanmann yollar unutulmazd. 1730 isyan da ayn dnceler ve ayn tesirler altnda icra olunmutu. syan hazrlayan kahveci, manav, bakkal, tellak ve kayk esnaf arasnda, hoca kyafeti de grlyordu. Esasen, isyana n ayak olan cahil kimse vard: ar telll Arnavut Patronu Halil, Manav Muslu, Kahveci Ali... Bu kii, btn stanbul'un avam tabakasn aldatmlard. Fakat Sultan nc Ahmed'i drmeye azmeden halk ktlesini alttan alta iki kii idare ediyordu ki, onlar da Ayasofya vaizi lspirzde ile, istanbul kads Arnavut Zll Flasan Efendi idi. Ulema snfna mensup olan bu iki zat, cehaletin kararsz kalplerde meydana getirdii ballk duygusunun tesiriyle, hoca sarnn peinde ihtirasla koan cahil kimseler zerinde, byk bir tesir icra ediyorlard. Halkn bir ksm da devlet erkannn stn mevkiini ekemedikleri iin zaten isyana hazr bulunuyorlard, istanbul halkm, saltanat erknna kar isyan ettiren bu hocalar vatanseverlik duygularndan ok ahs ihtiraslara tabi oluyorlar; hoca kyafetiyle halk zerinde ntuz icra ediyorlard. zellikle Zlli Hasan Efendi, iki yl nce kadlk zamannda stanbul'da bereket olma100 LALE DEVR 101

PATRONA SYAN!

di diye iinden karlm,-33- sonra bunun intikamm almay biricik gaye haline getirmiti. Hasan Efendi'yle Ispirizde, silerin zerinde manevi bir tesir icra ediyorlard. Zaten yenieri isyanlar, daima bu gibi tesirler altnda meydana gelmi, halkn yrtclk damarlar bu vasta ile uyandrlm, yamacla ve ekyala hep bu dini hisler siper yaplmt. Bu srada ran'dan gelen askerler, hamamlar dolayorlar, ranllarn igal ettikleri kalelerde, muhafz askerlerin burunlarn kestiklerinden; iki ellerini brlerine soktuklarndan; ms-lman ocuklarn havaya atarak, klla paraladklarndan bahsediyorlard. Arnavut tellaklarla yenierileri "Sizde yce din gayreti yok mudur?" diye tevik ediyorlard.^41 syan iin bu tevikler yapld srada, hocalardan brahim Paann yaknlarn ekemeyenler, isyan iddetli hale getirmek ve hareketlerini meru gstermek iin paann israflarndan, servetinden, kadnlara laf

attndan, Damad brahim Paann milletin hukukunu ayaklar altna aldndan ve daha bunun gibi birok iftiralardan bahsediyorlard. Halbuki inklaptan sonra paann serveti toplanm, kendisinin 2004 kese, 61 kuru; Kaptan Mustafa Paa'nnki 365 kese, 375 kuru; Mehmed Kethda'nnki ise, 32309 kese, 3365 kuru tutmutu.1351 stanbul'da isyan almetleri balad zaman, mevsim sonbahard, ibrahim Paann zorunlu olarak, halka sava ilan sahnesi gstermesinden tam iki ay gemiti. Bizans'n sakin ve uyuuk havasnda yine bir isyan bulutu dolamaya balamt. Yenierilerin arasnda, halkn arasnda altlan alta fsltlar iitiliyordu. Bu trl gelimeler baz devlet adamlarna, bu arada Sadrazam Kethdasna da anlatlmak istenmiti. Fakat ne o, ne de brahim Paa byle bir hareketin ortaya kacana kesinlikle inanmamlard. Bir sabah, (Perembe, 15 Rebiulevvel) sonbahar gnei sarayn karanlk servilerini, plak ve kocam narlarn yaldzlad srada, arya doru Arnavutlardan oluan velvelel bir kalabaln ilerledii grlmt. Onbe, onalt kiiden ibaret olan bu kalabal Patrona Halil (3! Manav Muslu, Kahveci Ali idare ediyordu. 1730 isyannn bu zorba elebalar, Ayasolya vaizi spirizde ile Arnavut Zlli Hasan Efendiden alm olduklar talimata gre hareket ediyorlar arlar ve sokaklar dolaarak, taraftarlarn artrmaya alyorlard. Asiler kuluk vakti Parmakkap'da toplanmlar, sonra Bedesten'e yryerek "D-vy- Serimiz vardr. mmet-i Muhammed'den olan, dkknlarn kapayp bayrak altna gelsin!" diye barmlard. Bir dakika sonra esnaf, dkkanlarn grltlerle kapamlar, silahlarm kaparak Etmeydamna komulard. Kafile Etmeydan'na doru ilerledike bir kat daha oalyordu. Btn asiler, ellerinde parlak silahlar, esnaf tehdit ediyorlar, dkkanlar kapatyorlar; Levent, cebeci, top arabas, ksacas kime rast gelirlerse yoldan eviriyorlar, korkun ve her an deien bir sel gibi Etmeydan'na doru ilerliyorlard/371 Byk bir kargaalk iinde koldan ilerleyen kafile, Etmeydan'na gelir gelmez byk bir kalabalk oluturdular. Sonra. Birinci Cemaat ile Cebecilerden Beinci Bln kazann ve bayran kardlar. Yenierilerin de kendilerine katlmasyla bsbtn kuvvet bulmulard. Artk btn sokaklarda davullar almyor, halk isyana davet ediliyordu. syana katlmak istemeyenler, evlerinden kmaya cesaret edemyorlard.1-38' Katlanlar da ya Lle devri erkanna dmanlklarndan veya merak sebebiyle ve seyirci olarak iltihak ediyorlard. Biroklar da saray erkanna iten besledikleri intikamdan dolay seviniyorlar, hallerinden memnun olmayanlar ise, yeniden devlet erknyla evirecekleri frldaklarn, elde edebilecekleri mevkilerin hayalleriyle 33 34 35 e-ebzade, s. 61 5/stanbul inklaplar, s. 36.) am Ruznmesi Mehmet Efendi'nin Defteri. 1143) Subhi Tarihi, c. 1, s. 43/lstanbul inklaplar, s. 46.)

36 Patrona Halil'in vaktiyle levent iken bulunduu geminin addr. "Donanmay- Hmayun gemilerinden Riyale ve Patrona... lh" Tarh- Asm, s. 316 37 Subhi Tarihi, c. 1, s. 6

38 Mnyo, Devlet-i Osmaniye Tarihi, c. 4 am Ruznmesi Mehmed Efendi'nin Defteri 1143 102 LALEDEVR! , .<'.

isyana itirak etmek iin kendilerinde kuvvet bulabiliyorlard. Szn ksas, btn bu sarkl, kavuklu, keeli, cbbeli, manav, kahveci, tellk, telll, cahil, a, ihtirasl, azgn ktleyi iki kuvvet idare ediyordu. Menfaat ve intikam... Menfaat duygusu, Trkiye'de her trl duyguya galip gelmiti. Dm gayreti ise, srf aldatc, zahiri, gerektiinde kar iin kullanlan bir vastadan baka bir tarzda aa vurulmazd. stanbul'da yenieri aas ile sadrazamn kethdasndan baka kimse kalmamt. Btn devlet erkn, skdar sahilindeki ordughta, yallarnda sakin ve rahat, sonbaharn gzellikleriyle meguldler. isyan ehirde ba gsterir gstermez, sadrazam kethdas Mehmed Paa yola km, fakat dostlarna rastgelerek, onlarn zoruyla geri dnmek mecburiyetinde kalmt. Mehmed Paa, sadrazamn damad idi. brahim Paa'nn veudunu ortadan kaldrmak isteyen asilerin "Kethdy- Sadr- li"yi ilk grte paralayacaklar kesindi. Hatta yenieri aas da maiyetine birka kii alarak, Etmeydam'na kadar ilerlemi, silere ricalarda, tehditlerde bulunmutu. Kendisinin yama sayg gsterilmesini istemi, fakat hibir netice elde edememiti. Patrona Halil, yenieri aasna doru ilerlemi, maksatlarnn hkmetin slh ve zalimlerin cezalandrlmas olduunu, bu sebeple kendisinin de Muhammed mmetine katlmas gerektiini anlatmt. Yenieri aas, Patrona takmndan bir kiinin bu hitabndan dolay ok mteessir olmutu. Evvel, yanndaki zabitlere kar nfuzunu muhafaza iin Patrona ile iddetli konumak istemi, fakat Patrona tehdit edici bir grnme brnerek, aaya susmasn, aksi takdirde elbisesini kanlara boyayarak Muhammed mmetine sancak yapacan syleyince, yenieri aas bu tehdit zerine ne yapacam armt. Bu srada yenieri aasnn maiyetindeki zabitlerden bir ou silere katlmt. Yenieri aas da tehlikeyi hisseder etmez, asilere daha iyi meram anlatmak iin atndan inmi, nihayet uygun bir frsat bulur bulmaz kyafet deitirerek kam, derhal limanda bir kaya binerek, skdar'a gePATRONA SYANI 103

misti. Fakat durumu sadrazama haber verecek yerde, korkusundan dolay urayaca tehlikeyi dnerek evinden kmamaya karar vermiti.

Bu srada yz kadar si, Aa Kapsna geliyor, hapishanelerden katilleri ve canileri karyor, bylece kuvvet temin eder etmez Sipahi pazarm yama ediyor, ele geirdii silahlar kaparak serdengeti aalar davet ediyordu. Fakat bu isyan byk bir disiplin iinde yaplyor, isyan idare eden vaiz ile kadnn byk tesirleri grlyordu. Bir taraftan halk dalga dalga hareketli, velveleli, ihtirasl korkun bir ktle halinde Etmeydam'na doru koarken br taraftan asiler aralarnda eyhlislmlar, cebeci baslar, kul kethdalar tayin ediyorlard. Sonra sokak sokak mnadiler: "Ekmeki, bakkal, kasap, manav dkkanlarn ap herkes iiyle megul olsun. Namuslu kimselere herhangi bir saldr olmaz!" diye baryorlard. Gerekten de hibir dkkan yama edilmiyor, Hristiyanlara hibir saldr da bulunulmuyordu.<-39> Patronann, Muslu'nun ve Ali'nin yegane dnceleri kuvvetlerim ve taraftarlarn artrmak gayesine ynelikti. Zaten devlet erkn, bu kuvveti toplamak iin asilere bol bol vakit brakyorlard. O gn isyan sabahtan akama kadar devam etmi, sileri yattrmak iin devlet erknndan henz hi kimse gzkmemiti. stanbul kaymakam, brahim Paann damad Kaymak Mustafa Paa o sabah Boazii'ne, engelky'ne, "B- Ferah" adn verdii kke, llelerle megul olmaya gitmi, reis efendi de bu vakay ancak Boaziindeki yalsnda haber alabilmiti. Fakat ikisi de byle bir hadisenin meydana gelmesine bir trl ihtimal verememilerdi. Etmaydan'na birka kii toplanm ise de bunlarn az bir kuvvetle oktan dalm olduuna hkmetmilerdi. Fakat bir sre sonra olay bizzat gren kimselerden iin nemini, asilerin gittike oaldklarm haber alnca, akama doru skdar'a gemiler, Sultan nc Ahmed ile beraber ibrahim 39 "Askerler isyan esnasnda bile disiplini muhafaza ediyorlard." Albert Vandal, Vil-nv'n Sefareti, s. 152. 104 LALE DEVR ,

Paa'ya kar karya geldikleri tehlikeyi anlatmlard. Reis Efendi ile Kaptan Paa kendilerim sorumluluktan kurtarmak iin vak'ay ok nemsiz gstermeye almlard. Fakat Sultan nc Ahmed'in byk korkuya ve dehete kaplmasna engel olamamlard. brahim Paa ise kaymakam ile Reis Efendi'nin gevekliinden son derece mteessir olmutu: Hibir disiplini olmayan bu ekiya etesini kk bir askeri kt'a ile datmak mmkn iken, hibir harekette bulunulmamasn bir trl affe-dememi, hatta Sultan nc Ahmed'e: "te imdi saltanatnz ve hayatnz tehlikeye sokan bu sersemlere nasl ceza verilmez?" diye ikayet etmiti. Fakat ceza vermenin zaman oktan gemiti, ibrahim Paa, bsbtn midini kesmeyerek skdar sahilindeki sarayda devlet erknndan oluan bir meclis toplam, sultan nc Ahmed'in Sanca- erifi alarak istanbul'a dnmesine karar vermiti. Sultan nc Ahmed, kendisinin nasl hareket edeceini hemiresi Hatice Sultan'dan sormutu. Hatice Sultan ise vkelay kesinlikle yanndan ayrmamasn, hayatm muhafaza iin icabnda onlar feda etmesini

tavsiye etmi, hatta ilveten: "Kulun istemediklerini ver!" demiti. Devlet erkn gece ge vakte kadar mzakerelerle megul olmutu. O gece, ayn on altnc gecesiydi. Karda Topkap Saraynn siyah ve yksek servilerinin etrafnda ykselen binalardan ve kubbelerden snk ziyalar saan birka k, Kz Kulesi'nin solgun fenerleri, mehtaba kar parlyordu. stanbul'da, Etmeydam ve civan byk bir grltyle kaynyordu. Artk skdar'da durmak imkan hariciydi. Sultan nc Ahmed, kalben byk bir strap iinde, brahim Paa dehete kaplm, btn vezirler zgn, gece yarsna doru kayklara binmiler, mehtabn Marmara'ya nur saan aydnl iinde yola kmlard. Sarayburnu'na kld zaman gece yars olmutu. Sultan I 'nc Ahmed, Yal Kk'nn nnden, Has Bahe'den ge-ms. Hrka-i Saadet yanndaki daireye gelmiti. Orada, Etmeyda-n'ndak asilerin miktarm, ne kadar dikkatli hareket ettiklerini, PATRONA SYANI 105

btn sokaklara karakollar karldn haber alm, derhal gece yars btn devlet erkanna byk bir Divan kurdurmutu. Bu divanda btn devlet adamlar bulunmu, yalnz kapc ba aa gelmemiti. brahim Paa, onu da bir fermanla saraya davet etmiti. Divanda devlet erknnn ileri grl ve akll olanlar, imdiye kadar ok fazla zaman kaybedildiini, dolaysyla sarayda ve klalarda mevcut askerle kar konulmasnn her zaman kabil olduunu sylemilerdi. Devlet erknnn bu kararm brahim Paa da tasvip etmi, durumu padiaha arzetmiti. Sultan nc Ahmed zayf yaratllyd. Sadrazam'm bu teklifine kar: - imdi gece yars, nereden asker bulacaz? siler hep silahl. Bize bal askerleri toplamak iin bunlarn arasndan nasl geilir? Geri sarayda be alt yz bostanc ile bir o kadar i olan var. Fakat bunlar silah kullanmasn hi bilmezler. Mademki ekiya gece bir ey yapmyor. Brakalm, sabah olsun. O zaman ben kendilerine emreder, datrm. O da olmazsa Sanca- erifi karr, mmet-i Muhammedi davet eder, kuvvete kar kuvvetle karlk veririz, demiti. Devlet erknn tekil eden ricalin hepsi bu olaydan sorumlu olduklar iin hibir kimse Sultan nc Ahmed'in grlerine aykr fikir beyan edememiti. Cuma sabah olmutu. brahim Paa, isyann tevikilerinden Zlli Hasan Efendi'yi Filorya'daki sayfiyesinden saraya getirtmiti. Sonra, Sanca- erifi alp asilerin zerine yrmeyi dnmt. Fakat o srada sarayda hazr bulunan yenieri aas, bu hareketin makul olmadn, kendisine hibir ferdin katlmayacan anlatmt. Dier taraftan Sultan nc Ahmed de bostancbay yirmi kii ile silerin yanma gndermi, derhal dalmalarm aksi takdirde de hepsini perian edeceini haber vermiti. Fakat siler, maksatlarnn memleketin selmeti olduunu, padiahlarna

durumlarn arz edeceklerini, istekleri yerine getirilmedike bir adm bile atmayacaklarm sylemiler: 106 LALE DEVR

- evketin padiahmzdan honuduz. Vezirini, kethdasn ve kaptan paay istemiyoruz diye cevap vermilerdi. Babli bu ekiya etesine kar iddet ve metanet gsterecek yerde, onlarla uzun uzadya mzakerelere girimiti. Sonra San-ca- erif Orta Kap'ya dikilmi, Livy- Muhammedi altna toplananlara yirmi beer kuru verilecei halka iln edilmiti. Fakat mnadiler Ayasofya Camii'nden teye seslerini iittirmeyi baaramamlard. O gn bylece gemiti. Btn vezirler geceyi sarayda geirmiti. Damad brahim Paa ile vezirler, Arz Aala-n'nn odasnda kalmlar, dierleri Sultan Murad odasnda, Bostanclar dairesinde sabahlamlard. O gece mft efendi, isyann gerek tevikiler ile, sarayda ulema meclisine gelmi, mrnn son gnlerinde grd bu felaketten dolay zgn, gz yalan dkmeye balamt. Sonra nefsini her eye tercih ederek Sultan nc Ahmed'in hal' edilmesinden bahsetmi: Toplananlarn maksad, nce, fiillerinde vlm bir halife isteriz, diye yazdklar tezkereden malum iken, bo yere niin zahmet ekeriz ve aresi ortada olan bir husus iin neden zlrz? Hemen sabah namazm klar, hepimiz, Ayasofya'ya gidip padiah tahtndan indirir, bylece hepimiz kurtuluruz^+0) demiti. Ertesi sabah Patrona Halil, saraya doru geldii srada ikinci kap zerinde Sanca- erifin dalgalandn grmt. Bu srada asilerin says gittike artyordu. Patrona Halil, maiyetinde-kilen oaltmak iin, Kahveci Ali'nin maiyetine alt yz kii vererek Sanca- erife kar gnderiyordu. Ali'nin grevi, Sanca- erif altna toplanacaklar rica ile, tehdit ile, para ile kandrmak; toplananlarn says artacak olursa zerlerine derhal saldrmakt! Ali, bu sayede anca- erif altna toplananlar da kendisine ekmiti. Patrona Halil, artk stanbul'un tek hkimi olmutu. Yaln 40 Tarih- Subhi, c. 1, s. 107

PATRONA SYANI

ayak, yrtc bir hayvan gibi, babo bir kalabala bakanlk eden, stanbul'a iki gndr heyecanl saatler yaatan bu trediyi ortadan kaldracak hibir kuvvet, hibir yrekli kimse ortaya kmyordu. Patrona ve adamlar hep baldr plak takmndan ve mevki hrsna kaplm kimselerden ibaretti. stanbul'un hibir zmresi, b.akenti kartran bu ekiyay tepelemek cretini gsteremiyordu. Bu cr'et daha nce defalarca meydana gelen isyanlarda da gsterilememiti. Trkiye'de si kuvvetler daima

gelecek midiyle ve menfaat duygusuyla okanm, bu kuvvetlerin vahice hcumlarna kar daima tarafsz kalnmt. Patrona Halil'in ahs, nasl bir insan olduu, meslei herkes tarafndan biliniyordu. Memlekette Patrona'y hizmeti olarak bile kullanmayacak ok sayda zeki insanlar, hamiyetli vicdanlar vard. Fakat herkes alkanlk haline gelmi bir tesire, sefil bir menfaat duygusuna tabi olarak yaamak, cahillerin elinde bile olsa yine yaamak, zelil de olsa yine yaamak istiyordu. Hatta bir sre sonra Patrona'ya vatann kurtarcs nazaryla da bakmaya balamlard. nk istanbul'da isyan olduu halde nizam ve intizam yine hkm sryordu. Herkes yama ile servetlerinin mahvolacandan korkmutu. Halbuki henz bir saldrya uradklar szkonusu deildi. Menfaatleri kurtulduktan sonra, lkeye az ok hizmet eden adamlarn yok edilmesi onlar iin ok basitti. Asiler, saray kaplarnn nne geldikleri halde, kendilerini datmak iin hi kimse dar kmyordu. Sarayn yksek mazgall kaplar, bask kubbeli binalar, derin ve dehet verici bir sessizlik iindeydi. Sarayda hibir hayat eseri grlmyordu. Yalnz koca koca narlarn altnda, kirli mavi kuleleriyle ykselen bir kap, Bizans'n saf ve mavi semasnn altnda dalgalanan Sanca- erif, sonra sarayn siyah ve can skc ta binalarnn ortasnda ruha l kokular saarak uzanan birka servi, daha sonra derin bir sessizlik! Btn faaliyet, sarayn iindeydi. brahim Paann bakanlnda toplanan Divan'da byk bir korku havas kendini gsteriyordu. Nihayet, bu Divan'da da hayli za108 LALE DEVR

man kaybedilmi, neticede bostanclar toplamaya karar verilmiti. Fakat o srada bu korkak herifler birer delie kamlard. O kadar ki alt yz kiiden ancak otuz kii toplanabilmiti. o-lanlannn says son derece azd. Mevcutlar ise silah bulmaktan acizdi. Bu zayf ve ilkel kuvvetle Kahveci Ali'nin azgn, haan, Sanca- erif nnde, saray kaplarna her an hcuma hazr duran askerlerine kar koymak imkanszd. Bu srada brahim Paa, Kaptanpaal Abdi Kaptan'a tevcih ettirmiti. Abdi Kaptan, saray erkan iinde en cesuiarmdand. Paa, leventleri toplamak iin kayklar getirtmi, Sarayburnu'na kadar inerek bizzat gitmek istemiti. Fakat Patrona, Kaptan Paa'nn bu hareketini haber alr almaz, derhal muntazam askerle Sarayburnuna gelmi, paann maiyetindeki Leventlere otuz kii telefat verdirmiti. Sonra byk bir metanetle direnen Abdi Paaya doru ilerleyerek: - Abdi! Zalimleri himaye iin bu apknlar nereden buldun? te hayatn elimde. Fakat ben levent iken, benim hayatm kurtarmtn. Bu iyilii unutmuyorum. Emin ol. Kaptan paalk yine sende kalacak. Fakat gel, bizimle beraber ol. Memlekete hizmet et, demi/4" Kaptan Derya da bu teklife raz olmutu.

Patronann maiyeti bylece bir kat daha kuvvet bulmutu. Bu srada saray, henz kuatlmamt. Fakat sarayn iinde mthi bir heyecan vard. Darda, asiler arasnda da byk bir faaliyet grlyordu. Sultan nc Ahmed'in henz cevab gelmemiti. Asileri beslemek iin para lazmd. Patrona, derhal vezirlerden beinin konan yama ettirmi, altnlar ve gmleri kendi defterdarna teslim etmiti. Btn eya, yok pahasna satlmt. Sonra vezirlerin yaknlar da ayn felakete uramt. Ezcmle Galata ve Beyolu muhafznn kona yama edilmiti. Patrona, Hristiyanlarn sempatisini kazanmak iin, konaktan alman paralar Hristiyan mahallelerine dktrm: - ite bu hrsz herifin sizden ald paralar. Alnz, diye bartmt. 41 Tarih-i Suphi, c. 1, s. 109

PATRONA SYANI

Sarayn tereddt ve endiesi hl devam ediyordu. O gn bostanclar topland srada sabaha doru brahim Paa da Revan Kk'ne gelmi, vezirlere hitaben: Ben nasl olursa olsun, artk ldm, demektir. Fakat hepimizin selameti, velinimetimizi dnmektir, demiti. Sonra mftye doru dnerek gerekli tavsiyelerinin karl olmak zere, krgn bir sesle: - Padiah seni de, kaptan Paay da, kethday da azletti, demiti. O zaman yeni atamalar balam, yeni bir mft tayin edilmi, sarayda beyaz libas bulunmad iin, yeil kuma kapl bir krkle yetinilmiti. Keza sekbanbamm da yenieri aas yaplmas arzu edildi. Fakat bu zat, asilerden korkarak bu mevkii kabul etmemiti. Sarayda mevkiler datld srada, Patrona, Sultan nc Ahmed'den bir cevap gelmediini grm, derhal saray kuatmaya karar vermiti. Fakat bu karar uygulamaya gemeden, frnlarn, kasaplarn, zaruri ihtiyalara cevap verecek dkkanlarn almasn emretmi, ufak bir yolsuzlukta bulunacaklarn cezalandrlacaklarm ilan etmiti: Keza Hristiyanlarn bu harekete katlmalarn engellemek iin kendilerine hibir ktlkte bulunulmayacam haber verdirmiti. Patronann bu tedbirleri almaktan maksad, saray erknnn Hristiyanlardan yardm grmelerine meydan vermemekti. Bu sradayd ki: Sarayda uzun uzadya mavere edildikten sonra silere ulemadan iki zat gnderilmiti. Bunlar ekiyanm ileri gelenlerine, arzu ettikleri vezirlerin azledileceim, fakat mftnn katline erl ynden imkn olmadn, dier vezirlerin ise padiaha byk hizmetlerde bulunduklarndan bunlarn katledilmelerinin uygun olamayacan beyan etmilerdi. Asiler, bu haber zerine Orta Cami'ye toplanmlar yaplan mzakere neticesinde mftnn

katledlmemesine, fakat dierlerinin mutlaka katlolunmasma karar vermiler, bu kararlarn Sultan 110 LALE DEVR

nc Ahmed'e bildirmek iin kendi reis efendileri ile kadlarn saraya gndermilerdi. Fakat bu teklif silerin ilk artlaryd: Patrona ile Muslu'nun ve Ali'nin fikri, Sukan nc Ahmed'i de tahtndan indirmekti. Bunlar, Sultan nc Ahmed'in bu tekliflerini reddetmesini istiyorlard. nk o zaman padiah tahtndan indirmek iin ellerinde ciddi bir sebep bulunacakt. Onlarn fikrince, Sultan nc Ahmed'i tahtndan indirmedike kendilerinin varlklarn devam ettirmeleri mmkn deildi. Zira, Sultan nc Ahmed, daha nce, kardei kinci Mustafa'y halederek kendisini tahta karanlar birer birer mahvetmiti. O gn akam olmutu. Sultan nc Ahmed, asilerin son tekliflerini alm, gnderdikleri kimseleri gzel bir ekilde kabul etmi, hatta rtbelerini teyid etmek iin fermanlar vermiti. Sonra, gece yars, baz devlet erkann odasna ararak gizli mzakerelerde bulunmutu. Sultan nc Ahmed'in o dakikada gzlerinin nne llelerle, karanfillerle ve raanlarla geen gnler gelmiti. Nihayet bu renkli ve iekli hayattan uzak kal-maktansa, vezirlerini feda etmeyi uygun grmt. Gecenin karanlklar, sarayn korkun sessizlii iinde brahim Paa ile kethdasn ve kaptan paay Orta Kap'ya gndermiti. O gece Orta Kapnn karanlk odalarnda rutubetli duvarlar arasnda Sultan nc Ahmed'in raan arkadalar cellatlarn elinde bouluyordu. Sarayn bask kubbeleri, karanlk keleri, baltaclar dairesi, kubbe alt civar skunet iinde uyuyor gibiydi. Ay, btn hznyle Bizans semasna ykseliyor, Orta Kapnn nndeki siyaset (lm) emesinin kanl talarn, ibret talarnn kara ve lekeli yzlerini aydnlatyordu. Artk sabah oluyordu. Ortalk aarmaya, sisli ufuklardan pembe bir gne ykselmeye balamt. Sarayburnu'nun sular hafil bir hlt ile akyor, sarayn iki sra halinde bulunan uzun servilerinin, yksek'narlarnn altnda, harem Daresi'nin nnde yksek klahlar ile aalarn ve baltaclarn dolatklar grlyordu. Sarayn bo muhitinde, lm kokular hissediliyordu. PATRONA HALL SYANI 111

Birka dakika sonra saray kaplar ni ve ar bir grlt ile almt. eride ise isyana n ayak olanlardan bazlar bo yere telalarla, Sultan nc Ahmed'i korkutmak, vezirlerin katlini bir an nce gerekletirmek istiyorlard. Fakat o srada sarayn byk kapsndan, kz arabasnn kulaklar trmalayc gcrtlarla kt grlyordu. Arabalarn nnde bostancba, sakin ve zgn admlarla yryor, ilerinde brahim Paann, Kaymak Mustafa Paann ve kethdann sapsar, boyunlar sklm, mosmor cesetleri boylu boyunca uzanm yatyordu. Arabalar, sabah vaktinin sessizlii iinde, Ayasofyann yksek duvarlarnn nnden aheste aheste ilerliyorlar, Etmeydam'na doru gidiyorlard. Uzaktan arabalarn geldiini sezen yetmi bin si vezirlerin cesetlerini grmek iin kouyorlard.

Artk herkes memnun olmutu. Patrona kaptan paa ile kethdann cesetlerini Etmeydam'na astrmt. Fakat siler, brahim Paann cesedini Krkba Manol'a benzetmiler, Sultan nc Ahmed'in vezirine kyamadn sanmlard. Halbuki brahim Paann Manol'a benzemesi mmkn deildi. Sadrazam al sakall, krk Manol ise sar bykl, gk gzl, sakalsz bir adam idi.<42) Oysa ekya brahim Paann cesedini srklemeye, nc Sultan Ahmed'i tahtndan indirmeyi bahane olmak iin bunu ileri srmler ve derhal brahim Paann boynuna ip takarak saray kapsna kadar srkleyip gtrmek istemilerdi. Daha sonra Paann boynuna bir ip geirerek bir atn kuyruuna balamlar, Divanyolu'ndan srkleye srkleye, paralaya paralaya Bb- Hmyun nne brakmlar, tekrar "Allah Allah!" diye bararak Etmeydam'na gelmilerdi. Bu srada sarayda sprizde huzura km, isyanclarn Padiah da istemediklerim sylemiti. Sultan nc Ahmed, sapsar kesilmiti. Sonra spirizde'ye: "Peki, bunu bana daha nce niin sylemediniz?" demi, hayatna ve ocuklarna doku42 Divn- Hmyn Mhimme Defteri 136, s. 216: "Ad geen, Rum taifesinden, sar bykl, gk gzl, tral, Hristiyan olmakla...") 112 LALE DEVR

nulmamak artyla saltanat brakmaya raz olduunu beyan etmiti. Artk Ispirizde ile Zll Hasan Efendi olanca faaliyetlerini gsteriyorlard. Etmeydan'na gidiyorlar, padiahn saltanat terk etmeye raz olduunu haber veriyorlar, aldklar kabul cevabn Sultan nc Ahmed'e bildiriyorlard. Gece saat drde gelmiti. Sarayn yaldzlarla ve inilerle ssl lo odalarnda derin bir sessizlik hkm sryordu. Darda denizin fsrtlar, arada srada kaldrmlar zerinde dolaan saray aalarnn ayak sesleri iitiliyordu. Sultan nc Ahmed, bu srada kardeinin olu ehzade Mahmud'u kafesten karyor, Mabeyin Kapsnn yanma getirtiyordu. Sonra, btn saray erkn karsnda yaral ve mteessir bir kalple alnndan pyor, saltanat teslim ediyordu. Sultan nc Ahmed, bu elem verici grevi derin bir hzn ile yerine getirmi, mell baklarn kardeinin ocuuna ynelterek, titrek ve pr heyecan bir sesle: - Olum! Baban, cennetmekn Sultan ikinci Mustafa Han hazretleriyle ben, srf vezirlerimize teslim olduumuz, her ii onlara braktmz iin u senin ktn tahttan indik. Sen bizden ibret al. Kendini vezirlerin nfuzunun altna sokma. Here-yi onlara brakma. Kendin gr ve anla. Bizi berbd ve perian eden hallerden sakn. iddetli, fakat dil ol. Allah'a smarladk. Hayatm ve evlatlarm sana emanettir, demi, gzleri yala dolu, kalbi yaral, dar koridorlardan ehzadeler dairesinin basit ve karanlk odalarna doru yrmt.

Sultan nc Ahmed, bu feci dten son derece etkilenmiti. Hanedannn byle ac darbelere uramas nefsine ok ar gelmiti. Fakat, halefini olsun bu felaketlerden korumay dnm, Sultan Mahmud'a gnderdii bir manzumede duygularn yle dile getirmiti: Hayrend ey vcd- kerim, Kimseye etme kendini teslim PATRONA SYANI 113

Hacet eshbna adalet kl; Fukara hline riyet kl. Kimsenin inkisarn alma, Benim ettiklerime hem kalma. Sana ehzadeler emanettir, Lyk- an olan siyanettir. Daima saltanatta var olasn. Ferr evketle ber karr olasn. Eyleye bahtn kde Huda Hayme-i mrn ola pberc Fer bulup necm-i baht- mes'dun Ola mehur nm- Mahmd'un 3> O gece hem clus, hem biat merasimi yaplmt. Bir taraftan devlet erkan Hrka-i Saadet odasnda biat ediyor, dier taraftan ulema ve meayihten tarada bulunanlara biat iin tezkereler yazlyordu. w+) O sabah biat treni iin asilerin elebalar da davet edilmiti. Fakat sarayda lm hazrlanm diye, aralarnda kan havadis zerine ieri girmekten kanmlard. Daha sonra kendilerine teminat verilince, silahlaryla ve bayraklaryla Saray- Hmyn'a gelmiler, biat merasiminde bulunmulard. Bu srada istanbul'un hemen her tarafnda dkkanlar ve maazalar kapalyd. Sarayda aziller ve tayinler icra edilirken Horhor emesi'nin ve Atpazar'nn nnde, Kaymak Mustafa Paa 43 Ey iyilik dnen ba sahibi varlk. Kendini kimseye teslim etme. ihtiya sahiplerine adaletli davran. Fakirlerin durumunu gzet. Kimsenin bedduasn alma. Benim yaptklarmla da yetinme. ehzadeler sana emanettir. Sana yakan onlar korumaktr. Herzaman padiahlk tahtnda olman temenni ederim. Srekli iktidar ve evket sahibi olasn. Huda bahtn ak etsin. mrnn adr ayakta ,

dursun. Mesut talihinin yldz parlasn. Mahmud (vlmeye layk) adam mehur olsun.) 44 izzetl Bakapucu aa! Salt- Subhi Ayasofya'da ed eyleyb evketlu kermetl, kudretlu, mehbetl padiah- lem Penah Sultan Mahmud Han Efendimiz hazretlerinin taht- cihandriye cls- hmynlar vuku' bulman mu'tad- kadfm zere biat ve dmen bsi j'n cmle kapusu aalan saray? hmayunda mevcd bulunalar dey u" am Rznmecisinin Defterinden, 1143.) 114 ' LALE DEVR '

ile Kethda Bey'in cesetleri hakaretlerle srkleniyor, Damat ibrahim Paann Bb- Hmyn nne braklan, kpekler tarafndan paralanan, plak bir iskelet halinde yatan cesedi1-45) sarayn faaliyetlerine kar souk ve srtm dileriyle korkun bir eklde glmsyordu. 45 "Marn ileyhin zasndan geriye kalanlarn mmkn olanlarn, bu haydutlarn arsndan satn almak suretiyle toplayp, byk bir gizlilik iinde, gecenin ortasnda, ehzade Cami-i erifi'nin yaknnda, kendisinin yaptrd sebilin bitiiinde bulunan hazireye gmmlerdir." Ata Tarihi, c. 2, s. 158 syandan Sonra t) R GN SONRA, Sultan Mahmud'un Eyb'de kl kuanma treni yaplyordu. O gn btn halk Eyb'e toplanmt. Sultan Mahmud asil bir tavrla at stnde sorgulu peyklerin ve solaklarn arasnda tantanal ve muhteem bir alay ile ilerliyordu. Sarayn altnlar ve elmaslar halkn gzlerini kamatryor, Sultan Mahmud'un mtenasip simasnda hilim ve skn mahede ediliyordu. Padiahn vcudu gayet dairesinin karanlk ve renkler iine knca, Alayn nnde aalk zayf, tavrlar ekingendi. ehzadeler rutubetli odalarndan birden bire klar ve kendini byk bir aknlk iinde bulmutu. bir sima grnyordu. Patrona Halil!..

1730 isyannn bu cahil serserisi, baldr plak, yenieri kyafetiyle gidiyor, ahaliye para datmaya urayordu. Dardan baknca yle grnyordu ki, sanki btn bu muhteem alay kendi hazrlam, milleti felaketten o kurtarmt. Fakat derinden duyduu hisler, bir haydudun hak yemekten, rz ve namusu inemekten duyduu ekyalk zevkinden baka bir ey deildi. syan hazrlayanlar arasnda Patronann simas en belirgin izgileriyle kendini gsteriyordu. Patrona, btn istanbul'un ve sarayn zorbas kesilmiti. Ekiya gruhu tamamen onun emrinin altndayd. 116 U\LE DEVR ;

Bu sebepten Sultan Mahmud Patrona'y bir sre iin okamak istemi, kendisine vastal olarak rtbe teklif etmiti. O zaman Patrona, deerini ve meziyetini kendi de takdir ederek:

- mrmn nasl sona ereceini bilmiyor deilim. imdiye kadar padiah tahta karanlardan hi kimse yatanda lmemi-tir ki, ben leceim, demiti. Sonra yenieri aas, Patrona'ya bir jest olmak zere para banda bulunulmasn ortaya atm, Patrona buna da cevaben: - stanbul'un btn hazineleri benim. Bana bak, yenieri aas! Hem sen, benim iime karma. Sonra sen de tekilerin yanma gidersin demiti. Patrona Halil, bana gelecek felaketleri tam anlamyla biliyordu. Fakat geici hayatn hi olmazsa zevk ve sefa iinde geirmeyi dnm, bir sre sonra vezirlii kabul etmek zorunda kalmt. Ona gre devlet idaresi iin cesaret ve gz peklik en byk meziyetti. Zaten hempalarndan Sara Mehmed, yenieri aas; Urlu. Sekbanba; Deli Mustafa, kap kethdas; Deli ibrahim istanbul kads olduktan sonra, Etmeydan'na toplanan ekya gruhu iinde, olanca hamiyet duygusuyle temeyyz eden Patrona Halil'in vezir olmas byk bir ey deildi.*401 Hamamlarda toplanan yenieriler: "Sizde din gayreti yok mudur?".diye tahriklerde bulunduklar zaman ilk nce onun hamiyet duygulan kabarmt. Dolaysyla kendisi iin vezirlik, ihtilali idarede gsterdii parlak hizmetlerin hakl bir mkafat idi. Zaten o tarihe gelinceye kadar Osmanl Devleti, fikirden ok pazu kuvvetiyle hareket edenlerin, medeni fikirleri yaymaktan ziyade ldrmeyi ve yok etmeyi prensip haline getirenlerin kurban olmutu. Patronann hakimiyeti hkmn srdrd srada tstanbul byk bir karklk iindeydi. Dkknlar kapal, ticaret hayat durmu, ahali heyecan iinde yayordu. Sultan nc Ahmed dneminde devlet adam olarak grev alanlarn yaknlar birer 46 Tarih-i Subhi", c. 1, s. 8 117

SYANDAN SONRA

birer srlyor, aziller ve tayinler birbirini kovalyordu. Mesela Patronann adamlar kendilerine birer at tedarik etmek istiyorlar, saray erkanna derhal arzularn bildiriyorlard. Ekiya talep konusunda o kadar ileri gitmiti ki, stanbul kads Deli ibrahim'in itihad ile Sdbd kklerinin yaklmasna bile karar verilmiti. Asilerin bu istei Sultan Mahmud'a bildirildii zaman, fena halde can sklmt. Fakat bu arzuyu yerine getirmemenin de byk bir tehlike oluturacan dnmekten kendini alamamt. Dolaysyla kklerin yaklmasna raz olmam, yalnz yklmasna izin vermiti.w O gn btn sokaklara mnadiler karlyor, kklerin yklmas emrediliyordu. Ekiya ise, sahiplerinden nce saldrarak kkleri ykyorlar, baheleri bozuyorlar, aalan skerek gasp ve yamaya devam ediyorlard. O kadar ki gn iinde, Sd-bd'm mzeyyen ve ma'mur sahilleri bir harabeye evrilmiti.

Ekya gruhu artk btn nfuzu ve kuvveti eline almt. Tellaklardan ve kaldrmclardan meydana gelen bu grubun ileri gelenlerinden "ou, kendisini devlet idarecisi ve padiahn naibi yerine" koyduklar iin istediklerine tmar ve zeamet veriyorlar, rak ediyorlar; kendilerine tenezzl etmeyen "tmar, zeamet, mukata ve tevliyet sahiplerinin, eriat ve kanuna aykr olarak, bir para ekmeklerini ellerinden zorla alyorlard. Sonra dkkanlar birer birer yama ediyorlar, devlet byklerinden "kimini korkutarak ve tehdit ederek, kimini baz mnasip hizmetlere ynelterek"'-48' taraftar elde etmek, para toplamak arelerine bakyorlard. F"Wt cahillikleri yznden lkenin urayaca felaketi asla dnmyorlard. Bir taraftan stanbul kads Deli brahim Yetmi Dokuzuncu Cemaat Odas'n mahkeme yerine koyarak hkmler veriyor, dier taraftan Patrona Halil, ihtilal esnasnda kendisine para ve et tedarik eden bir kasap katilini 47 "ihtirakna rzy- hmynum yoktur. Bu kadar o'day- din ve devlet olan milel-i nasaraya bais-i hande olacak bir mevad olmala ancak hedm ve tahribine ruhsat ve iznim olmutur. "Tarih-i Subhf, s. 11 48 Subhf Tarihi, c.1, s. 16: Patrona'nn idamndan daha sonra serveti hesap edilmi buuk milyon frank kmtr." stanbul inklaplar, s. 95 118 LALE DEVR

Bodan Voyvodas tayin etmekten geri durmuyordu. Hatta Mus-lu bile yenieri aasna kethda tayin ediliyordu. Ekya reisleri kendilerini o derece byk ve asil grmeye balamlard ki, ocuklar dnyaya geldii zaman Valide Sultan'a erbet gndermeye kadar cesaret etmiler, kendilerini Osmanoullar ile bir tutma cr'etini gstermilerdi. Artk bu tredilerin istibdad ekilmez bir dereceye gelmiti. O na kadar memleketi idare edenler, hep devletin mevki ve memuriyet derecelerinden geerek, ilim ve tecrbe ile kendini tantan kimselerdi. Devletin byk mevkilerine ulamak, sarayda uzun sre tecrbe grmek, orduda iyi hizmet etmekle mmknd. imdi bir sr serseri, en yksek mertebeleri zorla elde etmiler, namuslu insanlara tahakkm etmeye balamlard. Ezcmle Patrona, hibir meziyeti, hibir resmiyeti haiz olmad halde, belinde palas Vezirler Divam'na geliyor, devletin siyaseti hakknda grlerini belirtmek kstahlnda bulunuyordu. Bunun gibi, Muslu da dorudan doruya sadrazamn huzuruna giriyor, istediini azlettiriyor, istediini tayin ettiriyordu. Patrona, ulufe verilecei gn saraya geliyor, yenieriler tarafndan selamlanyor, Kzlar Aas vastasyla Valide Sultan ile gryordu. <49) Devletin caniler ve haydutlar elinde duar olduu knt, insaniyet ve medeniyet fikirleriyle beslenen hamiyet sahiplerini derinden yaralyordu. Avusturya ve Rusya ittifak, memleketin dtan karlat tehlike btn deheti ile gz nnde dururken, devlet

ilerinin ilim ve marifetten, hkmet hissinden mahrum, kalpleri mevki hrsyla hasta, btn gayeleri para toplamak olan bir ekya grubunun elinde oyuncak olmas, Osmanl Devleti iin felaketti. Bu gerei Sultan Birinci Mahmud da anlamt. Hatta birka defa ekya topluluunun datlmas iin teebbslerde bulunmak istemi, fakat Sadrazam tedbir ve ihtiyat tavsiye ederek pa49 istanbul inklaplar: s. 78

SYANDAN SONRA 119 diahn bu teebbslerim ertelettirmiti. Nihayet Darssade Aas Beir Aa, Etmeydan'na toplanan ekiya gruhunun mahiyetini Padiah'a anlatm, o dakikadan itibaren Sultan Mah. mud, byk bir azimle hareket etmeye karar vermiti. Gerekten de Beir Aa'nn dnd gibi, ekya gruhunu oluturan ahslar, hamal ve tellak takmndan, menfaatlerine dkn a ve hrsl kimselerden, orduda ibrahim Paann kurmak istedii disipline dman olan yenierilerden, Laz ve Arnavutlardan meydana gelmiti.*30) Yegne balan da kendilerini idare eden, her trl rtbe ve memuriyete kavuturan, icabnda cr'et gstererek devlet erknnn azlini ve katlini salayan elebalara itimatlar idi. ou a ve sefil olduklar iin, azlarna atlacak ekmein kt yerden daha uzak bir uiuk grmeye muktedir deillerdi. Devlet ve memleket, haysiyet ve namus on-': larm yannda bir hiti. Bu sebeple elebalar ortadan kaldrldktan sonra, hepsinin perian olacaklar kesindi. Zaten elebalar da onlara gvendikleri iin basknlk yapyorlar, cr'et gsterisinde bulunuyorlard. Hatta Patrona Halil, ekyann datlmasn uygun grmemi, gerektiinde kendisine dayanak olmak zere hibir kimsenin Etmeydan'ndan ayrlmamasn istemiti. Bundan dolay Patrona'y ve etrafmdakileri ortadan kaldrmak, lkeyi alaklarn tasallutundan ve zorbalndan kurtarmak iin, azimlice salam bir kuvvete ihtiya vard. Sultan Birinci Mahmud, bu zellikleri yeteri kadar gsterecek bir yaratln sahibiydi. O, arzu ettii takdirde Topal Osman Paa, Said Efendi, kk- Evvel Defterdar Ali Efendi ve dier vatan sevgisi ve medeniyet fikriyle yetien zatlarn fikirlerinden yararlanarak, Patrona ve adamlarn, saray erknyla ve namuslu yenierilerle istedii zaman tepeler; lkede bir huzur devrinin almasn baarrd. Gerekten de Birinci Mahmud, Beir Aa'nn tavsiyesi zerine sadrazam ve dier devlet erkanm toplatm, kaptan- derya Canm Hoca ile Krm Han'n da srda 50 120 SubhTarihi, c. 1, s. 16 LALE DEVR

ederek, ekyann elebalarn idam etmeye karar vermiti. Toplanan mecliste uzun uzadya mzakerelerde bulunulmu, neticede ekya elebalarnn saraya davet edilerek katledilmeleri uygun grlmt.

Bunun iin Iran meselesini zme kavuturma bahanesiyle bir Divan dzenlenecek, bu hususta dnceleri sorulmak zere, Patrona Halil ile adamlarndan en nemlileri davet edilecekti. Sonra sarayn br odalarnda saklanan saray aalarna iaret edilecek, bir hamlede ekyann hepsi tepelenecekti. Bu fikir, memnuniyetle kabul edilmi, Patrona ve arkadalarna davetnameler gnderilmiti. Patronann bundan hi haberi yoktu. O, hep rtbe ve memuriyetle uraarak taraftarlarn oaltyor, isteklerine kar gelenlerin kafalarn uurmaktan ekinmiyordu. Hatta son zamanlarda sadrazamla eyhlislmn ve Drssade Aasnn da azledilmesini isteme cretinde bulunmutu. Bu mesele iin Krm Han ile grm, fakat Han, sarayda yaplan mzakereleri Pat-rona'ya sezdirmemek iin, kendisine baz nasihate benzer szler sylemiti. Hizmetinden padiahn son derece memnun olduunu, sarayda toplanacak meclisi ereflendirdii zaman, bu isteini dile getirirse daha uygun olacan sylemiti. Patrona bu szleri ok uygun bulmu, meclisin topland gn adamlaryla birlikte -belinde palas- sarayda hazr bulunmutu. O gn Rusya'ya kar sava ilnndan bahsedilmiti. Patrona, koca bir ordu ile Rusya'ya yrmek gerektiini ileri srm, Krm Han, bunun imknsz olduunu syledikten sonra Patronaya nasl gidilebileceini sormutu. Patrona da: "Babalarmzn gittikleri gibi!" diye cevap vermiti. O gn sarayda Patrona ile birlikte sulu susuz pek ok insan bulunduu iin, haksz yere onlarn da lmlerine meydan verilmemesi istenilmi, Patronann ldrlmesi baka bir toplantya braklmt. Nihayet belirlenen gn Patrona, Muslu ve dier zorbalar saraya gelmilerdi. Ekiyay tepelemekle Halil Aa grevlendirilmiti. Yenierilerin bu namuslu orbacs, Patrona Halil'in raenSYANDAN SONRA 121

sup olduu Onyednci Blk'n galibi idi. syan gn ekyaya katlmad iin iinden karlm, imdi namuslu grevini yerine getirmek iin hazrlanmt. Halil Aa, iki gece nce, adamlarn sarayn eitli odalarna saklam, saldrya hazr hale getirmiti. Halil Aa gerekli hazrlklar yapmakla megulken, ieride sadrazamn huzurunda Divan toplanmt. Bu Divan'da ran'a sefer almas, ayet Ruslar tarafndan anlama bozulursa, oraya kuvvet gnderilmesi kararlatrlmt. Patronaya vezirlikle birlikte Rumeli eyaleti de verilmiti. Meclis, bu ekilde son bulmutu. Artk Patrona'ya padiahn huzurunda hil'at giydirilmesine sra gelmiti. Vezirler ve ulema ile birlikte Patrona Halil de Revan Kk'ne gitmiti. Ocak Aalar Arslanhane'de oturmular birlikte padiahn gelmesini beklemeye koyulmulard. Bu srada Sultan Birinci Mahmud, Sefa Kk'ne gelmi, Krm Han'yla ve eyhlislmla grmt. Han'la birlikte eyhlislm huzurdan knca Halil Aa'ya iaret etmiler, btn sakl adamlar, Revan Odas'na hcum etmilerdi. Halil Aa, Revan Odas'na girer girmez Patronann zerine atlmay kahramanla yaktramam, birdenbire: - Yenieri aas olacak herif kimdir, diye barmt. Patrona, bu haykr zerine derhal yerinden

frlam, palasna davranmak istemi, fakat bir klla kolu paralanm; bir iki dakikalk korkun, grltl ve tyler rpertici bir tepinmeden sonra kanlar iinde yere yuvarlanmt. eride Patronann cesedi yerlerde srklenirken, darda Muslu'nun ii bitiriliyor, ekyadan ele geenler birer birer, kllarla, hanerlerle temizleniyordu. O kadar ki, Aslanhane ve Revan Odas'nda bu iler yaplrken, Bbssade ile Ortakap arasnda bekleyen adamlarnn hibir eyden haberleri yoklu. Sonra, sra onlara da gelmi, hepsi de hil'al giydirilecek diye Bbssade'den ieri alnm, vcutlar birer birer ortadan kaldrlmt. Dier taraftan sarayn kaplar byk bir grltyle ka122 LALE DEVR

panmt. Ekyaya tabi olanlar, karamsar ve mitsiz bir halde adalet silahyla paralanyorlard. O srada ani bir grlt koparan bir silah sesinden korku ve dehet iinde kalan ekyalar olanca kuvvetleriyle kamlar, bu felketi Etmeydam'ndaki arkadalarna haber vermilerdi. Artk btn saray halk pencerelere mlerdi. Ekya lleri birer birer dar karlyor, Bb- Hmayun nne, Sultan Ahmed emesinin talklarnn zerine seriliyordu. Sarayda bu faaliyet hkm srd srada, Etmeydam'nda ekyadan tek bir kii kalmamt. Menfaat ve intikam peinde koan bu a ve sefil kalabalk, artk zgn ve korkak halde ve tam bir mitsizlik iinde dalmlard. Sarayda byk bir sevin hkm srmeye balamt. Herkesin yznde nee ve glmseme grlyordu. Vezirler ve devlet erkn, Sultan Birinci Mahmud'u bu parlak baarsndan dolay tebrik ediyorlard. Ertesi gn lkenin gzide airleri, manzumeler yazyorlar, Sultan Mahmud'un gazasn vyorlard. Bazlar milletin kurtuluuna tarih drdkleri gibi, air Fasih de duygularm halka u ekilde anlatyordu: Baded hamd sips ola Cenb- Hakk'a, Verdi ngeh bize bir padiah-i zt std. Zorbalar mel'anen balyacak icraya, Dd- h zu'aj etdi semvta su'd. Patorna'y ec'at ile aktarma edb Paralatt; karaya drp oldu nbd Eldiler Yeni Sc ay ire gazy- ekber, Gyiy hn-i ad oldu o yerde bir rd Kncak zorbalar, dedi Fasihi tarih; Ara asd bu klcn yed-i Sultan Mahmud. Sultan Birinci Mahmud bu baary kazandktan sonra, ekyay tevik eden ulemay srgne gnderiyor, orduya yeniden aalar tayin ediyordu. Sonra btn askeri erkana, aalara, oda-balara ve yenierilere yazd hatt- hmyunda herkese itaat

SYANDAN .SONRA

123

ve ballk, huzur ve skn tavsiye ediyordu.1^11

Sultan Birinci Mahmud bu hatt- hmayunu yaynladktan sonra, ordunun disiplini salanm, dkknlar almaya balam, saltanat ve adalet kuvveti btn felaketleri ortadan kaldrmt. Halk, Topkap Saray'n, kocaman narlarn, kurunlu kubbelerin arasndan grnen serviler ve minarelerle uzaktan seyrettikleri zaman, kalblerinde bir gven duygusu, bir rahatlk hissetmeye balamlard. Artk ekya gruhunu ynlendirecek, onlar isyana tevik edecek kimse kalmamt. Geri, Etmeydam'nda toplanan ekya gruhu, reislerinin intikamn almak iin cr'et gstermek istemiler, fakat Sultan Mahmud, asilere kar asker sevk ederek, vatan menfaat ve intikam, garaz ve ihtisas urunda haftalardan beri karklklar iinde yaatan zorbalar, klla, kurunla tepelenmi, stanbul ekyadan kurtarlmt. imdi memleket iin yeni bir ykselme devri hazrlanyordu. Said Efendi gibi diplomatlar, Subhi Efendi gibi tarihiler, Topal Osman Paa gibi gl ve alkan kumandanlar ordunun ve Osmanlln haysiyetini ykseltecek faaliyetlere hazrlanyorlard. Lle devrinin iekli ve renkli gnleri herkesin gnlnde ac bir hatra uyandryor, brahim Efendi'nin matbaas bir sreden beri kapal kalmken vrislerinden satn almyor, byk bir gayretle kitaplar baslyordu. Bir taraftan padiah ktphaneler kurarak hner ve sanat sahiplerini tevik ediyor, dier taraftan 51 Suret-i hatt- erif:

"Siz ki dergh- muallam yenierileri, orbaclar aalar ve odabalar ve eskiler ve bayraktarlar ve zabtan ve neferat kullarm siz; sizi selam- meserret, peym- mlknem ile taltif ederim.. Berhudar olasz. Ecdad- izamm zaman saadet iktiranlarnda bu devlet-i aliyyede nice gne hizmetiniz sebkat eylediinden maada hususan bu defa cls- hmyun meymenet mekrnumda azfm hizmetiniz zuhura gelmekle duy- hayr- padiahneme mazhar olmuuzdur. Nn nm-ku'm size helal olsun, imdi taraf- hmyn- mlknemden nasb olan aanza kemal-i yenbai" itaat ve ocanzn kanun- kadfmine riyet edb ul'l-emre imtisal ile lemleri yoktan var eden Allah Aziman'n ve Peygamber-i Ahirz-zamann emrini yerine getresiz. Ve erazil ve ekya maklelerin ilerinize kabul etmeyb merkez-i itaat ve ubudiyette sabit kadem olasz. Cmlenizi Cenab- Hakk'a emanet eyledim.) 124 LALEDEVRt

ordularmz ran ve Macaristan ilerinde zaferler kazanyorlard. Osmanl siyaseti bu devirde parlak bir vazife grmeye balamt. Memlekette huzur ve asayi salanm. Osmanl Devleti tredilerin elinden kurtulmutu. Herkes iiyle, gcyle megul oluyor, devletin haysiyetini kracak isyanlardan eser grlmyordu. Fransz elisi Vilnv'n gayreti, Osmanllarn Rusya ve Avusturya ittifakna kar, Fransa ile ibirlii Osmanl siyaseti-ninde baarsn salyordu. Sadbd ziyafetleri tekrar balamt. Yine eskisi gibi elilere ve beyzadelere parlak ziyafetler veriliyordu. stanbul halk felaketi

ve musibeti pek abuk unutmu, herkes zevk ve safasma koyulmutu. brahim Paa'nn tantanal saltanat kayklarna, saray halknn srma ipekli grnmlerine ahit olan sahiller yine sevin ve nee iinde, tatl tatl nlyor, Defterdar Bahelerinin gnl okayan tarhlarn ssleyen rengarenk lleler, brahim Paa devrinin parlak birer hatras gibi hassas gnllerde ebedi bir hzn uyandryordu. brahim Paa'y kimse unutamyordu. Onun acnacak haline destanlar bile yazlmt: Perembe gn koptu byk galebe; Otaklarm cmle oldu harabe, Leimi kard bilin araba. Uryn olup kaldma alarm. On yldr ben de ettim vezret, Bunca evkaf yaptm, ettim akaret; Lyk mdr bana bunca hakaret? Hakaretle ldme a arm. Varn sylen olum giysin karay; raklarm gitsn beni aray, Harap olsun skdar'n saray; Dmanlara kaldma alarm. SYANDAN SONRA 125 Yaa Sultan Mahmud tahtnda yaa; Fermann yrsn da ile taa. ksz kald olum Mehemmed Paa, Ann yetim kaldna alarm. mdd edin bana Krklar, Yediler; ibrahim Paa'ya maktul dediler. Leimi cmle kpekler yediler; Namazm knmadna alarm. Bununla beraber, ilkbahar pembe ve nefis erguvanlar, sar ve l lleleri, mor ve beyaz smblleriyle yine geliyor. stanbul'un saf ve berrak semas yine yeil ve iekli aalar zerinde ruhu mest eden kokularyla gnlleri enlendiriyordu. Sdbd yine eski neesini kazanmt. Fakat bahelerin yeil imenleri, Ka-deh-i Zerrin ile Smendm'm sarn renkleri arasnda, brahim! ile Hibetullah'm gzalc goncalar seyredildii zaman, Lle Dev-ri'nin uzak ve hazin hatralar, kalpte elem verici hznler uyandryor, zgn bir dille ister istemez Nedim'in u msralar dklyordu: Bir nm ne'e say bu cihann baharn, Bir sagar- keideye tut lleznn... EK BLM LALE DEVR HAKKINDA YAZILANLAR Bir Lle Kervan Nihad Sami BANARL1 L. ALE DEVRI'nin isim babas Yahya Kemal'dir; Paris'de tarihi Ahmet Refik'le konuurlarken, Yahya Kemal tarihimizin 18. as-rndaki bu medeni hamle devrine Lale Devri diyeceini sylemi, bu ismi ok ,

beenen Ahmet Refik de o sralarda hazrlad bir kitab Lale Devri yle isimlendirmiti. Bylelikle Nedim'in iirinde Devr-i Sultan Ahmed-i Gaazi diye isimlendirilip baharlarndan "eraan vakti" ve "fasl- sd-bd" diye bahsedilen bu a, tarihimizde Lale Devri diye ebedi-leti. Bizim, Anadolu'daki edebiyatmzda, lale iin msralar syli-yen ilk airimiz Mevlana Celaleddin Rm'dir. Mevlana, dtan krmz bir ne'e gibi grnen imen lalesinin iinde gizli, siyah rengi dnm ve onun glp almasn tebessmlerin en bedbaht saymt. Belki de d grnnn btn ne'eli allna ramen bu bedbaht rengi yzndendir ki bizim tarihimizdeki Lale Devri de dtan uh bir ne'e ve iten bir kara talih oldu. 128 LALE DEVR

Trkiye'nin 18. asr gibi, hl kuvvetli bir anda, Lale Devri, Osmanl saraynn, Bat dnyasndaki medeni hamlelerin farkna vararak ayn hamleleri Trkiye iin de lzumlu grd ad. Bu devirde devletin, Avrupa'nn stnln, toptan tfekten ziyade, kltrde, matbaada farkedip yeni medeniyeti yurdumuza matbaa yoluyle getirmek isteyii, dikkate deer incelik ve derinliktir. Fakat cemiyetlerin talihsizlikleri her zaman hkmetler y-znden deil, bazan "toplum" iradesinin yanlmasyla olur: Bir imar ve medeniyet devrini ve yepyeni bir kltr hamlesini birtakm mteassp grler, ahsi ve maddi menfaatler yznden, dncesizce, zalimce durdurmak ve devirmek iin kazan kaldran her halk tehevvr, her milletin tarihinde byk felaket olmutur. Lale Devri de byle oldu: Memlekete sulh, skn ve yeni bir irfan getirmek isteyen bir padiah, tahtndan, bir sadrazam, hayatndan oldu; Lale Devri 'nde, ak alnla, kendiliimizden yapacamz inklab da bu felaketten bir asr sonra, Tanzimat anda, sngmz dkn, iimiz zgn, Avrupa'nn zoru ve basksyla yaptk. Tarihimize byle baknca, bu mndaki Lale Devri'nin 1730'da bitmedii grlr, ibrahim Paa devrinden sonra da yurtta yenilik yapmak stiyenlerin ayn taassupla durdurulduu; yine taht ve ba verilip, topran lale rengi kanlarla kzard grlr. Anlalr ki milletlerin tarihinde byle lale devirleri ancak btn bir milletin bilgili ve uurlu bir ideal etrafnda birleip, yurt iindeki btn beinci kollara dirsek dayad gn kapanabilir. Laleyi Trkiye'den Avrupa'ya Kanuni devrinin Avusturya elisi Busbecq gtrd.

"Trk sistemini kendi sistemimizle mukayese ettiim zaman istikbalin bamza getirecei eyleri dnerek titriyorum." "Trklerin tarafnda kuvvetli bir imparatorluun btn kayBR LALE KERVANI 129

naklan mevcut; hi sarslmam bir kuvvet var; harpde tecrbe ve tatbikat var; seler grm askerler, zafer alkanlklar, meakkatlere tahamml kaabiliye, birlik, intizam, disiplin, kanaatkarlk ve uyanklk var." diyen 16. asr Avusturya elisi, o zamanki bize hayrand. Byk devlet ve byk millet oluumuzu salayan meziyetlerimizi yakndan grmt. Busbecq, yine Trkiye'den yle bahsediyor: "Vazle ve memuriyetleri, herkese sultan verir. Bunu yaparken ne zenginlie ehemmiyet verir, ne bo rica ve davalara... Yanlz liyakate bakar, seciye arar, ftri kaabiliyet ve istidat dnr." "Namussuz, tembel ve tl olanlar, hibir zaman ykselemezler." "Trklerin, neye teebbs ederlerse muvaffak olmalarnn, hakim bir rk haline gelmelerinin ve gn getike bymelerinin srr ve hikmeti buradadr." eliyordu. Lale, Trkiye'den Hollanda'ya o devir Trkiyesi'nden birka damla kan gibi gidip, asrlarca Hollanda topraklarn yle bir vatandan gelmi bir iek gzelliiyle ssledi. Fakat asil ve vefal ruhiyle, vatann unutmad. imdi bir lale kervan halinde, yurda daha gelimi daha gzellemi dnyor. Acaba nice yllardan beri, Trkiye'den yabanc illere gidip orada yerleen, yurda dnmiyen ve bir iek kadar da vefal olamyan kimselere mukabil, lale'nin bu yapt, bir milli vefa rnei midir? Lle De\rVnde Sabd Akamlar Ruen Eref NAYDIN D URAYA her geliimde kendi kendime sorarm: Acaba asrlarn senelerini gre gre belleri bklm bu aalar, her baharda o zarif maziyi tekrar bulmak iin mi yapraklanrlar, onun iin mi u amurlu sulara eski glgelerini salarlar ve heyhat, her sonbaharda o gnlerin daha uzaklaan hatralarn bile yaatamadkla-r iin mi solarlar, u mermerleri sklm, talar kopmu rhtmlara dklrler? Sanrm, harabesi karsnda durduumuz Sdbd'dan ve orada gemi devirden bahsetmek istediimi anladnz! Evet Lale Devri! Evvelleri zaferler, sonralar bozgunlarla dolu tarihimizin rakik, baygn, renkli ve kokulu Lale Devri! Pasarofa

muahedesinden sonra yorgun padiah, devletin ar ilerini zevkin hafif buusu altnda uyutmak isterdi! Davul ve top sesinden usanm ahane kulaklar, iirlerin, sazlarn, billuri seslerin, alayan sularn ahengini arard. Gzleri, bouan kavuklular, sipahiler deil, effaf gerdanlar, ahu baklar, srmalar ve ipekler, elmaslar ve zmrtler zlerdi. Ahmed-i Slis'in hem hazinesinde ok para, hem ehrinde 132 LALE DEVR

ok elence isteyen alacal arzusunu bir kii yerine getirmitir: brahim Paa. Sarayda bir helvac ocuu olan bu Nevehirli ve-zir-i azam, evketlisinin ruhunu ne gzel anlatmt! Garptan ve imalden zehirleyici birer rzgar sertliyle esen Avusturya ve Rus kuvvetleri, yalnz Vidin ve Ni delikleri tkattrlarak durdurulabildi. Ve btn nazarlar memleketin iine evrildi. Nazenin payitahtta bir safa alemi kuruldu. Misilsiz Boaz'm yeil kylar nadide birer mercan, birer sedef gibi beyazl, krmzl yallarla, kasrlarla sslendi. Llezarlar, smbllkler, glistanlar istanbul'u renklere ve kokulara brd! imdi o vakitki stanbul gzmn nne geliyor: Tepelerde skk, ar ve yksek ta binalar yok, bask ve somurtkan tahta evler yok. Limann iinde ne rahat karan bir ddk yaygaras, ne leke yapan bir siyah duman paras! Minareli ve kubbeli, baheli ve sarayl payitaht bir rya belgesi kadar a'aadar, bir hayal kadar narn ve sessiz! Btn bu gzellikleri doya doya tatmak iin bir Ahmed-i sals, bir brahim Paa olmalyd!

Mesela lk bir bahar gn Bebek'teki "Hmayun-abad" dan, saltanat kayna binerek korularn, sahilsaraylarm ve kasrlarn nnden gemek, dalarn merzengularm, akasyalarn, ardaklarn, salkamlarn koklaya koklaya, kularn bitmez cvltlarn ite iite parlak sularda akmak! Ve bu cazibenin fsunu altnda limana girmek! Y Rabb ne o iir! Nefti serviler arasnda fkran gmi kubbeli sarayn basamak basamak lalezar, Sa-rayburnu'nda yeni bir semiramis bahesi, onun tenevv, onun trlar!...Karda Tophane'de "Enabad"m latif smbl kmeleri, bodur imir sayeleri, yekpare am glgeleri! te istanbul medhal! te gkler altnda bir ei daha yok, berrak, sihirkar,halife ehri; ite ieklerin, kularn muhasarasna uram, zevke malup halife ehri! Padiah, sadrazam, air ve ahali bu zevk ummamnn sarholuk veren cokun dalgalar stnde her gn bir baka sahile arSDBD AKSAMLARI 133

parak on sene yzdler. On k helva sohbeti ettiler, on bahar lale zevki ettiler, on bahar eraan sefas srdler! yle sanyorum ki Nedim ve efendileri en sabrszlkla baha- ' n gzlerdi. Ve baharda en gzide bulduklar yer Sada-bad'dL.Sadabad'a sultan deil, fakat veziri sk giderdi. Ah Sadabad'm akamlan! Tahayyl bile insana en uledar anlar yaatan o akamlar! Hafif krklarla mavi Halic'e inen bu sularda kayklar, gkten suya vurmu birer hilal glgesi gibi ar ar kayar, atlas hil'atli yahut hanerli, zmrt ykl vezir-i azam ve eyda Nedim'ini beklerdi. Kim bilir otuz stunlu beyaz kasrn yayvan pencerelerinden, oymal ehniininlerinden byk veziri karlamak iin bu sulara kucak kucak laleler salr myd? Ve kim bilir o laleler narin kreklerden szan ebnemler altnda ifte piyadenin etrafna birer hale rer miydi? Fakat biliyoruz ki u sedler birer lalezard: "brahimilerin ", "Tac- kayserlerin", "ah-bnlarm", "Sim-endamlarn", "Dizelerin" ayak ucunda hafif kokulu mtevazi menekeler, kadifeli obboylar boyun bkerdi. Sadr- cihan "Cedvel-i sim"in mermer basamaklarndan sarayn serin, rayihal, fskiyeli bahesine karken iplere brnm levend kavuklular yerlere kapanarak terifine alk tutard. Parlayan ve yakmayan bahar gnei de bu saltanatl bahenin stnde semavi bir ta gibi saatlerce kalrd. Dalardaki kokulan toplayarak, iekleri dalgalandrarak, korulardak leylaklarn, salkm stlerin taze yapraklarndan szlerek saraya koan hafif meltem!..Yamatan yamaca akseden nkteli ve renkli blbl demleri...alayann mermer bayrlardan kpklerle dkl... Yetmi kiilik bir saz fasl... Sonra bir tanburun damla gibi ahenklerine karan davudi bir sesle: Bir kimseye almaz idim damenin olsam Kim grr idi sineni pirahenin olsam 134 LALE DEVR

Daim arayan bulsa civanm seni bende Bir gnce gl olsan da senin glenin olsam Destide kadeh.de doyamam grmee bari Ey gevher-i effaf senin mahzenin olsam Dlmee, svlmee, kovulmaa billah Hep kailim amma ki efendim senin olsam em olmaz isem bezmine bu sz ile bari Dergahna bir me'ale-i ruenin olsam emanmn rensem o kafirce nigahn Bir lahza Ne dim-i nigeh-i prfenin olsam

diyen kskan gzel, yahut ney fsltlar arasnda: Sinede evvel ne muhrik arzular var idi Lebde serke ahlar, ateli hlar var idi Byle bi-halet deildi grdm sahra-y ak Anda mecnun bidler, divane clar var idi Ben bugn bir nev-bahar- hsn an seyr eyledim Tarf- destarnda smbl gibi mlar var idi Sen yine bir nev-niyaz ak m peyda eyledin Kuyuna yer yer dklm b-rlar var idi Ey Nedim, ey hlbl- eyda niin hmsun Senden evvel ok nevaler, gft glar var idi diyen mce ve en melalli beyitler ! Sdbd'm ite bir elence saati, Nedim'in ite ilham men-baalar: Btn renk, b, name, nkte, oyunlar. Bu etarete kar goncalar bile yeil dudaklarmdak handeleri tutamazlar, birer kahkaha gibi alrlar ve gl olurlard, deil ki o rind, o mstehzi, o hassas air! m SDBD AKSAMLARI 135

Nedim, koan rzgara: Bunca zamandr ran', Turan' gezmektesin, oralarda byle sermedi bir yer var m? Sana unun toprandan bir damla vereyim, Hon hakanna gtr ve sor, onda byle misk bulunur mu! diye haykrd. Nisan mehtabnn mavi glgeleri altnda, eralar dolaan, blbller uuan lale bahelerinde en ve sermet Nedim nktelerin, sebularm, sakilerin, hanendelerin, sedirinde bada oturan vezir-i azamn verdii ne'eler arasnda en ve sermest Nedim, stanbul'u gnele tartlacak kadar ar bir prlanta grrd. Bu dil-r ehrin bir tama btn Acem mlkn feda ederdi. stanbul'un saraylar, camileri, arlar, hamamlar onu co-tururdu; hele zevklerle dolu "balar, kasrlar, kuhsarlan!" Ve btn bu nihayeti gelmez elenceler iinde gam grmeye : vakti yoktu. Onu "adem-bd"a gndermiti, kendi "net-bd"a gitmek iin. Payitahttan uzak, kuru ve bo ln arkasnda herkesten ayr, her ltfa mstani yaayan bedbin Fuzli: Dost b perva, felek b-rahm, devran b-skn Derd ok, hem-der d yok, dman kavi, tali' zebun demi "Fakir-i padieh-s, geda'y muhteem" Fuzli nerede! Zevkin huruu iinde baygn:

Gel benim ka hilalim bize bir iyd edelim Gidelim sei'v-i revanim yr sdbd'a ehniinler ziyneti, aular pirayesi. Dahi bir yldr yanndan aynlal dayesi diyen en Nedim nerede! Nedim'in engin ruhunda gamn barnabilecei ufak bir liman bile yoktur! Kasideleri, gazellen ahenkdar, rakk birer kahkahadr! Ve asrlar arasnda bu iki byk airin birincisinden bize, llerde esen rzgar gibi yank, hasretli bir ah, ikincisinden ta-rabn szgn, biraz da ehvani handesi kald. 136 LALE DEVR

Denebilir ki Nedim, divann brahim Paa iin yazd! inde hemen bir kaside yoktur ki orada vezir-i azamn sitayii bulunmasn! brahim Paa bir meclise girdii zaman gse girmi can gibidir, oras hemen ruhlanverir. ibrahim Paa yle bir gnetir ki zernigarl tavanlara aslm avizelerin ziyas onun tabii karsnda snk kalr. brahim Paa yle cmerttir ki sat altnlar bir imar tohumu gibi mlkn her kesine ekilmitir! brahim Paa yle derin nazarl bir siyasidir ki bir bak padiahn gnln de teshir etmitir, ran' da. brahim Paa Nedim'in sabit fikri, mzmin ilhamkardr: K gelse onu hatrlar, ramazan girse onu hatrlar, bayram olsa onu hatrlar, kasrlarda, hamamlarda, balarda hatrlad, sknt demlerinde medet umduu hep odur. Ona mecburiyeti ezelidir. Ve ebedi olacaktr. Lale, gl muy, saki, Sdbd, brahim Paa, Ahmed-i Slis! ite Nedim Divan. Nedim btn yenilikleri, incelikleri bunlar iinde ve bunlar iin yapt. Nedim, o safa gnlerinin eyda blbl, o gnleri hl bizde bile btn gzelliiyle yaatan dehal ruhu! Alemin uzunluuna bir had izemez, "Hzr tohm- mr-i cavid ekdi nahlistamna" der, "hayat bitmeyecek bir dem-i egaf" sanrd. Fakat heyhat! Hep dnen ve hep deitiren arz zerinde payidar ne vardr? Bir haydut Patrona btn bu saltanat, bu hameti altst etmek iin kafi geldi. Memlekete zevki, zevkle beraber yenilii, sanat sokan ibrahim Paa'nn kathaneler, darphaneler, tbaathaneler, sklar, germabeler, medreseler, esmesarlar, balar, kaaneler kurduran brahim Paa'nn cesedi bile katillerin ellerinden kurtulamad. stanbul'u ldrasya seven Nedim orada kendine belli bir mezar bile bulamadan toz oldu. Halife ini duvarl, lo, ratib bir sara)' odasna tkld. u rhtm boyunu ssleyen yz yirmi kk Mahmud-i Evvel'in taht ayana bir harabe olarak serildi. Bana yle geliyor ki o zamandan beri plak dalar, bakmsz sular, avare kular, burada her bahar o en gnleri anarlar. BR SAK

Yahya Kemal BEYATLI O mubeeyle tan timdi Lle Devri'nde Ftdegnna son bir piyle devrinde On alt yana dahil o h- S'dbd Cihan verdi idi ihtilale devrinde Lisan ve-i rz'dan nmne idi Acem-perest-i Rm'un imale devrinde Teferrd etmedi derler naziri bir saki Cem'in eririne calis slale devrinde Kemal Kasr- Cincin ire ser-be-ser bir eb O mubeeyle tantmd Lle Devri'nde 138 LALE DEVR

Mkerrer Gazel Gnl o afete meftundu Lale Devri'nde Ki verdi n u eref yal bale devrinde Mcevherata ziya sald hsn nndan kuh-bah idi semmur ale devrinde Nigarhane-i ran'e zeyn olan hban Ne yda geldi ne akl hayale devrinde Nizam- lem'i birfitne-i nigahyle Verir gibiydi o h ihtilale devrinde Kadehde l'lini ghi grr deriz ki Keml Gnl o afete meftundu Lle Devri'nde