Uak niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi

TARH BLM

AKKOYUNLU DEVLETNN KURULUU VE UZUN HASAN DNEM

Cevdet AHN 100904043

UAK-2012

NDEKLER

nsz.........................................................................................................................................3 Giri...........................................................................................................................................4
I.BLM

UZUN HASAN NCES AKKOYUNLU DEVLETNE GENEL BR BAKI

1-) Devletin Kuruluu ve Kara Ylk Osman Bey...6 2-) Ali Bey7 3-) Hamza Bey..8 4-) Cihangir Mirza8 II.BLM

UZUN HASAN DNEM AKKOYUNLU DEVLET 1-) Uzun Hasan ( 1423-1478 ) Kimdir ve Cihangir Mirza Zamanndaki Faaliyetleri..9 2-) Tahta Geii10 3-) Saltanat 3-A) Saltanatnn lk Yllarnda Aile i Mcadeleler..11 3-B) Siyasi Olaylar ve Fetihler.11 4-) Uzun Hasann Kiilii ve Sosyal Alandaki craatleri...16

SONU18 KAYNAKA...19 2

NSZ

Bu alma Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan ncesine genel bir bak ve kendi dnemiyle ilgili siyasi olaylar ieren biyografik bir eserdir. Osmanl Devleti, Fatih Sultan Mehmet zamannda byk devlet olmaya balamt. stanbulun fethi ile Dou Roma yklm, Bosna-Hersekten Frat boylarna kadar Osmanl lkesi saylmaktayd Gerek batda, gerekse douda Osmanl lkesi genileme gsterirken, Fatih gibi Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan da, douda Trkmenlere dayanan byk devlet olma dncesi ierisindeydi. Uzun Hasan, kendisine Osmanl padiah Fatih Sultan Mehmeti rakip olarak gryordu. Onunla mcadele iin Venedikten Papala, Trabzon Rum mparatorluundan Karamanoullarna kadar birok unsur ile dayanma ierisine girmiti. Nitekim iki padiah, Trabzon-Rum mparatorluunun topraklarna hakim olmak dncesi, Karamanoullar meselesi, Anadoludaki dier Trkmen beylikleri zerine hakim olmak arzusu gibi, olaylar zerine kar karya gelmilerdi. Aslnda her iki padiah da, Anadolu topraklarn lkesine katmak ve Trkmenleri ynetmek istiyorlard. Hakimiyet, genileme, gvenlik gibi sebeplerden dolay, Otlukbelide kar karya gelen Osmanllar, Akkoyunlular malup ederek stnlklerini kabul ettirmilerdir. Otlukbelinden sonra Uzun Hasan eski gcn ve heyecann kaybedip basit bir hayat srmeye balamtr. Kurduu imparatorluk, kendisinden sonra gelen hanedan yelerinin Uzun Hasan kadar istekli ve azimli olmamalarndan dolay onun brakt bu gl devleti ayakta tutamayarak tarih sahnesinden silinmilerdir.

Cevdet ahin Uak-2012

3

GR

Kendisinden nce bir beylik seviyesinde olan Akkoyunlular, Uzun Hasann tahta gemesi ile beraber hzl bir genileme siyaseti izleyerek Anadolu, ran, Irak- Acem ve Azerbaycan da iine alacak bir ekilde byk bir imparatorluk kurmutu. Tahta getii ilk yllarda ona en ok muhalefet eden kardei Cihangir Mirzay saf d ettikten sonra rahat bir nefes alan Uzun Hasan, zaman kaybetmeden fetih hareketlerine balamt. Yava fakat etkili bir biimde yaylan Uzun Hasan karlar dorultusunda gerek Trabzon Rum mparatoru ile gerekse Venedik Cumhuriyeti ile ok yakn ilikilere girmitir. Karakoyunlu Devletini tarih sahnesinden sildikten sonra karsnda tek g olarak Osmanl Devleti kalmt. Karamanoullar ve bir ok Hristiyan devletlerin kkrtmalaryla Osmanl topraklarn tecavze balayan Hasan, yapt hatann farknda deildi. nk Fatih Sultan Mehmeti yendii dier kk beyler ile kyaslamamalyd. Dou Romann son kalesi olan Konstantinopolisi 1453 tarihinde feth eden II. Mehmet basit bir hkmdar deildi. Fakat d lkelerin tahrikleri Uzun Hasann bu gerei grmesini engellemiti. Osmanl topraklarn tecavze balayan Uzun Hasan tabi ki Fatihin tepkisini zerine ekti. Birka Osmanl ehrinin Uzun Hasan tarafndan yamalanmas artk Fatihin sabrn tarmt. Uzun Hasana haddini bildirmek zere yaklak 100 bin kiilik bir ordu hazrlatp ileri harekete geti. Has Murat Paann 10 bin kiilik nc kuvvetlerini bertaraf eden Uzun Hasan birden zafer sarholuuna kapld. Halbuki iler hite umduu gibi gitmeyecekti. Tercan yaknlarndaki Otlukbeli mevkiinde karlaan asl ordular kanl bir arpmaya tutuldular. Osmanl ordusu ok sayda ateli silaha sahipti. Uzun Hasann ordusu ise genel olarak klasik usulde ok, yay ve kltan olumaktayd. Venedikten gelecek olan silah yardm ise sava zamanna yetiememiti. lk defa ateli silahlarla karlaan Uzun Hasann askerleri bu silahlarn etkilerini grnce sava alanndan kaarak ordunun dalmasna sebep olmulard.

Bunu gren Uzun Hasanda kendisinin dahi cann kaybedebileceini dnerek yanna oullarn alp sava meydanndan Tebrize kamtr. Bu sava ile ok sayda topran kaybeden Uzun Hasan, lmne kadar sessiz bir hayat srmtr. Otlukbeli Savandan sonra tek nemli askeri harekat olarak Grcistan zerine 4. kez bir sefer dzenleyip onlarn isyann bastrmtr. 58 yllk hayat boyunca Uzun Hasan, devletine altn a yaatm ve hazinesini bir hayli zenginletirmiti. lmnn ardndan tahta geen dirayetsiz oullar Uzun Hasan kadar zeki ve cesur olamamlard. lmnden yaklak 30 sene sonra kurduu imparatorluk tarih sahnesinden silinmi idi.

I. BLM

UZUN HASAN NCES AKKOYUNLU DEVLETNE GENEL BR BAKI

1-) Devletin Kuruluu ve Kara Ylk Osman Bey

Akkoyunlu Trkmen Devletini kuran ve Kara Ylk diye mehur olan Kara Osman Beydir. Bunlarn ettirdikleri silsilenamelerinde Ouzlarn Bayndr boyuna mensup olduklarndan dolay devletlerine Bayndriyye Devleti de denmitir. Akkoyunlu Trkmenleri 13. asrn sonlarna doru Horasandan Azerbaycana gelmi bir airet olup 14. asr sonlarnda Azerbaycan, Harput ve Diyarbekir arasndaki yerlerde bulunmaktaydlar. O tarihlerde airetin reisi Tur Ali Bey olu Kutlu Bey ve daha sonra onun olu Ahmed Beydir. Kara Osman Bey, biraderi Ahmed Beyin maiyetinde bulunarak cesaret ve muvaffakiyetleriyle airetin sevgisini kazandndan aabeyleri Ahmed ve Pir Ali Beyler kendisine zor kullanmlar hatta bir ara hapise dahi atmlard. Kara Osman bundan sonra Akkoyunlu airetine kar muhalif bir hareket sergilemeyeceine dair yemin ederek kardei tarafndan Sivas hkmdar Kad Burhaneddin Ahmedin yanna rehin olarak braklmtr. Kara Osman Bey yaklak 11 sene Kad Burhaneddinin hizmetinde bulundu. Bir sre sonra isyan hareketine girien Osman iin Kad Burhaneddinin Kayseri valisi eyh Meyyedi ldrmesi olay barda taran son nokta olmutur. Kara Osman bu duruma gcenip himayesinde bulundurduu kuvvetleriyle beraber Kad Burhaneddinin yanndan ayrlmtr1. Burhaneddin Ahmed, Kara Osmann bu hareketine karlk vermek iin zerinde yrd fakat giritii bir arpmada katledildi. Bunu frsat bilen Kara Osman Sivas almak istediyse
1

smail Hakk UZUNARILI, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1969, s.188.

de bu emelini gerekletiremedi. O srada Suriye taraflarnda bulunan Timurun hizmetine girerek onun ordusuna nc kuvvet oldu. Kara Osman Beyin Akkoyunlu Beyliini kurmas Timurun hizmetine girdii tarihten sonra olmutur. Bundan nceki durumu ise sadece Akkoyunlularn bir ksmna reislikten ibaretti. Timur, Irak ve Suriye seferlerinde nc olarak kulland Kara Osman Beyin hizmetlerine karlk olarak ona Diyarbekir havalisini ikta olarak vermiti. Osman Bey, Timur ve onun oullarnn himayesinde kalarak yaklak 30 sene kadar airetine beylik yapmtr. Kara Koyunlu hkmdar Kara Yusufun Osman Beye srekli saldrmas sebebiyle Akkoyunlular pek genileme frsat bulamamlard. Fakat Memlkller ve Kara Koyunlu devletinin tacizlerine ramen Diyarbekir, Erzincan ve etrafnda tutunmay baarmlard. Tabi ki bunda Timurlulardan ahruhun katks bykt. 1420de Kara Yusufun vefat, Kara Osmana bir sreliine rahat bir nefes aldrd ise de onun olu skender Mirza babasndan daha gaddar kt. Taarruzlar Akkoyunlu-Karakoyunlu arasndaki skuneti bir hayli bozmutu. Bunu grp Azerbaycandan gelen ahruh, skenderi ve kuvvetlerini bozduktan sonra Kara Osmana onun yolunu kesmeni emretmi, o da Erzurumdan batya doru kamakta olan skenderin nne km ise de kan arpmada iki oluyla beraber vefat etmitir(1435). skender Mirza onun kesik ban Memlk sultan Barsbay'a gnderdi2.

2-) Ali Bey

Kara Ylk Osman Beyin vefat zerine airet reisliine kimin geeceine dair ortada ihtilaf kt. Airet, reislie Osman Beyin byk olu Ali Beyi atad. Ali Bey, kz kardeini ahruhun oluna vererek hkmdarln salamlatrmaya alt. Fakat ahruh ekilir ekilmez yine reislik iin ihtilaf balad. Kardei Hamza Bey ile uzun sreli uraan Ali Bey Memlk ve Osmanl devletlerinden yardm istedi. Gnderilen Memlk kuvvetleri Ali Bey2in kardei Hamzay malup etti ise de askerlerin geri ekilmesinden sonra Hamza Bey, tekrar

UZUNARILI, Anadolu Beylikleri, s.189

faaliyete balad. Kardei Hamza Beye kar aciz bir duruma den Ali Bey, bu mcadeleden bkarak Msra gitmek zorunda kalmtr3.

3-) Hamza Bey

Hamza Bey, binbir glkle Ali Beyden ald Akkoyunlu reisliinin nc beyi saylmaktadr. Mardin hakimi iken, burasn geri almak isteyen Badat Hakimi Karakoyunlu sfehan Mirza'y 1437 ylnda ar bir malubiyete uratm ve bu zafer onun mevkisini kuvvetlendirmiti. Hamza Bey, kardei Ali Bey'in elinden devlet idaresini aldktan sonra dier kardeleri ve yeenlerinin muhalefeti ile karlat. Ancak ksa srede devlete hakim olan Hamza Bey, Akkoyunlu birliini yeniden kurmaya alt. Memluk sultan tarafndan da tannan Hamza Bey Erzincan hakimi Yakub Bey ile mcadeleye giriti ve onun elinden Erzincan' ald(1439). Daha sonra Urfa'ya yerlemi olan kardei Ali Bey'in olu Cihangir Mirza'dan burasn almak istediyse de basarili olamad. Cihangir Mirza, kardei Uzun Hasan'la birlikte amcasna muhalefet etmekteydi. Hamza Beyin 1444te vefat zerine acele ile Mardine gelen Cihangir airet reisliini eline geirmeye muvaffak oldu.

4-) Cihangir Mirza

Hamza Bey'in lm zerine yerine kardei Ali Bey'in olu Cihangir Mirza geti. Amcasnn zamannda Urfa hakimi olan Cihangir Mirza, amcalarnn ve kardelerinin tevikleriyle zerine gelen Karakoyunlu hkmdar Cihanah ile bir hayli uramtr. 1447 de balayan taarruzlar 1453 de sulhen bitti. Fakat Cihangir Mirza manen Karakoyunlu hkmdarnn nfuzu altnda kalm oldu. Bu 6 senelik sre zarfnda Uzun Hasan kardeini yalnz brakmayp ona byk hizmetler etmitir. Akkoyunlu ve Karakoyunlu arasndaki muharebeler bitince bu seferde ailesel anlamazlklar ortaya kt. Cihangirin etrafndaki aile bireyleri ona kar cephe almaya balad. Cihangir, kendisi iin ok alan kk kardei Uzun Hasan gcendirdi. Bunun zerine Uzun Hasan evresine bir ok beyi toplayarak abisine kar taarruza geti. Diyarbekiri alarak devlet iindeki reisliini ilan etti. Cihangir Mirza ise Mardine kamak zorunda kald(1453)4.

3 4

UZUNARILI, Anadolu Beylikleri, s.189-190. UZUNARILI, Anadolu Beylikleri, s.190.

II. BLM
UZUN HASAN DNEM AKKOYUNLU DEVLET

1-) Uzun Hasan Kimdir ve Cihangir Mirza Zamanndaki

Faaliyetleri

Tur Ali olu Fahreddin Kutlu olu Bahaeddin Kara Ylk Osman olu Celaleddin Ali olu Nusretddin Ebu Nasr Hasan 1423 de Amid ( Diyarbakr ) de dnyaya gelmitir5. 14 yana geldiinde Birecikin idaresi onun emri altndayd. Hkmdarlk dneminde Akkoyunlu Devletini en geni snrlarn ulatrmtr6. Onun ileride byk bir lider olaca kardei Cihangir Mirza zamannda yapt faaliyetlerden belliydi. Cihangir tahta geince kardei Uzun Hasan Caberden gelerek onun emri altna girmitir. Kardeine Ergani yresini ikta olarak vermi, Uzun Hasann stn gayretleri ile
7

muhaliflerini bastrarak

Akkoyunlularn idaresine tam anlamyla sahip olmutur . Cihangir, 1451de kardei Uzun Hasan amcalar olan eyh Hasan ve Kasmn zerine yollad. Hasan amcalarn ar bir ekilde malup etti. Cihangir bu defa da kendisine ba kaldrm olan Erzincan valisi olan amcas Mahmud Beyin zerine tekrar Uzun Hasan gnderip itaati altna aldrd8. Bu srada Kara Koyunlu hkmdar sfehan Mirzann lm zerine bu devlette taht karklklar meydana geldi. Amcas Cihan aha isyan eden Elvend Mirza onun gazabndan korktuu iin Akkoyunlu hkmdar Cihangirin himayesine girmitir. Cihan ah yeninin kendisine teslim edilmesini isteyince Cihangir onu sert bir ekilde red etmitir. Bunun zerine
5 6

Neet AATAY, Uzun Hasan , Trk Ansiklopedisi, Ankara, 1984, C. 33, s.185. Uzun Hasan , Ana Britannica, stanbul, 1994, C. 15, s.25. 7 Hakk Dursun YILDIZ, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, Konya, 1994, C. 8, s.418. 8 AATAY, Uzun Hasan , Trk Ansiklopedisi, C. 33, s.186

Cihan ah Akkoyunlulara sava ilan edip Erzincan zerine byk bir ordu gndermitir (1450). Bunu frsat bilen Akkoyunlu hanedanndan eyh Hasann olu Bayezid ve Piltenin oullar Halil ve skender de Cihan ah desteklemeye baladlar. Gnderilen ordu Cihangir Mirzann yardm yollamamas sebebiyle ksa srede Erzincan ele geirmitir. Mahmud Bey ve dier Akkoyunlu ileri gelenleri esir dtler. Ardndan Cihann metbuluunu tanmasna kadar srd9. Karakoyunlu Rstem Beyin

Mardini kuatmasyla kanl ekilde devam eden savalar 1452de Cihangir Mirzann ah

2-) Tahta Geii

Akkoyunlularn Karakoyunlular yapt antlama gerei manende olsa onlarn tabiliine girmeleri Uzun Hasan honutsuz edip aabeyi Cihangire kar cephe ald. Cihan ahn aataylar ile uramasn frsat bilen Uzun Hasan Erzincan ve Van gl evresini yamalad. Amcas Ahmet Beyin olu Kl Arslan ile yine amcas Malazgirt hakimi Kasm Beyin kuvvetlerini de malup etmesi blgede Uzun Hasann nn ve kudretini arttrd. emigezek hakimini itaat altna almak isteyen Uzun Hasan onun zerine bir sefere kt srada aabeyi Cihangirin Diyarbekirden ayrld haberini alnca hemen kuvvetleriyle geri dnp Amide gelmi ve bir hile ile Akkoyunlu tahtn ele geirmitir(1453)10. Yanna ald sekin 500 atl ile Amidi feth eden Hasann11 tahta gemesiyle beraber Akkoyunlular, beylikten imparatorlua gei srecine girmilerdir12.

YILDIZ, Doutan Gnmze, C.8, s. 419. YILDIZ, Doutan Gnmze, C.8, s.419. 11 Caterino ZENO-AMBROGIO CONTARI, Uzun Hasan-Fatih Mcadelesi Dneminde Douda Venedik Elileri, Caterino Zeno ve Ambrogio Contarinin Seyahatnameleri, eviren: Tufan GNDZ, stanbul,2006, s. 18. 12 Hasan Celal GZEL-Ali BRNC, Genel Trk Tarihi, Ankara, 2002, C.8, s. 371.
10

10

3-) Saltanat
3-A) Saltanatnn lk Yllarnda Aile i Mcadeleler
Uzun Hasan Bey saltanatnn ilk yllarnda taht geri almak isteyen abisi Cihangirin faaliyetleri ile urat. Aralarndaki ekimeler anneleri Sara Hatunun mdahalesi ile 1454 tarihinde ksa srede olsa bir bar antlamasnn imzalanmas ile son bulmutur. Antlamaya gre; Amidin Hasanda kalmas Mardinin ise Cihangir Mirzada kalmas kararlatrlm idi. 1455e gelindiinde Uzun Hasann Erzincan seferi srasnda attan dp yaralanmasn frsat bilen Cihangir, harekete geip Amidi yamalamaya balamtr. Fakat bu durum pek uzun srmeyerek Uzun Hasann onu muharebede yenmesiyle son bulmutur. Tarihler 1456y gsterdiinde Cihangir tekrar bir isyan hareketine girimi ve bu sefer Karakoyunlu hkmdar Cihanahtan da yardm talep etmiti. Cihanah Emir Rstem Beyi 1457de Uzun Hasann zerine gnderdi. Frat nehri kenarnda yaplan sava Uzun Hasan kazand ve Rstem Beyi katletti. Kazand zaferin ardndan Uzun Hasan hi beklemeden Mardinde ki Cihangirin zerine sefere kt. ehri kuatan Hasan annelerinin tekrar araya girmesi ile kuatmay kaldrp kardei ile antlama imzalad. Antlama gerei Cihangir Mirza olu Ali Han Uzun Hasana rehin verdi. Olunu rehin vererek kardei aleyhine bir saldrya girimeyeceine dair bu durumu teyit etmek istemitir ve bundan sonra lmne kadar13 Hasan Beye sadakatle bal kald. Dier kardeleri olan veyse de Urfay vermilerdir14.

3-B) Siyasi Olaylar ve Fetihler

meseleleri sonuca balayan Hasan Bey, vakit kaybetmeden Karakoyunlularn elinde bulunan Erzincan zerine sefer yapt ve bu ehri topraklarna balad(1457). Yeeni Hurit Beyi de bu ehre vali olarak atayp geri dnd. 1457 ylnda Karakoyunlu topraklarndan kovulan ve Anadoluya gelen Safevi eyhi eyh Cneyd, Uzun Hasan tarafndan kendi himayesine alnm ve byk bir itibar grmtr. Amide gelen Cneyd burada 3 yl ikamet etmi ve gelecekteki Akkoyunlu

13 14

YILDIZ, Doutan Gnmze, C.8, s. 420. GZEL-BRNC, Trk, C.4, s.371.

11

devletinin politikasn Uzun Hasan ile beraber ekillendirmilerdir15. Uzun Hasan, 1458de ey h Cneydi kz kardei Hatice Begm ile evlendirerek bir akrabalk tesis etmitir16. Uzun Hasan 1457 ylnda Hsn- Keyfada ki son Eyyubi hkmdarn ortadan kaldrd. 1458de mttefiki olan Karamanoullarna saldran Dulkadirli Arslan Beyi malup edip geri ekilmesini salamtr17. 1453te II. Mehmetin stanbulu almas ile kendisine sra geldiini dnen Trabzon Rum mparatoru, kendisiyle mttefik olmas iin Diyarbakrda ki Uzun Hasana eli yollad. Zaten iki devlet arasnda ki iyi ilikiler uzun sreden beri devam etmekteydi. Uzun Hasan, imparator vastasyla Cenova,Venedik ve Roma ile ticari ilikiler iindeydi. Bu nedenle mparator Calo Ioannes kendisine yakn grd Uzun Hasan kendi tarafna ekmek istedi. Uzun Hasan eer kz Katerinay kendisine verirse imparatora yardm edeceini bildirmi, Bunu kabul eden Calo ile Uzun Hasan arasnda 1458 ylnda bir antlama imzaland. Ancak Calonun ayn yl iinde lmesinden dolay yerine geen kardei David Komnenos yeeni Katerinay, Hristiyan dininde kalmas art ile 18Uzun Hasana yollad19. Rum mparatoru IV. Ioannesin kz ile evlenen Uzun Hasan szne sadk kalp Fatihe kar onlar savunmak iin stanbula bir eli gnderir. Eli Fatihten hem Trabzonun vergiden muaf tutulmasn istemi hem de eskiden Osmanllar tarafndan Akkoyunlulara denmesi kabul edilmi, fakat denmemi paray da talep etmiti20. Bunun yan sra Uzun Hasana Komnen hanedanl tarafndan ei Katerinann eyizi olarak verilen Kapadokyann da teslim edilmesini istedi21. Fatih elilerin bu istekleri karsnda gayet soukkanl davranarak Haydi siz rahata gidiniz, gelecek sene ben kendim gelir borcumu derim tarznda szler syleyerek elileri geldikleri gibi geri yollamtr. Uzun Hasan srf Rumlarla yapt antlama gerei Trabzonu himayesini altna almyordu. O bu imparatorluun sahip olduu sahillere gzn dikmi ve buralarn Osmanllarn eline

15 16

GZEL-BRNC, Trk, C.4, s.371. AATAY, Uzun Hasan , Trk Ansiklopedisi, C. 33, s. 186. 17 17 YILDIZ, Doutan Gnmze, C.8, s.420. 18 GNDZ, Uzun Hasan-Fatih, s. 20. 19 AATAY, Uzun Hasan , Trk Ansiklopedisi, C.33, s. 186. 20 YILDIZ, Doutan Gnmze, C.8, s.420. 21 AATAY, Uzun Hasan , Trk Ansiklopedisi, C.33, s. 186.

12

gemesini istemiyordu. Bu neden Osmanl topraklarna tecavz giriiminde bulunarak Koyulhisar zaptetti. Uzun Hasann bu hareketi karlksz kalmad. II. Mehmed arabdar Hamza Beyi Koyulhisar zerine gnderdi. Fakat kale alnamad. Civardaki ky ve kasabalar yamaladktan sonra geri dner. Hamza Beyin bu hareketine karlk Hasan Bey Tokat2ta ki Osmanl ky ve kasabalarn yamalatmaya balad. Ordusuyla Trabzon zerine giden Fatih ynn Akkoyunlularn zerine evirmek zorunda kald. nk Trabzonu muhasara ederken Uzun Hasann arkadan gelip devletini perian etmesinden korkuyordu. Uzun Hasan ile arpmak iin Yassimene ordugahn kuran Fatih beklemeye koyuldu. Fakat Uzun Hasan korkmu olacak ki bir elilik heyeti gndererek Fatihten af diledi. Fatihte bir daha Osmanl topraklarna tecavz etmemek ve Trabzon Rum mparatorluuna yardmda bulunmamak artyla onlarla bir bar antlamas imzalad. Bu antlamadan sonra Fatih asl amac olan Trabzona yneldi. Tarihler 15 Austos 1461i gsterdiinde kale sulhen fethedilmitir. Ele geirilen ganimetlerin bir ksm Uzun Hasan Bey e dahi gnderilmitir22. Uzun Hasan, 1462de Grcistana ikinci bir sefer dzenlemi, 1463te Gerger kalesini zaptetmitir. 1464te Karamanoullar arasndaki taht mcadelesinde shak Beyi destekleyip himayesi altna almtr. 1465te Dulkadiroullarndan Harputu ele geirmitir. Uzun Hasan Bey bu defa 1467 tarihinde Akkoyunlularn en byk rakibi olan Karakoyunlular zerine yrmtr. Sert geen k artlarndan ve Cihanahn eyalet ve airet askerlerini terhis etmesini frsat bilerek 6000 kiiden oluan bir kuvvet ile hi beklemedii bir anda Cihanahn karargahn basp onu orackta katletti. Cihan ahn halefi olan olu Hasan Aliyi de Hemedan da bozguna uratan Uzun Hasan, Karakoyunlu Devletini tamamen kerterek ran ve Irak- Acem taraflarn ele geirdi. Hasan Ali bu durumu kabullenmeyip Timurilerden olan Maverannehir ve Horasan hkmdar Ebu Said Handan yardm istedi. Bunun zerine 1469 senesinde Ebu Said Azerbaycan zerine yrd. Uzun Hasan bar iin eliler gnderdi ise de Ebu Said Uzun Hasan tamamen bertaraf etmeyi kafasna koymutu. Fakat dman Uzun Hasan kk grp kendisine ve ordusuna ok gveniyordu. Ne yazk ki bu gveni boa kmt. Uzun Hasan, klamak iin Aras nehrine doru ilerleyen Ebu Said Hann kuvvetlerini kska altna

22

YILDIZ, Doutan Gnmze, C.8, s. 421.

13

alp orada ordusunu perian etmitir. Ebu Said nce esir edilmi daha sonra ise Uzun Hasan tarafndan katlettirilmitir23. Uzun Hasann bu baarlar karsnda Anadoluda durabilecek tek g artk Osmanl Devleti idi. Ancak Hasan Bey Osmanllarn Anadoluda yaylmasn engelleyebilirdi. Bunu bilen Karamanoullar ve Venedik Cumhuriyeti her seferinde Uzun Hasan kendi karlar iin Osmanl aleyhine kar kkrtmaktaydlar. ok sayda temsilci Venedikten bu i iin grevlendirilmiti. Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan, on yl nce Trabzon seferine giden Fatih Sultan Mehmetden ekinen bir hkmdar deildi artk. nk o, geen yllar ierisinde devletini ok glendirmi, Acem ve Arap Iraklar ile Azerbaycan ve rana hakim olmak suretiyle, Akkoyunlu devletini imparatorluk haline getirmiti24. Her seferinde Uzun Hasann kapsna gidip yardm isteyen Karamanoullar bu seferde Uzun Hasandan 50 bin kiilik bir askeri yardm ald ve bu birliin kumandanln da yeeni Yusufca Mirza ile mer Beye verdi. Tokat ve Kayseriyi bir sre igal eden bu kuvvet Konya yaknlarnda blge valisi olan ehzade Mustafa tarafndan malup edilerek Yusufca Mirza esir alnmt (1472)25. Bu olaylar zerine Fatih kar harekete gemek zorunda kald. Yaklak 100 bin kiiden oluan ordu skdardan Uzun Hasan zerine Fatih komutas altnda ilerlemeye balad. Tercan tarafndan Frat geerek ihtiyatsz hareketler sergileyen Rumeli Beylerbeyi Has Murat Paa komutasndaki Osmanl nc kuvvetleri, Uzun Hasann birlikleri tarafndan malup edilip 10 bin kii kaybedildi. Has Murat Paa ise Frat nehrinde bouldu. Bu ilk arpmada Osmanl ordusu en sekin askerlerini kaybetmiti. Akkoyunlu kuvvetleri 11 Austos 1473te Tercan civarnda -Azl(Otlukbeli) yada Bakent mevkiinde Fatihin ordusuna yetimilerdi. Uzun Hasan, oullarnn da srar ile bir dere ierisinde bulunan Fatihin ordusunu her taraftan kuatma altna almt. Osmanl ordusunda; Sa kolda ehzade Bayezit ve Gedik Ahmet Paa komutasnda krk sancakbeyi ve yirmi bin kap kulu askeri vard. Sol kolda ise ehzade Mustafa yirmi drt sancakbeyi ve yirmi bin zrhl azap olduu halde bulunuyordu. Fatih ise merkezde yer almt.
23 24

YILDIZ, Doutan Gnmze, C.8, s. 422. Yaar YCEL-Ali SEVM, Trkiye Tarihi, Osmanl Dnemi (1300 1566), Ankara, 1995, s. 174. 25 UZUNARILI, Anadolu Beylikleri, s. 192.

14

Uzun Hasan ise, olu Uurlu Mehmet ile Karamanolu Pir Ahmet kuvvetlerini Osmanl ordugh zerine sevk ederken, dier olu Zeynel Bey ile Bayndr Beyi bir miktar svari ile Osmanl kuvvetlerini muhasara altna almalarn sylemi, kendisi de ordusunun byk bir ksm ile cepheden harekete gemitir. Uzun Hasan da bu kanl savaa bizzat katlm, hatta atyla Osmanl saflarna kadar ilerlemi ve top arabalarnn bulunduu yere kadar gelmitir.
Bu Akkoyunlu kuvvetlerinin arkasndan humbaralarla iddetli bi ate alm, bu top ateiyle piyadelerin tfenk atei arasnda kalan Uzun Hasann lm makinelerinin sesine alk olmayan askerleri panie urayarak kamaya ve dalmaya almlard. Zeynel Bey komutasndaki Akkoyunlu askeri tamamen bozulmu, kaanlar adrlarn ve btn arlklarn terk ettikleri iin Akkoyunlu ordugah ve ordu pazar tamamen Osmanl kuvvetlerinin eline gemitir. Osmanllarn stn topu ateleri karsnda sava meydann terk eden Akkoyunlu hkmdar nce kadn ve ocuklarn bulunduu yere gelmi, yanna ulaabilen Uurlu Mehmed ve Pir Ahmed beyler ve dier askeriyle Tebrize doru ekip gitmilerdir26.

11 Austos 1473de Tercan yaknlarndaki Otlukbeli denilen yerde yaplan Osmanllar ile Akkoyunlular arasndaki tarih savata, Akkoyunlular ar bir yenilgiye uramlard. Fatihin ordusu yz bin kii Uzun Hasann ordusu yetmi bin kii kadar kabul edilmektedir. Say bakmndan az olmasnn yan sra, Venedikten gnderilen top ve silahlarn zamannda gelmemesi, Osmanl kuvvetlerinin top ve silah bakmdan stnl, Akkoyunlu ordusunun yenilmesine sebep olmutur. Bylece Anadoluda Osmanllar ile Trkmenler arasndaki mcadele son bulu oldu27 Otlukbeli zaferi, Osmanl Devletine Frat nehri havzasnn ve Anadolu topraklarnn kesin hkimiyetini temin etmekte ve Venedik Cumhuriyeti ile dier batl devletlerin Osmanl Devletine kar baar mitlerini krmtr28. Uzun Hasan bu hadiseden sonra, 1476da Grcistan zerine drdnc seferini yapmtr. Baz baarlar elde ederek geri dnm ve 1478 yl balarnda elli drt yanda iken Tebrizde lm ve yaptrm olduu Nasriyye Medresesine defnedilmitir. Bunun zerine Fatih Sultan Mehmet, onun nfuz sahas olan, Gmhane-Trabzon yolu zerindeki Torul mevkiinin Rum hkimini ortadan kaldrm, Grcistan ile Trabzon sanca hududunda bulunan baz yerleri zapt ettirmi ve bylece Trabzon havalisinin gvenlii tamamen salanmtr.
26 26

Remzi KILI, Fatih Devri ( 1451-1481 ) Osmanl-Akkoyunlu likileri , Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 14, Nide, 2003, s. 111. 27 Uzun Hasan , Meydan Larousse, stanbul, 1992, C.21, s.17. 28 KILI, Fatih Devri , s. 113.

15

4-) Uzun Hasann Kiilii ve Sosyal Alandaki craatleri

Uzun Hasan araba dknd, yannda daima arkclar, mzisyenler bulundururdu. ri yapl ve uzun boylu olan Uzun Hasan, doru karar sahibi, dindar, hayrsever, yakkl ve sevimli bir insan idi. Kaynaklar, onun zeki, makul, cesur, adil, iyi ahlakl, ilim sever, alimleri koruyan bir hkmdar olduunu syler. Hasan Bey, Halil, Uurlu Mehmet, Yakup, Mesih, Yusuf, Maksud ve Zeynel adlarnda yedi olu ile ok sayda kz evlada sahipti. Uzun Hasan, bilim adamlarna ok deer veren bir hkmdard. Ali Kuu, Mevlana Mahmud arihi, irazl Mehmet Mni ve fkh bilgini mam Ali, Uzun Hasann saraynda bulunmu olan nemli ilim sahibi kiilerdir. Uzun Hasan, Kuran Trkeye evirtip huzurunda okutmutur. Tebrize gnmzde dahi ayakta olan Het Behit ( Sekiz Cennet ) adnda muhteem bir saray yaptrmtr. Sarayn yaplmasna kendi zamannda balanm ve olu Yakup zamannda 1486da saray tamamlanmtr. Uzun Hasann bu sarayn Harem dairesinde bin kadn barndrd sylenmektedir. Kendi adna camii yaptrp bunun yanna medrese ve hastane de eklettirmitir. Cenazesi medresenin avlusunda gmldr. Zamannda yaptrd bu hastanede binden fazla sakat ve hasta insan tedavi edilirmi. Ayrca hastaneye bitiik olan aevinden yoksullara her gn yemek verilmekteydi. Kayseriyye adnda ki ary, Frat nehri zerindeki kpr de onun zamannda yaptrlmtr. Erzincanda Mevlevihane yaknndaki darphanede onun dnemine tekabl etmektedir. Uzun Hasan, Osmanl kanunlarn rnek alarak kanunlar da yaptrmtr. Akkoyunlu topraklar Osmanllara getii zaman douda ki baz vilayetlerde Hasan Padiah kanunu diye uzun sre yrrlkte kalan kanunlarda olmutur. Uzun Hasan, vergilerin saysn azaltma yoluna gidip halknn omzundaki yk hafifletti. Kendi adna tmen isminde para bastrd. Bir tmen 1571 tarihinde yirmi duka altn deerindeydi. Bu para eidi bugn dahi randa kullanlmaktadr. Saltanat veraseti iinin, hemen hemen btn Trk devletlerinde olduu gibi, Akkoyunlularda da bir yasaya ve gelenee balanmam bulunmas ve tekilatn merkezi olmamas yznden, Uzun Hasann

16

devleti, kendi lmnden sonra 30 yl sonra ortadan kalkt ve onlarn yerlerine ah smailin kurduu Safevi devleti geti29.

29

AATAY, Uzun Hasan , Trk Ansiklopedisi, C. 33, s.187-188.

17

SONU

Uzun Hasan tahta getii ilk yllarda aile ii sorunlarn hallettikten sonra yzn kendisine ait olmayan topraklar feth etmeye dnmt. Zamanla ok sayda yeri ksa srede feth eden Uzun Hasann dneminde karsndaki tek byk g Osmanl Devleti olmutu. D glerin kkrtmalaryla Fatihi karsna alan Uzun Hasan yapt hatay Otlukbeli Savanda ar bir ekilde malup olarak demitir. Osmanllar Otlukbeli savann sonunda, Akkoyunlular uzun uzadya takip etmediler. Akkoyunlular bu savata; Koyulhisar, ebinkarahisar ve Niksar dnda cidd bir toprak kaybna uramadlar. Ancak, Azerbaycan ve rana atlmlard. Akkoyunlular, askeri kuvvetlerini, blgede hakimiyetlerini, Trkmen boylar zerindeki nfuzlarn, belki de en nemlisi byk devlet olma iddialarn kaybetmilerdi. Avrupallarn Byk Trk olarak andklar, Akkoyunlu elisi Ktip Mehmetin de byk bir aa diye vasflandrd Fatih Sultan Mehmeti kemirip bitirmek veya adn ve ann tamamyla yok etmek gibi byk gayeler tayan Venedik-Uzun Hasan ittifak, 1464-1472 yllarnda ksm baarlar salamsa da, Otlukbeli savandan sonra can ekimeye balam, Uzun Hasann vefatyla da bir sre sonra tarihe karmtr30.

30

KILI, Fatih Devri , s.113.

18

KAYNAKA

Kitaplar
CONTARI, Ambrogio-ZENO,Caterino, Uzun Hasan-Fatih Mcadelesi Dneminde Douda Venedik Elileri, Caterino Zeno ve Ambrogio Contarinin Seyahatnameleri, ev: Tufan GNDZ, stanbul, 2006 UZUNARILI, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1969 YCEL, Yaar-SEVM, Ali, Trkiye Tarihi, Osmanl Dnemi (1300 1566), Ankara, 1995

Ansiklopediler
AATAY, Neet, Uzun Hasan , Trk Ansiklopedisi, (I-XXXIII), Ankara, 1984 GZEL, Hasan Celal - BRNC, Ali, Genel Trk Tarihi, (I-X), Ankara, 2002 Uzun Hasan , Ana Britannica, (I-XXII), stanbul, 1994 YILDIZ, Hakk Dursun, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, (I-XV), Konya, 1994

Makaleler
KILI, Remzi, Fatih Devri ( 1451-1481 ) Osmanl-Akkoyunlu likileri , Nide niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 14, Nide, 2003

19