You are on page 1of 101

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

YIL: 2010 SAYI: 10

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl tarafndan ylda bir kez yaynlanr.

T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII Ana Yayn No: 3333 Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Yaynlar Yayn No: 151 YAYIN KURULU Prof. Dr. Aygl SEL Prof. Dr. Bozkurt ERSOY Prof. Dr. Binnur GRLER Prof. Dr. Harun TAKIRAN Prof. Dr. Mustafa Hamdi SAYAR Prof. Dr. Ouz TEKN Do. Dr. Hande KKTEN Do. Dr. Tun SPAH Do. Dr. Bekir ESKC YAYINA HAZIRLAYANLAR Dr. Adil ZME Mahmut AKPINAR Sevgi YAVUZ

KAPAK TASARIMI Koray OLEN Uygulama smail Aygl Ofset ISSN: 1302-9231 Kapak Fotoraf: Sleyman CAN Van Gl Havzasnda Erken Tun a ve Van Mzesinde Bulunan Bir Grup Karaz anak mlei

Dergide yaynlanan yazlarn tm sorumluluu yazarlarna aittir. Yaynlanan yazlarda dil, anlatm ve yayn teknii ynnden deiiklik yaplabilir.

NDEKLER

Alev ERARSLAN Mezopotamya Konut Mimarisinde Merkezi Avlu Plan Tipinde Mekn Kullanm (M.. 3000-562 ............................................ 1

Ali F - Bilcan GKE Five Urartian Bronze Vessels From Bitlis - Ahlat Museum ...................................................................................................... 17

Davut KAPLAN Aa aml Ky Mimarisinin Genel Karakteristii ve Farkl Bir Yap rnei: Galvadar ....................................................... 23

Davut KAPLAN Trklerde Hayvan Enleri ve Erzurum / Oltu - Aa aml Ky rnekleri.............................................................................. 29

Glgn YILMAZ Edirne Zindanalt Kurtarma Kazlarnda Bulunan Erken Osmanl Seramikleri - II .................................................................. 39

Gner ZLER Derin Su Arkeolojisi ................................................................................................................................................................. 57

Sleyman CAN Van Gl Havzasnda Erken Tun a ve Van Mzesinde Bulunan Bir Grup Karaz anak mlei ................................. 69

MEZOPOTAMYA KONUT MMARSNDE MERKEZ AVLU PLAN TPNDE MEKN KULLANIMI (M.. 3000-562)
ALEV ERARSLAN*

Mezopotamya konutu en basit ekliyle bir avlu veya merkezi odann bir veya birka ynden, bir veya daha fazla oda dizisiyle evrelenmesinden oluur. Da kapal ie ak formdaki Mezopotamya evinin genel karakterini

oluturan temel ge olan avlu, oda dizisinin ve drt ynden kuatlmas sonucunda merkezi bir hal alr. Merkezi avlulu ev formu olarak bilinen bu tip zaman iinde gelien ihtiyalar dorultusunda, farkl birimlerin eklenmesiyle meknsal

izim 1: Tell Asmar IVA Yap Kat (Delougaz, Hill, Lloyd 1967).
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

izim 2: Tell Asmar VA Yap Kat (Delougaz, Hill, Lloyd 1967).

dnm srecine girerek eitli alt tipler oluturur. Bu yazda Mezopotamya konut mimarlnda yaygn olarak kullanlan ve tm dnemlerde ortak karakteristikler barndran nemli bir plan tipi olan merkezi avlulu ev formunun, blgede en erken rneinin grld tarih olan M..3000 lerden balayarak, M..562 ylna, Yeni Asur Dnemine kadarki sreci ieren bir perspektif ierisindeki douu ve zamanla geirdii meknsal evrim sreci irdelenmeye allacaktr.

MERKEZI AVLULU EV FORMUNUN ERKEN RNEKLER Mezopotamya mimarlnda ekirdek ailelerin oturduu linear dzenlemeli

evlerin tersine, geni ailelerin kulland merkezi avlulu ev formunun erken rnekleri Erhanedan Dneminden itibaren Fara, Khafaje, Tell Asmar, Tell Agrap ve Abu Salabikh yerlemelerinde kullanlmaya balanmtr (Delougaz, Hill, Lloyd 1967; Postgate 1990). Her dnemde uygulanm olan bu klasik emada, Mezopotamya konutunun ana unsuru olan ve evin merkezini oluturan avlu, ve drt ynden farkl yn ve ebatlardaki, bir veya birka sra paralel oda dizisiyle evrelenmi ve bylece merkezi bir grnme kavumutur (izim: 1, 2). Plann asl belirleyicisi gesi ve ekillendiricisi olan avlu scak iklimden dolay uzun sreler kullanld iin zeri ak karakterdedir. Avlu evin harimi durumunda olduundan, hi bir rnekte sokak kapsndan direk avluya ulalmaz.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

izim 3: Mari (Parrot 1949, 1958).

Kapdan girildikten sonra bazen bir, bazen iki holden (vestibl) geildikten sonra avluya varlr. Evin mahremiyetinin amaland bu uygulamada bylelikle dardan avlu, avludan da dars grlmemi olur. Ge dnemlerde de yaygn olarak kullanlan bu plan emas baz erken rneklerde bile bir stat gstergesi olarak st dzey sosyoekonomik hiyerariye sahip ailelerin konutlarnda uygulanmtr (Crawford 1977: 35). Bu durum Khafaje ve Tell Asmar rneklerinde olduka belirgindir (Delougaz, Hill, Lloyd 1967: 89, 129; Frankfort 1933: 90). Baz uygulamalarda ikinci katn varl da tespit edilen bu plan tipinde en erken rneklerden itibaren ev leindeki en byk oda ana/ba oda/salon olarak kullanlmaktadr. Ancak ana/ba oda dndaki dier
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

odalarn fonksiyonlar henz ok ayrt edilmemektedir.

MEKNSAL DNM SREC Bireysel ihtiyalar ve alann elverili olmasndan dolay, snrsz deiiklik yaplabilmesine imkan veren merkezi avlu formunda, en erken dnemden itibaren avlu etrafndaki oda dizileri ve dzenlemeleri asndan farkl uygulamalar gerekletirilerek alt tipler oluturulmaya balanm ve mekn kullanmyla ilgili deiiklikler yaplmtr. nceden tasarlanarak ina edildii phesiz olan bu uygulamalardan ilki Maride (Tell Hariri) ortaya kar. Sonraki dnemlerde de gelierek uygulanacak olan bu alt tipte, ynden bir sra oda dizisiyle evrili olan

izim 4: Tell (Parrot 1948).

izim 5: Ur (Miglus 1996).

dikdrtgen eklindeki avlunun drdnc ynne, ksa kenarlarnda kk birer yan oda bulunan enine dikdrtgen bir kabul odasnn (resepsiyon/prostas) arkasna yatay dikdrtgen evin tm geniliince uzanan bir ana/ba odadan (salon/oikos) oluan oturma nitesi eklenmitir (Parrot 1949: 48; 1958: 197; Margueron 1986: 69) (izim: 3). Ana/ba odaya, sadece bu blmn mahremiyetini korumak iin i ve d kap akslar farkl dorultularda olan kabul odas (resepsiyon/prostas) ile ulalr. Bu tip tm plan ilkelerine sadk kalnarak ancak bu kez ana/ba odann bir ksa kenarna kk bir yan oda eklenmi olarak Ur III Dneminde Laga (Telloh) da bir evde, Isn-Larsa Dneminde ise Urdaki ok saydaki byk evde kullanlmtr (Parrot 1948: 189; Crawford 1974: 249; Parrot 1948: 250; Carrou 1979: 129; Woolley 1932: 29; Woolley 1974: 39) (izim: 4, 5). Bir ana/ba oda ile evresindeki odalardan oluan bu blm

evin yatak ve oturma odalar ile misafir arland odalarn bulunduu ana oturma nitesini yaama mahali- olutururken, n tarafta bulunan avlu blmnde ise giri kaps, vestibl, mutfak, banyo, kiler ve merdiven odas gibi gndelik iler iin kullanlan servis meknlar bulunur. Bylelikle bugn bile dou toplumlarnda ok yaygn olan ev ahalisinin oturduu odalar ile misafirlerin arland misafir odas ayrmnn ilk rnei ile karlalm olur. Evin ayn eksen zerinde bulunan avlu nitesi ile ana oturma nitesinin bir kabul odas (resepsiyon) ile ayrld bu tip, sonraki dnemlerde ana oturma blmnn etrafndaki oda organizasyonunda yaplan baz deiikliklerle, alt tipler yaratarak kullanlmaya devam eder. Konut boyutlarnn byd ge dnem evlerinde sosyo-ekonomik stat olarak st dzey hiyerariye sahip
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

izim 6: Nippur VIII. Yap Kat (Haines, McCown 1960).

izim 7: Ur (Miglus 1996).

varsl aristokrat zmre konutlarna uyguland ak olan bu alt tiplerden ilkinde ev leindeki en byk oda olan ana/ba odann salon/oikos- etraf iki veya ynden bir veya iki sra oda dizisiyle evrelenerek adeta bir suit oluturulmutur. lk uygulamas Ur III Dneminde Nippurda VIII. yap katndaki J Evinde ve Isn-Larsa Dneminde Urda birka yapda grlen bu tipte yatay dikdrtgen eklindeki ana/ba oda ynden bir sra oda dizisiyle evrelenmi ve bylece evin oturma ve yatma meknlar artmtr (Woolley 1932: 48; Woolley 1974: 129; Postgate 1990: 99; Haines, McCown 1960: 249) (izim: 6, 7). Bir dier rnek yine Nippurda olduka byk bir konutta ortaya kar. Burada avlu ile oturma blmndeki ortasnda ocak bulunan ana/ba oda drt ynden bir baz ynlerden 2sra oda diziyle evrelenerek merkezi hal almtr (izim: 8). Byklnden ve oda saysndan hayli
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

kalabalk ve st-dzey sosyo-ekonomik statdeki bir aileye ait olduu anlalan evin ana oturma nitesi ile avlu nitesini birletiren kabul odas (resepsiyon veya prostas) ise nceki rneklerin tersine olduka geni tutulmutur. Evdeki bir dier farkl uygulama da her 2 blmde de ayr birer giri kapsnn sokak kaps bulunmasdr. Ge dnemlere kadar yaygn olarak kullanlan ok iyi planlanm bu alt tipin byk, konak benzeri yaplarda uygulanm rnei ise Kassit Dneminde Nuzideki Shilwi-Teshubun Evinde grlr. Burada ynden tek, bir ynden ift sra oda dizisiyle evrilmi dikdrtgen eklindeki bir avlunun gney uzun kenar boyunca, paralel ekilde yerletirilmi olan avlu ynndeki duvar olduka kaln tutulmu olan kabul salonunun (prostas) arkasnda, kabul odasyla ayn uzunlukta bir ana/ ba oda (salon/oikos) bulunur (izim: 9). Bylece avlu ve kabul odasyla ayn

izim 8: Nippur IX. Yap Kat (Haines, McCown 1960).

izim 9: Nuzi Shilwi-Teshubun Evi (Haines, McCown 1960).

eksende bulunan ana/ba oda tpk avlu gibi ynden tek, bir ynden ift sra oda dizisiyle evrilmitir. Yap kompleksinin gneybatsna ise hem avlu nitesinden hem de ana oturma blmnden ulalan evin hizmetilerinin yaad dnlen merkezi avlulu planda tasarlanm bir blm organik ekilde eklenmitir (Starr 1938: 56) Bu alt tipte yaplan bir dier mekan deiiklii de ana/ba odaya ulam salayan kabul odasnn ynnde gerekletirilmitir. Ur III Dneminde Nippur V. yap katndaki I No.lu Ev ile Eski Babil Dneminde Neribtum yerlemelerinde grlen bu rnekte kabul odas ile ana/ba oda nceki rneklerde olduu gibi birbirlerine paralel deil farkl dzlemlere yani avlunun farkl kanatlarna yerletirilmitir (izim: 10). Kabul odasnn avlu ynndeki duvarnn ncekilerde olduu gibi daha kaln tutulduu her iki uygulamada da ana/

ba oda (salon/oikos) iki ynden bir sra oda dizisiyle evrelenmektedir (Postgate 1990: 48; Haines, McCown 1960: 150; Hill, Jacopsen, Delougaz 1990: 56). Merkezi avlulu ev formunun bir dier farkl mekn konsepti Kassit Dneminde Babilde ortaya kar. Burada yerlemenin merkezinde bulunan evlerde formun farkl bir varyant olarak merkezi avlu ynden tek, giri kapsnn olduu ynden ise ift sra oda dizisiyle evrelenmitir (izim: 11). Eve bir vestiblden girildikten sonra mahremiyeti koruma amal olduu dnlen ikinci bir giri hol veya ante odasndan geildikten sonra avluya ulalr. Avlunun bir kanad boyunca ise bir veya iki ksa kenarnda kk yan odalarn bulunduu ana/ba oda (salon/ oikos) uzanmaktadr (Jahn 2005: 114; Hill, Jacobsen, Delougaz 1990: 96; Koldewey 1990: 250; Stone, Brook 1996: 235; Miglus 1999: 28).
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Mallowan 1976: 69; Woolley 1974: 79). Bu kullann bir dier rnei de bu kez Eski Babil Dneminde Larsada grlr. Burada da ana/ba odaya (salon/oikos), apraz yerletirilmi kap aklklar ile mahremiyeti salanan vestiblden sonra varlan ante geidiyle ulalan avludan kabul odas (prostas) olmadan girilebilmektedir (Parrot 1968: 180; Calvet 1993: 199).

izim 10: Nippur V. yap kat (Haines, McCown 1960).

MEKNSAL EVRMDE LER AAMA: FT AVLULU PLAN TP Merkezi avlulu plan emasnn biraz daha gelierek yeni alt tipler oluturduu uygulamalarndan bir dieri de, boyut olarak olduka bym konak olarak tanmlanan yaplarda ortaya kar. nceki rneklerde grlen bir avlu blm ve buna bir ynden bal ana oda/ ba odal (salon/oikos) oturma nitesi

Merkezi avlulu mekn ablonunun bir dier farkl varyasyonu ile yine Babilde bu kez Yeni Babil Dneminde karlalr. Burada avlunun bir ekseni boyunca uzanan ana oda/ba odaya (salon/oikos) geite kullanlan kabul odas (resepsiyon/ prostas) uygulamas kalkm ve bylece iki veya ynden odalarla evrili olan ana/ba odaya oturma nitesi- avludan direk ulam salanmtr (izim: 12). Hem avlunun hem ana/ba odann etraf ise odalar ve birbirlerinden gemeli banyolu/ hamaml oda suitleriyle kuatlmtr. Bu plan tipinin bir dier zellii de avlunun, evin giri kapsnn bulunduu kanadnn 2 sra oda dizisiyle evrilmi olmasdr (Koldewey 1990: 76; Stone, Brook 1996: 215; Miglus 1994: 248). Avlu ve ana/ ba odann resepsiyon odas olmadan birbirlerine direk geili olarak kullanld benzer uygulama ayn dnemde Urda da grlr. Ancak boyut olarak daha byk evlerin bulunduu yerlemede avlu ve ana/ ba oda etrafndaki odalarn says artm ve odalar Babil evlerinin tersine son derece dzensiz ekilde, baz ynlerde tek baz ynlerde ift sra olmak zere gelii-gzel yerletirilmitir (Woolley,
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

izim 11: Babil. Kassit Dnemi (Koldewey 1913).

odalar ve banyo/hamam birimleriyle douda ise 2 ksa kenarnda birer yan oda bulunan evin en byk odas olan ana/ba oda yaama mahali- ile evrelenir. Kuzey ve bat duvarlar ykk olan d avlu ise evin giri avlusu grevini grmekte olup etrafnda oda dizisi bulunmamaktadr. ki avlulu plan tipinin erken uygulamalarnn bir dier tradisyonu, yine Akad Dneminde Tell Asmar IVa yap katnda ortaya kar. Burada klasik, 4 ynden bir sra oda dizisiyle evrili merkezi avlu plan tipinde ina edilmi olan XXXIIA ve XXXB olarak adlandrlan 2 ev birbirlerine birinci evin (XXXIIA) ana/ba odasndan geilen bir kap ile birletirilmitir (Crawford 1977: 36-37; Delougaz, Hill, Lloyd 1967: 57) (izim: 1). Bu ev ayn ailenin farkl bireylerine evli oul- ait olabilir. Bu plan tipi Yeni Asur Dneminde Asurdaki Krmz Ev (Rotes Haus) olarak da bilinen I No.lu Ev ile Byk Ev olarak adlandrlan evlerde de kullanlmtr. Bunlardan Krmz Ev drt ynden odalarla evrili i ve d avlu olarak tanmlanan 2 merkezi avlulu nitenin birbirlerine geit holl (9) bir kabul salonu prostas- (8) ile birletirilmesinden oluur (izim: 14). Eve giri d avluda bulunan ve mahremiyet gerei sokak ve avlu kap girileri farkl ynlerden verilmi olan bir vestibl (1) ile salanr. Evin 3 ynden oda ve banyolu/hamaml oda suitleriyle evrelenmi ve giri kapsnn 2 yannda bulunan nilerle sslenmi geni bir ana/ba odadan (10) oluan ana oturma blm ise tula deli i avlunun gneybat kanad boyunca uzanr. Ayrca bu ana nitenin dnda banyolu/hamaml dairelerin bulunduu ikinci bir oturma ve yatma odas grubu da (17-22) avlunun bat kanadna yerletirilmitir. Bu avluya
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

izim 12: Babil. Yeni Babil Dnemi. III No.lu Ev (Koldewey 1913).

izim 13: Asur. Akad Dnemi konutu (Oppenhaeim 1960).

yerine, bu kez ev i ve d avlu olmak zere 2 blmden oluur. Evin ana oturma blmnn i avluda bulunduu iki avlulu bu yeni dzen de odalarn yerletirilii ve avlularn ynlerine gre kendi iinde birka alt tip oluturmaktadr. Bu tipin prototipi Akad Dneminde Asurda ortaya kar. Burada yatay aks zerindeki 2 avlu birbirlerine, 2 avlunun birer kanat boyunca uzanan geni kap aklna sahip bir kabul odas ile balanmtr (Andrae 1938: 22; Preusser 1954: 57) (izim: 13). Enine dikdrtgen eklinde konumlandrlm olan i avlunun etraf kuzey-gney ynlerinden kk

izim 14: Asur Krmz Ev (Preusser 1954).

bilinen yapda karmza kar. Burada temel plan olarak tipik bir merkezi avlulu ev emasna sahip i ve d avlulu blm, Krmz Evde olduu gibi d avlunun bir kanadna yerletirilmi bir kabul odas (prostas) ile birletirilmitir (izim: 15). Evin d avlu blm giriin saland hacim olup burada avlu etrafnda gelii gzel serpitirilmi gndelik iler ve hizmetli odas olarak kullanlan ok sayda bykl-kkl oda bulunur. Plan daha dzenli olan ve oda duvarlar daha kaln tutulan i avluda ise avlunun karlkl 2 ynne ina edilmi geni kap aklkl ana/ba oda ve etrafnda ona bal oda, magazin, banyo/hamam ve zel dairelerle kuatlm suitlerden oluan 2 bamsz oturma nitesi bulunur (Andrae 1938: 34; Preusser 1954: 89; Miglus 1994: 270; Krafeld-Daugherty 1994: 89). Krmz Evdeki uygulamay andran bu rnekte de bu niteler haremlik (gnaikonitis), selamlk (andronitis) odas geleneiyle paralellik kurulabilir. Merkezi avlulu plan motifinin bir varyant olan ift avlulu plan kurgusunun dier uygulamalarndan biri de Yeni Babil Dneminde Babil ve Urda ortaya kar. Babildeki III, IV ve X No.lu evlerde kullanlm olan bu versiyon her blmn kendi ana/ba odasnn bulunduu 2 avlulu plan tasarmdr. Burada 3-4 ynden odalarla evrili ve bir kanad boyunca bir ana/ba oda uzanan merkezi avlu plan emasna sahip i avlu ve d avlu blmleri bulunur (izim: 16). Blmler aras i balant bulunduu gibi her 2 blmn ayr giri kaplarnn da var olduu bu kullanmda, evin ana yaam alann oluturan daha byk tutulmu olan i avlu biriminin ana/ba odas, 3 ynden kmelenen oda gruplar ile evrelenirken d avlunun ana/ba odasnn sadece 2 ksa

izim 15: Asur Byk Ev (Preusser 1954).

bakan daha kaln duvarl 2 bamsz oturma nitesinin harem (gynaikon) ve selam (andron) odas geleneine referans verdii dnlebilir. D avlu ise mutfaklarn da dahil olduu gndelik yaama ilikin hacimler ile hizmetli odalar tarafndan kuatlmtr (Andrae 1938: 34; Preusser 1954: 89; Sevin 1991: 120). ift avlulu sistemin Asurdaki bir dier rnei Byk Ev (Grosse Wohnhaus) olarak
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

izim 16: Babil. Yeni Babil Dnemi. I No.lu Ev (Koldewey 1913).

kenarnda birer kk yan oda bulunur. Her rnekte sokaktan d avluya ulamda bir vestibl yeterli iken i avluya ulam 3-4 vestibl, koridor ve ante odalar vastasyla ancak salanmtr (Castel 1992: 120; Woolley, Mallowan 1976: 45; Miglus 1994: 260; Miglus 1999: 58; Stone, Brook 1996: 230; Koldewey 1990: 58). ve d avludan oluan iki avlulu plan kompozisyonunun Yeni Babil Dneminde bir dier rneinin grld Urdaki I No.lu evde ise byk boyutlardaki yap klasik ema olan merkezi avlulu planda yaplm, her birinin kendi ba odas bulunan bir ana ev ile belki hizmetliler blm veya harem olabilecek ok daha kk boyutlu avlulu 2 blmden oluur (izim: 17). Btn rneklerde avlulu nitede Yeni Babil Dnemi mimari zellii olarak ana/ba odaya, avludan kabul odas (prostas) olmakszn direk ulalr. Ancak ikinci avlunun kk bir birim olarak kurguland bu modelde 2 avlu emasnn harem-selam pratii ile mi ilgili olduu yoksa hizmetliler blm olarak m kullanld kesinlik kazanmamtr (ibid).

ift avlu dzeneinin daha organize olarak uyguland bir dier versiyonu da Yeni Asur Dneminde Dur-arrukin (Khorsabad) sitadelindeki devlet byklerine saray erkan- ait olduu phesiz olan konaklarda grlr. Mezopotamya ve Asur Dnemi saraylarnn tm zelliklerini tayan bu konaklar birer minyatr saray grnmndedir ( Sevin 1991: 80). Bu 5 konak ana plan anlay olarak daima ndeki (i avlu) daha byk 2 avlulu nite evresinde toplanm oda ve dairelerden meydana gelir. Bu 2 nite i ve d avlu- birbirlerine d avlunun bir kanadn boydan boya kaplayan ve d avluya alan, zel konuma sahip bir ana kabul dairesi ya da kral dairesi olarak nitelendirilen bir hacimle birletirilmitir (izim: 18). Genelde duvarlar freskolarla sslenmi olan ana kabul dairesi nceki uygulamalardan farkl olarak bu daireye bal bir ante odas, bir merdiven boluu, banyo ve geit hol gibi birimlerden oluan tipik bir Yeni Asur Dnemi kral dairelerinin (taht salonu) zelliklerini tar (Sevin 1991: 81-88). Esas olarak 2

izim 17: Ur. Yeni Babil Dnemi. I No.lu Ev (Koldewey 1913).


TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

10

izim 16: Babil. Yeni Babil Dnemi. I Nolu Ev (Koldewey 1913).

izim 18: Khorsabad K Kona (Sevin 1991).

avlu kuralna uygun olarak tasarlanm bu yaplarda baz byk rneklerde (L, M ve K Konaklar) i avlunun etrafna kmelendirilmi ok sayda, evresi oda ve banyo/hamam kmeleri ile sarlm, birbirlerinin tekrar kk avlulu baka zel yaam, olaslkla harem, niteleri bulunur (a.g.e). Yap komplekslerinin byk avlusu olan d avlunun hizmet avlusu- kanatlar zerinde kk avlular evresinde kmelenmi, gnlk hizmetlere ilikin meknlar bulunur. Yaplarn i avlusu ise bazen tek bazen 2 ynden bir ana/ba odal evresinde bulunan banyolu oturma ve yatma odalarndan oluan zel, grkemli dairelerce suit- kuatlmtr. Avlunun bir kanatn kat eden bu ana oturma nitelerinin oturma salonlarnn
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

(ana/ba oda/oikos) duvarlar da baz rneklerde kabartmal ta levhalar ve freskolarla sslenmitir (Loud, Altmann 1938: 68-91).

SONU Grld gibi tarihi devirler Mezopotamya konut mimarisinin en ok kullanlan plan tipi olan merkezi avlu emas, zaman iinde gelien ihtiyalar dorultusunda ve artan toplumsal hiyerari sonucunda, bir sosyal stat gstergesi olarak mekn kullanmnda yaplan farkllklar sonucu meknsal evrim srecine girip gelierek yeni alt tipler oluturmutur. Oluum ve geliiminde

11

iklimsel gerekliliklerin yansra baz sosyal ve kltrel faktrlerin de rol oynad bu plan kurgusu Mezopotamya konut mimarisinin en sevilen plan tipi olup, sadece konut deil saray ve tapnak mimarisinde de kullanlm ve bylelikle kamusal mimarl da etkilemitir.

NOTLAR * Yard. Do. Dr. Alev ERARSLAN, stanbul Aydn niversitesi, Mimarlk Blm, stanbul/TRKYE. aleverarslan@yahoo.co.uk

KAYNAKA SUMMARY Ancient Mesopotamian dwellings, in their simplest form, consist of one or more rooms arranged in a radial pattern around a courtyard or a central room from one or more directions. The courtyard making up the general character of the Mesopotamian house, having a form closed to the outside and open to the inside, as a basic element becomes central due to its being surrounded by the series of rooms from three or fourdirections. This house type, known as the Central Courtyard House, has generated various sub-types through entering into a spatial transformation process by the addition of different units due to various necessities that have arised in the course of time. Not only has the central courtyard form, which has been the most popular plan type of Mesopotamian house architecture, been used in house architecture but it has also been used in palace and temple architecture by affecting the public architecture. This article will attempt to examine the origin and the spatial transformation process of central courtyard plan type which is a substantial house plan in the ancient Mesopotamian dwelling architecture will be examined. Andrae, W. 1938. Wiedererstandane Assur, Leipzig. Das

Baqr, T. 1932. Tell Harmal: A Preliminary Report, Sumer 2: 212-234. Banks, E. S. 1912. Bismaya or the Lost City of Adab, New York. Banning, E. B. 1997. Spatial Perspectives on Early Urban Development in Mesopotamia, W. E. Afrecht, N. E. Mirau, S. W. Gavley (eds)., Urbanism in Antiquity from Mesopotamia to Crete, Sheffield, Sheffield Academic Press. Bannister, F. 1961. A History of Architecture, London. Battaini, L. 2006. Pour une nouvelle classification de larchitecture domestique en Msopotamie du IIIe au Ier mill.. au. J.-C., Akkadica 127/1, 73-92. Calvet, Y. 1993. Maisons Prives Palobabyloniennes a Larsa. Remarques darchitecture, K. Veenhof (ed)., Houses and Households, (40e RAI, Leiden 1993), PIHANS 78: Leiden/Istanbul, 197-209. Carroue, F. 1979. Les Villes de lEtat de Lagash au IIIe Millnaire, La Ville dans le Proche-Orient Ancien. Actes du Colloque de Cartigny 1979. Castel, C. 1992. Habitat urbain NoAssyrien et No-Babylonien. De lespace bti a lespace vcu. 2 vols. Bibliotheque Archologique et Historique 143. Paris.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

12

Crawford, H. E. W. 1974. Lagash, Iraq 36: 234-256. Crawford, H. E. W. 1977. The Architecture of Iraq in the Third Millennium B.C., Copenhagen: Akademisk Forlag. Curtis, J. (ed). 1982. Fifty Years of Mesopotamian Discovery, London. Delougaz, P., Hill, H., Lloyd, S. 1967. Private Houses and Graves in the Diyala Region, Oriental Institute Publications, No: 88, Chicago. Erarslan A. 1996. Mezopotamya Blgesinde Tarihi alarda Grlen Konut Mimarisi Tipolojisi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi. Frankfort, H. 1932. Archaeology and the Sumerian Problem, Studies in Ancient Oriental Civilization, No: 4, Chicago. Frankfort, H. 1933. Tell Asmar, Khafaje and Khorsabad, Oriental Institute Communications, No: 16, Chicago. Frankfort, H. 1936. Progress of the Work of the Oriental Institute in Iraq, 1934-35, Oriental Institute Communications, No: 20, Chicago. Frankfort, H. 1954. The Art and Architecture of the Ancient Orient, London, Pelican Art History. Gibson, M. 1988. Patterns of Occupations at Nippur, Papers read at the 35e Rencontre Assyriologiqu Internationale, Philadelphia. Haines, R. C., Mccown, D. E. 1960. Nippur I, Chicago, University of Chicago Press.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Heinrich, E. 1982. Die Tempel und Heiligtmer im Alten Mesopotamien. Typologie, Morphologic und Geschicte, Benkmaler Antiker, Architektur 14, Berlin, Gruyter. Heinrich, E. 1984. Die Palaste im Alten Mesopotamien, Verlag Walter De Gruyter&Co. Berlin. Hill, H. T. Jacobsen. P. Delougaz. 1990. Old Babylonian Buildings in the Diyala Region, Oriental Institute. Oriental Institute Publication 98, (Chicago). Jahn, B. 2005. Altbabylonischer Wohnhuser. Orient-Archologie 16. Rahden/Westf. Knal, F. 1983. Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara. Koldewey, R. 1990. Das Wieder Erstehende Babylon, Leipzig, the University of Chicago Press. Krafeld-Daugherty, M. 1994. Wohnen in Alten Orient. Eine Untersuchung zur Verwendung von Raumen in Altorientalischen Wohnhausern, UgaritVerlag, Mnster. Leacroft, H. R. 1974. The Buildings of Ancient Mesopotamia, Leicester. Loud, G., Altmann, C. B. 1938. Khorsabad, vol. 2, Oriental Institute Publications, No: 40, Chicago. Lloyd, S. 1978. The Archaeology of Mesopotamia, London Mallowan, M. E. L. 1956. TwentyFive Years of Mesopotamian Discovery, London. Mallowan, M. E. L. 1966. Tell Chuera. Fourth Campaign, Iraq 28: 123-154.

13

Mallowan, M. E. L. 1966. Nimrud and Its Remains I-II, London. Mallowan, M. E. L. 1957. The Excavation at Nimrud (Kalhu) 1956, Iraq 19: 1-21. Margueron, J. 1979. Mari. Principaux Rseltatas des Fouilles Depuis 1979. Matthiae, P. 1990. The Reception Suites of the Old Syrian Palaces, . Tunca (ed), De la Babylonie la Syrie, en passant par Mari, Mlanges offerts monsieur J.-R. Kupper loccasion de son 70e anniversaire, Lige: 209-228. Miglus, P. A. 1996. Die Raumliche Organisation Des Altbabylonischen Hofhauses, K. Veenhof (ed)., Houses and Households, (40e RAI, Leiden 1993), PIHANS 78: Leiden/Istanbul, 211-220. Miglus, P. A. 1994. Das Neuassyrische und das Neubabylonische Wohnhaus. DieFrage nach dem Hof, Zeitschrift fr Assyriologie 84: 26281. Miglus, P. A. 1999. Stadtische Wohnarchitektur in Babylonien und Assyrien, Baghdader Forschungen 22. Berlin. Moortgat, A. 1969. The Art of London-New Ancient Mesopotamia, York, Moortgat, A. 1954. Tell Chuera, 1st and 2nd Campaign, Kln. Oates, D. 1968. Studies in the Ancient History of Northern Iraq, London. Oates, D. 1976. Civilization, Oxford.

Orlin, L. L. 1975. Ancient Near Eastern Cities: Form, Function and Idea, L. L. Orlin, Ann Arbor (ed)., Janus. Essays in Ancient and Modern Studies, Ann Arbor, University of Michigan. Parrot, A. 1948. Tello: Vinght Campagnes de Fouilles 1871-1933, Paris. Parrot, A. 1949. Les Fovilles de Mari: Vingtieme Campagne, Syria 39: 45-56. Parrot, A. 1958. Mari, Syria 32: 194-199. Parrot, A. 1968. Les Fouilles de Larsa en 1967. Postgate, J. N. 1990. Excavations at Abu Salabikh, 1988-89, Iraq LII: 95110. Postgate, J. N. 1990. Nippur Zeitschrift fr Neighborhoods, Assyriologie und vorderasiatische Archologie, 80. Preusser, C. 1954. Die Wohnhuser in Assur, WVDOG 64, Berlin. Reade, J. 1968. Tell Taya 1967: Summary Report, Iraq 30: 234-264. Reade, J. 1971. Tell Taya 1968-69: Summary Report, Iraq 33: 87-1000. Roux, G. 1980. Ancient Iraq, Penguin Books, London. Usman, M. 1958. Antik Devir Kk Asya Evleri, Gven Basmevi, stanbul. Sevin, V. 1991. Yeni Assur Sanat I Mimarlk, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Sieversten, U. 1998. Untersuchungen zur Pfeiler Nischen-Architektur in Mesopotamien und Syrien von ihren Anfangen in 6. Jahrtausend bis zum Ende der Frhdynastichen Zeit, BAR Series 743, London.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

The Rise of

Oppenhaeim, A. L. 1960. The City of Assur in 714 B.C., JNES 19: 133-147. Oppenheim, A. L. 1964. Ancient Mesopotamia, Chicago.

14

Strommenger, E. 1964. The Art of Mesopotamia, Thames and Hudson. Strommenger, E. 1968. Private Houses and Graves in the Diyala Region, Archiv fr Orientforschun, 22. Starr, R. F. S. 1938. Nuzi, vol. 2, London. Stone, E. C. 1987. Nippur Neighnorhoods, The Oriental Institute of the University of Chicago, Studies in Ancient Oriental Civilization, No: 44, Chicago, Illinoi. Stone, E. C., Brook, S. 1996. Houses, Households and Neighborhoods in the Old Babylonian Period: the Role of Extended Families, K. Veenhof (ed)., Houses and Households, (40e RAI, Leiden 1993), PIHANS 78: Leiden/Istanbul, 229-235. Turner, G. 1970. The State Apartments of Late Assyrian Palaces, Iraq 32: 177-213.

Woolley, C. L. 1931. Excavations at Ur, 1930-31, The Museum Journal 22, Philadelphia. Woolley, C. L. 1932. Excavations at Ur, 1931-32, The Antiquaries Journal 12, London. Woolley, C. L. 1956. The Early Periods (Ur Excavations, IV), London. Woolley, C. L. 1974. The Buildings of the Third Dynasty (Ur Excavations, VI), London&Philadelphia. Woolley, C. L., Mallowan, M. 1976. The Old Babylonian Period (Ur Excavations, VII), London. Wycherley, R. E. 1986. Antik ada Kentler Nasl Kuruldu?, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul. Van de Mieroop, M. 1997. The Ancient Mesopotamian City, Oxford University Press, Oxford.

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

15

FIVE URARTIAN BRONZE VESSELS FROM BTLS-AHLAT MUSEUM


Ali F* - Bilcan GKE**

The Kingdom of Urartu was a dominant force in eastern Anatolia, Transcaucasia and north-western Iran between 9-6 centuries BC and our knowledge of Urartian art has been increased as a result of excavations and illegal activities. The materials that have been acquired by museums, and published artifacts, show us the richness of Urartian art and reveal its developmental stages and have enabled us to establish parallels between Urartian and contemporary civilisations. Metal artefacts are a ubiquitous feature of Urartian culture and in recent years, there have been many publications dealing with this aspect of Urartian society. Unfortunately, a great majority of Urartian metalwork is hard to provenance as there has been a great deal of looting at Urartian sites over the years. However, professional excavations at sites such as Ayanis, Yukar Anzaf, and avutepe have nevertheless thrown much light on to Urartian metalworking. In this article, five bronze vessels held in the collections of the BitlisAhlat museum will be examined, in order to see what they may reveal about the
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

manufacturing techniques that Urartian smiths employed in the production of bronze vessels. Along with many other metal artefacts the bronzes were found at the sites of Toprakkale, Altntepe, Kayaldere, avutepe, Karmir-Blur and Giyimli, and subsequently, this led some scholars to think of Urartu as a major metalworking center and that the production of metal artifacts was closely associated with the state.

Figure 1: Bitlis -Ahlat Museum Inv. No:1478 Height 4 cm., / Diameter 17.5 cm.

17

The first group of bronzes under discussion here are three broad and shallow bowls (Fig. 1-3). They are generally in a good state of preservation and have thin walls, with the third bowl showing slight rust damage on one side (Fig. 3). The common feature of these bronze bowls is that the same casting techniques have been used to produce them and they are almost identical in both manufacture and shape.

The shape of these vessels and the techniques employed in their manufacture, are characteristically Urartian. Some of the bronze metal vessels are that held by Van Regional Museum were studied by Baaran, Belli and Merhav show similar manufacturing techniques and forms1.

Figure 3: Bitlis-Ahlat Museum Inv. No: 1198, Height 4.5 cm. / Dimaeter 17.5 cm.

Figure 2: Bitlis-Ahlat Museum Inv. No: 1458 Height 3.5 cm. / Diameter 19.5 cm.

The second group of bronzes consist of a deep bowl and vase-like vessel (Fig. 4). The former has approximately a quarter of its body missing due to rust damage and it is hemispherical in shape, widening out at quite a sharp angle towards the rim. The latter features a large hole caused by rusting, and part of the neck is also lost (Fig. 5). However, two thin, raised bands of decoration can be seen on the neck which flares outwards to the rim of the vessel. Just below the rim there is a cruciformshaped handle, which has been attached to the vessel with three rivets (Fig. 5).

It is known that various metal vessels were widely used by Urartian society in their religious and social life. For example, in his annals, Sargon II gives a detailed description of many silver and bronze examples that formed part of the booty taken from Urzana palace and the Haldi temple, after he conquered the city of Muair in 714 BC2. Unfortunately, although Sargon II listed these items in his annals, he left little information in regard to their style and the techniques employed in their manufacture. However, in examples of Urartian art seen on monumental reliefs3 and decorated metal objects (such as belts4, quivers5, votive plates6, helmets7, horse harnesses8 and vehicle parts9) metal
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

18

often bear the name of Urartian kings. For example, we have many bronze utensils that are inscribed with the names of the Urartian kings puini (830-810 BC)10, Menua (810-786 BC)11, Argiti I (786764 BC)12, Sarduri II (765-734 BC)13, and Rusa II (685-645 BC)14. Obviously, such inscriptions are very useful when it comes to dating Urartian metalwork. Archaeological excavations carried out at the sites of contemporary Anatolian civilisations in Phrygia, Neo-Assyria and Lydia also reveal the widespread use of various types of metal pots (e.g. omphalos, vessels, bowls ) and examples have been found at such notable sites as Gordion15 (Yasshyk ). Also, NeoAssyrian art has been a very useful source of information as regards to the manufacturing techniques that were employed in the production of bronze vessels that show some similarities to those used by the Urartians16. In addition, similar vessels and bowls made of bronze were recovered in north western Iran at the site of Hasanlu17, Marlik cemetery18; in North Syria at Zincirli (Samal), Tell Halaf and Tell Fakhariyah19, which indicate extensive use of these types utensils across Iron Ages societies of Near East. As to the date of the vessels discussed here, it is hard to be certain in this regard, as their provenance is unknown. Nevertheless, similar examples found during excavations at other Urartian sites strongly suggest that the above vessels were widely used in Urartu during the 8-7 centuries BC. Such finds reveal that Urartians had good access to, and were in control of metal ore sources and thus were able to produce numerous metal artefacts.

Figure 4: Bitlis-Ahlat Museum Inv. No: 1198 Height 7 cm. / Diameter 15 cm.

vessels are frequently depicted and these depictions provide us with useful insights into widespread use in ceremonial and everyday life, and also provide us with a clear picture of how they were made and the various forms that they took. Often, these depictions show wide and shallow, bell shaped bowls, jugs, pots and cauldrons. It is evident that some of the bowls are decorated with thin bands, fluted motifs, inscriptions and animal heads. Incised and repousse decoration can also be seen and as we will see below, some of these decorative techniques feature on the metal artefacts under discussion in this paper. Also, on these depictions we can see bowls, dishes, and jugs being used in banquets, parades, religious rituals and ceremonies. In this latter respect, it is clear that metal vessels were used as containers for libations, offering vessels and that they held water, wine and food. However, there are no inscriptions on the above mentioned vessels, which is unusual, as many Urartian metal artefacts
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

19

utensils in the religious and secular life of Urartian society.

ZET M.. 9.-6. yzyllar arasnda Dou Anadolu, Transkafkasya ve Kuzey Bat ran Blgesinde egemenliini srdren Urartu Krallnn sanat hakkndaki bilgilerimiz, gerek bilimsel gerekse kaak kazlar sonucunda ele geirilen eserlerin deerlendirilmesi sonucunda gn getike artmaktadr. Ele geirilen ve yaynlanan bu sanat eserleri Urartu sanatnn zenginliini gsterdii gibi, ada evre blgelerin sanat eserleri ile paralellik kurmamz salamaktadr. Urartulularn dinsel ve sosyal hayatnda yaygn olarak kullanlan bu kaplar komu blgelerin metal kaplar ile de paralellik kurmamz salamas ynnden nemlidir. Bu makalede Bitlis-Ahlat Mzesi'nden 3 anak, 1 kase ve bir mlekik allmtr.

Figure 5: Bitlis-Ahlat Museum Inv. No: 922 Height 15 cm. / Diameter 8.5 cm.

In conclusion, excavated artefacts and museum collections clearly demonstrates the extensive use of bronze by Urartians. The manufacturing techniques and decoration of the vessel, which has a cruciform shaped handle attached by bronze rivets (Fig. 5) reveals the richness and diversity of the metal artefacts that were produced by Urartian metal workers. In addition, the vessels under discussion here also provide us with evidence of the existence of skilled artisans in Urartian society. The richness and diversity of the metal artefacts that were produced by Urartian metal workers show their extraordinary skills. In addition, given the visual arts as well as archaeological data and the kingdom of Urartu shape bowl is common among metal vessels were used. Indeed, the bowl shaped vessels commonly used in the art of Near Eastern civilizations, especially the contemporary Assyrian. Although, the vessels in the Bitlis-Ahlat museum are not well preserved, they nevertheless demonstrate the importance of bronze

NOTES * Ali F (M.A), University of Liverpool, School of Archaeology, Classics & Egyptology, 12-14 Abercromby Square, Liverpool L69 3WZ, ENGLAND a.cifci@liv.ac.uk

** Ar. Gr. Bilcan GKCE (M.A), Yznc Yl niversitesi, FenEdebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm 65080 - Zeve Kamps/Van/TRKYE gokcebilcan@yyu.edu.tr * Our special thanks go to Yunus Reyhan TAIOLU, Director of Bitlis-Ahlat Museum, for permitting us to study the Urartian Bronze Artifacts. Baaran 1981:81-89; Merhav 1991b: 200-225; Belli 2004: 268-273.

20

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

See the lines 352-405 of Sargon Campaign, Thureau-Dangin, 1912: 4965. Bilgi-n, 1964: 70-79, Fig. 2 Kellner, 1976: 79, no. 155; Kellner, 1991a: 69, pl. LXX, no. 279; 67, pl. LXVI, no. 256, no. 261, pl. LXIX, no. 262. Calmayer, 1991: 125, 132, no. 17a-b. Tayrek, 1978: 210, 211, Fig. 22; Tayrek, 1980: 213, Fig. 12, pl. IX:20; Hori-Miyashida-Ishida, 1982: 71,75, no. 69; Ik, 1990: 16,17, Fig. 1; Merhav, 1991a: 306, Fig. 1. Seidl, 2004: Fig. 29 (Argiti I), Fig. 30 (Sarduri II), Fig. 31, Fig. 32. Seidl, 2004, Fig. 64, Fig. 82, Fig. 85, Fig. 90. See pictorial example of Toprakkale, Piotrovskii, 1967: 51, Fig. 34; Kellner, 1991b: 164, Lev. 2-3.

BIBLIOGRAPHY Barnett, R.D. 1961 Palastreliefs, Prague.

Assyrische

3 4

Baaran, S. 1981 Van Blge Mzesinden ki Urartu Bakrac, Anadolu Aratrmalar 7: 78-88. Belli, O. 2004 Urartu: Sava ve Estetik/Urartu: War and Aesthetics, stanbul. Bilgi, E.; n, B. 1964 1964 Adilcevaz Kef Kalesi Kazlar, Anadolu/ Anatolia 8: 64-92. Calmayer, P. 1991 Helmets and Quivers Urartu A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E. (Ed. Rivka Merhav), Jerusalem, 123-133. Dyson, R.H. 1965 Problem of Protohistoric Iran as seen from Hasanlu, Journal Near East Studies 24: 193-217. Fugmann, E. 1948 Hama. Fouilles et Recherches 1931-1938, LArchitecture des Periodes Pre Hellenistiques II/1, Copenhagen. Hori, A.; Miyashita, S.; Ishida, K. 1982 Studies in the Urartian Bronze Objects from Japanese Collections I/ Catalogue, Bulletin of the Ancient Orient Museum 4: 68-76. Howes Smith, P.H.G. 1986 A Study of 9-7 Century Metal Bows from Western Asia, Iranica Antiqua 21: 1-88. Ik, C. 1990, Urartaisch Griechischer Religiosgeschictlicher Gedankenaustausch, Nach Einer Darstellung, Belleten 209: 15-27. Kellner, H.J. 1976 Katalog der Ausgestellten Fune, Urartu Ein Wiederentdeckter Rivale Assyriens (Austellungskataloge der Prahistorischen Staatssamlung, II), Mnchen, 69-88.

5 6

7 8 9

10 Merhav, 1991b: 200, 201, pl. 1.2, Fig. 17, 27. 11 Merhav, 1991b: 225, Fig. 28, 29. 12 Van Loon, 1966: 113. 13 Van Loon, 1966: 113. 14 Van Loon, 1966: 113. 15 Young, 1981: 143-147, 233-236, pl. 8:A-K, pl. 9:A-G, pl. 10:A-J. 16 Barnett, 1961: pl. XXVIII, XXX, CV; Madhloom, 1970: pl. XXXIX, XLVI/1. 17 Dyson, 1965: 298-203; Muscarella, 1988: 31, 32 no. 11, 13. 18 Nigahban, 1983: 10, 11, 66, Fig. 6, 7. 19 Fugmann, 1948: 136, 137, Fig. 186,187; Meyer, 1965: Fig. 92; Howes Smith, 1986: 30, 31, no. 3,7.

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

21

Kellner, H.J. 1991a Grtelbleche Aus Urartu, Prhistorische Bronzefunde, 12/3. Kellner, H.J. 1991b Grouping and Dating of Bronze Belts, Urartu A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E. (Ed. Rivka Merhav) Jerusalem, 142-161. Madhloom, T.A. 1970 The Chronology of Neo-Assyrian Art, London. Merhav, R. 1991a Architectural Element: Functional and Symbolic, Urartu A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E. (Ed. Rivka Merhav), Jerusalem, 302-309. Merhav, R. 1991b Everyday and Ceremonial Utensils Urartu Urartu A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E. (Ed. Rivka Merhav), Jerusalem, 200-243. Meyer, G.R. 1965 Altorientalische Denkmaler im Vorderasistischen Museum zu Berlin, Leipzig. Muscarella, O.W. 1988 Bronze and Iron, Ancient Near Eastern Artifacts in the Metropolitan Museum of Art, New York.

Nigahban, I.A. 1983 Metal Vessels from Marlk, Prhistorische Bronzefunde II/3. Piotrovskii, B.B. 1967 Urartu: The Kingdom of Van and its Art, London. Seidl, U. 2004 Bronzekunst Urartus, Mainz. Tayrek, O.A. 1978 Giyimli (Hrkanis) Adak Levhalarndan rnekler, Belleten 42: 201-238. Tayrek, O.A. 1980 Some Iranian Elements on Urartian Bronze Offering Plaques from Giyimli, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 22: 201-214. Thureau-Dangin, F. 1912 Une Relation de la Huitime Campagne de Sargon, Paris. Van Loon, M.N. 1966 Urartian Art Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, stanbul. Young, R.S. 1981 Three Great Tumuli. The Gordion Excavations Final Reports I, University Museum Monography 43, Philadelphia.

22

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

AAI AMLI KY MMARSNN GENEL KARAKTERST VE FARKLI BR YAPI RNE: GALDAVAR


Davut KAPLAN*

Erzurum li Oltu lesine bal Aa aml Kynde gzlenen mimari doku, blgede daha nce yaam dier kltrlerden byk lde farkl, zgn bir yapya sahiptir. Ne tamamen ahap olan Grc, ne de ta mimarinin gelikin zelliklerini gsteren bir Ermeni ustann iiliinin uyguland mimari vardr. Oltu evresinde zellikle vadi kenarndaki yerleimlerden bazlarndaki Grc kiliseleri ve bunlar malzeme iilii bakmndan taklit eden sivil mimari Aa amlda grlmez. Ermeni ve Rus igali ile eitime nem veren Hristiyan mektepleri ise, eski yerleimlerde ve farkl halkalarn bir arada yaad merkezlerde grlebilir. 1850-1920 arasnda kye dardan gelen gmenlerle nfus ky statsne kavumu ve 1960 l yllarda ilkokul ina edilebilmitir. Tek katl evlerin yaygn olduu kyde sokaklar toprak zeminlidir ve ta demeden yoksundur. Mahallelerde evler genellikle birbirlerine bitiiktir. zellikle karde ve babadan akraba olanlarn bir arada, kme evlerde yaadklar grlmektedir. Btn evler toprak damla kaplandndan kn beyaz rts ilkbaharda eer zerine klmyorsa
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

imlenmekte ve yeermektedir. Baz evler baheli ve geni bir arka alana sahiptirler. Toprak daml evlerin genel karakteri yenilenen sac atlarla tamamen kaybolmutur. Ancak bu durum nfusun azalmaya balad dnemle birlikte yaygnlam ve korunmaya allmtr.

AAI AMLI KY MMARSNDE KULLANILAN YAPI MALZEMELER

Ta: Ana yap malzemesidir. Ta malzeme evlerin, kilerlerin (klk erzak deposu), ahrlarn, mereklerin (samanlk) duvarlarnda iki trl kullanlmtr. Genelde ke ve kap-pencere gibi aklklarn rlmesinde kesme yontulmu ta, dier ksmlarda cepheye bakan yz ksmen dzeltilmi moloz ta duvar olarak grlmektedir. Toprak: Toprak, Aa aml evlerinin ana malzemesi ve duvarlarn balayc elemandr. Hemen her blgeden toprak elde etmek mmkndr. Buna karn tarla, bahe, eski yap malzemesinden elde edilen siyah toprak yaygn olarak kullanlr. Bu tr siyah toprak, duvarlarda

23

suyla kartrlan amur har olarak kullanlmaktadr. Damlarn zerine atlan ilk tabaka topra da duvarlarda kullanlandan farkl deildir. Ancak rt sisteminin en st katman kireli topraktr.

Ahap: Ta ve topraktan sonra en ok kullanlan yap malzemesidir. Bata toprak dam tayan hatl ve merteklerden balamak zere duvarlarda balayc hatl, deme, tavan, peke (seki), kap, pencere, dolap ve zellikle bir yap tr olan ambarlarda kullanlmaktadr. Galdavar ve mereklerde n cephede yapy tayan tamamen aa direkler ve bunlara bindirilen ahap hatllarla (gont ve goat) birlikte merteklerdir. En yaygn ahap trleri am, ard ve kavaktr.

Temeller: Zeminler heyelan toprak zerinde olduundan birka ev hari hepsinin temelleri zayftr. Bu zayfln nedeni atlan temeller deil zeminin msait olmaydr. Her nerede temel kazlrsa kazlsn 2-3 m. inildiinde su kar. Btn yap temelleri zemine 50 cm. ile 1 m. derinliinde ve duvar kalnlndan geni kazldktan sonra, boyuta byk ve krlamayan kara talar yuvarlanarak kullanlr. Duvar kalnlklar genelde 40-60 cm. arasndadr. Bir evin plan yaplaca zaman, genelde evin kullanm meknlar asndan mal sahibi karar verse de, ou kez hem plan hem de mimarisine usta karar vermitir. Bu nedenle birbirine benzeyen planlar ve duvarlar tamamen ayn ustann eseri olarak ortaya kmaktadr.
Temeller atlnca standart duvar lleri yapnn genel mimarisi de dikkate alnarak belirlenirdi. Keler, kap ve pencere kenarlar dzgn yontma tatan veya balayc byk bloklardan rlr dier ksmlar daha zensiz ve moloz tatan ina edilirdi. Kap ve pencereler ina srasnda bo braklr Badadiler iin blme yaplr ve duruma gre yatay ahap hatllarn says artrlrd.

YAPI ELEMANLARI En nemli gurubu ana elemanlar oluturur.

Ta Duvarlar: Evlerin ve dier yaplarn dn saran ta duvarlar, iklim gerei kaln ve amur harldr. Eer arka duvar ana toprak yarlarak alan almsa, tek yz olarak rlen yzleme duvar ina edilmitir. Ta duvarlar genelde d cephelerde youndur. Ara blmelerde ise meknn daralmamas iin Badadi teknik uygulanmtr. Badadi: Ta duvarlarla evrili d meknlar istenilen byklkte blmek ve kesilmek istenirse aralarna saman kattrlm ahap malzeme kullanlrd. Ana erevelerde daha kaln ve zenli ahaplarn aralar hem depreme dayankl olmas hem de rahat kapatlabilmesi iin daha ksa ahapla rtlmtr.

rt: Dz olan rty, hatllar ve toprak meydana getirmektedir. Farkl rt trleri olmasna ramen genelde dz rt fazlaca tercih edilmektedir. Dz rt; odalarn ve avlularn zerinde uygulanr. nce duvarlara bindirilen hatllar bir mertek boyu aralkla dizilir ve ular en az 1 m. dar gelecek ekilde saak iin braklr. Aralar zel yontulmu ve silinmi mertekler, genelde tavan eklindedir. Ancak en sk kullanlan geliigzel ayrlm gen profilli merteklerdir. Kalan kk boluklar yongalarla kapatlr ve zerine balk halinde bir tabaka amur kapatlr.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

24

Bunun zerine ise normal toprak, istee ve ekonomik duruma bal olarak kireli toprak serilir. Ancak en st seviyedeki toprak gevek olduundan sktrlr. Bacann kenarlar daha yksek toprakla snrlandrlarak yamur sularnn belli noktalardan aktmak iin yamur oluklarna doru tabana meyil verilir. Genelde lo ta yerine ayakla sktrp bastrmak geleneksel bir uygulama olmutur. Meyilli rt ise genelde en eski evlerde ve ahrlarda kullanlr. Bunun nedeni srekli yaan kar suyunun geveyen toprak tarafnda emilmesini nlemektir. Direkler zerindeki hatllar yatay atlr ve bunlar zerine daha sk hatllar denerek hem ieriden havadar hem de dardan semer srtl rt elde edilir. Bu tr rtlerde genelde ierinin aydnlanmas iin meyilli rtnn gnee

bakan ksmnda pencere braklr. lk evlerin bu tipte yapld birka rnekte grlebilmektedir. Ayn zamanda bu tip evler Erzurum ve evresinde oka yaygndr. Ik ve havay tamamen tepeden alrken, sert k souklarnda ierinin scak kalmas salanr. Evlerin scak kalmasna ahrlarn bitiik olmas da fayda salar. Tepeden alan bu pencereler kktr ve geni pencereler kadar mekn soutmazlar. Gelien teknoloji ile cepheye alan pencereler uygulanm ve souklara kar bazen ift ereve ve cam uygulanmtr. Yardmc elemanlar ise, demeler, kaplar, pencereler ve merdivenlerdir. Aa amlda evlerin plan tipleri deise de elemanlar deimezdi. Her alanda olduu gibi iklim ve malzeme plan tiplerinde de karmza kmaktadr.

izim 1: Galdavar-Harman-Merek
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

25

izim 2: Galdavar

Avlulu veya sofal evlerde ortada avlu yanda iki oda genel plan tipidir. Yer darl nedeniyle bazen i ie iki oda bu genel plandan ayrlmaktadr. Buna tek avlu ve tek odadan oluan meknlar da dhil edilebilir. Tek katl rneklerdeki plan ift katl rneklerde st kata uygulanmtr. Alt kat ise kiler veya ahr olarak kullanlmaktadr. Ancak baz evler her iki plana da uymaz ve Seyfettin Cokunun Mustafa ustadan kalan evi, ky evlerinden tamamen farkl plan, mimari, malzeme ve at sistemine sahiptir. Birka evde ise misafir odas ok blml ev plann ortaya karm ve zorunlu hallerde dardan bir oda daha eklenmitir. Evlerin blmleri ve vazgeilmez unsurlar avlu/sofa, odalar, terekler, peke ve kurun (ahap su deposu)dur. Ev dnda en yaygn yap tipleri ise

alau/alak, ambar, frn, kiler, ahr, merek ve pin (kmes)dir. Ancak ilerinde bulunan ve drt mevsim iler olan galdavar dierlerinden farkl zellikte ve olduka yaygndr. GALDAVAR Merekin arkasnda, harmanla ayn zemini paylaan yapdr (izim: 1). n ak, yanlar ve arkas amur harl ta duvarla rldr. Ta duvarlar arka cephede dam seviyesine ulancaya kadar ykseltilerek yamur ve kardan korunma salanmtr (izim: 2). Dz dama sahip yapnn n cephesi dam tayan ahap direklerle bir galeri oluturur. Bu ahap direkli cephe harmana bakar. Direklerin altna altlk veya kaide olarak zel kesilmi keli ve yuvarlak talar yerletirilerek korunma salanmtr. Direklerin zerinde ise
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

26

Resim 1: Galdavar

ormandan kesilen aalarn budaklar ask olarak kullanlrd. Damn zeri, tayc zellikte olan gont, goat ve mertekle rtlm ve toprakla kapatlmtr (izim: 3). Saak ksm ne doru fazla uzatlm ve frtnayla gelen yamur ve karn ot ve samana ulamamas salanmtr. Yapnn amac k ve yazn tarla ve ayrdan hasatla elde edilen ekin (sap) ve otlarn korunmas iindir. Duvarlarn i cephesinde yerden belli ykseklikte hayvanlarn eriemeyecei bir noktada pencereler vardr. Yayla pencerelerine benzer ekilde alm bu dzenlemenin arkas kapal yani kr olarak rlm kare nilerdir. Bu pencerelerin amac ise scak havada harmanda alann yiyecek ve ieceinin (testi vb) korunmasdr (izim: 2). Galdavarn hem yaz hem de k iin farkl kullanm amalar vardr.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Yaz Uygulamas: Aa aml Ky, corafi blge olarak Dou Karadenizde yer aldndan galdavar, hasat mevsiminde nadir de olsa yaan yamurlardan ekinleri korumak amac tar. Tarladan kanlarla tanan ekinler nce harmana iyice kurumas iin serilir, iyice datlr ve gnn belirli saatlerinde harmanlanarak (altst yaplarak aktarlr) kurumas salanrd. Bundaki ama denle harman yaplrken ekinlerin kolaylkla samana dnmesini salamaktr. Harmandaki saplar yamur yama ihtimali belirince kydeki ev ahalisinin ve komularn yardmyla hzl bir ekilde toplanarak galdavara sokulurdu. Yamur geince harman yaz mevsimi nedeniyle hemen kurur ve ekinler yeniden serilirdi. Bu ilem sadece ekinlerin (saplarn) korunmas iin deil, yonca ve ge biilmi veya erken toplanm otlar iin de yaplrd.

27

izim 3.Galdavar. st rt Kesiti

K Uygulamas: Yazn biilen otlar, elde edilen saman veya msr gvdelerinin de mereke smayan ksm sonbaharda galdavara doldurulurdu. Tarladan toplanan hibir ey atlmaz, k mevsiminde dier bitki trleri ile kartrlarak hayvanlarn tketimine ayrlrd. Galdavar son bahara kadar dolunca, en son ilem direkler arasna ormandan getirilen srklar (ince ve uzun am aalar) ivilenerek aralar eperle (allarla) rlr, bylece babo hayvanlarn k iin biriktirilen ot ve saman yemesi nlenirdi. K ilerleyince nce galdavara doldurulan saman, ot ve dier hayvan yemleri tketilir, merek en son kullanlrd. nk merek, her taraf kapal sadece duvarlarn n cephede havalandrma iin alak tutulduu yapdr ve korunakldr. Genelde galdavarn malzemesi k ortasnda ve gnein etkili olmaya balad ubat ayndan sonraya denk geldiinden baka ilemler iin kullanlrd. Galdavarn malzemesi bitince boalan yap, ahrlarn havalandrlmas ve hayvanlarn temiz hava almas iin gneli gnlerde kullanlrd. Bu nedenle hayvanlarn srt gne grnce salklar asndan dzelmelerine, hastalklardan korunmalarna yardmc olur, doum zamanndan nce gebe koyunlarn kuzular daha salkl olur ve zayi edilmesi nlenirdi. Galdavarn bir dier uygulamas ise kyde yaplan sosyal ierikli etkinlikler iin (dn vs.) kullanlmasdr.

SUMMARY Architecture at the Aa aml Village in Oltu is highly different features from around the village settlements and culture. Mud could be seen all Stone walls of whole buildings. The most elegant sample of these buildings is called as Galdavar. Its roof is covered by soil. It is built up in the rear of Merek. Its back and each sides encircled by Stone walls that are faced with mud. Facade looks directly to Harman and It have wooden pillars that are carry the housetop. These buildings is used as a shelter at the harvest time and also is used to protect the crops from unfavorable climate in Summer. In winter, ts employed as a hayloft for strows and herbs. Towards to spring it used to provide clean air and sun for farm animals. It is also festivity place for weddings. NOTLAR * Ara. Gr. Davut KAPLAN, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm, 06100 Shhiye / Ankara - TRKYE davut_kaplan@yahoo.com

28

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

TRKLERDE HAYVAN ENLER VE ERZURUM/OLTU-AAI AMLI KY RNEKLER


Davut KAPLAN*

En1, byk ve kkba hayvanlarn kulaklarn kesmek, delmek veya balarnn herhangi bir yerine dalamak ile vurulan iarettir. Aa aml Kynde hayvanlara vurulan iaretler en, krtik, kertik, kert, kesik, da, dal, dalanm, damgal, crk, crlm gibi ifadelerle kullanlmaktadr. Ancak bu iaretlerin tmnn genel ad en olarak bilinmektedir. Kutadgu Biligde ise eng kelimesi yz, yanak, damak anlamna gelmekte ve eng urmak eklinde yardmc fiille birlikte kullanlmaktadr2. Eski Anadolu Trkesi metinlerde en ve en yeri olarak mafsal, oynak yeri, bitiik iki ey arasndaki izgi, bkm yeri manalarnda kullanlmaktadr3. Bu anlamlardan bitiik iki ey arasndaki izgi ifadesi Anadolu azlarna uygun dmektedir. nk Anadolunun dou ve gneydousunda koyun ve keilerin kulaklarn keserek, enterek veya delerek yaplan iarete en (en, enek) denilmektedir. Elaz yresindeki krtik, Binglde kertik olan iaret en ile ayn anlam tamaktadr4. Erzurum evresinde ve zellikle Aa aml Kynde ise btn bu iaret ve iaretlemenin genel ad endir. Dolaysyla en Aa aml Kynde, bata koyun ve keilerin, danalarn sa veya sol veya her iki
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

kulann bakla kesilerek, entilerek veya delinerek yaplan iaretlerin genel addr (izim: 1). delik kurtaz yan kesik dz kert dz kesik kesik ay crk gen delik kulakta dz da dz kesik iki dik kert isim ba harfi (dalama) yanakta ift da burunda tek da iplik kpe
izim 1: Aa aml Ky hayvan enleri

29

izim 2: ul balama (a) ve dalamada kullanlan i (b)

Rza Yalgna gre ise, demirden yaplm ve kzdrlarak atlarn, bykba hayvanlarn sol sarlarna vurulan iaretlere damga5, koyun kei gibi kkba hayvanlarn (davar) kulaklarnn entilmesine en, ev eyas ile daha baka takmlarn ve dokumalarn zerine dokunan veya dikilen yahut boyanan alametlerin adna im denir6. aretlerin kalc olmas ve baka srlere kartnda tannabilmesi iin yeni domu hayvanlara doumdan birka hafta sonra vurulur. Kkba hayvanlarda yaygndr. Kmes hayvanlarnn ise ayaklarna balanan ip ve ullar en olarak kullanlmtr.

bu kelime kullanlmaktadr. Divan-l Lgatit Trkte7 in kelimesi olmasa da inemek vardr. Kagarinin ifadesine gre8 en kelimesinin manas, koyunun kulana nian vurmak demektir. Her kabilenin baka eni olduuna gre9, mezar sahibine hediye edilen Pazrk atlarnn enleri dikkate alndnda, enlerin on kii deil on kabile tarafndan kullanldna iaret etmektedir10. Ancak, eski tarihlerde 20003000 adrdan ibaret olan bir kabile, at ve deve srleri iin daha ok kabile mlkiyeti amacyla ayni bir eni kullanrlarken, sonralar ve Erzurum kylerinde uyguland gibi ahs mlkiyet ve sahip olma iareti olarak kullanlmaktadr. ok sayda zellikle
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

En (kulaa konulan nian) kelimesi, btn Trk milletlerinde bilinmektedir. zellikle Anadolu Trklerinde bile, hala

30

izim 3: Aa aml Kynde kullanlan hayvan enleri

birka bin hayvanlk srler ilk kez Orhun abidelerinde dile getirilmektedir. Bu abidenin gney-bat tarafnda Kltiginin gm, altn servetinden bahsedilirken drt binlik at srsnn varlndan da bahsedilmektedir. Eski Trklerin, zellikle Krgz-Kazan ve Bakurt kabilelerinin de buna nem verdii grlmektedir11. Gney Sibirya Altay eteklerindeki Pazrk kazsnda ortaya karlan atlar ve eyalarn durumu, M.. 3. ve 4. yzyllarda Trklerde erken dnemden itibaren damga ve enin kullanldn gstermektedir. Buradaki hayvanlarn kulaklarnda, kesmek suretiyle yaplan nianlar vardr ve her aygrn nian ayrdr12. Aygrlarn kulaklarndaki enlerin on farkl ekilde olmas, bunlarn on ahsa ait olduklarn deil, on kabileye ait olduklarn gstermektedir. nk kulak nian (in, en) kabile hayatnn yaand dnemde kiiye ait olmay ifade etmez13. Kabileden aileye ve baz deiikliklerle hayvan enlerinin 2000 yldr devam ettiini gstermektedir.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Dou Anadolu yksek yaylalarnda eitli en uygulamalar grlr. Van yresinde kulakta delik ve kesik, kulakta dalama, burun stnde dalama ve yanakta dalama14, Mu yresinde; izik, czk damga hayvanlarn yzlerine ve kulaklarna kesme olarak uygulanmtr15. Enler, Binglde kert ve da, Arda drf (mal sahibinin ba harfinin yazlmas) ve da, Kars ldr yresinde, da, kurtaz ve kulakta delik eklindedir. avak (Elaz) Trkmenlerinde ise yen ve dalarn yan sra, srtta boya ile farkl bir uygulama grlr16. Elaz Keban yresinde kesme ve da ve hayvanlarn bana krmz a boyas ile boya vurma vardr. Ancak Elaz yresinde scak damga, entikkrtik, tetovir (ince ivilerin rakam eklinde dizilip sivri ularnn pense ile kulaa baslmas) ve drf (kulaa da vurma) uygulamas vardr. Sivasn Grn lesinin Sarca Kynde ise yz ve kulaklara da vurma yoktur. Genelde koyunlarn kuyruklar zerine a boyas srlr. Bazen de bir veya her iki kulaa

31

kesme yaplr. Toros Trkmenlerinden Elbeyli Obalarnn kullandklar enler ise davarlarn hepsinin kendine has ve yalnz kulaklara iaret edilmek zere eski ve esasl damgalar vardr ki, bunlarn ismine en derler. Elbeyli enleri obalarn detlerine uygundur. Dolaysyla her obann sabitleen kulak damgalar vardr17. Dou ve Akdenizde olduu gibi Bat Anadoluda en kullanlmaktadr. BurdurBucak-Keili Kynde enlerin yaplmasnda ayn yntemler uygulanmakta ve kesme ve delme yaygn olarak kullanlmaktadr18. Mstakil srler gnmzde olduka azdr. Ancak, byk ve kkba hayvanlarn saylar, kk ky yerleiminde hane bana az olduundan bir arada otlatlmas ya da yaylmas zorunludur. Bylece btn kyde nar (inek srs), ylk (at srs) kz, dana, davar (koyun ve kei srs), krpe (kuzu ve olak srs) olmak zere farkl hayvan gruplarna oban tutulur ve obanlar btn kyn ayn cins hayvann bir arada otlatrlard. Kendi hayvanlarnn dier komularn hayvanlarndan ayrt edilebilmesi iin enler kullanlrd. Bu iaretler yaylaya kmadan ya da oban nne katlmadan kk yata veya doumdan birka hafta sonra yaplrd. Her bir en kiiye aittir ve her ailenin kendine ait bir eni vardr. Kyde bulunanlardan kullanmak ihtiyacn duyanlarn setikleri aile enleri oklukla dierlerine benzemez. Ancak baz enler kardelerin veya dier akrabalarnkine benzer (izim: 3, No: 34, 35). rnein babasnn enini kullanan kardein eni sa kulak ucundan kesik ise, dier kardelerden biri sol kulak ucundan kesik veya sa kulak ucundan kesik ve

bir kert kullanabilirdi. Bunun nedeni, babalarndan sonra evleri ayrlan ailenin oullar arasnda ikiye ayrlmas ve tek enin benzer iaretle farkllatrlmasdr. Ancak baba ocanda oturan kii, babann lmnden sonra ailenin kulland ene sahip olur. Baba ocandan ayrlan dier kardeler ise babalarnn kulland asl ene ekleme yaparak kullanrlar. Benzer uygulama Erzurumda da 19 kullanlmaktadr . Buradaki ama hem karkl nlemek, hem kolay ayrmak hem de hrszla kar bir nlemdir. Komu ailelerden ve evre kylerden satn alnm kk ve bykba hayvanlarn farkl en tamalar normal bir durumdur. Bu karkl nlemek ise toplanan o srnn sahibi olan celebin zel damga ve eninin vurulmas bilinen durumlardan dolay gereklidir. Kesme, kert, kesik, delme, dalama ve iplik balama en yaygn enlerdir (izim: 1). Enler bazen bir kulaa, bazen her iki kulaa uygulanr. Aa aml Kynde kullanlan belli bal enler ve en sahipleri unlardr20:

Kulak Kesme En yaygn ve kolay kullanlan endir. Genelde kulaklara bakla veya kalpla kesikler vurulan enlerdir. Kulak altna konan dz bir ahap paras zerine konan kulaklara bakla kesilerek istenen ekilde en vurulur21. Erzurum/Oltu Aa aml Kynde hayvan sahiplerinin kullandklar kulak kesme kiilere gre yle uygulanmaktadr. Abbas Macit: Sa kulann nnden tek yarm ay kesik (izim: 3, No: 17). Ahmet Macit: Sol kulann nnden V ekilli kesik (izim: 3, No: 13).
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

32

Battal ztrk: Sa kulann ucu dz kesik ve dik yrtk (izim: 3, No: 2). Datan ztrk: Sa ve sol kulann ucunda yarm kurtaz (izim: 3, No: 8). Dursun Bedir: Sa kulann ucu yrtk kurtaz (izim: 3, No: 27). Fazl Parlak: Sa ve sol kulann ucu dz kesik, sa kulak ucu yarm ay ekli kesik (izim: 3, No: 23). Fevzi Bedir: Sol kulann ucu yrtk kurtaz (izim: 3, No: 28). Hasan Cokun: Sa kulann ucu kesik, n dz kesik (izim: 3, No: 33). lyas Maral: Sa kulann hem nnden hem arkasndan birer dz kesik (izim: 3, No: 15). Mehmet iek: Sa kulann n yan kesik (izim: 3, No: 26). Mehmet Ali rnek: Sa kulann ardndan yarm ay, altnda yan kesik (izim: 3, No: 29). Muhlis Cokun: Sa kulann ucu kesik, nden bir kert (izim: 3, No: 5). Mustafa rnek: Sa kulann iki nnden bir arkasndan kert (izim: 3, No: 11). Mustafa Parlak: Sa kulann ucu dz kesik (izim: 3, No: 21). Nazir Parlak: Sa ve sol kulak ucu dz kesik (izim: 3, No: 22). Nurettin Maral: Sa kulann ucundan dik yrtk, arkadan bir dz kesik (izim: 3, No: 12). Selahattin Cokun: Sol kulann ucundan nden ve arkadan iki apraz kesik (izim: 3, No: 19).
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Sevret iek: Sol kulann arkas yan kesik (izim: 3, No: 25). Seyfettin Cokun: Sa kulann ucu kesik, nden iki kert (izim: 3, No: 4). Sleyman iek: Sa kulann ardndan tek apraz kesik (izim: 3, No: 14). akir Cokun: Sol kucann ucu kesik, nde iki kert (izim: 3, No: 6). irin nal: Sa kulann ucu yrtk (izim: 3, No: 16). Tosun Ot: Sa kulann ucundan ne doru yarm kurtaz kesik (izim: 3, No: 30). Vahdettin rnek: Sa kulann nnde iki kert (izim: 3, No: 9). Yusuf Cokun: Sa kulann ucundan arka ve nden apraz iki kesik (izim: 3, No: 18). Yusuf Kaplan: Sa kulann ucu kesik, kesikten iki dik yrtk (izim: 3, No: 20). Yusuf rnek: Sol kulann nnde iki kert (izim: 3, No: 10).

Kulak Delme zel toka veya makas (delgi) denen aletle kulakta alan kk deliklerdir. Erzurum/Oltu Aa aml Kynde hayvan sahiplerinin kullandklar kulak delme kiilere gre yle uygulanmaktadr. Binali Ot: Sa kulann ortasnda bir delik (izim: 3, No: 3). Niyazi Akgl: Sa kulann ortas gen delik (izim: 3, No: 32). Osman Aydoan: Sa kulanda ift delik (izim: 3, No: 1).

33

Kulak Kesme ve Delme Turan Ot: Sa kulann ortas delik, alt yan kesik (izim: 3, No: 31).

Kulaa plik Geirme Kulak ucu delici bir aletle delinerek renkli iplik paras (genelde krmz) balanrd. Bazen kpe eklinde pskll iplik olan bu uygulama genelde ip taklm byk boyutlu bir ine veya uvaldz ile yaplrd. Erzurum/Oltu Aa aml Kynde hayvan sahiplerinin kullandklar kulaa ip geirme kiilere gre yle uygulanmaktadr. Srmeli Akgl: Sa kulann ucu ine ile geirilmi iplik kpe takl (izim: 3, No: 24). Boya Vurma Boya vurma genelde yazn yaylada ve scak gnlerde yaplrd. zellikle kkba hayvanlar scaktan balarn birbirlerinin karn altna sokarak saklamalar ve scaktan korunmalarndan dolay kulaklardaki enler grlmez. Daha hzl ve kolay grlebilmesi iin kulak enlerinin yan sra srtlarna boya vurulurdu. Boyalar yamur ve gnele hzla kaybolduundan her ay yenilenirdi. Her aile kendi hayvanlarnn srtna kendi isminin ba harfini boya ile yazard. Byk ba hayvanlara da boya vurulurdu. ul Balama Boya ile ayn ilevi grrd. Ancak boyadan daha uzun sre hayvann srtnda kalrd. lkbaharda yaylaya kmadan nce ynleri kesilen hayvanlarn zerine dada ve yaylada kolay tannmas ve sama ileminde kolaylk salamas iin vurulurdu. Genelde renkli ipliklerden dikilirdi. Bez paralarnn boyu 5-8 cm. uzunluunda ve 1.5-2 cm. geniliinde idi. Bazen tek bir renge sahip bezde dikilirdi. Bu ilemin ad ul balama idi (izim: 2).
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Kulak ve Yz Dalama Byk ba ve kkba hayvanlarda kullanlan baka bir enlemedir. Dalama olarak ifade edilen iaretleme, genel damga gruplandrmasnda ko ve koyunun kulak veya burnunun stne vurulan iarettir. Da kelimesi Trke Szlkte kzgn bir demirle vurulan damga, nian olarak Farsadan Trkeye gemi bir kelime olarak ifade edilmektedir22. Erzurum etimolojisinde ise da, yank, kzdrlm damga ile damgalamak anlamndadr23. Ayrca Aa aml Kynde da, dalama, dalamak, dali, dalanm, da vurmak gibi farkl ekillerde kullanlmaktadr. Dalama, eer vurulacak en dz ise, dz bir demir ubuun veya iin atete kzdrlarak hayvann kulana, yanana veya burnun zerine bastrlmasyla yaplr (izim: 2b). Bu ilemde deriye kadar btn tyler yaklr. Tylerin yanmas ile en ilerleyen dnemlerde kaybolur. Ancak, eer deri de yanarsa hayvan gen olduundan dalanan ksmda beyaz tyler kar ve en varln korur. da. Abbas nal: Sa kulakta dz tek

Abubekir Zengin: Sa kulanda A harfi (izim: 3, No: 7). brahim Kaplan: Burnun zerinde tek da (izim: 3, No: 34). Osman Kaplan: Burnun sanda ift da (izim: 3, No: 35).

34

Bugn btn bu en ler ve iaretler Aa aml Kynde artk eskisi kadar ok sayda hayvan bulunmadndan kullanlmamaktadr. Herkesin ihtiyacna yetecek kadar hayvann beslendii kyde pazar iin mal saklanmamaktadr. Hayvanlarn sayca azalmasndan dolay ve hatta kkba hayvancln bir aile hari tamamen kalkm olmas ile en ler de kullanlmamaktadr. Saylar birka tane olan bykba hayvan sahipleri ise, hayvanlarn karma ihtimali ortadan kalktndan enlemeye ihtiya duymamaktadr. En yerine hayvanlarn boya, eski bir gelenek olan boncuk ve muska ile ssleyerek tanmaktadrlar. Gen nfusun byk kentlere g ile kkba hayvanclk tamamen ortadan kalkmakta ve byk oranda hayvanclk kltr olan gelenekler ve kltrel izler kaybolmaktadr. Varlyla Orta Asya Trk geleneini devam ettiren ancak tamamen gz ard edilen en gibi kltr iaretleri, blge insannn yaamn, en ve dalaryla geride brakmaktadr. Kltrlerini ekonomik nedenlerden dolay terk edenler ve byk kentlerde kaybolan insanlarn kltrden ne anladklar sorgulanmaldr. Ky zlemi ekenlerin kyleri iin doal bir ekmek eidi, temiz hava ve souk sudan baka dnd bir ey yoktur. Bu durum, birok Trk geleneini tarihin bilinmez sayfalarna sessizce ve fark ettirmeden gmmektedir. Kymze giren teknoloji rn eyalar bir taraftan da verdiinin karl olarak benliimiz, kiiliimiz ve varlmz olan folklorik ve etnolojik malzemeyi alm gtrmtr. Sadece eyadan deil medeniyetin getirmi olduu rahatlk bizleri sarho etmi
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

bilinsizce herke getti biz de gida24 gibi ifadelerin de ortaya koyduu gibi anlamsz bir psikoloji iine girilmitir. Elinden uup giden manevi ve maddi kltr deerlerini toptan kaybettiinin farkna varmamtr. Bunun acsn ok yaknda topluca ekeceimizden eminim. SUMMARY Marking by incision the ears of animals and branding is an old tradition from the begining first Turkish communities, every tribe has its own mark. Marking is used to recognize animals and to prevent mixing with others. This tradition is stil living in villages of Anatolia and continues as follows. Every family has a unique mark. This mark is transferred from father to son with little cahnge. It means every family uses similar signs. Settlement of Aa aml Village is a good example fort his tradition. In this article you will find a wide research about Aa aml Village animal marks. I tried to prove this tradition, originated Central Asia, has continued in Anatolia with context of Aa aml samples. Unfortunately today this tradition is being disappear because of modernity, migration from villages to cities caused decreasing of animal herds. NOTLAR
*

Ara. Gr. Davut KAPLAN, Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Arkeoloji Blm 06100 Shhiye-Ankara / TRKYE. Hayvanlara veya damga, iaret. Atatrk Kltr Dil Kurumu, Trk Dil (1998). eyaya Trke ve Tarih Kurumu, vurulan Szlk, Yksek Ankara

35

2 3 4 5

Glensoy 1989, s.151. Tarama Szl, Cilt III, s.14771479; Glensoy 1989, s.151. Glensoy 1989, s.151. Damgalar zerine yaplan aratrmalarla ilgili olarak bkz. Yalgn 1943, s.78; Glensoy 1989. Yalgn 1943, s.3, 80-81.

6 7

Ouz, bir Trk bldr. Ouzlar Trkmendirler. Bunlar yirmi iki blktr ve her bln ayr bir belgesi (damgas) ve hayvanlarna vurulan bir alameti vardr. Birbirlerini bu belgelerle tanrlar der. Yalgn 1943, s.5; Eski Trk Yaztlarndan Aura Yaztnn sol tarafndaki metinde ise On yedi erdemi yanda idim, ld. Gz kapann eti (?) kara sa gibi kedersiz idi. Yerdeki damgal ylk saysz idi. Hcum eden ordusunun kudreti yedi bin olan idi. zgn metinde geen tamkalg ylk ifadesi, Trklerin atlarna nian, iaret, im vurduklar ve bunun adna da damga dedikleri aka anlalmaktadr. Glensoy 1989, s.11.
Tarama Szl, C.III, s.193. Yaln 1943, s.5.

11 Eski Trklerde damga ok nemli bir sembold. Her kiinin, her boyun ve hatta devletin bir damgas vard. Bu iaret ve damgaya (en) denirdi. Her boy atlarna kendi damgasn basard. Damgalar Anadoluda hal ve kilim motifi olarak da kullanlmtr. Kapkacaa, nazar dememesi iin veya uur getirsin diye giyim eyasna hatta mezar talarna damga izilirdi. Ouzlarda her boyun kendine mahsus bir damgas bir ongunu, bir syk vardr. Ouzlarda her boy, srleriyle hazinelerini kendi damgalaryla nianlard. Gkalp 1972, s.160; ki bin adrdan ibaret olan bir kabile, at srleri iin ayr bir en (in) i kullanmak zorundadr. nan 1943, s.146; Erzurum ve evresinde grld gibi en, ahsa ait olmann iareti saylsa da, erken dnemlerde kabile mlkiyetinin ifadesi olarak kullanlmtr. 12 nan 1943, s.143. 13 nan 1943, s.145. Trk kabilelerinde hayvanlara vurulan damgalarla ilgili olarak nemli almalar yaplmtr. Aristov, bu Trk damgalarn karlatrarak, bir ok Trk kabilesinin akrabaln veya belirli bir zamanda siyasi birlik oluturduklarn ispata almtr. nan 1953, s.145. 14 Glensoy 1989, s.155. 15 Glensoy 1989, s.155-156. 16 Glensoy 1989, s.158. 17 Glensoy 1989, s.162. Elbeyli Trkmen enleri arasnda; ahveli, Firizli, Perenli, Trkl, Karatal, Gvurelli ve Tafl eni yaygn olanlardr. 18 Glensoy 1989, s.163. 19 Baar 1972, s.225-226.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

8 9

10 Yas trenlerinde kabilelerin katldklarn Altnordu hanlarndan Mamayn gm treninde her bir kavimin bir at getirmesinde de grmekteyiz.

Aydnd Mamay ld hep Be avuldn emi-yz snd hep Yedi avul, yedi argmak (at) yeteklep Yensizlerin ters ilp stlay kelgen gn. nan 1943, s.146.

36

20 Aa aml Ky yaam ve hayvan enleri konusunda derin bilgi ve mkemmel hafzaya sahip ve bu konuda gerekli bilgileri veren temel kaynam ve deerli aabeyim Mikail Kaplana sonsuz teekkr ederim. 21 Bazen kulak kesme ilemi kpeklere de vurulurdu. Ancak kpeklere vurulan en, sahip iareti olmaktan uzaktr. Kpeklerin kulaklarnn kesilmesi ilevsel adan tercih dilmitir. Birincisi: kulaklarn daha kolay duymas iin kesildii yaygn bir inantr. kincisi ise obanlar tarafndan uygulanrd. Kk yataki (enik) bir kpein kulaklar birbirleriyle bouma (kavga) srasnda zarar grmemesi iindir. Genelde yazn scak aylarda yaralanan bir kpek, sineklerden dolay rahatsz olacandan bu kesim nemliydi. Kavgalar, zellikle kurtlar ve rakip kpeklerle yaz dneminde yaygn olurdu. Bu durumda kpein yaralanmalara kar kulaklarnn kesilmesi gelenek halini almtr. 22 Trke Szlk, s.511 (da), s.513 (dalamak). 23 Gemalmaz 1995, s.69. 24 Bu ifade kylerden kente g srasnda ska kullanlrd. Gidenlerin arkasndan bakarken bizde gidelim dncesinde olanlar, evliyse elerine bask yapan kadnlar, rahat kent yaamna da zlem duymaktaydlar.

KAYNAKA Baar 1972, Zeki Baar, Erzurumda Tbbi ve Mistik Folklor Aratrmalar, Ankara (1972). Gemalmaz 1995, Efrasiyap Gemalmaz, Erzurum li Azlar; III. Cilt: nceleme, Metinler, Szlk ve Dizinler, Ankara (1995). Gkalp 1972, Ziya Gkalp, Trkln Esaslar (Hazrlayan M. Kaplan), stanbul (1972). Glensoy 1989, Tuncer Glensoy, Orhundan Anadoluya Trk Damgalar, Damgalar, mler, Enler, stanbul (1989). nan 1943, Abdulkadir nan, Altayda Pazrk hafriyatnda karlan Atlarn vaziyeti, Trklerin defin merasimi bakmndan izah, II. Trk Tarih Kongresi, 20-25 Eyll 1937, Kongenin almalar, Kongreye Sunulan Tebliler, stanbul (1943). Tarama Szl, XIII. Yzyldan Beri Trkiye Trkesiyle Yazlm Kitaplardan Toplanan Tanklaryla Tarama Szl, Cilt III (E-), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara (1967). Trke Szlk, Trke Szlk, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu, Ankara (1998). Yalgn 1943, Rza Yalgn, Uludadan Toroslara Anadoluda Trk Damgalar, Bursa (1943).

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

37

EDRNE ZNDANALTI KURTARMA KAZILARINDA BULUNAN ERKEN OSMANLI SERAMKLER II


Glgn YILMAZ

Kazlarn gerekletirildii alan, Edirne Kalesinin gneydou kesinde, kalenin dou hatt boyunca uzanan Saralar Caddesinin bitiminde yer almaktadr. Tunca ve Meri kprlerine balanan kavan bulunduu bu nokta, Zindanalt adyla bilinmektedir. Edirne il merkezinde, 2008 ve 2009 yllarnda, Edirne Arkeoloji ve Etnografya Mzesi tarafndan gerekletirilen Zindanalt kurtarma kazlarnda bulunmu Erken Osmanl seramiklerinin bir blm Derginin 9. saysnda tantlmt.1 Kaz alannda, 19. yzyldan 3. yzyla kadar inen tabakalar iinde, Osmanl Dnemi buluntular ne kmaktadr. Roma seramikleri gnlk kullanm amal kaba keramik olarak karmza karken, Bizans Dnemine ait buluntular arasnda tek renk srl ve kazma dekorlu iki rnek dikkat ekmektedir. Kazma (sgraffito) teknii, Bizans seramikleri iin 12. yzylda karakteristik hale gelmitir.2 Zindanalt kazlarnda bulunan tabak (Resim: 1) ve yayvan kase (Resim: 2), 11. yzyl sonu ve 13. yzyl balarna tarihlenen renkli srl ve boyal-kazma dekorlu buluntulardr.

Resim 1-2: Zindanalt buluntusu kazma dekorlu tabaklar, Bizans Dnemi (12. yzyl)i (b)

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

39

Zindanalt kazlarnn Osmanl Dnemi iin tad nem, ele geirilen, krmz hamurlu, beyaz astar zerine kobalt mavisi bezemeli Erken Osmanl seramiklerinin younluundan kaynaklanmaktadr. ran ve Seluklu seramiklerinden izler tayan Milet Tipi rneklerin yan sra, tek renk srl ve Bizans seramiklerinin devam niteliindeki kazma dekorlu tabaklar da Erken Osmanl Dnemine ait buluntulardr. Zindanalt kurtarma kazlarnda bulunan Milet tipi seramikler arlkl olarak tabak ve kse formlarndan olumaktadr. Koleksiyonda 128 adet kaide zerinde allm, bunlardan 18 adetine burada yer verilmitir.

B tipi tabaklarda ise az kenar yumuak bir profille dar almakta ve dz olarak sonlanmaktadr.

izim 2: Tabak tip B

Kseler de kendi iinde iki tipe ayrlmaktadr. A tipi kseler, B tipi kselere gre daha kk boyutludur. Tmlenebilen kseler zerindeki lmler aadaki oranlar vermitir:

Tabaklar kendi iinde iki tipe ayrmak mmkndr. A tipi tabaklar ile B tipi tabaklar arasnda boyut fark saptanamamtr. Tmlenebilen paralar zerindeki lmler, tabaklar iin aadaki oranlar vermitir:
Az ap 30-32.2 cm. Ykseklik 7-10 cm. Kaide ap 9-10.2 cm.

Az ap A tipi kaseler B tipi kaseler 17-21 cm. 20-28 cm.

Ykseklik

Kaide ap 6-8 cm.

8-10 cm.

10-14 cm.

8-10 cm.

A tipi tabaklarda az kenar yaklak 90lik ayla, tabana paralel ekilde keskin profil vermekte, dudak kenar ise hafife yukar kvrlarak ykselmektedir.

A tipi kselerde az kenar konik bir ekilde dz almakta ve hafife darya dnmektedir.

izim 1: Tabak tip A.

izim 3: Kse tip A


TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

40

B tipi kselerde ise az kenar keskin bir profille krlarak dar almaktadr. Bu tipin baz rneklerinde gvdeye tabanda bombe verilerek hacim arttrlmtr.

izim 4: Kse tip B

Resim 3: Lster tekniinde testi, 12. yzyl sonlar, ran Kaan, Al Sabah koleksiyonu, Kuveyt. (WATSON 2004, cat. O.12, 354.)

Resim 4: Lster tekniinde testi, 13. yzyl balar, ran, Harvey B. Plotnick koleksiyonu, Chicago/ABD. (PANCAROLU 2007, no. 75, 117.)

Zindanalt kazlarnda rastladmz dier bir form, ikin boyunlu testilerdir. zellikle ku figrl boyun (Kat. No. 18) kaznn en ilgin buluntusu olmakla birlikte gvdesine ait paralar ele gememitir. ikin boyunlu testilere ait ikinci rnei oluturan Kat. No. 19 ise, gvdeye ait paralar sayesinde tahmini bir rekonstrksiyon izimi yaplmasna olanak salamtr. Bu tip ikin boyunlu testi tipi, randa 12. yzyldan itibaren, tek kulplu ya da kulpsuz olarak bilinmektedir (Resim:3-4). Sz konusu form Anadoluya randan gelmi olmaldr. Milet tipi ikin boyunlu testilerle ilgili en yakn analojiyi hem corafi, hem tarihsel, hem de form benzerlii asndan Manisa Glgn Hatun Hamamnn kubbesinde bulunan testilerle kurmak mmkndr. Manisa buluntular tek renk srl, bask desenli ve kulplu olmalarna ramen boynun gvdeye balan ve az profilleri ile Edirne buluntular ile tam bir uyum gstermekte ve 15. yzyla tarihlenmektedir.3
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Edirne Zindanalt Milet tipi seramikleri, desen repertuar, renkler ve formlar asndan znik ini frnlar ve Roma tiyatrosu kazlar buluntularyla paralellik gstermektedir. Tm paralarda hamur rengi krmz ve astar rengi beyazdr. Hamur renklerinde iki ton saptanmtr: 1. Krmzms kiremit rengi (Munsell: 2.5 YR 5/6) 2. Pembemsi kiremit rengi (Munsell: 5YR 7/6) Boya Renkleri: Boya renginde en youn grup renksiz sraltna kobalt mavisi bezemelilerdir. Renksiz sraltna iki renkli boyamada ise eitlemeler mevcuttur. 1- Kobalt Mavisi + Mangan Moru 2- Kobalt Mavisi + Siyah 3- Kobalt Mavisi + Yeil 4- Mangan Moru + Firuze 5- Kobalt Mavisi + Firuze

41

Sr Renkleri: Renksiz srn yan sra renkli sr da kullanlm, iki renk sr saptanmtr: 1- Firuze sr. 2- Mor sr. Renkli srl paralarda bezeme rengi siyahtr. Bezeme Teknikleri: Tm desenler sralt boyama tekniinde yaplmtr. Boyama tekniklerinde, deseni frayla beyaz zemine boyamann dnda iki deiik uygulama da mevcuttur: 1Boya kazma: Boyama yapldktan sonra baz detaylarn kaznarak astar renginin karlmas. evre boyama: Motiflerin astar renginde braklmas.

olaylarn anlatt Tarih-i Ebl-feth adl eserinde, ehzade Bayezid ve Mustafann 1457 ylnda Edirnede dzenlenen snnet dnlerinde fafur kymet skreler kullanldn anlatr.4 Bu tabir in porselenlerini ifade eder. Akpaazade tarihinde yer alan bilgilere gre Fatih Sultan Mehmedin Veziri Hac vaz Paann Acemden ustalar getirdii ve Osmanl Sarayna in porselenlerini tantan kii olduu kabul edilmektedir.5 2. Insal bezeme: Milet tipi seramiklerde yaygn olarak grlen ikinci bezeme tr olan nsal (radyal) bezemede merkezden kp kenarlara yaylan dil eklinde motifler tek ya da iki sra halinde uygulanmaktadr. Bazen dil motifleri kvrm dall alanlarla dnml kullanlr. Bu motif baz kaynaklarda madeni kaplarn etkisine iaret ederken6, bir baka gr Yuan ve Erken Ming dnemi in seladonlarndaki7 kabartma yivlerin etkisine dikkat ekmektedir. 3. Spiral bezeme: Ana motiflerin kaln izgilerle belirtildii, i boluklarn ince spirallerle doldurulduu bu grupta 1214. yzyl ran Kaan lster seramikleri ile benzerlikler grlr. Bu bezemenin etki alanlar olarak Dastandaki Kubachi, randaki Kaan ve Niabur, Suriyedeki Rakka gibi merkezler zikredilmektedir.8 4. Geometrik bezeme: Geometrik bezemede en yaygn motif, merkeze yerletirilen eitli yldz formlardr. 5. Mimari bezeme: Edirne buluntular arasnda yer alan adet soan kubbesi bulunan kk tasvirli tabak nadir bir rnektir (A2.66). Bir benzeri znik ini frnlar kazlarnda ele gemitir.9 znik buluntusunun nemli fark mimari tasvirine elik eden ku figrleridir.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

2-

Tabak ve kase formlarnn d ksmlar genellikle yarya kadar beyaz astarl, sraltna yeil ve mavi boya ile yaplm, dalga, sarmal, diyagonal izgi veya kafes gibi basit geometrik bezemelerle ssl ve yine yarya kadar sarms effaf srldr.

Bezeme eitlilii 1. Bitkisel Bezeme: Buluntularn byk ksmn bitkisel bezemeli paralar oluturmaktadr. eitli rozetler, rumi formlar, yelpaze eklinde yapraklar, sarmaklar ok eitli dzenlemeler iinde kullanlmtr. Bitkisel bezemeli rneklerde 15. yzylda Osmanl topraklarna youn olarak ithal edilen in porselenlerinin etkisi aktr. Kazda ayn tabakadan iki adet in porselen paras ele geirilmitir. Tursun Bey, Fatih Sultan Mehmed Dneminin

42

6. Figrl bezeme: Sur d blgesi kurtarma kazlarnda ele geirilen ve son derece zengin bir desen repertuar sergileyen Edirne buluntular arasnda yer alan ku figrl paralar nadir rastlanan rneklerden olup zel bir neme sahiptir. Ku tasvirli boumlu testinin ise Milet tipi seramikler iinde literatrde baka rneine rastlanmamtr (Kat. No. 18). Oval formlu testi boynunun zerinde dallar arasnda iki ku figr yukar kalkm balar, ak gagalar ve ikin karnlaryla vurgulanm bir t pozisyonundadr. Kular srt srta durmakta olup, kuyruklar arasndaki gen alan kvrm dallarla doldurulmutur. Ayrca kapal kap formlarna iaret eden baz baka kulp paralar ve d yz bezemeli paralar da ele gemitir (Resim: 5).

KATALOG Katalog No. 1 (Mze Env. No: 2009/17 E)

Buluntu Tarihi: 11.03.2008 Plankare ve Tabaka: CVI, 38.8538.65 m ller: h: 7 cm. kaide : 9.4 cm. az : 31 cm. Durum: Astar ve srda atlaklar. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan tabak (Tip A). Pembemsi kiremit rengi, homojen, iyi piirimli hamurdan; beyaz astarl. te koyu kobalt mavisi ve yeil boyayla yaplm tm yzeyi yelpaze eklinde kaplayan bitkisel bezeme. Az kenarnda dalga bezeme. te ayak izi; dta yarya kadar beyaz astar, yeilimsi sraltna yeil boyayla yaplm diyagonal bezeme. Karlatrma: ZKUL - FINDIK 2001, 66, 37A.

Resim 5: Zindanalt kazlarnda ele geirilen, Milet tipi seramiklere ait eitli kulp paralar.

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

43

Katalog No. 2

Katalog No. 3

Buluntu Tarihi: 16.06.2009 Buluntu Tarihi: 14.04.2008 Plankare ve Tabaka : BVI, 38.5838.45 m ller: h: 6.9 cm. kaide : 9.3 cm. az : 32 cm. Durum: Astar ve srda atlaklar. Tanm: Tabak paras (Tip A). Pembemsi kiremit rengi, kire ve kum katkl, iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl. te renksiz effaf sraltna kobalt mavisi ve siyah boyayla yaplm ok yaprakl rozet, beyaz bir banttan sonra nsal bezeme. Dta beyaz astar zerine sr altna yeil renkte diyagonal izgiler ve az kenarnda dalga motifi. Plankare ve Tabaka: BVIII, 39.8039.45 m. ller: h: 6.3 cm. kaide : 8.6 cm. az ap: (yakl.) 30 cm. Durum: Yaklak noksan. Srda atlaklar. 1/2 orannda

Tanm: Birletirilmi paralardan oluan tabak (Tip A). Kiremit rengi, homojen ve iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl, parlak srl. te renksiz effaf sraltna koyu kobalt mavisi ve siyah boya ile yaplm madalyon iinde ok yaprakl kvrm dallar. Orta alan beyaz bir bantla snrl. Kenarda nsal bezeme. Da dnk az kenarnda stilize in bulutlar. Dta kaideye kadar beyaz astar ve yeilimsi sraltna yeil boya ile yaplm dalga ve diyagonal bant bezeme. Karlatrma: ASLANAPA 1965, 43, env. 127, res. 21, lev. 30; YALMAN 1994, 435, res. 20.

44

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Katalog No. 4 (Mze Env. No:2010/7 E)

Buluntu Tarihi: 16.06.2009 Plankare ve Tabaka: BVIII, 39.8039.45 m. ller: h: 7.5 cm. kaide . 10 cm. az . 32.2 cm. Durum: Yaklak 1/3 orannda noksan. Sr ve astarda atlaklar. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan tabak (Tip A). Kiremit rengi, homojen ve iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl. te renksiz effaf sraltna mavi ve lacivert boya ile yaplm bir kk tasviri. Kk ortadaki daha byk ve daha yksek olmak zere, ii ince sarmallarla dolgulanm soan kubbeli blmden oluur. Ortadaki byk kubbenin
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

ortasnda benek motifi. Orta blmn ii emse eklinde. Taban merkezine gelen blmde ortas benekli bir daire. Soan kubbeler kafes bezemeli tabanlara oturur. Mimari betimlemenin evresi kvrml bir hatla snrl. Boluklarda sarmak dallar. Kvrml hattn dnda kalan dilimli gen alanlar ince sarmallarla dolgulu. genlerin ortasnda byk kubbenin ortasndakine benzer benek motifi. Da dnk az kenarnda bordr eklinde ve iki sra halinde meandr bezeme. Dta kaideye kadar beyaz astar ve yeilimsi sraltna mavi ve yeil boya ile yaplm sarmal bezeme. Karlatrma: ASLANAPA 1994, 550, res. 9.

45

Katalog No. 5

Katalog No. 6 (Mze Env. No: 2009/ 20 E)

Buluntu Tarihi: 16.06.2009 Plankare ve Tabaka: BVIII, 39.8039.45 m. ller: Kaide . 9 cm. Durum: Astar ve srda atlaklar. ve d kenarlarda kire kalntlar. Tanm: Birletirilmi iki paradan oluan tabak kaidesi. Kiremit rengi, homojen ve iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl, parlak srl. te renksiz effaf sraltna koyu kobalt mavisi ve manganez moru ile yaplm ortadaki sarmal motifinden yanlara yaylan ve tm yzeyi yelpaze eklinde kaplayan bitkisel kompozisyon. adet yelpaze yaprak mor, aralarndaki adet dal motifi mavi boya ile yaplmtr. te -ayak izi; dta kaideye kadar beyaz astar. Karlatrma: ASLANAPA 1965, 49, env. 187, res. 10. Buluntu Tarihi: 16.04.2008 Plankare ve Tabaka: BVI, 38.3538.20 m. ller: h: 9 cm. kaide . 6.6 cm. az . 18.6 cm. Durum: Astarda atlaklar; srda matlama ve dklmeler. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan kase (Tip A). Pembemsi kiremit rengi, homojen iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl. te kobalt mavisi ile yaplm tm yzeyi yelpaze eklinde kaplayan bitkisel bezeme. Dta yarya kadar beyaz astarlanm alanda yeilimsi sraltna yeil boyayla diyagonal kafes bezeme.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

46

Katalog No. 7 (Mze Env. No:2009/ 34 E)

Katalog No. 8

Buluntu Tarihi: 12.04.2008 Plankare ve Tabaka: B VI, 38.9538.58 m. ller: h: 8.7 cm. kaide . 6.6 cm. az . 17.8 cm. Durum: Astar ve srda atlaklar. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan kase (Tip A). Krmzms kiremit rengi, homojen, iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl. te renksiz effaf sraltna siyah ve kobalt mavisi ile yaplm beyaz ereve iinde gen ve dairelerden oluan yldz kompozisyonu, kenarda nsal bezeme ve kvrm dallar. te ayak izi, dta dibe kadar beyaz astar, renksiz effaf sraltna yeil boya bezeme. Karlatrma: 2009, 364, res. 13. DEMRSAR-ARLI Buluntu Tarihi: 16.06.2009 Plankare ve Tabaka: BVIII, 39.8039.45 m. ller: h: 9 cm. kaide . 5.7 cm. az . 17.4 cm. Durum: Astar ve srda atlak ve dklmeler. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan kase (Tip A). Krmzms kiremit rengi homojen ve iyi piirimli hamurdan; beyaz astarl. te renksiz effaf sraltna kobalt mavisi bezemeler. Merkezde iki sral bant ereve iinde arkfelek motifi; kenarnda ince nsal izgiler. te ayak izi; dta dibe kadar sarms astar zerine ve renksiz effaf sraltna kahverengi kafes bezeme.

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

47

Katalog No. 9

Katalog No. No:2009/ 25 E)

10

(Mze

Env.

Buluntu Tarihi: 16.06.2009 Plankare ve Tabaka: BVIII, 39.8039.45 m. ller: h: 9.7 cm. kaide . 7.7 cm. az . 20.5 cm. Durum: Astar ve srda atlak ve dklmeler. Boyalarda akmalar. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan kase (Tip A). Krmzms kiremit rengi homojen ve iyi piirimli hamurdan; beyaz astarl. te renksiz effaf sraltna kobalt mavisi ve siyah bezemeler. Merkezde rozet ve evresinde iki sra halinde nsal bezeme. te ayak izi; dta dibe kadar sarms astar zerine ve renksiz effaf sraltna kahverengi kafes bezeme. Karlatrma: YALMAN 1982, 231 vd., res. 8.

Buluntu Tarihi: 11.03.2008 Plankare ve Tabaka: BVII, 38.8538.65 m ller: h: 9.6 cm. kaide . 7.5 cm. az . 19.8 cm. Durum: Astar ve srda atlaklar. Tanm : Birletirilmi paralardan oluan kase (Tip A). Pembemsi kiremit rengi homojen ve iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl. te renksiz effaf sraltna koyu kobalt mavisi ve siyah boyayla yaplm ortada alt yaprakl rozet, yapraklar arasndaki gen alanlarda benek motifleri. te ayak izi, dta yarya kadar beyaz astar ve renksiz effaf sraltna yeil boyayla yaplm diyagonal bant bezeme. Karlatrma: ASLANAPA 1965, 45, env. 148, res. 44; ASLANAPA 1989, 179, res. 2.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

48

Katalog No. 11

Katalog No. No:2009/ 26 E)

12

(Mze

Env.

Buluntu Tarihi: 16.06.2009 Plankare ve Tabaka: BVIII, 39.8039.45 m. ller: Mevcut h 9.3 cm. kaide . 9.4 cm. Durum: Az kenar noksandr. Srda atlaklar. te astar ve srda dklmeler. Boyada yer yer dalmalar. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan kase (Tip A). Kiremit rengi homojen ve iyi piirimli hamurdan; beyaz astarl; kaln ve parlak srl. te renksiz effaf sraltna lacivert boya ile yaplm madalyon iinde dner rozet, rozetin d yapraklar lacivert zemin zerine beyaz ve beneklerle belirlenmi. Madalyon beyaz bir bantla snrl. Kenarda dnml olarak nsal ve benekli kafes bezeme. te ayak izi; dta yarya kadar beyaz astar ve yeilimsi sraltna yeil boya ile yaplm diyagonal bant bezeme. Karlatrma: ASLANAPA 1965, 38, env. 71-72, res. 34-35.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Buluntu Tarihi: 11.03.2008 Plankare ve Tabaka: BVII, 38.8538.65 m. ller: h: 13 cm. kaide . 9.3 cm. az . 27.4 cm. Durum: Astarda atlak ve lekeler. Tanm : Birletirilmi paralardan oluan kase (Tip B). Pembemsi kiremit rengi, homojen ve iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl. te renksiz effaf sraltna koyu kobalt mavisiyle yaplm, ortadaki rozetten yanlara yaylan ve tm yzeyi yelpaze eklinde kaplayan bitkisel kompozisyon. Da dnk az kenarnda iki sra halinde dizilmi gen bezeme vardr. te ayak izi, dta yarya kadar beyaz astarl alanda yeilimsi sraltna yeil boyayla diyagonal bezeme grlr. Karlatrma: ASLANAPA 1965, 38, env. 73-74, res. 6-7, Lev. 12.

49

Katalog No. 13

Katalog No. 14

Buluntu Tarihi: 10.03.2008 Plankare ve Tabaka: CVI, 39.1538.85 m. ller: Kaide . 7.5 cm. Durum: Srda dklmeler. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan kase (Tip A). Kiremit rengi, homojen ve iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl. te effaf firuze sraltna siyah boyayla ve evre boyama tekniiyle yaplm madalyon iinde iri palmet motifi. Madalyonun evresinde bir sra nsal; az kenarnda iki sra gen bezeme. te ayak izi, dta kaideye kadar beyaz astar zerine ve sarms sraltna siyah boya ile yapl diyagonal kafes bezeme.

Buluntu Tarihi: 11.03.2008 Plankare ve Tabaka: BVII 38.8538.65 m. ller: h: 10 cm. kaide . 7.9 cm. az . 19 cm. Durum: Astar ve srda, atlak ve lekeler. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan kse paras (Tip B). Pembemsi kiremit rengi, homojen ve iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl. te renksiz effaf sraltna koyu kobalt mavisiyle yaplm, yapraklar kafes bezemeli, alt yaprakl rozet. Yapraklar arasndaki baklava eklindeki boluklar ince sarmallarla dolgulanm. Baklava kenarlarn oluturan kafes bezemeli yapraklar arasnda bitkisel motifler. Az kenarnda geometrik bant. Dta beyaz astar zeri effaf sr altna koyu yeil sarmallar, az kenarnda dalga bezeme.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

50

Katalog No. 15

Buluntu Tarihi: 16.06.2009 Plankare ve Tabaka: B VIII, 39.8039.45 m. ller: Kaide . 9.6 cm. Durum: Sr ve astarda atlaklar. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan kase (Tip A). Kiremit rengi homojen ve iyi piirimli hamurdan; beyaz astarl. te renksiz effaf sraltna kobalt mavisi ve siyah boya ile yaplm stilize
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

bitkisel bezemeler. Merkezden drt yne ayrlan kobalt mavisi boya ile snrlanm ve birbirine ince saplarla balanm drt adet hatayi. Boluklarda siyah boya ile yaplm ince spiral dolgular. Dta kaideye kadar beyaz astar ve renksiz effaf sraltna mavi boya ile yaplm spiral bezeme. Karlatrma: ASLANAPA 1989, 278, env. no. ZN/88 BHD E10 M4.

51

Katalog No. 16

Buluntu Tarihi: 16.06.2009 Plankare ve Tabaka: BVIII, 39.8039.45 m. ller: Mevcut az . 33.6 cm. Durum: Astar ve srda atlak ve dklmeler. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan byk kase. Krmzms kiremit rengi homojen ve iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl. te renksiz effaf

sraltna kobalt mavisi ve siyah bezemeler. Merkezde rozet ve evresinde dilimli 6 adet yaprak. Yapraklarn ileri ince izgilerle detaylandrlm, boluklar spirallerle dolgulanm. Dta, beyaz astar zerine koyu kobalt mavisi ve siyah boyayla oluturulmu kuaklarda aralarnda stilize servi aalar yer alan niler. kinci kuakta ince spirallerle dolgulanm ortas benekli dilimli bezemeler.

52

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Katalog No. 17 (Mze Env. No: 2010/ 6 E)

Kabn alm izimi: Dr. Fuat YILMAZ

Buluntu Tarihi: 16.06.2009 Plankare ve Tabaka: B VIII, 39.8039.45 m. ller: h: (kulp zerinden mevcut ) 16.7 cm. gvde . 8 cm. boyun bilezii . 5.1 cm. boyun . 4 cm. kulp gen. 2.3 cm. Durum: Srda atlaklar. Tanm: Birletirilmi paralardan oluan testi boynu. Krmzms kiremit rengi, homojen ve iyi piirimli hamurdan, beyaz astarl. nce cidarl. Dta renksiz effaf sraltna lacivert ve siyah boya ile yaplm bitkisel ve figrl bezeme. Az

ksmnda evre boyama tekniinde mavi zemin zerine beyaz kvrm dallar. Geni bir yzeye sahip olan oval gvde zerinde kvrm dallar ve iekler arasnda iki tc ku figr. Figrlerin zemininde kvrm dall yapraklar ve iki iri iekten oluan bitkisel bezeme. Gvdeden boyuna geite zeri diyagonal kaln izgilerle doldurulmu bilezik. Boyun zerinde mavi ve beyaz zigzag sralar. Kulp zerinde mavi ve siyah boya ile yaplm dalga bezeme. Detaylar ince siyah izgiler ile belirtilmi. Mavi boyalarda yer yer dalmalar. Boumlu boyun ikin bir testi gvdesine balanyor olmaldr.

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

53

Katalog No. 18

Buluntu Tarihi: 17.06.2009 Plankare ve Tabaka: BVIII, 39.4539.05 m. ller: Az . yakl. 6 cm. Durum: Birletirilmi ve birlemeyen paralardan oluur. Tanm: Testi paralar. Konik boyunlu ve kresel gvdeli. Gvdenin bir tarafnda erit eklinde knt yapan kulpa ait izler. Krmzms kiremit rengi homojen ve iyi piirimli hamurdan; beyaz astarl. Dta renksiz effaf sraltna kobalt mavisi, yeil ve siyah boyayla yaplm geometrik

ve bitkisel bezemeler. Boluklar ince spirallerle dolgulanm. ksm astarsz ve srsz. Edirne buluntular, Milet Tipi seramiklerin Edirnenin fethi ile stanbulun fethi arasndaki bir dneme, yaklak 1370-1450 yllarna tarihlenmesini kesinletirmektedir. Seramiklerin bulunduu alann 4 m. kuzeyinde tespit edilen sur kaps, seramiklerin nehir yoluyla getirilip ehre sevk edilmek zere burada depolanm olabileceini dndrmektedir.

54

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

NOTLAR * Yrd. Do. Dr. Glgn YILMAZ, Trakya niversitesi Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm Edirne / TRKYE

7 8

John Carswell, Iznik Pottery, London, 29. zkul-Fndk, N., Beylikler ve Erken Osmanl Devri Seramik Sanat, Anadoluda Trk Devri ini ve Seramik Sanat, Ed. G. ney ve Z. obanl, stanbul, 238. Oktay Aslanapa, O., znik ini Frnlar Kazs 1992 Yl almalar, XV. Kaz Sonular Toplants II (2428 Mays 1993), 550, res. 9.

** izimler Arkeolog Dr. Fuat YILMAZn denetiminde Yksek Lisans rencileri Sevcan TRE ve Serkan DEMR tarafndan yaplmtr. 1 Ylmaz, G., Edirne Zindanalt Kurtarma Kazlarnda Bulunan Erken Osmanl Seramikleri I, Trk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Say 9, Yl 2009, 25-41. Doer, L., lev, Teknik ve Estetik Deerlendirmelerle Bizans Gnlk Yaamnda Srl Seramik, SERES 2007 Uluslar aras Katlml Seramik, Cam, Emaye, Sr ve Boya Semineri Bildiri Kitab, Eskiehir, 2007, 713. Gk-Grhan, S., Manisa Glgn Hatun Hamamnda Bulunan Bask Desenli Kulu Testiler, XII. Ortaa Trk Dnemi Kazlar ve Sanat Tarihi Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, zmir, 211 vdd. Tulum, M. (yay. haz.), Tursun Bey Tarih-i Ebl-feth, stanbul, 88. Erdodu, A. in Porselenlerinin Osmanl Gnlk Yaamndaki Yeri, stanbuldaki in Hazinesi, Ed. A. ok, stanbul, 106. Bkz. Atsz, Akpaaolu Tarihi, stanbul, 227: Hac vaz Paann eserleri: Osmanl Hanedan kapsnda paalar siniler ile len ekmeyi ondan rendiler. Baka memleketlerden hner sahiplerini ve statlar Anadoluya ilk o getirmitir Aslanapa, O., Anadoluda Trk ini ve Keramik Sanat, stanbul, 41; Aslanapa, O, . Yetkin, A. Altun, znik ini Frnlar Kazs: II. Dnem 19811988, stanbul, 25 vd.

KAYNAKA Aslanapa, O., Anadoluda Trk ini ve Keramik Sanat, stanbul. Aslanapa, O., znik ini Frnlar Kazs 1992 Yl almalar, XV. Kaz Sonular Toplants II (24-28 Mays 1993), 447-464. Aslanapa, O., . Yetkin, A. Altun, znik ini Frnlar Kazs: II. Dnem 1981-1988, stanbul. Demirsar-Arl, B., A. Altun, znik ini Frnlar Kazs 2007 Yl almalar, 30. Kaz Sonular Toplants I (26-30 Mays 2008), 359-376. zkul-Fndk, N. znik Roma Tiyatrosu Kaz Buluntular (1980-1995) Arasndaki Osmanl Seramikleri, Ankara. Pancarolu, O., Perpetual Glory: Medieval Islamic ceramics from the Harvey B. Plotnick Collection, ChicagoNew Haven-London. Watson, O., Ceramics from Islamic Lands, London. Yalman, B., znik Tiyatro Kazs 1993, XV. Kaz Sonular Toplants II (24-28 Mays 1993), 425-454.

4 5

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

55

DERN SU ARKEOLOJS

Gner ZLER*

Su altndaki arkeolojik kalntlarn belgelenmesi, balangta karaya bal olarak geliti. Kydaki bir antik kentin liman ve limana bal yaplar aratrma konusu oldu. Arkeologlar, Eskia denizcilerinin yn bulmakta karlatklar zorluklar tahmin ediyorlard. Sadece karann grlebildii uzaklklardan kylarn takip edilerek ilerlenildii dnlyordu. Bu nedenle s sularda Scuba dal yaplarak uzun yllar batklar aratrld. Sngerci ve balklarn da katksyla kylardaki birok batk tespit edildi. iddetli frtna srasnda baz gemiler kylardaki kayalara arparak batarken bazlar da kontroln kaybedilmesi sonucu aklara srklenip batmt. Ayrca gidecei rotay ksaltmak iin ak denizlerde yol alan cesur denizciler de olmalyd. Ancak ne var ki dal snrnn zerindeki derinliklerde de batk bulunma teorisinin dorulanmas imkansz grnyordu. Dal eitimi alm olan arkeologlar sualt kaz ve aratrmalar yaptklar srada, Bodrum Yalkavak aklarnda sngerci kangavalarna taklan zenci ocuk heykeli ve sis heykelcii olduka ilgi uyandrd. Her iki bronz heykelin ayn
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

blgeden ve yaklak 85 m. derinlikten ele gemi olmas ilginti. Bu durum akllara acaba yk heykel olan bir batk m var sorusunu getirdi. Sz konusu derinlie normal artlarda bir dal gerekletirilemeyecekti. Bylece dal snrnn zerindeki derin sularda var olduu dnlen batklar aratrma istei, yeni yntem ve teknolojilerin gelitirilmesi gerekliliini ortaya kard. 1964 ylnda Asherah isimli iki kiilik bir denizalt, Pensilvanya niversitesi ve National Geographic Society bayra ile ilk defa derin sulardaki arkeolojik aratrmalarda kullanlr hale geldi. Ancak, Asherah fotoraf ekmek ve fotogrametri lmleri yapmaktan daha ileriye gidemedi1. Bunun zerine 1967 ylnda ayn blgede Yan Taramal Sonar kullanld2. Yan Taramal Sonar, Sde Scan Sonar ismi ile anlr. Su stndeki bir araca bal olarak, su yzne paralel bir biimde ekilir. Bu ara teknik zelliklerine gre deniz zeminine farkl frekanslarda ses sinyalleri gnderir. Hedefe arpp geri dnen sinyaller analiz edilerek, grntnn uzakl ve ekli iki boyutlu olarak kontrol

57

nitesindeki bilgisayara aktarlr. Bu yntemle yaplan sualt grntlemesine Akustik Grntleme (ECHO) ad verilmektedir. Batn deniz zemininde kaplad alan ve ykseklii, derinlii koordinatlaryla birlikte anlalmaktadr. Sualt almalarnda Karadeniz gibi grnt mesafesinin kstl olduu yerlerde akustik grntleme daha ok nem kazanmaktadr. Ancak deniz zeminine gnderilen sinyallerin, tek bir ticari amphora veya gemi apas gibi kk boyutlu buluntularn zerine denk gelme olaslnn zayf olmas, ayrca deniz zemininde aniden karlalan ykseltilerin veya ukurlarn bir batk olarak alglanmas akustik grntleme yntemindeki verimlilii ksmen drmektedir. Derin su arkeolojik

aratrmalarnda Yan Taramal Sonarn en verimli almas ekme iini yapan geminin 2 Deniz Mili/Saat hzla ilerlemesidir. Aracn deniz zemininden yksekliinin 30 metre civarnda olmas idealdir (Resim 1). Bylece her iki yana 150 metre olmak zere toplam 300 metrelik bir alan taranm olur3. Akustik grntlemenin yan sra, derin sulardan optik grnt alma istei 1950 ylnda askeri amalarla ortaya kmtr. ROV (Remotely Operated Vehicle) ad verilen bir ara gelitirilmitir. ROVun yaygn kullanm Hidroelektrik santrallerinde, su iletim tnellerinde ve kpr inaatlarnda olmutur. Okyanuslarn zemininin haritalanmasnda da bu aratan yararlanlmtr. Yksek basnca dayankl

Resim 1: Yan taramal sonar kullanm.

58

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Resim 2: ROVlarn kullanm ve gemi ile balants.

bu aletler su altnda binlerce metre derinlie kadar kullanlabilmektedir4. ROV elik bir iskelet zerine oturmakta, ounluu titanyumdan yaplm olan bir d kap iinde beyin, sonarlar, projektrler, fotoraf ve video ekebilen yksek znrlkl kameralar, hareket etmesini salayan pervaneler bulunmaktadr. Bir fiber optik kablo ile elektrik enerjisine bal olarak alan ROV un kumandas ve yaplan her trl uygulama gemi zerindeki bir kontrol odasndan salanmaktadr. Bu ara son zamanlarda iklim deiiklii ve buna bal evresel kayglar iin yaplan derin su almalarnda da nemli yararlar salamaktadr5. Bu teknolojinin drdnc aamasnda iki farkl ROV kullanlmtr (Resim 2). ROV Argus su altna salndnda daha ok sabit
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

kalmaktadr. Genel grntler buradan alnmaktadr. Ona yaklak 20 metre uzunluundaki fiber optik kablo ile bal olan ROV Herculesin hareket kabiliyeti daha gelimitir. ROV Hercules asayukar, saa ve sola giderek su altnda grev yapmaktadr (Resim 3). Batn zerinde dolarken 90 derecelik ayla belli aralklarla ekilen fotoraflar daha sonra dzenlenerek Fotomozaik ve Multibeam grnt elde edilmektedir. ROV Herculesin ROV Argusdan ayrlan baka zellikleri de vardr. Bu zellikler ROV Herculesin alacak boyuttaki hareket kabiliyetini ortaya karr. n cephesinde bulunan iki ayr kol farkl ilevlere sahiptir. Predatr ismi verilen kol kaldrma ve koparma gibi ar iler grebilecek kapasitededir. Dier bir ikinci kol ise ekme, temizleme gibi hafif i yapacak biimde dzenlenmitir. Her iki kol da 270 derece a ile dnerek i grmektedir. alma amacna gre ROV Herculesin zerine farkl ekipmanlar eklenebilmektedir. Bu ekipmanlardan en nemlisi Airlift ismini verdiimiz emicidir. Bunun haricinde Sprme, kazma, trmklama gibi su altnda kaz yaplabilecek her trl donanm alma amacna gre ROV Herculesin kollarna monte edilerek kullanlmaktadr6. ROV teknolojisinin derin sulardaki arkeolojik aratrmalarda kullanlabilecei ilk defa Willard Bascom tarafndan ortaya atlmtr7. Bascom, 1976 ylnda organik maddeleri yiyen ahap kurtlar ve baz yumuakalarn oksijensiz ortamda var olamayaca teorisinden hareketle Karadenizin dibinin salam kalm batk gemilerle dolu olduunu da savunmutur. Karadenizin oksijensizlii ile ilgili teori 1993 ylnda dorulanabilmitir8. Ancak bu denizin derinliklerinde batk bulma ii o tarihler iin imkansz grnyordu.

59

Resim 3: ROV Hercules batk zerinde.

1980li yllardan itibaren bu teknoloji ABD Deniz Kuvvetleri Komutanlndan emekli Robert Ballardn ilgisini ekti. Ballard, mesleki niteliinden dolay genelde yakn dnemde batm olan sava gemilerini kefetti. 1913 ylnda bir buzdana arparak batan, filmlere de konu olan mehur Titanik gemisi 1985 ylnda Robert Ballard tarafndan Yan Taramal Sonar yardmyla kefedilmi ve ROVlar yardmyla grntlenmitir. Okyanusun 3187 metre derinindeki bu batk baka almalarn da nn amtr9. Derin sularda antik dnem batklar bulmaya ve onlar grntlemeye Skerki Bank ynelik aratrmalar projesi ile balad. 1988-1997 ylllar arasnda ksa sreli kampanyalarla yaplan aratrmalarda yaklak 210 kilometrekarelik bir alan tarand. Ama

Kartaca limanndan Sicilya ve Sardunya adalarnn aklar takip edilerek Romaya uzanan deniz ticaret yolunu kefetmekti. M.: 100 - M.S: 400 yllar arasna tarihlenen 7 batk kefedildi. Bunlardan en ilginci 800 metre derinlikte Skerki F Bat olarak belgelendi10. M. S: 1. yzyln ortalarna tarihlenen bu batk, tad seramik malzemenin eitliliinin yansra, Monolit ilenmi stunlar ve drtgen mermer bloklarn ayn anda gemide olmas asndan ilgintir11. Dou Akdeniz kylarnda da derin su arkeolojik aratrmalar yaplmtr. 1997 ylnda Amerikan Deniz Aratrmalar Birliine bal NR 1 Denizaltsnn, 1960 ylnda srail aklarnda kaybolan Dakar isimli denizalty aramas srasnda, srailin batsnda, akta antik batklar olduunun haberini vermitir. Burada
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

60

Askhelon Projesi kapsamnda bir alma yaplmtr12. 1999 ylnda bulunan antik dnem batklar Medea ve Jason isimli ROVlarla grntlenmitir. Bu batklardan ikisinin Fenike orijinli olduu, Msr zerinden Kartacaya arap tarken frtna nedeniyle battklar dnld. Her iki batk gemi de 400 m. derinlikte, kydan yaklak 33 deniz mili uzakta, Msr-Gaza ky eridine paralel bir ticaret rotasna iaret eden dorultudadr. Bunlardan Tanit Bat Demir ann bilinen en eski bat olarak M.. 8. yzyla tarihlendi. Elissa Bat da tad ticari amphora formu nedeniyle ayn dnemdendir. Her iki batk Msrdaki antik Askhelon liman ile batdaki Kartaca liman arasndaki bir ticaret rotasn gstermektedir. Bu batklardan ele geirilen amphora formlar birbirine ok benzemenin yansra srail

ve Lbnandaki kara kazlarndan da youn olarak ele geirilmi rneklerdendir. Derin su arkeolojisiyle ilgili almalar Ege Denizinde de gerekletirilmitir. Chios Adasnn dousunda, yaklak 1 km. akta 70 m. derinlikte bulunan bir batk tad amphora tipi nedeniyle M.. 4. yzyla tarihlendirilmitir13. Bu batktaki ticari amphoralarn ounun krlm olmas trol teknelerinin yaptklar avclk srasnda verdikleri zarardan kaynakldr. Adann batsnda bulunan bir batk ise 36-42 m. arasnda eimli bir zeminde durmaktadr. Dalnabilecek bir derinliktedir. Bu batn tad ticari amphora tipi Dressel 1C olarak da adlandrlan ve M.. 2. yzyl sonu-1. yzyl balarna tarihlendirilen tiptedir14. 2005 ylnda Gney Kbrs kylarnda

Resim 4: Karadenizdeki oksijensizlik durumu.


TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

61

Resim 5: Sinop ve Kersonessosun corafi konumu.

derin su arkeolojik aratrmalar yaplmtr. Episkopi Krfezinde ve Kouklia-Paphos kentleri arasndaki ky eridinde herhangi bir batk bulunamamas, deniz zemininin holosen ve sediment dolgusundan kaynakl olduu sonucuna dayandrlmtr15. Ayrca Tell Amarna tabletleri, Biblosdan yola kan gemilerin Alashiyann gney kylarna urayp Msra gittii hakknda ipular veriyordu. Bylece Gney Kbrsdan Msra doru uzanan bir ak deniz rotas kefedilmeye alld. Ayn rotada deniz derinlii yaklak 2000 m. civarnda devam ederken yaklak ortalarda bir yerde 690 m. ye kadar ykselen bir deniz da kefedildi. Deniz iindeki bu ykseltinin kefedilmesi sonucu akla ilk gelen, burasnn M.. 2. binde gemilerin urad bir ada olabilecei ve iddetli bir depremle deniz dibine gmlm olabilecei idi. Ancak bunu kantlayacak herhangi bir arkeolojik buluntuya rastlanmad16.

Derin su arkeolojisiyle ilgili almalardan belki de en nemlisi Danaos Projesi ad altnda gerekletirilmitir. 2007-2009 yllar arasnda ksa sreli kampanyalarla Girit ve Msr arasndaki rota aratrlmtr. Bu projeye Institute of Nautical Archaeology (INA), Yunanistandaki Hellenic Centre for Marine Research (HCMR) ve Msrdaki Hellenic Institute for Ancient and Medieval Alexandrian Studies (HIAMAS) da destek vermitir. M. . 2. binin ortalarnda Minoslu denizciler tarafndan kullanlan ve Msra doru uzanan bir rota olmalyd. nk Msr duvar resimlerinden bu iki uygarlk arasndaki iliki bilinmektedir17. Ayrca Homerosun Odysseia Destannda bu rotann rzgarl gnlerde yelkenle transit olarak be gnde gidilebilir olduu anlmaktadr18. Bu rota Hellenistik Dnemde ve Roma mparatorluk Dneminde de kullanlm olmaldr19. Hatta Msrn Bizans Dneminin sonlarna kadar stratejik
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

62

Resim 6: Kersonessos A Bat kazs.

nemi vardr20. Bu tarihi desteklere dayanarak yaplan derin su arkeolojik aratrmalarnda Girit Adasnn gneygneybat ynnde, 20-25 deniz mili kadar akta, toplam 85 kilometrekarelik bir alan taranmtr. Aratrma yaplan alanda derinlik 450-3000 m. arasnda deimitir. Burada Klasik Dnem ile Ge Roma-Bizans Dnemi arasna tarihlenen 33 batk bulunmutur21. Aratrma yaplan alanda Uluburun Bat gibi bir batn bulunamamas ilgintir. Derin su arkeolojisiyle ilgili en ilgin gelimeler Karadenizde yaanmtr. Bilindii gibi Karadeniz 400 km. uzunluunda ve 110 km. geniliinde byk bir i denizdir. Dier byk denizlerle balants sadece stanbul Boaz ile salanmaktadr. Karadenizin bu kapal durumu yaklak 150 m. den
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

sonraki derinliklerde oksijensiz bir ortamn varlna neden olmutur (Resim: 4). Arkeolojik adan bakldnda, Sinop Karadenizdeki en nemli noktadr. Ayn zamanda buras bu denizin gney ynndeki tek doal limandr. Sinopun tam kuzeyinde bugn Ukrayna kylarna denk gelen Kersonessos bulunmaktadr. Aradaki mesafe 275 km. (Resim: 5). Bu yaknln iki merkez arasnda ticaretin olumasna neden olduunu anlamak zor deildir. Kersonessosda Sinop retimi ticari amphora rneklerine rastlanmas iki merkez arasndaki ticari alverii Chersonessosda belgelemektedir22. bulunan bir batk M.S. 11 yzyla tarihlenmitir. Burada 2007 ylnda yaplan derin su aratrmalar Ukrayna karasularnda olmas nedeniyle Devlet Bakan Viktor Andreyevi Yuenko

63

Resim 7: Sabit ivmeli kaldrma balonu.

tarafndan ziyaret edilmitir. Onun zel istei zerine Kersonessos aklarnda 135 m. derinlikte duran bu batk kazlm (Resim: 6), buluntular yine uzaktan kumandal ve sabit ivmeli bir kaldrma balonu (Resim: 7) ile su yzne tanmtr. Bylece bu yeni yntem derin sularda sadece grntleme amal deil, ayn zamanda kaz amal kullanlabilirliini de ispatlamtr. Karadeniz aratrmalar srasnda Sinopda Ge Roma (M. S. 2-4 yy. Sinop A ve C batklar), ayrca M. S. 5-7. yzyllar arasna tarihlenen (Sinop B bat) batklar bulundu. Bylece burada deniz ticaretinin en youn olduu dnemin M.S. 2-7. yzyllar arasnda var olduu anlald.

Sinop D bat (Resim: 8) ise olduka artc bir sonutu. Bu batk Karadenizde 325 m. derinlikte, yani oksijensiz bir ortamda bulunmutur. Deniz tabannda balk bir zemin altnda durmakta olan batn ahap ksmlar neredeyse tmyle salamdr. 11 m. yksekliindeki yelken direi ayakta durmaktadr. Ba bodoslamas omurgadan ayrlmamtr. Dmen yekesi bile grlebilmektedir. Geminin kendisi 15 m. uzunluktadr. Yzeyde grlen ve silindir biimli, zeri yatay yivli formu ile M.S. (410-520) 5. yzyl zellii gsteren amphoralar, batn Bizans Dnemine ait olduunu kantlar. Bu amphoralarn az ksmlar siyah organik boya ile boyanmtr. Kulplardan birine de yine siyah boya ile mhr yaplmtr. Bu batk daha slarda olsayd oksijenle temas edecei iin amphora zerindeki boya korunmam olacakt ve ayn zamanda geminin ahap ksmlar daha fazla ryecekti. Sz konusu batn, oksijenle temas etmemesinden kaynakl bu iyi korunmuluk durumu, kazs yapld takdirde ele geirilecek olan organik malzeme ile daha da desteklenecektir. Geminin tad ykler bozulmadan kalm olmaldr. rme neredeyse hi yoktur. Sinop D batnda gerek gemi yapm teknolojisindeki deiiklikler, gerekse ticaretin politik, sosyal ve ekonomik boyutlarn anlatmas asndan nemli bir batktr. Hatta geminin mrettebatna ait izler bile bulunabilecei tahmin edilebilir23. Ancak oksijensiz ortamda korunmu batklar farkl restorasyon problemlerini douracaktr. Yukarda derin su arkeolojik aratrmalaryla ilgili Akdenizin farkl yerlerinden proje rnekleri verilmitir. Bu projeler sayesinde birok batk rahatlkla tespit edilecek, insan gc
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

64

Resim 8: Sinop D Bat.

sadece bilgisayarda i banda olarak sualtkazlar gerekletirilebilecektir. Anadolu kylarnn girintili-kntl yaps ve adalar da derin su aratrmalar iin olduka elverilidir. Denize dik uzanan dalar ile adalar arasnda derin ksmlar vardr. Kta Yunanistan ile Anadolu arasndaki deniz ulam bu adalar zerinden salanmtr. Bu nedenle lkemiz karasular iin de projeler planlanp uygulanmaldr. Gemi yllarda George Bass Scuba dal teknolojisiyle dnya sularnn ancak % 5inin aratrlabileceini sylemitir24. Bu sylem gz nne alndnda derin su arkeolojik aratrmalarnn nemi kanlmazdr. Gelimeler Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi tarafndan da yakndan takip edilmektedir. nk zellikle dal snrn aan derinliklerde kullanlan bu yntem, nmzdeki yllarda teknolojisinin anlalmasna dayal olarak lkemizdeki sualt arkeolojik kazlarnda da kullanlacaktr.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

SUMMARY New Technologies allow archaeologists to explore the shipwrecks in the depths of the ocean, far beyond the some meter depth boundary set by Scuba diving. Using robots and advanced sensors originally developed for other applications, social scientists now are following the path of marine scientists, adapting deep submergence Technologies for their own research. Sidescan Sonar and Remotely Operated Vehicles (ROVs) allow archaeologists to survey the sea floor. The Skerki Bank Project was the first interdisciplinary effort to determine the importance of the deep water Archaeology. From 1988 to 1997, its various field programs resulted in the discovery of ancient ships found in the deep sea. In 1999 west of Israel two shipwrecks investigated with the Remotely Operated Vehicle from the eighth century B. C.The Danaos Project is deep-water survey of the ancient sea route between Crete and Egypt. In 2008 a combination of sidescan

65

sonar andsub-bottom profiling remotesensing techniques were used for efficiency in interpreting the target located. In 1976 Willard Bascom suggested that the deep, anoxic waters of the Black Sea might have preserved ships from antiquity. Recent Archaeological survey by Sidescan sonar and Remotely Operated Vehicles (ROVs) resulted in the discovery of one of the bestpreserved seagoing ships from antiquity in the anoxic waters of the Black Sea. The 11th Century A.D. shipwreck Chersonesos A, excavated at 135 meters depth of Ukraine. As deep submergence excavation technology develops, the depths of Black Sea are likely to become one of the most significant sources of new information about the ancient world, opening up a new frontier of archaeological discovery

7 8

Bascom., 1976. s. 1 ve devam. Kardenizdeki oksijensizlikle ilgili olarak baknz. Ouz-Latun., 1993, s. 1597. R. Ballardn deniz jeolojisi zerine de doktora eitimi vard. Bu nedenle farkl dnemlerde National Geographic Society iin ayn teknolojiyle deniz jeolojisi almalarnda da bulundu. Ardndan Rhode Island niversitesindeki Okyanus Aratrmalar Vakf (Ocean Exploration Trust) adna deiik projeler retmeye balad.

10 Ballard-McCann., 2000. s. 1604. Fig. 8. 11 McCann., 2001. s. 257 vd. 12 Ballard ve dierleri., 2002. s. 166. 13 Foley., 2009. s. 287. Fig.27. 14 Foley., A.g.e. s.279. 15 Leidwanger-Marshall., 2007 s. 16 ve de devam. 16 Kempler., 1998. s. 709 ve devam. 17 Wachsmann., 1997. s. 297. 18 Homeros, 1988. 14. Blm, Satr: 252258. s. 256. 19 Marangaou-Lerat., 1995. s.3. 20 Christides., 1984. s. 1 ve devam. 21 Wachsmann, 2009. s. 150. 22 Horlings., 2005. s. 33, Fig.15 ve s. 65, Fig. 41. 23 Ward-Ballard., 2004. s. 10. Fig. 1112. Gemi mrettebatnn iskelet kalntlarn barndran bir batk M.S. 18. yzyla aittir. ngilterenin batsnda bulunmutur. Baknz; Dobson-Tolson., 2010 s. 3. 24 Bass., 1975. s. 238.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

NOTLAR * Gner ZLER, Arkeolog, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi, 48500-Bodrum/ Mula/TRKYE gunerozler@ hotmail.com Denizalt rnei iin baknz. BASS., 1965, s. 8, ve BASS., 1970, Res. 3839. Yan Taramal Sonar su altnda ilk defa 1967 ylnda Martin Klein tarafndan kullanlmtr. Baknz. KLEIN., 1967, s.24. ADAMS-SING., 2000, s.320. ROVlarn kullanm detaylar ile ilgili olarak baknz; WHITCOMBYOERGER., 1999, s. 1 ve devam. YOERGER-BRADLEY., 2007, s. 158. ve ayrca CHRIST-WERNLI., 2007, Genel olarak inceleyiniz. Ballard., 2008. s. 43.

3 4

66

BBLOGRAFYA Ballard-McCann 2000. R. D. BallardA.M. McCann., The Discovery of Ancient History in the Deep Sea Using advanced Deep Submergence Technology. DEEPSEA RESEARCH I. 47. Sayfa 1591-1620. Yl. 2000. Ballard ve dierleri 2002. R. Ballard, L. E. Stager, D. Master, D. Yoerger, D. Mindell, L. L. Whitcomb, H. Singh, D. Piechota., Iron Age Shipwrecks in Deep Water off Ashkelon, Israel. AJA Volme 106. No:2. Sayfa 151-168. April 2002. Ballard 2008. R. D. Ballard., Archaeological Oceanography., Princeton & Oxford 2008. Bascom 1976. W. Bascom., Deep Water, Ancient Ships; Treasure Vault of the Mediterranean. Garden City, Newyork; Doubleday and Company 1976 . Bass 1965. G.F. Bass, ASHERAH, A Submarine for Archaeology. Archaeology Vol.1, Number 1, Sayfa 7-15. 1965. Bass 1970. G.F. Bass, Archaeology Underwater. a Pelican Book 1970. Bass 1975. G.F. Bass,. 1975. Archaeology Beneath the Sea. Walker and Company, Newyork. Casson 1995. L. Casson., Ships and Seamanship in the Ancient World,The John Hopkins University Press, London 1995. Christ-Wernli 2007. R. D. Christ, - R. L. Wernli., The ROV Manual. ButterworthHeinemann 2007. Christides 1984. V. Christides., The Conquest of Crete by the Arabs(Ca. 824): A Turing Point in the Struggle between Byzantium and Islam. Akadimia Athinon. Athens 1984.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Dobson-Dolson 2010., N. C. Dobson-H.Tolson., A Note on Human Remains from the Shipwreck of HMS Victory, 1744. Odyssey Papers 11. s. 1-9. Tampa, USA 2010. Foley 2009. B. Foley., The 2005 Chios Ancient Shipwreck Survey: New Methods for Underwater Archaeology. Hesperia Vol.78. s.269-305. 2009. Homeros 1988. Homeros, Odysseia. ev. A. Erhat-A. Kadir. stanbul 1988. Horlings 2005. R. L. Horlings., Deepwater Survey, Archaeological Investigation and Historical Contexts of Three Late Antique Black Sea Shipwrecks. Master Thesis. Florida State University 2005. Kempler 1998. D. Kempler., 53. Eratosthenes Seamounth; The Possible Spearhead of Incipient Continental Collision in the Eastern Mediterranean Proceedings of the Ocean Drilling Program, Scientific Results, Vol.160. S. 709-721. 1998. Klein 1967. M. Klein, Sde Scan Sonar Undersea Technology 8: Sayfa 24-26. 1967. Leidwanger-Marshall 2007. J. Leidwanger and D.S. Howitt-Marshall., Archaeological Aplications for Remote Sensing in the Coastal Waters of Cyprus: The Experience of Recent Fielwork and Methodology for the Future. S. 16-33. 2007. Marangou-Lerat 1995. A. MarangouLerat., Le vin et les amphores de Crete de l epoque classique imperiale. Etudes Cretoises 30. Paris 1995. McCann 2001. A. M. McCann., An Early Imperial Shipwreck in the Deep Sea of Skerki Bank. REI EARLY CRETARIAE ROMANAE. FAVTORVM Sayfa 257-263. ACTA 37. 2001.

67

Ouz ve dierleri 1993. T. Ouz., V. S. Latun, M.A. Latif, V. L. Vladimirov, H. I. Sur, A.A. Markov, E. zsoy, E. Kotovschichkov, B. B., V. N. Eremeev and U. Unluata., Circulation in the surface and intermediate layers of the Black Sea, Sayfa 1597-1612. Deep Sea Research 1.40: 1993. Singh-Adams 2000. H. Singh, J. Adams., Imaging Underwater for Archaeology. Journal of Field Archaeology. Vol. 27 No:3. Sayfa 319328. Autonumn 2000. Wachsmann 1987. S. Wachsmann., Aegeans in the Theban Tombs., Orientalia Louveniensia Analecta 20. Leuven 1987. s. 297-299. Wachsmann 2009. S. Wachsmann., The Danaos Project 2008: Reconstructing the Crete to Egypt Route 9th Symposium on Oceanography&Fisheries, Proceedings, Volume I s. 146-151. 2009.

Ward-Ballard 2004. C. Ward-R.D. Ballard., Deep-Water Archaeological Survey in the Black Sea: 2000 Season The International Journal of Nautical Archaeology 33,1. s. 2-13. 2004. Whitcomb-Yoerger 1999. L. Whitcomb-D. Yoerger., Advances in Underwater Robot Vehicles for Deep Ocean Exploration; Navigation, Control and Survey Operations. Robotics Research 9: Proceedings of the Ninth International Symposium of Research (ISRR99) October 9-12. Sayfa 1-9 Snowbird, Utah, USA 1999. Yoerger-Bradley 2007. D. R. Yoerger - A. M. Bradley., Autonomous and Remotely Operated Vehicle Technology. Oceanography. Vol: 20 No:1. Sayfa 153161. March 2007.

68

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

VAN GL HAVZASINDA ERKEN TUN AI VE VAN MZESNDE BULUNAN BR GRUP KARAZ ANAK MLE*
Sleyman CAN*

Dou Anadolu Blgesinin arkeolojik geliimi son yllarda yaplan kazlar ve yzey aratrmalar sayesinde arkeolojik veriler ve Erken Tun a (bundan sonra ET) ve dier dnemler iin son derece nemli veriler ortaya kartmtr1. Van Gl Havzasnda Erken Tun a, Dou Anadolu, Kuzeybat ran, Suriye-Filistin Blgesi ile Gney Kafkasyay kapsayan bir kltrn parasdr. Bulunduu blgelere gre deiik isimlerle adlandrlan bu kltr farkl corafyalarda deiik aratrmaclar tarafndan ilgi oda haline gelmitir. Karaz kltrne dair ilk aratrmalar 1920lere kadar dayanr. W.F.Albrigh tarafndan Filistindeki Beth Yerah dier adyla Khirbet Kerak yerleim yerinde ortaya kt iin bu kltr KhirbetKerak adyla tannmaya balamtr2. 1940larn banda B. A. Kuftin, Trialeti Kurganlarnda yapt kazlarda ele geirilen zengin malzeme arasnda grd siyah renkli akl anak mlei Trialeti Kltrnn ncs kabul ederek ok uzun zaman diliminde kullanlacak olan Kura-Araks Kltr adn verir. Bu isim dnda Kuftin kltr Aeneolitik ad ile de anar3. Bu aamada kltre
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

dnk kazlar balar Kltepe, Amiramis Gora, engavit, Baba Dervi vb4, gibi kazlarla kltre dnk aratrmalar hz kazanr. Burney 1950lerin sonunda yapt Dou Anadolu merkezli yzey aratrmasyla kltr Transkafkasya ve Dou Anadolunun Erken Tun a Kltr olarak adlandracaktr. Burney daha sonra ise bu kltr ksaca Erken Transkafkasya Kltr olarak isimlendirmitir5. Kltre ynelik bu isimlendirmeler dnda Dou Anadoludaki aratrmaclar arasnda kltrn kkenine dair en somut neri Keban Blgesindeki kazlar srasnda gelmitir. Bu kltr eitli eleri ile Dou Anadoluda kaz sonucu ilk tespit edildii yer Erzurum yaknndaki Karazdr. Koay, Karaz raporunda kltre Karaz Kltr adn verdii ve doal snr olarak da Karaz ve Tilkitepe kazlarnn belirlediini ifade eder6. Kltrn en nemli blgelerinden biride Sriye-Filistin Blgesidir. Albright ile balayan Khirbet-Kerak kltrne sonradan R. Amiran, J. Mellart ve S. Hood gibi birok aratrmac ciddi anlamda katklar yapmtr.

69

Kltrn bir dier nemli yaylm blgesi de hi phesiz Dou Anadolu Blgesidir. Kltre dnk aratrmalar her blgede olduu gibi Dou Anadolu genelinde younluk kazanmtr. 19 yzyln balarndan beri youn bir ilginin yaand Van Blgesi bata olmak zere, Dou Anadolu Blgesi genelinde bir alma younlamtr. 1937 ylnda Van, Tilkitepede yaplan kazlarda kltre ynelik ilk ciddi veriler ortaya kmtr7. 1940larda Kkten, Dou Anadolu prehistoryasna ynelik blge genelinde yapt yzey aratrmas ve sondajlarda Karaz anak mleine uyan rneklerin varlndan sz edilmektedir8. 1950lerin sonunda C. Burney Dou Anadolunun byk bir kesiminde gerekletirdii yzey aratrmas almas blgenin arkeolojisine ve kltre dnk can alc veriler ortaya koymutur9. Bunun yan sra 1970lerde Elaz yresinde balayan Keban Barajnn inas projesi kapsamnda yre genelinde ok youn kurtarma kazlar balamtr. Bylece blge kronolojisine ve Karaz kltrne dnk nemli bilgilere ulalmtr10. Elaz yresi arlkl almalar, kltre nemli katkda bulunmutur. Korucutepe malzemesi zerinde alan Buccellati, kltre ok tutulmayacak olan Verimli Hilal Dndaki Kltr adn vermitir11. Amik Ovasnda aratrmalar yapan Braidwoodlar kltre ynelik keramik arlkl yeni bir terminoloji nerirler Krmz Siyah Akl Keramik Kltr/ Red-and-Black Burnished Ware terimi ile Dyson tarafndan randaki Yanktepe Kazlar nda nerilen Yank Kltr terimini kullanmlardr. Tek bir merkezle balantl olan bu isimler pek fazla rabet grmemitir12.

Bulunduu blgelere gre deiik isimlerle adlandrlan bu kltr, Dou Anadolu iinde aratrmaclar tarafndan Karaz Kltr adyla anlr. Bu almamzda bizde Karaz Kltr adn kullanacaz. Bu zorlu corafyada konumuz olan ve kltrn tayclar kabul gren pastoral ve/veya yar-gebe halk topluluklarna, uygun yaam alanlar sunmutur. Kltrn biimlenmesinden yaylmna kadar en nemli faktr phesiz blge corafyasdr. Dou Anadolu Blgesinde ETyi karakterize eden Karaz Kltrnn yaylm gsterdii alan bugnk Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan, Kuzeybat ran ile bugnk Trkiye snr iinde kalan Dou Anadolu Blgesini kapsamaktadr. ok geni bir corafi alana sahip olan bu kltr birok alt kltr blgesine ayrlmtr. Karaz Kltrnn Dou Anadolu leinde kltrel yaylm ve geliim srecinde ele alacamz alt blgemiz olan Van Gl Havzas, bu blgelerden biridir. Blge, bugnk Van, Ar, Bitlis, Mu illerini kapsamaktadr. Van Gl Havzas dalk ykseltiler arasna serpitirilmi uygun yaam alanlar sunan nemli bir havza olmasna ramen maalesef fazla aratrlmamtr. Van Gl Havzas genel itibariyle Urartu medeniyetinin topraklarn oluturduundan Karaz Kltrne ynelik aratrmalar hep geri planda kalmtr. Bu nedenle blgeye ve kltre dnk aratrmalar 19. yzyldan sonra ivme kazanmtr. Dou Anadoluda M.. IV. binyldan M.. II. binyl ortalarna kadar sren ve iki bin yl sresince varlk gsteren bu kltr kronolojik ve corafi adan Yakndou prehistoryasnn en byk kltrlerinden biridir. Bu yeniliin yaratclar yerleik dzende yaayan,
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

70

tarm ile uraan ve belki de daha ncekilerden farkl bir etnik gruba dhil olan insanlardr. Bu dnem kltr, farkl trde el yapm, kazma ve kabartma bezemeli, iyi lde aklamaya sahip bir anak mlek gelenei, dikdrtgen, kare ve dairesel planl kerpi ve/veya amur dal rg tekniinde uygulamalar olan bir mimari gelenee ve sabit ocaklarn yan sra tanabilir ocak veya kap altl olarak dnlen zengin bir bezeme repertuarna sahip pimi toprak objeleri ile ayrt edilebilmektedir. Olduka geni bir corafyaya yaylm olan kltrn biimlenmesinde corafya ve sahip olduu ekolojik koullar nemli bir yer tutmaktadr. Kltr oluturan unsurlar, onun taycs olan halk gruplarnn gebe ve/ veya yar gebe oban-hayvan besicisi topluluklar olabileceini aratrmaclara dndrmtr. Zor bir corafyaya sahip olan bu kltr iinde barndrd topluluklar belirli bir sre iinde bir birliktelii salamtr13. Uzun bir zaman srecini kapsayan Karaz Kltr ok geni bir alana yaylmtr. Buna bal olarak genel anlamda ortak zellikler gstermekle birlikte farkl anak mlek mal gruplar ve kronoloji grlmektedir. Bu almada, Van Mzesine satn alma yoluyla gelmi olan ve Karaz Kltrne ait materyal deerlendirilecektir. Satn alma yoluyla gelmi olan malzemede birok sorunla karlamamz olaandr. Satn alma yoluyla gelmi olan malzemenin ne geldii yer hakknda ne de tabakas hakknda bilgimiz olmadndan bu malzemeyi Van Gl Havzas leinde ki kazs yaplan yerleimler ve son dnemlerdeki yzey aratrmalar esas alnarak deerlendirilecektir.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Dou Anadolu Blgesinde nemli bir yere sahip olan havzalarn banda Van Gl Havzas gelmektedir. Dou Anadolunun en byk kapal havzas durumunda olan Van Gl Havzas, tektonik kkenli bir depresyon alann batda bir lav seti gl olmayp bir tektonik gldr. En derin yeri 451 m. olan gl, deniz seviyesinden 1648 m. ykseklikte ve ortalama 3574 km. lik bir alan kaplamaktadr. Bu kapal havza blgedeki en geni ekolojik nilerden biri durumundadr14. Van Blmnn snrlar gneyde kabaca Hakkri yresinin kuzey snr olan Gneydou Toroslar silsilesi belirler. Blgenin kuzey snrn Erzurum Pasinlerden Idra dein uzanan kelti alanlar dizisinin gney snrn oluturan, Karasu Aras dalar izerken, batdaki snr Mu Ovasnn ilerisindeki yksek dalk kesimden geer. Dou snr ise bugnk ran snr ile belirlenmitir. Bu blmde uygun yaam alanlar sunan ekolojik ni-depresyon alanlar ile yksek plato ile de dz verimli knt alanlar ve bunlarn arasnda yer alan volkanik ykseltiler oluturur. Bu blmn verimli yaam alanlar durumunda olan Van Glnn dousunda kalan Van Ovas, Erek havzas, Grpnar Ovas, Hoap Ovas ve Bakale Ovas saylabilir. Gln dier tarafnda kalan Murat Nehri havzasnn snrlar ierisindeki yksek platolar ve verimli kelti alanlar sz konusudur. Bata Mu Ovas olmak zere, Varto, Liz, Hns, Elekirt, Diyadin ve Dou Beyazt havzalar uygun yaam alanlardr. Ayrca MalazgirtPatnos, Bulank ve Karakse havzalar da uygun yaam alanlardr. Ksacas yksek kesimlerde kalan yksek platolar hemen her mevsim taze ot deposu durumundadrlar bundan dolaydr ki verimli ayrlar bnyesinde bulunduran blge yaylac ger topluluklar iin

71

bugnde olduu gibi gemite uygun yaam alanlar olmalydlar15. Bu verimli alanlarda Karaz Kltrne ait nemli yerleim yerleri bulunmaktadr. Bu yerleim alanlar Van Gl Havzasnda kazs yaplm be merkez olan Tilkitepe16, Dilkaya17, Karagndz18, Van Kalesi Hy19 ve elebiba Hydr20. Bunlar iinde sistematik kazs yaplan Karagndz ve Dilkaya hykleri blge iin olduka nemli veriler ortaya koymutur. Bunun yannda son zamanlardaki sklaan yzey aratrmalar da Van Gl havzas iin nemli veriler ortaya kartmtr. Van Gl Havzasndaki Karaz Kltrnn taycs olan pastoral gruplar blgeye eken faktrler arasnda zengin otlak alanlarn varl nemlidir. Toplumlarn geim ekline bal zelliklerinden biri olan pastoralsim evcil hayvanlara dayal bir ekonomik modeldir21. Gemite olduu gibi pastoral bir yaam srdren blgede bugn de hayvanclk ekonomisinin getirdii transhumance ve yar gebelik hkimdir. Blgenin corafi

artlar nedeniyle hayvanclk ekonomi iin olduka nemlidir22. Sz konusu terime Trke karlk olarak obanllk23 veya obanlk24 terimi nerilmitir. Hayvan srsne ve evcil hayvanlara dayanan bu trdeki ekonomik modeli gebe ya da yargebe gruplarda grebiliriz. Kltrn temsilcisi halk gruplarnn yaam biimi, gnmz Dou Anadolusunda olduu gibi dalk yksek kesimlerde uygulama bulan yaylaclktr. Yaylaclk faaliyetlerinde insan gruplarnn srlerine bol ve taze ot bulmak, hayvansal rnler retmek amacyla, scak mevsimlerde sabit meknlarn terk ederek, ky dzlkleri, ovalar, vadiler, da eteklerinden yaylaya kn ve gidiini ifade eder25. Yaylaclk kavramnda mevsim koullarna bal hayvan srlerinin ve belirli insan gruplarnn yksek otlak kesimlere hareketleri sz konusudur. obanlln hayvancla dayal bir ekonomik model olarak tanmlanmas zel mlkiyeti gstermekte ve ayn zamanda insanlara baml olan hayvanlar da

Harita: Halaf kltrnn yaylm haritas28.

72

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Harita 1: Karaz kltrnn yaylm haritas, (V. Sevin, 2003, s, 117).

ieren karlkl bir unsuru iermektedir. obanllk, hayvan srlerinin smrlmesinin olas ekillerinden biridir. Karakteristik olarak hayvan srlerinin korunmasn ve yenilebilir rnlerinin sistematik olarak tketimini ierir. ET Dnemi ncesinde Van Gl havzasnn kltrel geliimi, blgenin Erken Kalkolitiini Mezopotamyann Halaf Periyodu ile karakterize eder. Halaf anak mleinin en kuzeydeki ulam noktas olan Van Tilkitepe Hy nemli bir obsidyen ticaret merkezidir26. Ayrca snrl sayda Halaf anak mlei Mu Ovasnda yaplan yzey aratrmalarnda ele geirilmitir27. Bu evre Amuk C-D evreleri ile paraleldir. Tlintepe, Korucutepe ve Halaf anak mleinin en kuzeydeki ulam noktas olan Tilkitepedir.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Eldeki veriler nda en azndan blgenin byk bir ksmnn Erken Kalkolitik dnemde hammadde potansiyeli asndan Mezopotamya olduunu sylememize imkn tanr. Van Gl havzas, Karaz Kltr ncesine dair verilerimiz eski tarihli kazlara ve baz yzey aratrmalarna dayanmaktadr. Kaz boyutundaki tek alma Tilkitepe Hynde gereklemitir. 1899 ylnda Alman W. Belck ile balayan Tilkitepe kazlarn 1937 ylnda E. B. Reilly ve 1939 ylnda K. Lake ve S. Lake devam ettirir. 1982 ylnda ise Korfmann, Tilkitepe malzemesini tekrar deerlendirir29. Reilly hykte tabakann varlndan sz eder III ve II tabakay Kalkolitik Dneme tarihler. Hemen devamndaki kazlar srdren Lakeler ise hykte drt kltr katnn varln ileri srer ve iki kat olan III. ve IV. katlar Kalkolitik Dneme

73

Harita 2: Van Gl havzas karaz kltr yerlemeleri, (S. Can, 2009, s, 191).

tarihler. Malzemeyi tekrar deerlendiren Korfmann ise anak mlekten yola karak yukardaki tabakalanmaya bal kalarak Kalkolitik katlarn ilkini Halaf Dnemine sonrasn ise Ge Ubaid Periyodu ile paralel kabul eder30. Son yllarda yaplan Van ve Mu blgelerinde yaplan yzey aratrmalar sz konusu blgenin Kalkolitik Dnemden itibaren yerleimler ve Yukar Mezopotamya ile iliki ierisinde olduunu ortaya kartmtr. Bu yzey aratrmalar srasnda ele geen Kalkolitik Dneme tarihlendirilen Halaf ve Amuk F evresi ile paralel kabul edilen saman yzl akl mallar (chaff faced burnished ware) rnekleri Van, Mu, Idr ve Ar blgelerinde de ele geirilmitir31. Van Gl havzas iin Karaz kltrel dokusu hakknda bizi bilgilendiren,

dier grup arkeolojik almalar, yzey aratrmalar oluturmaktadr. Blgede ilk yzey aratrmas 1940 yllarda K. Kkten Mu yresinde yapar. Ovada aratrma yapan Kkten toplam 16 hyk tespit ettiini rapor eder32. Bunlardan bir ksm daha sonra Burney ve Rothmannn gezecei hyklerdir. Bu tip almalarn en nemlisi Dou Anadolu ge dnem prehistoryasnn ekillenmesinde tartmasz nemli bir yeri olan Burneyin 1950lerin sonunda kapsaml yzey aratrmasdr. Burney snrl yzey aratrmas sonularna dayanarak, VanMu Blgesinde olas gelikin obsidyen ticaretine ramen youn bir Kalkolitik Dnem yerleim dokusunun varlndan sz etmenin kolay olmadn ifade eder. Kltrn tayclarn sz konusu blgeye geldiklerinde, onlar clz bir Ge Kalkolitik
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

74

Dnem sreci yaayan ekolojik niler karlayacaktr.. Van-Mu Blgesi yzey aratrmalarnda ele geirilen malzeme arasnda ETye. tarihlenebilecek malzemenin snrl olduunu ifade eder. 1990larn banda M. Rothmann tarafndan Mu yresinde yaplan yzey aratrmalar almalar blgenin arkeolojik dokusu asndan nemlidir. 1991 ylnda tek sezon gerekletirilen yzey aratrmas Mu Ovas, Varto ve Bulank ilelerinde yaplmtr. Blgenin, M.. VI. binyldan itibaren blgenin yerleime ak olduunu rapor eder. Rothmann ilk yl raporlarnda, blgenin kuzey dalk kesimi olan Bulank civarnda tespit edilen 14 yerleimde, bilinen tipik Karaz zelliklerinden farkl niteliklerin gzlendii, lokal bir ET malnn bulunduundan sz etmektedir33. Mu Blgesi Rothmanna gre daha ok ET. II ve arlkl olarak ET III sreci daha youn bir yerleim dokusu olan bir tablo sunar. Mu Blgesi Karaz anak mleinde hakim renkler siyah, gri, kahverengi, devety ve kahverengimsi krmzdr. Koyu d yz ak renk i yz, renk kontras zellii blgesel lekte yaygn olarak gzlenmektedir34. Mu blgesinin form repertuarnn rnekleri ise derin anaklar ve mlekler sz konusudur. Blge anak mleinde dikkat eken unsur bezemedir. Byk oranda blgesellik gsteren oluk, dairesel oluk, ve bask oluk Mu yresi Karaz Kltr iin tarihlemede en nemli unsurdur. Rothmannn blgedeki almalarn zfratn farkl dnemlerde yrtt yzey aratrmas almalar izler. Mu, Bitlis, Ar, Idr, Van illeri ve ilelerinde deiik dnemlerde yzey aratrmas gerekletirmitir. Bu yzey aratrmasnda toplamda 33 yerleim
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

yeri tespit edilmitir. zfrat. 1995 1999 yllarnda Mu ve Bitlis illerinde allmtr. Bu aratrmalarda ETye ait 8 merkez belirtilmitir. Bunlar Sphan Dann eteindeki Yuvadam Mezarl, Mu Ovasnda Nurettin Hy35, Harebe Hulik yerleimi, Kmbet/Adilcevaz 36 Hy , Bulank Ovasnda Gmpnar/ Pulur Hy37, Murat Nehrinin sa kysndaki Konakkuran/Bayraktepe Hy, Malazgirt Ovasnn iinde Adalar Irmann sa kysnda yer alan Adalar Hy ile Adaksu Beldesinde yer alan Adaksu Hydr38. zfrat, 2002 ylndan balayarak Van, Ar ve Idr illerinde aratrmalara devam etmektedir. Bu aratrmalarda ETye ait 25 adet merkez belirlenmitir. Bunlar kuzeyde Erci havzasnda elebiba, Evditepe, Tepe urki, gln dou sahilindeki Yaylyaka hykleri39 Toptepe, Aa Karacay, kale tipi yerleimleri Erek Glnn dou ve kuzey sahilleri boyunca uzanan hatta Kratl, Baklatepe, Akta, Kilisetepe/ Keanis, ehirtepe, kale tipi yerleimler Kalecik Kalesi merkezleridir40. Patnos Ovasnda Zali, Giriktepe, Dorukdibi hykleri, Muradiye Ovasndaki Kskky ve zerliktepe/Bisikmbet hykleri, Boztepe/Zlfbulak, Umuttepe/Sint II hykleri, Hac Hatun ve ehitlik kaleleri ile Karasu Vadisinde Aa Mollahasan Hy, Grpnar Ovasnda Otbier/ aldran Ovasnda remir Hy41, Abidetepe/aldran Kalesi, avuba Kalesi, Saray ile merkezinde ehitlik/ Usibiti Hy merkezleridir42. zfrat bu aratrmalarda ele geirilen malzemenin dik boyunlu, pervaz az kenarl ve olaslk dz ve yuvarlak dipli mleklerin arlkl olarak ana formu oluturduuna dikkat eker. Genelde orta

75

ve kaba derecede kum-tak katkl olan rnekler sz konusudur. Renkler genelde siyah ve koyu gri renklerde, hamur renkleri ise kremden koyu kahverengiye deien renklere sahiptir. zfrat, yzey aratrmasnda ele geirilen malzemenin Dilkaya, Karagndz ve Van Kalesi Hy malzemesi ile olan benzerliine dikkat eker43. zfrat ve Marro ArIdr blgesinde srdrdkleri yzey aratrmasyla sadece kltre dnk nemli ipular vermekle kalmam, ayn zamanda blgenin az bilinen kltrel geliim silsilesine dair nemli ipular sunmutur. Bu srete iki hykte Kalkolitik Dneme tarihlenebilecek malzeme bulunduu grlmektedir. Bunlar ilki Ar Dann lav akntlarnn ovaya yayld etekte bulunan Hazinetepe Hydr. Dieri ise ayn isimle anlan Hazinetepenin 5 km. gneyinde bulunan Gck Mevkiinde yer alan Hazinetepe Hydr. zfrat ve Marro, Idr Ovasndaki bu Ge Kalkolitik malzemenin byk oranda Amuk F Evresinin karakteristik malzemesi olan Saman Yzl Basit Mallar (Chaff Faced Simple Ware) ile yakn benzerlii olduu dnlmektedir. anak mlek formlarnn arlkta olduu Idr Ovas Saman Yzl Mallarnn benzerlerine Kuzey Mezopotamyada Tell Afis, Hamam et-Turkman ve Tell Leilan yerleimlerinin ilgili katlarnda rastlanmaktadr. Saman yzl mallarn kuzeydeki dalk yksek kesimlerde varl artc olmakla beraber daha nceki aratrmalarda da varl bilinmekteydi.44 Nitekim Rothmann ve Kozbenin de Mu yresinde benzeri saman katkl keramik paralar bulduklar bilinmekteydi45. Ar, Idr ve Doubeyazt ovalarnda bulunan ve hyklerden toplanan malzeme Karaz tipi anak mlek el yapm, siyah akl, d yz, gri tonlarnda i yz rengine sahiptir

ve bol kum katkldr. Genellikle ET. II ve ET. IIIe tarihlendirmekteler. Sonu olarak bakir saylmas gereken Ar-Idr Blgesinde zfrat ve Marro tarafndan yaplan yzey aratrmas, blgesel lekte nemli sonularn ortaya konulmaya alld ilk alma zellii tamaktadr. Bu almalar srecinde Karaz ncesi sre olan Kalkolitik bilhassa Ge Kalkolitik srece dair, nemli ipular yakalanmtr. Yaplan aratrmalarla, Yukar Mezopotamya-Transkafkasya ve onun civarndaki dalk yksek kesim arasndaki, hammadde merkezli ekonomik-kltrel nitelikli iliki ana dair bir dizi bulgular ortaya koyulmutur. Aratrmaclara gre yzey aratrmas malzemesi ET. II arlkl olarak ET. III nitelikleri gstermektedir. Daha ok bezeme kriterlerine dayandrlarak bir tarihlendirme yaplmaktadr. Kkten, Burney ve Rotmannn Van Gl havzasnda yaptklar yzey aratrmalarnda ETye ait yalnzca hykler belirlenmitir. zfratn yapt yzey aratrmalarnda ki son bulgular tm blgede byk apta ovalardaki hyklerden tandmz ET yerleim sisteminin da eteklerindeki kayalk tepelerin zerinde yer almasnn blgede bu dnem yerleim sistemini oluturduu konusundaki bilgilerimize yeni sonular eklemitir Van Gl havzas lekli Karaz Kltr yaylm ve geliim srecine dair blgesel analizimiz sistemli kazlar yaplm olan ana yerleimler ile yzey aratrmalarnda ortaya kan bilgiler yukardaki gibidir. Arkeolojik anlamda aratrmalarn az olduu bu blgede kazlara oranla yzey aratrmalar daha arlktadr. Yakndou kltr
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

76

corafyasnda, kuzey ile gney arasnda doal snr kabul edilen, Gneydou Toroslarn dou devam olan Van Glnn gneyindeki Dalk Hakkari yresi imdiki veriler nda Karaz Kltrnn grlmedii zorlu corafyalardan biri grlmektedir. Arkeolojik anlamda aratrmalarn az olduu bu blgede kazlara oranla yzey aratrmalar daha arlktadr. Kltrn SuriyeLevant kesimindeki Khirbet-Kerak sreci gz ard edilirse, Toros silsilesinin oluturduu doal engel, Dou Anadolu iin kltrn kabaca gney snrn oluturmaktadr46. Kltrn yar gebe yaylac pastoral nitelii gz nne alndnda, zengin otlak potansiyeline sahip zengin bu yksek kesimlerin, sz konusu hayvanc ve oban gruplar iin gl ekim merkezleri olarak grlmesi kanlmazdr47. Kltrn genel hatlarn analiz ettiimizde grdmz gibi, bata Transkafkasya topraklar olmak zere, zellikle yksek otlak alanlarda, gl depozitlerle temsil edilmeyen ve ou kez mevsimlik yerleimler olarak nitelendirilen, yerleimlerin varl bilinmektedir. Dou Anadolu Blgesi genelinde bu alanlardaki aratrmalarn son zamanlarda hz kazanmasyla bu tip yerleimler ortaya karlmaktadr. Yzey aratrmalarndaki yerlemelerin %76s hyk olarak karmza kmaktayd. %20si ise kale tipi yerlemeler olarak grlmektedir. %4 ise nekropol alan olarak karmza kar. lerleyen yllarda yaplacak olan aratrmalar ile bu orann Van Gl havzas leinde daha da youn bir hal alacan dnmekteyiz. Ayrca blgenin izole bir blge olmad ve kstl aratrmalar sebebiyle izole bir blge grnts verdiini dnmekteyiz48.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Kltrn gnmzde de halen tartlan belli bal kronikleen problemleri vardr. Kltrn kken, kronoloji ve yaylm sreci en bata gelir. 1900lerin banda kltrn ilk tespit edilmesinden sonra kltrn kronolojisinin nereye oturtulaca aratrmaclar arasnda tartma konusudur. Yaplan eitli nerilere ramen genelde kltrn Koridze M.. IV. binyl sonundan III. binyl sonuna Abibulaev, Munchayev, smailov, Khanzadyan ve Martirosyan M.. III binyla Japaridze nce M.. 3200-2400 yllar arasna tarihlemeyi tercih ederler49. 1970 ylnda Kunereva ve ubinivili tarafndan en kapsaml kronoloji deerlendirmesi yaplr. KuraAraks Kltr ad altnda yaplan bu deerlendirmeye gre; Kura-Araks (Evre I) M.. 3000-2700/2600 Kura-Araks (Evre II) M.. 2700/2600-2400/2300 Kura-Araks (Evre III) M.. 2400/2300 2000 Daha ok Transkafkasya yerleimlerinden alnan C14 sonularna dayanmaktadr. Bunun yannda 1950 yllarda C. Burney tarafndan kendisinin yapt Dou Anadolu Blgesi yzey aratrmalarna dayal bir kronoloji oluturmutur. Erken Transkafkasya Kltr olarak isimlendirdii kltrn alt ve st snrn M.. 3250 1750 tarihleri arasna yerletir50. Bu tarihlemede ele ald yerleim yerleri Transkafkasyadaki Amiramis Gora, Kltepe II, engavit ve Yanktepedeki bir dizi radyo karbon sonularn gz nne alr. C. Burneyin nerisi u ekildedir;

77

Erken Transkafkasya I. Evresi M.. 3250 - 2650 Erken Transkafkasya II. Evresi M.. 2650 2300/2200 Erken Transkafkasya III. Evresi M.. 2300/2200 1800/1750 Son olarak ele alacamz A. Sagonann kronoloji nerisidir. A. Sagona Kura-Araks Kltr ad altnda ele ald kltr M.. 3600/3500 2000 gibi ok uzun bir zaman dilimine verir. Bu neriyi Elaz-Malatya Blgesinin ve SuriyeFilistin Blgesinin iyi stratigrafi veren ve tarihlendirmesinde problem olmayan baz yerleimlerine dayandrr51. Kura-Araks (Evre I) M.. 3600/3500 3300/3200 Kura-Araks (Evre II) M.. 3300/3200 - 2400 Kura-Araks (Evre III) M.. 2400 - 2000 Blge genelinde anahtar yerleim olarak Erzurum Blgesinde bulunan Sos Hy gz nne aldmzda tm Kuzeydou Anadolu iin blgesel bir kronoloji nerisi niteliindedir. Sos Hyk yerleiminde Orta adan Ge Kalkolitik aa dein kesintisiz bir yerleim silsilesi sunar52. Sonu olarak Dou Anadolu Blgesi leinde ele aldmz Van Gl havzas dk younluklu bir aratrma potansiyeline sahiptir. Blgede yrtlen arkeoloji almalarnn byk bir ksm M.. I. binyln nemli uygarl olan Urartu Kltr zerine younlamtr. Bu kltr ncesi dnem ET, bir dier deyile Karaz Kltr hak ettii nasibini alamamtr.

Blge genelinde sistemli saylabilecek ilk alma 1930lu yllarda Tilkitepe Kazlar olmutur. Bu kazlar Van havzas merkezli topraklar iin deil tm Dou Anadolu Blgesi iin ve Karaz Kltr iin nemli bir kaz olmas bakmndan nemliydi ne yazk ki Tilkitepe kazlar blgesel lekte veriler yerine lokal veriler sunmutur. Daha sonraki yllarda balayan sistematik kazlar Dilkaya, Karagndz, Van Kalesi Hy gibi yerlemeler Karaz Kltr ve blge arkeolojisi iin can alc bilgiler sunmutur. Nitekim bunun yannda blgede yaplan kazlar ve yzey aratrmalar kltre nemli veriler salamtr. Sistemli kazlarda Karaz Kltr ncesi Kalkolitik Dneme dair hibir veriye ulalamamtr. Van Havzasnda yrtlen yzey aratrmalarnda Mu, Bitlis, Ar ve Idr illerini ve ilelerini kapsayan nemli bilgilere ulalmtr. Mu yresinde Halaf tipi anak mlek paralarnn varl sz konusudur. Van Havzas genelinde Karaz Kltrnn yaylm ve kltrel geliim srecine dair en nemli verileri bize sistematik kazlar olan Dilkaya ve Karagndz hykleri verir. Blge genelinde yrtlen kazlar ve yzey aratrmalarndan ortaya kan sonu kltrn varlk bulduu tarih aral ET II ve arlkl olarak ET III srecine aittir. M.. 2700/2650 1800 olarak ortaya kmaktadr53.

KARAZ ANAK MLE Karaz Kltr iin en nemli karakteristik unsur anak mlektir. Karaz anak mleinde her hangi bir
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

78

retim tekniinin kullanldna dair veriye rastlanlmamtr. Karaz anak mleinde el yapm retim yaygn olduunu grmekteyiz. Karaz Kltrnn en belirgin zellii hemen her prehistorik kltrde olduu gibi anak mlektir. Karaz Kltrnn belirgin zellii olan blgesel eitlilik, dier kltr unsurlarnda olduu gibi anak mlekte de ok belirgindir. zerinde altmz malzeme, 1 mlekik, 4 mlekten ve 2 derin anaktan olumaktadr. Van Mzesinde satn alma yoluyla gelmi olan 100e yakn tm kaplardan oluan anak mlek vardr. Bu makalede bunlardan 7sine yer verilmitir. Malzememizin en nemli zellii olan ve kltr iinde karakteristik zellii son derece kaliteli rneklerin grld astar ve ak uygulamasdr. Karaz Kltr iin en nemli zellik siyah akl anak mlektir (Resim: 1). Siyah ak ve renk kltrn en nemli karakteristik zelliidir. Siyah, ak ve koyu kahverengi, gri ve koyu gri, Karaz anak mleinin d yzeyinde en ok rastlanlan renklerdir. ncelenen blge genelinde iinde siyah rengin %26lik bir orana sahip olduunu grlmektedir. Elimizde bulunan ve Van Mzesine daha ok satn alma yoluyla gelmi olan malzemede de ak bir ekilde grlmektedir. zellikle Van Gl Havzas ET merkezlerinde ele geirilen anak mlekte ikinci nemli mal grubu siyah maldr54. Tipik Karaz Kltrnn parlak siyah renginin kltrn metal taklidi zellii ile balantl olabilecei, nceleri Transkafkasyal aratrmaclar arasnda yaygn grtr55. Ayrca d yzn siyah i yzn ise ak kahverengi veya devety renginde olmas (Resim: 7) (renk kontrast) erken ve karakteristik
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

bir zelliktir. Genelde iki renkte olan renk alacalanmalar da ska grlen bir durumdur (Resim: 5-6). Kltrn yaylm gsterdii corafi alanda en ok rastlanan mal grubu olan ift renkli mal grubudur. Ele aldmz Van Gl havzas merkezlerinde ele geirilen malzeme arasnda birinci mal grubunu oluturmaktadr. %59luk bir oran temsil eden ift renkli mal grubu zellikle Dou Anadolu leinde daha yaygn ve erken bir zellik olarak Son dnem karmza kmaktadr56. Arslantepe bulgular nda siyahkrmz renk kontrastnn Dou Anadolu geneline ait ve en erken rneklerinin grld bu blgede arpc sonular ortaya koymutur57. Kaplarn d yzlerinde gzlenen bu renk alacalanmasnn sz konusu dnemdeki frnlamada var olan teknik yetersizlikten ok bilinli yaplm bir ssleme unsuru olduu vurgulanmaktadr. Tmyle el yapm olan malzememizin hamuru ok zenli artlmamtr. Kum, tak ve mika en yaygn karlalan katklardr. zellikle ak kalitesi acsndan eitlilik sz konusudur. Karaz anak mlek rneklerinde genelde orta kalitede aklama gzlenirken kaliteli aklama rnekleri snrl kalmaktadr. Elimizde bulunan anak mlekte de ayn durum hkimdir. Genelde iyi ve orta derecede pimeye sahip olan rneklerinde renk zelliklerine bal olarak ve kesit incelemeleri nda kontroll frnlama sz konusudur. Karaz anak mleinde blgesel zellik gsteren bir unsur da, anak mlein hamurunda kullanlan katk maddeleridir. Bu katk maddeleri, tak, bitkisel katklar, mika krntlar genel anlamda bu anak mlek trnde kullanlan belli bal katk eitleridir. Van Gl

79

havzas anak mleinde kum ve tak katk youn olarak kullanlmtr58. Karaz anak mleinde form asndan genel anlamda ok da sofistike (hareketli) saylamayacak, monoton bir mlekilik olduu sylenebilir. Tm Karaz corafyasnda grlen formlar anaklar, mlekler, kseler, tabaklar, bardak ve kp arlkldr59. Karaz anak mleinde asl karakteristik unsur bezemedir. Bu anak mlek geleneinde ana tipte bezeme sz konusudur; kabartma bezeme , kazma bezeme ( izim: 1) ve baskoluk bezeme (izim: 2-6) ana bezemelerdir60. Bezeme unsurunda blgesellikten sz edilebilir. Erken dnemim tipik zellii olarak grlen, zengin ve kaln kabartma bezemenin en gzel rnekleri Kuzeydou Anadolu, Grcistan ve Ermenistandaki birok merkezde grlmektedir. Malzememiz ve Van Gl havzas genelinde ise bu tip bezemede en ok grlen bezeme rnekleri ise kvrml ift spiraller (izim: 7), keli sarmallar, paralel dorular arasnda geometrik bezeme (izim: 1) rnekleri kltr iin tipik bir uygulamadr. Kabartma ve kazma bezeme Karaz anak mleinin en zel bezeme trleridir. Karaz anak mleinde bir dier nemli bezeme teknii kazma bezeme (izim: 1) hemen hemen tm Karaz corafyasnda karmza kan bir tekniktir. Kltrn daha ok ge evresinde yaygnlat dnlen bu tip bezemeye malzememiz arasnda ve kltrn yaylm gsterdii Kuzeybat randaki yerleimlerde ve Van Gl havzas yerleimlerinde, Elaz ve Malatya yresi yerleimlerinde grmemiz mmkndr. Bir dier bezeme teknii ise bask-oluk bezemesidir. Bask oluk bezeme ET Iden ET IIIe kadar karmza kmaktadr. Dairesel

oluk ve oluk bezeme, bu bezeme trnn ilk eitlenmesidir. Van ve Mu Blgesi yerleimlerinde bu tekniin yaygn olarak kullanldn grmekteyiz. Bezeme repertuarnda iki ana ablon ne kmaktadr. Birincisi stilize olmu doal motiflerden oluan bezeme, dieri ise geometrik motiflerdir. Geometrik ekillerde paralel dz ve dalgal hatlar, spiraller, konsatrik daireler ve karmak geometrik ekillerden olumaktadr. Doal motiflerde ise bitki ve hayvan motifleri yer almaktadr. Van Gl havzas genelinde ve malzememiz ierisinde doal motiflere pek rastlanlmamtr. Geometrik motiflere en gzel rnekler ise Yanktepe, Godintepe, engavit, Baba Dervi II, Pulur/Sakyol, Karaz gibi yerleim yerlerinde grmekteyiz61. Karaz Kltr anak mlek dnda arlkl olarak pimi toprak obje repertuarnda ayrca kapaklar, sabit ve tanabilir ocaklar, kap altlklar ve figrler bulunmaktadr. ncelediimiz malzeme ierisinde iki mal olan ift renkli mal ile gri mal grubuyla temsil edilen anak mlee Van Gl havzas Erken Tun a merkezlerinde ise mal grubu grlmektedir. Bunlar ift renkli mal, gri mal ve kiremit-kahve mal grubu ile blgede grlmektedir. ift renkli mal grubu el yapm ve iyi derecede akl ve astarldr. mleklerde dik azl, uzun boyunlu ve oval gvdeli mlekler en yaygn formdur. Da dnk az kenarl mleklerde boyun ksmlar yksek boyunlular ile alak boyunlular olarak ayrlr. kinci mal grubumuz olan gri mal, siyah ve gri renktedir. Van Gl havzas Erken Tun a merkezleri ile Van Mzesinde bulunan ve satn alma yoluyla
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

80

gelmi olan bu mal grubu ise %26lk bir blm kapsar62. Karaz Kltrne ait buluntularn zellikleri, birbirine gre byk farkllklar gstermezler. Bu Yakndou kltrnn balca zellikleri, bezemeli bezemesiz, akl anak mlekler, kerpi veya ta yapm yuvarlak ev mimarisi, obsidyen ve kemik aletler, Transkafkasya dnda pek ele geirilmeyen maden eritme kaplar, krk balar ve kalplar gibi metalrjiye ait aralar silahlar ile aletlerdir. Ortaya kartlan bu zellikler Karaz Kltrne ait buluntular, gney Kafkasyadan Dou Anadoluya, Amuk Ovasna ve daha sonralar gneye Suriye ve Filistine gerekletirilen, beraberinde sahip olduklar kltr de gtren youn bir insan gnn var olduunu dndrmektedir. Kltrn yaylm alan iinde kalan blgelerde bata anak mlek olmak zere kltr varlklar arasnda bir iliki varsa bu, blgeler zerinde benzer etkileimi salayan ayn etnik hareketin sonucu olmaldr63. Van Gl Havzas leinde Karaz Kltr izole bir blge olmaktan ok kltrn yaylm alan iinde erken evresinden ge evresine kadar grlmektedir. Ayrca gl sularnn ykselmesinden dolay birok yerleim alannn sular altnda kalm olabilecei dnlmektedir. Buna rnek olarak, elebiba ile Dilkaya Hyn verebiliriz. Van Gl havzas Erken Tun a I den itibaren yerleimlere sahne olduunu dnyoruz. Van Gl havzas yerleimlerinin, kltrn geliim srecinin her aamasna sunabilecei kantlar yetersizdir. Bu yetersizlik blgede yaplan aratrmalarn yetersizliinden
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

kaynaklanmaktadr. Van Gl havzas iin daha ok kltrn ikinci ve nc evresinde iskan grm bir blge olduu grlmektedir. Blgede yrtlen kazlardan yola karak stratigrafik kantlarn azl ve blgenin d ilikiler asndan tutucu ve izole bir blge olmas da bu olumsuz tabloda etkili faktrdr. Blgenin iki nemli kazs olan Karagndz ve Dilkaya verileri de bu tabloyu deitirmemitir. DEERLENDRME ncelediimiz malzeme Van Mzesine satn alma yoluyla gelen Karaz materyalidir. Bu grupta dikkati eken en nemli zellik malzemenin sadece anak mlekten olumasdr. Bu materyali deerlendirirken Van Gl havzasndaki sistematik kazlar ve yzey aratrmalar ele alnmtr. Bu anak mlei kltrn yaylm gsterdii ok geni bir havzada grmekteyiz. Kuzeybat randa, Dou Anadoluda, Gneydou Anadoluda ve en son yllarda ise Amik Ovas ile Filistinde grlmektedir. M.. IV. binyln ortalarndan itibaren grlmeye balayan bu kltrn topluluklarnn bugne kadar elde edilen arkeolojik veriler ndan yola karak Kafkaslar zerinden Dou Anadoluya (Van, Mu, Erzurum, Elaz, Malatya), Kuzeybat randa (Godin Tepe, Yank Tepe, Haftavan Tepe, Geoy Tepe, Hasanlu) ve sonra da daha gneyde Amik Ovas (atal Hyk, Tell el Cdeyde, Tell Tainat, Tell Dhahad vb.) ile Filistine (Khirbet Kerak/Beth Yerah, Beth Shan, Affula) kadar ulatklar kabul edilmektedir64. Malzeme grubumuz ierisinde en ok paray mlekler oluturmaktadr. Blge genelinde, siyah ak ve koyu kahverengi,

81

gri ve koyu gri, kzl kahverengi, devety grlen Karaz anak mleinin d yznde rastlanan renklerdir. Bu renklerden en hkim olan ise siyah ile kahverengidir. anak mleklerde i ve d yzler arasnda renk farklar vardr. D yznde genelde siyah renk hkimken i yznde ise ak kahverengi ve devety gibi ak renkleri iermektedir. Kaplarn az kenarlarnda ve gvde ksmlarnda alacalanmalar vardr. Renklerin birbiri iine girmesi genelde iki renk ile olmaktadr. Buda malzeme grubumuz iinde ska rastladmz bir durumdur. Elimizdeki anak mleklerin tm el yapmdr. Hi birinde ark yapm olduklarn gsteren herhangi bir iz bulunmamaktadr. Kaplar pime derecelerinde bir birliktelikten sz edilemez. En yaygn olanlar iyi ile orta derecede pime oranlardr. Van Gl havzasndaki yerleimlerden ele geirilen verilerden kltrn geliimi iin son derece snrl bilgiler ortaya koymaktadr. Ortaya konan yaklama gre Van Gl havzas daha ok ET kltrnn II ve III evrelerini yaayan bir blge olarak grlmektedir. Burney zellikle Ernis malzemesine dayanarak blge iin ET IIye (M.. 2700 2300), tarihlemektedir. zellikle stratigrafik kantlarn snrl olmas ve blgenin d ilikiler asndan daha tutucu ve izole bir blge olmasndan dolay bu olumsuz tabloyu etkilemektedir. Son dnemdeki ana yerleimler olan Karagndz ve Dilkaya hykleri de bu tablonun deimesine katk sunmamlardr. ilingiroluna gre Dilkayada kltrn II ve III. evresini rapor eder. Dier nemli ana yerleim olan Karagndzn tabakalamasna gre ise tpk Dilkayada olduu gibi ET II ve III srelerinde yerleim grd

anlalmaktadr65. Van Gl Havzasyla ilgili son olarak tartmal olan Ernis malzemesidir. Van Mzesine geli ekli problemli olan malzeme iin malzemeyi getiren kyller, bu anak mlein ta sanduka mezarlar ierisinden bir arada ele geirildiini bildirmektedirler. Tipik Erken Demir a anak mlei ile ET anak mlek rneklerinin bir arda ele geirilmesi ciddi bir problem oluturmaktadr. Bilgilerin doruluu kabul edildii takdirde Karazn baz blgeleri gibi tutucu bir blge zellii tayan Van Blgesinde Karaz etkilerinin tahmin edilenden daha uzun varln devam ettirdii dnlmektedir. Karaz corafyasn gz nne aldmzda eldeki radyo karbon tarihlemeler ve stratigrafik veriler nda kltrn ortaya k sreci, M.. IV bin yln ortalardr (M.. 3500 civar). Bu erken kantlardan sonra Van Blgesi iin kltrn varlk gsterdii dnem ise M.. 27002200 civar olarak grlmektedir. Karaz Kltrnden sonra blgede boyal bir anak mlek geleneinin yer aldn grmekteyiz. Blgesel lekte Van Urmiye Boyallar olarak ta isimlendirilen bu boyallar byk oranda Transkafkasya OT sinde farkl gelenekler karmza kan boyallarla Kuzeybat ran, Elaz Malatya gibi belli bal hyklerden ele geirilen ve Urmiye Boyallar olarak bilinen keramik grubu ile yakndan ilikilidir. M.. II. binyl balarnda ortaya kan bu boyal gelenein yaylm alan, kuzeyde Kafkaslar, douda Mil stepleri, gneydouda Urmiye havzas topraklar ile gneybatda Hakkari dalk blgesi ve Van havzas topraklar batda Mu Erzurum Artvin boyunca izilecek bir hatla snrlandrlmaktadr66. Karaz Kltryle
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

82

ayn corafya ierisinde rten bu kltr byk oranda nekropol alanlar ile daha ok kurganlardan gelmesi, bu kltrn gebe bir kltr olabileceini aratrmaclara dndrmektedir. Geni bir corafyada yaylm gsteren kltrn halk gruplarnn farkl corafi koullar gerei farkl yaplanma ve dzen ierisinde olmalar mmkn olabilir. Dou Anadolu Blgesi leinde dk younluklu aratrma potansiyeline sahip olan Van Gl havzasndaki almalar, zellikle M.. I. binyln nemli uygarl olan Urartu kltr zerine younlamtr. Urartu ncesi dnem ve zellikle konumuz olan ET sreci bir dier deyile Karaz Kltrne dair olan sre bu arkeolojik ilgiden hak ettiini bulamamtr. Blgesel lekte ortaya konulabilecek sonular, byk oranda bu kazlara ve bir dizi yzey aratrmas almasna dayanmak zorundadr. Bu almamzda ortaya koyduumuz ve Van Mzesine satn alma yoluyla gelmi olan keramiktir. Bu malzemenin geli yeri, tabakas belli olmadndan salkl verilere ulamamz tabii ki beklenemez blge genelinde yaplan kaz ve yzey aratrmalarndan yola karak ve kltrn karakteristik zellikleri genel ve blge leklerinden yola klarak bu malzemeyi kltrn iinde bir yere oturtmaya altk.

KATALOG1* A- mlekik: Malzememiz arasnda 1 adet Erken Tun a mlekii vardr. 1. Van Mzesi, Satn Alma, Envanter No: 4.79.80, Resim: 1, izim No: 1, ap 12 cm., ykseklik 10 cm., dip ap ise 2 cm., siyah (10 YR 2/1) hamurlu, hamurunun renginde astarl, orta kum katkl, kt piirilmi, akl, el yapm, bezeme izi.

Resim 1: Van Mzesi, satn alma, gri mal, kazma bezeme.

izim 1: Karaz kltrne ait mlekik.

Tanm: ikin karnl mlekik yuvarlak geni gvdeli geni azl, kabn
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

83

d yz metalik grnml parlakla sahiptir. Basit yuvarlatlm az kenarna sahip mlekik boyunu ksadr. Boyundan i karn ksmna gei ok keskin deildir. Geni ve i karn ksm yayvan grnme sahiptir. D yznde kaliteli aklama varken i yzde kaba hamurunun renginde bir ak uygulanmtr. Bu tip mlekiklere ET II den itibaren rastlanlmakta ve Orta Tun a srecine kadar grlmektedir. Boyunla gvdenin birletii yerde ET IInin karakteristik zellii olan karlkl birer stilize olmu Nahcvan kulp uygulamas vardr. Kltrn sonlarna doru klerek ilevselliini kaybetmitir. mlekiin gvdesinde ise kltrn hemen hemen tm Karaz corafyasnda karmza kan kazma bezeme teknii uygulanmtr. Basit baz aletler yardm ile kap yzeyinin belirli bir sertlikte iken uyguland dnlmektedir. Kazma tekniinde olan bezeme teknii zenli bir iilik gstermemektedir. Birbirine paralel hatlar geometrik motiflerden oluan bezeme Kltrn daha ge evresinde kullanm grd ve kltrn yaylm gsterdii Kuzeybat ran, Van Gl Havzas yerleimlerinde grmemiz mmkndr. Ayrca gvde zerinde parmak bask ukurluklardan oluan bask-oluk teknikte uygulamalar vardr. Bu teknikte kltrn alt blgesi olan Erzurum Blgesi ile Van Gl Havzas blgeleri yerleimlerinde ska rastlanr.

B. mlekler: Malzememiz arasnda 4 adet mlek bulunmaktadr. 2. Van Mzesi, Satn Alma Ernis Grubu, Envanter No: 35.11.1, Resim: 2, izim No: 2, ap 12,5 cm., ykseklik 15. cm., dip 5 cm., kahve (5 YR 5/6) hamurlu, hamurunun renginde astarl, pime nedeniyle dnda siyah alacalanma var, orta kum-tak katkl, kt piirilmi, akl, el yapm.

Resim 2: Van Mzesi, satn alma, ift renkli mal. Bask oluk.

izim 2: Karaz kltrne ait mlek.

Tanm: Geni az kenarl boyunlu mlek da dnk hafif kalnlatrlm

84

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

az kenar profillidir. Ernis grubunda bulunan dik boyunlu ve yuvarlak karnl mlek. Da ekik az kenarl yksek ve dz-dik boyunlu mlektir. Boyundan gvdeye geite keskinlik bulunmaktadr. Kahverengi hamurlu hamurun renginde astarldr. ikin karnl mlek dz diplidir. Formu, mal ve teknik zellik olarak tipik Karaz mleidir. Tek tarafl Karaz Kltrnn II evresinin karakteristik zellii olan Nahcvan Kulp uygulamas da grlmektedir. zellikle form acsndan ilk tip olan uzun, dzdik boyunlu mlekler dikkat ekicidir. Erken zellikler yanstan bu formun yakn benzerlerine Karaz, Sos Vc, Pulur X, Amuk G-H, Deirmentepe IV, Arslantepe VIB1, grlmektedir. Uzun boyunlu, boyundan karna geiin keskin olduu formlar kltrn erken dnemden itibaren yaylm gsterdii geni corafyada yaygn olarak kullanlmas nemlidir. Gvde zerinde ukurluklardan oluan parmak bask-oluk bezeme grlmektedir. Kltrn erken evresinde grlen memecik uygulamas da dikkat ekmektedir. Bu mlein form ve mal zellikleri asndan kltrn II evresine tarihlendirmek daha doru olacaktr.

3. Van Mzesi, Satn Alma Ernis Grubu, Envanter No: 35.11.7, Resim 3, iz No: 2, ap 16.5 cm., ykseklik 18 cm., dip ise 5 cm. dir. Gri (7.5 YR 3/1) hamurlu, hamurunun renginde astarl, orta kum-tak katkl, kt piirilmi, akl, el yapm.

Resim 3: Van Mzesi, satn alma, gri mal. Bask oluk.

izim 3: Karaz kltrne ait mlek.

Tanm: Geni azl boyunlu mlek da dnk hafif kalnlatrlm az kenar profillidir. Ernis grubunda bulunan dik boyunlu ve yuvarlak karnl
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

85

mlek. Da ekik az kenarl yksek ve dz-dik boyunlu mlektir. Boyundan gvdeye geite keskinlik bulunmaktadr. Siyah hamurlu hamurun renginde astarldr. ikin karnl mlek dz diplidir. Formu, mal ve teknik zellik olarak tipik Karaz mleidir. Tek tarafl Karaz Kltrnn II evresinin karakteristik zellii olan Nahcvan Kulp uygulamas da grlmektedir. zellikle form acsndan ilk tip olan uzun, dzdik boyunlu mlekler dikkat ekicidir. Erken zellikler yanstan bu formun yakn benzerlerine Karaz, Sos Vc, Pulur X, Amuk G-H, Deirmentepe IV, Arslantepe VIB1, grlmektedir. Uzun boyunlu, boyundan karna geiin keskin olduu formlar kltrn erken dnemden itibaren yaylm gsterdii geni corafyada yaygn olmas nemlidir. Gvde zerinde ukurluklardan oluan parmak bask-oluk bezeme grlmektedir. Kltrn erken evresinde grlen memecik uygulamas da dikkat ekmektedir. Bu mlein form ve mal zellikleri asndan kltrn II evresine tarihlendirmek daha doru olacaktr.

4. Van Mzesi, Satn Alma, Envanter No: 15.18.77, Resim 4, iz No: 4, ap 8.5 cm., ykseklik 12 cm., dip ap ise 6 cm., kahve (5 YR 6/6) hamurlu, hamurunun renginde astarl, pime nedeniyle d tamamen siyah grnml, orta kum katkl, kt piirilmi, akl, el yapm.

Resim 4: Van Mzesi, satn alma, gri mal.

izim 4: Karaz kltrne ait erit kulplu mlek.

Tanm: Dik boyunlu ve yuvarlak karnl mlek. Omuzdan boyuna geiin keskin olduu boyunlu mlektir. Ernis

86

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Grubu rnekleriyle form acsndan ok yakn benzerlikler gsterir. zellikle form acsndan ilk tip olan uzun, dik boyunlu mlekler dikkat ekicidir. D yz siyah i yz ise devety rengindedir. D yzeyde olduka kaliteli aklama vardr. ksmda hamurun renginde astarldr. ikin karnl mlek dz diplidir. Formu, mal ve teknik zellik olarak tipik Karaz mleidir. Tek tarafl Karaz Kltrnn II evresinin karakteristik zellii olan Nahcvan Kulp uygulamas da grlmektedir. Bu mlein benzerlerine Karaz, Sos Vc, Pulur X, Amuk G-H, Amiramis Gora, Yanktepe, Ktepe I, Geoy Tepe, Noruntepe, Yaylyaka, ehirtepe, Korucutepe gibi yerleimlerinde grlmektedir. Uzun boyunlu, boyundan karna geiin keskin olduu formlar kltrn erken dnemden itibaren yaylm gsterdii geni corafyada yaygn olmas nemlidir. Gvde zerinde ukurluklardan oluan parmak bask-oluk bezeme grlmektedir. Bu mlein form ve mal zellikleri asndan kltrn II evresine tarihlendirmek daha doru olacaktr.

5. Van Mzesi, Satn Alma, Envanter No: 74.34.70, Resim 5, iz No: 5, ap 19,5 cm., ykseklik 18,5 cm., dip ap ise 8,5 cm., ak kahve (7.5 YR 6/6) hamurlu, hamurunun renginde astarl, pime nedeniyle d siyah alacal, orta kum katkl, kt piirilmi, akl, el yapm, ift bal sarmal motifi ile baskoluk bezeme.

Resim 5: Van Mzesi, satn alma, ift renkli mal. Spiral bezeme.

izim 5: Karaz kltrne ait mlek.

Tanm: Yksek ve dz boyunlu mlektir. Karaz Kltrnn erken evresinin karakteristik zellii olan ve malzememiz arasnda tek rnekle
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

87

temsil edilen pervaz az kenar, (rail rim) zellii gzlenmektedir. Boyundan gvdeye geite keskinlik sz konusudur. Omurga ksm gvdenin aasnda kaldndan gvde st kesimi daha geni durumundadr. Bu geni ksm cepheden grnml byk bir ift spiral bezemeye ev sahiplii yapmaktadr. Bir dier bezeme dik boyun ksmnda yuvarlak ukurluklardan oluan parmak- bask oluk tekniindedir. Zengin bezeme ve kaliteli aklamaya sahiptir. Van yresi yzey aratrmas merkezlerinde yaygn olarak da gzlenen pervaz az kenarl mlekler kltrn ilk evresinin bir zelliidir. Form olarak Ernis grubuna benzeyen fakat Ernis grubu arasnda pervaz az kenarl mleklerin olmayyla farkllk gsterir. ift renkli mal grubunda olup, oluk bask bezemenin yaygnl gerekse erken zellik olan pervaz az kenar uygulamasnn olmas bu mlein ET Ie ait olduunu gsterir. Standart Karaz mleinin zengin bezemeli bir rneidir. Karaz Kltr malzemesi iinde en ok bilinen formdur. Form dnda bezeme asndan ift spiralli ve bask-oluk bezeme tekniklerinin bir arada kullanlmas ile de nemlidir. Blge genelinde ve malzememiz arasnda nemli bir grubu oluturan boyunlu mleklerin byk boyutlu bir rneidir. Van Gl Havzas genelinde ska grlen ve erken zellik olan ift renk kontrastnn en gzel rneklerinden biridir. Form, mal ve teknik zelliklerle kltrn erken evresine tarihlendire biliriz.

C. Derin anaklar 6. Van Mzesi, Satn Alma, Envanter No: 55.98.74, Resim 6, iz No: 6, ap 27.5 cm., ykseklik 10 cm., dip ap ise 13.5 cm., ak kahve (7.5 YR 6/6) hamurlu, hamurunun renginde astarl, pime nedeniyle dta az kenarnn alt tamamen siyah grnml, orta kum katkl, kt piirilmi, akl, el yapm.

Resim 6: Van Mzesi, satn alma, ift renkli mal.

izim 6: Karaz kltrne ait anak.

Tanm: Omurgal, alak dz-dik boyunlu yuvarlak gvdeli anak. ift renkli olan derin anan az ksm da dnk ksa boyunlu, boyundan gvdeye geite yuvarlatlmtr. Gvdenin hemen balad yerde bask-oluk teknikte dairesel ukurluklar mevcuttur. Ayrca bu dairesel ukurluklarn arasnda ise memecik yani tutamak uygulanmtr. Bu tip uygulamalara bezeme asndan Ernis, Sos Hyk, Karaz gibi kltrn yaylm gsterdii birok blgede karmza kmaktadr. Byk boyutlu olan bu kaplar muhtemelen mutfak kaplar olarak kullanlmtr. Bu tip omurgal derin anaklara malzememiz arasnda ve Van Gl havzas geneli yerlemelerinde ska rastlamaktayz.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

88

7. Van Mzesi, Satn Alma, Envanter No: 74.34.69, Resim: 7, izim: No: 7, ap 22,7 cm., ykseklik 13 cm., dip ap ise 12 cm., kahve (7.5 YR 5/6) hamurlu, hamurunun renginde astarl, pime nedeniyle d siyah alacal, orta kum katkl, kt piirilmi, akl, el yapm. Tanm: ikin karnl dik azl yuvarlak gvdeli derin anak da doru kalnlatrlm az kenarldr. Bu tip omurgal derin anaklara malzememiz arasnda ve Van Gl havzas genelindeki yerleimlerde bol miktarda vardr. yi derecede akl ve astarldr. D yz ift renk i yz ise devety rengindedir. yz hamurunun renginde astarldr. Gvde

zerinde bir adet memecik ve iki yannda ukurluklardan oluan parmak-bask oluk tekniinde bezeme vardr. Orta derecede piirilmi olan anakta kum ve tak katkldr. Blge genelinde kltrn anak mlek form repertuar iin pek fazla bir hareketlilikten sz edemeyiz. Daha ok mlek ve anaklardan oluur. Bu tip anaklara kltrn hemen her dneminde rastlamaktayz. Boyundan gvdeye geiin keskin olduu anakta gvde zerinde bask oluk teknikte bezeme uygulanmtr. ift renkli mal grubuna giren derin anan benzerlerine; Geoy Tepe, Pulur, Sos, Tepecik, Noruntepe ile Van Blgesi merkezlerinde rastlanmaktadr. Bask oluk bezeme teknii uygulanmtr

Resim 7: Van Mzesi, satn alma, ift renkli mal.

Resim 7: Karaz Kltr'ne ait anak.

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

89

SUMMARY The Karaz culture, which had existed in a wide part of Near East geography, has been one of the most important cultures of Near East prehistory, chronologically and geographically. The men of this culture whose settled and agricultural life, and maybe possibility of their belonging to another ethnicity different from the preceding people, have kept the researchers have been thinking on. This culture contains a number of peculiarities in his structure which have inspired the researchers thinking on the possibilities that people of this culture could be nomadic and/or semi-nomadic shepherds/breeders. Karaz culture has got a hand-made, scrape and relief decorated, a tradition of high quality polishing, an architectural tradition of the technique of rectangular, square and round planned adobe and/or mud brunchbraid application, and a rich adornment repertoire for fixed and mobile oven and pot-pads. Covering a long period of time, Karaz culture has spread onto a wide area. East Anatolian Karaz culture involves todays Azerbaijan, Nahcivan, Georgia, Armenia, North-west Iran and East Anatolia lands. In such a wide geography, Karaz culture possesses various sub-cultures. Region of Lake Van is one of these sub-cultural areas. Related to this, the area indicates generally common features but at the same time there are also different pots and pans groups and chronology. Under Early Bronze Age in the Region of Lake Van; Under the Light of the Finds of Van Museum title, as one of these sub-cultural areas Region of Lake Van is studied. Mentioned objects are Karaz pots and pans from Van museum.

The most significant feature for Karaz culture is black-polished pot. Blackpolish and colour is the most important characteristic feature of the culture. The most significant three types of Karaz pots and pans are relief adornment, scrape adornment and press and groove adornment. In terms of adornment regional peculiarities should be taken into consideration. As a result, the aim of this study is to evaluate pots and pans of Karaz in its wide-spread area, on a scale of Lake Van Region as a sub-cultural phase.

NOTLAR * Bu seramikler zerinde almama izin veren Kltr ve Turizm Bakanlna ve Van Mze Mdiresi Fthat zkaynaka teekkr ederim.

** Sleyman Can, Arkeolog, Van Mze Mdrl, 65100, VAN/TRKYE, rusahinili@gmail.com S. Can, Van Gl Havzasnda lk Tun a; Van Mzesi ve Dilkaya Hy Buluntular Inda, Van (yaynlanmam yksek lisans tezi), 2009, s, 3. 2 W.F.Albright; The Jordan Valley in the Bronze Age Annual of the Scholls of Oriental Research 6. (1926), s, 1374. A.T. Sagona; The Caucasian Region in The Early Bronze Age, Part 1-3, BAR nternational Series 214 (iii), Oxford, 1984, s, 16. K. Kh. Kunereva, The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the eighth to the

90

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

Second Millennium B. C. (Translated by. H.N. Michael), Philadelphia, 1997, s, 43-44. 5 C. Burney D. M. Lang, The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus, London, 1971, s, 44. H. Z. Koay K. Turfan, Erzurum Karaz Kazs Raporu, Belleten 23/91 (1959), s, 359. E.B. Reilly, Tilkitepedeki lk Kazlar (1937), Trk Tarih Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 4 (1940), s, 135144. . K. Kkten, Karsn Tarih ncesi Hakknda lk Ksa Rapor, Belleten VII/27, Ankara, 1943, s, 601-613. C. A. Burney, Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze, Anatolian Studies VIII (1958), s, 157-209

16 M.Korfmann, Tilkitepe: Die Ersten ansatze Prahistorischer Forschung in der stlichen trkei. st. Mitt. Beiheft 26, Tubingen, 1982. 17 A. ilingirolu, Van Dilkaya Hy n almalar, II Aratrma Sonular Toplants, 159 162, zmir, 1984 18 V.Sevin E. Kavakl, Karagndz Hy ve Nekropol 1994 yl Kurtarma Kazlara XVII. Kaz Sonular Toplants I, Ankara, 1995, s, 337-367. 19 T. Tarhan V. Sevin, Van Kalesi ve Eski Van ehri Kazlar-1989, XII. Kaz Sonular Toplants 2, (1990), s, 429-456. 20 A. Uluam, Eski Erci Kalesi ve elebiba Seluklu Mezarl Kazs 1992, 21. Kaz Sonular Toplants II, Ankara, 1993, s, 487-511. 21 G. A. Theodorson, A Modern Dictionary of Sciology, New York 1969. s, 292. 22 S. Can, G ve Gebelik Terminolojisi, V. Uluslar Aras Van Gl Havzas Sempozyumu 2009, s, 351. 23 G. Marshall, Sosyoloji Szl, (ev: O. Aknhay-D. Kmrc), Ankara 1999. s, 118. 24 A. N, Szer, Kuzeydou Anadoluda Yaylaclk, Ankara 1972. s, 38. 25 A.N, Szer, 1972, s, 36. 26 M.Korfmann, 1982, s, 81. 27 M. S. Rotmann, Preliminary Report on the Archaeological Survey in the AlparslanDam Reservoir Area and Mu Palin, X. Aratrma Sonular Toplants, Ankara , 1992, s, 269278.

10 Keban Projesi 1969 almalar ODT Keban Projesi Yaynlar Seri: 1, Yayn; 1 Ankara, 1971. 11 M. Kelly Buccellati, The Early TransCaucasian Culture: Geographical and Chronological Interaction, Chicago, 1974, (yaynlanmam doktora tezi), s, 5. 12 C. Burney D. M. Lang, 1971, s, 43. R. H. Jr. Dyson, The Archaeological Evidence of the Second Millenium B.C. on the Persian Plateau, The Cambridge Ancient History vol. 2/1 (ed. E.S. Edward), Cambridge, 1973, s, 686-715. 13 S. Can, 2009, s, 4. 14 S. Can, 2009, s, 3. 15 S. Erin, Dou Anadolu Corafyas, stanbul niversitesi Yaynlar 372, 1953, s, 65.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

91

28 V. Sevin, Eski Anadolu ve Trakya Balancndan Pers mparatorluuna Kadar, letiim Yaynlar, 2003, s, 83. 29 M.Korfmann, 1982, s, 75. 30 M.Korfmann, 1982, s, 78. 31 C.Burney, 1958: s, 161. M.S. Rothmann, 1994: s, 294. A. zfrat, 2003: s, 387. Ayrca Van Blgesinde yzey aratrmasnda tespit edilen Ylanta Hy blgenin Kalkolitik potansiyeli konusunda ipucu veren yerleimlerdir. Burada ele geen nemli miktarda boyal anak mlek paralar Kalkolitik a olarak dnlmtr. A. Cilingirolu, 1997, A. zfrat 2003: s, 385. 32 . K. Kkten, Anadolu Prehistorik Yerlerin Dal zerine bir Aratrma, Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi 10/3-4 (1952), s, 167-207. 33 M. S. Rotmann, The Pottery of the Mu Plain and the evolving Place of a High Border Land, X. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 1994, s, 285. 34 G. Kozbe, Mu Ovas Yzey Aratrmalarnda ele Geen Erken Transkafkasya anak mlei Inda Blgenin Erken Tun ann yeniden Deerlendirilmesi, Arkeoloji Dergisi III (Ed. H.Malay), Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir, 1995, s, 36. 35 A. zfrat, M.. II Binyl Dou Anadolu Boyal Seramik Kltrleri zerine Bir Aratrm, XI. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 1993, s, 360.

36 A. zfrat, 1997 Yl Bitlis-Mu yzey Aratrmas: Tun ve Demir alar, XVI. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 1998, s, 4-5. 37 A. zfrat, 1998 Yl Bitlis-Mu yzey Aratrmas: Tun ve Demir alar, XVII. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 1999, s, 194-196. 38 A. zfrat, 1999 Yl Mu yzey Aratrmas: Tun ve Demir alar, 18. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 2001, s,123-125. 39 A. zfrat, 2003 Yl Van, Ar ve Idr lleri Yzey Aratrmas, 22. Aratrma Sonular Toplants, Ankara, 2004, s, 299-302. 40 A. zfrat, 2005 Yl Van, Ar ve Idr lleri Yzey Aratrmas, Trk Eskia Bilimleri Enstits Haberler Say, 21, 2006, s, 30. 41 A. zfrat, Van, Ar ve Idr lleri Yzey Aratrmas 2006, 25. Aratrma Sonular Toplants 1, Kocaeli, 2007, s, 198- 199. 42 A. zfrat, Van, Ar ve Idr lleri Yzey Aratrmas 2005, 24. Aratrma Sonular Toplants 1, anakkale, 2006, s, 143. 43 A. zfrat, 2000: s, 194. 44 C. Marro and A. zfrat, 2004, s, 318.356. 45 M. S. Rothmann, 1994, s, 294. 46 M. Ikl, Dou Anadolu Erken Transkafkasya Kltrnn Karaz, Pulur, Gzelova Malzemesi Inda Tekrar Deerlendirilmesi, (yaynlanmam doktora tezi), Ege niversitesi, zmir, 2005, s, 336.
TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

92

47 S. Can, 2009, s, 359. 48 S. Can, 2009, s, 54. (yaynlanmam yksek lisans tezi) 49 M. Ikl, 2005, s, 132. 50 C. Burney, and D. M. Lang , 1971, s, 43-44. 51 M. Ikl, 2005, s, 150. 52 M. Ikl, 2005, s, 353-354. 53 S. Can, 2009, s, 163-165. 54 Bu mal grubunun en nemli zellii kltrn metalik grnt yanstmasdr. Hamur gri mal grubunda ince ve orta kum katkldr. Yzey ilemi olarak aklama karmza kar. Pime iyi ve orta derecededir. Hepsi el yapm olan gri mal grubu, gri hamurlu, hamurunun renginde astarl, pime nedeniyle siyah alacaldr. S. Can, 2009: s, 62. 55 M. Ikl, 2005: s, 158. 56 S. Can, 2009: s, 55. 57 G. Palumbi, Red-Black Pottry:Eastern Anatolian and Transcaucasian Relationships around the Mid-fourth Milennium BC., Ancient Near eastern Studies 40 (2003), s, 80-134.

58 S. Can, 2009: s, 160-161. 59 K. Kh. Kunereva, 1997: Figr 19 60 A. Sagona and C. Sagona, The Upper Levels at Sos Hyk, Erzurum: A Reinterpretation of the 1987 Campaign, Anatolia Antiqua XI (2003), s, 101 109. 61 A. Sagona, 1984, Figr, 122. 62 S. Can, 2009: 161. 63 G. Kozbe, Van-Dilkaya Hy 19841986 Kaz Deerlendirme Ele Geen Erken Transkafkasya anak mlei, zmir, 1987, s, 9. (yaynlanmam yksek lisans tezi). 64 S. Yaylal, Dou Anadolu Erken Tun a Kltr, Doudan Ykselen Ik Arkeoloji Yazlar, Atatrk niversitesi 50. yl, 2007, s, 165-181. 65 V. Sevin, E. Kavakl and A. zfrat, Karagndz Hy veNekropol 1995-96 Yl Kurtarma Kazlar, XIX. Kaz Sonular Toplants 1, Ankara, 1997, s, 571-589. 66 A. zfrat, Dou Anadolu Yayla Kltrleri, stanbul, 2001, s, 108.

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

93

YAYIN LKELER Yazarn tercihine gre Trke, ngilizce, Almanca ve Franszca dillerinden birinde yazlan ve mutlaka zgn olmas gereken makaleler, konusuna gre belirlenen Bilimsel Danmanlar tarafndan incelendikten sonra yaymlanr. Gerektiinde gerekeleri ile birlikte gzden geirilmek zere yazarna iade edilir. Makaleler PCde yazlmal ve Word program kullanlmaldr. Makaleler A4 kada 16.5x24.5 cmlik bir alan iine ift stun olarak 11.5 punto ve bir satr aralyla Comic Sans MS ya da Times karakterleriyle yazlmaldr. Balklar ve yan balklar bold yazlmaldr. Referanslar 11.5 punto yazlarak makalenin arkasnda notlar halinde verilmelidir. izim, fotoraf ve slaytlarn toplam 20 adettten fazla olmamaldr. Fotoraflar yaptrlmamal, bantlanmamaldr. izim ve fotoraflarn arkasna numara, aratrmac ad, yn oku mutlaka konulmaldr. Makalede belirtilen fotoraflar baskda iyi sonu verecek nitelikte olmal, fotoraflar fotokopi veya bilgisayar kts olmamal ve mutlaka renkli olmaldr. izimler (izim: ....), resimler (Resim: ...), haritalar (Harita: ....) biiminde gsterilip numaralandrlmal, kesinlikle levha sistemi kullanlmamaldr. Resimler CDde gnderilecekse, yksek znrlkte taranp JPEG veya TIFF formatnda kayt yaplmaldr. Makaleler mutlaka yeni bir disket veya CDye kaydedilmeli ve kts ile birlikte gnderilmelidir. Disket veya CDdeki makale ve kt kesinlikle uyumlu olmaldr. CDdeki makale ile ktdaki makale uyumlu olmad takdirde disket veya CD baz alnacaktr. Trke yazlan makalelerde 500 kelimeyi amayan ngilizce, Almanca veya Franszca, yukarda belirtilen dillerden birinde yazlm makalelere ise mutlaka Trke zet eklenmelidir. Makalelere unvan ve yazma adresi yazlmaldr. Gnderilen yazlar yaymlansn veya yaymlanmasn geri gnderilmez. Derginin Ekim-Kasm aylar arasnda karlmas planlandndan yazlar, yayn kurulunda deerlendirme sresi dikkate alnarak, Ocak-Mays aylar arasnda Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl, Devlet Yatrm Alanlar Kaz ve Aratrmalar ubesi Mdrl 2. TBMM 06100 Ulus-Ankara adresine gnderilmelidir. Mays ayndan sonra elimize ulaan makaleler bir sonraki sayda deerlendirilecektir.

TRK ARKEOLOJ VE ETNOGRAFYA DERGS

95

You might also like