T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ BLM KLASK ARKEOLOJ ANABLM DALI

ANTK DNEMDE TIP VE BTKSEL TEDAV

Yksek Lisans Tezi

Seda Karaz Arhan

Ankara 2003

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ BLM KLASK ARKEOLOJ ANABLM DALI

ANTK DNEMDE TIP VE BTKSEL TEDAV

Yksek Lisans Tezi

Seda Karaz Arhan

Tez Danman Prof. Dr. Cokun zgnel

Ankara 2003

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ BLM KLASK ARKEOLOJ ANABLM DALI

ANTK DNEMDE TIP VE BTKSEL TEDAV

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Prof. Dr. okun zgnel

Tez Jri yeleri Ad ve Soyad .. .. . . . mzas . ...

Ankara 2003

Hayat ksa; sanat uzun; olay ani; tedavi riskli; kayp ardr. Bir hekim iin nemli olan yalnzca tedaviyi uygulamak deil, hastann kendisi, yaknlar ve evresi dnlerek de tedaviyi gerekletirmektir. Hipokkrates

NSZ

Arkeoloji bilimi sayesinde gemite yaayan insanlarn yaamlar hakknda bilgi sahibi olabiliyoruz. Her biri birer ip ucu niteliinde olan buluntular bizi gemiin karanlndan biraz olsun karmakta. Ben de tez bu tez almasyla Antik dnemin tbbn antik kaynaklar, arkeolojik buluntular ve mitolojik zelliklerle destekleyerek anlatmaya altm. Tez almam boyunca yardmn ve desteini benden esirgemeyen Sayn Hocam Prof. Dr. Cokun ZGNELe teekkr ederim. Tm almalarm , arazi gezileri ve sayamayacam pek ok yardmn benden esirgemeyen Eim Okan

ARIHANa, Tez almam srasnda bana verdikleri destek iin Ara. Gr. Aya ZCANa, Deniz KARAGZe e Arkeolog Zeynep SARAYa ve kaynaklara

ulamamda yardmlarn esirgemeyen Dr. Aye Mine ZKANa, Tm hayatm boyunca bana destek olan aileme, geni ktphanesinden yararlanmam salayan Gazeteci yazar zgen ACARa Teekkr etmeyi bir bor bilirim. En son olarak da eserleriyle ve hayatlaryla insanln tarihinde onlara salk iin hizmet eden, bu uurda mcadele vermi ve bugnk tp seviyemize ulamamzda katkda bulunmu olan saysz insana teekkr etmeyi bir bor bilirim

Sayglarmla Ankara 2003

NDEKLER NSZ..I NDEKLERII GR... IV TARH NCES ALARDA TIP .1 ESK MEZOPOTAMYADA TIP ve TEDAV7 Mezopotamya Tbbi Kaynaklar: ivi Yazl Tabletler..8 Mezopotamyal Tp Uygulayclar ...12 Mezopotamyada Kullanlan Bitkisel lalar 18 Mezopotamyallarda Hastalk ve Tedavi Kavramlar ...19

ESK MISIRDA TIP VE TEDAV....24 Eski Msrn Tp Metinleri Papirsler ...25 Eski Msrn Bitkisel lalar..28 Doktorlar, Hastalklar ve mhotep...30 Di ve Gz Tedavisi33 Mumyalama lemi ve Anatomiye Katklar...33

ESK HTT UYGARLIINDA TIP ..37 YUNAN VE ROMA MTOLOJSNDE ASKLEPOS VE ALES 44 ASKLEPEONLAR..52 Kos..59 Knidos.60 Epidauros61 Atina. .66 Korinth67 Pergamon 68

ANTK YUNAN VE ROMADA NEML TIP ADAMLARI84 - Hipokrates.84 - Herophilos105 - Erasistratos111 - Theoprastos..115 - Galenos 120 - Celcus & Plinius137 - Soranus 145

Dioscorides.155

ANTK YUNAN DNEMNDE TIP .166 - Antik Yunanda Bitkisel lalarla Tedavi..186 - Yunan Herbalistleri...199 - Antik Yunanda Hastalklar...202 - Antik Tpta Ryalar ..204 ANTK ROMADA TIP ..210 - Antik Romada Tp ..210 - Bitkisel ve Dier lalarla Tedavi ...226

SONU. ZET. SUMMARY. BBLOGRAFYA.

GR

Tp, tarih ncesinde de insanlkla birlikte varln srdrm ve insan yaamnn vazgeilmez bir unsuru olmutur. Salk ve hastalk zerine gerek ve bilimsel bir bilgiye sahip olamayan antik dnem insanlar ellerindeki imkanlar ve retebildikleri teoriler ile bu sorunlara zmler bulmaya almlardr. Bu almadaki ama Antik Dnemde Yunan ve Roma uygarlklarnda uygulanm olan tp ve zellikle de bitkilerle tedavi yntemlerinin arkeolojik bulgular ve antik literatrler nda incelenmesidir. Bu uygarlklarn uygulamalarn etkilemi olan Mezopotamya ve Msr medeniyetlerinin bitkilerle tedavi konularna da ksaca yer verilmitir. Antik dnemde tp modern dnyada olduu gibi kesin ve kat snrlar olmayan bir meslekti. Eitimli ve entelektel antik kalemlerin aktard hekim tipleri muhtemelen vaktiyle uygulanm olan tedavi yntemlerinin az bir ksmn ifade etmektedir. Antik tptaki oulculuk dikkat ekicidir. Artan miktarda arkeolojik bulgu gn na kmaktadr. zellikle Roma dnemine ait tbbi aralar, tapnaklardaki adak materyalleri, ila tarifleri, duvar resimleri ve dierleri bu dnemin tbbna ait daha belirgin bir resim ortaya karmaktadr. Ancak yine de antik tp literatr yazarlar ile arkeoloji arasndaki mesafe zor kapanmaktadr. Bitkiler insanlarn hayat iin vazgeilmez canllardr. Besin, yakacak ve giyecek elde etmede insanlar bitkilerden byk lde yararlanmlardr. Bitkilerin, hastalklarn tedavisi amacyla kullanmlarnn nasl balad tam olarak bilinmese

de binlerce yl boyunca biriken deneyimlerin giderek bir halk tbbna dnm olduu kesindir. Doann her zaman kendi dili vardr ve insanlarla bu dil aracl ile konuur. Mevsimler, gece gndz, gelgit olaylar bu dilin sadece birka hecesidir. nsan bunu okumaya ne zaman balad bilinmez ama doa hep insana fsldamaya devam etti. nsann ilk yardma ihtiyac olduunda yardma koan doa olmutur. Doa insana sunduu bin bir eyle ifa olmu, insann aclarn dindirmeye almtr. Ancak insan, bu dili sezgisi ve zekasyla zebildii lde doadan ifa bulacaktr Pek ok deiik boyutu bulunan tp gibi bir konuyu tek bir almada incelemek mmkn olmadndan bu almada Antik Dnemde Yunan ve Roma tbb zellikle bitkilerin kullanm konusuna younlaarak verilmeye allacaktr. Gnmz eczaclnn temelleri bu eski uygarlklarn deneyimlerinden kken alm, geen alar boyu olgunlam ve modern bilim ve teknolojinin gelitirilmesi ile gnmzdeki eklini almtr. Ancak gemite olduu gibi bugn de bu tr doal kaynaklarn kullanmna devam edilmektedir. Doann sunduu bu ifa kaynaklar, insanolu onlar yok etmedii srece hizmet etmeye devam edecektir.

TARHNCES ALARDA TIP Tbbn hastalklarn tedavisi iin gelitirilmi bilinli bir aba olduunu dnrsek ortaya bu bilim dalnn insan bilinci kadar eski olduu sonucu kar, ancak elimizde belgelere dayal kant bulunmad iin, tbbn ilk dnemlerinde nasl olduu konusunda sadece tahmin yrtebiliriz. Bununla birlikte 19. ve 20. yzyllardaki aratrmalarn yan sra, paleontoloji ve antropolojinin sunduu kantlar nda inceleme yapldnda, tbbn kkenlerinin byye ve dini pratiklere uzand ortaya kmaktadr. 1 19.yyda Sir Marc Armand Ruffer Paleopatoloji terimini yaygnlatrmtr. Bu bilim dal antik ve daha eski dnemlerden kalm insan ve hayvan kemiklerindeki hastalklar inceler. Kalsiyum yetmezlii, ar byme, kalnlama kolaylkla saptanabilen hastalklardr. Fosil dilerde anma, apse grlmektedir. Dilerde rme nedeniyle oluan oyuklar (cavite) olduka yaygnd. Prehistorik dnemdeki insanlarn ya ortalamas, kemik verilerine dayanarak 30-40 ya arasndayd. Tm almalarda gsterildiine gre erkekler kadnlara gre daha uzun sre yayorlard. Bunun nedeni kadnlara hamilelik ve doum olaylarnn getirdii yktr. Bunun yan sra erkek ocuklar byynce avc olacaklarndan kz ocuklarna gre daha iyi besleniyorlard. Peki insanlar hastalklarn ne zaman tedavi etmeye baladlar? Aslnda hayvanlar da yaralanm olan yerlerini yalayarak bir tr tedavi ileminden geirirler. Buna ek olarak kusturucu otlar yemeleri ok ilgin bir rnektir. Plinusun dediine gre baz hasta hipopotamlar bilinli olarak sk sazlk alanlara girerlerdi. Sert

Lewis 1998, 8

kamlar ayaklarnda izikler aar ve bylece bir cins kanatma ilemi meydana gelirdi (daha sonraki dnemlerde ska uygulanacak olan bir tedavi yntemi olan, kan alma ynteminin bir gzlem sonucunda ortaya km olduunu dnebiliriz). 2 Belki de tarih ncesi insanlar, aklanabilir olan ve olmayan arasnda bir ayrm yaparak ie balamlard. Bir yanda dier insanlarla ve hayvanlarla yaplan savalar sonucunda meydana gelen yaralarn verdii zararlar vard ki bunlarn nedenleri belli olduu iin tedavileri greceli olarak kolayd. Ama dier yanda, grnrde anlalr hibir nedeni olmayan ve birden bire ortaya kp insan saln ve yaamn tehdit eden hastalklar vardr. (Gnmzde bulunan fosil kalntlar zerinde yaplan incelemeler sonucunda, artrit, tberkloz gibi hastalklara ait izlere rastlanlmtr.) Dolaysyla hastalklardan ve lmden korkan insan, yaamn doasn incelemeye balad. 3 Prehistorik zamanda bir saaltm 4 klt gelimi miydi? Fransada Troisteki Freres maarasnda ayakta duran ve dans eden bir maskeli adam acaba iyiletirici ilk amanlardan birisi olabilir mi? Dier bir Paleolitik parada bir ren geyii hamile bir kadna doru adm atmaktadr. Bu bir cins tbbi iliki midir? Tm bu sorularn net yantn belki bulamayz. Ancak bugnn benzer primitif toplumlar ile kyaslayacak olursak baz benzerlikler kurmamz mmkn olacaktr. evresindeki insanlarn bilinmeyen birtakm glerin etkisi altna girdiini gren tarih ncesi insan, hastalk ve lm gibi acya yol aan bilinmezliklerin kt ruhlarn ii olduuna inanmaya balar. Dier yandan, yaamdaki gzellikleri yapan iyi ruhlarn olduunu da dnr. Acnn ve lmn yan sra; frtna, karanlk, aysz geceler gibi kendisini korkutan, aklayamad olaylarn nedenini, llerin ya da
2 3

Lyons & Petrucelli 1987, 19 Lewis 1998, 8 4 Saaltm : iyiletirme

avda ldrlen hayvanlarn kzgn ruhlarna balar ve onlar da kt ruhlarla ilikilendirir. Kendisi iin doast olan bu olaylar, tapnma ve adak yoluyla yattrmaya alr. Zamanla ortaya, yldzlar ve kt ruhlar yattrmann yollarn bildiini, zehirleri ve ifal otlar tand iddia eden bycler kar. Bylece, bu igdsel ve deneysel uygulamalardan bir magic medicine by tp alan doar. yle grnyor ki, tpk bugnn ilkel topluluklarnda olduu gibi, o dnemlerde de doktor ve din adamnn ilevi ayn idi. Fransada, Les Trois Freres ad verilen bir maarada bulunan, yaklak 17000 20000 yl ncesine ait bir kaya kabartmas, kafasna korkun bir geyik maskesi takm bir doktoru gstermektedir. Bu doktor herhangi bir adaki ilkel bir topluluun byc modelini temsil etmektedir. O dnemlerde, hastala yol aan ruhu korkutmak iin hayvan maskeleri taklrd. Ayn zamanda bu ekilde hastann, ilalar ve birtakm teatral yoluyla bylere inanmas amalanrd. Fransada Lascaux maarasndaki (yaklak M..15000 10000). bir duvar resmi zerinde yaral bizonun barsaklar dar kmtr. nsan figr ise onun nnde l olarak gsterilmitir ve muhtemelen sadece bir av sahnesinden baka doa st bir olay da burada aktarlmaya allmaktadr. Neolitik aa ait atalhyk ana tanra heykelcii asndan (yaklak M.. 6500-5700). Tp tarihi doum olayn gsteren en erken ayinler

rneklerdendir. 5
Resim 1 Neolitik aa ait atalhyk anatanra doum

yaparken gsterilmi (Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi)

Lyons & Petrucelli 1987, 22

Neolitik ada (yaklak M.. 10000-7000) insanlar besin toplayclndan tarma getiler. Acaba tbbi olan bitkileri de yetitirmiler miydi? Bu tam bilinmemektedir. Ancak neolitik insann basit cerrahi ilemler iin aletler rettii bilinmektedir. Kafatasnda alan delikler byl-tbbi bir ama, kt ruhlar kafatasndan artmak gibi bir ama tam olabilir. 6 Bycler insanlar hasta edecek ya da iyiletirecek byler yaparlar, kt talihi ve hastal uzakta tutacak tlsmlar gelitirirlerdi. Bu tr yaamsal srlarn koruyucular olarak bycler zamanla ayr bir snf oluturmaya baladlar. 7 Bugn olduu Prehistorik dnemde de insanlar baz igdsel davranlara sahiptiler. Acm olan yerin zerine elimizi koymak veya srterek ortaya kan s ile acsn almak, ya da ok snm olan bir dokumuzu souk suya sokmak, bcek sr veya bir ey batan yerimizi emmek tedavi yntemlerinin tmyle igdsel kkenleridir. Ancak yine de tarih ncesi zamanlarda insanlarn kendilerini bilinli olarak tedavi etmi olduklarna dair herhangi bir kayt yoktur. Krk kemikler, ak yaralar kendi haline brakldklar zamanlarda dahi kendiliinden iyileebilmektedir. spanyadaki kayaya kaznm olan bir resimde karnnda bir fets tayan bir hamile kadn gstermektedir. Bu durum prehistorik insanlarn ok basitte olsa anatomik baz bilgilerinin olduunu gstermektedir. 8 Bugn yaptklar ayinler bize arlatanlk gibi grnebilir ama sahip olduklar bilgi, doann, zellikle de bitki ve hayvan zehirlerinin incelenmesine dayand iin, yaptklar iler modern tp adna bir anlam tamaktadr. rnein, uyku ilac olarak skopolamin ieren adamotu ve ylan sokmasna kar panzehir kullanm ok belirsiz

6 7

Lyons & Petrucelli 1987, 19 Lewis 1998, 8 8 Lyons & Petrucelli 1987, 19

ve uzak bir gemie kadar gider. Bu da bize tp bilimindeki iki nemli gelimeyi haber verir: yattrclar ve a.

Resim 2 Robert Thoma gre Prehistorik Dnemde tedavi Canllarn kafatasn ilk defa cerrahi aletleriyle delenler bycler olmutur. Dnyann eitli yerlerinde bulunmu pek ok kafatas zerinde yaplan incelemeler sonucunda, delinen yerin evresinin keskinliini kaybettiini, kemik dokularnda zamanla iyilemeler olduu hastalarn bu ameliyatlardan sa ktklar anlalyor. Delme noktalarndan anlaldna gre bu ilem, ba ars ya da sara hastaln hafifletmek gibi belirli amalar iin uygulanyordu. Belki de onlarn dnlerine gre, kiiye ac ektiren kt bir ruhtu. Buna karlk, muhtemelen ameliyat hem bir ayinin paras hem de bir tedavi yntemiydi. Kukusuz, tarih ncesi cerrahlarn bazlar byk teknik yetilere sahiptiler. Kullandklar aletler, talarn

keskinletirilmi kenarlar ve akmaktalaryd. Bu aletler iltihap temizleme, kan aktma ve delme ilemlerinde kullanlyorlard. 9

Lewis 1998, 8

Tp ve din tarihi, kiinin kt glere kar savunulmasn amaladklar iin her zaman balantl olmulardr. Din, ilk uygarlklarda daha net biim almaya balaynca tp da yava yava tapnaklarda gelimitir. 10

10

Lewis 1998, 8

ESK MEZOPOTAMYADA TIP VE TEDAV Mezopotamya uygarlnn kkeni Gney Mezopotamyada yaayan ve Smerliler olarak adlandrlan toplulua kadar uzanr. M.. 3500lerde Smerliler daha sonraki yllarda ortaya kacak medeniyetlerde gzlenebilecek pek ok zellii ilk olarak

gelitirmilerdi. Kasabalar ehirlere bym, resimsel yaznn erken formlar kullanlm, metal iilii ortaya antsal karlm ve tapnaklar yaplmaya

byklkte

balanmt. Ancak uygarln tam olarak balamas ivi yazsnn

balad tarih olan M. . 3100 olarak kabul edilir. ivi yazs Smerliler tarafndan gelitirilmi ve nemli kil tabletlere kama biimli ekiller yaplmasn ieriyordu. Resim 3 Bilinen en eski tp elkitab. M. 2200 ylna ait. ( Philadelphia

University Museum ) Bu tabletler kurutulduktan sonra tanabiliyor ve depolanabiliyordu. ivi yazs gelitirildii gnden sonra 2000 yl boyunca baskn olan yaz biimi olmutur. Smerce konuulan bir dil olarak kaybolmasndan sonra dahi blgede bulunan uygarlklar tarafndan ivi yazs kullanlmaya devam etmitir. Bu tabletler tarihilere

antik Mezopotamya uygarlklarn incelemelerine ve anlamalarna olanak tanmtr.

11

MEZOPOTAMYA TIBB KAYNAKLARI: V YAZILI TABLETLER Modern aratrclarn en byk kaynaklar kil tabletlerdir. Antik

Mezopotamya sanatnda resimsel gsterim pek mevcut deildir ve incelemek iin belirgin miktarda iskelet te yoktur. Eski Mezopotamyadan gnmze ulaan pek ok tabletin ne yazk ki ok az miktarda olan tbbi konularla ilgilidir.Mezopotamyann byk uygarl Smerin tbb ile ilgili yakn bir zamana kadar hemen hemen hi bir metin ele gememiti. Mezopotamya tbbna ilikin bilgiler, Smer tp bilgilerini kullanan Akkad metinlerinden elde edilmitir. Bugn Smer tbbna ilikin sadece iki adet metin ele gemitir. Bunlardan biri tek bir ila tarifini iermektedir. Dieri ise on be ila tarifini ierir. M. 3. bin yln son eyreine tarihlenen bu tablet 60- 70 yl nce karlm olsa da akademik dzeyde 1940 ylna kadar anlalamamtr. Pek ok eviri arasnda en gveniliri Pensilvanya niversitesinden Miguel Civil tarafndan hazrlanmtr. Bu Belgede 145 sra yaz vardr. lk 21 satr yprand iin ne yazd anlalamamtr. ivi yazl bu metinde bir adam u hastalktan dolay sknt ekiyorsa gibi anlatmlar bulunmamaktadr. Ancak metinden geriye kalanlar ....kk, ....ba, yn, tuz gibi paralardr. lalar 15 tanedir. lalar uygulan biimlerine gre gruba ayrlabilir. lk grupta 8 ila tarifini kapsayan lapalar bulunmaktadr. Genel olarak listedeki maddeler toz hale getirilir. Sonra bir sv ile lapa yaplr ve yara olan yer ya ile svandktan sonra lapa ile sarlr. Metinde geen bu rneklerden bazlar u ekilde sralanabilir;

11

www.indiana.edu/ancmed/meso.html

Anadishsha bitkisi, dikenli bitkilerin dallar (muhtemelen Prosopis stephaniana), duashbur tohumlar (muhtemelen Atriplex halimus) ve ..., suylaseyreltilmi bira onun zerine dklr; hasta yer bitkisel yala ovulur ve lapa onun zerine uygulanr. Nehir amuru toz edilir, suyla slatlr, ya ile kartrlp lapa yaplr. Kurutulmu arap, am aac, erik aac zerine bira dklr, yala yara svanr ve sonra lapa uygulanr. ...... aacnn kkleri toz edilir ve kurutulmu ziftle kartrlr, stne bira dklr, ya ile svanr ve lapa yaplr. kinci grup tarifler, dahilen kullanlacak ilalar iermektedir. Bu tr tariflerden tanesi bulunmaktadr. Bunlardan ilki biraz karmak bir tariftir. Sert biray ... bitkisinin reinesi zerine dk, atein zerinde st; bu svy ziftin iine koy ve hasta adamn imesini sala. Armutlar toz et, manna (kudret helvas) bitkisinin kklerini birann iine koy ve hasta kiiye iir. Nignagar sebzesinin ve mirrann tohumlar ve kekik toz edilir, birann ierisine konur ve hasta adama iirilir. nc grup tariflerin anlalmas daha zordur. Metnin hem bir ksm kopuktur hem de tarif edilen uygulamalarn ne olduu belirsizdir. Kaplumbaa kabuu krlr... hasta organ ya ile svanr daha sonra toz edilmi kabuk svanr. Daha sonra saf bira ile ovulur. Sonra su ile ykanr ve hasta

nokta ezilmi gknar aac ile kapatlr. Bu uygulama tun ve nu hastal durumunda yaplr. Tun ve nu muhtemelen cinsel organlara ait iki paray ifade etmekte olup bir eit zhrevi hastalk konu edilmitir. 12 Antik dokmanlarn gsterdii zere Smerli tplar, bugnk meslektalar gibi bitkisel, hayvansal ve mineral kaynaklar kendi ecza dolaplar iin ham madde olarak kullanmaktaydlar. En bilinen mineraller sofra tuzu (sodyum klorr), gherile (potasyum nitrat), nehir zifti ve ham petrold. Hayvani rnlerden ise yn, st, kaplumbaa kabuu ve su ylan kullanlmtr. Ancak ila rnlerinin byk ounluu bitkisel rnlerden gelmekteydi. Kekik, hardal, erik, armut, incir, st, unluca bitkisi, L., Prosopis stephaniana, manna bitkisi, hurma, mersin aac, kknar, nane, incir ve am, ve bira, arap ve bitkisel ya gibi ilenmi rnler kullanld anlalmaktadr. 13 Eldeki antik dokmanlar by ve dier metafizik yollardan uzak, eytan ve Tanrlar iermeyen ve gzlemsel-aklc tarifler de iermektedir. Her ne kadar bu tariflerin tedavi edici zellikleri deneylerle snayarak yazlmamsa da modern tbbin aratrmalarna konu olan baz bitkileri de iermektedirler. Tbbi uygulamalarla ilgili bilgi veren tabletlerin pek ou Asurun en son byk kral olan Asshurbanipaln ktphanesinden elde edilmitir. Kraln Ninevehteki saraynda yer alan Asshurbanipaln ktphanesinde bulunan 20000 kil tablet, saray istilaclar tarafndan yakldnda ortaya kan byk ate tarafndan bir kez daha piirilmi (ve bu sayede korunmutur). 1920lerin balarnda

12 13

www.indiana.edu/ancmed/meso.html Kramer 1990, s. 51

Asshurbanipaln ktphanesinde bulunan 600 tp tableti Campbell Thompson tarafndan yaynlanmtr. Dier tp metinleri daha yakn tarihlerde yaynlanmtr. rnek olarak Franz Kocher, Die Babylonishch-Assyrische Medizin adyla bir seri yaynlamtr. Bu eserlerin drdnde Assurbanipaln ktphanesinden baka yerlerde bulunmu olan 420 tablet anlatlmaktadr. Bunlarn arasnda Yeni Asur dneminden, asipu olarak adlandrlan bir tp uygulaycsnn ktphanesi de mevcuttur. Bunun yan sra Orta Asur ve Orta Babil metinleri de mevcuttur. Kocherin almasnn kalan iki cildi Campbell Thomsonun almasn destekler materyaller iermektedir (krk tabletlere yeni ekler bulunmas ve British Museumda yer almayan materyallerin salanmas gibi). Nineveh tabletlerinin en azndan bir cildi daha eklenmektedir. Bunlara ek olarak Spaet Babylonische Texte aus Uruk, Kocherin almasna dahil olmam olan 30 tp tabletini iermektedir. Bu tabletlerin byk ounluu bitki karm tarifleridir. Bazlar ayn hastalkla ilgili tedavileri ieren kitapklar gibidir. Antik Mezopotamyaya ait elde edilmi olan en byk tbbi tedavi eseri Tbbi Tehis ve Tedavi olarak bilinir. Eser 40 tabletten olumaktadr ve Fransz aratrmac R. Labat tarafndan allmtr. Her ne kadar bu tedavi eserlerinin en eski kopyas M.. 1600lere uzansa da metindeki bilgiler yzlerce yllk Mezopotamya tp bilgisinin bir harmanlamasdr. Tehise dayal tedavi batan ayaa tm hastalklar iin organize olmu ve blmler halindedir; sindirimle ilgili problemler, jinekoloji ve ocuk hastalklar gibi. Ne yazk ki eski Mezopotamya tp metinleri, konunun uzman olmayan kiiye sanki bycnn el kitabndan km blmler gibi grnmektedir. Aslnda gncel aratrmalarn gsterdii zere hastalklarn tanmlanmas ile tehis ve tedavi konusunda Antik Mezopotamyallarn

olduka iyi birer gzlemci ve uygulayclard. Grnd kadaryla beklenilebilecek tm hastalklar iin tedavileri mevcuttu, nroloji, ate, kurtlar ve dier parazitler, zhrevi hastalklar ve deri lezyonlar gibi. Tbbi metinleri ise olduka aklcyd. rnek olarak ar kan kayb ile ilgili olarak belirttikleri uygulamalar, ayn koullar altnda bugnk modern mdahalelerin aynsyd. 14

MEZOPOTAMYALI TIP UYGULAYICILARI Rahatszl tedavi etmek veya hastal iyiletirmek iin bilimsel yntemler yannda by de kullanlmaktayd: Hekim bir taraftan tbbi ilalar uygularken dier taraftan da elde edecei muhtemel baary, nceden grmek iin kehanete bavurmaktayd. Bu yzden Mezopotamya tbb, by ve kehaneti de iine almaktadr. 15 Tabletlerden renildii kadaryla antik Mezopotamyada iki tip profesyonel tp uygulaycs mevcuttu. lk tip ashipu olarak adlandrlmaktayd. Mezopotamya tbbnn daha eski kaytlarnda bunlara sklkla byc ad verilirdi. Bunlarn en byk ilevi hastal tehis etmekti. hastalklar sz konusu olduunda ashipu hangi tanr veya iblisin bu hastala sebep olduunu belirlemekteydi. Ashipu ayn zamanda hastaln, hastann ilemi olduu bir gnah veya hatadan dolay m olduunu da belirleyecekti. Ashipu bu tehisi yaptktan sonra hastala sebep olan bu kt ruhu kovabilmek iin gereken kutsal szleri de syleyecekti. Ashipu hastasn Asu ad verilen farkl bir tr ifacya gnderebilirdi. Bu kii bitkisel ilalar konusunda bir uzmand. Bunlar o zamann bir anlamda doktoru da saylabilmekteydi. rnek olarak bir yaray tedavi ederken Asu, temel uygulamaya gvenmekteydi;
14 15

www.indiana.edu/ancmed/meso.html Ronan 2003, s. 36

ykama, bandajlama ve yaray kapama. Her teknik de dnyann bilinen en eski tbbi yntemleridir (yaklak M.. 2100). Mezopotamyada hastalklar genellikle varolan bir ruhla ilikilendirilir: Tanrlar, hayaletler, vs. Ancak her bir ruh, bedenin bir ksmnda hastalk yapar. Bylece midedeki bir hastalktan tanr X sorumludur. Hastalklar, rnek olarak bennu gibi isimlerle isimlendiriliyordu. Ayn zamanda baz organlarn ilevlerini yapmamalar da hastalk nedeni saylyordu. Tanrlar da baz ad konmu hastalklara neden olabiliyorlard. Yani X hastalnn sebebi bu sefer Y hastalndan kken almaktayd. Tedavide kullanlan bitkiler hastaln tedavisine ynelikti. Bu nedenle hastala sebep olmu olabilecek ruhla herhangi bir ilikisi yoktu. Muhtemelen bir hastaln herhangi bir ruhla ilikisi olduu dnldnde adaklar ve dier eyler de yaplmaktayd ancak tbbi metinlerde bu konu ile ilgili herhangi bir ey belirtilmemitir. Asunun bandaj hazrlama konusundaki bilgisi dikkat ekicidir. erisinde tedavi edici zellik tayan bu antik bandajlar byk bir ihtimalle yararl sonular dourmaktayd. Baz bandajlar bitkisel reineyi veya hayvan yan alkaliyle stmak gibi baz kark uygulamalar iermekteydi. Bu karm stldnda bakteriyel enfeksiyonun ortadan kaldrlmasnda yardmc olmu olabilecek sabun elde edilmekteydi. Her ne kadar Ashipu ile Asu arasndaki iliki kesin deilse de hastann ifa bulabilmesi iin birlikte alm olmalar ihtimali olduka yksektir. Zengin hastalar muhtemelen her ikisinden de tedavi grebilmilerdir Hastalar paylamann tesinde bu iki tip ifaclarn alma alanlar arasnda baz kesimeler de yaanmtr. Bir Asu bazen dua okurken bir Ashipu da bitkisel ila kullanmtr. Bu

ortak almalara ait baz kantlar eczaclk reeteleri ieren Ashipu ktphanesinde bulunmutur. 16 Tbb konu alan metinlerin ve kitaplarn varlna ramen, hekimlik daha ok hekimin deneyimine dayanm gibi grnmektedir. Msr ile karlatrldnda, Mezopotamyada yalnzca kk veya orta cerrahi operasyonlarn uygulanm olduu grlr. Uzman cerrah saysnn az olduu anlalmaktadr. Hekime verilen mevkii de ilgi ekicidir. Hekim, kahinler, hanclar ve frnclar ile ayn snfa alnmtr. Ancak bu snflandrma grnd kadar garip deildir ve hekimin, yalnzca sarayda alan bir devlet memuru olmadn, saray dnda verdii hekimlik hizmetinden elde ettii gelirle yaayan bir kii olduunu gsterir. Tabletlerde cerrahinin uyguland durumlara ait prosedrler belirtilmektedir. 3 adet tablette bir Asunun hastann gsndeki enfeksiyonu dar kartmak iin uygulanmas gereken metotlar yazlmtr. Dier ikisinde kafadaki hastalklarda uygulanacak metotlar anlatlmtr. Tabletlerin bir tanesinde kafatasnn nasl kaznaca dierinde ise, muhtemelen anti-bakteriyel etki yapm olan susam yann nasl uyguland yazlmtr. Antik tp doktoru bu tabletleri okuyup yazabilen kltrl ve eitimli bir insand. Bunu salayabilmek iin genliinin nemli bir ksmn edubba adndaki Smer okulunda geirmiti. Bu eitimi veren profesrler ummialar rencilere o gnn mevcut akademik bilgilerini eksiksiz anlatmaktaydlar. Smerde tp doktorlar A-zu olarak bilinir. Kelime anlam olarak evirisi yapldnda su-bilicisi anlamna gelmektedir. Tabletlerde bilinen ilk doktor Lulu adnda bir kiidir. Doktor Lulu Ur kentinde yaplan kazlarda ortaya karlan bir

16

www.indiana.edu/ancmed/meso.html

tablette yer almaktadr ve yaklak M.. 2700e denk gelmektedir. Doktorlarn nemli bir sosyal yere sahip olduklar fikri Urlugaledinna adnda Lagashl bir doktorun silindirik mhrnde Gudeann olu Ningirsunun altnda nemli bir yerde durmasyla da desteklenmektedir. Bunun yan sra veterinerler, kz doktoru, eek doktoru olarak da bilinmekteydiler. 17 Veteriner cerrahlk da Mezopotamya tbbnn bir dier ynyd. ster insanlar, ister hayvanlar tedavi etsin, hekimlere tedavilerinde yardmc olmak iin byl szler ve beddualar kullanlmaktayd: nk dier her ey gibi, hastalnda tanrlar tarafndan yaratldna inanlrd. lalarn etkisi geiciydi. Hekim, hastaln merkezine ancak hastala sebep olan tanry sakinletirerek ulaacakt.. lkel dnemlerde olduu gibi pratisyen hekim bir cins din adamyd. 18 Babil Zamannda Doktorlar Smer uygarl M.. 2000 yllarna gelindiinde eski gcn yitirmi, Mezopotamyay fetheden Asurlar ve Babillilerin hakimiyeti altna girmiti.

Mezopotamya, tanrlarla insanlar arasnda arac olduklarn iddia eden krallarn hkmettii bir politik sistemle, eski dnya uygarlnn merkezi haline gelmiti. Astronomi ve astroloji, kraln tanrlarn isteklerini yerine getirmesini saladndan daha da nemli hale geldi. Bu dnemde eitli hummalarn, inme ve veba gibi bir ok hastaln tehisinin konulduu biliniyor. Ayrca bulunan baz kil tabletlerde, gz, kulak, cilt ve kalp hastalklar, romatizma ve eitli zhrevi hastalklarn tanmlarnn da yer ald grlyor. O dnemlerde di arsna, dileri kemiren kurtlarn neden olduu

17 18

www.indiana.edu/ancmed/meso.html Ronan 2003, s. 37

dnlyordu. Bu dnce 18. yzyla kadar Avrupada geerliliini korudu. Dncelerine gre, kt ruhlar, bir insann yada ulusun gnahlarna karlk, tanrlar tarafndan yaratlrd. Byle bir durumda, doktor rahip soruna mdahale eder, tehisi koyar, daha sonra da uygun eytan karma ve kefaret ayinlerini yerine getirirdi. Asurlular ve Babillilerde tp, tanrlara kar sorumlu olan rahiplerin himayesindeydi. Ancak cerrahlar rahip olmadklar iin hastalara uyguladklar tedaviden devlete kar sorumluydular. Byk Kral Hammurabi (M.. 1948 1905 ) tarihte, bir meslein sivil ve sula ilgili ykmllkleri kavramn tanmlayan ilk devlet adamdr. Kanunun bir kopyas u anda Paris Louvre mzesinde bulunmaktadr. Hazrlanan kanunlarn bazlarnda, ehliyetsizlik ya da ihmalden kaynaklanan cretlerin ve cezalarn miktar belirtilmitir. Hammurabi zamannda baarsz hekimlere verilen cezalarn tarifesi olduu gibi, hekim cretlerinin de tarifesi vard. rnein 215. madde, doktorun byk bir operasyon gerekletirmesi ya da bir gz hastaln iyiletirmesi halinde, on gm sikkeyle dllendireceini belirtiyordu. Hasta, zgr biriyse be sikke, kleyse, efendisi onun adna iki sikke derdi.
19

Hammurabi Kanunlarna gre, bir hekim

soylu bir kiinin krk kemiini tedavi etmise, kendisine 5 ekel gm denecek, fakat eer hasta soylu kii deilse cret 3 ekel olacaktr. Eer bu kii soylu kiinin esiri ise, hekime 2 ekel verilecektir. Cerrahi operasyonlar iin denecek cretler daha yksektir. Onlarda da, baarszlk sz konusu olduunda verilen cezalar tarifeye baldr; eer bir esirin tedavisi lmle sonulanrsa yerine baka bir esir

19

Lewis 1998 s. 10

verilecek, soylu kii ld takdirde, tedaviyi yapan hekimin bir eli kesilecektir. Cerrahi tedavi, hasta iin her zaman ok tehlikeli olmu ise de, Babil lkesinde cerrahlarn da dikkatli davranmalar iin en azndan hastalar soylu olduunda iyi sebepleri bulunmaktayd. 20 Asurlu ve Babilli doktorlarn teorilerinin byclk sembolizmine

dayanmasna karn, ayn zamanda doay dikkatle izlemeleri deneysel tbbn ilerlemesine yardmc olmutur. rnein byc doktorlarn gz bozukluklarnn tedavisinde kullandklar soan dilimi, olduka etkili bir tedavi yntemi olduu iin gnmze kadar geerliliini koruyabilmitir. Gzya salglanmasna neden olan ve lizozim ad verilen bakteriyel bir madde ieren soann gz hastalklarnn tedavisinde kullanlmasnn ardndan gze zeytinya ile masaj yaplrd. Tedavini son aamasnda kt ruhlarla ba edebilmek amacyla ayinsel bir tren yaplrd. Doktorlarn, farkl ikayetler iin birbirinden deiik reeteler kullandklar biliniyor. rnein zeytin, defne, iriotu, nilfer ve mersin gibi bitkilerin meyveleri, iekleri, yapraklar, kkleri; evcil ve vahi hayvanlarn eitli organlar, demir, bakr, alminyum, ap, tlm talar ve tuz gibi pek ok mineral bu reetelerde yer alrd. Hayvan dksndan da oka faydalanlrd. lkel toplumlar tarafndan, byk ihtimalle hastay rahatsz eden kt ruhlar tiksindirip karmak iin uygulanan bu yntem, iki yzyl ncesine kadar Avrupa tbbnda da

uygulanmaktayd. Asurlu doktorlar hastalarna hap, pudra, lavman gibi ilalar verirlerdi. Ayrca tedavide pesar ve fitil de kullanrlard. Hekimler yanlarnda, iinde ila, bandaj ve

20

Ronan 2003 , s. 35

eitli aletler bulunan bir anta tar ve konsltasyon sonrasnda bulgular kil tabletlere kaydederlerdi. Konsltasyon sonrasnda dzenlenmi kil tabletlerdeki semptomlarn tarifi olduka ilgintir. rnein tabletlerden birinde yle yazlmtr. Pulmoner tberkloz (akcier tberklozu) : hasta ok ksrr, tkr bazen kanldr, soluk alp vermesi flt sesi gibidir. Derisi souk, ayaklar scaktr. ok terler ve kalp atlar ok hzldr. 21 Hidrofiziyi 22, hummay, ft, uyuzu, czam ve baz deri hastalklarn tandklar gibi, salar, boaz, akcierleri ve mideyi etkileyen hastalklar da bilmekteydiler. 23 Babilde yaplan kazlarda, byk bir ihtimalle kanalizasyon sisteminin paras olan byk ta kanallar bulunmutur. Bu ve dier eski Akdeniz uygarlklarnda bulunan kalntlarda ta tuvaletlere rastlanlmtr. Bu primitif ltler, devletin, vatandan salndan sorumlu olmas bilincinin gittike arttnn bir gstergesidir. 24

MEZOPOTAMYADA KULLANILAN BTKSEL LALAR Antik Mezopotamya ilalarnn nemli bir ksm bitkisel ilalara ayrlmtr. Ne yazk ki bu bitkilerin ne olduklarn kesin olarak belirlemek ok zordur. Tanmlanabilen ilalarn byk ounluu bitkisel ekstreler, reineler veya baharatlardr. Asu tbbi repertuvar ierisindeki ilalarn pek ou, antibiyotik ve antiseptik zelliklere sahipti. Ancak tm bu uygulamalarda gl bir plasebo etkinin olduu unutulmamaldr. Hastalar doktora kendilerini iyiletirme gcne sahip
21 22

Lewis 1998 s.11 Hidrofizi : vcutta su toplamas anlamna gelmektedir. 23 Ronan 2003 s. 35 24 Lewis 1998 s.11

olduklarna phe etmeden inanmlard. Bu nedenle doktora gitmek en azndan hastalarda psikolojik olarak ifa bulmak ve iyilemek anlamna gelmekteydi. Kil tabletlerden elde edilen bilgilere gre Mezopotamyallar hastalklarnn tedavisinde; tahl, sebze, aa ksmlar, baharatlar, eitli yabani otlar, rnein; in tarn (Cinnamomun cassia), mersin aac (Myrstus communis), eytanotu (Ferula asa-foetida), kekik (Thymus sp.), st (Salix sp), armut (Pyrus communis), kknar (Abies), incir (Ficus carica), hurma (Phoenix dactylifera), haha (Papaver somniferum), banotu (Hyoscyamus), mee mazs (Gallae Quercinae), nane (Mentha), Rezene (Foeniculum vulgare), Safran (Crocus), Adamotu (Mandragora), hardal (Sinapis) gibi bitkisel kaynaklardan yararlanmaktaydlar. Kullanlan bu bitkilerin tohumlar, kkleri, kabuklar, dallar ya btn halinde yada toz edilerek saklanyordu. Akadlar ve Smerlerde bira ve stn, ilalarn eritilme ve kartrlma ortam olarak kullanld grlmektedir.
25

MEZOPOTAMYALILARIN HASTALIK VE TEDAV KAVRAMLARI Hastalklara tanrlarn sebep olduu dncesi, tanrlar ile insanlar arsnda bir haberleme ekli olan kehanetin hekim iin ok nemli olduunu gstermektedir. Kehanet sayesinde, hekim tanrlarn isteklerini kefederek, hastaln k sebepleri hakknda faydal bilgiler elde edebilecek, ayn zamanda gelecei ki tanrlar tarafndan bilinmekteydi- okuyarak tedavilerin etkisini renebilecekti. Deiik kehanet ekilleri kullanlmaktayd: kularn uuu, hilkat garibelerinin veya acayip hayvanlarn doumu, yldzlarn douu, bunlarn hepsi incelenmekteydi. Ryalarn da kehanette zel yeri vard. Ryalar; sahip olduklar canllk, gerek izlenimi

25

www.indiana.edu/ancmed/meso.html

vermeleri ve ayn zamanda tutarsz olmalarndan dolay, tanrlardan gelen mesajlar olarak kabul edilmekteydi. Bu sebeple, bunlarn dilini anlamak iin ok kere rahibin veya hekimin yorumuna ihtiya vard. ncilde yer alan firavunun grd yedi iman ve yedi zayf inek ryasn anlatan hikaye ve bu ryann Hz. Yusuf tarafndan yorumu buna tipik bir rnektir. Bu konuda branilerin ve Msrllarn inanlar ile Babilliler ile komular arasndaki fark, kehanette hepatoskopi tekniini benimsemi olmalardr. 26

Resim 4 Babilde bulunmu olan M. 19- 18. yy!a ait kilden yaplm karacier modeli. Hastalklarn tehisi ,adak ve sunu amacyla incelenmitir. ( British Museum ) Aklayc bilgiler tayan ve kehanette kullanlan karacierlerin kilden yaplm modellerinden ve ok sayda metinden anladmza gre, kahinler karacieri meydana getiren be yuvarlaka paray incelemekte ve kehanetlerini bu paralarn durumuna bakarak yapmaktaydlar. Bu kil modeller yalnzca Babil lkesinde bulunmamaktadr. zerinde deiik dillerde yazlar bulunan modellere Babil lkesinden ok uzakta rastlanmas, bu modellerin kehanet tekniiyle ilgili bilgileri aktarmada vasta olduklarn aka ortaya koyar. Dier taraftan modeller,

26

Hepatoskopi: kuzu veya kei karacierinin incelenmesine dayanan kehanet yntemi

fikirlerin bir kltr merkezinden dierine nasl tandn gsteren ilgi ekici delilleridir. 27 Kann, tm yaamsal fonksiyonlarn kayna: karacierin, kann topland merkez ve dolaysyla da yaamn merkezi olduuna inanmlardr. Bu nedenle eski ifaclar, hayvanlarn karacier loblarndan grlen kehanetlerle byk ilerle giriiyorlard. Karacierin, kann topland merkez olarak dnlmesi; beslenerek yenilenen kann, yaamn devamn salad dncesinin domasna neden olmutur. 28 Hayvanlarn karacierini kullanma fikri, Babillilerin hayvan ve insan vcudunun ileyii konusunda sahip olduklar bilgilere k tutmaktadr. Kann nemini fark etmi olduklar aktr: kan, hayat demektir. Bir insan kan kaybettiinde gszlemekte, ok kan kaybettiinde ise lmektedir. Karaciere ok nem verilmesinin nedeni, btn organlar iinde en ok kan tayan organ olmasndandr. Zamanla, karacierin hayatn merkezi olduu gibi, duyularnda merkezi olduu sonucuna varlmtr. Kalbi, akln merkezi olarak kabul etmiler ve bu gr branilere de yansmtr. Elimizdeki deliler yeteri kadar ikna edici olmasa da Babiller, hastalklarn bir insandan dierine bulaabileceinin farkna varm gibi grnmektedir. u halde, ncilde yer alan ve bulac hastalklara yakalanm kiilerin ve eyalarnn, dier kiilerden ayr tutulmas gerektii eklindeki emrin Babilden kaynaklanm olmas mmkndr.
29

Ashipu ve Asunun rolnn tesinde Antik Mezopotamyada dier iyileme metotlar da mevcuttu. Bu alternatif kaynaklardan birisi Gula Tapnadr. Kpek biiminde tasavvur edilen Gula en belirgin ifa Tanrlarndan birisiydi. Bu
27 28 29

Ronan, 2003 s. 35-36

Lewis 1998 s. 10

Ronan 2003 s. 37

tapnaklarda hastalarn Yunanistandaki Asklepion tapnanda olduu gibi kalabilecekleri yerler yoktu. Gula daha ok hastalklarn tehis edildikleri bir merkez gibi grnmekteydi. Antik Yakn Douda Hastalklar ve Tbbi Bakm adl kitabnda Hector Avalos, Gulann bir tehis merkezi olduunu (herhangi bir hastalkla ilikili tanrnn hangisi olduuna dair fikir danlan) ve ayn zamanda pek ok yararl tbbi metni ieren ktphaneler olduunu sylemektedir.

Resim 5 RobertThoma gre Babilde tedavi Tbbi bakmn yapld yer ounlukla hastann eviydi. Bakm yapan kiiler ise aile bireyleriydi. Buna ek olarak bazen hastalara nehrin kysnda kk bir barnak yaplmaktayd. Mezopotamyallar nehirlerin hastala neden olabilecek kt gleri kovabilecek gleri olduuna inanrlard. 30 Bat Avrupada, Orta a ve daha sonra ki dnem tbbnda olduu gibi, tedavide sihirli saylarn etkisine inanlmaktayd. Bu saylar arasnda 3, 7 ve katlar en ok tercih edilenlerdi. lalar, rnein 3, 7 veya 21 tane susam tohumu, veya
30

www.indiana.edu/ancmed/meso.html

uygun grlen baka bileimler eklinde hazrlanmaktayd. Sihirli olmayan miktarlardan saknlmaktayd. Benzer ekilde, bir doz miktar 7 kere verilebilmekte, dalama 3 kere yaplabilmekteydi. Saylar, ilacn daha tesirli olmasn salayacak gizli kuvvetlere sahip olduklar iin kullanlmaktayd. Ayrca birok eski medeniyette olduu gibi, bitkisel droglarn uurlu zamanlarda rnein dolunayda veya bundan 7 gn sonra toplanm malzemeden yaplm olmas gerektiine inanlrd. Ayn dnceler, ila terkiplerinde kullanlmak zere hayvanlarn baz ksmlarnn alnmas srasnda zel bir kiinin varlna da bazen ihtiya duyulurdu. Bu kii genellikle bir ocuk yada bir bakire olurdu. Zira bunlarn saflnn ve temizliinin, ila bileimine giren madde karmn etkilediine inanlrd. 31 Sonu olarak eski Mezopotamya tbb, dier uygarlklar etkileyen bir efsanedir. Tbbn bandajlama gibi baarya ulam temel baz uygulamalar ve tbbi metinlerin yer ald ktphaneler kurulmas ilk olarak Mezopotamyada balamtr. By ve kehanet uygulamalarnn yan sra daha bilimsel saylabilecek eitli yntemlere de bavurmular ve kendilerinden sonra gelen bir ok uygarl etkilemilerdir.

31

Ronan 2003, s 36

ESK MISIRDA TIP VE TEDAV Nil vadisinde tp, daha ok hastalar kt ruhlardan kurtarmak amacyla uygulanrd ve btn tedavi yntemleri tanrlar tarafndan vahiy yoluyla bildirilirdi. Bu yntemler Yunanlar tarafndan Hermes Trismegitus olarak bilinen Thoth tarafndan bildirilirdi. Heliopolisdeki Sais tapnaklarna ait tp okullarnda gizli kitaplarda kanunlatrlrd. Bu kitaplar, adetleri bilen kiiler yani rahipler iin hazrlanyordu. nana gre Thoth bilim ve sanat icat etmiti bununla birlikte tanrlarn snrlarn ve hastalklara nelerin sebep olduunu, nasl tedavi edildiini bilirdi. Bunlardan baka zihinsel by yoluyla lanetlemeyi de icat ettii sylenir. 32 Msrllara gre lm doal bir olay olmayp insan etkileyen ve ounlukla doast olan bir etkiyle olumaktayd. Bir ruh, Tanr veya lm bir kiinin ruhu yaayan bir kiinin hastalna sebep olabilirdi. Msrl aman-doktorlarn iki nemli fonksiyonu vard. lk olarak kiiye zarar veren bu etkinin doasn kefetmek ve daha sonra da onu kovalamak veya yok etmek. Bu baz riteller, dualar, yakarlar da iine alan bylerdi. Baz bitkiler de by devam ederken ary azaltmak iin kullanlrd. Kehanet sanatnn ilk olarak Mezopotamyada, kiinin iyilii ve gelecei ile ilgili astrolojik durumu belirlemekle birlikte ortaya kt bilinmektedir. Msr tbb, her ne kadar pratik krler, ot karmlar, mineraller ve eitli hayvan paralarn kullanyor olsa da olduka by-dinsel ierikliydi.

32

Lewis , 1998: 12

Msrllar tp alannda uyguladklar tedavi yntemleri unlard: ruhsal iyileme, renkle terapi, masaj ve cerrahi ve bunlarn yan sra tedavi edici otlar ve besinler ile tedavi saylabilir. 33 ESK MISIRIN TIP METNLER: PAPRSLER Eski Mezopotamya halk kil tabletlere tbbi metinlerini yazmken, Eski Msrda ise papirslere yazlm tbbi konular ieren metinler bulunmutur. Eski Msr tbb hakkndaki bilgilerimiz uzun zaman yalnz antik Yunan yazarlarnn verdii bilgilere dayal kalmtr. rnein
34

Tarih adl eserinde Heredot , Nil

vadisinde yaayan insanlarn tp bilgisinden sz eder. Tm organlarn tedavisiyle ilgilenen doktor ayrdr. Kimisi gz hastalklarna, kimisi barsaklara ve i hastalklara bakar. Bylece tp sanat, her doktorun yalnzca bir tip hastalkla ilgilenmesiyle branlara ayrlm olur. Dier bir Yunan tarihi Diodorus Sicilus modern uygarlklardaki sistemleri artran bir uygulamadan sz eder. Bu dnemde, sava zamanlarnda ve Msr topraklar iindeki seyahatlerde hastalara cretsiz tedavi yaplmaktadr. nk doktorlar devletten para alrlar. Gemiteki byk doktorlarn yazm olduu reetelere tam tamna uymakla ykmldrler. Msr tbb hakkndaki bilgileri, ierii tamamen tpla ilgili olan papirslerden reniyoruz. Bu papirslerden Georg Ebers ve Edwin Smith tarafndan bulunanlar en nemli olanlardr. 1873te Kahirede ortaya kartlan M. .15531550 tarihlerine ait olduu dnlen Ebersin papirsleri muhtemelen eski imparatorlukta (M.. 3200-2360) Keops, Kefren ve Mikerinos piramitlerini ina etmi olan ilk sekiz hkmdarl zamannda oluturulmu bir metin topluluudur. 35

33 34

www.planetherbs.com/articles/Herbhist.html Turhan 1999, s. 14 35 Lewis ,1998, s.12

Bu deerli tarihsel eserde geni sayda (877) tarif ve ila hazrlan mevcuttur. Burada eski bitkiciler tarafndan ne kadar ok sayda ot kullanlm olduunu grrz, haha, keten, myrrh, Hint ya, kimyon, sinameki, kekik, kna, ard, keten tohumu ve aloe gibi. Tutankhamunun tapna da dahil olmak zere Msr mezarlarnda sarmsak demetleri bulunmutur. 36 Smith tarafndan bulunan daha eski papirste yarann, krk ve kklarn tedavisi iin eitli reeteler yer alyordu. Msrllar krklar iin bandaja sarl hu aac tahtalarn kullanrlard. Ayrca kk bir ene iin kullanlan tedavi yntemleri de bugnknden pek farkl deildi. Ban sa ya da sol tarafndaki lezyonlarn vcudun aksi ynlerindeki felle ilgili olduu da anlalmt. Bulunan papirslerde sonucu nceden kestiren ifadeler de yer alr. Hastaln sonucunun iyi olaca dnldnde genellikle Bu hastal tedavi edeceim hastann durumu

pheliyse Bu durum iin kimse bir ey yapamaz ya da durum umutsuzsa Hasta lecek ifadeleri kaydedilirdi. Ebersin bulduu papirslerin birinde, bir hastaln tedavisi yle anlatlr: Dokunduumda ta gibi sert, nasr eklinde bir damar tmrnn cerrahi yntemlerle tedavi edilebilecek trden olduunu dnyorum. Operasyondan sonra yaray, ok fazla kanamamas iin yakn. Eski Msrda doktorlar viziteye ktklarnda hastann nabzna bakarlar, muayene ederler, hastann krek kemii ve gs kemiine kulak dayayarak dinlerlerdi. 37 Ebers Papirslerinin ilgin bir blm ifa verici dualar ve szlerdir. Bitkisel bir karm imeden nce kii yle demelidir Gel tedavim. Karnma ve eklemlerime giren bu eytan iimden kart. Ak olarak grlmektedir ki
36

37

www.planetherbs.com/articles/Herbhist.html
Lewis , 1998: 14

Msrllar

iyilemenin

psikolojik

boyutlarn

mmkn

olan

her

frsatta

kullanyorlard. 38 Yine ayn papirste kalbin almasyla ilgili bilgiler verilirken bir doktorun elini hastann kafasnda, boynunda, ellerinde, kollarnda, ayaklarnda ve vcudunun her neresine koyarsa koysun hissedebileceini ve bunu da kalbin vcudun her yerine uzanan damarlarnn bir kant olduunu syler. Devamnda kann damarlardan sonra gzya, idrar, sperm ve dk olarak vcuttaki rotasn izer. Metinlerde bahsedilen tedavilerde pek ok metot anlatlmtr: haplar, lapalar, masajlar, gz damlalar, gargaralar, buhar teneffsleri gibi. Tedavi edici zellii olduu belli olan bitkilerin yan sra Msrllar farmakopelerine (ila listeleri) hayvansal, mineral ve dier baka eyleri eklemekten ekinmemilerdir. yi bir ila, et, ya, kan, st, hayvan dks, amur ve bitkilerin toz edilmi yaprak ve kkleri gibi maddeleri ierebilirdi. 39 Msrn en eski tp papirslerinden biri olan Ramasseum papirs ise iki blm halinde bulunmutur. 12 13. slaleler zamannda (M.. 1991- 1640) yazlmtr. Papirsn birinci blm lousalar ve yeni domu ocuklarla ilgili iken ikinci blm ise romatizma ve mafsal hastalklar ile ilgilidir. Bu papirste bilimsel tp ile sihir tedavisi karm durumdadr. Ebers Papirs ile ortak blmler ieren Hearst papirs krk ve kklarn sarlmas ile ilgilidir. Msrlllar krk ve kklarn sarlmasnda, un, bal ve

38

www.planetherbs.com/articles/Herbhist.html Andreu G, 1997,s. 56

39

kaymak karmndan oluan bir madde kullanmlardr. Karm yava yava kuruyarak krlan yeri hareketsiz hale getirmekteydi. Sihir yoluyla sara tedavisinin yapld Chester Beatty papirs, kadn hastalklar ile ilgili Berlin papirs, sihir yoluyla yaplan tedavilerin anlatld Londra papirs, gz hastalklar ile ilglili Karlsberg papirsleri Eski Msr tbb hakknda bizlere bilgi aktaran belgelerdir. Bu paprsler farkl zamanlarda yazlmasna ramen Ebers ve Smith papirsleri ile ortak blmler iermektedir. Bu da bize Msrda tbbi grlerin daha sonraki dnemlerde de devam ettiini gstermektedir. 40

ESK MISIRDA BTKSEL LALAR Herodot yazlarnda piramitlerin yapmnda alan kiilerin byk miktarda soan ve sarmsak yediklerinden bahseder. Sarmsak bugn de olduu gibi Antik Msrllar iin nemli bir ifa kaynayd. Daha ge zamanlarda Romal Plinus sarmsan kullanmna olduka byk bir yer ayrr. i sarmsak astmllara ve dier broniyel - cier problemi yaayan kiilere ok ska verilirdi. Taze sarmsak eit miktarda sirke ve su iinde iyice ezilirdi. Bu karm gargara yapmak, az alkalamak veya baz yaralar ve di arsn geirmek iin iilirdi. Sarmsan kullanm ve tketiminde lezzetli bir yol da zeytinyanda brakmakt. Sarmsak i ve d arlar giderici, salk verici, sindirimi destekleyici, cinsel arzuyu uyarc, uykusuzluu giderici ve parazitlerden kurtarc olmutur. Sarmsak neden olduu kt koku dnda hibir yan etkisi olmayan ve her trl hastala kar etkili olduu sylenen bir bitkidir.

40

Kzltan, 2002 , s. 47

Msrllar tarafndan kullanlan dier bitkiler arasnda: Kimyon tohumlar (Cunimun cyminum): Msra zg, maydanozgillerden

(umbelliferae) bir bitkidir. Tohumlar stimulan (uyarc) ve karminatiftir (barsak gazlarn giderici). Kini ile birlikte koku ve tat vermek iin sklkla kullanlr. Lezzetinin yan sra pek ok tbbi kullanm da vardr. Kimyon tozu az miktarda buday (tutucu olarak) ve suyla kartrlp aryan eklemlerin acsn gidermek iin kullanlrd. Toz edilmi kimyon i ya veya domuz ya ile kartrlp ansten fitil biiminde kant gidermek iin kullanlrd. Bir ay ka toz edilmi kimyon az miktarda balla ve lk stle kartrlp ksr kesmek iin kullanlrd. Kini (Coriandrum sativum): Eski ve Modern Msrllar tarafndan yaygn olarak kullanlmtr. Ferahlatc, uyarc, midevi, gaz giderici ve hazm faaliyetlerini destekleyici etkisi vardr. Hem meyve hem de bitki baharat olarak ve ay olarak ta mide ve sistit dahil olmak zere riner hastalklarda kullanlmtr. Kini krallar tarafndan tapnaklara sunulan bitkilerden biriydi ve tohumlar Tutankhamun ve dier mezar alanlarnda bulunmutur. 41 Bunlar dnda zellikle Ebers Papirsnde ad geen dier tbbi bitkiler unlardr: Acmarul, adasoan, ard meyvesi, banotu, idem, hardal, Hintya, ncir, centiyane, keten tohumlar, mrver, nar kabuu, pelinotu, safran, sakz, sarsabr, soan, tarn, terementi, zm gibi bitkiler ila yapmnda kullanlmtr. 110 sayfa ve 2289 satrdan oluan Ebers papirs, toplam 77 kadar bitkisel, hayvansal ve madensel drog ve 800 den fazla reete iermesiyle Eski Msr tbb hakknda bize ok deerli bilgiler vermektedir. 42

41 42

www.planetherbs.com/articles/Herbhist.html Turhan, 1999, s. 14

ESK MISIRDA DOKTORLAR, HASTALIKLAR VE MHOTEP

Resim

6 mhotep Heykeli M. 2600

(The Louvre Museum) Tp uygulamasnn en elit tabakasn yksek eitimli rahipler oluturmaktayd. En erken zamanlara ait Eski Krallkta dahi doktorlar eitli uzmanllara ayrlm bir zmre olarak duvarlara ilenmiti, genel pratisyenler, oftalmologlar (gz), di

hekimleri ve cerrahlar gibi. Uzmanlklar da kendi iinde pratisyenlikten, ef-doktorlua kadar eitlilik gsteriyordu. En yksek derecesi ise sarayda kraln doktoru

olabilmekti. Doktorlar hem halk hem de mahkemeler tarafndan sayg gryorlard. Ancak krsal kesimde yaayan halk yine de by ve benzeri ifa teknikleriyle uraan ky doktoruna gitmeyi tercih ediyordu. 43

43

Andreu, 1997: 56

Eski Msrda hekimlerin sosyal konumlar belirsizdir. Hakknda bilgimiz bulunan ilk nemli hekim, Kral Coserin (Djoser) veziri ve Basamakl Piramitin mimar olan mhotepdir. dolaysyla Msrl hekimler soylu bir ataya sahipti. Gerekten de mhotep, daha sonra tp tanrs olarak lmszletirilmitir. mhotepin haleflerinin toplumdaki yerlerine gelince, bu hususta ancak tahminde bulunabiliriz. Onlar, kendilerine hekimlik yapma izni verecek izni resmi tp okullar bulunmayan basit pratisyen hekimlerdi. Bu yzden de sarayn veya dini evrenin dnda kalm olabilirlerdi ve muhtemelen, Mezopotamyada olduu gibi, becerikli zanaatkarlardan baka bir ey olamadklar dnlmt. 44

Resim 7 Robert Thom gre Eski Msrda tedavi

Eer hastay doktor tedavi edemezse o zaman devreye byc girerdi. By Msrllarn hayatnda nemli bir yer tutard. Sadece by ile bir hastaln nedeni
44

Ronan, 2003: 28

bulunabilir ve tmyle kk kaznabilir. Hastalk, kiinin bir eytann, bir iblisin veya hayaletin kontrol altna girmesi anlamna geliyordu. Bir byc kendindeki glerle ve kendine has metotlar ile birlikte ifa verebilirdi. Ancak metinlerde byclerin baarlarna ait kaytlara pek rastlanmamaktadr. 45 Msrllar kendilerini etkisi altna alan hastalklar hi bitmeyecekmi gibi uzun listelerinde tarif etmilerdir. Arkeolojik alanlarda yaplan kaz almalar sayesinde Msr halknn sal ve hijyeni hakknda bilgi toplanabilmektedir. Tberkloz, suiei ve kzamk yaygnd. Bunlara ek olarak tetanoz ve parazitik hastalklar mevcuttu. Pek ok kii eklem romatizmasndan ve damar sertliinden sknt ekmekteydi. Nag-el-Deir (M.. 220) mezarlnda bulunan bir adamda kanser tehis edilmitir. Zatrre , gut hastal, yksek tansiyon bu dnemde bilinen hastalklard.. 46 47 mhotep nc hanedanlk dneminde yaamtr. yi bir mimar ve piramit ustas olmasyla nldr. Bununla birlikte bir dier zellii ok iyi bir doktor olmasdr. Msrllar tarafndan tanrlatrlmtr. Yunanllar onu tp tanrlar Asklepios, (bugn daha ok Latince adyla bilinen Aesculapius) ile

zdeletirmilerdir. Ebersin papirsndeki baz reetelerin mhotep tarafndan yazlm olma olasl da vardr. 48 Onun n o kadar bykt ki lmnden sonra Msrllar onu bir Tanr statsne yceltmi ve iyiletirici gcne tapmaya balamlard. 49

45 46

Andreu 1997, s. 56 www.planetherbs.com/articles/Herbhist.html 47 Goodennough 1997, s. 105 48 Lewis 1998 s. 13

49

Andreu 1997, s. 56

Deiik grnl, hayvan bal Tanrlar olsa da Msrllar ok baarl doktorlarn da Tanrlatrmlard. Bu nedenle bu insans doktor-Tanry (mhotep) onurlandrmak iin tapnaklar ina edilmitir. Onun bronz heykelleri korunmu ve mezar alannda bulunmutur. Denebilir ki Yunanllar mhotepin insans Tanr zelliklerini Asklepiosta birletirdiler. Tarihin bildii ilk doktor olan mhotep, ikagodaki uluslararas kolejdeki lmszler salonunda yerini almtr 50.

ESK MISIRDA D VE GZ TEDAVS Msrllar usta cerrah olduklar gibi, Msrl diiler de apseleri ki muhtemelen damar sertlii sonucunda meydana gelen bir durumdu, aktp boaltmada ustaydlar. Di iin altn dolgular da en azndan hali vakti yerinde olanlar iin tarafndan yaygn olarak kullanlmaktayd ve btn bunlar IV. Slale zamannda yaplmaktayd. Diler uzmanlar tarafndan baklmaktayd. Reine ve malahitten oluan karmlar dolgu iin kullanlyordu. Altn ve gm teller kullanarak gzel kprler yapmak ve apse yapm diler iin ene kemiinde delikler Srekli olarak toz ve hijyenik olmayan koullara maruz kalan gzler iin lk damlalar yaplmakta ve trahom ile katarakt hastalklar ile mcadele etmilerdir. Verimliliinin ne kadar olmu olabileceini tam olarak bilemesek de eski Msrllar cerrahi mdahaleler yapmlardr. 51

ESK

MISIRDA

MUMYALAMA

LEM

VE

ANATOMYE

KATKILARI

50 51

www.planetherbs.com/articles/Herbhist.html www.planetherbs.com/articles/Herbhist.html

Nil vadisindeki mumyalama teknikleri gz nne alndnda Msrl hekimlerin anatomide baarl olduklar dnlebilir. Aslnda baarlydlar ancak, bu baarlar belli bir noktaya kadard. Hiyerogliflerde kalbin inek kalbi, grtlan srn nefes borusu ve kafas eklinde, uterusun (rahmin) bir kadnnkinden farkl bir biimde ift boynuzlu grnmde tasvir edilmi olmalar nedeniyle, anatomin hayvanlar zerinde yaplan almalardan renildii anlalmaktadr. Ancak eski msrda mumyalama rahip- doktorlar tarafndan deil, l evinde alanlar tarafndan gerekletirilirdi. Bu kiiler ayr bir snf oluturmaktaydlar. 52 Gnmze gelen iki nemli tp papirsnn saduyu sergilemesi, isabetli grler iermesi ve batl itikatlardan arnm olmas dikkat ekicidir. Bu papirsleri derleyenler, yalnzca tecrbeli deil, ayn zamanda bilgi sahibi kiilerdi. Tp papirslerinden birinde banda ak ve byk bir yara bulunan bir insann tanm verilmektedir. Bu tanmn ayrntlar, hekimin beyni evreleyen zar, beynin

kvrmlarn ve etrafndaki svy dikkatle gzlediine iaret etmektedir. Ayrca, papirsn yazarnn beyni vcudun kontrol merkezi olarak dnd de aktr. Tahnit ilemini uygulayan Msrllar, bu uygulama sayesinde insan anatomisi hakknda muhtemelen Cesedin saklama, nemli miktarda bilgi

toplamlard. bozulmadan

btn lmden

ksmlarn sonra hayat

olduuna inanan bir toplum iin ciddi bir iti.

52

Lewis , 1998, s.14

Resim 8 XIX. Slaleye ait mumyalama ilemi srasnda kullanlan kap (British Museum ) br dnya hakkndaki genel fikir yleydi: set tarafndan ldrlen ve organlar birbirinden ayrlan Osiris, vcudun ksmlar tekrar bir araya getirilince nasl yeniden domusa, lm bir insan da, canl iken kendisini oluturan paralar ruh, glge, isim, kalp ve vcut tekrar bir araya getirildiinde yeniden doacakt. Vcudun paralar sadece dikkatle korunmakla kalmamal , tahnit ilemi zellikle gzel yaplmalyd: vcudun paralar ancak bu suretle ruhlar cezp edip geri getirebilirdi. Balangta, en gelimi tahnit yntemleri hanedana mensup kiilere uygulanmaktayd ve bir miktar cerrahi operasyon iermekteydi. Beyin, barsaklar ve dier yaamsal organlar karlp alnmakta, bunlar arap iinde ykandktan sonra otlarla birlikte kaymaktandan yaplm kplere yerletirilmekteydi. Cesedin oyuklar gzel kokular, ho kokulu reineler ile doldurulmakta ve ceset dikilmekteydi. Bu ilemi takriben, ceset gherile iine daldrlarak yetmi gn burada braklmakta ve sonra ykanarak, bir cins zamkl malzemeye batrlm sarglar sarlmaktayd. Nihayet, ceset lahit iine yerletirilmekte ve

mhrlenmekteydi. ok daha basit bir metot, cesede sedir ya rngalamak, yetmi gn gherile iinde braktktan sonra zeltiden karp sadece deri ve kemikler kalacak ekilde ya ve etli paralar ekip almakt. Fakirler tahnit edildiinde, sadece barsaklar karlmakta ve ceset yetmi gn boyunca gherile iinde

saklanmaktayd. lk iki yntemi uygulayan tahnitiler, insan vcudunu ve ksmlarn ok iyi rendikleri gibi, cerrahi deneyim yannda nemli miktarda anatomi bilgisi de elde etmilerdi. Ancak vcudun nasl iledii konusunda aratrma yapmam

olduklar grnmektedir. Karacieri yaamn eii olarak kabul eden Asurlular ve Babillilerin aksine Msrllar, solunumun en hayati fonksiyon olduunu dnrlerdi. Kalbin dolam merkezi olduunu bilirler, ama dolamn soluk alp vermeye dayandna inanrlard. Kalbi, karn, ve gzleri etkileyen eitli hastalklar, ayrca mesane ve blgesel bymeye neden olan eitli rahatszlklarn tanrlard. 53 Heredotun anlatt mumyalama tekniine gre: beyin, burundan sokulan bir kanca ile karlr. Beyin boluu zenle temizlenirdi. Beden, uzunlamasna kesiyle yarlr, i organlar alnr aromatik bitki infzyonlaryla defalarca ykanr. Sonra da her eit baharatla doldurulurdu. Bu aamadan sonra yark dikilir, beden bir sre zel bir solsyonda bekletilirdi. Bu ilemlerden sonra yeniden ykanr, mkemmel bir ekilde korunmas iin zift gibi maddelerle doyurulmu keten bantlarla sarlrd. Aslnda bu bedenler yle iyi korunmular ki, bugn yaplan aratrmalarda mikroskop altnda balkdnda, dokular en ince detaylaryla, hatta hastalk belirtileriyle birlikte grlebilmektedir. 54 Msrl doktorlarn anatomi bilgisi insan kadavrasn incelemek dini nedenlerle yasak olduu iin deneyseldi ve insan fizyolojisi ile bilgilerini artrmak iin mumyalama ilemine dahil olamyorlard. Bu nedenle fizyologlarn bbrekten haberi yoktu, midenin akcierlerin onun da kalbe bal olduunu dnyorlard. Bu nedenle onlara gre kalp bedeni merkeziydi. 55

53

Lewis , 1998, s.13 54 Lewis, 1998, s. 14 55 Andreu 1997 s. 56

HTTLER DE TIP VE BTKSEL LA KULLANIMI Hititler M.. 1500 yllarnda Orta yllarnda Orta Anadolu ya yerleerek bir uygarlk kuran Hititlerin tbb ve ilalar hakknda bilgilerimiz, devletinin bakenti olan, Boazky (Hattua) da bulunmu olan Hitit arivindeki tabletlere dayanmaktadr. Hititler, hastal Tanrlarn insanlar cezalandrmas olarak kabul

ediyorlard. Bu nedenle tedavide sihir ve ila beraberce kullanlyordu. lalarn ounu bitkisel droglar (Hitite Wai) tekil etmektedir. Tabletlerde ismi geen bitkilerin karlklar henz tam olarak bilinmemekle beraber Hititler devrinde kullanlan balca bitkisel droglarn isimlerinin karl saptanabilmitir. 56 Hitit Toplumunda da hastalklara are bulabilmek iin tpk Mezopotamya ve Msrda olduu gibi kehanet ve fal nem kazanmt. Nedenini bilemedikleri ve tanrlardan geldii dnlen bir sknt iin, yine tanrlara danp are aramaktaydlar. Bunun iin hayvanlarn zellikle koyunun karacieri incelenir ve yorum yaplrd. u metin de olduu gibi soru sorulurdu: Byk Kraln (III

Tuthaliya) hastal bu konuda henz fikri sorulmam olan Arusna ehri tanrsnn hiddetinin bir belirtisi mi? Btn bu sorular ok basamakl bir fal sistemini ortaya karrd. Ard arda gelen bir ok soru sonrasnda bir sonuca ulalmaya allrd. Hititlerde hastalklara neden olan, sorularn sorulduu fallarn yan sra her konuda

56

Baytop 1999, s. 15

fala danlrd. Bu fal eitlerinden bazlar Kularn Uu Fal, Ylan Fal, Ryaya Yatma ve eitli klt aletlerinin izlenmesi eklinde sayabiliriz. 57 Hititlerde, hekimlerin kendi aralarnda da bir hierarik sra olduu metinlerde grlmektedir GAL L MEH A.ZU Hekimlerin by L A.ZU SAG Ba Hekim, L A.ZU TUR Kk (asistan ) Hekim unvanlar vardr. 58 Hititler de lmn insan yaamnn bir paras olduunu biliyorlard. M. 15. yy da yaam olan ve hastalktan yaknan Hitit Prensi Kantuzzili, bu olguyu u ekilde dile getirmitir. Yaam lmle, lm yaamla yakndan ilgilidir. nsanolunun mr sonsuz deildir. (aksine) Onun gnleri sayldr. Eer , insanolunun mr sonsuz olsayd; Bir sre iin kt bir hastala katlanlabilinirdi. Bu hastalk onun iin bir intikam olmaktan kard 59 Prens Kantuzzili ayn metinde yle devam eder Bana bu hastal hangi tanr verdi? Ey Gne Tanrs, o tanr ister gkte, ister yerde olsun sen o (tanrya) git ve ona sor. Ey tanrm ben sana ne yaptm, ne gnah iledim? Beni yaratan tanrm! Kara topra yaratan tanr imdi ben sana ne yaptm bana bu hastal neden verdin? diye haykrmaktadr. Kendisi bir Hurri olduu iin insanlara kzan tanrlarn onlar ldrdklerine itenlikle inanan kralie Kizzuwatnal Puduhepa, enitesi Tattamaruya yazd bir mektupta yle demektedir. Sen Tattamaru, kz kardeimin kzn e olarak almtn. Ne var ki, kader tanras (Gule) sana kzd iin onu ldrd. 60

57 58

Schwemer 2002, s. 454 Serdarolu 1996 , s. 9 59 Kzltan 2002, s. 18 60 nal, 1980, Belleten s. 476

Hitit tabletlerinde kaytl reetelerde adamotu, al, aksrkotu, arpa, badem, banotu, buday, defne, diotu, hardal, haha, kays, kknar, maz, mersin, Meyankk, safran, sarmsak, sedir, selvi soan, zm, zeytin gibi Anadoluda yetien bitkiler yannda abanoz , myrrha, Mekke pelesengi, eytantersi gibi d lkelerden getirilen droglara da rastlanmaktadr. Hititler bitkisel droglar yabani bitkilerden elde ettikleri gibi, bazlarn da (Safran, haha, soan, sarmsak vs. ) d lkelere sattklarn biliyoruz. kullanlmaktadr. Madensel

Reetelerde bir ok bitkisel drog bir arada

maddelere ok nadir rastlanmaktadr. lacn yaplmas iin kullanlacak drog miktar ekseriya yazlmamtr. Nadiren biraz, fazla, veya yarm kaydna eklinde

rastlanmaktadr. lacn ne zaman alnaca gece veya gndz

belirtilmitir. lacn hazrlan ekli etrafl olarak anlatlr. Haricen merhemler veya yal zeltiler kullanlmaktadr. 61 Baz hastalklara, rnein itahszla kar zel krler uygulanrd. Tere tohumu, eytan tersi otu ve adn bilemediimiz bitkiler hastaya 7 gn boyunca yedirilir. Hasta iyilemedii takdirde arap (?), sarmsak, prasa ve baka otlar verilirdi. Kanama halinde kan durdurucu bitkiler yara zerine srlrd. Gz hastalklarnda, srekli ya akmasnda (trahom) suyla ykanr sarlrd;. Dier gz hastalklar arasnda gz kanamas, tik ve katarak (?) bilinen hastalklardand. Gz bebeini byterek geici olarak bymeyi salayan atropa bella dona gzel avrat otu herhalde ska kullanlmaktayd. Bir fal metninin btn, III. Hattuili

61

Baytop 1999, s 15

olmas muhtemel grme zrl bir kraln tedavisiyle ilgili fal sorularyla doludur. Bunlardan birisi yledir: Ayann kz ve Memiya ve (dier) hekimlerin bildikleri ifal otlarn says ok fazla olduundan, bu otlardan hangisinin benim iin yararl olacan fal vastasyla aratracam. Keza hangi hekimin benim iin (ifal ot) tespit edeceini de aratracam; ite (ancak) o (hekim) ilgili ifa otu majestelerinin gzlerine srecektir. imdi talih fal iyi olsun! 62 Hititlerin dnya grlerinin temelinde dinin ve bynn nemi bykt bu nedenle salkla ve temizlikle ilgili grlerinin temelinde de dini kurallarn nemli etkisi olmutur. Bu anlamda, kii eitli nedenlerden tr kirlenmise dini

trenlerden nce mutlaka banyo yapmas gerekirdi. Bunun iin pimi topraktan zel banyo kaplar yapmlardr. 63 Pislik kirlilik ya da kirlenme hastalk yapan veya hastala neden olan sebeplerden biri olarak grlmektedir. nk pislik, tanrlarn kzmasna ve ceza olarak da hastalk vermesine neden olmaktadr. Hititlerde temizliin amac ne olursa olsun sonuta, fiziki bir temizliin de salanmasna da nem vermiler ve pis sularn yerleme iinde kalmayp dar atlmas iin knk borular kullanmlardr. 64 Temizliin aksi kavram olan ve Hititleri en ok korkutan olgu pislik ve kirlilik, bulat zaman insann iini ve dn, yani hem bedenini, hem de ruhunu tamamen kirletir inanc vard. Tunnawi ayininden alnan bir rnek pisliin insan hangi boyutlarda etkilediini aka gstermektedir.

nal, 1980 Belleten s. 482 Hitit dnemi banyo kaplarna ait rnekler Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi ve stanbul Eski ark eserleri Mzesinde grlebilir. 64 Kzltan 2002, s, 19
63

62

Eer bir erkek veya kadn pislie bulam veya baka bir insan onu pisliin iine sokmusa ve (bundan tr) kadnn ocuklar pe pee lrlerse veya kadn ocuk drrse veya erkek ve kadnn uzuvlar pislik sonucu atlamsa, o insan pislik grm demektir. Ve (mutlaka) aadaki pislik ayinini yapmas gerektir. 65 Tabletlerde bulunan her reetenin sonu bylece hasta iyi olacaktr. cmlesi ile tamamlanr. kinci reete ise Eer iyi olmazsa diye balar ve dier bir tertip verilir. Ayn ekilde birbirini takip eden tertiplerde, etkinin ykselmesi ile ilgili bir durum saptanamamtr. Hititler Msr ve Asurlular ile yakn ilikilere sahiptiler. Bu nedenle kraliyet ailesine ait baz hastalarn tedavisi iin Msr ve Babilden hekim ve ila getirtildiine dair yazlara da rastlanmtr.
66

mr boyunca hastalklardan kurtulamayan ve buna ramen en az 70 yl yaam olan III. Hattuili, Babil Kral Kadasmanenlile yazd mektubunda, Hatti lkesine gnderilmi olan iki Babilli doktordan sz edilmektedir. Aslnda bunlar doktor olmaktan ok by uzmandrlar, fakat tpla da uramaktadrlar. Babil Kral, Hattuiliyi bu iki doktoru zorla Hattide alkoymakla sular. Hattuili ise verdii yantta, doktorlardan birinin ldn, dierinin ise kraln akrabas bir kzla evlenmi Hattuada ev bark, mlk sahibi olmu olduunu ve Babile geri dnmek istemediini yazmaktadr. Hattuili devamnda yle der Eer (o heki illa imdi illa da) ben memleketime gideceim derse, elbette gidebilir; ben hekim Rabisamarduku burada zorla alkoymuyorum ki diye yazyor. Ama doktoru damat edinerek ve mal mlkle kandrp Hattuaya baladnn da da hi kuku brakmyor. Hattuili Msrl doktorlara da hayranlk besliyordu ve onlardan mucizeler yaratmalarn bile
65 66

nal 1980 Belleten s. 480 Kzltan 2002, s, 19

umuyordu. Bundan dolay, yeeni Taruntasa kral Kurunta ile elli veya altm yana basm kz kardei Matanzinin ksrlna kar, Msrdan doktor istemitir. Kurunta ile ilgili olarak Ramsesten gelen yant yledir: Bak ite imdi katip ve hekim Paraemahuyu (sana) yolluyorum. O Tarhuntasa kral Kurunta iin ifal otlar hazrlamak zere gnderilmitir. Senin istediin tm ilalar yapacaktr. Kendisi senin yanna gelir gelmez, onu Tarhuntaa kral Kuruntaya teslim etki, ilalar hemen hazrlayabilsin; orada (Kuruntann saraynda) bulunan iki (Msrl) doktoru ise (Hemen) geri gnder, onlarn Msra geri dnmelerini sala! Katip ve hekim Paraemahu ona ular ulamaz, onlar oradaki ilerine son versinler. 67 ok dindar olan Hitit toplumunda salgn hastalklar (veba, kolera , tifo gibi) kzdrlan tanrlarn, halk cezalandrmak iin yaptklar bir i olarak kabul edilirdi. Byle durumlarda salgn durdurmas iin zel trenler dzenlenir ve dualar edilirdi. Hitit krallarndan II. Murilinin veba duas ismi verilen yakar buna bir rnek olarak gsterilebilir. Ey Hattinin frtna tanrs, benim efendim, ve ey siz, benim efendim olan btn tanrlar Dorudur, nsan gnah iler. Benim babam da gnah iledi, Hattinin frtna tanrsnn, benim efendimin szn dinlemedi. Ama ben, hi gnah ilemedim. Dorudur,

67

nal 1980, Belleten s. 480

Babann gnah oluna da geer. Bana da babamn gnah geti. u anda Hattinin frtna tanrsna, benim efendime, Ve efendim olan btn tanrlara iletirim ki, dorudur, biz bunu yaptk. Ve imdi ben babamn gnahn doruladma gre, Ey Hattinin frtna tanrs, ey benim sahibim, ve ey benim sahibim olan btn tanrlar, Niyetiniz artk deisin! Artk! Benim iin de yeniden dosta eyler dnn! Ve artk vebay Hatti lkesinden kovun! Sizlere. lkem iin, lkemi vebadan kurtarmanz iin, kefaret kurbanlar sunuyorum. Bu aclar ekip karn yreimden benim, Ruhumdan bu korkular aln benim. 68

68

Baytop 1999 , s 15

YUNAN VE ROMA MTOLOJSNDE ASKLEPOS - ALES Aesculapius, Yunan tp tanrs, mhotep gibi, vaktiyle insan iken tanr dzeyine ykseltilmi bir kiidir. 69Yunan dnyasnda hekim tanr olarak byk bir n olan ve Romallarn da Aesculapius adyla benimseyip tapndklar Asklepios,

Apollonun oludur. Homeros destanlarnda Apollon ordulara veba, kran salan olumsuz, korkun bir g diye canlandrld gibi, iyiletirici, derde deva bulan tanr anlamndaki Paian ek adyla da anlr. Homerosun destanlarnda ad geen hekimlerin hepsi (lyadada Makhaon ve Podalerios ) bu Paian tanrnn oullar ve rencileri sayldna gre,

Asklepios da kark bir serven sonucunda Apollon tanrdan domu olmas bir rastlant Epidauros, deildir. 70 Tesalya,

Argolisteki

Messenia, onun doumunu grme onuruna sahip olduu konusunda tartrlar. Tartma Epidaurosa hak veren Delphoilu Apollonun

huzurunda bile srdrlmtr. 71

69 70

Kremers and Urdangs 1963 s. 13 Erhat 1993, s. 62 71 Yves Bonnefoy 2000, s. 79

fotoraf 1 Asklepios ve Telesphoros( Karaz Arhan)

stanbul Arkeoloji Mzesi Fot. Seda

Asklepiosun Douu: Thessalia kral Phlegyasn Koronis adl bir kz vardr. Apollonla seviir ve ondan gebe kalr, ne var ki tanrnn dln karnnda tarken Arkadyadan gelme bir yabancy yatana alr. Bu olay tanrya kutsal kuu kuzgun haber verir, tanr da fkesinden bembeyaz olan bu kuun tylerini karaya boyar. air Pindaros bu masal benimsemez, k tanr Phoibos Apollonun olay kendi gzyle grdn ileri srer Kronis korkun bir cezaya arptrlr: Bir odun ynnn stnde diri diri yaklacaktr. Alevler Koronisi yalamaya balar, kadn can vermek zeredir ki, Apollon kanndan olan ocuun yok olmasna katlanamaz, lnn karnndan dln karr ve bytmesi iin at adam Kheirona teslim eder. Bu olay hekim tanrnn son anda kurtarc olarak yetimesinin simgesidir 72 Apollonun sevgilisinin cezalandrlmasna ilikin farkl bir mitolojik hikaye ise yledir. Apollonun sadakatsiz sevgilisi, Tesalya kral Phlegyosun kz Koronis, Kardeinin cn alan Artemisin oklaryla lr. Ancak ana babas gen ly atein stne koyduklarnda ve Hephaistosun okun alevi ly kuattnda, Apollon olunu kurtarmak iin atlr: Cesedi kapp kaar, alevler yol verirler. Bylece Asklepios byk baaryla, mitlerde lmszlk snav olarak anlan ate snavn geer; yaamn ve lmn yolarn tersine evirecek kii olarak cenaze ateinden kar.
73

Asklepiosa hekimlik sanatn reten Kheiron doann iinde yaayan, doann srlarna erimi bir varlktr. Saln kayna da doada olduuna gre Kheironun ak havada, gnein altnda, ifal sulardan ve otlardan faydalanma yollarn bilmesi
72 73

Erhat 1993, s. 63 Yves Bonnefoy 2000, s. 78

alacak bir ey deildir. 74 Asklepiosun Kentauros Kheirondan rendii bilgiler ok farkldr. Nesneler hakknda kesin bilgi sahibidir. Tek bir bakla ann hemen deerlendirmesini yapabilmektedir. Asklepios Kheironun okulunda, byl szler sylemeyi, byl ilalar ve merhemleri, yumulup kakanlar ayaa kaldran yararl cerrahl da renir.
75

Kheiron, Plinusa gre ilk herbalist ve eczacdr. Bugn

bilinen bir bitkinin cins ad da ona ithafen verilmitir. Bu bitki krmz kantarondur (Centaurium spp.) 76 Resim 9 Asklepios sikkesi Asklepios bylece usta bir hekim olarak yetiir, hekimliin ve cerrahln btn bilgilerini edinir, ama bununla kalmaz lleri diriltmek yoluna bile sapar. Bunun srrn efsane yle aklar: Tanra Athena,

Gorgo canavar ld zaman bedeninden akan kan toplam ve Asklepiona vermi Gorgonun sa tarafndaki damarlarda dolaan kan zehirli, sol tarafndaki damarlardaki kan ise faydalym. Bu ifal kan Asklepios lleri diriltmek iim kullanrm. Epey adam da

diriltmi 77. Bu yzden Asklepios, iyi olacaklarndan mit kesilen hastalar bile iyiletiriyordu. Hastalar iyi ederek lmn nne gemesi lm diyarnn

74 75

Erhat 1993, s. 62 Yves Bonnefoy 2000, s. 78 76 Kremers and Urdangs 1963 s. 13 77 Erhat 1993, s. 62

tanrs olan Hadesi kzdrd. Hades, Zeusa Asklepiosu ikayet etti. fotoraf 2 Asklepios ve Hygiea (Anadolu Medeniyetleri Mzesi Fot. Seda Karaz Arhan) Her hastay iyi ederse kimse lmeyecek ve benim mlkm bombo kalacak dedi..Mukadderata kar gelen, lmek zere olanlar dirilten hekimlik tanrsn cezalandrmak gerekli oldu. nk Asklepios Minosun lm bulunan olu Glaveus ve Zeusun atlar tarafndan paralanan Hippoltosu diriltmi ve Zeusun buyruuna kar gelmiti. Bunun zerine Olympos tanrs fazla sabredemedi. Yldrmn frlatt ve Asklepiosu ldrd. Evladnn yldrmla ldrlmesi Apollonu ok kzdrd. Fakat ba tanrya ne yapabilirdi ? dargnln bile belli etmedi. Fakat bir yolunu bulup Zeusa yldrm hazrlayan Kyklopslar ldrd. Bu yzden Olympostan bir zaman iinde yeryzne srldn syleyenler vardr Apollon sonra da olu Asklepiosu gkte burlar arasna yerletirmi. 78 Asklepios sanatta, Zeusa e bir grkemlilik iinde, yal ve sakall bir erkek olarak tasvir edilir. ayanda byk sandallar ile grlr.Dnceli ve babacan bir ifade tar. Yannda kimi zaman kpek bulunur. Fakat onun kutsal hayvan horozdur. 79 Asklepios gsterimlerinde genellikle yannda bir asa bulunur aslnda bu asann tbbi bir anlam yoktur; sadece tanrlarn habercisi ve ticaretin hamisi Hermes veya Romadaki adyla Merkrn sihirli deneini temsil etmektedir. 80 Anadolu, Asklepios efsanesine de bir katkda bulunmutur. nsanlar iyi ederek lme meydan okuyan Asklepiosu Zeus yldrmyla yere serince, nl hekimin son deminde yazd reete oradaki bir otun stne dvermi, yamur

78 79

Can 1994, s. 60 Cmert 1999, s. 58 80 Ronan 2003, s. 93

yam, yaznn z bylece ota karm ve her derde deva sarmsak meydana gelmi.

fotoraf 3 Hygieia Heykeli ( zmir Arkeoloji Mzesi Fot. Seda Karaz Arhan)

Asklepios Bol yeli bir aileye sahiptir. Onun ki olu olmutu. Roma ordusunda grev almalarna ramen tarihte isimleri pek bilinmezler. Buna karn kzlar Panaceia ve Hygeia efsanevi nitelikleriyle bilinirler.
81

Bunun dnda

Asklepiosun daha baka ocuklar farkl kaynaklarda farkl saylarda gemektedir. Sanatn kz Hygieia ve Asklepiades 82 diye sk bir lonca dzeni iinde birleen hekimlerin aracyla ilk a sonuna dek srdrm bir tanrdr. yle ki, hepsi halefleri, rahipleri, oullar saylan yaam hekimler bile onun efsanelik

81 82

Kremers and Urdangs 1963 s. 14 Aslepiades : Asklepios oullar

kiiliinden faydalanmlardr.

83

Kimi adak kabartmalarnda karsyla, Asklepiades

denilen iki oluyla, kzlar.Hygieia, aso, Akeso, Aigle ve Panaceia ile tasvir edilir. Asklepios bazen bir dier olu olan Telesphorus da babasyla birlikte gsterilir. Telesphorus genlik enerjisini ve iyileme gcn sembolize eder. Telesphoros klahl bir paltoya sarlm olarak grlr. 84 Ad salk anlamna gelen Hygieia, hekim tanr Asklepiosun kz ve yardmcsdr. Hygieia yalnz hasta insanlara deil, hayvanlara da bakar, dertlerine deva, hastalklarna ila bulur. Hekimlikle ilgili btn tanrlar gibi o da yer alt simgeleri tar ve zellikle yer alt yaratklarnn en zgr olan ylanla bir arada gsterilir. Hibir efsanesi yoktur. 85 Hygieiann gsterimlerinde kimi zaman,

boynundan sarkan bir ylana kadehle iki sunarken gsterilir. Hygeia ise hastalklar nleyen kiidir ve ounlukla babas, ifa verici Asklepios ile birlikte gsterilir. Bu durum ise Yunanllarn hastalklarn tedavisini ve nlenmesini birlikte grmelerini ifade eder. Asklepiosn mitolojik kz olan Panacea ise tbbi bitkilerin sorumlusudur. Mitolojik sahneler her zaman iin ada sanatlara esin kayna olmutur Hygeia Gustav Klimtin (1862 - 1918) de bir eserine konu olmutur. 1907 ylanda yapt bu yal boya eserde Klimt, Hygieiay bir ylanla resmetmitir. 86 Yunanllarn Asklepiosa verdikleri insani zellik, onu hemen her zaman kyafetli gstermeleri ile anlalabilir. Yunan mitolojisindeki dier tm Tanrlar (Zeus, Apollo gibi) her zaman plak gsterilmitir. Neredeyse tm medeniyetlerde ylan ifann sembol olarak gsterilmitir. Topraa yakn yaad iin btn ifa verici maddeleri bildiine inanlmtr.

83 84

Erhat 1993, s. 62 Cmert 1999, s. 58 85 Erhat 1993, s. 147 86 www.aztrid.com.hygeia.html

Derisinin deiebilmesi zellii de onun lmszl ve yenilenebilmesi ile zdeletirilmitir. Baz kltrlerde ylanlarn bu gcn kendileri de elde etmek isteyen byc doktorlar ylan yemilerdir. Asklepiosn ismi dahi Yunanca ylan anlamna gelen askalabostan geliyor olabilir. 87 Homeros devrinde Yunan tanrlarnn ou ifa verici zellikleriyle anlmaya baland. Apollo, Artemis, Athena ve Afroditin yan sra yer alt tanrlar da hastalklar tedavi edebilmekte veya

nleyebilmekteydiler. Aesculapius mezhebi de bu tanrlardan birine tapnmayla gelimi olabilir. nk sembol olan ylan yer alt glerinin eski bir simgesidir. Ayrca ylan, Anadoludaki Sami kabileleri arasnda ifa tanrsnn kutsal iareti olarak kabul edilirdi.
88

Resim 10 Gustav Klimtin Hygieia adl yal boya resmi

Tapnak tbb ile Hipokratik korpusun tbb arasnda ilikiyi belirlemek zordur. Cos adasndaki Asclepius tapna ile Hipokratesin ilikisi tam belli deildir. Bir baka yerdeki, Thessaldeki Asclepius tapna bu kltn Hipokrat ile dorudan ilikili olmadn gstermektedir. Ancak uras kesindir ki antik dnem boyunca tbbi, bysel ve dini tp yan yana bulunmutur. Yunan ve Roma tapnak alanlarnda pek ok ta ve pimi toprak sunular tanrnn iyiletirdii vcut ksmlarn

87 88

www.Imu.edu/fjust/Asclepius.htm Lewis 1998, s. 23

gstermektedir. Tapnak tbbna ait deneyimler Aelius Aristidesin Sacred Orations ve ryalarn nemi Daldisli Artemidorusun Onirocriticasnda (her ikisi de M.S. 2.yy) anlatlmaktadr. Pek ok durumda baz hekimlerin tehisleri yerine bu ryalarn syledikleri tercih edilmitir. Tanr Asclepiusa adanm tapnak ve sunaklar dini tbbn nemli bir noktasdr. Aslnda ifa Asclepiustan nce Apolloya ithaf edilmekteydi. Tapnak tbb M.. 5. Ve 4. Yylarda yaygndr. Bu durumu Aristophanesin plutus (653-744) parodisinden de anlyoruz. En nemli tapnak Epidaurustaki (dou Peloponnese) tapnaktr. Buradaki pek ok yazl metin tapnakta uyurken tanrnn tavsiyelerini almak (egkoimesis Latince incubatio). Btn zlen problemler tbbi deildi. Kellik, barsak kurtlar, krlk ve ylan sr gibi problemler de bu tapnaklarda zlmekte olduuna inanlmakta ve iyileme gerekletikten sonra pek ok hediye (zerinde nedeni ile birlikte) tapnaklara verilmitir. Bir keresinde tanr tapnaa gelen krk bir kab yaptrarak dzeltmitir. 89

89

Hornblower & Spawforth 1998, s. 459

ASKLEPEONLAR M.. 8.yyda Asklepios tanrlatrlmtr ve klt Gney Yunanistandaki

Epidaurusun tesine geip Asya Minre doru yaylmtr. Onun onuruna pek ok tapnak Asclepiadae olarak adlandrlan rahipler tarafndan kurulmutur. Bu tapnaklar pek ok yzyl boyunca tedavi merkezleri olarak kalmlardr. Rahipler tanrnn soyundan saylmlardr ve ellerindeki bilgiyi kendilerinden sonra gelenlere babadan oula metoduyla aktarmlardr. Pek ok hekim daha sonra kendilerine Asclepiadae adn vermilerdir.
90

Yaklak M.. 770 yllarnda, tp tanrsna adanan

ilk Aesculapius tapnaklar ina edildi. Tapnak yapm hzla geliti. Dnemin yazarlar tapnaklarn yer ald 300n zerinde alanda sz ederler. Bu tapnaklar, genellikle ormanlara, su kaynaklarna, madensel zelliklere ve harika manzaralara sahip olan gzel topraklar zerine yaplmt. Dier eski uygarlklardan farkl olarak Yunanlar arasnda din iirsel bir mitolojiydi. Doay eletirme ve kefetme zgrlne asla karmazd. Rahipleri zel bir snfa mensup deillerdi. Kazan iin alrlard. Rahip olmayan doktorlarn tedavisi ie yaramaynca insanlar yardm iin Asklepios tapnaklarndan medet umarlard. 91 Yunanlarn, hastalarn salklarna kavumalar konusundaki umut ve endieleri hususuna nem vermeye balamalar Asklepios mezhebi ile balamtr. eytan karma ileminden arndrlm bir psikoterapi ynteminin tapnaklarda balad sylenebilir. Zaman ilerledike, rahipler dinsel tedavi yntemlerinden gittike uzaklamaya baladlar. Zaten rahip olmayanlarn uyguladklar tedavi
90 91

Wheelwrigtht 1974, s.69 Lewis 1998, s. 23

yntemleri en eski devirlerden beri tapnak sistemiyle beraber uygulanyordu. M. 6. yydan itibaren tp profesyonel bir kimlik kazand. Yeni eitim grm renciler, okullarnn saygnl gz nne alnarak kendilerine verilen alma ehliyetini almak iin konseye bavururlard. Pratisyenler para karlnda hasta kabul edebilir ve muayenehane aabilirlerdi Tapnaklarda tedavi dinseldi. Banyo ve oru esasna dayanrd. Hastalar temizlendikten sonra ve sunaa yaklamaya hazr olduklarnda tvbe treni dzenlenirdi. Hastalar en i blgeye abatona alnrd. Burada battaniyelere sarl olarak koyun postlar zerine uzanr, oru tutmaktan ve uyku ilalarndan yorgun dm olarak uyurlard. Bundan sonra tedavinin asl ksm balard. Hastalar uyur uyumaz rahipler pelerinde uyuyan hastalarn yaralarn emen kutsal ylanlarla yataklar arasnda dolard. Uyandklarnda her hastann ryasnda ne grdn anlatmas gerekirdi. Bundan sonra bir rahip ryay yorumlar ve uygun tedaviyi anlatrd. yiletirme kimi zaman gerekleir kimi zaman da gereklemezdi. Bu durumda rahipler hastann ya kendisine sylenenleri yerine getirmediini ya da tedaviye inanc olmadn sylerlerdi. Hasta tapnaktan kmadan nce parann yan sra kendi adn tayan, hastalk ve tedavinin kaytl olduu, adak niteliinde bir tablet verirdi. Tabletler tapnan duvarlarna aslrd. Bylece tapnaa yeni gelecek kiilerin gven duymalar salanrd. Meme kanseri de dahil olmak zere eitli hastalklarn tariflerini ve tedavilerini iermeleri bakmndan bu tabletler gnmzde de ilgi ekmektedir. 92

92

Lewis 1998, s. 24

Asklepionlarda hastann tedavisinde ilk koul inant. Buras sadece kutsal sular, ifal otlar ve merhemlerle yada

cerrahi yntemlerle deil mzik, tiyatro, trenler, telkin gibi psikolojik tedaviler de nemliydi. Asklepionlarn asl grevi

hastalar tedavi etmek ve onlar lmden uzaklatrmakt.

fotoraf 4 Asklepios Heykeli (Efes Mzesi Fot. Seda Karaz Arhan )

Asklepionun asas zerinde syle yazyordu: Btn tanrlarn ululuu iin, kutsal yere lmn girmesi yasaktr lm tanrlarn gcn azaltt iin, ar

hastalar Asklepiondan karlrd. Uzak yerlerden yorgun, bitkin gelen hastalar byk kapda (Virankapda) muayene edilir, tedavi imkan yoksa ieri alnmazd. Asklepiona kabul edilen hasta, Virankapdan girdikten sonra lmden

kurtulduuna inanrd. Asklepiona gelen hastalardan hastalklarna ve maddi durumlarna gre cret istenirdi. Bergama Asklepionunda ise Bergamallar cretsiz tedavi edilirlerdi. 93 Asklepios adna dzenlene tapnaklara Asklepieion denir. Bunlardan en nemlilerinden biri Pergamonda bulunmaktadr. Yunanistanda ki en nl Asklepion tapna Epidaurostadr. Bugn bile kullanlmakta olan tiyatrosu byk heykeltra Polkleitosun planlarna gre yaplmtr. Hibir Asklepieion

93

Atilla & ztre 2001, s. 26

Pergamonnunki kadar ok ynl deildir. Helenistik ada kurulmu olan bu kutsal alan Asklepiostan baka tanra Hygieiay ve herhalde Asklepios kltnden nce Anadoluda bulunan Telesphorosu bir araya getirmekte, ilkada ifal su, iyi hava, kaplca gibi fizik tedavilerin yan banda telkin, elence ve kltr yoluyla hekimliin ne kadar ileri gittiini gz nne sermektedir. Anadoluya zg bir nitelik tayan bu Asklepieionun baka hibir yerde benzeri olmad gibi, ne hazineler saklad da bsbtn ortaya km deildir. 94 Asklepios klt, M. VI. yzylda balad ve Ge antik aa kadar farkl adlarla devam etti. Roma mitolojisinde Esculapis olarak karmza kan kltn en eski izlerine Peloponnesosta rastland. Kkeninin Messenia ve Argolisde olduu sanlan kltn, Kta Yunanistandan kp Anadoluya oradan da Helenistik dnemin Msrna kadar yayldu grld. M..4.yyda Asklepiosa ithaf edilen ifa

tapnaklar Epidaurustan Triccaya, Pergamondan Korinthe tm Yunan dnyasnda ina edilmeye balanmtr. Bu tapnaklar gzel manzaras olan ve bazen ifal bir kaplcann yannda olmak zere tedavi edici zellik tayabilen yerlerde yaplmtr. Yaygn olarak bu tapnaklarda ifa seremonilerinin yapld ylanlarn bakld yerlere sahiptiler. Hastalar tapnaklara ifa bulmaya gelirlerdi. Eer tapnak kkse rahipler hastalarna heykellerin yannda uyumalarn ve bylece Tanrnn gelip

ryalarnda onlara hastalklar ve tedavi yollar ile ilgili yol gstereceini sylerlerdi. Dnyann en nemli drt Asklepionu ise, Kta Yunanistanda Epidaurus ve Korint, Ege Adalarnda Kos ve Anadoluda Bergama da ortaya karld. Allianoi kazlaryla kaplca tedavi merkezi konumunda bir tedavi merkezi de ortaya karlm oldu.

94

Erhat 1993, s. 62

Tapnaa kabullerinden sonra hastalar rahipler, sedye-tayclar, banyo sorumlular, meale tayclar, kutsal altarn bakclar ve en son ba rahiple muhatap olurlard. Yeni ykanm kii haberci-ifac ryasn grmek iin yere serilmi beyaz yatana uzanrd. Bu uyku odas artan sayda hasta nedeniyle giderek tapnan nemli bir ksm haline gelmitir. Bu ifa ziyareti srasnda hasta mali durumuna gre bir sunuda bulurdu. En fakir olanlar ayakkablarn veya arapla tatlandrlm yulafl keklerini verirken zengin olanlar domuz veya koyun sunarlard. En kabul gren sunu bir horozdu. Phaedoda Platon Sokratesin son szlerinin Crito, Asklepiosa bir horoz borcumuz vard, bu borcu benim iin kapatr msn? olduundan bahseder. Sabah olduunda hastalar uyanrlard. Tamamen iyiletirildiklerine inananlar demelerini yaparlar ve ayrlmadan nce grdkleri ryalar dierleriyle de paylarlard. Bu durum btn hastalarda olumlu bir hava yaratr ve kendilerinin de bir gn ayn ekilde uyanarak iyileeceklerine dair iyimserlikleri artard.
Resim 11 Asklepiosa adanan adak ayak

Kendi kendine telkin yolu ile insanlarn ifa bulabilmi olmalar muhtemeldir. Fransada Lourdes Dier baz kutsal yerler, ve Kuzey Amerika

Maaras

yerlilerinin ar Ryas treni gibi baz yerler ayn etkiye sahip olabilir. Asklepiosun rahipleri herhangi bir aldatma niyetleri olmadan uyuma ve rya grme srecine afyon ykl ttsler yakarak katkda bulunmaktaydlar. Komik dramalarndan birisinde Aristofanes en

uzun boylu rahibin afyonla uyuturulmu olan hastalarn arasnda dolarken Asklepios etkisi yarattn hicvederek betimlemektedir. Yunanistann ylanlar Asklepieiondaki tapnmalarda youn biimde kullanlmlardr. Bazlar yeni doan bebeklerin beiklerine konulurmu. Asklepios kltnn merkezi olan Epidaurusta byk bir ylan bakm yeri bulunmaktayd. Burada retilen ylanlarn fazlas dier komu tapnaklara da gnderilirdi. Asklepiosn ekibi gemii Msrllara ve Musaya kadar uzanan kendi etrafna dolanm bir ylan figrn tarlard. Bu gn de dahil olmak zere bu figr tp mesleini ve uzmanln simgelemitir. Epidauros ve dier Asklepios tapnaklarna bulunan ta levhalarda bu merkezlerde gerekletirilmi olan harika tedaviler anlatlmaktadr. Tapnaklarda bir ok zaman psikolojik etkisi olan baz numaralar yaplmtr. Mesela ok gzel fakat konuamayan (rahipler tarafndan organize edildii iin) bir erkek ocuu tapnaa gelir ve tapnaktan sesini geri ister. Tapnak rahibi eer geldiin sebep yerine gelirse tapnaa vermeyi vaat ettiin demeyi yapacak msn? diye sorard. Gen erkek hemen konumaya balar ve evet vereceim dedii anda konuma yeteneini geri kazanrd.
Resim 12 Asklepiosa sunulan adak ayak

Mevcut kantlara gre Asklepios tapnanda cerrahi mdahaleler yaplyordu. Midesinde lser bulunan bir adam tapnaa geldi. Ryaya yatrld ve bir vizyon grd. Tanr adamn midesini yaryordu.

Adam kamaya alt ama onu yakalad ve kapy kilitledi. Asklepios midesini at, lseri kartt, midesini tekrar dikti ve daha sonra iplerini gevetti. Daha sonra gitti ama btn etraf adamn kan ile kaplanmt. Asklepios tapnan saran btn bu mistisizme ramen rahipler tedavi sonrasnda alnacak para konusunda olduka skydlar. Gnmzde mevcut pek ok dini messese halen ba kabul etmektedir. Ancak antik dnemde tapnan faaliyetlerinin srdrlmesi ancak bu demelerle yaplabildii iin o zamanlardaki verilenleri batan ok deme olarak deerlendirmek gerekir. Tanrlarla rekabet halinde olmamak iin rahipler ifa ileriyle deil Asklepiosun rahata iini yerine getirebilecei bir ortamn salanabilmesi iin tapnan bakm ile ilgilenirlerdi. Hibir hastann kaybedilmedii, lmn bile giremedii ifa hane imajn bozmamak iin kritik derecede hasta olan veya hamile kadnlarn tapnaa girmesi yasaklanmtr. demeler zaman blnebiliyordu ancak bir yl geemezdi. Zenginlerin fakirlere gre daha fazla deme yapmalar doal olarak bekleniyordu. Garip bir deme Asklepios tapnana ve buradaki tedaviye inanmad halde bu tapnaktan ifa bulan bir kiiden istenmiti. Aptallnn bir ifadesi olarak gm bir domuz hediye etmesi bekleniyordu. Kk bir ocuk misketlerini, Byk skender Gortys tapnana mzrak ve gs kalkann brakmlard. ok az gelir dzeyine sahip olanlardan muhtemelen sadece bir yceltici ark veya bir tutam sa isteniyordu. Asklepios tapnaklar Hristiyan ana kadar yzlerce yl yaadlar. Genel yaklamlar (uyku, rya, iyileme) yaamaya devam etti ama nem verilen eyler zamanla deiti. .S. 2.yyda Asklepios hala fikir sorulan varlkt ama tedaviler daha ok bitkiseldi. 4.yyda hala bitkisel tedavilerin kullanlm olduuna dair kantlar

mevcuttur. Ne var ki erken Hristiyan kilisesi dahi rasyonel ilalarn kullanlmasn tmyle yasaklam ve temelde sadece sann iyiletirici gcne nem vermitir

KOS ASKLEPAONU Kos Asklepiaionunun kuruluunun balangcn bilemiyoruz. Ancak M.. 308 sonra tarihinden ekonomik

durumu iyileen kentin Asklepios kutsal yeni yapt alanna yatrmlar ve

Herondasn M.. 270de iirsel bir tanmn verdii tapna ina ettii anlalmaktadr. Resim 13 Asklepiosun Kosa geliini gsteren mozaik resim lk tapnan ion dzeninde 3.78 x 15.07 boyutlarnda olduu kalntlarndan da anlalyor. Cellas (kutsal oda) iinde Asklepios, Hygieia ve Makhonun heykelleri bulunuyormu. M.. 2. yzylda yapnn ve altarnn yenilendii anlalyor. Yine bu dnemde tapnak alann eviren ravakl ve arkada odalar olan kanatlar eklendi. Gneyinde ise 12.5 x 13 llerinde bir abaton, salk uykusu iin bir mekan ina edildi.

Resim 14 Kos kentine ait Asklepios sikkesi Daha sonra kuzeye ayn aksda olmayan U biimli bir blm eklendi. kisinin arasnda, en eski tapnan yannda bir byk yap tapnan nnde kurban altar, onun dou kenarnda bir peripteros kk tapnak, onun nnde de adaklarn konduu bir baka yap vardr. Restitsyon resminde de grlecei gibi eitli dnemlerde ina edilen blmlerde teraslar halinde ve birbirine merdivenlerle balanan bir plan dzeni ortaya kmtr. Klliye bir tepenin de yamacnda bulunmaktadr. Byle bir teraslama dzeni yap btnn topografyaya uygun hale getirmitir. Ancak planda da grlecei gibi yap btnde axal bir simetri yoktur. Her iki terastaki revaklarn gerisindeki odalarn ilev olarak hasta odalar olduu tahmin edilmektedir.

KNDOS Kosun tp okulu olarak en byk rakibi durumundaki Knidosta (Bugnk Data) Asklepion ile ilgili bir yap kalntsna, bugne kadar yaplan kazlarda

rastlanmamtr. Okulu bu kadar hekimler nl ve byk bir

yetitirmi

kentte Asklepios ile balantl bir yapnn bulunamam olmas artcdr. Resim 15 Aslepieionlarda tedavi

EPDAUROS ASKLEPEONU Asklepieionlar genellikle sanatoryumlar gibi evresi doal ve gzel olan yerlere, evresinde salk veren pnarlar veya ifal sular olan yerlere kurulmaktayd. Tanrya zellikle tapnlan ter olan Epidaurustaki tapnak en nlsyd. Pausaniasn bahsettiine gre bu tapnakta ok miktarda insana altrlm ylan yetitirilmekteydi. The Evolution of Modern Medicine adl kitabnda Sir William Osler, Epidaurustaki Hieron veya sanatoryumun ok etkileyici bir diyagramn izmektedir. Bu merkezde gelenler iin ok geni ve hijyenik gimnasyumlar, banyolar ve tedavi odalar olduundan bahsetmektedir. Bu insanlar en ok seven tanrnn klt ok uzun bir sre yaamaya devam etmi ve erken hristiyanlk dneminde Romada ok gzel bir Asklepios tapna yaplm, burada hasta gladyatrler ve kleler tedavi edilmitir. Eski hieronlarda kontrol rahiplerin elinde bulunmu ve aklc ve basit uygulamalarn yan sra neriler de yaplmtr. Epidaurustaki adak tabletlerinde tedavisi yaplm hastalarn kranlarnda gastrik lser, gz hastalklar ve genel yaralanmalar ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. 95 Yunanistanda en nl Asklepios tapna Epidaurostadr. Bugn bile kullanlmakta olan tiyatrosu byk heykeltra Polykleitosun planlarna gre yaplmtr. Asklepiosun en sevdii hayvan, bastonuna sarl duran ylandr. Frsatn bulduunda, tanrn kendisi bile ylan grntsne brnmektedir; tpk dii katrlarn ektii bir arabayla Epidaurostan Sikyona gtrld srada olduu gibi. 96 Asklepios toprakla sk ilikileri olmasnn nedeni, Antikan sonuna dek
95 96

Kremers and Urdangs 1963 s. 15 Pausanias II 10,3

tm byk tapnaklarda uygulanan kulukadr. Epidaurosta Lourdesdaki gibi yntemler uygulanmaktadr. Hastann iyiletirilmesi dsel bir vahye baldr. Hastalklarn iyi edilmesi iin bavuranlar, kendilerini dinsel arnmaya eritirecek kimi gerekleri ( cinsel ilikiden saknma, oru, kimi yiyeceklerin yenmemesi) yerine getirdikten sonra, Epidaurosa zg ve tamamen zararsz ylanlarn dolat, tanrnn heykeliyle ssl bir yatakhaneye, yani yasak yer abantona kabul edilirdi. Asklepiosun ylanla sk iliki iinde olmas Asklepieionlarda bir tedavi arac olarak kullanlmasn da salamtr. Abantonda hastalar, dlerin taycs topraa dokunacak biimde yere uzanrlar. Uyurlarken tanr onlar ziyaret eder ve d grrken iyiletirir. Sabah olduunda kesinlikle iyilemilerdir ya da dlerinde tedavi yntemi salk verir. Epidauros yaztlar, Asklepiosun srekli hastas ve tutkunu Aelius Aristidesin tankl bizi tanrnn bu iki tbbi ilemi hakknda bilgilendirir: Bir gznn yerinde delikten baka hibir ey olamayan tek gzlnn grmeye balamas ya da be yldan beri hamile olan kadnn doum yapmas gibi genellikle inanlmas olanaksz, mucizevi iyiletirmeler; geceler boyu grlen tanr benden bu kadar ok sinirlenmememi istiyor gibi mantksal karsamalarla dolu dler zerine kurulan uzun sreli bir saaltm. Aurostaki adak eitlilii ve bolluu, tanrnn glerinin geniliinin bir kantdr. Ama denildiine gre bu gleri, Apollonun Delphoida Gaia kehanetini kurarak insanlar kurtard karanlk

kehaneti yeniden dirilterek kullanr. 97 Epidauros Asklepieionunun, planna bakldnda da grlecei gibi belirli bir plana gre dzenlenmemi, kentin merkezinde rastgele serpilmi etkisi brakrcasna, birbirine eklenerek ortaya kmtr. Kukusuz bunda bir kerede

97

Bonnefoy 2000, s. 79

planlanmam oluu temel nedendir. yle anlalyor ki Asklepiosa adanm tapnan evresinde, kutsal iyiletirme eylemlerinin ortaya kard gereksinmelere gre mekanlar zamanla olumutur. Tapnak bir peripterostur. Tholos ve stoalar ile birlikte L biiminde bir btn oluturmakta ve etraflar bir duvarla evrili bulunmakta idi.

Resim 16 Asklepieionlarda tedaviyi gsteren bir rlief. Sa tarafta Asklepios grlmektedir. Alann kuzey ucunda bir Roma a hamam vardr. Onun gneyinde eksedralar adak binalar yer alr. Asklepios Tapna, etrafnda 6 x 11 stunu olan 24.50 m uzunluunda bir yapdr. Onun kuzeyinde yanyana iki stoa iki katldr. Bu binalarn iinde imdi Epidauros mzesinde olan ve hastalarn nasl

iyiletirildiini anlatan yaztlar bulunmutur. Bu stoalarn nndeki stun srasnn ardnda odalar bulunmakta idi. Bu odalarn ,hastalar iin dinlenme, gzetim ve tenkiye (rnga ile ykanarak veya mshil ile barsaklar ykama) amacyla kullanldklar anlalyor. Bu yap grubunun gneyinde stadion ve gymnasion yer almaktadr. Bu alandaki ilgin yaplardan bir katagogion olarak isimlendirilen

otel-misafirhane grubudur. Drt adet revakl ak avlu ile onlar epeevre kuatan odalarn oluturduu bu yaplar, klliyeye gelen hastalarn ilk konaklamalar iin kullanlm olmaldr. 98 Eleusis sadece mistiklere ak iken, buna karn Epidauros, ifa Tanrs Asklepiosa adanm byk tapnak herkese akt. Geri her drt ylda bir Apollonun olu Asklepios adna oyunlar oynanrd ama tapnak tm yl boyunca haclarla dolard. Asklepiosun kkeni tam olarak belli deildir. Baz efsanelere gre hayatna bir kahraman olarak balar ve daha sonra bir Tanr mertebesine ycelir. Asklepios Thessalyden kuzeyde Epidaurosun olduu Argolide doru bir yerden gelir. Asklepios Argolidde domutur. Bazlarnn inanna gre Asklepios, daha sonra byk kahraman Achillesi de yetitiren bilge centaur Chiron tarafndan yetitirilmitir. Kkeni her ne olursa olsun Asklepios ncelikle Epidaurosta tannd ve buras onun ilk tapna oldu. Asklepios onu izleyenlere hayatn en byk armaanlarndan birini verdi, iyi salk hediyesini: salk sanatnn bitkisel ilalar ve neterle yaplan baz uygulamalarn bir karm olduu bir dnemde salkl olmak olduka nemliydi. .. 5yyn bilinen kaynaklarna gre dnemin tplar karlatklar pek ok hastalk karsnda zorlanyorlard. Hipokrat pek ok hastaln besinin yeterli

hazmedilmemesine ve yeterince sindirilememi besinlerden ortaya kan gazlarn vcuda zarar verdiinden bahsetmekteydi. 99 Yeterli miktarda tedavi metodunun bilinmemesi pek ok doktoru zmn doada olduu fikrine gtrmt. Ancak Yunanllarn pek ou sadece doayla
98 99

Serdarolu 1996, 27 Bowman 1997, s. 136 137

yetinmemi ve doktorlarn yan sra Tanrlara, tlsmlara, byye, sihre ve zellikle de Asklepiosta bilinen ryaya yatmaya da eilim gsteriyordu. Pek ok Yunanlya gre ryalar gelecein bir aynasyd. Ryaya yatma basit olarak, belirli bir zamanda belirli bir konu zerinde belirli bir ryaya yatmakt. Hasta tapnan bir blmesinde uyur ve ryasnda Asklepiosun en iyi tedaviyi ola sylemesini beklerdi. Asklepios tapnaklar arasnda Epidauros en nemlisidir ve burada yaplacak bir ryaya yatmann en iyi sonucu vereceine inanlrd. Bu nedenle byk saylardaki haclar ve onlarn mitsiz aileleri Epidauros tapnana gelir, arnma trenlerinden sonra tapnakta uyurlar ve hastalklaryla mcadelelerinde en iyi gelecek zmn ryalarnda sylenmesini beklerlerdi. Bu nedenle Epidauros tapnann byk bir ksm hastalarn rya ve tedavi iin bekledikleri uzun stoalar ve salonlara ayrlmt. Stoalara yakn yerlerde Asklepios tapna ve daha kk olarak Artemis ve Themis tapnaklaryla evriliydi. Bunlarn tm haclarn kran dolu armaanlaryla doluydu. Bazlarnda hastalklarnn nedeni, tedavi sreci ve tedavi sonucu yazl olarak belirtilmekteydi. Bazlar ise vcutlarnn iyileen ksmlarnn gm veya altndan yaplm anatomik modelleriydi. Asklepios Tapna Asklepiosun altn ve fil diinden yaplm antsal bir heykelini tamaktayd. Olympia ve Atinadaki Parthenon da olduu gibi Asklepiosun altndan yaplm heykeli ziyaretilerin grmesi mmkn olmayan bir yerde tutulmakta ve nadir baz durumlarda grlebilmekteydi. Asklepios tapnann yaknnda Delphide olduu gibi gizemli bir tholos, bulunmaktayd. Her iki yapnn da dinsel amalarla kullanld aktr ancak nasl kullanldklar henz anlalamamtr. Epidaurostaki tholos Gen Polykleitos tarafndan yaplmt ve

bazlarnn inanna gre Asklepios iin kutsal olan ylanlara ev sahiplii yapyordu. Gerekten de yaps itibariyle pek ok kutsal ylan barndrabilecek bir biimi vardr. Ancak Epidaurostaki en etkileyici yap 55 sral ve 14000 ziyaretiyi bulundurabilecek tiyatro yapsdr. Pausaniasn da belirttii gibi Epidaurianlar tapnaklarnn ierisinde yer alan tiyatro benim ziyaret etmemi gerektirecek kadar bykt. Epidaurosda tiyatroda oynanan oyunlar ve Asklepios tapnandaki adaklar tmyle Apollonun olu ifa Tanrsna adanmt. 100

ATNA ASKLEPAONU Bir kayaln dibinde, teras ykseltme zerine kurulmu olan Atina Asklepiaionu buraya kadar tanttmz rneklerden farkl bir plan dzenindedir. Plan dzeni tapnak arlkldr. Batsndaki blm sonradan, snrl bir kullanm iin eklenmi gibi grnyor. Yap grubuna gneydeki bir propylondan girildiinde, douda geni ve ta deli bir ak avlunun batsnda prostylos bir tapnak, onun nnde bir altar, kuzeyinde bir stoa ve bu stoann batsnda bir kurban odas vardr. Alann gneyinde bir kk portiko yerletirilmitir. Bu grnm ile avlu ve evresindekilerin, dorudan Asklepios tapnmnn uygulanmasna ynelik olarak ina edildikleri anlalyor. Batdaki yap sonradan eklenmitir. nnde 11 stunlu olan bir portiko, gerisinde yanyana drt odadan olumaktadr. Duvar diplerindeki klineleri ile hasta istirahat odalar olabilecei dnlmektedir. 101

100 101

Bowman 1997, 140 Serdarolu 1996, 27

KORNTH ASKLEPAONU Benzer bir kompozisyona Korinthle rastlyoruz. Ancak burada plan dzenlidir ve bir defada dnlm ve ina edilmi gibi grnmektedir. Douda prostylos Asklepioos tapna nnde kurban altar ve etrafnda portikolar ile asl kutsal mahal vardr. Buraya geni bir giri kaps ile geilir. Bu yap iinde kuzey ve gneydeki merdivenler bir alt kata indirilir. Bu katta yan yana oda vardr.bu odalar klinelidir. Odalar batdaki revakl bir ak avluya alr. Bu avlunun gneyinde dehlizler bulunmaktadr. Bu dzenlemenin hastalara uygulanacak telkin seanslarna, ses ve k oyunlarna yarad dnlmektedir. Bugnk anlamda hastanelerin gelimesi daha ok Roma mparatorluk dneminde M.S. 1. yy balarndan sonrasna rastlar. Ancak Byk skenderin ordusunda hastalanan ve yaral olanlar iin kentlerde bakm ve istirahat evleri oluturulduunu biliyoruz. Romallarn da ilk hastaneleri, hasta askerlerin iyileme dnemlerini geirecekleri kurulular olarak ortaya kar. Valetudinarium ad verilen ve askeri nitelikli olan bu yaplar kare yada dikdrtgen biimli bir alan kuatan yan yana dizili odalar dzeninde idiler. Bir bakma bu rnekler bugnk hastanelerin kkeninde ordu bakm evleri
102

ve

hastaneleri

olduunu dndrmektedir.

fotoraf 5 Pergamon Asklepieion Ylanl Sunak

102

Serdarolu 1996, 28

(Fot. Seda Karaz Arhan)

PERGAMON (BERGAMA) ASKLEPONU Tarihesi Bergama Asklepion'u M. IV. yzylda kurulmutur. Asklepios'un tapm (klt) hastalar iyiletiren tanrla ykselince M.. IV. yzylda Yunanistan'da Epidavros'daki asl kutsal yeri Bergamaya getirilmitir. Bu ii baaran Bergama'l Aristohminosun olu Arkiasdr. Arkias, Pindasos (Madra Da) srtlarnda avlanrken bir taraf krlmt. Bu zengin adam Epidavrosdaki Asklepiona gitmi ve orada az zamanda iyi olmutur. Dnnde vatandalarna hizmet olsun diye bakm ilerini gren Asklepiyatlardan bir kan Bergama ya getirmiti. Bylece ilk tapnak Ayvazali yresinde kutsal eme ile onun yanndaki kayalk alanda kurulmu oluyordu. Balangtan beri bu kutsal blge adm adm geniletilmitir. M.. IV. yzylda byk alanda bulunan kaya ve temeller stnde geniletilmi olan Asklepion kutsal yol boyundaki ant-mezarlarda klasik kltr bakmndan zel bir durum tayordu .

M 280 - 133 Bergama Kralla dneminde akropol ve kent gibi Asklepion da geni lde kalknma ve ykselme iine girmiti. zellikle mermer iiliin deerli yaptlar ile sslenmitir .

M 218 de Byk skender'in hazinesi yznden Suriye kral III.Antiokhos ordularn, Bergama kral I. Attalos zerine gndermiti. Bergamaya kadar gelebilen bu ordu, akropol kuatt ve kenti yakp ykt. Asklepion ise ok az zararl kmt. M 201 de Makedonya kral V. Filip, akropol zaptedemeyince kenti yakp ykt ve Asklepiona da zarar vermiti .

M 183-173 yllar arasnda Bergama kenti bayndrlk aamasna geerken Asklepion da gzden geirilmi ve geniletilmitir. Bu dnemdeki plana gre yer kazanmak iin gney eimli alan destek duvarlaryla kapatlm ve bir dehliz oluturulmutur. on dzenindeki mermer tapnak kayalklar stnde ykselmi, tedavi salonlar kurulmutur. Kutsal su iin ta eme ve havuz yaplmtr M 156 da Bergamaya Bitinya kral II. Prusias saldrm, kenti kuatmasna karn alamaynca aa kenti ve Asklepion'u yamalam, tm heykel ve sanat rnlerini alp lkesine gtrrken Asklepios heykelini de unutmamtr. Bergama kral III. Attalos zamannda salk tanrs ile kral arasndaki snf ayrm kaldrlm ve Asklepios'un salk yurduna Kral kutsal yeri denmitir. Kraln heykeli, tanr heykelinin yanna dikildi ve adlarna kurban kesilmeye baland.

M 133 yl Bergama Tarihinde bir dnm noktasdr. Bergama Roma gdm girerken, Asklepion grevini srdryor olmasna karn bir ok sarsntlar geirecektir. M I. yzyln balarnda Pontus kral Mithridates, Bergamaya dein bir kurtarma savana girmitir. Bu ordu Bergamaya geldii zaman 80.000 Romalnn canna girmiti. Bergama'daki Romallar snmak amacyla Asklepios Kutsal Alan'na komular, fakat tanrnn heykellerine sarlrlarken insafszca katledildiler. Sulla'nn Romal asi komutan Fimbria ve arkadalar Asklepion'a kamlard. Aristonikos'un adamlar tarafndan sndklar yerde yakalanp ldrldler (M 85). Kuruluundan beri kutsal yurda verilen snma hakk ilk kez bozuluyordu. Ancak bu hak Anadolu prokonsl tarafndan tekrar kabl olundu. Bu tarihlerde Asklepion gerilemeye yz tutmutur. Bunun nedeni de Roma ordularnn Anadoludaki savalar yzndendir. 150 yl kadar baslan paralarda Asklepios'un

ba ve ylanl heykeli grlmemektedir

Bununla birlikte M I. yzyln banda olduu gibi ikinci yansnda da Asklepion nem ve zelliinden bir ey yitirmemiti. Jimnas bakanln yrtmesi ve snma hakkn srdrmesi ile bu nem anlalmaktadr 103 .

Asklepion'un Roma imparatorluu zamannda yeni bir ykselme dnemine girdii gzlenmektedir. Trayan, Hadriyan ve Caracalla ile bunu simgeleyebiliriz. Antaninus Pius zamannda (MS 138-161), Asklepion iki kat bir genileme gsterir. Bu genileme srasnda koridor, havuz ve tedavi blmleri kazandrlmtr. II. yzyl ortasnda sylevci Aristides (Aristid) Bergamaya gelmi, bir ok hastalklar iin Asklepionda tedavi olmak istemi ve 4-5 yl iinde tam salna kavuan Aristides: "Tm salm, Asklepios sana borluyum, sana gizemsi bir akla balym" demektedir. Aslnda Asklepion hakkndaki bilgilerimizin ou bu bilge kiinin yazdklarna dayanr .

Asklepionun bu son parlak dnemi de ok uzun srmedi. mparator Decius zamannda (249-251) Hristiyann Asklepion'un yaknndaki tiyatroda

paralanmas, Bergamada derin yanklar uyandrmtr. Yeni dine kar gsterilen bu iddet, inan ve duygular zerinde byk tepki gsterecektir kukusuz. Hemen bunun arkasndan gelen mparator I. Valerius (253-260) zamanndaki byk deprem kenti ve Asklepionu byk lde ykma uratt. Yeni dinin basks ve depremlerin doal ykm Asklepion'u bir daha ayaa kalkmamak zere yere sermiti. Bu imparatorun ilk gnlerinde baslan paralarda grlen Asklepios grntleri de son simgeler olarak kalmaktadr .

Hristiyanlk Bergama'da kk salmakta gecikmedi ve izleri Asklepion'da da

103

http://onyx.msis.metu.edu.tr./art/blgeler / Bergama.html

brakt. Asklepios tapnann bu dnemde kilise olarak kullanld, ortasnda duran mermer krs altlktan ve antsal kap (propilon, propylon) yannda bulunan vaftiz yerinden anlalmaktadr. Kk koridorun tapnaa bitiik yerindeki odacklar, gney koridorun mahzenindeki sva stndeki ha ve havuz ile su deposu yaplan bodrumdaki svalar hep Bizans dnemi kalntlardr.

Asklepion tapnann iindeki kilise krss yannda bulunan bir mezardan kan kemikler arasndaki paradan, mezarn XV. yzyldan kalma olduu saptanmaktadr. lmn yasakland Asklepion artk mezar gibi kullanlmaktadr. XIV. yzylda Bergama, Osmanl Trklerinin eline getii zaman Asklepion tepeden inen sellerin yd kaln bir toprak tabakasyla rtlmt. Asklepionda ilk kazlar, 1927 ylnda balamtr. Alman

kaz kurulu bakan Wiegand Asklepion'un yerini saptam ve 1928 den sonra Asklepion ortaya balanmtr. arasnda kolonlar lk kuzey karlmaya buluntular koridor ve

yerletirilmi

tiyatronun birinci blmnn onarm yaplmtr. Eski

Eserler ve Mzeler Genel Mdrlnn yardmlar ile Basn-Yayn Genel Mdrl Turizm btesinden destek ile Bergama Mze Mdr Osman Bayatl

Asklepion'un onanrm, 20 kadar stunun dikimi ve kk tiyatronun douunu hazrlamlardr. ekil 1 izim Ferit Avc Atlas Dergisi say 66 1998 1958 ylnda Alman arkeologlar kutsal alann orta kesiminde yeniden almaya baladlar. Bu kazlar eitli yenilikler sunmaktadrlar. Hellenistik uyku odalarnn altnda, stteki kuzey-gney ynlendirmeden farkl olarak, eik bir biimde uzanan duvarlara rastlanmtr; iilik, duvarlarn en ge .. 4. yzyl balarnda rldn gstermektedir. Gerek sz konusu duvarlar, gerekse bir birtakm arkaik figrinler ve yaknda bulunup, ok erken bir dneme tarihlenen bir keramik paras, .. 4. yzylda kurulan Asklepion'dan nce burada yerleildiine iaret eder. evrede ele gemi baz pimi toprak figrinlerin oturan bir kadn betimlemesi nedeniyle, kazclar burada bir tanra kltnn bulunduunu ileri srmlerdir. Ne ki, figrinler daha ge bir dneme aittir. Bu durumda eski kltn (eer gerekten eski bir klt var ise), Asklepios kltnn yan banda yaatld anlalr. Sorun henz tam anlamyla zmlenememitir
104

1969-1971 yllar arasnda Oscar Ziegenaus ynetiminde Asklepios Tapna kazlar tamamland. Plana gre Asklepios yaplar: 1. Viran kapdan balayan yol (Via tecta) 2. Antsal kapnn n avlusu 3. Antsal kap 4. Tren avlusu 5. Tren Avlusunu evreleyen stunlu galeriler
104

http// bucatarih.sitemynet.com/Anadolu/ antik/Bergama.html

6. Helenistik devire ait Asklepios tapna (Bu tapnan yannda biri Apollona dieri Hygieia ya ait iki tapnak daha vard.) 7. Uyku odalari ifal kaynak ve kuyular 8. Yer alt geidi 9. Hastalarn tedavi grd klinik 10. M.S. 2. yzylda yaplan Zeus Asklepios tapna 11. Ktphane 12. 3500 kiilik Roma devri tiyatrosu 13. Genel Tuvalet Asklepionun Konumu Asklepion'un yeri; kentin bat kesiminde, denizden 108 metre ykseklikte ve rzgarlardan korunabilir bir yerdedir. rnein Aristides burann konumu iin; su ve havasnn iyiliinden gelii gzel seilmi olmayp gizemsel bir seim olduunu belirtir. Bergamal nl hekim Galenos ise; Asklepion'un Misi Dalarnn (Geyikli) ayaklarnda, hava akmlarndan korunmu, temiz havas ve suyu olan uygun bir yerde kurulduunu vurgular .

Ozan ve tarihi Horas ise; oraya scaklar stma gtrmez, orada vasiyetnameler almaz diyerek nemini dile getirir .

Kazlar sonucu gn na karlan Asklepion'un bugn grdmz kalntlar byk oranda .S. 2. yzylda gerekletirilen geni apl yenilemeye aittir. Bunun ncesinden kalanlar ise kutsal alann esas ekirdeini olutururlar: Kutsal kuyu, tapnan ve onun bats ile gneyinde yer alan uyku odalarnn temelleri. Bugn grdklerimizin ou Aelius Aristides'in zamannda ina edilmitir. Ne yazk,

onun szn ettii yaplar genellikle gnmze erimemitir. Yine de kutsal alandaki ilk yerlemenin Arkaik Dnem'e, hatta Bronz a'a gittii anlalmaktadr. Yunan tanrs Asklepios'un klt olaslkla daha eski ve yerli bir kutsal alan zerine kurulmutur. Kutsal Yol (Via tecta) Viran Kapdan balayp Asklepionu Bergamaya balayan yol.. Kazlarla nemli bir ksm aa karlan kutsal yol, antsal kapnn nndeki avluya eik bir ekilde kavuur.

fotoraf 6 Pergamon Asklepieion Kutsal Yol (Fot. Seda Karaz Arhan)

Antsal Kap (Propilon, Propylon) Kutsal alana, kutsal yol zerinden girilerin yapld ana kap. Ktphane Antsal kapdan getikten sonra hemen sada, yani kuzeyde, ktphane yer alr. Ktphane, duvarlarnda niler bulunan kare biimli tek bir odadan ibarettir. Dou kenardaki orta nii, bilimsel almalar korumas nedeniyle ktphanenin

adand mparator Hadriyan'n (Hadrianus) heykeli ssler. Hadriyan ayrca Asklepion'un btnnde yaplan yeniliklerden ve onun Yunan dnyasndaki en nl tapnaklar arasna ykselmesinden de sorumludur. Okuma iin gerekli k, nilerin zerindeki bir sra pencere ile salanmtr. Ktphane bir tp kitapl saylmamaldr; tersine hastalarn hizmetine sunulmu klasik yaptlar kapsayan bir koleksiyondur. Hadriyan heykeli ve belki yapnn tm Flavia Melitine adl bir kadn tarafndan adanmtr. Zeus-Asklepios Tapna Antsal kapnn br yannda yuvarlak Zeus-Asklepios Tapna yer alr. Mevcut kutsal alann ba tapna olan yapdan yalnzca en alttaki ta srasnn kalmasna karn, duvar rgsndeki ustalk gzden kamaz. Tapnan arkasnda, dou yanda bir merdiven dardan atya ulayordu ve olaslkla onarm ilerine ynelikti. n cephede ise, soldaki antsal kapdan kutsal alana inen merdivenleri bakml bir biimde dengeleyen ikinci bir merdiven vard. Burada Asklepios'un Zeus ile badatrlrmas, Aristides'e gre zerinde durulmas gereken bir durumdu. nl hatip, Asklepios'un tpk Zeus gibi yce, ok ynl ve her eyi saran bir gce sahip olduunu anlatmtr. Onun kendi giriimleriyle dzenledii bir koro gsterisi onuruna, bir ayakl kazan adad tapnak da yine burasdr. Kazann aya da birer altn figrle bezenmiti: Birinde Asklepios, brnde Hijye, sonuncusunda da Telesforos (Telesphoros) figr vard. Adak, Asklepios heykelinin sa elinin altna yerletirilmiti. Sal ifade eden Hijyen ve

Gerekletirici anlamna gelen Telesphoros Asklepios'un evresindeki ikincil tanrlard.

fotoraf 7 Pergamon Asklepieion Bat Stoa (Fot. Seda Karaz Arhan)

Stoalar Kutsal alan kuzey, bat ve gney yanlarnda stoalar ile evrelenmiti. Bu stunlu galeriler Yunan sivil mimarisinin vazgeilmez elerindendir; insanlar yazn gneten, kn yamurdan korurlard. Pergamon Asklepion'unda en iyi korunagelen stoa kuzeydekidir. Kaz sonrasnda, bu kesimdeki stunlar yeniden ayaa kaldrlmtr. Kuzey stoa stunlar on dzenindedir. Yalnz ktphane tarafindaki son on stun bir depremde yklm ve yerlerine postament zerine oturtulmu, kompozit balkl stunlar dikilmitir - kompozit tip, on stun balna zg volt ile Korint balndaki akanthus yapraklarn birletirir.

Kalnt brakmamasna karn, bat stoann kuzeydekine benzedii anlalr. Tam ortasndaki kap ve basamaklar, baka bir stoaya giri salamtr. 120 m. uzunluunda ve Dor dzenindeki bu stoann gerisinde bir dizi mekn, nnde ise Aristides'in de deindii, jimnazyum (gymnasion) ilevli bir ak alan vardr Gney stoa da tmyle yklmtr. Bu yan, arazinin eimi yznden alakta kaldndan, bir bodrum kat gerektirmitir. Gnmze eriebilen bodrum kat, ortadaki bir paye dizisiyle iki nefe blnmtr. Payeler stteki stoay tam, bodrum kattan ise depo olarak yararlanlmtr. Tiyatro Kuzey stoann bat ucunda kk bir tiyatro vardr. Yap Roma Dnemi tiyatrolar iin tipik olan yarm daire eklindedir. zleyicilerin oturduklar kademeli blm, merdivenler ile dikeylemesine gen biimli be alana ve bir geit yani

diazoma ile yataylamasna ikiye blnmtr. Orta blmn en aadaki sras nemli kiilere ayrlmtr. Anlaldna gre sahne yaps katlyd. Onun nnde yer alan, oyuncularn gsterilerini sunduklar sahne, yerden yaklak 1 m. ykseklikteydi. Bir yazt tiyatronun Asklepios ile Athena Hijye'ye adandn belgeler. Yap 3500 kiinin oturmasna izin veriyordu. Asklepion'da kalan hasta saysnn hibir zaman bu kadar yksek olamayaca gz nne alnrsa, evredeki halkn da gsterileri izleyebildii sonucuna varlmaktadr.

fotoraf 8 Pergamon Asklepieion Tiyatro (Fot. Seda Karaz Arhan) Genel Tuvalet (Latrinler) Bat ve gney galerilerin birletii kede, antik ada kullanlan latrinlerin ilgin bir rnei ile karlalr. Erkeklere ayrlan byk meknn gsterili olduu anlalr. Burada mermerden, yaklak otuz adet oturma yeri vard. at, zenle ilenmi Korint balklar tayan drt payenin zerine oturtulmu, ortasnda k ve hava dolam iin bir boluk braklmt. Byle grkemli latrinler, dnem iin karakteristiktir. Bunlar gnmzde aradmz gizlilikten yoksun bulunmalarna

karn, gz alc bir biimde ina edilip, kusursuzca donatlmlardr. te yandan, bayanlara ayrlan latrin daha kk ve sadedir.

Uyku Odalar, ifal Kaynak ve Kuyular Kutsal alan ve kltn odak noktas Kutsal Kuyu idi. Kuyu basit bir yapnn iine alnm, knkler araclyla bir pnardan beslenmesi salanmt. Su, hastalarn iine girmesi iin deildi; eitli kaplarla ekilerek ykanma ve zellikle ime suyu olarak kullanlyordu. Aristides kutsal suyun yararlarn cokuyla anlatr, hatta yazlarndan birini, yalnzca bu su iin dzd vglere ayrmtr. Dediine gre kuyu her zaman dolu ve su, yazn serin, kn lkm. Gz hastalklar ekenler, bu suyla banyo yaparak gs hastalklar, astm ve ayak sorunlarndan yaknanlar, suyu ierek ifaya kavuuyormu. Bir keresinde, dilsiz birisi suyu iince, konumaya balam. Pergamon'daki suyun kutsall, baka yerlerdeki kutsal nitelikli sular gibi - rnein, Delos'taki gibi - kimsenin dokunmasna izin verilmemesinden kaynaklanmyordu. Pergamon

Asklepion'undaki su kutsald, nk kullanan herkese tanrnn yardmyla yararlar veriyordu. Kutsal alanda, ayrca iki eme vardr. Her ikisi de hastalarn saaltmnda rol oynayan bu emelerden birisi, tiyatronun yaknndadr. st aktr, mermer bir tekne ile donatlm ve olaslkla souk banyo nerilen hastalarca kullanlmtr. Obr bat tarafn ortasna rastlar. Tekne kayaya oyulmutur. zerinin bir at ile rtld anlalr. K mevsiminde ve yal havalarda evresinde youn biimde amur birikir. Asklepion'u kazanlar, hastalarn buradaki birikinti ile amur banyosu yaptklarn, sonra da teknede ykandklarn ileri

srmlerdir. Eer tekne bir tek bu amaca yaram ise amur banyosu sk uygulanm bir tedavi yntemi olmaldr, nk tekneye inen basamaklar bir hayli anmtr. Kutsal Kuyu'nun hemen gneybatsnda uyku odalar yer alr. Yalnzca temelleri korunan odalarn ayrntl biimde tmlenmesi olanakszdr. Uyutulma ilemi kesin dinsel kurallar uyarnca gerekletiriliyordu. Kurallardan bazlarn ok hasar grm bir yazttan reniyoruz: Hasta, uyku odasna girmeden nce ykanp beyaz giysiler giymeli, kuak ya da yzn karmal ve kurban sunmaldr. Bergama'da kurbann zeytin dallaryla ssl, beyaz bir koyun olduu anlalr; Aristophanes'ten (Klasik Dnem oyun yazar) rendiimize gre, Atina'da ise Asklepios'a adak rekleri sunulmutur. Hellenistik Devira ait Asklepios, Apollon ve Hijye (Hygieia) Tapnaklar Uyku odalarnn kuzeyindeki kayalk taban zerinde, gnmze pek az iz brakan tapnak ykseliyordu. Bunlar Kurtarc Asklepios'a, kz Hijye'ye ve babas, Gzel ocuklu Apollon'a adanm tapnaklard. Hijye Tapna'nn iinde ya da yannda Telesforos'un kutsal bir yeri vard. Telesforos ilk kez Bergama'da Asklepios'un evresinde yer alan, daha sonra baka yerlerde de tapm gren bir ocuk-tanryd. Saaltm kltnde nemli bir rol oynuyordu: Aristides bir gn kendisine Telesforos'un, daha doru bir deyile Telesforos rahibinin, vcuduna srlecek bir merhem verdiine deinir. Bir keresinde de Aristides bir d grm ve dnde btn vcudunu kurtarmak istiyorsa, bir organn kesip Telesforos'a adamas gerektiini renmitir. Fakat rahip bir organn adanmas ok ac vereceinden, Aristides'in parmandaki yz adamasnn yeterli olacana karar verir. Bylece parmak ada yapm gibi, etkili bir sonu elde edilebilecektir. Aristides'in yks gereki ifade biimiyle, enikonu inandrcdr.

Hastalarn Tedavi Grd Klinik

Kutsal alann gneydou kesinde, tiyatrodan sonra alann en iyi korunmu esi olarak karmza kan, ikinci bir yuvarlak yap vardr. Yap iki katlyd. Esas kat oluturan st katta daire biimli bir mekn, byk apsisler ile evrelenmi ve ahap bir at ile rtlmt. Fakat bunlar gnmze ulamamtr. Ayakta kalabilen kesimi, alt kat ya da bodrum katdr. Burada, ortadaki ekirdein evresinde dolaan bir dehliz yer alr. Belirli aralklarla yerletirilmi, masif ayaklarn oluturduu bir halka, dehlizi boylu boyunca ikiye blmektedir. Ayaklardan kimisinin dibinde ykanmaya ynelik tekneler grlr. Gneydouda, st kata kan iki merdivenin kalntlar gze arpar .

Bu yapya antik yazarlardan hibiri deinmemitir ve ilevi kesin biimde bilinmemektedir. .S. 2. yzylda kutsal alan yenileyen tasarmn bir rn olmas ihtimali, bu tasarmdaki bakm bozdunundan, akla yakn grnmemektedir. Telesforos Tapna yaktrmasnn ardnda ise hibir dayanak yoktur; yukarda belirtildii gibi, Telesforos'un kutsal yeri alann baka bir kesinde bulunmaktadr. Aslnda bir yapnn tapnak

olduu da kesin deildir. Buna

karlk, saaltm srecinde belirli bir rol oynad kukusuzdur. Bodrumdaki ykanma teknelerinin yan sra yapnn bir tnel ile Kutsal Kuyu'ya balanmas, tbbi bir ilev tadna iaret eder.

fotoraf 9 Pergamon Askepieion Kr evi ( Fot. Seda Karaz Arhan)

Yeralt Geidi Geit kusursuz bir biimde korunmutur. Her iki ucunda merdivenler, tepesinde ierisini aydnlatan bir dizi delik vardr. Asklepion'u kazanlar, tnelin iki amac olabileceini ne srmlerdir. Bunlardan birincisi, kutsal alanda alanlarn yararlanmas iin yaplddr. kinci seenek ise yaz gnlerinde hastalara serin bir korunak salanmas amacn gndeme getirir. Oysa belki daha gl bir olaslk, tnelin zellikle kt havalarda hastalarn yuvarlak yapdan kp, kutsal alann kuyu evresindeki merkezine ulamalarna yaramasdr. Yuvarlak yapnn ya da en azndan bodrum katnn, kutsal alanda kalan hastalar iin hem scak, hem de yal havalarda korunabilecekleri bir yer olarak yapldn kabul edebiliriz.

Yapya gneyden bitien ta deli teras, yatalaklarn kutsal alann

kalabalna girmeksizin, hava alp gnelenmesini salamtr.

fotoraf 10Pergamon Asklepieion Yer alt Geidi (Fot. Seda Karaz Arhan) Asklepionda Saaltm Yntemleri

Roma mparatorluk Dnemi'nde Bergama Asklepion'u nemi bakmndan Epidavros'takinden sonra ikinci sray alyordu. Asklepiondaki saaltm

yntemleri hakkndaki bilgilerimizin ounu nl sylev ustas ve kronik bir hasta olan Aelius Aristides reniyoruz. Burann srekli ziyaretilerinden Aristides baz yazlarnda dorudan Asklepion'u ele alm, Asklepios'un uygulad olaanst tedavi biimlerini anlatrken, Asklepion'a ilikin deerli bilgiler vermitir Gerek Bergama'da, gerekse dier Asklepionlarda gerekletirilen saaltm, doast ve klgl yntemleri garip bir biimde kaynatrmt. Saaltmn en nemli zellii, hastann uyutulmasyd: Hasta kutsal alan snrlar iinde uyutuluyordu. Uyandnda ya iyilemi ya da o kadar ansl deilse, rahiplere anlataca bir d grm oluyordu. Bu de gre rahipler, daha dnyevi tedavi yollar tlyorlard. Rya ok kesin deilse - Aristides'in ryalar genellikle kesindi - rahiplerce yorumlanmas gerekirdi. Rahipler, bylece hekimlerin ilevini gerekletiriyorlard. Fakat herhangi bir dinsel grevleri olmayan hekimler de tedavi biiminin belirlenmesinde ou kez rahiplere yardm ederlerdi. Hipokrates'ten sonra antik an en nl hekimi saylan Galenos, Bergama'da domu ve Asklepion'da almt. lk tbbi deneyimlerini, belki yakndaki amftiyatroda gsteriler yapan ve bakalarna oranla zerinde allacak daha ok insan malzemesi salayan, bir gladyatr topluluunun hekimi olarak kazand. Antik adaki snrl tp bilgisi gz nne alnrsa, uygulanan tedavinin genelde ok akllca yrtld ve meslein yzn aartt anlalmaktadr. temel e: perhiz, scak ve souk banyo ile beden hareketleridir. Sindirim bozukluu ikyetiyle Epidauros Asklepios Tapna'na bavuran bir Milaslnn (Milasa, Mylasa) durumu rnek alnabilir. Hastaya ekmek, peynir, maydanoz, marul ve ball stten oluan bir perhiz verilmi, plak ayakla dolamas, her gn komas, amur banyosu yapmas ve belki tuhaf, ama scak bir banyo almadan nce

vcudunu arap ile ovmas tlenmitir. Tedavi baarl sonu vermi ve hastann krann dile getiren bir yazt, bunun kant olarak gnmze ulamtr. amur banyosundan, Bergama'da da yararlanlyordu. Aristides, tanrnn buyruu zerine, souk bir k gecesinde nasl amur banyosu yapp tapnaklarn evresinde kez kotuunu ve nihayet kutsal emede stndeki amurlar temizlediini ok canl bir anlatm ile aktarr. Yazarn szlerine baklrsa, hava o kadar soukmu ki, hibir giysi insan koruyamyormu; yazara elik etmeye gnll olan iki dostundan biri hemen geri dnm, br de spazm geirmi

ANTK YUNAN VE ROMANIN NEML TIP ADAMLARI HPOKRATES (~ M.. 460? - 377? ) Hipokrat Yaklak M.. 460 yllarnda Kos (stanky) adasnda domu, daha sonra Thessalyye

yerlemi ve yaklak M.. 377de, Larissada yal ve soylu bir adam olarak lmtr. Hipokrat Asclepiadae

ailesine mensuptu. Bu aile pek ok doktor bulunduran byk ve

kklerinin,

hekim

Asclepiosa dayandn iddia eden bir aileydi.

Resim 17 Bizansl bir sanat tarafndan M.S. 14. yyda yaplm Hipokrata ait bir resim

Hipokrat doduu yerde eitim grm, hayat boyunca n sahibi olmu ve bu nn gnmze kadar tamtr. Yunan dnyasnn byk ksmn gezmi ve Hipokrat Koleksiyonu veya Hipokratik Korpus olarak bilinen tp eserlerine byk katkda bulunmutur. Hipokratn yaad, M.. 5yy, dnce ve akln filizlendii ve Buda, Sokrat, Xenophon, Phidias ve Plato gibi pek ok dnrn yaad bir dnemdi. En erken ve en gvenilir otoriteler Plato, Aristo ve Aristonun rencileridir. Onlara gre Hipokrat doktorluk yapan, tp reten ve byk sayg

duyulan bir kiidir. Onun doktrinleri ile ilgili kesin olan ok az ey gnmze ulaabilmitir. Pek ok bilim adamnn ve aratrmacnn Hipokratn orijinal eserlerini ve rettiklerini bulma abalarna ramen ona ithaf edilenlerin ou anonimdir ve Hippokratik Korpus (kre btnlk) olarak bir araya toplanmaktadr 105 Hipokratn zamannda nde gelen baka birok hekim vard. Chrysippos (heykelinin uzun sre Hipokrata ait olduu dnlmt) byk sayg duyulan bir filozof-hekimdi. Knidoslu ada olan Euryphon en az onlar kadar mehurdu ve Knidos Tp Yazlar olarak bilinen eserlere nemli bir katkda bulunmutur. Hipokrattan daha sonra yaam olan Kos adasnn nemli bir baka hekimi Praxagorasn yetitirdii rencisi Herophilos M.. 4.yyn skenderiye okulunun nl anatomist ve yazar olmutur. Hipokrat, Chrysippos ve Praxagoras baz yazarlara gre, bir tedavi metodu olarak diyeti (dietetics) kefeden ve uygulayanlar olarak gruplanrlar. Ancak tm bu isimler arasnda Hipokratn ismi en ne kan ve parlayand. Gerekler abartld, hikayeler retildi ve efsaneler yaratld. Bunlardan bazlar gerek olabilir, en azndan baz ksmlar gerek olabilir ancak dierleri tamamen eklemedir. Bu efsanelerden bazlar bahsetmeye deerdir nk Hipokrat takip eden yzyllarda zihinlerde brakt etkinin baarsn gstermektedir. 106 Makedonyada Kraln hastaln tedavi etmitir. Knidosun nde gelen hekimi Euryphonun tespit edemedii hastal bulmu ve bunun psikolojik kkenli olduunu tespit etmitir.

105 106

Lyons & Petrucelli 1987 s. 207 Canning 1985, s. 437

Hipokrat Abderada, Demokritosu tedavi etmek iin arlmtr. Atom teorisini bilime kazandran byk Demokritosla olan iletiimi Hipokratn bir filozof olarak da izdii imaj bize gstermektedir. Anadoluda vebay durdurmak iin arlmas zerine Hipokrat evinde kalmay ve halkna yardm etmeyi tercih etmitir. Onun vatandalk bilinci Perslerin, Yunanllarn dman olmas nedeniyle Kral Artaxerxesi reddetmesi ile sonulanmtr. (Perslerle sava Hipokratn yaad zamana yakn yllarda gereklemitir). Hatta baz efsaneler retilmitir. rnek olarak onun mezarnn zerinde bir ar kovan olumu ve bu kovann balnn byk ifa gc varm. Rivayete gre Hipokrat adada, kendi zerkliini korumak iin Asklepios tapnan atee vermitir (o zamanlar Kos adasnda hibir Asklepios tapna bulunmamasna ramen). Hipokratn d grnnn nasl olduuna dair pek ok bulgu vardr. Bunlardan bir ou etkileyici bir yz ve vcut sergilemektedir. Ancak dneminden ok az Yunan heykeli zamanmza ulamtr. Eldekilerin byk ounluu Roma kopyasdr. Hipokrat betimledii sylenen pek ok antik bst farkl zamanlarda yaplmtr ve onun etkileyici bir grntye sahip olduunu iddia eder. Aristoya Resim 18 Hipokrates bst gre ise Hipokrat ksa boyluydu, ancak tm zamanlarn bu en byk hekiminin portresi muhtemelen nne yakr bir biimde yakkl ve etkileyici olarak yaplmt. Gnmzde yaplan baz aratrmalarda Kos adasnda bulunan ve zerinde Hipokrat adn tayan paralardaki

resimler Ostia adasnda bulunan heykelin birbirine benzedii bulunmutur. Bu nedenle bu ikisinin Hipokratn gerek grntsne yakn olduklar kabul edilmektedir. 107 Hipokratesin tp alannda baarl olmas bir takm eletiriler almasna neden olmutur. Onu eletirenler bazen, bireyi tedavi etmekten ok genel bilgi retmekle sulamlar ise de, Hipokrates ekolnn hedefini yksek tuttuu aktr. Hipokrates ve onu izleyen hekimlerde bilimsel tbbn Batdaki ilk iaretlerinin grld dorudur. Hipokrates, bilimsel yntemleri kullanmt. Hkmleri dikkatli ve llyd. O zamanlar hkm sren batl itikatlar (inanlar), konu ile ilgisi olmayan tm felsefi dnce ve szleri reddetmiti. Bundan baka Hipokrates, tedavi ettii vakalarn kaytlarn tutmu, bu kaytlarda, baar ve baarszlklarn gerek bir bilim adamna yarar tarzda vermiti. Gerekten de tbbi rapor tutma geleneini Batda ilk balatan Hipokratestir. Ancak bu gelenek kendisinden sonra Batda ne yazk ki devam ettirilememitir. Milattan sonra dokuzuncu yzylda slam medeniyetinde yeniden canlanm ise de Avrupada uygulanmamtr. 108 Hipokrat Yemini Hekim Apollon Asklepios, hygia panacea ve btn Tanr ve Tanralar adna. And ierim, onlar tank ve ahit tutarm ki, bu andm ve verdiim sz gcm kuvvetim yettii kadar yerine getireceim. Bu sanatta hocam, babam gibi tanyacam, rzkm onunla paylaacam. Paraya ihtiyac olursa kesemi onunla bleceim. renmek istedikleri takdirde onun ocuklarna bu sanat bir cret veya karlk almakszn reteceim. Reetelerin rneklerini, azdan bilgileri
107 108

on altnc yzyldan nce

Lyons & Petrucelli 1987 s. 208 Ronan 2003 sf. 93-97

ifahi malumat ve baka dersleri evlatlarma, hocamn ocuklarna ve hekim and ienlere reteceim. Bunlardan baka bir kimseye retmeyeceim. Gcm yettii kadar tedavimi hi bir vakit ktlk iin deil yardm iin kullanacam. Benden zehir isteyene onu vermeyeceim gibi, byle bir hareket tarzn bile tavsiye etmeyeceim. Bunun gibi bir gebe kadna ocuk drmesi iin ila vermeyeceim. Fakat hayatm, sanatm tertemiz bir ekilde kullanacam. Bam mesanesinde ta olan muzdariplerde bile kullanmayacam. Bunun iin yerimi ehline terk edeceim. Hangi eve girersem gireyim, hastaya yardm iin gireceim. Kastl olan btn ktlklerden kanacam. ster hr ister kle olsun erkek ve kadnlarn vcudunu ktye kullanmaktan saknacam. Gerek sanatmn icras srasnda, gerek sanatmn dnda insanlarla mnasebette iken etrafmda olup bitenleri, grp iittiklerimi bir sr olarak saklayacam ve kimseye amayacam. Bu yemin, en ok Hipokratn adyla bilinir ve onunla ilikilendirilir. Yzlerce yl tp rencileri bu yemini (baz farkllk ve uyarlamalarla birlikte) syleyerek mezun olmulardr. Ancak muhtemelen bu yemin, Hipokrat retisinin bir paras deildi ayrca yemin Kos adasndaki btn hekimler tarafndan sylenmiyordu. Hipokratn prensipleri ve uygulamalar ile de baz farkllklar

ieriyordu. En byk elikilerden birisi yeminin krtaj yasaklamasdr. Oysa ki Hipokratik Korpus pek ok krtaj uygulamasn ve metodunu barndrmaktayd. Ak olarak grlen durum, yemindeki yasaklamann o zaman ki halkta bir yank bulmaddr. Krtaj, Grek zamannda da Roma zamannda olduu kadar yaygnd. ocuun doar domaz lme brakld bir zamanda, embriyoyu ldrmenin yasaklanmas pek mantkl gzkmemektedir. Yemindeki ikinci eliki, intiharn engellenmesidir. Hastalktan veya acdan kurtulmak iin intihar olduka kabul gren

ve yerel ynetimler tarafndan da serbest braklan bir uygulamayd. Antik dinler de intihar engellememekteydi. ntihar edenlerin ldkten sonra yarglanacaklarna dair herhangi bir inan bulunmamaktayd. Bu nedenle kanunlar ve dinler tpy bu konuda ne isterse yapabilecei bir serbestlik vermitir. Hipokrat yeminindeki ilkeleri savunan tek felsefi dogma Pisagorculuktur. Tm Grek felsefi okullar arasnda Pisagorculuk intihar ve krtaj ho grmemitir. Ayrca Pisagorcu dnce kan aktmaya ynelik cerrahi uygulamalara da kar kmtr. Bunun gibi pek ok aklama yaplabilir. Muhtemelen yemin hibir zaman Hipokratn bal olduu Kos veya Knidos sisteminin bir paas olmamt. Bir gre gre yemin Hipokrattan deil Pisagor ekolnden kken alyordu ve daha sonradan Hipokrat Koleksiyonunun ierisine yerletirilmiti. Yeminin ana hatlar Pisagorun, vcudun iinde veya dnda hibir hayat sona erdirmeme ve kan aktmaya kar olan tutumuyla uzlamaktadr. zet olarak bu nl yemin Hipokrates retisinden esinlenilmi olmasna ramen elikili ifadeler tamasndan tr Hipokratn kaleminden km deil, ancak ona atfedilmitir. Bu yemin pek ok dorulama ve yasaklar ierir. Yemin Tanrlara, retmenlere ve gelecekteki rencilere yemin ederek balar. Yasaklar ise hastaya zarar verme, ldrc ilalar, krtaj, cerrahi, hasta ve hasta yaknlaryla cinsel iliki ve hastann srlarn koruma zerinedir. Grevler saflk ve kutsal bir hal ile yaplmaldr der.
109

109

Lyons & Petrucelli 1987 s. 208

Hipokratik Korpus Hipokratn almalar Hipokrat Koleksiyonu veya Corpus

Hippocraticum olarak bilinen balkta toplanmtr. Bu koleksiyon ok byk bir ihtimalle Kos, Knidos, Sicilya ve baka yerlerden pek ok yazarn eserlerini iermektedir. Koleksiyon M.. 4.yyda byk skenderiye Ktphanesinde bir araya getirilmitir. Byk bir renme merkezi olan skenderiye, Byk skenderin komutanlarndan Ptolemy tarafndan kurulmu ve Msrda bir Yunan hanedanl olarak yaamn Romal Octaviann Kleopatray M..30 ylnda devirmesine kadar devam ettirmitir. Ptolemilerin amac kurduklar ktphanede insanln o dnemde bildii btn bilgiyi toplamaya almakt. Byle bir ktphanede Hipokratn eserleri zellikle isteniliyordu. Hipokrat ad giderek nlenmeye balad iin giderek daha ok tp eseri Hipokrat tarafndan yazlm olarak koleksiyon iinde yerini almaktadr. Bu koleksiyondaki eserlerden hangilerinin Hipokrat tarafndan yazldn belirlemek bugn iin imkansz olduundan bu eserlerin yazarlarna Hipokratist veya Hipokratikler ad verilir. Bylece eserler iin bir tek yazar bulma zorunluluu ortadan kalkm olur. Bu nedenle Hipokrat adn kullandmzda tek bir adam deil Hipokratik Korpusa nemli katkda bulunmu kiileri kastetmekteyiz. Koleksiyondaki eserlerin says hangi kitaplarn ve hangi tedavilerin sayldna bal olarak deiik ekillerde tahmin edilmektedir. Kitaplarn says yaklak 72, tedavilerin says ise yaklak 59dur. Ancak bugnn kitaplarnda olduu gibi mantksal bir sralama uygulamak mmkn olmadndan kategoriler birbirinin ierisine girmektedir. 110

110

Wheelwright 1974, s. 70

Hipokratik yazlar birok tedavi biimini ierir. Deiik kitaplarda anlatlm olan bu tedaviler konu, stil ve tarih olarak varyasyon gsterirler. erdii konular arasnda patoloji, tehis ve tedavi, tedavi metotlar, saln korunmas, fizyoloji, embriyoloji, jinekoloji, cerrahi ve tbbi etik bulunmaktadr. Her ne kadar formle edilebilecek temel bir yap bulunmakla birlikte hangilerinin Hipokratn orijinal yazlar olduunu belirlemek imkanszdr. Bu nedenle Hipokratn retilerini pek ok kiinin katlmyla oluan 3 yzyllk bir birikim olarak deerlendirmek uygun olur. 111 Hipokratik Korpusun blmlerine ksaca gz atacak olursak; Anatomi- Anatomik detaylar greceli olarak nadirdir ve sistematik bir gsterim bulunmamaktadr. Organlar hakknda bilgiler azdr ancak kalp ile ilgili daha ok eser vardr. Perikard, kasl karncklar, kalp kapakklar, kulakk ve karncklarn farkl kaslma zamanlar ve byk damarlar belirtilmitir. Sinirler bo olarak gsterilmi ve yanllkla ligamentler (ba) ile kartrlmtr. Atar ve toplar damarlar arasndaki fark iyi anlalamamtr. Fizyoloji- Vcudun hayat iin ihtiya duyduu scaklk havadaki pneumadan (elementler) salanyordu ve vcuda cierler tarafndan alnyordu. Kan ve hava atardamarlar dolduruyordu. Grme mercek ve gz ii svs tarafndan salanyordu. Retinann grme ile ilikisi bulunamamt. 4 elemente karlk gelen 4 miza, bedenin fizyolojik uyumunu belirliyordu. Btn paralarn uyumu salk iin nemliydi.
112

Hipokratik hekimler sal ve hastal dier doal fenomenlerden

grrler. Pek ok uygulama, zellikle insann doas zerine, rejim, kaslar zerine, kutsal hastalklar zerine ve nefes zerine kitaplarnda antik
111 112

Lyons & Petrucelli 1987 s. 209 Lyons & Petrucelli 1987 s. 213

hekimlerin en ok ayrla dtkleri konular ilenmektedir- vcudun yaps nedir? Nasl oluur? Hastala nasl yakalanr? Hastalk nedir ve byle devam eder. Denge ve dengesizlik hastal nasl aklayabilir? nsan Doas zerinede vcuttaki svlarn (mizalarn) dengesi ilenmitir. Bu dncede mizalar kan, sar safra, siyah safra ve lenftir ve bunlar drt element olan toprak, hava, ate ve su ile ilikilidir. 4 zellik elementler ve mevsimlerle de ilikilidir. Sar safra ve lenfin fazlal zellikle hastalkla ilikilendirilmitir. Bu dnceler Galen tarafndan da kabul grm ve Hipokratik doktrin olarak ele alnmtr. 113 Genel Patoloji (Hastalklar)- Hastalklarn sebebi genel olarak i rahatszlklar veya d etkiler (iklim, hijyen, diyet, gnlk aktivite ve yaanlan evre) gsterilmektedir. Hastalklarn aamas vardr: mizacn dejenerasyonu, koksiyon (bir piirme ilemi) ve baz mizalarda ortaya kan kriz. Krktan fazla hastalk senaryosu zetlenmi ve bugn de bu hastalklarn ne olduuna dair iyi bir fikir edinmemizi salamtr. Terapi- Srekli tekrarlanan tavsiye, hastaln seyrine mdahale etmemektir (doal iaretler aksini sylemedii srece). Hekim hastaln tedavisinde doaya yardmc olmaldr. rkeklik yetersizlii gsterir; kant ise yeteneksizliin kantdr. Knidostaki veya daha sonraki yzyllarda bat dnyasndakiyle karlatrldnda greceli olarak az sayda ila kullanlr. Laksatfiler (mshil) ve emetik (kusturucu) bitkiler Msrda da olduu gibi bata gelir. Narkotikler tavsiye edilir. Banyo, diyet (genel olarak olduka basit ve kstl). ie ekme ve kan alma da terapinin bir parasdr ancak ne kmazlar.

113

Hornblower & Spawforth 1998, s. 466

Tan- ok az hastaln ad verilmitir ve zel semptomlar bildirilmemitir. Hastann durumu ok nemlidir ve hastann gemii bugn ve rahatszl detayl biimde sorulur. Hastann grn, rengi, dklar gzlenir. Vajinal aratrma yaplr ve sonda ve spekulum (ak tutmak iin zel bir alet) kullanlr. Bir kulak ciere yaslanr ve nefes alrkenki ses dinlenir. Ancak kalp seslerinden pek

bahsedilmemitir. Nabz ile ilgili bulgular daha sonraki yzyllarda ok nemli olmakla birlikte Hipokrat zamannda pek ne kmamtr. Hasta ile ilgili detayl bilgi toplamak iin koklama hatta bazen tatmak bile nerilir. Tehis- Hastann sorgulanmasndan elde edilen tm veriler deerlendirilmelidir. Kimin yaayp kimin leceini tahmin etmek, kimin gnlerinin uzun kiminkilerin ise ksa olduunu bilebilmek, hastaln ne olduunu bulup sonucunu syleyebilmek gezgin bir hekimin hastalar tarafndan gvenilir kabul edilebilmesini salyordu. Cerrahi- Koleksiyondaki en belirgin uygulama cerrahiye ait olanlardr. Pek ok operasyon detayyla anlatlmtr. Krk ve kklarn tm tipleri anlatlm ve zellikle kafa ile ilgili krklar ve yaralanmalara nem verilmitir. Yaralanmalara kar lokal ilalar, mdahaleler ve bandajlar anlatlmtr. Savala ilgili olanlar olduka ok yer tutmaktadr. Dnemin Cerrahi mdahale isteyen savaa gitsin sz bu durumu aklamaktadr. Yaralanma nedeniyle kan kaybn nlemek iin bandaj ve dier uygulamalar yaplmtr. Dalama pek ok kez bahsedilmitir. lalarn tedavi edemedii yerde bak, ban tedavi edemedii yerde ate, atein tedavi edemedii yerde ise bu durum tedavi edilemiyor demektir. Bu uygulama daha sonra Hint, Arap ve ortaa tbbnda devam etmitir.

Hasta, masa, k, aletler ve asistanlar gibi tedavi koullar detaylaryla betimlenmitir. Tmrler, fistller, lserler ve hemoroidler cerrahi ile tedavisi denenen rahatszlklard. Jinekoloji ve doum- Jinekoloji ve doum ile ilgili uygulamalar iyi gzlemlere ve yanl tahminlere dayanmaktayd. Bebein doarken nce kafasnn gelmesi normal olduu biliniyordu ve eer nce aya gelirse bebei dar karmadan nce bir manevra yaptrlmas gerektii anlalmt ancak fetsn nasl olutuu bir srd. Uterus ile ilgili baz hastalklar biliniyordu ancak uterusun karnn iinde serbeste gezebileceine inanlyordu. 7 aylk doanlarn 8 aylk doanlara gre daha ansl olduu dnlyordu (7 saysnn uuru nedeniyle). Kz ocuu oluturan tohumlar sol yumurtalktan, erkek ocuu oluturan tohumlar ise sa yumurtalktan geliyordu. Baz bilgi ve neriler birbirleriyle eliiyordu ve bunun nedeni muhtemelen yazarlarn farkl olmasdr. Zihinsel hastalklar- Hastann duygusal durumu ve genel olarak zihinsel hastalklar konularnda gnmz anlayna olduka yakn tahminler yaplmtr. Beynin dnce ve bilin organ olduu anlalm, depresyon ve endie, epilepsiye gre daha iyi aklanm, hatta ryalarn kaynann ne olabilecei bile dnlmtr. Etik- Etik konusunda yazlar esizdir. Tp ilmine giren birisinin durumu, hastann rahat ve hastaya sylenecekler bu balkta anlatlmtr. Doktorun grn de nemlidir, salkl ve iyi beslenmi grnmelidir. Dank bir kiinin bir bakasna ifa veremeyecei dnldnden doktor temiz grnmeli ve gzel kokmaldr. Son olarak, hekim sosyal olmal ve insan ilikilerinden uzak olmamaldr. 114

114

Lyons & Petrucelli 1987 s. 214

Hipokratik terapi pek ok deiik biim almtr: Antik tp zerine, Sular, Yerler tbbn bir hastann hayat ile ilgili tm ynlerine, hayat tarz, diyet ve evre gibi, eilinmitir. Diyetetik sadece hastalara deil ayn zamanda hastaln engellenmesine de ynlenmitir. Ancak yine de ila zerinden tedavi Hipokratik terapinin nemli bir bileeni olmutur. Farmastik tedaviler ve testler (rnek olarak hamilelik ve ksrlk zerine) zellikle jinekolojik tedavilerde nemlidir (Kadnlarn hastalklar ve Kadn doas zerine). Kadn reme sisteminin nasl alt olduka speklatif bir ekilde ilerliyordu. Cerrahi ve fiziksel maniplasonlar yaygn olarak kullanlyordu ancak cerrahinin ierdii tehlikeler yznden riskliydi. Pek ok uygulama km eklemlerle ilgiliydi (Eklemler, Krklar), bandajlama (Cerrahide), hemoroidin kesilmesi (Haemorrhoid), kafa tramvalarnn

mdahalesi (Kafadaki yaralanmalar) l fetsn cerrahiyle kartlmas (Fetsn kartlmas) ve benzerleri. 115 Hipokratn sistemi sadece hastalktan ok hastay btncl bir biimde ele alan bir sistemdir. Erken Yunan felsefesine uygun olarak, hastay etkileyen sebepleri doast nedenlerde aramak yerine doal yasalara dayandrma abas gzlenir. Bir ba ars Korinthteki bir ta iisinde oluuyorsa nedeni Atinadaki bir felsefecinin ba arsndan farkl bir nedene dayal olabilirdi Platon Hippokratn temel yaklamn u ekilde belirtmitir: bir gz iyi etmek iin kafa hatta tm vcut iyiletirilmelidir. 116 Hipokrat, dine veya dier her trl dogmatik inanca ve bu inanlardan kken alan tp teorilerine inanmyordu. Besin ve bitkilere uygulad scak, souk, nemli, kuru kategorileri her ne kadar gnmz bilimine uygun olmasa da neden sonu
115 116

Hornblower & Spawforth 1998, s. 466 Lyons & Petrucelli 1987 s. 214

ilikisine deer vermesi ve aklc tbbn temelini oluturmas nedeniyle nemlidir. Tp Gelenei adl kitabnda bu drt temel mizac ve tedavi olaynn tmyle bu kadar basit elere dayandrlmasn kendisi de eletirir. Bu kategorilerin tuzluluk, tatllk, aclk, keskinlik, katlk, geveklik ve saysz dier zellik ve gteki karakterlere gre yaplmas gerektiini, insan etkileyen pek ok karmak enin bulunduunu sylemektedir. Bu elerden herhangi birinin tek bana

irdelenmesinin mmkn olmadn ancak bu elerden bir tanesinin belirgin biimde ortaya kmas durumda bir hastalktan sorumlu olabileceini dnmtr. Kos ve Knidostaki tp okullar tp grleri asndan birbirleriyle bir anlamda mcadele halindeydiler. rnek olarak, Knidostaki okulda 4 miza yani vcuttaki svlar ile ilgili bir inan vard. Bu svlar kiinin ruh halini, bedensel karakteristiklerini belirlerdi. Bu svlar lenf, kan, safra ve suydu. Ancak Kosta bu svlarn lenf, kan, koler (sar safra) ve melankoly (siyah safra) olduu dnlmekteydi. Bu gr ayrl aslnda bu iki ekoln 4 miza gibi baz noktalarda birletiklerini de gstermektedir. Gnmz modern biliminde de bir rnek olarak, rlativite teorisinin pek ok farkl aklamas ve gr ayrlklar mevcuttur ancak genel olarak bu teoriyi herkes kabul etmektedir. Knidos yazlar da bize genel resmi grmemizde ve Hipokratn tbbn anlamamzda yardmc olmaktadr. 117 Her iki okul arasndaki en byk benzerlik her ikisinde de tp rasyonel (aklc) bir temele oturtulmaya allmtr. Hastalklar Tanrlarn gazab veya etkisi deildir. Erken hekimler bu temel kural kabul etmi ancak baz uygulamalarnda doast eilimleri dikkate almak durumunda kalmlardr. En basit rnek epilepsidir. Epilepsi veya sara Tanrlarn veya iblislerin neden olduu bir miktar da

117

Lyons & Petrucelli 1987 s. 212-113

kutsal yn olan bir hastalkt. Knidoslular ve Koslular bu dnceyi reddetmi ve bu hastal bir hastalk olarak grmeyi yelemilerdir. Benzer bir biimde hastalklarn sebeplerinin felsefi grlere balanmasn kabul etmemilerdir (geri o zaman iin felsefi olanla bilimsel gerekleri ayrt edebilmek pek kolay deildi). Ksacas her iki okul da tbbi yaklamlarn dorudan gzleme dayandrmaya almlardr. Bu gzlemlere dokunmak, koklamak, tatmak, grmek ve duymak dahildir. Bu nedenle onlarn fikirleri modern tbbn gerek kkenleridir. Bu iki okul arasndaki farklarn en belirgini nem verdikleri konularn farkl olmasdr. Knidoslu hekimler Koslulara gre daha gzlemseldiler ve snflandrmaya nem veriyorlard bu nedenle daha ok kayt toplamlard. Koslular ise dier taraftan bulgularn aklamaya aba sarf ediyor ve semptomlarn (belirti) altnda yatan sebepleri aratrmaya alyorlard. 118 Hipokrat ve onun ekolndeki hekimler bitkileri tedavi amacyla

kullanmlard. Ancak bugn Aspirinin her derde deva biimde kullanlmas gibi o zaman da her eye are olduu dnlen bitkiler vard. Hipokrat ve onun ekolndeki hekimler bitkileri belirli bir limitte kullanmlardr. Hipokrat sabrl, dikkatli bir gzlemci, hastann iyilemesi srecinde hibir detay karmamaya zen gsteren, fizyo-terapi, masaj, banyo, bitkiler (200 civarnda) ve kolay hazmedilen besinler gibi tedaviyi destekleyen unsurlar en uygun zamanda kullanmasn bilen bir hekimdi. Besinin ilacn, ilacn besinin olsun, deyii ile bitkilerin nemi vurgulanmtr. Hipokratn kulland tbbi bitkiler Hint veya Msr tbbndakilerle karlatrldnda sayca azdr ve garip hayvani maddeler yoktur. Leclerc bu bitkilerin 400n belirlemitir.Bunlardan bazlar;

118

Wheelwright 1974, s. 70

Absinthe (Ac pelinotu), Anise (Anason), Anthemis (Papatya), Aristolochia (Lousa otu), Asphodel (iri), Atriplex( ), Polygonum (kurtpenesi kk) , Bryonia (Akasma kk), Lappa (dulavratotu), Carduus benedictus (mbarekdikeni), Daucus (yabani havu), Centaurium (kantaron), Chenopodium (kaz aya ), Cinnamon (kafur), , Clove (karanfil), Coriander (kini), Cyclamen (siklamen), Dictamnus (gazelotu), Cytisus (yernar), Erica (funda, pren), Euphorbia (stleen), Cassia (sinameki), Allium (soan), Helleborus (noel gl), Teucrium (mayasl otu) , Hyoscyamus (ban otu), Conium (baldran), Isatis (ivitotu), Cinnamomum (tarn), Malva (ebegmeci) , Melilotus (tbbi kokulu yonca ), Mentha (nane), Artemisia (yavan), Olea (zeytin), Potentilla (beparmak otu), Ruta (sedefotu), Ranunculus (dn iei), Paeonia (akayk), Ricinus (hint ya), Rhus (sumak), Crithmum (denizteresi), Solanum (yaban yasemini), Scilla (adasoan), Thymus (kekik), Rosemarinus (biberiye), Viola (meneke)
119

Nerede bir insan sevgisi varsa orada iyiletirme sanatna duyulan bir sevgi de vardr. Hipokrat ve ekolndekiler nemli bir tbbi k yapmlardr. zellikle diyet, evre ve gnlk hayat zerine younlaan tedavi edici ve nleyici tarzdaki hekimlik uygulamalar ile pek ok baarda bulunmulardr. Salksz bedeni ne kadar ok beslersek onu o kadar incitiriz; Eer hastann durumu kaldrabilir gibi ise mutlak alk sklkla iyi sonu verir Beden kendisini iyiletirebilir aforizmalaryla ile diyetin nemi vurgulanmtr. Bugnn terimleriyle konuur isek, doru eyler yersen, yeterli miktarda egzersiz yaparsan ve ehrin tam ortasnda yaamazsan saln bunlar yapmadndaki durumdan daha iyi olur. Bugn iin bu

119

Wheelwright 1974, s. 72

neriler ok ak bir biimde gerek gzkmektedir. Ancak Hipokratn zamannda bu olgular herkes tarafndan tam olarak anlalamamt. Hipokrat Epidemics, V. kitapta doann yenileyici gcn yle anlatmaktadr: Doa hastalklarn hekimidir.

Hipokrat metodunun prensipleri u ekilde zetlenebilir: 1. Tmn gzle Hibir eyi ansa brakma, hibir eyi gz ard etme, kart gibi grnen durumlar da not et ve yeterli zaman tan. Tp olmayan bir kii de bir hastann hikayesini kaydedebilir ancak bir hekim bunun ok daha iyi ekilde yapmaldr. Akcierlerde gzlenen bir dem (iltihap su toplamas) trnn ve gsteki svnn tanmlamas iyi yaplmtr. Gste svnn birikmesi, parmak ularnn renk deitirmesi (kronik bir hastala iaret eder), su birikir, hastann ksr ve atei vardr, soluma hzldr, aya demli olur (ier); cierden gelen ses irin (cerahat) deil sudur Eer kulanz srtna koyarsanz sesin sanki ieride arap varmasna geldiini fark edersiniz. Doktor btn duyularn kullanmaktadr: grme, duyma, koklama, tatma ve dokunma. Hibir bulgu kaydedilmek iin deersiz deildir. Hastadan gelen hibir bilgi bir kenara atlmaz. Bunun yan sra, gzlemler herhangi bir yargya varmadan kaydedilir. Yani hastadan gelen bilgiler zamann fizyolojik bilgilerine gre deil, geldikleri gibi kaydedilirler. Bylece bilgiler herhangi bir eilime gre deil olabildiince objektif bir biimde kaydedilirler.

2. Hastalktan ok hastay incele Hipokrata gre her insan her hastala ayn tepkiyi vermez. Hastann evresi, hayat tarz onun hastalnn durumu ve nasl iyileebilecei zerine bilgi verir. Her lkenin yapsn inceleyin, beslenme, alkanlklar, hastann ya, konumas, davranlar, kyafetleri, hatta onun sessizlii veya konukanl, dnceleri, uyku durumu, ryalarnn ierii ve kkeni bir hekim bunlarn tmn incelemeli ve kaydetmelidir. Koslu Hipokrat hastalklar, etkiledikleri organlara gre sralamt. Gnmzn modern fizyolojik ve anatomik bilgi dzeyine gre de biz bu metodu olduka yararl bulmaktayz. Dier taraftan gnmz tbb hastadan ok hastala ynelmitir. 19.yyda yaayan ve Hipokratn byk bir evirmeni olan, Francis Adams bu konuda yle demitir: Hipokrat ve ekolnn byk baars, dikkatlerini gnmzde olduu gibi sadece baz noktalara younlatrmak yerine genel durumu daha iyi gzlemlemeleriydi. 3. Drste davran Koleksiyonda 40 hasta ile ilgili durum detayyla anlatlmtr. Hastalarn yardan fazlas lmtr ancak onlarn hikayeleri drste, objektif ve geree uygun bir biimde kaydedilmitir. Yazarlar hastalarn ve kendilerinin beklentileri (iyileme) baz durumlarda gzlenip baz durumlarda ne yaplrsa yaplsn hasta

kaybedilmesinden bamsz olarak bu kaytlar tutmulardr. Bunun yan sra bir hekim hastalarnn hastaln ve tedavi sonucunda beklenilen sonucu da doru tahmin edebilmelidir. Bu sayede gvenilirlii artacaktr. 4. Doaya yardm et

Tedavileri temel metodu doaya benzemelidir. Hekimin temel amac vcuttaki doal glerin uyuma ulamas ve bylece sala ulamay salamak iin gerekli koullar oluturmaktr. Cerrahi uygulamalarda dahi odak nokta hep restore etmektir. Hekim daha nceki deneyimlerinden de edindikleriyle yapabileceini yapmal, yardm edemeyecei durumlarda mdahale etmemelidir. Hastalklarda temel iki prensip vardr, yardm et veya en azndan zarar verme. Ancak kesinlikle Hipokratistlerin pek ok eksii vard. ncelikle, ok detayl olarak zerine eilmi olmalarna karn anatomik eksikleri ok fazlayd. Hastalk ve yaralanma zerine ok az ey biliyorlard. Dier bir kstlama doru tehisin yaplamamas ve tedavide bir eit bo vermilik, izle ve gr metodunun benimsenmi olmasyd. Diyet ve dier baz metotlarda, hatta cerrahide Hipokratistler dorudan mdahale etmilerdi ancak bunlar kstlyd ve onlar da ancak yararl grdklerini uygulamaktaydlar. 120 stanky tp ekolnde anatomi bilgisinin ok snrl olduu bilinmektedir. Kemikleri tanmakla beraber, stankyl hekimlerin i organlar hakkndaki bilgileri fazla deildi. Yine de hastalar belirli bir ynteme gre tedavi edebilmek iin vcudun ileyii hakknda genel bir yaklamlar olmalyd: bylece 4 miza veya vcut svlar teorisini ortaya koydular. Bu, yeni bir fikir olmamakla birlikte, onu rasyonel bir temele oturttular. Bu teorinin insan ve hayvan vcudunda, kan, safra gibi ok nemli svlarn bulunduunu gzlemlemesiyle ortaya kt phesizdir. Gerekten baz fiziksel durumlar sv salglamasn da beraber getirmekteydi; burun akmas, ba tmesine, kusma ve ishal ise farkl fiziksel durumlara iaret etmekteydi. Bu gzlemler, sal vcuttaki dengenin rn olarak gren

120

Canning 1985, s.440

Pythagoras gr ile birleerek ad geen doktirine gtrd. Empedoklesin drt unsuru (kk eleman ) da, bu teorinin Hipokrates versiyonunda rol oynad ve bu drt unsur yannda drt keyfiyet veya nitelik kuruluk, slaklk, scak ve souk - yer ald. Sonuta vcutta kan, kara safra, sar safra ve balgam olmak zere drt vcut svsnn bulunduu dnld. Bu svlar drt keyfiyet (nitelik) ile birletirildi ve salkl bir insanda bunlarn hepsi denge iindeydi. Bir veya ikisinin fazlal vcutta bir takm fiziksel dengesizliklere sebep olmaktayd. Daha sonra milattan sonra ikinci yzylda, hekim Galenos bu doktirine drt mizac ekleyerek geniletti ve insanlar, kanl (scak ve cana yakn); flegmatik (yava hareket eden uyuuk ve miskin), melankolik (zgn, durgun), ve kolerik (abuk kzan, abuk tepki gsteren ) olmak zere drt snfa ayrd. Bu snflandrma, drt vcut svs ve Hipokratesin drt nitelii ile tpta on yedinci yzyla kadar kullanld. Bylece hastalklar ve hummalar, vcut svlarnn ve niteliklerinin dengesizlii olarak addedildi. Ancak bunlarn deiik cinslerinin, bilhassa gs hastalklarnn ve stmann eitli tesirlerini tanmak iin byk aba gsterildi. Stma, dier hastalklar maskeledii veya en azndan belirtilerini farkl gsterdii iin hekimlere ciddi glkler yaratan bir hastalkt. Stma, Akdeniz Blgesinde yaygn grlen bir hastalk olduundan Hipokrates hekimleri sk sk bu zorluklarla karlamlard. Hastalar dikkatle muayene etmelerine ramen, nabzn ate ile deitiini fark etmemi olmalar artcdr. Muayene srasnda hekimlerin nabz lmeye ender olarak bavurduu anlalmaktadr bunun sebebi, belki de ateli hastaln seyrini tahminden (prognoz) ok, ateli hastal tehise (diognoz) nem vermeleriydi. Hipokratik Korpusta Prognoz 121 nemli bir yer tutmaktadr.

121

Prognoz Hastaln seyrini tahmin etme

Prognoz yapabilmekteki deneyim bir doktor iin en iyi eylerden birisidir (Prognostic 1). Hastann durumu ile ilgili iaret ve ipularn deerlendirebilmek corpus boyunca bir yetenek olarak nitelendirilmektedir. Hasta doal olarak sadece hastaln sonular ve saln geri kazanmaya odaklanmtr. Hipokratik diagnoz

Resim 19- 1528de Lyonsta yaynlanan bir resimli el yazmasndan Hipokrates Galenos ve Avicenna pek ok fenomeni dikkate almak zorundadr ya, iklim, cinsiyet, hayat tarz gibi. Prognosticin (blm 2) yazar daha sonradan Hipokratik facies yada hastann yzne bak olarak bilinecek u tavsiyeyi vermektedir Akut hastalklarda bir hekim hastasna u incelemeleri yapmaldr. Hastann suratn incelemeli ve salkl m hasta bir insan m olduunu anlamaya almaldr. Hasta bir kii sivri burun, ie km gzler, kk yanaklar, souk kulaklar, kuru ve gergin bir surat derisine sahiptir. Tm suratn rengi solgun veya koyudur. Eer surat bu haldeyse hastaln

bandadr ama eer yeterince fikir edinilemediyse hekim hastaya baka sorular sormaldr, uyku problemi var m, dkda problem var m, itah ak m? Eer cevap evet ise o zaman tehlike daha az ciddidir. Kriz bir sonraki gn veya gece gelir ve hastaln iyileme ihtimali vardr. Ancak cevap hayr ise ve yukarda belirtilen srede bir iyileme olmaz ise bu lmn bir iareti olabilir. Prognostiin yan sra Prorrhetic te bu snfta nemli bir almadr ve eer hastalk tedavi edilemeyen bir epidemik ise hastaln seyrini kaydetmek ve bir hastalk tablosu karmak nemlidir. Saplk iin rejim ksmnda salkl bir hayat iin yaplmas gerekenleri anlatan ve daha sonra salkl yaam iin elkitaplar gibi bir gelenee dnecek ve hatta gnmzde de devam eden almalarn ilkidir.
122

Netice itibariyle, Hipokrates hekiminin grevi doann iyiletirici kudretini kullanmakt ve tedavi, bu husus gz nnde bulundurularak yaplmaktayd. Bylece hekim, tedavide mshillerden, kusturuculardan, alk perhizinden ve hatta kan almadan faydalanaca gibi iyiletirmenin doal olarak meydana gelmesi iin acy dindiren, geveme, rahatlk veren banyolar, masaj, arpa suyu, arap, bal enfzyonlar 123 tavsiye etmekteydi. Hastann ruh sal da ayrca hekimin ilgisi dahilindeydi. 124 Hayat ksa; sanat uzun; olay ani; tedavi riskli; kayp ardr. Bir hekim iin nemli olan yalnzca tedaviyi uygulamak deil, hastann kendisi, yaknlar ve evresi dnlerek de tedaviyi gerekletirmektir.

122
123

Hornblower & Spawforth 1998, s. 466 Enfzyon : bir madde veya bitkinin scak su iinde bekletilmesi veya kaynatlmas neticesinde elde edilen sv 124 Ronan 2003, s. 94

HEROPHLOS ( ~ M. 320 -) Dini ve geleneksel nedenlerde dolay, insan vcudunun incelenmesi 5. ve 4. yy Yunanistannda kabul edilebilir bir ey deildi. Bu nedenden dolay Hipokrates ve Aristotelesin aratrmalar ciddi ekilde engellenmitir. Aristoteles hayvanlar zerinde deneyler yaparak kendini tatmin etmi ve kefettiklerini insan vcuduyla karlatrma eiliminde bulunmutur. Fakat doru bir tp asndan olduka zor bir olaydr. Ptolemaios, Yunan bilim adamlarn Msra ard, tbbi amalar iin insan vcudunun kullanlmas yasan ortadan kaldrd. Bin yl boyunca dini nedenlerden tr llerini mumyalayan Msrllarn yaratt bu ortamda, cesetlerle ilgili anatomik incelemeler yaplmas kt karlanmamt. 125 Gnmzde dahi, halen baz etik tartmalara konu olan bu olay, o dnem skenderiyesinde olumlu karlanm olmas tp tarihi asndan nemli sonular dourmutur. stanbul Boaznn Asya yakasnda bir Yunan kenti olan Khalkedon da doan Herophilosun tam doum tarihi bilinmemektedir ancak yaklak olarak 320ler olduu tahmin edilmektedir. Tbb, Kos (stanky) Adasndaki byk tp bilgini Praksagorastan renmitir 126. Ptolemeus Soter tarafndan skenderiyeye

arldn ve orada Ptolemaius Filadelfos zamannda da almaya devam ettiini biliyoruz. Herophilos, pratisyen hekim ve hoca olarak byk n kazanm ve bilgisinden faydalanmak isteyen rencilerin aknna uramt.
127

skenderiye Tp

ekol M. 3. yzyln erken dnemlerinde Herophilos tarafndan kuruldu. skenderiye bu ekole sahip olmakla vnrd. Herophilos burada almalarna

125 126

Canning 1985 , s. 447 Jackson 1999, s. 20 127 Ronan 2003, 126

devam etti ve orada en az on bilimsel inceleme yazd. 128 Herophilosun Hipokrates zerine yorumu, ebeler iin bilgileri, anatomi almalarn ve ani lm nedenlerini ieren bu bilimsel yaptlar M.S. 272 ylnda skenderiye Ktphanesinin yaklmas srasnda yok olmutur. Bunlarn hibiri ne yazk ki gnmze ulaamamtr. Ancak daha sonraki yazarlardan, zellikle de Galenostan rendiimize gre, Herophilos, yalnzca byk bir tp bilgini deil, ayn zamanda da iyi bir hekim ve cerraht ve ok nemli makalelerini yazmasnda en byk rol, mantk ve deneyimi eit oranda deerli bulmas oynamtr. Kuramlar gerekliydi ama, pratik uygulama ve deneyimlerle ekillendirilmeli veya onlara bal olmalydlar. Baarsndaki dier belirleyici faktr, bu dncelerini uygulayabilecek zgrle sahip olmasyd. Ptolemaiosun skenderiyesinde bu, insan kadavralarnn disseksiyon iin kstlama olmakszn kullanabilmesi anlamna geliyordu 129 u aktr ki, bu kadar eitli aratrmalarn ne gibi bir dzen iersinde yaptn belirlememiz ve bir uygulama alanndan dierine nasl getiinin varsaymn yapmamz bizim iin olanakszdr. Fakat; insan beyni zerindeki almalarn onun alma bak asndan anlamak mmkndr. ncelemeler esnasnda Herophilos sinirleri ve onlarn beynindeki kaynaklarn kefetmitir. Bu yzden damarlar tanmlayan herhangi bir fikri ykmtr. Fakat o daha da ileri giderek duyu sinirlerini ve uyarc sinirleri birbirinden ayrmtr. zellikle de optik sinirleri gzden beyne kadar takip etmitir. Fakat, bu inceleme ona, bu sinirin bo (aldatc) olduunu gsterdii iin Herophilosta onun grevinin pneuma tama olduuna inanmtr. Bu pnumay bir nevi elektrik ile eit saymaya ynlendiriyordu.

128 129

Jackson 1999, s. 21 Jackson 1999, s. 20

Bu yzden Herophilosun evresel sinir sisteminin almas ile ilgili iddialar bir rpda dyordu., fakat bu konuyu daha da uzaa tayabiliyordu. Onun beyin zerindeki almalar nemli ve doru bir sonu iermektedir: Beyin kalp deil, hem zihinsel gelimeden hem de duyulardan sorumludur. Bu kesin bir delil yoluyla aklanmamtr. Herophilosun kefini ve sonularn Kopernikin devrim yaratan bulularnn kk bir versiyonuna benzetebiliriz. Dnyann gnein etrafnda dnd kesin olarak aktr. Ama Kopernikten nce yzyllar boyunca bize tersi doru gelmitir. Herophilos zamannda da bir ok insana beynin, insan aklnn temeli olduu gr gerekten uzak bulunmu olmalyd. Onun beyin ile ilgili almalarnda, bu basit baar belki de baarlar arasnda en nemlisi olduu halde, ilk olarak beyin anatomisi zerinde ok ayrntl bir inceleme

gerekletirmitir. zellikle de beyincikle ile asl beyni birbirinden ayrt edebilmitir. 130 Herophilos, tp teorisini ve uygulamalarn drt salg (vcut svs) doktrinine dayandrm olmakla birlikte, en nemli tbbi almalarn anatomi konusunda yapt. Beyni, sinir sistemini, atar ve toplar damar sistemini (her ikisi arasndaki fark belirtmiti), cinsel organlar ve gz inceledi. Sinir sisteminin merkezinin kalp deil, beyin olduunu doru olarak buldu ve sinirlerin beyinden aaya doru, omurilik boyunca iniini izdi. Hayvanlarda var olan ancak insanda bulunmayan rete mirabile (harika a ) ad verilen damar ve sinir karm hakknda da yazd. nsan anatomisinin baz ksmlar bugn hala onun ismiyle anlmakta; kalpteki bir ukura calamus Herophili, sinsler ile beynin kaln zarnn (dura mater) birletii noktaya torcular Herophili denmektedir. Optik sinirin gzden beyne gidiini izledi, karacier ve

130

Canning 1985 , 447

barsaklara byk ilgi gsterdi. Kk barsan bir ksm iin duedonum adn (veya bunun Yunanca edeeri dodekadaktylos = on iki parmak) ilk defa Herophilos kulland. Buradaki lenf kanallarn dierlerinden ayran ilk kii de o oldu. Jinekolojide de baz ilerlemeler kaydetti ve fallop tplerini kefetti. 131 Herophilos perhiz zerine de yaz yazm ve sal korumak iin jimnastii nermitir. 132 Vcudumuzun veya organlarmzn nem tayan blmleri onun dikkatini ekmi ve ok az onun dikkatinden kamtr.Onun aratrmalarnn sonular iki bin yl boyunca eriilmez olan derin dnce ve uygulamalar gstermektedir. Kadn

doum alannda nemli iler yapmtr. Ters gelme gibi problemli doumlarn zorluklarn engellemek iin herhangi bir yol nerip nermedii ak olmasa da nedenlerini aratrmtr ve adetin salk ve psikoloji zerindeki etkisini incelemitir.
133

Fakat onun her alanda balar salad dnlmemelidir. Hastalklardan koruyucu tbbi nlemler alan diyet ve egzersiz gibi doal tedavi yntemleri ile ilgilendii halde, bir ok modern pratisyen gibi genellikle hastaya zararl olan uyuturucu kullanmna nem vermitir. Orta an sonlarna doru saysz hasta tarafndan nemsenmeyen kanatma bir tedavi yntemi olarak benimsemitir. Solunum ile ilgili teorisinde, bir ok ada tp inanlarna zt olarak, damarlarn kan tadn sylemitir. Herophilosa gre soluk almak cierlere yeni hava getirir ve cierdeki bu hava vcudun uzak yerlerine yaylr. Sonra kullanlan bu hava vcudun eitli yerlerinden soluk verme ilemi srasnda dar atlr. Herophilosun dncesi geree az veya ok yakndr. Fakat ne zaman biri ona

131

Bu keif sonradan unutuldu ve bu organlar on yedinci yzylda talyan anatomist Gabrielle Fallopio (1523 -62) tarafndan bamsz olarak yeniden kefedildi. 132 Ronan 2003, s. 126 133 Canning 1985 , 449

solunum ile ilgili gerekleri anlatmaya kalksayd, o reddederdi. Onun bu nerisi belirgin drt aama iermektedir. Nabz ile ilgili de onun benzer baarszlklar vardr. Onun hocas Praxagoras nabz tehise yardm amacyla kullanmtr. Fakat onun birinin ocuun ateini lmek iin alnna dokunmasndan daha akllca bir ekilde kullanmadn syleyebiliriz. Bunun aksine Herophilos bunu saat tutarak yapmtr. Ve bunun iin clepsydra (su saati) kullanmtr. Ayrca nabzn bykln, ritmini ve kuvvetini kaydetmitir. O nabzn kalbin atlarnn bir yansmas olduunu anlamtr. 134 Su saati kullanarak ilk kez nabz lmeyi deneyen Herophilosa gre, nabzn temel olgusu, mzikteki gibi ritimdir Damar ierisinde kann at vardr ve bu esnada damar duvarlar geici olarak geniler ve daha sonra bir sonraki kan atna kadar normal durumuna dner fakat; Herophilos bunu yanl anlam ve o damarlarn normal durumunun genilemi hali olduunu dnmtr. 135 Sonu olarak Herophilos, mantkl dnce yntemini dorudan aratrmalara uyarlayarak ok nemli anatomik keifler yapmtr. zellikle gz, karacier, beyin, genital organlar, damarlar ve sinir sistemi zerine kayda deer aratrmalar vardr. Onlar pneumann kanallar olarak grmekle birlikte, duyusal ve motor sinirleri ayr ayr tanmlanm, beynin drdnc ventriklnden ktklarn ve omurilik boyunca gittiklerini fark etmi, beynin, zekann merkezi olarak kabul etmi ve ayn zamanda sinir sisteminin de merkezi olduunu sylemitir. Fallop tpleri ile yumurtalklar kefetmi, bunlar erkekteki testislerle yapsal ve ilevsel olarak karlatrmtr. retmeni Pragsagorasn grlerini gelitirerek ortaya koyduu nabz zerine
134 135

Canning 1985 , 448 Canning 1985 , 449

almas temel ilkelerde hatal olsa da, nabz tan amacyla kullanma sokmutur. Galenosa gre Herophilos, anatomik almalarnn sonularn geni deney ve diyet nerileri ile bir araya getirerek saln hizmetine sunmutur. 136

136

Jackson 1999, s. 21

ERASSTRATOS (M. 304-?) Helenistik dnemin iki byk tp yazarnn biri de Herophilosun daha gen bir ada olan Erasistratostur. Herophilosun Galenos tarafndan insan anatomisinin ncs olarak adlandrlmas gibi, Erasistratosda fizyolojinin babas olarak tannmtr. 137 Bir hekimin olu olan Erasistratos, M.. 304 dolaylarnda yonyada Sakz Adasnda, tpla uraan bir ailede dodu 138. Buradan ayrldktan sonra Aristotelesin Atinadaki Peripatetik Okuluna gelmi ve orada tp renmitir. skenderiyeye gitmeden nce, 25 yandayken Kosa (stanky) gittii sanlmaktadr. 139 skenderiyede Ptolemaius Filadelfosun saray hekimin yannda alt. Yalannca hekimlii brakt ve aratrmalarn ynetimini stlendi. Burada deerli almalar yapt.
140

Fizyoloji zerinde almtr. Daha ziyade teorisyedir. Post Mortem (lm

141

sonras) terih zerine eildii iin ona pathalojik anatomist de denmektedir.

Yazlarndan hibiri gnmze kadar ulaamamtr. Ancak kuramlar ve baarlar Herophilosunkilerden daha iyi bilinmektedir. nk Galenos,

Erasistratosun fizyoloji retisine iddetle kar km ve onu rtmek iin byk aba harcamtr. Bu nedenle Erasistratosun almalar da dolayl da olsa korunabilmitir. Erasistratos, Herophilosun sinir sistemi almalarna devam etmi, insan beyninin daha ayrntl tanmlamasn yapm ve beyni beyincikten ayrmtr. Canl beyinlerle yapt almalar sonucunda, beynin d zar olan dura materin hasar grmesinin, motor sinir ilevlerini bozacan sylemitir. nsan beynini baz
137 138

Jackson 1999, s. 22 Ronan 2003,. S. 126 139 Jackson 1999, s. 21 140 Ronan 2003,. S. 127 141 Serdarolu 1996, s. 21

hayvanlarn beyinleriyle karlatrm ve insann stn zekasnn yalnzca beynin byk oluundan deil, ayn zamannda yzeyindeki belirgin kvrmlardan da kaynaklandn sylemitir. 142 Erasistratos ok sayda kitap yazmtr. Bu kitaplar yalnz anatomiyle deil, ayn zamanda karn blgesi, ateli hastalklar, gut, su toplamas, kan kusma ve saln korunmasyla da ilgiliydi. Bu kitaplarn byk ksm kayp olmakla birlikte, anatomi almalar ve vcut fonksiyonlaryla ilgili incelemeleri hakknda ksmen bilgimiz vardr. skenderiyede getirdii yeniliklerden birsi de, lm sebeplerini aratrmak iin yapt otopsiler idi. Kilo kaybna yol aan faktrlerin kefine gtren ilk deneyleri de o yapt ve bylece metabolizma incelemelerinin temelini att. 143
144

Erasistratos baarl bir cerraht. Yapt operasyonlar arasnda, karnn

alarak karacierin tedavi edilmesi ve idrar zorluunun (yava ve arl idrar yapma) tedavisi iin kateterizasyon uygulamas da vard. Onu, bakalar da izledi. Erarasistratos ile ilgili bir ykye gre; Seleukos Krallnn Makedonyal komutan I Seleukos Nikatorun olu Antiokhos bir gn hastalanr ve yataa der. Antiokhosun hastalna hibir hekim are bulamaynca, Erasistratos saraya arlr. Erasistratos hastay muayene ederken, birden odaya yal kraln gen kzlarndan Stratonike girer. Antiokhosun nabz atlar tam o srada hzlandn ve yzne kan yrdn fark eden Erasistratos, hastaln kaynann fiziksel deil zihinsel olduunu, Antiokhosun hastalnn kkeninde eriilmez vey annesine duyduu tutkunun yattn anlar. Bu yknn gereklii konusunda phelerimiz olsa da

Jackson 1999, s. 21 Erasistratosun bu almas on yedinci yzylda talyan hekim Santorio tarafndan yeniden ele alnncaya kadar unutulmutur. 144 Ronan 2003,. S. 126
143

142

Erasistratosun fizyoloji konusundaki baarlar hakknda herhangi bir phemiz bulunmamaktadr 145 Vcut svlarnn hareketlerinin aklanmasnda ak ya da gizli gleri savunan nceki grlere kar kan Erasistratos, Stratosun doann boluklarnn doldurulmas eilimi anlamna gelen horror vacui kuramn desteklemitir. Pneuma grne bal kalm ve arterleri yalnzca pneumann damarlar olarak grmtr. Bu nedenle, arterlerden kann aktna ilikin gzlemin bir yanlg olduunu sylemitir. Pneuma arterlerden grnmeden dar akmakta ve arterlere komu venlerdeki kan, horror vacui kuralna uyarak damar duvarndan arterlere gemektedir. ki tip pneuma tanmlanmtr. Havadan akcier yoluyla alnp, vcuda datm iin kalbin sol ventriklne giden ve yaam destekleyen vital pneuma ve beyinde yerlemi olup, sinirler yoluyla dalan psiik pneuma.. Erasistratos kalbi, kann datcs olarak doru tanmlamtr. 146 Erasistratosun metabolizma zerindeki incelemeleri onu, canl varlklarn vcutlarnn her parasnn atardamar, toplardamar ve sinirlerden meydana gelen bir doku olduunu ileri srmeye sevk etti. Bu, mikroskobun icadndan nceki gnler iin artc bir baardr. Sindirim olaynn bir eit piirme ve fermantasyon olduuna dair yanl inanc reddetti ve mide kaslarnn hareketini tanmlad. Ayrca, grtlan yutma srasnda nasl kapandn gstererek baz hekimlerin zannettikleri gibi, ieceklerin akciere giremeyeceini kantlad. Erasistratosun solunum konusundaki almalar da, daha nceki yaplanlara oranla nemli katklar getirdi. Duyu ve hareket sinirlerini birbirinden ayrt ederek
145

Bu olay Fransz ressam Jacques Louis Davidin, yzyllar sonra 1774te yapaca Erasistratosun, Antiokhosun Hastalnn Nedenini Kefedii adl resmine de konu olmutur. 146 Erasistratosun bu tanm William Harveyin kan dolam kefine en ok yaklaan kii olmasn salamtr

Herophilostan bir adm daha ileri gitti. Kalbin pompalama hareketi yaptn anlamakla beraber dolamn farkna varamad; ona gre kalbin bir taraf ruh, dier taraf kan pompalamaktayd. Kann karacier tarafndan retildiine inand. Drt salg doktrinini reddetti ve hastalklarn kan fazlalndan olutuunu varsayd. Buna ramen, tedavide adalarnn yapt gibi kan alma yntemini uygulamayp bunun yerine, ok az miktarda gda almaya dayal bir rejim tavsiye etmi olmas dikkat ekicidir. 147 Herophilos ve Erasistratosun almalar, nemli sonular olan byk

admlard. Buna dayanarak onlarn atklar yolda baka aratrmaclarn nemli bulular yapmaya devam etmeleri beklenirdi. Ancak, o zamandan sonra skenderiyede tp aratrmalar hzn yitirdi. Nedeni kesin olarak belli deilse de, bir ok etkene bal olmas muhtemeldir. Sklkla olduu gibi, hzl bir gelime ve ilerleme dnemini, pekime dnemi izledi; mevcut bilgiler ekillendirilip yeni gr ve bilgilere dntrld. Yeni verilerin yorumu zerine bir ok farkl gr ortaya kt ve tp kuram hakkndaki tartmalar, uygulamal aratrmalarn yerini ald. Yunan anti- disseksiyon kulisleri de tekrar n plana ktlar. lk Ptolemaios Krallar, tp aratrmalarn, bu eletirilerden korumakla kalmam onlar bu ynde cesaretlendirmilerdi. Ancak daha sonra gelen ve politik adan gsz krallar, disseksiyon konusunda tartmalara girmekten iddetle kandlar belirleyici bir faktr de, byk olaslkla, Celcusun disseksiyonla bir arada anlatt,

skenderiyede yaplan etkileyici bir insan viviseksiyonudur. Eer bu iki uygulama arasndaki ayrm belirgin olarak ortaya konmadysa, viviseksiyona kar gelien dmanlk disseksiyonun da lmne yol am olabilir. 148
147 148

Ronan 2003,. S. 127 Jackson 1999, s. 22

THEOPHRASTOS (M. . 371 - 286) lkel insan evresindeki resimlerken hayvanlar izmi, bitkileri ise ihmal etmitir. Bunun nedeni aka, bitkilerin toplanmas, hayvanlarn ise avlanmasdr. Hayvanlar ile olan ilikiler insanlar ok daha fazla etkilemitir. nk bitkileri toplamak ne bir zorluk ne de hayvan yakalamak iin yaplan dualar veya bylerden birine ihtiya duyuyordu. Ancak erken kltrlerden bazlarnda buna istisnai durumlar gzlemekteyiz. Giritte Knossos saraynn fresklerinde baz tbbi kullanm olduu tahmin edilen bitki resimlerini ve Thebesten bitkileri grmekteyiz 149. Bitkilere olan bu yetersiz saylabilecek ilgi Antik Yunan dnyasnn her konuda olduu gibi botanikte de gsterdii aba ile tersine dnmtr. Doa bilimlerinin pek ok alannda deerli almalar vermi olan Theophrastos Botaniin Babas olarak bilinmektedir. M.. 371 dolaylarnda Midilli Adasnda Eresosta doan Theophrastos Aristotelesten on ya kkt. Theophrastos, otuz be yl ynettii Lykeionu Aristotelesten devralmadan nce, yirmi yl boyunca onunla alt. Aristo doa bilimlerinin ve morfolojinin kurucusudur. Onun Atinada bir ila dkkan vard ve her ne kadar doa bilimlerinde bir deha idiyse de bitkilerin tedavide kullanmlar ile ilgili de kitap yazmtr. nsan rknn bu byk Babalarnn gerekten de ne kadar byk olduklarn anlamakta bazen zorlanrz 150. Theophrastus aralarnda nl hekim Erasistratosun da bulunduu iki bin kadar renci yetitirdi. Atinada kazand saygnlk o kadar bykt ki, daha sonralar dinsiz olduu iddiasyla aleyhinde almak istenen dava teebbsleri baarsz olduu gibi, filozoflar aleyhindeki bir kanun da iptal edildi.
149 150

Wheelwright 1974 s. 76 Wheelwright 1974 s. 77

Theophrastos, Aristotelesin rettiklerinin hepsini olduu gibi benimsemedi; baz konularda kendi fikirleri vard; Aristotelesin baz grlerini hep eletirmi gibi grnmektedir. Byle olmas da doald. Eer bir renci hocasnn btn grlerini kr krne kabul ederse, bu hoca ne kadar parlak olursa olsun, bilimde ilerleme olamazd. Bu tutumun herhangi bir tatszlk veya gcenme yaratmam olmas da Aristotelesin ve Lykeionun byklnn ve baarsnn bir lsdr. Theophrastos hangi konular sorgulad? Aristotelesin evrenle ilgili bir ok fikri onda phe yaratmt. rnein, eer gklerin en dtaki kresi bir ilk hareket ettirici tarafndan dndrlyor ise, niin baz gk cisimleri dierlerinden daha hzl hareket etmekteydi? Niye gk cisimlerinin hareketi, Ay alt kresindeki cisimle gememekteydi? Gzlemledii baz olaylar iin Aristotelesin verdii aklamalar da sorgulad: gelgit olaynn sebebi neydi? Eer doa, yaratklar iin en iyi olan istiyorsa, geyikler niin kendilerine zararl olan boynuzlara sahipti. Bu gibi sorular, ounlukla yeni aratrmalar iin ilgi ekici noktalar ortaya koydu. Ancak Theophrastos, yalnzca eski fikirleri sorgulayan bir kii deildi; kendisi bugn zellikle verimli katklar sebebiyle hatrlanmaktadr. Maalesef, yazlarnn ancak bir blm gnmze gelmitir; yine de bunlar, onun en az sahada nclk etmi olduunu aka gstermektedir. lk olarak, bilim tarihine ilk katkda bulunanlardan biriydi. Doa Filozoflarnn Grleri adl kitab daha sonraki birok yazar iin kaynak tekil etmiti. kinci olarak, mineraloji konusunda yetenekli bir uzmand. Yapt denemeler onu Platon ve Aristotelesin benimsemi olduu temel snflandrmann doruluunu sorgulamaya sevk ettiyse de, Aristotelesin mineraller, maden cevherleri ve talar zerine balatm olduu aratrmalar srdrd. Ayrca, ok eitli maddenin tam tanmn verdi, bunlarn atee nasl tepki

gsterdiini, dokunulduklarnda nasl olduklarn, renklerini ve dier zelliklerini tanmlad. Ve bylece Batdaki ilk metodik mineraloji almasn hazrlad 151.

Resim veriyor

20 Robert Thomun izimine gre Theoprastus rencilerine ders

Theophrastosun zerinde alt nc ve en nemli konu botanikti. Elde ettii sonular Bitkiler zerine Aratrmalar adl eserinde toplad. Bu eserde, Batda Atlantikten balayarak Dou Akdeniz kylarna kadar uzanan bir blgeye ve hatta birka da Hindistan gibi uzak bir lkeye ait yaklak 550 kadar bitki trn ve eidini, gerek kendi temin ettii gerekse gezginlerin ve baka kiilerin naklettii bilgileri kullanarak kaydetti. Tabii ki, bu durum eserde bitkilerle ilgili baz hikayelerinde yer ald anlamna gelmekteydi. Theophrastus insanlk tarihinde ilk kez iekli ve ieksiz bitkileri birbirlerinden ayrmtr. Bunun yan sra bir aacn yllk halkalarn ayrt etmi ve ok daha sonra Goethenin belirttiinin ayn ekilde
151

Ronan 2003, s. 112

petallerin (iek ta yapraklarnn) aslnda sadece renk ve ekil olarak dnm yapraklar olduklarn belirtmitir1. Dier taraftan, baz gzlemlerini ara gere yokluundan dolay iyi yapamad da dorudur; Aristoteles gibi Theophrastosun da byteci yoktu. Botanikteki almalarnn o gne kadar yaplm olanlardan nemli bir fark, bitkileri snflandrma ynteminde grlr. Theophrastos, sonraki botanikilere byk yarar salayacak bir yntem gelitirdi. Ayrca, bu bilgileri tarafsz bir yaklamla toplad gibi, onlar tenkiti gzle tartt ve elindeki bilgiler yetersiz olduunda herhangi bir hkm vermekten kand. 152 Theophrastos bitkileri; aalar, bodur aalar, allar ve otlar olarak ayrd, yabani ve yetitirilmi varyeteler arasndaki genel ve spesifik farklar kaydetti. Ayrca, bitki zsularn, tbbi bitkileri, eitli aalardan elde edilen odun tiplerini ve bunlarn kullanmlarn da tartt. Bunlara ek olarak her bitkinin baz kendine has zellikleri olduunu aktarm ve bu bilgiler daha sonraki herballerin

oluturulmasnda temel olmutur 153. Fakat en nemlisi, baz kelimelere zel teknik anlamlar verdi. rnein bizim bugn kullandmz perikarp (meyve kabuu) terimini pericarpion olarak tohum muhafazas iin kulland. Ve bu tutum, gerek botanik bilimine doru ok nemli bir admd. Bitkileri mkemmel bir ekilde tanmlad. perikarp iin petalli ve petalsiz iekler iin, yksek bitkilerdeki dokular (parenkima ve prosenkima) iek rtsnn gelimesi ve ieklerin iek durumlarndaki (infloresans) dizilii iin verdii tanmlar deerlerini bugne kadar korumutur. Ayrca, Angiospermler (kapal tohumlu bitkiler) ile Gimnospermler (kozolakgiller gibi ak tohumlu bitkiler) arasnda, daha da nemlisi, monokotiledonlar (buday ve arpa gibi tek enekli
152 153

Jackson 1999, s. 71 Wheelwright 1974 s. 78

bitkiler) ile dikotiledonlar ( bezelye vefasulye gibi iki enekli bitkiler) arasnda ayrm yapt, bunlar tanmlad. Bu sonuncular iin verdii tanmlar on yedinci yzyla kadar verilen en doru tanmlar olarak kald.
154

154

Ronan 2003, s. 113

GALENOS (M.S. 129-99) Galenos (Cladius Galenos) , M.S. 129da

Anadoludaki byk kltr merkezlerinden biri ve Roma mparatorluunun en zengin blgesi olan Pergamonda (Bergama) domutur. Bir mimar olan babas Nikon, Bergamann st kesiminden geliyordu. Galenos, varlkl ailesinin ona salad btn ayrcalklar kulland. lk almalar Yunan dili, retorik felsefe hakkndayd ve bunlarla Aristotelesin eserleri zerine otorite oldu. On alt yandayken tp renmeye balad. Resim 21 Galenos nce Bergamada sekin bir hekim olan Satyros ile alt. Sonra Smyrnada (zmir) anatomi rendi. Daha sonra Korinte ve nde gelen tp merkezlerinden biri ve vgyle sz ettii okulun bulunduu yer olan skenderiyeye gitti. ok hevesli bir renciydi. On iki yl sren bu uzun tp eitimi allm bir durum deildi ve onun tm Yunan ve Romal hekimlerden ayr bir konuma getirdi. Yirmi sekiz yanda Bergamaya dnen Galenos, Asyann barahibi tarafndan bir gladyatr okuluna cerrah olarak atand. Galenos, bu grev sayesinde anatomik bilgi ve deneyimini geniletecek ekilde ok sayda yara grm, operasyon yapm, diyet ve egzersizde uzmanlamtr. M.S. 162de Romaya

gittiinde, oktan nl bir filozof hekim olmutu ve bakentte kald srece hem iyi bir pratisyen hem de mkemmel bir tp bilgini olarak nn salamlatrd. 155- 156

Resim 18Robert Thomun izimine gre Galenosun ila hazrlamas Byk abas ve baars onun Marcus Aureliusun hekimi pozisyonuna getirdi. Yazd 83 tedavi metodu gnmze kadar ulamtr. Galenosun bir dkkan vard ve bu dkkanda pek ok lkeden droglar satlmaktayd 157. Msr ve Yunan arasndaki artan ticaret Byk skenderin Hindistan kaplarn Yunana amasyla byk bir bitkisel ticareti mmkn klmtr. Kargolar garip maddeleri de tamaktayd: Srtlan safras, timsah ve kaplumbaa kan, geyik idrar, kertenkele kafas ve benzeri. Farmastik bileikler baz hekimlerde endie uyandrmaktayd nk bysel amalarla da kullanlmaktaydlar. Roma mparatorluunun snrlarn geniletmesi egzotik rnlerin ticaretinde daha byk bir arta neden olmu ve
155 156

Jackson 1999, s. 56 Ronan , 2003, s. 275 157 Wheelwright 1974 , s. 86

eitli rnlerin hekimlerin kullanmna daha ok imkan vermitir. Ancak bu ticaret ve bitkisel rnlerin satndaki hareketlilik baz hilekarlarn sahtecilikleri iin frsat yaratmaktayd 158. Onun hileye kar kendi bitkilerini yetitirmesi, karmlar byk bir titizlikle hazrlamas nedeniyle gnmzde dahi galenik ila terimi kullanlmaktadr. 159 Baz tbbi bileikler Romaya Msr ve Yunanistandan gelmekteydi. Baz karmlar Hiera Picra yani kutsal ac adyla bilinir ve her derde deva olduklarna inanlrd. Woottona gre (Chron. Pharm.) Galenin orijinal Hiera Picras Sokotra sarsabr, tarn, mastik, Asarum (ylanyast otu), Xylobalsumum, safran ve bal karmndan olumaktayd. Bu karm yzlerce yl devam etti ve baz revizyonlara gitti ancak aloelerin (sarsabr otu) miktar deimedi. En son 1746 ylnda forml, sadece aloe ve yabani tarna indirgendi. Bu kutsal aclar ancak gizli tbbn bir patenti olarak kald ve daha sonralar byk paralar denerek elde edilebildi. Galen ann bilimi gereince hem hekim hem de kimyacyd. Drog anlamna gelen Latince kelime medicinadr. O dnemde henz eczane olacak dkkanlar yoktu sadece bitki ilalarnn satld apothecaryler mevcuttu. Four Thousand Years of Phramacy adl kitabnda Dr. La Walla gre Galen Unguentum refriferans veya souk krem ad verilen bir su-badem ya emlsyonunu (karm) beyaz mum ve kokulu gllerle hazrlamtr. Haha kafalarndan elde edilen basit bir ekstrede ise meconion (mekon), bir hahatan elde edilmektedir. Galenos ilk deneysel fizyolog olarak kabul edilmektedir. Pneumonia ve pleurisy arasndaki fark kefetmi, verem zerine pek ok gzlem yapm, empatiyi

158 159

Touwaide Trease 1964, s. 10

unutmam ve kendisini hastann yerine koymutur. Mithridatesin fikirlerine o da katlm ve bir gn zehirlere kar bakln mmkn olabileceine inanmtr. Theriaclar o ada geni olarak kullanlmaktayd ve genellikle deerli talarla kartrlrd. Bu uygulama eski Msrdaki ilacn etkisinin deerli talarla artaca inancndan kaynaklanmaktayd. 160 Galenos, Romada nfuzlu bir hkmet yesi olan Flavius Boethus ile tantrld. Boethus, gen adam, anatomi ve fizyoloji konusunda kitaplar yazmas, anatomi konusunda halka ak dersler vermesi ve uygulamal gsteriler dzenlemesi ynnde tevik etti. Bu dersler byk ilgi grd ve zamanla imparatorluk ailesinin doktoru oldu. Frsatlar kullanmasn iyi bilen bir kii olduu kadar, ok baarl bir doktordu. Prognozda (hastaln seyrini tahmin etme) zayf olmakla birlikte, diyagnozda (tehis) parlak olduu anlalmaktadr. lalarla ok yakndan ilgilendi. lalara olan yaklam pek bilimsel olmamakla beraber, bunlarn etkileriyle ilgili deneyleri destekledi. Belki de Bergamada gladyatr hekimlii yapt iin cerrahlktan holanmamaktayd. Cerrahlk tecrbesi balangta yaralar dikmekten ibaretti ve cerrahiyi daha salam temellerle oturtmak isteyen Erasistratosun rencileriyle ters dt. Halka ak dersler vermesine ve eserler yazmasna ramen, bilgisini bakalarna aktarma arzusu duymam gibi grnmektedir. Zira hi rencisi olmamtr.
161

Galennin baarl bir hekim olduunu sylemek

mmkndr ancak meslektalarn ve rencilerini aa grmesi onun en azndan bu konuda kt anlmasn salamtr. Nasl bir kiilik bozukluu olduunu anlamak zor olmakla birlikte bir sorunu olduu kesindir. Galen srekli olarak rencilerine

160 161

Wheelwright 1974 , s. 86 Ronan , 2003, s. 275

saldrp, onlarn kabiliyetsiz olduklarn, kendisinin tehis ve tedavi kabiliyetiyle kimsenin boy lemeyeceini sylerdi. Galennin yazd 400 kadar incelemenin ou bir yangnda kaybolmutur. almalarnn listesini karma alkanl olduu iin, kurtarlan 83 inceleme yazsnn ona ait oluu kesin olarak bilinmektedir. Bu deerli ve alkan doktor sylediklerini kaydetmeleri iin bir dizi yazcy ie almtr. Anatomi hakkndaki dncesinin ou Anatomi zerine adl 16 ciltlik almasnda toplanmtr. Anatomi bilgisi, insan iskeletleri zerine yapt incelemelerle, gladyatrler zerine yapt ameliyatlarda edindii deneyimlere ve hayvan kadavralarnda yapt incelemelere dayanr. Ancak hayvanlarda gzlemlediklerinin insanlarda ayn olduunu dnme yanlgsna dmtr. rnein bir danann beyninde gzlemledii rete mirabilisin (harika a) insanlar iin yaamsal bir ilevi olduunu dnmtr. oysa insanlarda rete mirabilis yoktur. Galen kemikler zerine takdire deer aklamalarda bulunmu, kaslar zerine kusursuz almalar yapm , beyni, sinirleri ve damar sistemini de ayrntl olarak ele almtr. 162

162

Lewis 1998. s. 41

Resim 19 Robert Thomun izimine gre Galenosun tedavisi Galenos antik tbbn esaslarn daha nce kimsenin baaramad ekilde mkemmelletirdiini iddia ediyordu. Gerekten de Galenosun yazl almalarnn byk bir ksmn kendisinden nceki eserlerin, zellikle de Hipokratesin yazlarnn yorumu oluturuyordu. Aslnda almalarna kalc bir nem ykleyen temel baars, tbba bir dzenleme getirmesiydi. Onun tbbn btnn kavrama ve dorular bir araya getirerek sentez yapma yetenei vard. Galenos, uzmanlamaya giden yolu aan bir sistem gelitirmi ve tbb kart ekollerin tartma alan olmaktan kurtarmt ki bu, kendi deyiiyle dzelmesi bir uyuzdan daha g olan bir bozukluktur. Galenos, tp iin manta dayal bir sistemin gerekliliini savunurken, ayn zamanda, hastalar birey olarak iyiletirmenin deerini de arttrmtr. Sayg duyduu eski tp otoritelerinin hi birini gz kapal benimsememi, daima kendi aratrmalarna uygun olarak onlarn vard sonular dzeltmi, yenilemi ve deerlendirmitir. Tbba en nemli katks, uzun eitimi sresince younlam

olduu anatomi ve fizyoloji alanlarnda olmutur. Baarsnn anahtar keskin bir zeka ve disseksiyona dayal gzlemleridir. nsan disseksiyonu yapm olduuna dair kesin bilgi yoksa da, ans eseri eline geen insan kadavralar ile altn dndrecek ip ular brakmtr. 163 Normal olarak yazdklar, insana yakn bulduu hayvan trleri olan maymunlar, kpekler ve domuzlarda yapt almalardr. Galen pek ok hayvann zerinde anatomi almtr: Maymun, domuz, koyun, inek, kedi, kpek, at, aslan, kurt, en azndan bir adet fil, pek ok

163

Jacson 1999, 57

sayda ku ve balk. Domuzlara deiik eyler yedirdikten sonra anatomik incelemeler yapmtr. 164 rnein mide ve rahimden bahsederken yle der: yleyse bunlar, ncelikle ele almaktan ve ilevleri ak olanlarda disseksiyonsuz gzlem yapmak, ilevleri daha belirsiz olanlarda ise insana yakn hayvanlara disseksiyon yapmaktan bizi alkoyan nedir? Sorularmzn yantlarn insana benzeyen hayvanlar verecektir, ayrca her trde grlen ve yalnzca bize zg olan zellikleri renecek ve hastalklarn tan ve tedavilerinde daha bilgili olacaz.
165

Yunan bilimin ilk zamanlarndan balayarak tartmalar aydnlatma ve

kuvvetlendirme arac olarak analojinin esaslar yaygn olarak geerli olmutur. Galenos buna zellikle nem veriyor ve byk baaryla uyguluyordu. Kendi kuram ve aratrmalarn sunduu kitaplarn dnda, zel bir konu zerine, varolan bilgileri toplayp deerlendirdii kitaplar da vardr. Anatomik lemler ve yiletirme Yntemleri zerine, Hipokrat ve Karmlar zerine, kitab buna rnek olarak verilebilir. Bu kitaplar, alan hekimler iin, Yeni Balayanlar in Nabz, Yeni Balayanlar in Kemikler zerine, nsan Vcut Ksmlarnn nemi, Hipokrat ve Plato Doktrinleri zerine, nsan doas zerine gibi baz kitaplar da tp rencileri iin ders kitab olma zellii tamaktaydlar. 166 167 Galenin tehis konusundaki stnlnn bir blm fiziksel iaretleri tanyabilmesinde yatar. Bu iaretlerden bazlar karakteristik durumlarn

gstergesidir. Galen yapt keskin gzlemlerle daima hayranlk uyandrmtr. Gsteki yaradan kaan havann cierin delinmi olduunu gsterdiini

164 165

Trease 1964, s. 10 On The Natural Faculties III,ii, 146-7; A.J. Brock evirisinden 166 Jackson 1999, s. 57 167 Hornblower & Spawforth 1998, s. 465

syleyebiliyor; bbreklerden kaynaklanan kanamayla, idrar torbasndan kaynaklanan kanamay ayrt edebiliyordu. Galenin uygulad tedaviler contraria contraiis kartlar terapisi- fikrine dayanyordu. Eer hastala neden olan souksa scak tedavi uyguluyor; vcudun fazla yk altnda olduunu dnd durumlarda ise mshil veriyordu. Galen rejimlerin ve ilalarn yan sra, fizyoterapi ve dier yardmc yntemlerden de oka yararlanmtr. 168 Galen Glaucon adl eserinde syle demektedir: nce hastann vcudu incelenmeli sonra ona uygun tedavi seilmelidir. Eer hasta bir kylyse vcudu kabadr ve ona uygun gl bir tedavi yaplmaldr. Ancak hasta bir kadnsa veya ocuksa derisi yumuaktr. Buna uygun tedavi seilmelidir. drar, Dk ve otlar: Galenin favorileri drar ve hayvan dks antik dnemde olduka yaygn olarak

kullanlmlardr. Cato ve Elder (M.. 234-149) antik Yunan hekimlerinin kritikileri, Romallarn lahanay her eyin tedavisinde kullanldn ve ocuklarn lahana yemi bir kiinin idrarna batrldndan bahsetmektedir. Bu eit kendi kendini tedaviler Galen gibi kabul grm bilgili hekimler tarafndan da uygun grlmtr. Karmlarla tedaviler ve basit olanlarn zellikleri X, 15 adl eserinde kendisinin bir beze bulatrlm renin yaraya sarlarak yarann iyi edildii bahsedilmektedir. Ayn eserin 23nc blmnde ise Hellespontta Mysiada bir hekim ayrda otlayan bir boann dksnn, henz nemliyken bir kylnn iltihaplanm eline baladn anlatmaktadr.

168

Lewis 1998, s. 41

Galen kendisinin de benzer eyler yaptn anlatmaktadr. Dizdeki bir tmr iin kei dks kullanmtr. Ancak ocuklar, kadnlar ve sekin hastalar iin byle kaba tedaviler yerine daha farkl tedaviler uygulanmtr. rnek olarak Galen, Consul Boethiusun karsn tedavi etmitir. Rahmindeki bir apsenin bymesi nedeniyle srekli idrar karan bu kadn bir gn apsenin patlamas sonucu baylarak dm. nemli bir kiinin kars olan bu kadna ne yapmas gerektiini bilen Galen hemen mdahale etmi ve Hindistandan gelen bir bitkiden hazrlanm merhemi hastann kalbinin zerin srm ve hayata dndrmtr. Bu bitki Romal ehir hanmlar tarafndan stc ve kuvvet verici olarak kullanlmtr. Bu pahal rnler sadece Romal aristokratlar iin deil ayn zamanda onlarn tm ev halk iin de kullanlmtr. Galen zengin bir karm gen bir kleye uyguladn anlatmtr (Glaucon II, 6). Burada da tbbn zengin, fakir; ehirli, kyl; narin ve kaba olanlar arasnda deiiklik gsterdii grlmektedir. Galen srekli ksren ve kan tkren yksek sosyeteden bir bayann salarn kaztmasn ve gvercin dks srmesini sylemi ve tedavi sonucunda bayan iyilemitir. Galen hatta bazen bu dk uygulamalarn dahilen de yapm ve bunu da rahatlkla yazmtr. Eer ok gerekli olursa zengin kiilere dahi bu karmlar uygulam ancak bu durumda tadn ve grnmn basklayacak katklar eklemitir. 169

169

Touwaide 1997, s. 21

Galenos, kann doku beslenmesindeki roln ok iyi anlamt. Dolam sistemini anlayamam olmasna karn, arterlerin (atar damar) ve venlerin (toplar damar) hava (pneuma) deil kan damarlar olduunu gsteren ilk kiidir. Nroloji asnda da nemli kefi, nervus laringeus recurrensi 170 (ses sinirini) bulmasdr. Drt yzyl nce, Herophilos ve Erasistratosun aratrmalar, vcudu beynin ynettiini ortaya koymu olsa da, Aristotelesin bu grevi kalbe ykledii kuramn izleyen ok sayda hekim vard ve bunlar, sesin gsten geldi inanna dayanarak bu sav destekliyorlard. nervus laringeus recurrensi omuriliktan gse, oradan da larinkse kadar izleyerek, grtlak kkrdaklarnn hareketini kontrol ettiini gsteren Galenos, bylece konumay yneten organn da beynin olduunu kantlayarak bu tartmaya son vermitir. Galenin anatomi zerine yapt almalar etkili olduu kadar hzl bir ilerlemenin de ilk admlardr. Ancak Orta adaki renciler Galen in bulgularn dorulamay dnmedikleri iin bu ilerleme gerekleememitir. renilen bulgularn kontrol edilmemelerinin nedeni; kadavra zerinde almann hem Hristiyanlar hem de Araplar tarafndan yasaklanmasyd. Bylece Galenin gzlemleri Rnesanstaki yeniden doua kadar rakipsiz kald. Galenin dehas fizyolojik bulgular iin hayvanlar zerine yapt deneylerde aka grlr. nsan Vcudundaki Blmlerin Kullanm zerine adl 17 ciltlik almas bu konu

hakkndadr. Galen bbreklerin idrar retmedeki ilevini incelemek iin, reterleri balayp breklerdeki imeyi gzlemlemitir. Sinirlerin ilevini incelemek iin, sinirleri kesmi ve bylece boyun sinirlerinin kopmas sonucu omuz kaslarnn nasl fel olduunu grmtr. Ayn ekilde yapt deneylerle, grtlak siniri kesilince

170

nervus laringeus recurrens : Grtlan ses karma ve konumada grevli siniri

sesin kaybolduunu kefeder. Kalbe giden sinirleri keserek kalbi durdurur

ve

bylece sinirlerin beyinden deil de kalpten ktklarna ait eski inana son verir. Vcut ilevlerinde meydana gelen her deiimin vcuda gelen bir zarar sonucunda olutuunu ve her zararn da bir ilev deiikliine yol atn belirlemitir. Bu anlay geerliliini gnmzde de byk lde korumaktadr. Galen fizyolojisinin en temel ilkesi hava-ruhtur (pneuma) Ruhun ekli ve hareket hali vardr; hayvan ruhu (pneuma psychicon) beyindedir. Algnn ve hareketin merkezidir. Yaam ruhu (pneuma zoticon) kalbi merkez alarak kan akn ve vcut ssn dzenler. Doal ruh (pneuma physicon) beslenmenin ve metabolizmann merkezi olan karacierdedir. Ruh vcuda nefes borusu olan arteria asperada girer, buradan cierlere geip akcier damarlarndan (arteria venalis) sol karnca ular ve sol karnckta karacierden gelen kanla buluur. Karacierdeki kan ruhla doludur.; vena porta araclyla barsan kilse evirmi olduu besleyici maddeleri alr. Kan, karacierden toplardamara verilir. Toplardamarlar karacierden, arterlerin kalpten kmas gibi kar. Vena cava yoluyla kan kalbe sa taraftan girer. indeki

yabanc maddelerin temizlenmesi iin bir sre sol karnckta bekletilen kan, daha sonra nefes ile beraber akcierlerden dar atlr. Bu arada az miktarda bir kan interventrikler septumda (damarlar aras yark) bulunan kk delikler yoluyla sa karncktan sol karnca geer. Vcuda alnan yaam ruhu, atardamarlar sistemiyle tm vcuda datlr. Bir ksm beyne ular ve burada daha nce sz edilen kark rete mirabilis ana datlr. Yaam ruhu beyinde hayvan ruhuna dntrlr ve Galenin bo kanallar olarak dnd sinirler araclyla tm vcuda yaylr. Bylece Galen atar ve toplardamar sistemlerinin kapal ve birbirlerinden ayr sistemler olduklarna inanmt. Kan dolamn kefeden William Harvay, ileride

zme bu denli yaklam olan Galenin nasl dolam fikrine ulaamadna aacaktr. Galenin ve ayn dnemde yaam dier insanlarn yazlarndan, Galenin tehisindeki stn kavray, tedavi yetenei ve de azmsanmayacak anatomi bilgisine dair bilgi ediniyoruz. Galenin tehis ve tedavide kulland yntemlere ek olarak, Romada byk alkantlara yol aan aadaki olay rnek olarak verebiliriz: Bir Persli ellerinden birinden birinin kk parman, yzk parman ve orta parmann yarsn hissetmez olur. nce birtakm doktorlara gider, verdikleri merhemler etkili olmaynca Galene bavurur. Galenin ilk sorusu, kolunda bir yaralanma olup olmadyla ilgilidir. Persli sivri bir tan zerine dtn, omuzlarnn arasnda mthi bir ac hissettiini ama acnn ok ksa bir srede yok olduunu syler. Galen omuriliinin yara ald tehisinde bulunup yatak istirahat ve srtn st tarafna uygulanacak rahatlatc masajlar verir ve Persli iyileir. Galen daha sonra bu konuyla ilgili yapt aklamada bu acnn boyundaki 7. omur blgesinden kaynaklandn dndn, nk sinirlerin buraya gelip alar oluturmalarna ramen, her bir sinirin ayr bir kkene sahip olduunu ve parmaklarn duyusunu ald sinirinin 7. servikal omur seviyesinde omurilikten ayrldn anlatmtr. Bu olayn ardndan doktorlar arasnda, elin sz konusu blgesinde g kayb olmakszn nasl duyu kayb olabileceine dair ateli bir tartma balar. Galen, deri ve kaslar iin ayr sinirler bulunduunu ve Perslinin deri sinirleri zarar grrken kas sinirlerine bir ey olmadn savunur. Aristoteles kann, dokularn oluumundaki ve embriyonun gelimesindeki nemine dikkat ekmiti ve buradan, yetikin insann etini besleyip koruyan eyin kan olduunu sonucunu karmt. Galenos bu fikri benimsedi. Erasistratos ise sindirim olayn, karacier zerinden kana balamt; midede ve barsakta

sindirilen besinler kils (barsak svs) halinde, barsak zar damarlarndan karaciere gemekte ve burada kana dnmekteydi. Buradan, geni bir damar (vena cava) ile kalbin sa tarafna gitmekte ve oradan da vcudun geri kalan ksmna dalmaktayd. Galenos bu fikirleri de kabul etti; nk bu fikirler onun Aristotelesin vejatif (hayat veren bymeyi salayan ) ruhun ileyebilecei bir emay benimsemesini mmkn klmaktayd. Bu emada karacierin kilsteki kan yapc unsurlar ektii ve vcudun vejatif merkezi olduunu varsaymaktayd. Galenos ayn zamanda, vena cava zerinden kalbin sa karncna gelen kann akcierleri beslediini ve kann vcuda geri dnmesinin kapakklar tarafndan engellendiini dnen Erasistratos ile ayn fikirdeydi. Ancak Aristoteles ve Erasistratosun dier baz fikirlerine gelince, zorluklar ortaya kmaktayd. rnein Aristoteles, bir hayvanda kann hareketini incelerken, kann hayvann vcudunda kalmasn salamak iin, kesilmeden nce hayvann boulmas gerektiini sylemiti. Bu bir ansszlkt, nk byle yapldnda, kalbin sol yan ve atar damarla pratik olarak boalmakta ve atardamarlar bo tpler gibi grlmekteydi. Bu durum Erasistratos da dahil olmak zere ok sayda tp adamn yanltmt. Gerekten de Erasistratos fizyolojisinin bir ksmn bu fikre dayandracak kadar ileri gitti ve akcierlerden gelen hava pneuma yada ruhun bo atardamarlar zerinden btn vcuda daldn aklad. Burada Galenos glklerle karlat; nk yapt gzlemler, kann normal halde btn atardamarlarda mevcut olduunu aka ortaya koymaktayd. Bylece Galenos, Erasistratosun pneumann dolamyla ilgili kavramn kullanamad; kalbin ve atardamarlarn ilevleriyle ilgili yeni teoriler gelitirmek zorunda kald. Bunlar onu temel bir yanllk yapmaya sevk etti.

Galenosun varsaym uydu: solunumun esas ilevi, hem kan hem de kalbi serinletmek iin akcierlerden kalbin sol karncna giden damar vastasyla vcuda hava giriini salamakt. Isnan hava da sonra tekrar akciere dnecekti. Galenos, kann atardamarlardaki nabz atn bilmekteydi; fakat nabz, kalp itiinde oluan bir genileme dalgasnn damarlarn eperi boyunca yaylmas eklinde aklad ki, bu fikir aslen Herophilosa aitti. Galenos ayrca, atardamarlarn kendilerine toplardamarlardan kan, derideki delikler yoluyla evredeki havadan pneuma ektiini iddia etti. Bylece btn vcut nefes almakta ve bir i s vcudun her tarafna ilemekteydi. Eer, bir organa giden atardamardaki ak durdurulduunda (rnein bir sargyla sklarak) bu organ soumakta ve rengi solmaktayd. nk organn i ss artk pneuma tarafndan beslenmemekteydi. Btn bunlar manta uygun dse de Galenosun Erasistratosun kalp kapakklaryla ilgili grn deitirmek zorunda kald anlamna gelmekteydi. Galenos, stlm havann, sol karncktan sol kulaka kapakk zerinden gelebileceini fakat kalbin sa tarafnda bu ynde, yani sa karncktan sa kulaka doru bir gei olmadn syledi. Bu da,

problem yaratmaktayd. nk bylece, vena cavadan sa karnca giren kan, buradan dar kamyordu; aslnda kann bir ksm akcier atardamarndan geip kabiliyorsa bu yeterli deildi: nk akciere giden atardamar, vena cavadan daha inceydi. Bylece Galenos, yanl olarak, bir ksm kann kalbin sa tarafndan sol tarafna szd sonucuna vard. Galenosun sistemi, Platonun l ruhuna besleyici, hareket ettirici ve akl veren olan inanc yznden daha da karmak hale gelmi olmakla beraber, zekice bir sistemdi. Bu sistem esasta unlar sylemekteydi,: karacier ve toplardamarlar vcudu besler (besleyici ruh); akcier, sol karnck ve atardamarlar, hayat veren ruhu

ve i sy vcudun her yerine tar; beyin ve sinirler, zel bir psiik ruh sayesinde duyular ve kaslarn hareketini dzenler. Galenosun bu sistemini daha sonra dzenleyenler, ruhun aadaki eklini benimsediler: karacierde oluan doal ruhlar kalpte ve atardamarlarda oluan hayat veren ruhlar ve beyinde oluan psiik ruhlar (animal spirits). Ortaa tbbnn temellindeki fizyolojik ema buydu. slam tbbnda da temel ema olarak benimsendi.
171

ve grdmz gibi, Bat

tbbnn ilham kayna oldu. Gerekten de bu sistemi, Batda o kadar kesinlikle kabul edildi ki, tp rencileri kadavra almas yaparken Galenosun serleri bir okuyucu tarafndan yksek sesle okunmakta ve bir gsterici vcudun ksmlarna iaret etmekteydi. rencinin kendisinin bamsz olarak aratrma ve kadavra almas yapmas fikri yoktu veya yok denecek kadar zayft. Otoriteye olan bu kuvvetli ballk sadece tp eitiminde deil, btn bilim dallarnda mevcuttu. Galenos, tahminen M.S. 210da ld. Zengin ve baarl bir hekim olduu halde ansna yaplm tek bir heykel bile olmamas artcdr. Allagelmi olduu zere varlkl insanlar tarafndan onun iin yazlm vg kitabeleri de Bergamada ya da baka bir yerde bulunamamaktadr. Bu durum iin bir ok aklama yaplabilir. Bir gn bu tr bir buluntunun ortaya karlmas olasdr. Galenos, ona miras yoluyla kalan servetin byk ksmn kitaplar ve yazmalarna harcamtr. Galenosun kayp yaptlar byk oranda yazma yntemi ile ilgilidir. O, almalarn kendisi yazmaz yazdrrd. Yaptlarnn belli ksmnda aratrmalarnn kaynakland ve gelitii baka tp otoritelerinin fikirleri bulunur, daha sonra da kendi kuram yer alrd. Geni zel ktphanesi iin dn ald kitaplar da kopyalatt olurdu. 172

slam tbbnda eit ruh tabii ruhlar, hayati ruhlar ve nefsani ruhlar olarak adlandrlmtr. 172 Jackson 1999, 60

171

Galen, tm hatalarna ramen, yaklak bin yldan fazla bir sre nasl rakipsiz ve rakip olunamayacak bir otorite olarak kalabilmitir? 203deki lmnden sonra, nasl olmu da anatomi ve fizyoloji aratrmalar durmutur.? Konu hakknda sylenebilecek olan her ey Galen tarafndan sylendii iin mi? Galen Hristiyan olmad halde tek tanrya inanr, bedenin de ruhun bir arac olduunu dnrd. Bu nedenle hem kilise hem de Arap ve Yahudi bilginleri tarafndan kabul edilmesi son derece kolay oldu. Tanr hibir eyi ans eseri yaratmad iin, neden ve sonu arasnda bir iliki bulunmalyd. Bu sonular nedenleri doktrininden yola karak, Galen her eyin neden ve niinini aratrd. Yapt aklamalarda her eyin cevabn bildii izlenimini yaratt. Otoritesi ve hatalar baz temel yanllarn neredeyse 15 asr srmesine neden olduysa da Galen, o kadar yksek dzeyde bir doktor, gzlemci ve deneyciydi ki bugn onu saygyla anmamak imkanszdr. 173

173

Lewis 1998, 42

SICAK Ate Sar safra GALENN MZACI HASTALIK EMASI Toprak Siyah safra SOUK Lenf hava Kan NEML Su

KURU

ekil 2 Galenosun 4 Mizac gsteren hastalk emas

CELCUS VE BYK PLNUS Celsus 174 ve yal Plinius 175, Roma talyasnda M.S. 1. yyda yaam,

toplumun st kesiminden gelen yakn adalard. Ne Celsus ne de Plinius hekimdi. Bu nedenle yazdklar, tbba ilgi duyan entelektel kiilerin elinden km yazlar olarak deerlendirilmelidir Tpta Yunan-Roma sentezine giden Celsusun tp zerine yazdklar ne kadar z ise, Pliniusun tp yazlar da aksine o kadar genitir. Bu yazlar; Pliniusun yzden fazla yazardan derledii otuz yedi kitaplk Naturalis Historia Doa Tarihi eserinin bir blmn oluturmaktadr. ok geni oluu eserin hem olumlu hem de zayf yndr. nk Plinius, ok saydaki kaynak arasndan seici davranmamtr. Sonuta doru uygulamalarla sama kuramlarn yan yana bulunduu bir eser ortaya kmtr. Resim 204 - 1765 Ylnda baslm olan bir kitapta Cornelius Celcus (M. 53 M.S. 7) National Labrary of Medicine Bethesda Hem Celsus hem de Plinius Romann zengin toprak sahiplerindendi. Onlar Roma uygarlnn entelektel, kendine yeten ideal kiiliinin, geni bilgi ve pratik gre sahip iyi birer rneiydiler. Tbb, bir g olarak gryorlar, elleriyle alan insanlarn stnde hakimiyet kurmann ve kendi snflarnn konumunu korumann bir yolu olduuna inanyorlard. Resmi bir eitim veya retimden gemeksizin gzlem, deneyim ve okuma yolu ile tpk tarm teknikleri, askeri veya sivil ynetim yntemlerine hakim olmalar gibi
174 175

Aulus Cornelius Celsus asl ismidir. Lewis 1998 , 35 Gaius Plinius Secundus -. Lewis 1998 , 35

pratik nedenlere bal olarak da, tpta sz sahibiydiler. Profesyonel hekimlik kavram, bu geleneksel Roma deerleriyle atyor ve bu atma sadece belli konuda uzman olan tarafn, hekimin pheyle karlanmas ile sonulanabiliyordu. Pliniusun hekimler hakknda yapt kat yorumlar, bu adan baklarak deerlendirilmelidir. rendikleri her ey, bizim iin tehlikeyi biraz daha arttryor, yaptklar deneyler de bizi lme srklyor; bir hekim, bir insan mutlak bir karanlkla ldrebilen tek kiidir Hastalarnn kaderi szkonusu iken k arclklarndan ve a gzl pazarlklarndan burada bahsetmeye kalkmayacam bile.
176

Celcus Roma tp yazarlarnn en nlsyd. En byk ansiklopedi almas olan De Arbitus tarm askeri teoriler, felsefe ve hukuk konularn olduu kadar tp almalarn da kapsamaktayd. Ansiklopedinin sadece tp konusundaki blm, De Medicina, Tbba Dair gnmze ulaamamtr. 177 Bu eser, o dnemin tbb zerine, seme yazl kaynaklardan (zellikle Yunan kaynaklarndan) derlenmi, Celsusun kendi gzlemlerini de ieren sekiz kitaplk geni bir aratrmadr. Sistematik olarak dzenlenmi ve tp uzman olmayan ve Latince bilen okurlarn anlayabilecei dilde yazlm olan eser, diyet ve koruyucu hekimlik, hastalklar ve tedavileri, farmakoloji ve cerrahi blmleri ieriyordu.
178

Yazld tarih tam olarak bilinmeyen ve Orta ada unutulan eser, 1426da yeniden kefedildi. Ansiklopedi 1478 ylnda baslarak, tp zerine baslm ilk eser unvann ald. 179

176 177

Jackson 1999, s. 2 -3 Lewis 1998, s. 35 178 Jackson 1999, s. 1 179 Lewis 1998 , s. 35

Celsus Romallarn diyete pragmatik yaklamlarndan bahsederken, hastalar iin bu yntemin nemini kabul ettiini ve yalnzca hasta iken hekime gitmenin daha doru olacan syler Hem din hem de kendisinin efendisi olan salkl bir insan, zorunlu kurallara baml olmamaldr ve ne tbbi bir bakcya ne bir masre nede bir yalaycya ihtiyac vardr. Yaam biimi ona bir eyler sunar; ya kydedir, ya kentte ya da ou zamann iftlikte geiriyordur; denize alabilir, ava gidebilir, dinlenebilir veya egzersiz yapabilir Celcus, gnlk yaama ilikin bir ok nerilerde bulunur bunlar arasnda; Sindirimi bozuk olan kii yatmaldr, almamal, egzersiz yapmamaldr Bundan baka, yazn aydnlk ve havadar, kn gne gren bir evde dinlenmelidir; le gneinden, sabah ve akam serinliinden, nehir ve bataklk havasndan kanlmaldr. Sabah uyandnda ayaa kalkmadan nce bir sre daha yatakta yatmaldr. Daha sonra, k deilse, yzn souk suyla ykamal ve vcudunun salkl olup olmadn anlamak iin idrar rengine bakmaldr. Ardndan btn gn ev iinde ya da dnda alan kii gnn bir ksmn da kendi bakmna ayrmaldr. Bu amala yemekten nce egzersiz yapmal ve terleyip yorulunca brakmaldr. Yine yemekten nce banyo yapmal ve bir sre dinlenmelidir. Yemekte ise arya kamamaldr. 180 Tbba Dair de pek ok yeni bilgi mevcuttu. Celcus, lavmanlar, kulak, dudak ve burun cerrahisinin deteylarn tanmlamt. Uzun uzun yara

pansumanndan bahsetmi, kanamann durdurulmas iin kompres yaplmasn ve damarlara bask uygulayarak balanmasn nermiti. Yaralar nedeniyle ortaya kabilecek komplikasyonlardan haberdard. Yarann iinde phtlam kan

180

Jacson 1999, s. 26-27

brakmamak iin, yarann iini temizlemeden herhangi bir ey yaplmamaldr. Aksi taktirde, bu birikim irine dnecek ve iltihap oluturup yarann iyilemesini engelleyecektir. Celcus, yarann kenarlarnn iplikle dikilmesi ya da klipslerle tutturulmasnn iyi olacan sylemitir. Celsus, gnmzde de her tp rencisinin rendii ekilde iltihabn drt temel belirtisini Rubor ( kzarklk ) Calor ( s ) Tomor ( ilik ) Dolor ( ar ) olarak sralamtr. Krk kemiklerin tedavisi ile ilgili nerileri de olmutur. ncelikle krk kemik yerine yerletirilmeli , sonra bandajlar ve ince tahtalarla sarlp hareketsizletirilmelidir. Son olarak balmumu ve un karm srlerek sertlemesi salanmaldr. Bandajlar bir hafta sonra ya da en ok dokuz gn sonra, ilik azaldktan sonra deitirilmelidir. Celsus ak krklar iin, krlm olan parann kesilip karlmasn nermitir. Karndaki lejyonlar iin kaln barsan dikilmesini nermi, ince barsak lejyonlar iin ise tam etkili bir tedavinin olanakszlna inanmtr. u anda Napoli Ulusal Mzesinde bulunan, Pompeideki arkeolojik kazlardan elde edilen cerrahi aletler, Celsusun tanmlamalarna uymaktadr. Forsepsler, neterler ve sondalarn (probe) yannda cerrahi iin yeni aletler de mevcuttu. rnein meningo filaks kafatasna delik atktan sonra meninksleri kartrken yara kenarlarn amak iin kullanlyordu. 181 Celcusa ait bir metinde yaplan cerrahi mdahale olduka ak bir ekilde anlatlmaktadr.

181

Lewis 1998, s. 35

(Mesane) ta karldnda, hasta glyse ve ok fazla ac ekmemise kanamann srmesine izin vermek gerekir, bylece daha az iltihap geliir. Bununla birlikte, ieride kalm olabilecek kan phtlarnn dmesi iin, hastann biraz hareket etmesi uygun olur. Ancak yine de kanama kendiliinden durmuyorsa, durdurulmas gerekir ki, hastann tm gc tkenmesin (Celsus, De Medicina VII , 26 ,5; W.G. Spencer evirisinden) Celcusun Viviseksiyon ve disseksiyon hakkndaki grleri de aktr. Bu konu hakkndaki kendi dnceleri kitabnda yer almtr. Canl insan almas hem zalimce hem de gereksizdir. lnn almas ise aratrclar iin arttr, yoksa l bir bedenin canl yada yaral insan bedeninden daha iyi bir ekilde gzler nne serdii pozisyonlar ve ilikileri kim bilebilirdi. Ksaca Celsus orta yolu bulmu ve disseksiyonu 182 desteklerken viviseksiyonu 183 reddetmiti. fakat henz yaayan bir insann karn ve gsn kesmekten ve bu lm insan gvenlii iin uraan sanata (tp) yklemekten daha zalimce ne olabilir ancak bir insan ld zaman gs ve i organlar tp katilleri tarafndan grlebilir, yaayan bir insannkiler deil. Sonuta, tp adam, yaarken i organlarmzn nasl grndklerini renmek isteyen birinin roln deil, tam aksine bir boaz kesen rol oynamaktadr. Hatta, lnce bir ok ey deitiinden, lnn disseksiyonunun da gereksiz olduunu syleyenler vardr; bu zalimce deilse de, tiksindirici bir eydir. (De Medicina evirisinden ) 184 Gaius Plinius Secundus (M.S. 23- 79) ya da dier adyla Byk Pliny (bazen byk veya yal Plinius olarak da bilinir) M.S. 23te talyann Como ehrinde, iyi
182 183

Prooemium, 40-4 ; W.G. Spencer

Disseksiyon : l hayvan ya da insan vcutlarn inceleme amacyla kesmek Viviseksiyon : nsan ya da hayvanlarn gzlem amacyla canl olarak kesilmesi 184 Jacson 1999, s. 23

halli bir ailede dodu. Romada eitim grd. Bildiimiz kadaryla hi evlenmedi; yeeni Pliniusu (Gen Plinius) evlat edindi ve onu mirass yapt. Bu yeen, senatr oldu ve bylece Roma vatandalnn en yksek mertebesine ykseldi. Ancak Pliniusun kendisi, senatrlkten bir aa mertebe olan ovalye (eques) mertebesindeydi; dolaysyla grevlerine askerlik hizmetiyle balad. Askerlik srasnda, yazmaya merak olduunu anlad. lk eseri, svarilerin cirit kullanmasyla ilgiliydi. Otuzlu yalarnn ortalarnda askerlikle ilgili grevlerini tamamladktan sonra Romaya yerleti; burada muhtemelen hem hukuku hem de yazarlk yapt. mparator Vespasianus ve mparator Titus ile dost oldu. Plinius bugn, esas olarak, iki eseriyle hret olmutur. Sanat tarihileri onu, gzel sanatlarn tarihini konu alan eseriyle tanrlar ki bu eser Bat dnyasnda bu konuda yazlm en eski eserdir. Bilim dnyas ise Pliniusu Historia Naturalis (Doa Tarihi) adl eseri ile tanmaktadr. 185 En byk Roma natralisti ve ayn zamanda ansiklopoedi yazar olan Pliniusn. Natural History (Doa Tarihi) adn tayan byk yapt, 37 ciltten oluan bir ilim hazinesiydi. Plinius da Sansrc Cato gibi hekimleri sevmezdi ama, sebzeler, hayvanlar ve minerallerden elde edilebilen ilalarla ilgilenirdi. 186 Pliniusun Doa Tarihini yorulmak bilmeyen, az uykuyla yetinebilen ve ilkesi yaamak, uyank kalmaktr olan bir adamn gayret ve azminin dev bir antdr. Eser Titusa ithaf edilmitir. Plinius bu eserin, kendisine 20.000 veri salayan 100 deiik yazara dayanan bir derleme olduunu belirtmektedir. Kitap, pratik kullanm iin dnlmtr. inde, mkemmel ve zenli tanmlar bulunduu gibi, biraz da hayal rn ve allm d anlatmlar vardr. Plinius, kulland kaynaklar belirtmede maalesef her zaman gvenilir deildir. Hatta kaynak seiminde fazla titiz
185 186

Ronan 2003, s. 274 Lewis 1998, s. 35

davranmamtr. Dolaysyla eserde, uydurma ve uydurma olmayan eyler yan yanadr. Yine de btn hatalarna ramen eser muhteem bir derlemedir; bilimsel bir eser deilse bile, yzyllar boyunca doa alemine kar byk bir ilginin uyanmasn salamtr. 187 rnein Pliniusun eserinde yer alan bir blm tbbi adan doru olmamakla birlikte o dnemde yaplan yanl uygulamalar gstermesi asndan nemlidir . Ylanlara kar en iyi korunma, a bir insann tkrdr. Ama gndelik deneyimlerimiz bize bunun baka kullanmlarn da retmektedir. Nbet geiren sarallara tkrrz, bu hastal geri pskrtmek iindir. Yine ayn yolla sa baca topal bir insan grmenin getirecei kt anstan ve byden korunuruz. (Plinius, Natural History XXVIII, vii, 35; H. Rackham evirisinden)
188

Plinius Dioscoridesin adayd ve ayn konular zerinde sklkla kaynaklar kullanmaktayd. Singere gre Dioscorides Modern bitki isimlendirmesini popler ve bilimsel dzeyde belirleyen kiidir. Yine ayn yazar Pilinius iin ise unlar sylemektedir. Pliny mkemmel bir bilgi koleksiyoncusuydu. Bulduu eyleri dorulamaya pek de gerek duymakszn yazl hale getirdi. Bu nedenle onun almas bilimsel adan ok deer tamaz. Pek ok a boyunca, aydnlk karanlk dnemlerce okunmas oaltlmas- yorumlanmas yaplm olan Plinynin almasnn byk ksm zaman iinde deerini kaybetmitir. Ne olursa olsun Pliniusun almas byk deer tamaktadr. nk Plinius bahsetmi olduu kendi zamannn kitaplarnn (2000den fazla) ou kaybolmu ama Pliniusun eseri sayesinde bilgileri unutulmamtr. 189

187 188

Ronan 2003, s. 275 Jacson 1999, s. 1 189 Kremers & Urdagans 1963 s. 20

Pliniusun son grevi, Napoli Krfezindeki filonun komutanlyd ve ondan korsanl nlemesi istenmiti. Bu grevi srasnda, M.S. 79da kendisine olaand bir bulutun olutuu bildirildi. Daha sonra bu bulutun Vezvn patlamas neticesinde meydana geldii renildi. Hem aratrma yapmak, hem de korkmu olan blge halkn sakinletirmek iin karaya kt ve ne yazk ki, yanardan dumanlarndan etkilenerek hayatn kaybetmitir. 190

190

Ronan 2003, s. 275

EFESL SORANUS (M.S. 98- 138) Roma mparatorluu dneminde doum, ebelerin becerilerine ve bylere braklmt. Sezaryen yntemini bulmulard ama sadece l ya da lmekte olan kadnlar iin kullanyorlard. Sezaryen dnda ise hibir obstetrik yntemi bilmiyorlard. Bunun nedenlerinden biri, Hipokrat okulunun genital organlar hakkndaki bilgisinin eksik olmasyd. Ayrca anatomi konusundaki fikirlerinin bulank olmas nedeniyle de dllenmenin fizyolojisi hakknda kesin bilgilere sahip deillerdi. Buna ramen, ceninin alabilecei deiik konumlar ve konumlardan bazlarnn doumu nasl zorlatrdn biliyorlard.

Resim 215 M.S. 5 yydan bir elyazmasndan rnek , resimde merkezde Galen olmak zere , Dioscorides, Crateus, Apollonios, Andeas de Caryste, Dioscorides, Nicander, ve Soronus grlmektedir.

Tarihin ilk byk doum uzman Efesli Soranusdur. Metodist okulunun bir yesi olan Soranus Romaya yerlemeden nce bir sre skenderiyede hekimlik yapm 191 ve Traianus ve Hadrianus dnemlerinde de Romada almtr. Galenosun doduu yllarda ise lmtr. 192 Bugn obstetriin babas olarak kabul edilir. Kadnlarn Hastalklar zerine adl kitab on be yzyl boyunca ders kitab olarak okutulmutur. Bu kitapta Soranus, kadn genital sistemini ayrntlaryla tanmlam; rahmi, cinsel birleme ve adet kanamas srasnda alan kase biiminde bir alete benzetmitir. Doum kontrol iin pamuk, merhem ve yal maddeler neriyordu. Ancak mekanik yollarla bebein alnmasna karyd. Soranus, adet kanamasn, gebe kalmay ve adet grmeme durumlarn da tanmlamt. Kadnn adet grmemesinin, gebelik ya da emzirme gibi fiziksel nedenleri olabilecei gibi genital yolun iltihaplanmasndan ya da ok ar seyreden hastalklardan da olabileceini belirtmiti. Soranus ayrca rahimden olan kanamalar ve adet sanclar iin de reeteler dzenlenmitir. 193 Hipokratesin Yaam adl kitab onun yazd sanlmaktadr. Bandajlar zerine ve Krklar zerine adl iki ksa incelemesi vardr. Bunlardan ikincisi, muhtemelen kayp yapt Cerrahinin bir parasdr. Bir tp yazar ve hekim olarak Soranusu deerlendirmek iin daha ok jinekoloji ve dier bilimsel incelemesi Akut ve Kronik Hastalklar zerineyi temel alnmaktadr. Biyolojik ve tbbi bilimler konusunda yirmi kadar eser brakmasna karn, bunlarn pek az orijinal dilleri olan Yunancada korunabilmitir. 194

191 192

Lewis 1998, s. 36 Jackson 1999, s. 84 193 Lewis 1998, s. 36 194 Jackson 1999, s. 84

Doum srasnda ortaya kabilecek sorunlar zerine alm, doum sonras kadnn salnn yan sra, yeni domu bebeklerin saln, bymesini ve bakmn incelemitir. Soranusa gre emzirme nc gne kadar balamamal, bebek ilk iki gn sulandrlm ve kaynatlm bal ile beslenmeliydi. Soranus annenin stnn gelmedii zamanlarda neler yaplabileceini anlatmtr. Stten kesilme, di karma ve ocuklara yrmeyi retme konusunda nerilerde bulunmutur. Son olarak, ocuk hastalklar hakknda baz bilgiler vermi, koruma ve tedavi yntemlerinden sz etmitir. 195 Soranus tptaki Metodist okulun en sadk yelerindendi. Bunun etkisi, zellikle hastalar akut ve kronik olarak ikiye ayrmasnda ve kronik hastalklarda, rnein dismenorede 196 dngsel tedaviyi semesinde grlebilir. Asklepiadesin baz hastalklarn tedavisinde kulland mekanik yaklamlar o da uyguluyordu. Bunlardan bir sandalye ya da arabada sallanma yntemi, en ok kullandyd. ok yetenekli ve yaratc bir dnrd ve btn byk hekimler gibi o da kendisini kstlamam ve karlat her durumu gzlemleriyle zme yolunu semitir. Sonu olarak Jinekoloji, antik an en etkili ve anlaml tbbi yapt olmutur. Bu yapt, drt kitaptan oluuyordu. lk iki kitap, bir ebede bulunmas gereken nitelikler ve Normal Durumlar zerineyken, dier iki kitap Anormal Durumlar zerineydi. Normal Durumlar dii genital organnn tanmn, dii cinsel

ilevlerinin hijyenini, gebelii, normal doum, lousalk, ocuk bakm ve hastalklarn kapsyordu. Anormal Durumlar diyetle tedavi edilebilecek kadn hastalklar ile cerrahi ya da ila gerektiren kadn hastalklar olarak ikiye ayrlmt. Drt kitap da mantklyd ve genelde iyi tedaviler ve pratik tler neriliyordu. Ak
195 196

Lewis 1998, s. 36 Dismenorede: Arl adet grme

ve z yazlmt ve hepsinden nemlisi, bycl ciddi olarak yeriyordu. Byy eletirmekle birlikte, by inanlarn ve uygulamalarn destekleyen Pliniusun tersine Soranusun byy reddi sabit ve kesindi. Tpta byy reddetme nedeni, faydasz olmasnn dnda genellikle tehlikeli uygulamalar gerektirmesiydi. Yazd metin birka noktada kararszlklar ieriyordu ama halk tbbn genelde zararsz kabul ediyordu. 197 Soranus, kendisinden nceki tp otoritelerinin yntem ve fikirlerini olduu gibi kabul etmedi. Hatta Hipokrates, Diokles ve Asklepiades gibi en sekin tp yazarlarndan farkl dnmekten ekinmedi. Galenosun tersine bu farkllklar, kesin ve nesnel bir ekilde ortaya koyarken, duygusal terimler, ykc dil ve kiisel hrnlklardan kand. Bazlar, baz eylerin antipati yoluyla etkili olduunu sylerler, tpk kendi hesabmza dikkat etmediimiz eyler gibi, mknats ve Assian Stone 198 gibi ve tavan baca veya dier muskalar gibi. Bunlarn kullanmn unutmalyz; muskann dorudan etkisi olmasa da, umut yoluyla hastay daha mutlu etmesi ok da mmkndr Kendi phecilii sarslmazd, ancak yeterince gereki ve hastalarnn gereksinmelerine duyarl olup, bu tip desteklerden olabildiince psikolojik yardm da gz ard etmiyordu. Galenosun iddetle kar kt Metodist kavramlara dayanmasna karn, onun yaptlarn nemli kabul etmesi, Soranusun tp dnyasndaki konumunun iyi bir gstergesidir. Galenosun daha sonra yapaca gibi, Soranus kendisinden nce yazlm en iyi metinleri bir araya getirdi ve bunlara kendi deneyim ve
197 198

Jackson 1999, s. 84 Bir tr nazar ta

aratrmalarn ekledi. Jinekoloji adl yapt, her eyden ok pratik yaps nedeniyle ok nemliydi ve Yunanca, Latince evirisiyle Roma mparatorluunun hem dousundaki hem de batsndaki tbbi dnceyi etkiledi. 199 Soranusun

Jinekolojisinin de resimli olduu ve Muscionun kitaplarnda yer alan baz rahim ve in utero (rahim iinde) fetus izimlerinin bu kitaptan ald sanlmaktadr. Soranusun Jinekolojisinin zellikle de hasta asndan sevindirici olduunu tahmin etmek g deildir, nk ac verici ve ho olmayan yntemlerden zenle kanyordu. Daha da nemlisi, obstetrik teknii asndan mkemmeldi ve nerilen teknikler denendike, ebeler ve hekimler asndan ne kadar deerli bir yapt olduu daha iyi ortaya kyordu. Kadn anatomisini zellikle de uterusu (rahimi), o dnemin bir ok yaptndan ok daha iyi anlatyordu. Ne sklkla olduunu bilmemekle beraber, Soranusun insan kadavralarnda disseksiyon yaptn biliyoruz.

almalarn srdrd skenderiyede disseksiyon yaplyordu, ancak metodistler, dogmatizm ekolnn gereksiz bir bilimsel aratrmas olarak grdkleri disseksiyonu reddediyorlard. Byk olaslkla bu nedenle Soranus, insan anatomisi zerinde yaplm eski bilimsel incelemelere zelliklede Galenosa kadar nemini korumu olan Herophilosun almalarna dayanmtr. Soranus, kadn pubis kemikleri arasnda bulunan ve doumda pelvis (kala) kemiklerinin genilemesini salayan kkrdaks eklemi ilk fark eden yazardr. 200 Soranus ve Galenos, uterusun karn ierisinde serbest hareket edebilen bir organ olduunu ve yer deitirme yada dnemleri nedeniyle arlara neden

M.S. 7. yyda yaam Yunan tp otoritesi olan Aiginal Paulun yaptndaki jinekoloji blm sayesinde Soranusun Jinekolojinin bir blm de Arap tbbna girdi. Bundan ksa bir sre sonra Muscio adl bir yazar tarafndan Latinceye evrildi. Bu kitap Ortaa boyunca popler olmaya devam etti ve Almanca, Franszca, ngilizce, Hollandaca ve spanyolca evirileriyle Rnesans sonras dnemde tp literatrnde yer ald. 200 Jackson 1999, s. 86

199

olabilecei eklindeki tuhaf inan yktlar. Platon gibi baz yazarlar, rahmin hayvana benzer yaps olduuna inanyorlard. Galenosun dneminde bile, Kapadokyal Aretaios adl yazar, Hipokratesin retisindeki gezgin uterus inann kabul ediyordu: Kadnn brnn ortasnda, dii bir organ olan rahim durur, bu bir hayvana benzer; nk kendi bana karn iinde oraya buraya hareket eder, yukar doru kar gse yaklar, saa sola gider, karaciere ya da dalaa yanar; bazen de aa sarkar, ksacas; ok kararszdr Ar ve rahatszlk veren duygular, zellikle de bunalt hissi, uterusun bu hareketlerine balanyor ve histeri yani rahim hastal olarak grlyordu. Kadna zg bir durum olan histeri, bugnk anlamndan ok farkl ekilde kullanlm. Ancak Galenos, keskin zekas ve dikkatli gzlem yetenei ile benzer iki olguda bugn histeri olarak tanmlanabilecek temelde psikolojik nedenli durumlar tarif etmitir. Bunlardan biri kara sevda eken bir kadn, dieri de kendini sulu bulan yal bir erkek kleydi. Soranus histeriyi yle tanmlar: Uterustaki bir bozuklua bal olarak gelien afoni (ses kayb) ve solunum zorluu ile devam eden duygusal bir nbet. Birok vakada, hastaln ncesinde tekrarlayan dkler, erken doum, uzun sredir dul olma, adet gecikmesi ve gebeliin sona ermesi ya da uterusun imesi gibi bir olay vardr. Tedavide, hastay hafif kl, scak bir odada yatrmak, scak kompres uygulamak, yz scak su ile silmek gibi uygulamalar nerilmektedir. Eer ses hala dzelmediyse, kasklara tatl zeytinya ile masaj yaplmal ve bir hamakta hafif hafif sallanmalyd. Daha sonra gargara, merhemler, gevetici banyolar, scak kompresler, fitiller ve zeytinyann vajinal enjeksiyonu gibi uygulamalar

gerekebilirdi. Bu lml ve nazik tedavi daha nceki ve hatta o dnemdeki sert baz uygulamalara epey ters dyordu: Eskilerin ou ve onlarn izleyicileri, kt kokulu ilalarn kullanmn o hale getirdiler ki, rahim iren kokular arasnda boulup gidiyordu: Yank ty, snm lamba fitili, yaklm geyik boynuzu, yanm yn, yanm aputlar, deri ve paavralar, kulaklara ve burna srlen kunduz ya, zift, sedir reinesi, katran, ezilmi tahtakurusu ve berbat koku saabilecek daha ne varsa hepsi kullanld Hippokratesrahmin barsaklar gibi serbeste salndna inanyordu. Kk bir boru ile tpk bir demirci kr gibi vajinaya hava fledi ve imesine neden olduXenophon bileylenmi metal ubuklar sokarak patrty daha da

arttrdBizse iltihapl ksmlar actarak ve berbat kokulu maddeleri uygulayarak hastann cann karan btn bu adamlar knyoruz. Rahim iplerini koparm vahi bir hayvan deildir, bu yzden gzel kokularla ho tutulmal ve kt kokulardan kanlmaldr; yoksa btn bu ilemler enflamasyona (iltihaplanma) yol aarak her eyi mahveder. Ayn ekilde, sempatik enflamasyondan eken bir mideyi zehirli ve ac iksirlerle daha da bozmann anlam yoktur. Demirci kr ile vajinaya hava basmaya gelince- bu ime enflamasyon nedeniyle zaten gerilmi olan rahmi daha da gergin yaparMetal plakalarn sesi ve grlts de, enflamasyonun duyarl hale getirdii organ iyice tahri eder. yle yada byle, bu grlt, salkl insann bile ban artr 201 Menstrasyonun (adet grme), kadn vcudunun saln korumaya ynelik bir temizlenme ilemi olduu eklindeki genel grn tersine; Soranus

menstrasyonun sal koruyucu bir ilev olmadn, yalnzca gebelik iin gerekli

201

Gynaecology III, 29: O. Temkin evirisinden

olduunu; nk gebelik srasnda menstrasyonun grlmediini syler. Soranusa gre menstrasyon deil bekaret kadn sal iin olumlu etkilidir. Gebelik ve doum kadn vcudunu ypratp byk hasar verirken; bekaret, kadn bu hasarlardan korur, zellikle salkl olduu sylenebilir. Ancak Soranus, cinsel iliki ve remeye duyulan doal arzuyu kabul eder ve yle der: Rahmin ilevi menstrasyon, dllenme, gebelik ve zaman gelince de doumdur. Kadnlar ocuk ve reme iin evlenirler, daha ok zevk almak iin deil. Gebeliin sala hatta yaama getirdii risklere deinen Soranus, Jinekolojisinde ilk cinsel iliki iin uygun bir zaman da nerir: 202 Erkek yanlca tohumlar boalttndan, ilk iliki onun iin hibir risk tamaz. Ancak dier taraftan kadn, tohumlar alr ve bunlardan bir canl oluturabilirbu adan baklnca deflorasyon 203 (kzlk zarnn bozulmas) gerektiinden erken yada ok ge olursa tehlike yaratrBu nedenle menstrasyon kendiliinden balayana dek bekareti korumakta yarar vardr. nk bu rahmin ilevlerini yapmaya hazr olduunun nemli bir belirtisidirGenel olarak ilk menstrasyon on drt yanda olur. yleyse bu ya deflorasyonu gerektiren doal yatr. Soranus ve Herophilos overleri ve fallop tplerini tanmlam olmasna karn ikisi de bunlarn ilevlerini ve ovulasyon srecini fark etmemilerdi. Soranus dllenmeyi ve gebelii ayrt edebilmiti ama dllenmeyi tanmlamak halen ok zor oluyordu. Bir kadnn dllenmi olup olmadn anlamaya ynelik eitli belirtiler ve yntemler kullanlyordu. Soranus bir ok belirtinin bir araya gelmesine dayal deerlendirmeden yanayd, ama, menstrel dngnn kesilmesi gibi baz belirtilerin
202 203

Jackson 1999, s. 87 Deflorasyon: Kzlk zarnn bozulmas

ortaya kmas iin, gebeliin ilk zamanlarna dek beklenmesi gerekiyordu. Bu durum, ar ksa ve ar uzun srd bildirilen baz gebelikleri aklamaktadr. Ayn ekilde bu, Soranusun baka yazarlarca da kabul edilen en uygun dllenme zamanyla ilgili garip saptamasn aklamaktadr. Dllenme iin en uygun zaman, menstrasyonun bitip kesildii gnlerdirnk bunun ncesinde menstrasyon nedeniyle ar yklenmi ve yant veremez haldedirSonu olarak en uygun zaman mensesin kesildii gnlerdir. Ebelerin durum ve yetenekleri de hekimlerinki gibi deiiklik gsteriyordu. Baz ebeler kyn bilge kadn iken az saydaki baz ebeler de yetkisi olan sekin otoritelerdi. Bazlar kle ebe olarak almaya balyor, zgrlklerini kazandktan sonra da ebelik yapmaya devam ediyorlard. Bazlar yetmi yanda lmne dek mesleini yapan Romal ebe Claudia Trophima gibi yalyd. Bazlar ise, zgrln kazanan yirmi bir yanda lene dek ebelik yapmay srdren Romal Poplica Aphe gibi ok genti. Daha nce de grld gibi, bir ebenin grevi gebelik ve doumdan te, kadn hastalklarn da kapsyordu. Soranusa gre, bir ebenin dourmu olmas gerekli deildi, ama okur yazar olmas artt: 204 Uygun kii okur yazar olmaldr, zekas ve bellei iyi olmal ,iini sevmeli, saygdeer olmal, genel anlamda duyurular asndan bir engeli olmamal, kol ve bacaklar salam, grbz olmal, bazlarna greyse ince uzun parmakl ve ksa trnakl olmal.telal aka olmamal, tehlikeden hastasna korkmamal, gven vermeli uygulamalarnn ve sempatik

nedenlerini

yapabilmeli,

olmal.ilerini yapabilmek iin yeterince grbz olmal, ama bazlarnn nerdii gibi gen olmas gerekmez nk bazen gen insanlar gsz, aksine yal insanlar

204

Jackson 1999, s. 92

grbz olurlar. Disiplinli ve ayk olmal, nk ne zaman can tehlikedeki birine yardma arlaca belli olmaz. Az sk olmal, nk bir ok kiinin srrn paylaacaktr. Paraya dkn olmamal ki, para iin dk yaptrmasn. Batl inanlardan uzak durmaldr ki; rya ya da fal ya da baz allagelmi trenler ya da inanlar yznden salk kurallarn gz ard etmesin ayrca ellerini daima yumuak tutmak iin, onlar sertletirebilecek rg gibi ilerden kanmal ve eer elleri doal olarak yumuak deilse, merhemle yumuatmal. Genel anlamda, grevini sk sk yerine getiren bir ebeye kusursuz diyebiliriz; ona en iyi ebe diyebilmemiz iinse, daha da ileriye gidip, vakalara iyi giriimlerde bulunabilmesinin yan sra, bilgice de mkemmel olmaldr. Ayrca, bir kiiye en iyi ebe diyebilmek iin; onun tedavinin tm dallarnda deneyim kazanm olmas gerekir (baz vakalar diyetle, bazlarn cerrahi yntemlerle, bazlarn ise ilala iyi etmi olmal) 205

205

Gynaecology I, 3-4 O. Temkin evirisinden

DOSKORDES Antik dnemde de yaam bugnknden pek farkl deildi insanlar doar, byr, hayatlar boyunca bir ok kez hastalanr ve lrlerdi. Bu dnemde hastalanan insanlar ifa bulmak iin bir ok yollara bavurmulard. Bunlar arasnda nemli ifa kayna bitkilerdi. Bitkileri tanmak onlardan ila yapmak ve bu ilacn hangi hastala iyi geldiini bulmak olduka zor ve ura gerektiren bir abayd.
Resim 26. Dioskorides

Tpk

Soranusun

obstetrik

ve

jinekoloji

zerine onbe

yazlm yzyl

olduu boyunca

tanmlamalarnn

okutulduu gibi, Dioscoridesin almalar da farmakoloji alannda temel kitaplardan biri olarak Rnesansa kadar kullanlmtr. M.S. 40

yllarnda doan Dioscorides, Hkmdar Neron zamannn en tannm ve sayg gren ordu cerrahlarndan biri olmutur. nemli almas olan be ciltlik Materia Medica Roma

imparatorluu zamannda mevcut olan tm farmakoloji bilgisini ieriyordu. Ayrca kitabn sonunda zehirler ve panzehirler ile ilgili bir ek blm bulunuyordu. Materia Medicann ilk kitab, ifal otlara, merhem ve yalara ayrlmt. kincisi bal, st gibi hayvansal ve buday gibi tarmsal gda rnleri; nc ve drdnc kitaplar, bitkiler ve kkler; beinci ise araplar, kurun asetat, bakr oksit ve kalsiyum hidroksit gibi minerallerden yaplan ilalar zerine yazlmt. Bu kitabn Yunanca zgn metni ksa bir sre iinde Latinceye evrilmi ve metne aklayc resimler

eklenmiti. Eserin bu son halinin bir ok kopyas gnmze, bir Bizans Prensesi olan Juliana Anicaya adanm bir 9. ya da 10. yzyl elyazmasyla ulamtr. 206 Dioskoridesin en nl eseri, De Materia Medica adl be ciltlik botanik kitabdr. Bu eser btn Avrupada 1600 yl boyunca tm Avrupada kaynak kitap nitelii tamtr. Dioskorides yaptlarnda alt yze yakn ila tanmlamtr. 207 Farmakolojiye (ila bilimi) bir dzen vermeyi hedefleyen antik tp yazarlar ok byk boyutlu bir grevle kar karya kaldlar. Bu dnemlerde

Resim 227 Dioscoridesin kitabndan bir rnek izim

206 207

Lewis 1998, s. 38 Budge 1978, s. 68

ila hammaddesi olarak en ok bitkiler kullanlmaktayd. Bitkileri tarif etmek yeterli olmad. Gerektende birbirine benzeyen binlerce bitkinin iinden tarif edilen bitkiyi bulmak olduka zordu Bu iin boyutlar, onlarn braktklar

yaptlarda grlebilir. Creteus, Dionysius ve Metrodoros ok dikkat ekici bir yntem buldular. Ancak bunun uygulanmas kk bir zorluk getiriyordu. Onlar, bitkilerin resimlerini yaptlar ve altna zelliklerini yazdlar. Ancak ama doay taklit etmek olduunda, yalnzca renklerin ok eitli oluu deil, resmi izenin yetenekli olmay da yanltc olabilmekteydi. Bunun dnda, bitkiyi mrnn bir dneminde resimlemek yeterli olmamaktayd, nk yln mevsimleri deitike, bitki de deiiyordu bu da tanmlamay zorlatryordu. Bitkisel ila hazrlayabilmek iin iki anahtar bilgi gerekmekteydi: tp ve botanik bilgisi. Resimli farmakopeler (ila ve ila hammaddesi listesi) okuyucuya bitkileri tanmann en iyi yolunu sunuyorlard ve bu nedenle antik ada ok poplerdiler. Yazl bilgi sunma yntemi, daha byk bir sorunu da beraberinde getiriyordu. Bazlar bitkileri tiplerine gre snflandrrken, bazlar da bitkileri zelliklerine gre snflandryorlard. Dier baz yazarlar ise bitkileri alfabetik sraladlar. Dioskorides ise etki olarak benzerliklerine gre bitkiler eklinde bir snflama nerdi ve bu olduka pratik yntem gnmzde de kullanlmaya devam etmektedir. Dioskoridesin ila tariflerinin yaklak 80i % bitkisel ilalar iken kalan 20% aa yukar 10% mineral ve 10% hayvan eklinde blnmtr. 1976da yaynlanm bir rapora gre Modern Bat tbbnn kulland ilalar iin durum yledir: (a) kimyasal olarak sentezlenmi maddeler 50%, (b)

iekli bitkilerden elde edilenler 25%, (c) mineraller 7%, (d) hayvanlar, 6%. Eer bu gnn ilalarnn nemli bir ksmnn da sentezlenmesinde bitkilerin hammadde gnmze olarak kullanldn olduka dnrsek ok Dioskoridesin rakamlar

benzemektedir.

Resim 28 Dioscorides Keif tanrasndan adamotu alrken Dioskoridesin bitki kitab De Materia Medica, M.S. 64 yl dolaylarnda Yunanca yazlm be kitaptan oluuyordu ve yaam boyu sren almasnn rnyd. Sistematik dzeni ve ayrntl gzlemlerinin yan sra, by ve batl inanlar reddetmesi de baarsn perinledi. Galenosun beenisini kazanan bu yapt, o zamana dek etkili olmu btn bitki kitaplarnn yerini ald. Gnmze ulam en iyi kopyas M.S. 512de Constantinopoliste yazlan Vienna Dioskoridestir. Bu kitap eski bir Roma imparatorunun kz olan Anikia Ioulianaya verilmi bir armaan olup tanmlanan bitkilerin renkli resimleri Bizansl bir sanat tarafndan izilmitir. Daha sonra, matbaann

bulunuunun ardndan Materia Medicann, Avrupada yetmie yakn basks yaplmtr. Dioskorides de Plinius gibi bitkileri tanmann glnden sz etmitir. Ancak, farmakolojik deneyimleri sayesinde bu soruna pratik ve olumlu bir zm getirmitir Bu konuda deneyim kazanmak isteyen biri, bitkiyi henz srgn halindeyken, topraktan yeni karken, mrnn ilk gnlerinde ve son dnemlerinde gzlemlemelidir. Bitkinin yalnzca filizi ile ilgilenen, olgun bitkiyi bilemez, ayn ekilde yalnzca olgun bitkiyi tanyan kii onun srgnn grse tanyamaz. Yaprak ekilleri, kkleri, iek ve meyvelerin deiik boylar ve baz baka zellikler yznden uygun ekilde gzlem yapmayanlar byk yanlglar beklemektedir.

Resim 29 Robert Thomun izimine gre Diocorides bitki topluyor Dioskoridesin tbbi bitkileri toplama yntemleri zerine de nemli grleri vardr: Her eyden nce, tbbi bitkilerin uygun mevsimde toplanp

saklanmas gereklidir, nk bu, ilacn etkili olup olmayacan belirler. Hekimlerin bu nerilere uymalar kendi blgelerinde yetien bitkiler asndan zor olmuyordu, ancak egzotik bitkiler iin bu olas deildi. Evlerinin avlusu olsa bile, ancak bir toprak parasna sahip olacak denli zengin hekimler, zel bir bitki bahesi dzenliyorlard. Ancak iklim, bitki eitleri asndan belirleyici oluyordu. Yolculuk yapmay sevmeyen ya da buna gc yetmeyen hekimler, ki bunlar ounluu oluturuyorlard, yabanc lkelerde yetien bitkiler iin ecza pazarlarna yneliyorlard. Bu pazarlar en byk kasabalarda bulunuyordu. ok saydaki mal eitlerini pahalya satan ve nadir bulunan bu dkkanlar kk kesiciler (rhizotomoi), baharat tacirleri (aromatopoles), merhemciler (pharmacopolae) olarak adlandrlyordu. Bu tip merkezler kt hrete sahiptiler. Buralarda her mteriye belli bir cret karlnda yeni bir yaam balama sz verilirdi. ok kar getiren ila piyasasnn sonularndan biri de sulandrlm ya da sahte maddelerdi. Tbbi maddelere yabanc madde katlmas ok yaygnd ve bir doktorun hammaddenin safln snama olana hi yoktu. Bu durum, hekimin kulland hammaddenin iinde aslnda ok az miktarda bulunan etken maddenin gerek etkinliini saptamasna engel olduu gibi katlan yabanc maddeler bazen zararl olabiliyor hatta lme yol aabiliyordu. Bu nedenle Galenos gibi sekin hekimler saygnlklarn ve konumlarn koruyabilmek iin araclar ortadan kaldrp dorudan ilk kaynaktan hammadde alma yoluna gidiyorlard. Galenosun bunu salayabilmek iin hem yeterince serveti hem de nemli konumlarda dostlar vard. Romada dorudan imparatorun kendi kaynaklarndan bitki salyordu. Suriyeye yapt gezi srasnda gerek

Mekke Balsamn (Commiphora meccanensis) Hindistana yapt yolculukta da yakndan geen bir kervandan ok deerli olan Hint Lyciumunu (Teke dikeni) almt. Bu iki bitki, o dnem eczalnn en nemli ve pahal maddeleriydi. Roma mparatorlar, glerini koruyabilmek iin Suriyede balsam koruluklarna sahip olurlard. 208 eitli balsam aalarnn salglarna opobalsamun ad veriliyordu. En nl balsam aalar mekke balsam ve Arabistanda yetien ve bir tr kavaktan elde edilen gilead balsam (Populus gileadensis) idi. Szan reine ve yaprak, tohum ve dallarnn kaynatlmas ile elde edilen esans eklinde bir ok kullanm vard. Celsus bunu yaralarn temizlenmesinde soyucu, iltihap kurutucu ve yumuatc olarak, yara zerine konan lapalarn ieriinde, nevraljin tedavisinde ar kesici olarak, bir gz merheminde ve diretik olarak (idrar sktrc) azdan alnma ekliyle nermitir. Balsam ayn zamanda antik an en nl antidotu (panzehir) olan mithridatumun Celsusun trettii eklinin otuz yedi bileeninden biridir. Bu antidot parlak ve bilgili Pontos kral VI. Mitridatesin (M. 120- M.. 63) bulduu bir karm olmas nedeniyle onun adn almtr. Lyciumda balsam gibi bir ok kaynaktan elde ediliyordu. Bunlardan biri de, adn alm olduu Anadoludaki Lykia blgesiydi (Antalya - Teke Yarmadas civar). Bu tanence zengin bir al olup, doku ve damarlar daraltc olarak ve lserin tedavisinde, kanamalarn durdurulmasnda, gz, kulak ve burun enfeksiyonlarnda kullanlr. Berberidaceae ailesinden bir aldan elde edilen Hint Lyciumunun zellikle gz hastalklarnn tedavisinde etkiliydi. M.S. 14-54 yllarnda epey nlenen ve ok gezmi olan hekim

208

www.planetherbs.com/articles/Herblist.html

Scribonius Largus, Hint Lyciumunun btn dier gz merhemlerinden stn olduunu sylerdi. Hindistanda kullanm yakn zamana kadar srm olan Lycium 19. yy banda ngiltereye getirilmi ve konjuktiva hastalklarnda ok etkili olduu grlmtr. Btn Romal doktorlar gerek hammaddeyi elde edemiyorlard, bir ok durumda Lycium yerine benzeri baka bir madde satlyordu. rnein Plinius, byk kantorondan (Centiyane, Gentiana lutea) yaplma bir maddenin satldn fark etmitir. Bir ok antik ila gibi, Lyciumun da eitli hazrlama yollar vard. Bu deerli maddeyi ieren ok az sayda kurun kavanoz bulunmutur. Bunlardan birinin zerinde Iasosun

Lyciumu, Atinada bulunan bir dier reeteye gre Lycium, Anadolunun gneybat kysndaki Prienede bulunan M.. 3 - 2. yzyllara ait bir bakasnda ise Nymphodoros Lyciumu yazmaktadr. 209 Dioskoridesin bitki kitabnn ieriine deinecek olursak,

organizasyonu bir bitki ve bir nite eklindedir. Bitkilerin tanmlanmas aadaki sray izler:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

bitki ad, sinonimleri (e anlamllar) ve resmi habitat (yaam alan) botanik deskripsiyonu (tanmlamas) ila zellikleri ve etkileri tbbi kullanm zararl yan etkileri miktarlar ve dozajlar

209

Hornblower & Spawforth 1998, s. 241

8. 9. 10.

toplama, hazrlama ve saklama bilgileri iine yabanc maddeler katlp katlmadnn anlalmas veteriner uygulamalar

Onun almas pek ok ynden ok nemlidir. En nemlilerinden birisi de bitkileri botanik ailelerine gre veya enerjilerine gre deil (scak, souk, nemli, kuru), fizyolojik etkilerine gre snflandrmtr. lk ve en nde gelen empirik gzlemci olan Dioskorides bitkisel ve dier ilalar genel fizyolojik kategorilere gre ayrmtr: 1. stc 2. yumuatc 3. bzdrc, ac 4. idrar sktrc 5. kurutucu 6. serinletici 7. dengeleyici 8. keskinletirici 9. inceltici 10. geniletici 11. yaptrc 12. uyku getirici 13. rahatlatc 14. terletici 15. delikleri kapatc

16. susatc 17. tutucu 18. temizleyici 19. kusturucu 20. kaynatc 21. sertletirici 22. besleyici

Bunlar yaparak Dioskorides bitkisel ila olayn tamamen hastalklara gre kullanlacak bitkiler biiminde empirik (gzlemsel) prensiplere

dayandrmtr. Bu mthi sistem ile Dioskorides hastalklarn tehisi ve tedavisi arasndaki sre iin gereken organizasyonu kurmutur. 210 Dioskoridesin yapmaya alt, iyi tanmlanm ve pratik bir klinik el kitab yaratmakt. Bitkileri ve ilalar tat ve enerjilerine gre snflandrmak yerine baarl doktor Dioskorides ilalarn gzlemlenebilir etkilerini esas alm ve hastalk semptomlarn en iyi ekilde geirenlerini kullanmtr. Zamannn dier Yunanl doktorlar gibi Dioskorides de diyet, egzersiz ve banyoyu yan etkileri olabilecek ar ilalara ve cerrahiye tercih etmitir. Byk bitkici Dioskorides hastal gvenli, hzl ve en kolay ekliyle tedavi etmeyi semitir. Dioskorides, Hippokratn ar teorik retilerini reddettii gibi Asklepiosularn psiko-spiritel izgisini de kabul etmemitir. Neden bu metotlar sememi olmas ise Dioskoridesin dogmatik dnceye kar oluu

210

www.planetherbs.com/articles/Herblist.html

ile badatrlabilir ki bu zellii onun hem yaad ada hem de gnmzde neden bu denli nemsendiini gzler nne sermektedir.

Resim 230 Diocoridesin kitabndan bir rnek

ANTK YUNAN DNEMNDE TIP

lyadada ordusunun gndermesi,

da

bahsedilen Apollonun grnmez

Yunan veba oklaryla

zerine sanki

askerleri, halk ve hatta hayvanlar dahi birer birer ldrmesi gibi dnlmtr.
Resim 31 M.. 6.yydan atik siyah figr. Sthenelos Diomedesin parman bandajlarken

Buna cezalandrmadr. 211 hikayelerde

sebep

bir Homerik grevi

hekimlerin

genellikle yaralanma ve incinmeleri tedavi etmek olduundan bu vebaya kar hibir ey yapamazlar. Hatta yapmazlard. Daha sonraki otoritelere gre (rn.
Resim 32 Herculaneumdan M..1.yy. Cerrah yaral askerden mzrak ucunu karyor

Cornelius Celsus, erken 1.yy) nk bu inanlarla ilgili bir durumdu.

212

Artemiste

benzer ekilde grnmez hastalk oklaryla kadnlar vurabilirdi. Mikrop ve hastalk hakknda en ufak bir gereki bilimsel bilgiden uzak toplumlar iin mitolojik hikayeler bu ekliyle daha aklayc gibidirler. Apollo hem ifa verebilir hem de hastalk musallat edebilirdi. Eskiden ifa iin Paean adyla baka bir tanr var iken Apollo onu kendinde birletirmitir. Bu nedenle Paean diye yardma arldnda

211 212

Wheelwright 1974, s. 68 Hornblower & Spawforth 1998, s.459

artk Apollo arlmaktadr. Apollo ayn zamanda ifa tanrs Asclepiusun da babasdr.

Resim 33. Achilleus ve patroclos tedavi srasnda

Asclepiusun iki olu Machaon ve Podalirius Troya savanda savamlardr. Machaon okla yaralanmalar Centaur Chirondan rendii metotlarla tedavi etmitir. Patroclus ta yine Chironun rencisi Achillesten rendii gibi ac bir kk kullanarak benzer bir yaralanmay tedavi etmitir. Yara iin bir dua okumasna ait lyadada bir bilgi yoktur ancak Odiseada Autolycusun olu kanamal bir yaralanmay dua ile durdurmutur. 213

213

Wheelwright 1974, s. 69

Homeros lyadada ok ve ciritlerin karlmasndan, bandajlamadan, kompreslerden, kanamay durdurmadan, yaralar balmumuyla iyiletirme

yntemlerinden, bitkisel zlerle yaplan ilalar ve yaraly hayata dndrmede yararlanlan arap ve dier svlardan sz eder. phesiz, Homerosun sunduu tbbi bilgiler, Girit ve Egede Helenistik dnem ncesi uygarlklarda uygulanan ada yntemleri yanstmaktadr. 214 Her ne kadar baz ila ve bitkilerden bahsetse de lyada ve Odiyseada herhangi bir tp teorisinden bahsedilmemektedir. Daha sonraki pek ok metinde formlasyonlar verilmekte ancak bunlar da tanrnn eliyle hazrlandn gstermektedir. Bazlarnda tanrnn eli doumdan kiinin kafasna dokumaktadr. lyada da belirtildii gibi tanr ancak kendine yardm etmeye alanlara yardm elini uzatrd. Yani hasta, ilalarn alrd, gerekeni yapard, tanr da bylece ona yardm edebilirdi. 215 Homeros yaralanma ve incinmeler ile ilgili olarak pek ok anlatda bulunmakta ancak ykama ve bandaj dnda detayl bir aklamada

bulunmamaktadr. Pindarn Pythian Ode Iinde Philoctetesin zehirli srnn nasl tedavi edildii anlatlmaktadr. Uyuyorken Machaon kangrenli eti kesmi, zerine arap dkm ve Asclepiusun Khirondan ald bir otu srmtr. Quintus Smyrnaeusa gre Podalirius yaralar sk skya balamaktayd ve Asclepiusun ona vermi olduu el ile tedaviyi yapard. Abisinin cerrahideki baarsna karn Podalirius i yaralarda iyiydi.

214 215

Lewis 1998, s. 45 Touwaide 1997, s.26

Hesiodosun Gnler ve ler adl eserinde Zeusun insanlara nasl veba gnderdii, erkekleri yok ettiini ve kadnlar da ocuk douramaz hale getirdii anlatlr. Ayrca yoksul bir adamn kn kalnlam ayaklarn ince elleriyle bastrdn syler. Bu durum yle aklanabilir. Yetersiz beslenme nedeniyle ayaklarda dem oluur. Ellerle bastrlarak geirilmek istenmektedir. Pindarn Pythian Ode IIInde Asclepius henz Tanr Zeus tarafndan ldrlp ve daha sonra tanr yaplmadan nce bir insanken yapt tedaviler anlatlr. Sophoclesin Philoctetesinde kahramann ayan ylan sokmutur ve tedavi iin Philoctetes, palliative adl bir ot kullanlmtr ancak sonu pek baarl grnmemektedir. Euripideste Heracles veya The Bacchaede Thebesin bana gelenler tbbi bir abann varln gstermektedir. Bu belli belirsiz referanslardan daha belirgin olanlar tarihilerdir. Heredotus Pers kral Cmbysesin nasl atndan dtn ve derken klcnn ucunun bacana batmas sonucunda ayann kangren olduu anlatlmaktadr. Crotonlu Yunan hekim Democedes Persler tarafndan esir alnm ancak mesleinin hekimlik olduu renildiinde sayg grmtr. Kral Darius avlanrken omzunu kardnda Msrl hekimleri arm ancak onlarn ok ac veren tedavileri nedeniyle gnlerce acdan uyuyamamtr. Dier taraftan Democedes daha nazik metotlar uygulam ve kraln arlarnn nne gemitir. Bu baars nedeniyle kral karsnn hekimi olarak onu semi ve gsndeki bir tmr iyi edebilmesi karlnda Crotona geri dnebilmesi zerinde anlamlardr.

Heredotun Msrllarla ilgili ilgin olan bulgusu da onlarn ayn belli zamanlarnda (her ayn 3 gn) kendilerini baz prgatiflerle (barsa tmyle boaltarak temizleyen zellikte maddeler) sindirim sistemlerini boaltmalar (temizlemeleridir). Msrllara gre btn hastalklar besinlerle yakndan ilikilidir. Democedesin meslekta Crotonlu Alcmaeon daha geni ilgi alanlar olan bir kiiydi. Alcmaeon vcutta bir gler dengesi olduunu ve bu glerin svlar olarak farkl kalite ve zellikler gsterdii doktrinini ilk formle eden kiiydi. Salk bu svlarn dengesi, hastalk ise bir tanesinin baskn kmasyd. Saln olabilmesi iin scak ve souk, nemli ve kuru arasnda bir denge olabilmeliydi. Bu dnce Hipokratn 4 miza teorisinin ilk hali gibidir. Sicilyal Acragasl Empedocles te insan embriyosunun geliimi ve dllenme zerinde dnceler retmitir. Bunun yan sra solunum ile ilgilenmi ve kalbi dncenin retildii organ olarak kabul etmitir. Ancak anatomi bilgilerindeki eksiklik doaldr ve bu eksiklik tm Yunan dnyasnda skenderiye okuluna kadar srp gidecektir. Empedoclesin ada yonyada Klazomenaili Anaksagorastr. Fizyoloji ve zellikle de beslenme ile ilgilenmitir. Nasl ekmek gibi bedene benzemeyen bir besin sindirildiinde beden olabilmektedir. Onun dnceleri Hipokratn

dncelerinin alt yapsn oluturacaktr. Apollonial Diogenes pneumann neminden bahsetmitir. Daha nceki bir filozof olan Anaximenes gibi o da her maddenin znde bir tr hava, pneuma bulunmaktadr demektedir. Hava evrenseldir ama o bir madde deildir. O zekidir ve tanrsaldr. Doa olaylarn mesela mevsimleri salar. Onu soluyan insanlar ve

hayvanlar iin o ruha ve akla dnr. O gldr, evrenseldir, lmszdr, her eyi bilir, aslnda Tanrdr. Yaayan bedenler ierisinde hava farkndala dnt iin daha scaktr bu nedenle kuru tutulmaldr. nsanlar bu havay dier hayvanlara gre daha kuru soluyabilirler nk hayvanlar daha nemli eyler yerler ve kafalarn topraa daha yakn tutarlar. ok hava kiiye salk ve mutluluk getirirken azl uyuuk bir kan ve ac verir. Tamamen yokluu ise lm demektir. Pneuma sperm iinde de hareketlidir, kadnn remeye bir katks yoktur. Bu doktrinin garip taraflar Aristophanesin Bulutlar adl eserinde alaya alnmtr. Ancak tm bunlara karn Hipokratik kitaplarn pek ounda bu doktrinin etkileri vardr. Diogenes Aristonun dolam sistemini temel kabul etmitir. Democritus, Aristonun tp ve ila hakknda sylediklerine kar kmtr. Atomun blnemezlii ile ilgili fikri Hipokratik doktrinlerle ilikili deildir ancak rejim ve prognoz zerine kitaplar vardr ancak bunlar gnmze

ulaamamtr. 216
Resim 24 Hipokrat zamanndan

bir Parfm iesi M. . 5.yyn 2. eyrei hekimin hastann kolunu tedavi edii

216

Phillips 1973 s. 14-16

Hipokrat ncesi tp, fizyoloji ve patoloji teorisyenlerinin aktiviteleri hakknda ok az ey bilinmektedir. Baz sokrat ncesi filozofu tp teorisiyle olduka ilgilenmilerdir ve en nemlisi muhtemelen Acragasl Empedoclestir. Onun vcut svlar ile ilgili 4-element teorisinin bir versiyonu bilinmektedir. Bu teori Hipokratn mizalar ksmna nemli bir katkda bulunmutur. Empedoklesin fikirleri Hipokratn yan sra Platonun (Timaeusta) fizyoloji teorisine ve Locrili Philistionun teorilerine de byk etkide bulunmutur. nsann kkeni, insan remesi, vcudun i yaps ve pek ok biyolojik srecin doas hakknda Anaxagoras ve Apollonial Diogenesin fikirleri vardr. Ancak salk ile ilgili oluan ilk dnce vcut iinde bir dengenin varolmasnn sal getirdii dncesidir. Bu dnce en ok Crotonlu Alcmaeona ithaf edilmektedir ve keserek elde edilen anatomik bilgiler ve bu konudaki ilk almalar ona aittir. Antik dnyadaki hekimlerin neredeyse tm Platonun patolojik teorisinde olduu gibi hastal vcuttaki koullarn fazlal veya azlnn oluturduu dengesizlie balamlardr. 217 Eski Ege uygarl M.. 3000 yllarnda, Yunan adalarnn Akdenizin dou kylarndan yaayan rklar tarafndan fethedilmesiyle balad. Bu dnemde Helenistik ncesi kltr, bir ok oryantalist etkiyle kaynamann yan sra Asyadan ayrlma sreciyle de deiime urad. 218 Helenistik tp, felsefenin nda geliti. Kat eletirilerle disiplin altna alnd. yiletirme eylemi sanat olduu kadar bilim olarak da dnld. Helenistik dnemde tp, yalnzca rahipler tarafndan deil, sorgulamay byye tercih eden insanlar tarafndan da uygulanmaya baland. Bu dnemde hekim fazlasyla sayg gren bir kiiydi. Yunan tbb ile ilgili en nemli bilgi kayna Homerostur.
217 218

Hornblower & Spawforth 1998, s.461 Lewis 1998, s. ????????

Homeros yle yazmaktadr: Hekim, pek ok yaama deer bir varlktr. Yaralardan oklar karmada ve alan bu yaralar bitkisel merhemlerle iyiletirmede ei yoktur. lk uygarlklarn ounda olduu gibi Yunanlar da kann nemini anlamlar fakat gerek fonksiyonunu saptayamamlard. Ancak eitli ikayetleri gidermek iin kan aktma yntemini kullanmlardr. O zamandan bu zamana yzyllardr. Damarlar kesme ya da ie ekme yntemleri kullanlmaya devam edilmitir. Yunanlar sorgulayc bir dnce sistemi gelitirmilerdi. Yaamla ilgili sorulara yeni yaklamlar getirdiler. Sorguladklar konularn banda insan ve doa gelirdi. Bu yzdendir ki ilk filozoflar ayn zamanda biyolog ve doa bilimcisiydiler. Amalar iyi bir yaam ekli saptamak ve sonra da herkesin bu ekilde yaamasn salamakt. Croton okulu, Pisagor (Pythagoras M.. 580- 489) tarafndan kurulmu olan, bilimsel tbbn temelini oluturan byk bir felsefe okuluydu. Ayn yllarda gney talyada bulunan Croton kasabasnda da gelimekte olan bir tp okuluna sahipti. Pisagor, Croton okulunda bir takm dzenlemeler yapmt. Yeni balayanlar iin kat kurallar koymutu. Bu ekilde okulun ayakta kalmasn salayarak bir ok aratrma yapmt. Okulun rencileri ok gizli bir topluluk gibi davranrlard. Uzmanlar liderlerine bal kalacaklarna, deneyimi olmayanlara zel bilgilerini ifa etmeyeceklerine yemin ederlerdi. Pisagorun rencileri sayesinde bu kavram, biliminin altnda aydnla kavutu. Evreni yneten uyum ve oran ilkesi makro kozmos, insan organizmasndaki mikro kozmosa yansd. Croton okulunda Pisagordan daha gen ve tbba gerek bilim niteliini kazandran nl hekim Alkmaeondu. Alkmaeon, gze ait sinirleri ve kulaktaki staki borusunu kefeden, beynin, akl ve duyularn merkezi olduunu saptayan ilk

kiiydi. Grme duyusunu etkileyen ana etkeni, gzdeki dsal k, isel ate ve svy kefetmiti. Bu anatomi ve fizyoloji uzman, dolam zerinde de bir takm gzlemlerde bulunarak toplardamarlar atardamarlardan ayrd. Beyindeki hasarlarn yaratt ilev bozukluklarn aratrd. Uyku ve lm zerine uzun zaman kabul grecek aklamalar getirdi. Nobel dl kazanan talyan Camillo Golgi, 1910larda yapt bir aklamayla Alkmaeonun teorisinin bugn de serebral anemi olarak geerli olduunu belirtti. Alkmaeon tam olarak, uykunun; kan beyinden damarlara ekildii zaman gerekletiini, bu ak tamamlandnda ve yalnzca tek ynl hale geldiinde ise lmn gerekletiini savunmutu. Doa stne adl kitabn ierii Alkmaeonun rencilerinin bir zetidir. Alkmaeon, Yunanlara hastalklarn doas ile ilgili makul bir aklama getirmi ve bu hastalklar doa st glere bavurmadan nleme ve iyiletirme yollar nermitir. Bu bakmdan da tp olduka nem tar. Alkmaeona gre salk ve salk bozukluklar, scak ve souk, slak ve kuru, tatl ve eki, gibi temel kartlklara dayanmaktayd. Hastaln sebebi bu dengelerdeki bozukluklard. Hastal yenme arzusu ilk defa Alkmaeonun uyumsuzluun potansiyel

kaynaklarn adlandrmasyla somut bir ekil ald. Bu kaynaklar; bireyin yaps, yanl beslenme, dzensiz ya da yetersiz diyet, iklim, ykseklik gibi d etkenlerdi. Gnmzde bu sralama yetersiz grlebilir, ancak o zamanlar insanlar hastal yenmek iin yaplabilecek bir sava kazanmak iin yalnzca birka keif daha yapmann yeterli olacan dnm olabilir. Agrigentumlu Empedokles (M. 500 - 430) de, evreni yneten kanunlara tanrsal bir adan yaklaarak nemli bir katkda bulunmutur. Dnyay meydana getiren drt element olduuna, bu elementlerin olumu, deitirilemez olduklarna

ve her eyin kkeninin; toprak, hava, ate ve su olduuna inanrd. Ona gre kalp dolam sisteminin merkeziydi kan devaml olarak kalbe doru ve kalpten bedenin dier noktalarna doru akard. Ruh, dier adyla soluu ise tm vcuda kan damarlar ile datrd. Empedokles ayrca, solumann akcierlerle snrl olmadna, derideki gzeneklerle de gerekletiine inanrd. Yunanlarn tbbi konulardaki pratikliinin, Sokrat ncesi felsefesinin etkilerinden ve zellikle de Pisagor okulunun retilerinden kaynakland sylenebilir. Doann dorudan gzlemlenmesi, tme varma dayal bir mantk yaamn sebebi ve anlam konusunda aratrmalara verilen nem tp bilimindeki gelimeyi de beraberinde getirmiti. Pisagor okulu yzyllar boyunca patoloji alannda kabul grecek drt element ve bunlara karlk gelen salglar doktirini gelitirdi. Ayrca hastalklarn belirli bir organ ya da vcudun belli bir blmyle snrl olmadan, genel artlardan oluabileceinin kabul edilmesi de nemlidir. Belirli aralklarla tekrarlayan hastalklarn vurgulanmas, kriz ve kritik gnler doktirinin olumasna neden olmutur. Bu doktrin, eski Babil astrolojisindeki kavramlar yanstmaktadr. Bu arada gney talya ve Sicilyada Yunan Roma okul geliirken, kuzey Afrikada Cyrenede, Data Yarmadasnda Knidosta, Rodos ve Kos adalarnda baka tp okullar almaya balanmtr. Buralarda retim, tan ve muayeneye dayanmaktadr. Hekimler hastaln tehisine gsterdikleri ilgiyi hastaln sebeplerine gstermemilerdir. 219 Kos adasnda kurulan Kos tp okulu Hipokrat dnemiyle birlikte daha da etkili olmutur. Gnmzde de tp uygulamas iersinde hastalklarn tans, hastaya

219

Lewis 1998, s. ????????

yaklam gibi deiik alardan bu ekoln etkileri gzlenmektedir. Kosa corafi ve zamansal olarak yakn bir ekolde Knidos ekoldr. Bu iki ekoln birbirine benzerlikleri yannda farkllklar da gze arpmaktadr. Gnmzde Kos tp okulu, Knidosa gre daha yaygn olarak bilinmektedir. Kos ve Knidostaki tp okullar tp grleri asndan birbirleriyle bir anlamda mcadele halindeydiler. rnek olarak, Knidostaki okulda 4 miza yani vcuttaki svlar ile ilgili bir inan vard. Bu svlar kiinin ruh halini, bedensel karakteristiklerini belirlerdi. Bu svlar lenf, kan, safra ve suydu. Ancak Kosta bu svlarn lenf, kan, koler (sar safra) ve melankoly (siyah safra) olduu dnlmekteydi. Bu gr ayrl aslnda bu iki ekoln 4 miza gibi baz noktalarda birletiklerini de gstermektedir. Gnmz modern biliminde de bir rnek olarak, rlativite teorisinin pek ok farkl aklamas ve gr ayrlklar mevcuttur ancak genel olarak bu teoriyi herkes kabul etmektedir. Knidos yazlar da bize genel resmi grmemizde ve Hipokratn tbbn anlamamzda yardmc olmaktadr. Her iki okul arasndaki en byk benzerlik her ikisinde de tp rasyonel (aklc) bir temele oturtulmaya allmtr. Hastalklar Tanrlarn gazab veya etkisi deildir. Erken hekimler bu temel kural kabul etmi ancak baz uygulamalarnda doast eilimleri dikkate almak durumunda kalmlardr. En basit rnek epilepsidir. Epilepsi (Sara) Tanrlarn veya iblislerin neden olduu bir miktar da kutsal yn olan bir hastalkt. Knidoslular ve Koslular bu dnceyi reddetmi ve bu hastal bir hastalk olarak grmeyi yelemilerdir. Benzer bir biimde hastalklarn sebeplerinin felsefi grlere balanmasn kabul etmemilerdir (geri o zama iin felsefi olanla bilimsel gerekleri ayrt edebilmek pek kolay deildi). Ksacas her iki okul da tbbi yaklamlarn dorudan gzleme dayandrmaya

almlardr. Bu gzlemlere dokunmak, koklamak, tatmak, grmek ve duymak dahildir. Bu nedenle onlarn fikirleri modern tbbn gerek kkenleridir. Bu iki okul arasndaki farklarn en belirgini nem verdikleri konularn farkl olmasdr. Knidoslu hekimler Koslulara gre daha gzlemseldiler ve snflandrmaya nem veriyorlard bu nedenle daha ok kayt toplamlard. Koslular ise dier taraftan bulgularn aklamaya aba sarf ediyor ve semptomlarn (belirti) altnda yatan sebepleri aratrmaya alyorlard. Ancak bir an iin unutmamamz gereken nokta her iki ekoln de ok byk tbbi baarlar kazanmam olmalardr. Bilgilerimize gre her ikisi de

Empedoklesin (M.. 490-430) 4 miza teorisini kabul etmilerdir. Hastalk bu mizalarn veya mizalar yaratan faktrlerin rahatsz edilmesi ve bozulmasndan kken almaktadr. Bu bozulum giderek artmakta ve hastalk kriz denilebilecek bir noktaya ulatktan sonra hzlanmaktadr. Hipokratn kriz olarak adlandrd bu durum aslnda iyi bir gzleme dayanmaktadr. Bu durum aslnda birikim olarak tanmlanabilir. Bir hastalk hibir zaman iin bir anda ortaya kmaz. Hastalk bu birikimin sonucu olarak ortaya kabilir veya bu birikim baka bir hastala dnebilir. Vcuttaki bir blgede oluan bir hastalk birikiminin dier yerlere sramas metastas olarak bilinir. Bu terim hala gnmzde de kullanlmaktadr. Kemik ilii kanseri olumu bir kemik dokusunda oluacak bir krlma nedeniyle bu hastaln metastas yaparak akcier kanserine sebep olmas gayet mmkndr. Ancak hastaln altnda yatan mekanizmalar anlamak her zaman bu hastalklarn tedavi edilebilecei anlamna gelmez. Bilgilerin ve bulgularn pek ok farkl durumda test edilmesi ve karlatrlmas gerekmektedir. Eer hakimler

karlatklar hastalklar, baarlarn ve baarszlklarn iyi kaydederlerse, hastalktan sknt ekenleri bu hastalktan kurtarmak iin bir eyler yaplabilir demektir. Bu tam olarak Koslu ve Knidoslu hekimlerin yaptyd. Sonu olarak adalarnn tedavi ettiklerinden ok daha fazla hastay iyi etmeyi baarmlard. Tabii burada baary irdelemek gerekmektedir. Gnmzn modern tbbnda dahi hastalarn nemli bir ksm plasebo etki denilen bir mekanizma ile salklarna kavumaktadrlar. Yani aslnda tedaviyi gerekletiren ey hekimin uygulamas deil hastann inancdr. Plasebo etkisi gz ard edilmemelidir. Ancak Kos ve Knidos hekimleri, tbba rasyonel yaklamlar ile dier pek ok hekimin baaramadklarn baarmladr. Bu baarlar onlara kar duyulan saygy, gvenilirlii artrm olmaldr. Bunun doal sonucu olarak hastalarn plasebo etkileri de onlarn iyilemelerini hzlandrmtr. Bylece Kos ve Knidos tp ekolleri baarlarn perinlemilerdir. Pek ok tehlikeli hastalk onlarn zamannda da tedavi edilememiti. Ayrca hastalklarn mekanizmalar ve dier konular ile ilgili eksik bilgilerin tamamlanmas pek ok nesil almtr. Bunun yan sra teknolojinin yetersizlii, hekimlerin tedavi konusunda ok az alternatifinin olmas, anatomi konularndaki bilgi eksiklii (insan cesedinin incelenmesinin yasak oluu nedeniyle), ve fizyolojinin henz bir bilim olarak ortaya kmam olmas tbbn o zamanki baarsn etkilemitir.

Eski Yunan tbb zellikle Hipokrata kadar Asklepios klt niteliini korurken yada bir tapnak tbb iken daha sonra rasyonel tp zellii kazanmtr. Hipokrat dneminin zellikleri arasnda, kendilerinden nceki tp uygulamalarnn aksine igdsel, deneyici, bysel ve dinsel etkilerden olabildiince syrlmaya

almas saylabilir. Hastann tan ve tedavisinde dikkatli bir yky alma, gzleme ve zenli bir hasta muayenesinden sonra tedavi uygulamalar srasnda da grlebilir. Hastalk nedenleri arasnda, evresel ve bireysel etkilerin zerinde durulmutur. Eski Yunan tbbnn vurgulanmas gereken bir baka zellii ise felsefeyle olan yakn ilikisidir. Tp ve biyoloji ile ilgili kavramlarda, Pythagoras, Alkmeon, Philolaos, Herakleitos, Empedokles gibi Eski Yunan felsefecilerinin etkisi grlebilir. Empodokles evreni drt elemen ile ilikilendirerek aklamaya alr. Bunlar: ate, su, hava, ve topraktr Eski yunan felsefesinden nceki uygarlklarda da evren (makrokosmos) ile insan (mikrokosmos) arasnda olduu varsaylan benzerlik gznne alnm ve drt enin insan bedenindeki karllar : kara safra, kan, balgam ve sar safradr. Hastalk olgusu ise bu drt genin denesinin bozulmas ile aklanmtr. Hipokratn kesinlikle bir devrimci olduu sylenebilir. Tarihsel sre iersinde Hipokrat'n devrimci kiiliinin etkisi ya da nemi aka gsterilmitir. Devrimci kiilii, zellikle Kos tp okulunun daha ok bilinmesine nemli bir etkendir. Bir baka etken ise, Hipokratn dnce ve yaklamlarnn yanstld eserlerle ilgilidir. ancak bu eserlerden bazlarnn Knidos kaynakl olduu bilinmektedir. ok genel olarak Hipokrat tarafndan yazld ve Galen tarafndan da baz eklemeler yapld bilinen Regimen in Acut Diseases (Akut Hastalklarda Rejim) adl eserin, Knidos tp okuluna ait olduu dnlen Cnidian Sentencesten (Knidos Deyileri) yararlanlarak yazld bilinmektedir. Hipokratn ada, Knidoslu ve dneminde Knidoslu hekimlerin ba olarak tannan Euryhon, Galene gre konusunda bu konuyla ilgilenen yazarlar arasnda ortak bir gr yoktur. Hipokrat ve

onun eserleri konusunda olduka etkin bir kii olan Emil Littr 1839da Hipokrat Okulu ve eserlerini ieren almasnda Epidemics 1 ve 3, Prognostic, Regimen in Acut Diseases ile baz baka eserlerin Hipokrat tarafndan yazld konusunda bir kuku duyulamayacan; buna karlk Hipokratn jinekoloji, hastalklar zerine ve nfeksiyon ile ilgili eselerin ise Knidos kkenli olduu zerinde durmutur. Sokratesin rencisi olan Platon ile Hipokrat ayn ada yaamlardr. Platonun almalarndan zellikle genel biyoloji ile ilgili olanlarn birounu eski Yunan tbbnn ve Corpusun oluumunda nemli bir yere sahip olduu grlebilir. Daha sonra da tp tarihinde nemli bir yeri olan Galenin, Knidos tp okulu ve yaklamlarnn yannda deil de, Hipokratik tbb desteklemesi Kos tp okulunun srekliliini salayan bir durum olarak deerlendirilebilir. Kukusuz Kosun ve Hipokratn tarihsel bir sreklilik kazanmasnda bir baka ndere gereksinim vard. Sre iersinde bu nderin Galen olduunu gryoruz. Ayrca tarihsel doku iersinde Knidosa ait yaklamlarn bir savunucusunun olmamas, onun varlnn grlmezden gelinmesinin bir baka nedeni olarak da dnlebilir. 220 Yunan akl, tbbn yalnzca uygulanmas ile yetinmemiti; biraz da teori bulunmalyd. Daha nce grdmz gibi, farkl Yunan dnce ekolleri, aleme kendilerine has tarzda bakma eilimindeydi ve bu durumun tpta da grlmesi artc deildir. Tarihinin ilk dnemlerinden itibaren Yunan tbbnda belli bal drt ekol vard. Bunlardan birisi Pithagoras tp ekolyd ve lideri Krotonlu Alkmaion idi. Alkmaion saln vcut iindeki kuvvetlerin dengesine bal olduunu retmi ve o zaman iin allmam bir ekilde, beynin duyularnn merkezi olduunu dnmt. Tp teorisi ile ilgilenen astronom Filolaos da bu ekoln yesiydi.

220

Pelin 1998, s. 84

Kendisi duyu, hareket ve vejatatif 221 fonksiyonlar birbirinden ayrt eden, ilk kii olma erefini tamaktadr. kinci Yunan tp ekol, Sicilya tp ekolyd. Kurucusu muhtemelen drt unsur (kk eleman) teorisi ile tandmz Akragasl Empedokles idi. Empedoklesin rencileriden Akron ve Filistion, vcut iindeki ve dndaki havann nemini vurguladlar. Akronun sal korumak iin bir dizi kural kaleme ald da zannedilmektedir. nc ekol, baz anatomik disseksiyonlarn 222 yapld onya Tp ekolyd. Merkezi Abderada olan drdnc tp ekol ise, zellikle beden eitimi ve perhizin tpta uygulanmasna nem vermiti. Bu ekoln liderlerinden anatomist Demokritos ki kendisi stankyl Hipokratesi tesadfen tanm olabilir- tp biliminin dier ynleri ile uramann yannda bugn psikomatik tp olarak adlandrlan konu ile de ilgilenmiti. Bu ekoln dier yesi Herodikos idi ve kendisinin Hipokratesin hocas olduu sylenir. Bu drt tbbi ekol erken dneme ait olup Hipokrates zamannda (milattan nce 5. asrn sonu ve drdnc asrn ba) yerlerini, biri Knidosta dieri stankyde bulunan ve tp eitimi veren iki merkeze braktlar. Bu ehirler birbirinden birka kilometre uzaklkta olup Kemre krfezi ile ayrlmlard. Knidostaki (Data) tp ekolnn mensuplar ilgilerini belli hastalklar zerine younlatrm, ebelik ve kadn doum hastalklarnda uzmanlamt. stanky ekol ise, daha genel bir yaklam benimsemi ve eitli tp konular ile megul olmutu. stanky ekolnn, klasik tbbn ilk merkezi olduunu sylemek herhalde doru olur. 223

221 222

Vejatatif : Yaamay ve bymeyi salayan Disseksiyon : kadavralar keserek inceleme 223 Ronan 2003, s. 94-95

HPOKRATES NCES TIP EKOLLER Pythagoras Tp Sicilya Tp Ekol Ekol Lideri Krotonlu Alkmaion Kurucusu Empedokles havann vurguladlar Akragasl Disseksiyon nemini bir ekol Lideri Demokritos eitimi ve perhizi savunan bir ekol yonya Tp Ekol Abdera Tp Ekol

Vcut iindeki ve dndaki yntemi uygulayan Beden

Hipokratik tedavideki diyet zerine de yle denmektedir; Dua etmek phesiz iyi bir eydir; ancak tanrlar yardma arrken herkes kendi zerine deni yapmaldr. Ancak Plato (M.. 400) Republic adl eserinde hastalklarn tanrlar tarafndan deil baz uygulamalarla giderilebilecek bir bozukluk olduu ortaya konmutur. Ayrca demir ve atein kullanm ilk kez Platoda

bahsedilmektedir. Platodan sonraki yllarda Hipokratik tp, ilac, daha da bilime yakn bir hale getirmi ve aklc zmler retmeye almtr. Terapistin grevi doaya yardm etmek ve bozulmu vcut dengesini yeniden tesis etmektir. Polybius, Hipokratn damad bu denge teorisine biraz daha netlik getirmitir. 4 miza teorisini belirginletirmi ve 17.yya kadar neredeyse 20 yy hayatta kalan bir teori olmutur. 4 miza teorisinin en nemli yan tmyle materyalistik bir grtr. Tanrlarn etkisi deil mizalar oluturan maddelerdeki dengesizlik artk bahsedilir olmaktadr. Aristonun konuya katks Problemata da grlr.

Problemata Ide Aristo dalama ve kesmenin ne zaman uygulanacana iyi karar verilmelidir demektedir. Kol altndaki bir enfeksiyon durumunda ila kullanlmal yoksa cerrahi veya dalama bazen yarardan ok zarar getirmektedir. Bunlarn yan sra her ne kadar ok net deilse de 4 mizacn balanglar Problemata Ide verilmektedir. Aristonun bitkisel ilalarla besinlerin sindirilmesi teorisi birbirlerine benzemektedir. Neden besinlerdeki deiiklikler hastala neden olur? Deiik karakterdeki besinler birbirleriyle ters etkiyebilirler. Bazlar tmyle sindirilir dierleri ok az. Diyetteki ar eitlilik (sindirimi engelledii iin) salk iin ktdr.

la doal bir besin olmadndan sindirilemez ve dorudan damarlar yoluyla organlara gider ve tedaviyi salar.

Benzer ekilde baz besinler de ayn etkiyi yapar. Doru miktarda alndnda st, ya veya sirke ila etkisi yapabilir. Bunlarn sindirimi zordur ve barsaklar temizler. Ama baz insanlar kolay sindirir. Yani bu besinlerin ila etkisi kiiye bal olarak deiir. 224 Tp uygulamas ve teorisi zerinde mevcut literatr kantlar, Hipokratik yazlar veya Bergamal Galenden gelmektedir ancak yine de baka pek ok metinler bulunmaktadr, zellikle Homerik hikayeler. En erken zamanlarda tedaviler biraz by, dua ve baka metafizik uygulamalar iermekteydi. Analjezik (ar kesici) bitkilerin Patroclusa uygulanmas, veya Odysseusun Circenin cadlna kar byl bir ot olan molynin kullanlmas, saflatrclar (kathartai) ve bycler

224

Touwaide 1997 s. 14

(magoi) tarafndan baz dua ve bylerin uygulanmas bilinmektedir. Tbbi tedavi ve tavsiye ila satclar (pharmakopolai), kk kesicileri (rizotomoi), ebeler (maiai), jimnastik retmenleri ve cerrahlar tarafndan yaplrd. Resmi bir nitelik belirlemesi olmadan herkesin uygulayabilecei tp mesleini yapanlar srekli bir rekabet halindeydiler. Tp uygulayclar yeteneklerini genellikle kentten kente gezerek

tamlardr. Garip bir benzerlik hastalklarn da ayn ekilde tanmasdr (Epidemik salgn hastalk anlamna gelen kelime (epidemeodan) ziyaret anlamna gelmektedir). Byle hekimlerin kariyeri hakknda az ey bilinmektedir. Thucydides Atinadaki byk veba salgnnda hekimlerin abasn anlatmaktadr. Herodotus pek ok yunan devletinin halk iin hekimler kiraladn Democedes Aeginada byle bir rol stlenmiti sylemekle birlikte bu hekimlerin tam rolnn ne olduu pek belli deildir. Halk adna kiralanm olan bu hekimlerin halka cretsiz tedavi sunup sunmad, devlet-hekim-halk arasndaki iliki ok aka bilinmemektedir. 225 ok ak olmayan bir baka konu ise Hipokrat yeminine bal hekimlerin orandr. Muhtemelen o dnem iin bu oran ok yksek deildi. Yemin, Apollo, salk (Hygieia) ve Panaceaya yemini ieriyordu ve retmen hekime ve onun ailesine sayg gstermeyi, hibir zaman zehir kullanmamay, bak kullanmamay, hastalarn ktye kullanmamay ieriyordu. Yemin zamannn bir tp standardn belirlemeye ynelik bir giriim olabilir. nk o dnemde zgr kiiler olduu kadar azat edilmi kleler de hekimlik (ou Yunandr) dardan gelen hekimlerle de rekabet etmek zorunda kalmtrlar. Tp eitimi, bir hekimin yannda alarak, tp

225

Hornblower & Spawforth 1998, s.458

derslerine katlarak veya halka ak anatomik gsterimlere katlarak dahi edinilebiliyordu. M.S. I.yyda Aulus Cornelius Celsus tbbi tedaviyi dietetik, farmakoloji ve cerrahi olarak ayrmtr. Egzersiz ve bir kiinin hayatn dzenlemek zaten atlet ve jimnastikilere uygulanmaktayd. Baz dietetik kurallar tbbi yaznn dnda mesela yemek piirmek ile ilgili kitaplarda kaydedilmitir. Mesela Romal Apicius ve Yunanlu Naucratisli Athenaeus. Cerrahi de ierdii tehlikelere ramen antik dnemde son are olarak uygulanmaktayd. Bu dnemdeki bitkisel ilalar ile ilgili Theophrastus'un Historia Plantarumun (muhtemelen M.. 4.yyda yazlm olan) 9. kitabnda bilgiler verilmektedir. Bu bilgilerden bazlar bitkilerin ve ilalarn byl glerden bahsetse de bazlar bitkilerin ve ilalarn byl glerinden bahsetse de nemli miktarda bilgi bitkilerin gerek ie yarayan zellikleri zerinedir. Bu durum ok daha sonraki Dioscoridesin Materia medicasnda da byledir. Orta ve Yeni dnem Grek komedisindeki deli (lgn) hekimler garip, Dorik aksanla konuurlar (Sicilya medikal teoristlerin etkili olduu bir yerdi ve bu teorisyenler Acragasl Empedocles ile ilikilidirler ve Dorik dili Egedeki Kos adasnda ve Anadolunun gney bat ucundaki Knidosta da konuulurdu). Romaya gelen ilk geleneksel Grek hekimi Archagathustu ve onun lakab, et kesen veya kasapt. Dier taraftan Homer bir hekim pek ok baka insandan daha deerlidir demektedir. 226

226

Hornblower & Spawforth 1998, s.459

ANTK YUNANDA BTKSEL LALARLA TEDAV lkel insan evresindeki resimlerken hayvanlar izmi, bitkileri ise ihmal etmitir. Bunun nedeni aka, bitkilerin toplanmas, hayvanlarn ise avlanmasdr. Hayvanlar ile olan ilikiler insanlar ok daha fazla etkilemitir. nk bitkileri toplamak ne bir zorluk ne de hayvan yakalamak iin yaplan dualar veya bylerden birine ihtiya duyuyordu. Ancak erken kltrlerden bazlarnda buna istisnai durumlar gzlemekteyiz. Giritte Knosssos saraynn fresklerinde baz tbbi kullanm olduu tahmin edilen bitki resimlerini ve Thebesten bitkileri grmekteyiz. Msrda Karnak tapnann duvarlarnda irisileri (ssen) ve dier tahl bitkilerini tanyabilmekteyiz. lk floral baheler Thothmes III (yaklak M.. 1500) zamanna kadar uzanr. Suriye ve Filistine yaplan seferlerden sonra kurulduu bilinen bu en eski botanik bahe kaydna ait Profesr Capart, Thebes ile ilgili kitabnda yer vermektedir. 227 Antik Msr tapnaklar ve mezarlar bizlere bitki kullanm ile ilgili ip ular vermektedir. Mumyalamann yan sra, parfm, esans ve yalar temelde bitki kkenliydi. Antik dnemde distilasyon yntemi ile alkol elde edilmesi

bilinmediinden parfmler ya ierisinde hazrlanyor, bu ekilde saklanlyor ve kullanlyordu (kimyadaki benzer benzeri zer kuralnca). Esanslar aa zamk ve gerek zamklardan (baz aa veya allarn doal reine salglar) elde ediliyordu. Frankincense (gnlk) pek ok Boswellia trnden elde ediliyordu. Bu aalar Arabistan ve Somalide yetimekteydi. Sudanda yetien bir tr olan Commiphora pedunculata da bu amala kullanlmaktayd. Mhyrr de baka Commiphora

trlerinden elde ediliyordu. Bunun yan sra mezarlarda koku verici olduu belli olan

227

Wheelwright 1974, s. 78

baz aa ubuklar bulunmutur. Trlerini tam olarak tespit etmek mmkn olamasa da benzer aalarn benzer kullanmlar Kenya ve Uganda da gnmzde de devam etmektedir. 228 Bitkisel tedavinin kkeni Msr ve Mezopotamyaya kadar takip

edilebilmektedir. Asur Kral Asurbanipalin ktphanesi gibi 229. Bu konu ile ilgili bilgileri Nineveh ktphanesini aratran C.J.Gadda zellikle borluyuz. Msrda kullanm bilinen ilalar zaman ierisinde Nubia ve Kuzey Etiyopyada daha sonra Akdeniz insanlarna, Babile, Suriyeye, Lbnana, rana ve Ermenistana yaylmtr. 230 Yunanlar, Smerliler gibi bir zamanlar gerekten yaam olan hekimleri Tanrlatrmlardr. Onlarn ilk byk tanrs Askulapiustur. Aesculapius, tanr Apollon ve bakire Coronisten, Epidaurusta domutur ve yaklak M.. 1250 ylnda yaamtr. Sanatn kentaur chirondan renmitir. Kendisi ve oullar Machaon ve Podalirius, Homerin eserinde (Iliad, ii, 731) bahsedilmektedir. 231 Bazlarna gre Aesculapius Msrdaki Memfisin yerlisidir. Ve Msrdaki tp bilgisini Yunanistana tamtr. Ancak Yunanistanda tbb kuranlar Aesculapius rahipleri ile deil sradan normal hekimlerin gayreti ile kurulmutur. Bu hekimlere Asclepiade denilmitir. Asclepiadaeler ky ky, kasaba kasaba dolap hastalar iyi etmeye almlardr. Bu kiiler arasnda bir kadn da vardr. Augeiasn kz Agamede ve kars Mulius dnya zerinde yetien bitkilerin iyiletirici gcn bilmek konusunda uzmandlar. Homer tarafndan da bahsedilmitir. Homer ayn zamanda Msr kraliesi Polydamnadan da bahsetmektedir. Bu kii Helene bir drog
228 229

Dimbleby 1992, s. 45 Ayrntl bilgi iin bkz.blm Eski Mezopotamyada Tp 230 Budge 1978, s. 54 231 Asklepios ili igili daha ayrntl bilgi Asklepios - Ailesi ve Asklepieionlar blmnde anlatlmtr.

iirmitir. Muhtemelen haha ieren bu drog acy gidermekte ve kzgnl engellemektedir. 232 Yunan Tp ekolnn kurucularnn byk bir ksmnn Msr tp okuluyla yakn ilikileri vardr. Miletli Tales, Samoslu Pisagor, Koslu Hipokrat eitimlerinin bir ksmn Msrdan almlardr. Modern tbbn oluumunda ok etkili olmu olan Hipokrat 17. Kuaktan Aesculapiusun torunudur ve o ilalarla byy ve doa stn birbirinden ayrmaya almtr. 233 Antik edebiyatta da bitkisel ila kullanm hakknda bilgiler verilmektedir: lyadada Asclepius iki olu Podalirios ve Machaon, Trojallar tarafndan yaralanm olan askerlerin yaralarn iyi ederken tasvir edilmektedir. Odiyseada Helen Yunan askerlerinin kadehlerine onlarn uzun sren evden ayrlklarn unutturan bir bitki zt doldurmaktadr. Bu bitki bir cins haha olabilir. Girit uygarlnn haha kullanm pimi toprak kaplar zerindeki figrlerden bilinmektedir. Bu kaplarda haha kapslleri ayn gnmzde olduu gibi izilmektedir (uyuturucu etki bundan sonra ortaya kmaktadr). Ancak Odisseada bahsedilen bitkilerin gsterdikleri etkilerin tm gerek olmayabilir yani hayali olabilir. Mesela molu ve lotus bitkileri. Lotus yenildiinde kii lkesini unutmaktayd, molu yendiinde ise Odiyseus Circenin bylerine kar koyabilmitir. 234 Antik dnemde ila kullanmnn geliimini aadaki gibi basit bir ekille ifade edebiliriz.

232 233

Budge 1978, s. 54 Budge 1978, s. 55 234 Touwaide ????????????

amanlarn ve byyle iyiletiren ifaclarn ilkel ilalar Ritelllerle birlikte baz bitkiler kullanlmas

Modern ilalar Yunan hekimler, kk skcler (rhizotomoi) tarafndan yllar boyu toplanan bitkisel droglar kullanmaktayd. Bunlar, bitki ve kkleri tpta olduu kadar byclkte de kullanmak iin toplamlar ve bir mddet sonra bunlarn etkileri hakknda zengin bilgi sahibi olmulard. Toplama ileminin uygun zamanlarda, geceleri veya Ayn belli evresinde yaplmas gerektiine inanmlard. Bu ilem ayrca, byl arklar eliinde gerekletirilmekte ve olduka tehlikeli

addedilebilmekteydi. Bir tarihinin pek yerinde olarak ifade ettii gibi, ot toplamak veya kk skmek, uyuyan kaplann srtndan tylerini koparmaya benzemekteydi. Bu ilem yalnzca uygun nlemler alndnda tehlikesizdi. Hekimin grevi, bu bilgiyi devralmak ve uygun dozu belirleyerek doru uygulanmasn salamakt. 235 Bitkisel ilalar en ok kullananlardan birisi de Herophilosun rencisi Mantiastr (M.. 165-90). Ona gre bu tedavi her ne kadar bitkiselse de yine de tanrnn eliyle tedavi gereklemekteydi. Cretevas (M..111-64) nl Pontus kral Mithridatese (M.. 130-65) bitkisel karmlar iin bitki temin ediyordu. M.S. 4. yyda yaayan Eunapius, hekim Oribasiostan bir miktar yenge kl, jensiyen otu ve esans karm ile kuduz kpek srnda tedaviyi renmiti.

235

Ronan 2003, s. 118

Bitkisel hammaddelerin ticaretinin artmas onlarn fiyatlarn da dryordu. Ancak 5.yyda imparatorluk daha az zengin ve daha da nemlisi ok daha fazla tehdit altndayd. Bu durumda pahal bitkisel rnlerin kullanm azalmtr. 236 Hipokrat takip eden ve etkileri ok byk olmu olan iki kii Theophrastus ve byk filozof Aristodur. Aristo doa bilimlerinin ve morfolojinin kurucusudur. Onun Atinada bir ila dkkan vard ve her ne kadar doa bilimlerinde bir deha idiyse de bitkilerin tedavide kullanmlar ile ilgili de kitap yazmtr. nsan rknn bu byk Babalarnn gerekten de ne kadar byk olduklarn anlamakta bazen zorlanrz. Onun rencisi olan Theophrastus insanlk tarihinde ilk kez iekli ve ieksiz bitkileri birbirlerinden ayrmtr. Bunun yan sra bir aacn yllk halkalarn ayrt etmi ve ok daha sonra Goethenin belirttiinin ayn ekilde petallerin (iek ta yapraklarnn) aslnda sadece renk ve ekil olarak dnm yapraklar olduklarn belirtmitir. Bunlara ek olarak her bitkinin baz kendine has zellikleri olduunu aktarm ve
238

bu

bilgiler

daha

sonraki

herballerin

oluturulmasnda temel olmutur. 237

Bilinen ilk Yunan herbalini Diocles Carystius

hazrlamtr. Bu kii Euboreada Carystusta domutur ve muhtemelen M.. 4.yyn ilk eyreinde yaamtr. Thessalus (M.. 380) tarafndan Dogmatik Tp okulu kurulmutur. 239 Erken Yunana geldiimizde ve bitkilerin tbbi kullanmlarn grdmzde botaniin ve herbalin (bitkilerle tedavi) balam olduunu syleyebiliriz. Bu resimli almalar, eer daha erken balamad ise, bildiimiz kadaryla M.. 4. yy.da

Touwaide 1997, s. 17 Wheelwright 1974, s. 77 238 Alman doa bilimci Schweinfurth, bu resimler ile ilgili olarak, sanatnn bazen hayal gcn kullandn ancak baz trlerin, Arum italicum, Iris ve narn, ok net olarak tannabildiini sylemektedir. 239 Budge 1978, s. 55
237

236

balamtr. Atinal bir hekim olan Diocles en erken herbal metinlerden birinin yazar olarak bilinir. Onun almas yorumlar ve izimlerle donatlm ve zamannn materia medicasnda yer alan bitkilerin tantld bir eser olarak kabul edilmitir. alarnn gelenek ve folklorundan ayr dnlemeyecek bu tp uygulamalar yzlerce yllk geleneklerle i ie gemi bir halde karmza kmaktadr. Uygulamalar dua, by ve yakarlarla i ie gemi bir halde olabilmektedir. 240 Yunanistan da bile klasik a insanlar her ne kadar Kaldelilere gre daha aklc olsalar da rhizomatist, veya kk toplayclar, ad verilen bir grup insan bitki kklerinin bazlarn gn doumunda (mesela ksrkotu kk) bazlarn (mesela ban otu) ay nda belirli riteller eliinde toplarlard. Theophrastus bu uygulamalar hakknda ok bilgi vermitir. 241 Tahmin edebileceimiz gibi zehirli rnekler ok iyi bilinirdi. Alexipharmica, M..2.yyda ok da zenli olmayan bir biimde, Nicander tarafndan yazlm herbalde baz zehirlerin listesini ve panzehirlerini (antidot) vermekte ve bu trleri listelemektedir, baldran, kurtboan ve haha gibi. Yunanca kelime Alxo, uzak duran ve phramakon, zehir anlamna gelir. Nicandere gre ise bu zehirlerin kk dozlar ila etkisi yapmaktadr. Glden distilasyon (damtma) yolu ile elde edilen glsuyundan bahsetmektedir. Herbalist Crateuas tarafndan takip edilmitir. Crateuas, Galen ve Pliny tarafndan bahsedilmektedir. Aslnda Crateuas herbalin gerek babas olarak bilinir nk onun zamanndan sonra drog veren bitkilerin resimli elkitaplarnn hazrlanmas artmtr. Onun herbali ortadan kaybolmutur ancak reprodksyonlarndan pek ok bitki kolaylkla tannmaktadr; karakafes otu Symphytum officinale Linn. (Boraginaceae) hala herbalistler tarafndan broniyal
240 241

Wheelwright 1974, s. 78 Wheelwright 1974, s. 79

problemlerde kullanlmaktadr, Aritolochia clematitis Linn. (Lousaotu) Hipokrates tarafndan kullanld gibi daha sonra Anglo-Saxon ngilteresinde kullanlmaya devam etmitir. Aristolochiaceae ailesine mensup bu bitkiye benzer pek ok baka Aristolochia tr vardr ancak dierleri daha acdr ve kullanlmaz. A. indica Linn, Hint materia medicasnda ac tadl bir tonik (kuvvet verici) olarak kullanlmaya devam etmitir. 242 Yaklak M.S. 77de Plinynin Doa Tarihi adl eseri yaynlanmtr. Bu eserin 37 cildinin 7si tbbi botanie ayrlmtr. Bu yazlar sadece herbal olmaktan te tedavi aklamalaryd ve daha sonra gelen Dioscorides ve Galenin literatrn etkiledi. Tm bu Romal yazarlar, bitki toplama geleneini srdrmlerdir. Bunlar ayn zamanda bitkiyi kurutma ve referans olarak saklamay balatmlar ve hortus siccus yani kurutulmu bitki kolleksiyonlarn da balatmlard. 243 Plinusun tedavilerde anlatt theriac bir zehir antidotu (panzehiri) idi. Bu isim Trajan zamannda Pontus Kral, Mithridates Eupatorun panzehirine verilen isimdi. Bu kii toksikolojinin en iyi bilinen kiileri arasndadr. Kendisine giderek artan dozlarda zehir vererek sonunda zehirlere kar etkisiz bir hale geldiine inanlmaktadr. Ancak bu sonu olduka tartmaldr. Kendi bulduu karm daha sonraki yzyllarda Mithridate olarak bilinir ve en ok aranan ilalardan birisi olmutur. Dierleri Neronun hekimi tarafndan icat edilen Venice treacle(?) ve vebay kovmak iin Jerome Frascata tarafndan icat edilen Diascordium. Mithridate ierii yaklak 60 deiik bileik bulunduran ve engerein eti dahi iinde bulunan bir karmd. Bu eski Mithridat yzlerce yl kullanmda kald ve 1882ye

242 243

Wheelwright 1974, s. 80 a.y , s. 82

kadar Farmakopelerde mevcut oldu. Polypharmacy (oklu karm eczacl) tarznn en iyi bilinen bu karm ok nemli bir ilat. 244 Dier lke yneticileri de zehirle yakndan ilgili oldular. Attalus III, Bergamann son kral, M.. 134te len, baldran ve noel gl (helleborus) gibi zehirli bitkileri arkadalarn ortadan kaldrmak iin kulland. mparator Hadrian da ayn ekilde bu konular ile ilgili idi. Antik dnyada gl aristokratik bir ynetici olmak beraberinde eitli riskler de tamaktayd. Kskan veya ihanet eden bir yakn tarafndan zehirlenmek olaan bir durumdu. Bunun sonucu olarak zehir retmek ve kullanmak ayn zamanda bunlarn antidotlarn (panzehir) bulmak bir sanat haline geldi. Bu nedenle Yunan eczacl zellikle zenginler tarafndan desteklendi ve tevik edildi. Mithridaticum M.. 1 yyda yaayan Pontus kral olan Mithridates tarafndan gelitirilmi bir panzehirdir. 54 farkl bileeni ierir. Zehirlenerek lmekten korkan kraln yntemine gre eitli zehirlerin kk miktarlarda bir zaman dilimi boyunca alnmas kiiyi bir zehirlenmenin lmcl etkilerinden koruyacaktr. Kral yaklak 70 yanda lmtr. Efsaneye gre kral kendisini zehirleyerek ldrmeye alm ancak zehirlere baklk kazanm ve bu sayede lmemitir. Sonuta bir bakasnn onu zehir dnda bir metotla ldrmesi gerekmitir. Garip bir biimde Mithridates daha sonraki yzyllarda salk verici olarak bilinmitir ve 16yyda dahi hala deer verilmektedir. Romal Juvenaln dediine gre Eer karacierin salkszlamaya balarsa Mithirdatesin karmndan al, ve bir sonraki yln incirlerini yemek ve gllerini toplamak iin bir ansn olur.

244

Wheelwright 1974, s. 80

Roma zamannda Neronun hekimi Andromachus Mithirdatesin bu panzehirini gelitirmeye alm ve ieriindeki madde saysn 54ten 70e kartmtr. Bu karm Theriacum adyla yzlerce yl hatta Avrupada Rnesansa kadar kullanlmtr. Tm bunlardan ayr olarak bitkilerin nasl ve ne zaman toplanacana ilikin baz fikirler de mevcuttu. Bu fikirlerin birou doast durumlarla ilikiliydi. Baz dncelere gre baz bitkiler sadece sol el ile toplanmalyd. Dierlerine gre: Bitkiyi koparrken arkana bakma; bu bitkinin tbbi deerini drr

Rzgarn ynn iyi hesapla, bitkiden sana gelebilecek zehirli bir rzgar engelle

akayk toplarken aakakana dikkat et gibi

Bu garip adetler bitkilerin birbirlerine kartrlmas srasnda da devam etmektedir. Pek ok Yunan eczacs karmlar hazrlarken maksimum verim elde etmek iin bitkileri drdnc parmakla kartrmakta srar etmitir. Bu parman direk kalple ilikili olan bir damar bulundurduuna inanlmtr. Bu dnce bu parman kkl bir gelenek olarak evlilik yzn tayan parmak olarak kabul edilmesiyle ilikili olabilir. Kken olarak Yunanl hekimler bitkileri kendileri topluyor ve karmlar kendileri yapyorlard. Ancak bitkisel ila ticareti tm dnyada yaygnlamaya baladnda ticaret hammadde toplayclar ve onlar kartrmakla grevli eczaclar

arasnda bllm oldu. Bu durumda hekimler kendi asli grevlerine dnmek zorunda kaldlar. Aada belirtilen antik dnemde yaygn olarak kullanlan bitkilerden bazlardr.

Hint Ya Bitkisi (Ricinus communis): Bitki zehirlidir ancak youn ve kaln ya gl bir laksatif (barsak geveticisi) ve prgatiftir (barsak temizleyicisi). Doz: akamlar bir ila iki ay ka

Rezene (Foeniculum vulgare): Maydanozgiller ailesinin bir yesi olan rezenenin saplar besin olarak yenirken tohumlar stomaik (midevi) ve karminatiftir (barsak gazlarn giderici). Karacier hcrelerinin yenilenmesine yardmc olduu iin ok yararldr. Ayn zamanda tadnn gzel olmas nedeniyle dier karacierle ilgili bitkisel karmlarn acln azaltmak iin bu karmlara eklenir. Doz: bir kap suda 1 ay ka.

Keten tohumu (Linum usitatissimum): Barsak gevetici, ksrk kesici ve balgam sktrc olarak kullanlmtr. Yanklarda lapa yapmnda kullanlmtr. eytanotu (Ferula asafoetida): Kklerinden bir zamk elde edilir. Spazm zc, balgam sktrc ve barsak gazlarn giderici etkisi vardr. Histeriyi zmekte, besin alerjisinde ve adet ncesi skntlar gidermekte kullanlmtr.

Doz: gnde iki ila kez 0.3 ila 1 gram.

Ard (Juniperus communis): Meyveleri idrar sktrc, antiseptik, barsak gazlarn giderici ve iltihap engelleyicidir. Kronik sistit, srt ars ve romatizmada kullanlr. Doz: bir ay ka dolusu ezilmi meyveler kaynam bir bardak suyun ierisine konur. Souyana kadar beklenir. Gnde kez alnr.

Safran (Crocus sativus): Bu yumrulu bitkinin dii organlarndan boya elde edilebildii gibi barsak gazlarn giderici, kan dolamn artrc etkilerinden de yararlanlr. Saydmz uygarlklar arasnda sadece bitkilerin deil ama ayn zamanda ne ie yaradklar ve kullanmlar ile ilgili teorik bilgiler de paylalmaktayd. Byk lekte gzlemlediimiz ey bitkileri atmosferik enerjilerine gre, scak, lk, ntr, serin, souk ve tatlarna gre, baharatl, tatl, eki ve tuzlu snflandrmalardr. Hint, in ve Yunan, Roma tplarnda kiinin bulunduu hal ve mizah asndan da bir snflandrma yaplrd.

Silphium

Resim 255 Kyrene kentine ait silphiumlu sikkeler

ekil 3: Kyrene sikkeleri zerindeki silphium tasvirleri Bugnk Bingazi dolaylarnda (Libya) yer alan Kyrene, Antik dnemde M.. 6 yyn yarsndan itibaren, ounluu propaganda amal olan Attik arlnda tetradrahmi darp eder. Silphion bitkisi, bu erken rneklerden balayarak n yzde kullanlan bir kent sembol olmutur. Bu da bitkinin bu tarihlerde Kyrene iin ok nemli olduunun gstergesidir. Greke Silphion latince silphium ad ile bilinen bitki Ferula ailesinin bir yesidir. Kk

yaprak ve sar ieklerden olumaktadr.

Theoprastus ve Pliniusa gre, bitkinin byk ve kaln kk, uzun gvdesi ve kerevize benzeyen yapraklar vardr. Gnmzde yakn bir benzeri halen Akdeniz Blgesinde varln srdrmektedir. Kyrenenin zenginliinin asl nedeni olan ve Pliniusun Silphion arl kadar gmten daha deerlidir bunun nedeni bitkinin asl kullanm alan ile ilikilidir. Tat verici olarak mutfakta, souk algnlnda boaz yumuatc ve ksrk urubu olarak ve Theoprastusun belirttii gibi doum kontrolnde kullanld

bilinmektedir. 245 Resim Arkesilan 266 yapt

M. 565 ylna ait Kyrenedeki silphium ticaterini

gsteren kap Defne Antik dnemin mutfanda kullanlan bitkilerden birisi de defnedir. Defne aacnn meyvesi ve yapra kullanlmtr.

245

ahin 1999, s.73

Resim 37 Defne

zm Antik dnyann vazgeilmez meyvelerinden biriydi zm. Erken zamanlardan beri meyve olarak tketiminin yannda zmden elde edilen bir iecek olan arap da nemli yer tutmutur.

YUNAN HERBALSTLER Aristo, De Plantis Adl eserinde 500 bitkiye yer vermitir. Ancak modern eletirmenler bu eserin daha ok Theophrastus ile ilikilendirilebileceini sylerler.

THEOPHRASTUS ( Tyrtamus) Lesbos adasndan Eresuslu. M.. 372 285 yllar arasnda yaamtr. Botanik zerin 2 kitap yazmtr. Historia plantarumunda 500den fazla bitkiyi tanmlamtr. Onun botanik bilgisi, ok gezmesi ve kervanlarn tadklar egzotik bitkileri incelemesiyle olumutur.

HEROPHILUS Bitinyadan Chalcedonludur. lm ve doum tarihleri tam olarak bilinmese de yaklak M.: 3.yyn ilk yarsdr. Hastalarna ar miktarda ve ok kark ierikli karmlar oluturduu iin eletirilir. Onun bitkiler zerine olan kitab Plinus (XXXV, 5) tarafndan bahsedilse de gnmze kadar ulaamamtr.

ANDREAS. Carystusludur ve Ptolemy IVn hekimidir. Bitkiler zerine kitap yazmtr ancak gnmze ulaamamtr. Krala suikast yapmak isteyen bir kii tarafndan Kral zannedilip adrnda ldrlmtr.

NIGER (Plinusun bahsettii Niger) M.. 30 yllarnda yaam ve Yunanca bir herbal yazmtr ve bu eser de gnmze ulaamamtr.

KRATEUAS byk bir herbalist ve Mithridates VI Eupatorun hekimiydi. Bu kraln kendisi de byk bir herbalistti ve insanlar zehirleyerek ldrmek konusunda byk bir yetenei vard. Krateuasn en byk zellii, resimli bir herbal hazrlayan ilk kiiydi. M.. 300 ile M.. 30 yllar arasnda yazlm olan Yunan herballeri olduka byk bir lde skenderiye tp okulunun yani bir anlamda Msr tbbnn bitkileri ve tp almalar zerine kurulmutu. Ancak Ptolemilerin dneminde Byk skenderin byk Bat Asya seferinin de etkisiyle Babil ve Smer tbb da Msra ve sonrasnda Yunana ulamann yolunu bulmutur.

PAMPHILUS Romada yaam olan bir herbalisttir. Alfabetik olarak yazlm bir kodeks hazrlamtr. Ancak Galen, onun hi grmedii bitkilerin tanmlamalarn yapan bir kii olmas nedeniyle eletirmektedir.

MENECRATES (Tiberius Claudius) mparator Tiberiusun hekimidir (M.S. 14-37). Bugn kayp olan bir herbal yazmtr. Diachylon plasterinin (bandaj) mucididir.

DIOSCORIDES Bu byk herbalistin eserini Wellmann tekrar bastrmtr (Berlin, 1914). Dioscorides Roma mparatorluu snrlar iinde kalan pek ok yere, Yunanistan, talya, Almanya, Galya ve spanya gibi, giderek bitki bilgisini artrmtr. Ancak kendi bilgilerinin yan sra kendisinden nce eserler vermi olan herbalistlerin eserlerinden de yararlanmtr. Bunlar arasnda : Hipokratik eserler, Eresuslu Theophrastus, Erasistratus, Andreas, Nigeri Crateuas, Nikander dier botaniki ve herbalist.

GALEN Yunan herbali son eklini Claudius Galenin elinde almtr. Galen gut, epilepsi ve histeriye iyi geldii dnlen gagates tan uzun sre aramtr. Yaklak 400 eseri vardr. Ancak eserlerinin bazlar kayp bazlarnn da ona ait olduuna dair pheler vardr. Galenin eserleri o dnem iin o kadar tam ve yeterlidir ki kimse bir daha onun eserleri zerinde bir eser verememitir. Galenin herbali zerine tedavilerini temellendirmi hekimlerden birisi de Bergamal ORIBASIUStur (M.S. 326-403). Xenonun rencisidir. Yazm olduu Collecta Medicinalia adl eserinde nl herbalistlere olduu kadar daha az nl olanlarna da:

Dieuches, Philumenus, Mnesistheus, vs yer vermitir. Sifilis ve gonore hastalklar konusunda zellikle baarl olmutur.

MARCUS PORCIUS CATO CENSORIUS (M.. 234 149) aslnda herbal olmayan daha ok yazl halde bilgiler ieren eser vermitir ve onun eseri Plinusun kitaplarnda da bahsedilmitir. 246

ANTK YUNANDA HASTALIKLAR Hastaln ve lmn nedenleri antik dnyada hayatn baka bir alanndan ok daha fazla kaynak vardr. Bu bilgilerimizin olumasnda zellikle Hipokratik corpus, Kapadokyal Arataeus ve pek ok ada, Bergamal Galen (MS 2.yy). Ek bilgi insan kemik kalntlarn inceleyen paleopatoloji olabilir. Antik tp literatrn salgn hastalklardan ok kronik ve endemik (yerel) hastalklara younlamtr. in asl, salgn hastalk anlamna gelen epidemios, tbbi anlamda, anlamdadr.
Resim 38 dotan kamburluu gsteren

epidemikten

ok

endemik

Helenistik dnemden fildii heykel

Malaria (stma) ve tberkloz (verem) antik literatrde en ok bahsedilen hastalklardr. Stma antik dnemde 3 formda olurdu; vivax (en yaygn olan), falciparium (en tehlikelisi) ve

246

Budge 1978, s. 57-58

quatran. Her de iki yada gnde bir tekrarlayan ate yapard. Stmann olu nedenleri antik dnyada ve gnmz dnyasnda benzerdir. Akdeniz ikliminin hkm srd blgelerde, yaz ve sonbahar dnemlerinde ortaya kar ve kkleri olduu kadar bykleri de etkilerdi. Baz cins sivrisinekler bu hastaln yaylmasnda neden olduu iin antik dnyada bu cins sivrisineklerin bulunmad yerlerde grlmemitir. Stmann Akdeniz blgesinde yayl sadece sulak alanlarn, bataklklarn dalm ile aklanamaz. Bu cins sivrisineklerin varl da gereklidir. Stmann her tipi de M.. 4.yy Yunanistannda mevcuttu ancak falciparium tipinin ne kadar zamandr mevcut olduu bilinmemektedir.

Peloponnesian sava srasnda Siracusa nlerindeki Atina glerini durduran hastalk bu falcipairum olabilir. Muhtemelen hastaln bu formu o dnem Atticasnda mevcut deildi ancak bu tahmin tartmaya aktr. W.H.S. Jonesa gre antik Yunan uygarlnn kne stmann yaylmas neden olmutur. Ancak bu hipotez biraz abartldr. Benzer teorilerde Etrsklerin de kne sebep olmu denmektedir ve iddia edildiine gre stma Fenike ve Roma kolonizasyonundan nce Sardunyada mevcut deildi. Tberkloz en ok gen erikinleri etkilemekteydi. Bir Hipokratik metin onu kesinlikle lmcl olarak nitelemektedir. Muhtemelen bu da biraz abartlyd. Ancak Aretaeus verem ile ilgili en iyi tanmlamay yapmtr. Hem insanlar hem de srlar etkileyen verem antik dnyada da vard. Muhtemelen en yaygn olduklar yer kalabalk ehir yerleimlerindeydi. Antik yazarlar ocuk hastalklar zerinde ok az yazmaktadrlar ancak virsl ishal ve amipli dizanteri antik mezarlklarda muhtemelen en ok bahsedilen lmcl hastalklard. ocukfelci, difteri, bomaca bilinmekte iken antik dnyada

kzamn varl bilinmemektedir. Kolera gzlenmez. Nezlenin varl belirsizdir ancak genel souk algnl yaygnd. Lepra (czzam) bronz anda yakn douda endemikti ancak Hellenistik dnemde batya doru yava yava yayld. Muhtemelen sadece zaman zaman ortaya kard. Gonorrhoea veya syphilis hakknda bir kant yoktur ancak cinsel yolla bulaan baz hastalklar, szgelimi genital herpes veya trahom vard. Trahom krln en ana enfeksiyon sebebiydi. Kalp hastalklar antik literatrde belirgin deildi ancak paleopatoloji, arterosikleroz (damar sertlemesi) gibi kalp hastalklarn hazrlayan nedenlerin var olduunu sylemektedir. Baz kanserler iyi biliniyordu. Galenin belirttiine gre gs kanseri yaygnd. Baz kronik malnutrition (kt beslenme) hastalklar yaygnd, zellikle ocuklukta, rn, demir eksiklii, anemi (kanszlk), safra kesesinde ta, gece krl gibi. Yunan ve Romallar ayrca hayvan ve bitkilerin hastalklaryla da ilgilenmilerdir nk bu hastalklar tarm da etkilemekteydiler. 247

ANTK TIPTA RYALAR

Daha nceki zamanlarda ve daha sonraki zamanlarda dier pek ok toplumda olduu gibi, pek ok Yunan ve Romal, ryalarn gemi, bugn hatta gelecek ile ilgili bilgi vereceine inanmlard. Yorumlanmas gerektiinde hangi ryalarn yanl ryalar olduunu belirlemek iin ryay yorumlayann hangilerinin doru hangilerinin yanl olduuna karar verebilmesi gerekir. Bunu gerekletirmi olduuna inanlan Penolopeye gre

247

Hornblower & Spawforth 1998, s. 235- 236

gerek ryalar bilincimize cilalanm bir boynuzdan yaplm bir geitten, yanltc ryalar ise dnyamza fildii bir geitten ular. Gerek ryalar ise yalanclardan ayrmak iin gereken ara, bu durumda hangi ryann hangi kaynaktan geldiini bulmak gereklidir. Ryalar bir tanr, bir hayalet, bir iblis gibi kaynaklardan kken alabilecei gibi, ryay grenin kendi ruh hali, uyanrken ki olaylar veya fizyolojik durum etkili olabilir. Platoya gre ryalar tanrlarn insanla ulamasnn yollarndan biridir. Ancak ona gre baka sebeplerde mevcuttur; vcudun i dzeninin koullar veya dier doal sebepler de ryalarn nedeni olabilir. Antik filozoflarn, yazarlarn yada teorisyenlerin ryalarn doru yanl, hangi kaynaktan olduklarna ait bu temel grleri insanl uzun sre etkilemitir. Antik dnemde pek ok kii iin ryalarn en byk fonksiyonu gelecei tahmin etmekti. Burada en nemli nokta hangi ryalarn tanrlarn gnderdii veya doru olduunu belirlemektir. Aristo ryalarn bir kehanet arac olduuna kar agnostik (bilinmezci) tavr taknmtr. (Ryalar zerine 462 b 12- 17) ve Aristonun bu tavr genel kuraln dndadr. Bu genel tavrn dnda olan bir baka kii Epikrostur Ryalar herhangi bir tanrsal karakterden veya kehanet gcnden deil imajlarn duyular zerindeki etkisinden kken almaktadr. (Epicurus, Vatican sayings 24 ). Tp yazarlar tanrsal ve doal ryalar zerinde bir ayrm yapmaya aba sarf etmilerdir. Bunun yan sra doal kaynaklardan ve gerek nedenlerden kaynaklanan ryalarla ilgilenmilerdir. Bu ryalar ilk bakta bir hasta ile ilgili gzden kaan ve vcudun iinden kaynaklanan sebepler hakknda bir hekime bilgi verebilir. Ryalar bir hekime direk gzlemlerin yan sra pek ok fikir ve ip ucu salayabilir. Ryalar zerinde Yunan gelenei hakknda en erken tbbi alma Hipokratik gelenein

drdnc kitab olan On Regimen Rejim zerinedir. ve M.. 4.yyn bana aittir. Bu uygulamann yazar kendisini tanrsal rya yorumcularndan farkl bir alan iinde tanmlamtr. Ryalar tanrsal veya toplumlar hakknda iyi veya kt eyleri haber veren nitelikte olduklarnda bunlar yorumlayan, bu sanat bilen kiiler vardr. Ancak bir maddenin eksiklii, fazlal vs.---dan kaynaklanan ve doal durumun, doal olmayan bir duruma dnmesi nedeniyle ruhun haber verdii ryalar hakknda da bu konularn yorumcular mevcuttur. Ancak bu kiiler bazen doru yorumlar yapabilirlerse de bazen doru noktay, iareti karrlar. (Regimen 4. 87 ) On Regimen 4 n yazar ryalarn fizyolojik olaylar haber verdii hakknda bir iddiada bulunmaktadr. Bu doal ryalarn sebepleri ve anlatmaya altklar anlamlar da ifade etmektedir. Bu ryalarn sebepleri hakknda On Regimem 4 antik tp literatrnden fakllk gstermektedir. Tp yazarlarnn ve okullarnn byk bir ksm, Galen hari, ryalarn mekanizmalar ile ilgilenmezler. Onlar ryalarn oluumunun fizyolojik gereklerle olan bayla ve bu ban aklamasyla ilgilenmeden ryalar tehis ve tedavide bir ara olarak kullanrlar. Hastann ryas, hekimin uygulayaca tedavi iin bir aratr. Modern aratrmaclar, Galenden sonra, Roma tbbnda veya daha ok tbbi ekolden bahseder; dogmaclar, empirikler (dorudan gzlemciler) ve metodistler. Bazlar, Galenin kendisinin en byk temsilcisi olduu eklektikiler ekolnden de bahsetmektedirler. Ancak bu ekoller arasnda en belirgin ve kendi kendini tanmlam olan metodistlerdir. Ve medikal (Tbbi) teori hakknda lider ve belirgin bir tarza sahiptirler. Dogmaclar ve Empirikler Amerikan politikasndaki

liberal ve muhafazakarlara benzetilebilir. Ancak ryalar yorumlamakta bu iki ekol de metodistlerden farkldr. Ve onlarla karlatrldnda tp hakkndaki uygulama ve tedavileri konularnda birbirlerine daha ok benzemektedirler. Galene gre, metodistler ryalar veya dier tanrsal olaylar tehis ve tedavi iin belirte olduu dncesini reddetmilerdir. Empirik hekimler btn tp teorilerini reddetmi ve btn uygulamalarn deneyim ve daha nceki

uygulamalardan alnan derslere dayandrmlardr. Empirikler (Ampirikler) ryalar da tedavide bir frsat olarak deerlendirmilerdir. Dogmaclarn tbbi ryalar hakkndaki eilimleri zerine bir belirte gnmze ulamamakla beraber onlarnda ryalarn kullanmn reddettiklerine inanmak iin hibir neden yoktur. Tanrsal ryalar da baka bir konudur. Asklepios veya dier tedavi edici tanrlardan gelen ryalar zellikle Yunan ve Roma tbbnda belirgin bir role sahiptir. Bu ryalar, hasta kiilerin Pergamonda veya Ephesosda olduu gibi tapnaklarda, tanrnn gnderdii ve doru olan bir doaya sahipti. Ve hekimlerin yorumlamaya altklar ryalardan ok farklyd. Sradan bir hasta iin, iyiletirici (saaltc) bir tanrda gelen mesajlar pek ok tbbi bilgi kaynandan biriydi. Retoriki (Rhetorician) Aelius Aristides (M.S. 2 yy.) tarafndan yazlan Hieroi Logoi (Kutsal Hikayeler) ok eitimli bir hastann iyiletirici ryalar ile nasl iyiletiine ait mkemmel rnekler ierir. Benzeri iyileme kaytlar Epidaurosta Asclepios tapnandaki yaztlarda mevcuttur. Bu yaztlar tapnakta stelae ad verilen bir yerde tabletler olarak saklanmtr. Bunlardan 6 tanesi Pausanias tarafndan M.S. 2.yyda grlmtr. Tabletler Asklepios tarafndan gerekletirilen mucizevi tedavileri tarif etmektedir. Btn tedaviler ryalarla gereklemekteydi. Bir seferinde konuamayan bir olan

adakta bulunduktan sonra iyilemi, boynunda bir sknts bir olann boynu tapnan kpei boynunu yaladnda hemen gemitir. Ancak bunlar istisnai durumlar olup iyilemenin byk bir ksm tapnaktaki uykudan sonra gelen ryalarla olur. Bu uygulamaya incubation inkbasyon ad verilir. Baz Epidauros ziyaretileri bir vizyon opsis grrlerken dierleri uykuda vizyon (enhypnion) grebilir. Enhypnion kelimesini Galen de kullanmtr.

Bazlar ise tanr ile dorudan yzlemitir. Euhippus tanr ile karlamasndan sonra enesine saplanan bir mzrak ucu ile alt yl yaamay baarmtr. Tapnakta uyurken tanr mzrak ucunu kard ve onun eline verdi. Sabah olduunda Euhippus iyilemiti ve elinde mzrak ucunun tutuyordu. Baz durumlarda hasta tapnakta uyur, iyileir ama herhangi bir rya yada vizyon grmez. Sonu olarak u ayrm yapmak mmkn deildir. Tanrsal ryalar tanrsal iyiletiricilerin, doal sebepli ryalar rasyonel (aklc) hekimlerin iidir.

Diyemiyoruz. Tanrsal ve doal ryalar arasnda uygulamadaki farkll Yunan Roma dnyasnda grmek pek mmkn deildir. Galen dahi Pergamondaki Asclepius tapnana gelen zengin bir hastann Asclepius tarafndan gsterilen bir rya ile iyiletirildiinden bahsetmektedir ve kendi tedavi gcnn de tanrnn ellerinde olduunu sylemektedir.

Resim 39 Attik M. 4. yy lm ann gsteren mezar steli

ANTK ROMADA TIP VE TEDAV

ANTK ROMADA TIP Romada ounluu Yunan olmak zere bir ok hekim vard. Romal hekimler de vard ama bir Roma tp bilimi yoktu. Yunan tbb ve tedavisi byk bir ilerleme kaydetmitir. skenderiye andaki tp seviyesi Avrupann geen yzyln ortasna kadar ki seviyedir. Pompeii ve Latin literatrndeki cerrahi aletlerle ilgili bulgular tmyle talya ve Roma tarafndan adapte edilmi olanlardr. Plinus, Peloponesyal hekim Archagathosun hikayesini anlatmaktadr. Archagathos kendisini ikinci Punic savanda (M.. 219) kantlamtr. Onun cerrahi mdahalelerindeki baar ona vatandalk, oturma hakk ve kendi hastanesini ama izni vermitir. Ancak daha sonraki zamanlarda onun kesme ve yakma (dalama) merak o kadar fazlayd ki ad ikenceciye kt ve muhtemelen yabanc hekimler ve cerrahlar hakkndaki Yunan grnn glenmesine neden oldu. Catoya gre Yunanlar tm barbarlarn yok edilmesi ve onlarn barbarca tplarnn kabul edilmemesini sylerler. De Agricultura byl karmlarla birlikte yerel tpla ilgili terkipler vermektedirler. Lahana bir Panaceadr. Lapa halinde tm kangrenli yaralara iyi gelir. Eer sknt iteyse lahanay sirkeyle yiyin, bu sknty uzaklatrr. Mideyi, kafay ve gzleri iyiletirir. Ancak bunu sabahlar a karnna almalsn. Bu sayede safray, dala, karacieri ve cierleri iyi edersin. Romatizma iin i lahanann paralanp kini ile birlikte yenmesi kadar hibir ey iyi gelemez. Kaytlardan anlald kadaryla hekimlik Romada sayg uyandrmakta ok baarl deildi. Bir hekimin gvenilir olmas iin Yunanca konuuyor olmas

gerekirdi. Plinus kendini, pek ok konuda bilgili sayar ama tp konusunu Yunanlara brakrd Romada hekimlerin statsn artrmak ve Romaya ekebilmek iin Caesar Romada hekimlik yapacak ve retecek olan Yunan doktorlara Roma vatandal vermeyi vaat etmitir. Augustus zamannda saygn bir hekimi grmekteyiz, Antonius Musa. M.. 23 ylnda Augustus neredeyse bir karacier probleminden lmek zereydi. Augustus Musa onu souk banyolarla tedavi etti ve bu tedavisi onu Roma aristokratlar arasnda ok ykseltti. Daha sonraki yllarda ayn tedavi insanlar ldrd veya en azndan hayat kurtarmad. mparatorun kz Julia ile evli olan ve ayn zamanda sevgili yeeni olan Marcellusta bu kurtarlamayan kiiler arasndayd. Daha sonraki yllarda hekimlerin daha nemli bir rol oynadklar grlmektedir. Hatta bu yol bazen sula ilikili de oluyordu. Agrippina Claudiusun hekimi C. Stertinus Xenophonu mparatoru zehirlemekte kullanmtr. Vespasian, hekimlere gramerciler, rhetorlar ve filozoflarla ayn zlk haklar vermitir. III.yyn banda Alexander Severus tarafndan organize edilen ve hekimlik konusunda Constantin zamannda sadece Romada deil dier illerde de resmi eitimlere rastlyoruz. Celsusun De Medicina adl eseri Latin tp almalar hakknda bilgi vermektedir. Celsusun kiilii hakknda ok ey bilmiyoruz. Hekim dahi olmayabilir. Ancak kendisi bir ansiklopedisttir ve tp uygulamalarnda da bulunmutur. Celsus tarafndan zetlenen tp bilimi hem Romal entelektel okuyucuya, hem uygulaycya hem de skenderiyedeki tp okulundakilere hitap etmekteydi. Bu kitapta tp fikirleri ikiye ayrlmtr. Emipirik (deneyci gzlemci) tmyle deneyim ve gzlemlere dayanr. Dieri ise dogmatik, hastaln nedenlerini ve zm yollarn anlamaya

almaz, hekimlik sanat da bylece kr ve gsz kalr. skenberiyede aklc tbbn taraftarlar genellikle kadavralarda alrlard. Hatta daha da ileri giden skenderiyeli hekimler canl kesitlere de girimilerdir. 248 Herophilos ve Erasistratos Celsusa gre- kral onlara birka mahkumu canl iken kesilmesine izin vermitir. Bu hekimler masum insanlarn nesillerini yzlerce yl kurtarmak adna birka suluya biraz ac ektirmekte bir su yoktur iddiasndaydlar. Dier taraftan empirikler rasyonel tplarn deneyimi darda brakan tp felsefelerine kar kmlardr. Onlara gre tp ayn zamanda kiiye, iklime ve dier pek ok eye gre deiiklik gsterebilen bir sanattr. Msrl, Romal ve Galli iin farkl olacaktr. Temel problem, sebebini bulmakta deneyimli olmak arasndaki temel atmadr. skenderiyeliler bu iki metodu birletirip deneyime dayal aklc bir tp gelitirmeyi dnememilerdir. Byle bir baary Vitruvius mimaride baarm ve uygulamann ampiyonlar ile teorinin ampiyonlarn birarada sentezlemeyi baarmtr. Celsusa gre tp aklc olmal ancak olmu olaylardan da bilgi toplamal. Oklt olaylardan gelen bilgiler hekimin aklnn bir ucunda bulunmal ama sanatn uygularken kullanmamaldr. Yaayan bedenleri amak kaba ve gereksizdir ancak kadavralarda allabilir. Empiriklerin kendilerini eyleme adamalar doaldr ama her olayn bir sebebi olduunu dnmeli ve bu sebebin ne olduunu bulmaya almaldrlar. Vitriviusa gre uygulama uzun bir deneyimin sonucudur. Teori ise zeka ve neden araynn sonucudur. Bir teorisi olmayan, sadece uygulamaya dayanan bir kiinin baarya ulamas mmkn deildir. Ancak sadece teori zerinde durmaya

248

Grenier 1970, s. 31

alan bir kii de gereklii olmayan bir glgeden farkszdr. Ancak her ikisini btnletiren umutlarnn bile tesinde baarya ular De Medicina muhtemelen ann tp bilgisine bir ey eklememitir. Ancak olduka deerli ve dnmeye deer bir eserdir: iyi durumda olan, salyla honut olan ve her istediini yapan bir kiinin herhangi bir diyete uymasna veya hekime gitmesine gerek yoktur. Ancak baz narin kiiler, ehirlerde yaayanlar, kelimelerle uraan hemen herkes kendisine daha fazla dikkat etmelidir 249

Resim 270 Antik Roma insannn beslenmesinde yeri olan nemli besinler Antik dnemde tedavi uygulanan mekan da sosyal duruma gre deiiyordu. Zenginlerin tedavisi, evlerine giden hekim tarafndan yaplyordu. Halk hekimlerinin de aralarnda bulunduu baz doktorlar, kentlerdeki kendi zel
249

Grenier 1970, s. 32

yerlerinde hizmet ediyorlard. Bu yerler bazen kendi evlerine dahil oda ya da odalar oluyordu. Cerrahi giriimlerse kiralanan ya da sivil kurumlarca gsterilen yerlerde uygulanyordu Ayrca Tabernae Medicae ad verilen, sokaklarda yer alan kk dkkanlar vard. Bunlar, tccar ve esnaf dkkanlarna benziyordu. Askerler,

kalelerde bulunan askeri hastanelerde tedavi ediliyorlard. Sivil hastaneler henz tam olarak ortaya kmamt. Yine de bir ka yazl kaynaktan bunlarn varolduu yolunda kesin olmayan bilgiler alyoruz.(Plinius - Natural History) Askeri Hastaneler, geni, youn, en nemli ve deerli erkek topluluunun saln garanti altna alyordu. Her ne kadar ayn dzeyde olmasa da benzer bir uygulama Roma Cumhuriyet Dnemi sonlarnda geni toprak (latifundia) sahiplerinin serveti ve byk bir i gc olan klelerin bakm iin de dzenlenmiti. Tbbi bakm masraflarndan kamak iin baz kle sahipleri, hasta klelerini tedavi tapnaklarnda, zellikle de Roma dnda Tiber Adasndaki Esculapius Tapnana terk ediyorlard. Zenginlerin kendi evlerinde zel doktorlarn alabilecei kk

klinikler oluturduklar da oluyordu. Burada genellikle askeri hastane deneyimi olan doktorlar alyordu. 250 Kazlarda ortaya karlan yaplarn zemin katlar genellikle orijinal

250

www.mic.ki.se / Rome.html

Resim 281 Doktorun Muayenesi sa tarafta kan alma kap ile birlikte hallerini yanstmaktan uzaktr. Bu nedenle ok az sayda ameliyathane ya da konsltasyon odas ortaya karlabilmitir. Bir ameliyathaneyi mimari dzeninden ok i donanm ortaya karmaktadr. Bu tr i donanma ait tbbi yazlar ve aletler ise nadir bulunabilmektedir. Papirs ya da baka yok olabilir

maddeler zerine yazlan antik yaplar, ancak srekli kullanm, koruma ve kopyalama sayesinde uzun mrl olabilirler. Tbbi aletler ise, daha sk bulunabilir olsalar da, nadiren yap ile balantl olarak ele geirilir. Bu durum olduka artcdr. Hem kitaplar hem de aletler ok deerli olduklarndan terk edilmeleri iin ancak .S.79 daki Vesuvius Yanarda facias gibi olaanst bir durumun ortaya kmas gerekiyordu.

Pompeideki en nl

tbbi buluntu ana caddelerden biri olan Via

Consolare zerindeki Cerrah Evi ad verilen yapdr. Bu tanmn yaplmasnn nedeni, yanardan patlamas srasndaki dehet ve kaos annda oda zeminine salm olan ok saydaki cerrahi ve tbbi aletin bulunmasdr. Burada byk olaslkla kendi evinde mesleini uygulayan bir doktor vard. Ancak hangi oda ya da odalarda cerrahi giriim yapldna dair bir ipucu yoktur. Ne yazk ki bu evin kazs, arkeolojik tekniklerin yetersiz olduu erken dnemlerde yaplmtr. Aletlerin tam pozisyonlar kaydedilmemitir. Lav ve kllerin iindeki boluklara Paris als enjekte edilmesi yntemi henz olmadndan, tahta veya baka organik maddelerden yaplm nesnelerin kalplarna ait kantlar hasar grm ve yitirilmitir. Pompeideki tbbi uygulamalarn bir dier kant da ilek bir cadde olan Via dell Abondanzedeki taberba medicadr. Tbbi aletler ve bazlar hala ila kalntlar ieren ie ve kavanozlar zemine salm halde bulunmutur. Kapnn zerinde doktorun ad yazmaktadr A. Pumponius Magonianus . Anadoludan Pergeden bir ameliyathane ise Polydeukes aittir. 251 Bir cerrahi nitesinin temel gereksinimlerinden biri, Hippokratesin Corpusunda belirtildii gibi iyi aydnlatlmaldr. Cerrah ister oturur durumda, isterse ayakta rahat bir pozisyonda olmaldr. Opere edilecek blge stte ve aydnlkta olmaldr. ki tr k vardr; doal k ve yapay k. Bunlardan doal olan bizim kontrolmzde olmasa da yapay olan

kontrolmze baldr. Dorudan gelen k ve eimli k olarak her biri iki ekilde kullanlabilir. Eimli k nadiren kullanlr ve ie yarar miktar bellidir. Eer mevcut ve yeterli ise dorudan kta grmenin mmkn olmad ve bakmann edep d

251

www.med.virginia.edu

olduu yerler dnda opere edilecek ksm en aydnlk yere gelecek ekilde yerletirin. Opere edilecek yer tam a kar gelirken, cerrah da

engellemeyecek biimde kenarda durmaldr. 252 Hekimler ve cerrahlar asistanlarnn bulunmasn tercih ederlerdi. Bu asistanlar hastay alp hazrlar, aletleri getirir, opere edilecek blgeyi hekimin istedii gibi gsterir, vcudun geri kalan ksmn sk sk sabit tutar, sessiz durur ve hocasna boyun eerdi. Bu nedenle en azndan kiiyi alacak yeterli byklkte bir oda gerekliydi, bu say bazen daha ok oluyordu. Bu da iinde allacak mekann bykln deitiriyordu. Ancak daha ncede belirtildii gibi odann plannda herhangi bir zel plan uygulanmyordu.

Resim 292 Romada Kullanlan Tp aletlerinden bir grnt Helenistik etkiden nce Roma lejyonlar herhangi bir tbbi servis bulundurmazlard. Yazl kaynaklarn bildirdiine gre orduda ancak yksek snftan olan insanlar tbbi bir yardma ulaabiliyorlard. Normal bir askerin ise byle bir

252

In the Surgey III, 1-16 ; Jones ve Withington evirisinden

ans hemen hi yoktu. Baz askerler bu grevi yerine getirmeye alyorlard. Romallar hasta ve yaral arasnda bir ayrm yapmlard. Yarallar mmkn olduunca arazideki askerler tarafndan iyiletirilmeye allyorlard. Tanabilir hastalar veya ar yarallar ise valetudinariaya (hastane) yerletiriliyordu. Yaralanmalar iyiletirmeye alan doktorlarn kyafetleri normal askerlerden farkllk gstermiyordu.

fotoraf 11 Efes Mzesi Tp aletler (fot. Seda Karaz Arhan ) Romal air Virgil (70-19 ..) Aeneid adl iirinde Romann kuruluuna yol aan olaylar irdelemitir. iirinde Troyadan g edip talyann yerel halkyla savamak zorunda kalan Troyal kahraman Aenasn bir ok ile yaralanmas anlatlmtr. Aeneas kampa geri getirilmi ve doktor Iapyx tarafndan ayandaki ok karlmaya allmtr. Doktor baaramaynca Ida Dandan Tanra annesi Vens tarafndan gnderilen ot ile tedavi edilmitir. Her ne kadar Aeneasa yardmc olamasa da Iapyxn sessiz sanat Apollo tarafndan verilmitir. Apollonun uzmanlna giren konudan mzik, kehanet ve ifadr. Sadece ilk ikisinde ses kullanlmaktadr. Ama tp sessiz bir sanattr. Sessiz olarak adlandrlmasnn bir dier nedeni ise tp mesleinin insana byk bir n getirmemesidir.

Meslek olarak ilalarla tedavicilik Yunanistanda Romaya gre daha fazla sayg grmtr. Ancak doktorlar temel olarak el ustasydlar ve sosyo-ekonomik seviyede pek yksek bir yerleri yoktu. Roma doktorlarnn da durumu farkl deildi. Pek ok doktor zgrln kazanm Yunan klelerden olutuu iin doktorlarn sosyal stats olduka geriydi. Tedavi cretlerinin dk olmas halkn onlara olan gvensizliini de artryordu. Roma yazl eserleri insanlarn tp ve doktorlara gsterdii reaksiyondan bahsetmektedir. Medicamenta (ilalar, droglar, zehirler, kozmetikler) Romallarn hayatnda nemli bir yere sahip olmutur. Hekim Latince de medicus, Yunancada iatros idi. Pek ok medici kendisini daha saygn gstermek iin Asclepiades ailesinden saymtr. Romada ebeler mesleki anlamda kendi haklarna sahiptiler. Bu haklar zellikle onlarn ebeler ilalar, droglar ve zehriler konusunda bilgilerinden ileri gelmekteydi. Sindirim veya obstetricste bu kiilerin hamileliin varl veya yokluu konularnda uzman olduklar yazlyd. (Sindirim XXV, 4,4 ve XLVIII, 8.3.3). 253

u an sen bir gladyatrsn, her ne kadar yakn zamana kadar bir oftalmologtun (gz uzman). Ama sen doktorken de u an gladyatr olarak yaptn yapmaktaydn. (Martial, Epigramlar 8.74)

253

Scarborough 1996, s. 36

Tp eitimi genellikle pratisyen almasna dayanyordu. Bir kii bir doktorun peinden giderek doktor olabilirdi.

Plutarcha gre doktorlar hasta kazanmak iin her yolu deniyorlard. Muhtemel hastay bardan evine kadar gtrmek ve muhabbet etmek gibi. Asclepios klt Romada da varln srdrmtr. Asclepios tapnana ati herhangi bir iz Romada bulunmamakla birlikte klt olduka poplerdi ve insan bedeninin paralarn taklit eden terra cottalar bu durumu kantlamaktadr. talyada 100den fazla tapnak bilinmektedir. Byk ounluu bat-orta talyadadr ve tm Asclepiosa ait deildir.
254

Terra cottalar zerine yaplan almalarn gsterdii

zere bu tapnaklarn bazlar zellemilerdir. rnek olarak Romann 15 km dousundaki Ponte di Nonadaki tapnakta kolleksiyonlarn byk ounluu el ve ayaklara aittir-tarlada almaktan etkilenmi vcut paralar. Oysa ki Veii kasabasndaki Campetti tapnandan elde edilen terra cottalarn byk bir ounluu erkek ve dii reme organlarna aittir. Eer bu tapnak reme ve dourganlkla ilikili deilse o zaman cinsel ilikiyle bulaan hastalklara ait bir merkez olabilir yaknlardaki bir kent genelevinin varl bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Helenistik etkiden nce Roma lejyonlar herhangi bir tbbi servis bulundurmazlard. Yazl kaynaklarn bildirdiine gre orduda ancak yksek snftan olan insanlar tbbi bir yardma ulaabiliyorlard. Normal bir askerin ise byle bir ans hemen hi yoktu. Baz askerler bu grevi yerine getirmeye alyorlard. Romallar hasta ve yaral arasnda bir ayrm yapmlard. Yarallar mmkn

254

iyiletirici gc olduunda inanlan Nemideki Diana Tanras gibi tanr ve tanralara aittir

olduunca arazideki askerler tarafndan iyiletirilmeye allyorlard. Tanabilir hastalar veya ar yarallar ise ualetudinariaya (hastane) yerletiriliyordu. Yaralanmalar iyiletirmeye alan doktorlarn kyafetleri normal askerlerden farkllk gstermiyordu. . 255 Baz doktorlar en deersiz ilalar veya ok kolay tedavi edilebilecek bir hastalk iin ok yksek bedeller istemekteler ve ne olduklarn bile bilmedikleri hastalklar tedavi etmeyi vaat etmektedirler. (Gargilius Martialis, Preface, 7) Doktorluk mesleiyle ilgili herhangi bir resmi merci yoktu ve lisans alnabilecei bir kurum bulunmamaktayd. Herhangi bir kii kendisine doktor diyebilirdi. Eer baarl olursa daha ok hasta toplard, baarsz olursa baka bir meslee geerdi. Roma dneminde mparatorlukta, kleleri tedavi eden doktorlardan saray doktorlarna ve en yksek konumdaki imparator doktoruna kadar pek ok doktor almaktayd. Ayrca ordu ve gladyatrlere bakan doktorlarla, belediyeler tarafndan ie alnan yoksullara bakmakla ykml olan doktorlar da vard. Bu duruma paralel olarak, pek ok hastane bulunuyordu. Bazlarnda kleler, bazlarnda atlet ve gladyatrler, dier bir ksmnda ise askerler tedavi grrd. Sonralar Roma imparatorluu zayfladka doktorlarn konumu da buna bal olarak ykseldi. Romal doktorlar belki birer kuramc olarak iyi deillerdi ama hamamlarn ve su yollarnn temizlik ve dzenlenmeleri iin rnek kanunlar koymulard. mparatorluktaki lam ve kanallar dzgn bir biimde denetleniyor, Pazar yerlerindeki yiyecek satlar belli denetimlere tabi oluyordu. llerin gmlmesi ve

255

www. mecinaantiqua.com /militarymedicos.html

cenaze trenleri iin de sk kurallar vard. Sonu olarak Romallarn halk saln byk lde ilerletmi olduklar sylenir. 256 Romal hekim, Romal retmen iin Cicero olduka saygn bir yerleri olduundan bahsetmektedir. Plinusa gre Romaya gelen ilk hekim Archagarthus, Peloponezden 219 M.. ylnda g etmi, vatandalk kazanm ve devlet tarafndan maala almtr. Saaltc tanr Asclepius dininden 72 yl sonra Roma yaknndaki Tiber adasna yerlemesi ile Grek tbbna olan ilgi de artmtr. Ancak yine de Yunanlar hibir zaman iin Romada popler olmamlardr ve muhtemelen Archagathus ta milliyeti dolaysyla sknt ekmitir. Cato yunanl bir hekimi dier yunanllardan daha ok sevmemekteydi. Hatta yunanl hekimler iin onlarn Romallar ldrmek gibi bir kararllk iinde olduklarn dahi sylemekteydi. Ancak bu olguya ramen Romallarn byk hayranln kazananlar da vard. Prusadan Asclepiades, Ciceronun da yakn arkadayd. Antonius Musa, Augustusun gzde hekimi, bunlar Yunan kan tamaktaydlar. Yunan hekimlere olan ilgi zamanla Romal hekimlerin de sayca artmas ile azalmaya balamtr. Augustus zamannda iyice yldz parlayan Marcus Artorius, ve Tiberius zamanndaki Cornelius Celsus Roma tbbna katkda bulunmulardr. Tahmin edilebilecei gibi Romada pek ok deiik tipte salk vard. Okltistler, auristler, diiler, cerrahlar, cerrahlar arasnda lser ve yaralanmalarda uzmanlam olanlar, kadn hastalklarnda nlenmi olanlar, su ile tedavi edenler (Antonius Musa gibi), ve arapla tedavi edenler. Bu hekimlerden bazlar ok fazla cret alrken, bazlar da kk kasabalarda ok az cretlerle alyorlard.
256 Lewis 1998, s. 67

Romada balangta herhangi resmi, diplomal bir eitim olmamas nedeniyle Plinus Kabalklar iin de bir ceza yoktur. Deneyimlerini hastalarn ldrerek kazanmakta ve zgr bir insan ldrdklerinde herhangi bir ceza almamaktadrlar demektedir.

Martialn yazdna gre Hekim Symmachus ben kendimi biraz kt hissediyordum ama sen yz rencinle geldin. Yz el beni muayene etti ve rzgarlaryla dondurdu. Daha nce ateim yoktu ama artk o da var demektedir. Ancak yine de eletirilerimizde bu kadar kat olmamalyz. Yunanllar uzun zamandr sre gelene bir tp gelenei, skenderiye gibi merkezlerden edinilmi cerrahi ve anatomi bilgisine sahiptiler. Cerrahiye ait pek ok buluntu sviredeki bir Roma lejyonu (M.S. 2.yy) olan Vindonissada pek ok alet, ve ila kutusu bulunmutur. Bu kutulardan birisinin zerinde u yazmaktadr 21. Lejyonun hekimi Tiberius Claudius Hymnus ve ei iin.

Resim alma kaplar

303 Antik dnemde kullanlan kan

Diilik bugn Amerika ve Avrupada bildiimiz ve alageldiimiz gibi deildi. Ancak yine de pek ok baarl almaya rastlanmtr. M..449 ylna ait altnla kapl diler bulunmutur. 257

Resim 314 Antik tpta kullanlan aletlerden rnekler Hristiyan an ilk yzyl tarihin en dramatik dnemlerinden birisidir. Roma mparatorluu hem snrlar ierisinde bar salamaya alyor hem de barbarlarla urayordu. Nero zamannda Hristiyanlar bir bulutun altnda gibi saklanyorlard. yz yl sren kt muameleden sonra insanlarn hayatlarn etkilemeye balamtr. Ancak Hristiyanlk Asclepios ve Hipokrates ekolnn deneysel uygulamalarn bir kenara brakm ve hijyen ve fiziksel egzersiz nemsenmemitir. Kutsal kiiler ykanmay bilinli olarak terk etmilerdir. Sonu olarak insan bedeniyle ilgili eyler nemsizlemitir. Hristiyanln etkisi doudaki fakir kavram gibi yerlemi ve insan evresini atlayp herkesi hayvanlktan meleklie doru atlatmaya almtr. Romann kn izleyen bunalml yllardan sonra hastalk ve salgnlarn ba gsterdiini gryoruz. Papa Grergorynin M.S. 590 ylnda vebaya kar bir dua

257

Showerman 1948, s. 58

gndermitir. Cerrahi rahiplerin eline gemitir ancak 660 ylnda Hotel-Dieu, Pariste hasta fakir insanlarn tedavisi iin bir hastane almtr. Bu dnemin materia medicas Pliny ve Dioscoridesin kitap kopyalarnn ve yerel halk ilalarnn bir karm olmaktadr. 258 Galen almalarn Roma imparatorluunun en parlak dneminde yapmt ama eski alarn tm bilimsel dncesinin sentezini karan eserleri tp bilimi alanndaki uzun bir gerileyiin balangc oldu. mparatorluun paralanmasna yol aan nedenlerden bazlar doal olarak tp alann da etkilemiti. Mevcut koullar altnda rasyonel ve nesnel dncenin varln srdrmesi yava yava imkanszlayordu. Roma mparatorluunun gerileme nedenlerinin bazlar unlardr: zel ve kamu alanlarndaki rmlk, aznlklarn bastrlmas, yoksulluk ve barbarlarn Roma topraklarna dzenledikleri saldrlar. Bir dier sorun da imparatorluu krp geiren salgn hastalklarn ve vebann doktorlar dorudan etkilemesiydi. Daha sonra Ortaa Avrupasnda da grlecei gibi, tbbn bu olaylara seyirci kalmas insanlar akl yrtmekten ve bilimsel yntemlerden uzaklatrd. Birka Eski a yazar veba diye adlandrarak anlatlan salgnlarn ounun zellikleri; yksek lm oranyd. Bu dnemde birka deiiklik hastaln fiziksel belirtileri kayda geirilmiti. rnein; iek hastal iin pstlleri, eritemi, solgunluu kanamalar ve asfiksi tanmlanmtr. Hyarckl veba, kzl, kolera, eksantemli tifs ve difteri gibi hastalklar veba genel bal altna alnyordu. Tarihsel koullar Hristiyanln mistik tarafnn ykseliine neden olur. Bu din, acizlere ve dertlilere kardelik ve merhamet sunmu, dnyasal yaama btncl

258

Wheelwright 1974, s. 87

bir anlam vermitir. Bylece bedensel hastalklarn sadece tanrnn yardmyla iyileebilecei dncesi yaygnlat. sann Tanrnn yardmyla yapt mucizevi tedavilerin anlatld ncil ykleri de bu inanc yaygnlatrd. la yerine, kutsal su, dua, ve ellerin vcudun zerinde gezdirilmesi gibi yollar kullanlrd. sann retisi dorultusunda Hristiyanlk, tbb bir hayr ii olarak grmtr. Din, insanlarn kafalarna yardm etme fikrini, zorunlu bir grev olarak yerletirmiti. Ne birey ne de toplum bu zorunluluktan muaf olabilirdi. Hristiyanlar aclar hafifletmek iin ok aba harcadlar. Haclarn kalmas amacyla yaplm yurtlar zamanla hastanelere dntrld. lk byk Hristiyan hastanesi 370 ylnda Caesareada Aziz Basil tarafndan yaptrlm, bat dnyasnn ilk hastanesi ise 400 yllarnda Romada kurulmutur. Bu dnemde tp pratii, zellikle de cerrahi kayda deer gelime iaretleri gstermi olsa d, din d doktorlarn konumu giderek gerilemekteydi. nk kilise hasta bakmn cemaatine ait ahlaki bir zorunluluk olarak gryordu. Bu i maal bir meslekten ok kutsal bir aryd. 259

ROMADA BTKSEL VE DER LALARLA TEDAV

Hekim yavaa hastann bulunduu odaya girdi. Yatakta son nefesini vermekte olan Liciniustu. Senatr lm onaylamt. Hekim hazrlad karmn azn ak brakt. Caecinann olu Publius Licinius Caecina oday en son terk edecek kiiydi. Kabn iinde gerekli karm hazrlandktan sonra arapla kartrlm bu karm iti ve sessiz bir biimde uykuya dalarak lme yol ald.

259

Lewis 1998, s. 44

Bu

yar

gerek

yar

hayali

sahne

dnemin

bitki-zehir

kullanmn

canlandrmaktadr. Antik dnyada gnmz modern bat dnyasnn aksine toplumun en st seviyesinden en alt seviyesine kadar her dzeyinde insan bitkiler hakknda olduka bilgiliydi. Hemen her kes pek ok otu ay olarak veya besin olarak tanyor ve kullanyordu. Bunun yan sra, baharat, kozmetik veya dier amalarla da bitkiler insan yaamnn nemli bir parasyd.
260

Romallar dnyann en byk organizatrleri arasndadr. Su tama sistemlerinden dier her trl konuya byk bir organizasyon ile yaklamlardr. Tbbi sosyal hizmetler de byle ele alnmtr. Tiber kysnda kurulan Aesculapios Hastanesi Valetudinarialarn devam gibidir. Bu hastaneler bizim modern hastane sistemimizin ncleridir. Ancak birinci yzylda Celsustaki hastane bunlardan farkllk gstermektedir. Plinusun sylediine gre bu hastanede Latince konuan doktorlar yoktu ve hepsi Yunan kkenliydi. Dioscorides, Yunanca yazm olan bir askerdi. Kendisi iyi bir arazi botanikisiydi. Tbbi kullanm olan yaklak 500 bitkiden oluan bir kitab yazd ve bu kitabn getirdii n onun yzyllarca okunmasn salad. Yunan floras ile ilgili kiiler gemite de vard. Illyria Kral Gentius (ad Gentiana adl bitkiye verilmitir) ve dier pek ok Olympusle veya Thessalyli yunanl gibi bitkilere meraklyd. Dioscorides ok zamandr bilinen engerek etini Sal Viperum ad ile tantm, incir, tuz ve balla kzartarak onu tanmlamtr. Bu yeni haliyle ve daha sonra arapla muamele edilerek Avrupa ktasnda uzun bir sre tketilmeye devam

260

Scarborough 1996, s. 37

etmitir. Engerek eti (Mithridate ve baz daha sonraki theriaclar) Londra Farmakopesinde 17.yya kadar kalmtr. Dioscoridis bitkileri Hipokratesin kulland gibi kullanm ancak baz ilgin eklemeler yapmtr. rnek olarak kulland baz otlar neredeyse gnmze kadar geerliliini srdrmtr. Acpelin otu, Achillea millefolium Linn. (Compositae) 1820 ylna kadar Edinburgh Farmakopesinde yer almtr ve ABDde hala kuvvet verici olarak kullanlmaktadr. Yunanlar i kanamalar iin bu bitkiyi olduka kullanmlardr. 261 Yourtotu Galium aparine Linn. (Rubiaceae) eczaclkta bugn kullanlmasa da 2000 yldan fazla bir sre skorbite (C vitamini eksikliinde ortaya kan bir hastalk) kar kullanlmtr. ksrk otunun kullanm (Tussilago farfara Compositae) bugn dahi kullanlmaktadr. Yapraklar tanen ierir ve glikositleri nedeniyle ac tatl olan bitki Dioscorides tarafndan pipo yaplrd. Baz karaaalarn yumuatc zelliklerinden yararlanmtr. Romal doktor tarafndan bilinen bir baka ot ise kurt boan, kurtbar adyla bilinen Aconitum napellustur. Bu bitkinin aklaloidleri ldrc bir zehirdir.

Plutarcha gre Mark Antonynin ordusu alktan bu bitkiyi de yemi ancak zehirlenerek lmlerdir. Bu bitkinin kkleri panter ldren adyla bilinirdi ve Hecanin bunu kefedip kzlar Circe ve Medeaya bu bilgiyi aktard sylenir. Aconitum napellusun kurutulmu kkleri hala ngliz Farmakopesinde B.P. yer alr. Kronik romatizma ve neuralgiada kullanlr. Papatyann Romada kullanld bilinmemektedir. Benzer pek ok Compositae (papatyagiller) tr mevcuttur. Ancak gerek papatya Anthemis nobilis Linn. Alman aratrmac Joachim

261

Wheelwright 1974, s. 81

Camerarius tarafndan Roma yaknlarnda yetiirken bulduu iin Romal adn almtr. Dioscoridesten sonra onunla ilgili pek ok efsane de tretilmitir. Onun M.S. 15.yydaki Juliana Ancia Codexinde bir resminde Keif nymphinden adam otu (mandrake kk) alrken gsterilmektedir. 262 Yunan dnyasnda bilinen ilk herbal Aristonun en parlak rencilerinden olan Eresuslu Theophrastusunkidir (M.. 370-288/5). Theophrastus bitkiler ile ilgili kitabn yaklak M.. 300de yazmtr ve bu nemli eserin IXinci kitab tbbi bitkilere ayrlmtr. Theophrastus uygulamal bilgiler de vermektedir. Bu eserinde rhizotomai (kk satclar skcleri), pharmakopolai (drog satcs veya ezcac) hakknda bilgi de verir. Theophrastusun bahsettii yaklak 500 bitkiden 70 tanesi tbbidir. Burada zehirler de ve nemli bir zehir olan baldran da dahil edilmitir. Yunanllar Atinallar tarafndan lme mahkum edilen Sokratesin 399 ylnda baldran iirildiini biliyorlard. Atinallar baldran zehri hazrlamay biliyorlard ve demokrasinin bir kurumu olan 11ler meclisi (veya komitesi) ehir sularnn infaznda lm cezas olarak baldran zehri kullanlmasn isteyebiliyordu. Herkeste bu zehrin srecini ve sonularn biliyordu. Attikann vatandalar doum kontrolnde kullanlan bitkileri de biliyorlard. Aristophanes (M.. 437-385) bu konu ile ilgili mizah yanstmaktadr. ocuk sahibi olmann engellenmesi fahieler ve arldnda gelen kzlar iin mesleklerini devam ettirebilmeleri anlamnda olduka byk nem tamaktayd. Sedefotu Ruta spp. bu amala kullanlmtr. Bu bitkinin kaynatlarak iilmesi (dekoksiyonlar) adet grmeyi takiben hem hamilelii engelliyor hem de bir hamilelik sz konusu olmusa

262

Wheelwright 1974, s. 86

dk yapmay mmkn klyordu. Sadece komedilerde deil tragedyalarda da botanik mevcuttu. Sofoklesin bugn elimize ulaamam olan kkskcler tragedyasnda (M.. 496-406) Medeann lmcl derecede zehirli bir bitki olan Thapsia garganica imesi anlatlmaktadr. Atina agoras Helenistik ve Roma zamanlarnda pek ok baharat ve tbbi bitkinin de satld yerler olmulardr. Pek ok deiik adaay ve nane tr vardr. zellikle ebegmeci gs yumuatc etkisi ve ieklerinin dekoksiyonunun az alkalama ve gargara iin kullanld renilmitir. Karabiber Piper nigrum Hindistandan gelen bir baharatt. Ancak yeil ve krmz biber (capsicum) iin yeni dnyann kefedilmesi beklendi. Yunan ve Romallarn diyetleri olduka salklyd. Safran gibi pek ok baharat Miken zamanndan beri bilinmekteydi. Miken Pylosundan Linear B tabletleri (M.. 1200) olduka byk bir parfm endstrisinden bahsetmektedir. Bu durum da bize gstermektedir ki ok erken zamanlardan bugne kadar farmastikler baharat, parfmeri ve tbbi bitkiler bakmndan hep nemli olmulardr. la hammaddeleri ayn zamanda hayvansal rnleri de iermekteydi. Kt nl bir karm Lytta spp. tr bir tr knkanatldan bcek ieriyordu. Bunun yan sra st, bal, ezilmi hamambcei, vs. Bal sahip olduu zellikleriyle (pH ortalama 3.9) harika bir yara mdahale maddesiydi. Yunan ve Romal hekimler bal, ya gibi maddeleri yaralara sarmlardr. Bu maddeler gerekten kurutucu bir etki gsteriyor ve bylece bakterileri de etkisiz bir hale getiriyordu. Balmumu da karm veya bandaj hazrlamada kullanld gibi Balmumu tebeirler kolay yazlp silinebildii iin zellikle okullarda kullanlyordu. O zamanlarda da deli bal bilinmekteydi.

Daha nce bahsedilen knkanatlnn Yunan ve Roma dnyasnda zehir ve afrodizyak yapmnda kullanm olduka yaygndr. Colophonlu Nicanderin iirlerinde (M.. 130) Theriaca ve Alexipharmaca detaylaryla anlatlmakta ve panzehirleri de verilmektedir. Pek ok hayvansal ya Dioskorides tarafndan listelenmitir. Burada ay ya, kei, aslan ve daha kolay elde edilebilen koyun, kaz, rdek veya dier hayvanlar. Kemik ilikleri, srngen, ku ve memeli trlerinin hatta insanlarn kanlar ve stleri de listelenmitir. Galen Dioscoridesi byk bir saygyla anmaktadr. Dioscorides Hipokrat veya Galen gibi derin tp teorilerinin iine girmemi ancak bitkilere arlk vermitir. Yine de 4 elementi (ate, toprak, hava ve su) ve drt zellii (scak, nemli, souk ve kuru), gibi zellikler bitkilerin zellikleri olarak da materia medica iine dahil edilmiti. Bitkiler alfabetik listeye gre sralanmt. Krateuas, Mithridates VIn hekimi de bir herbal hazrlamtr ancak izimler itibariyle Dioscoridesin kitabndakiler ok daha stndr. Dioscoridesin haha ile ilgili yazdklarna bakarsak: Hahan zelliklerinden birisi serinletici (souk) olmasdr. Yapraklar ve kapslleri suda kaynatlr ve uyku verir; kapslleri uykusuzluk durumlarna iyi gelir, ince dvlm kapslleri bandaj olarak iltihapl yaralara iyi gelir. Haha kapslleri kaynatlr ve yar yarya suyu uurulup daha sonra da bal ile kaynatlrsa ar kesici ve solunum yollar hastalklarna iyi gelir. Siyah hahan tohumlar arapla iilir ve ar adet kanamasna iyi gelir. Hahan stnn (lateks) iilmesi ise uykuyu arttrmasna karn ok alnmas durumunda ldrc olabilir. Bir cins papatya olan Anthemis trleri iin ise yle demektedir: Anthemislerin yaprak ve kkleri stc ve inceltici zellie sahiptir iilmesi veya

oturma banyosu yaplmas durumunda adet kanamasn, gelimemi fets, safra talarn ve renin kolayca atlmasn salar. Kaynatlmas ile elde edilen dekoksiyon safra talarna iyi gelir. Safra talar iin beyaz iekli olanlar, diretik (idrar sktrc) olarak ise sar renkli olanlar daha iyidir. Gzdeki lserler iin de iyidir. ocuklarn azndaki pamukuk iin inemleri iyi olur. Materia medicann dier herballerden nemli bir stnl bitkilerin hazrlanmas ve saklanmas konularnda verdii bilgiler ve bu bilgilerin de neredeyse gnmzdeki uygulamalarla ayn olmasdr. Bitkilerin yan sra hayvansal rnleri de ila yapmak iin kullanmtr: Deniz at, kk bir deniz canlsdr. Yaklr ve klleri eitli hastalklarda

kullanlr. Mor midye yaklr, ve dilerin temizlenmesinde kullanlr. Taze istiridye yaklr ve kl haline getirilmi hali Yunan ardc ile kartrlp yolunmu kirpiklere srldnde kirpikler bir daha kmaz. Bir cins salyangozun etli ksmnn canlyken yutulmas mide rahatszlklarna iyi gelir. Bylece Dioscorides bitkilerin yan sra dnemin moda olan tarzlar hakknda bilgi de vermektedir. Dioscoridesin ve dier herballerin ierii o dnemin bitkisel veya dier kkenli drog satclarnn ortak dilini ve bilgi birikimini de yanstmaktadr. Dioscorides bunlarn yan sra sahtekarla kar uyarlarda bulunmakta ve sahici olanlarnn kullanlmasn nermektedir. Safran gibi baz rnler olduka yksek fiyatlara satlyordu. 1 kilogram safran elde etmek iin 100.000 safran bitkisinin (Crocus sativus) dii ieklerinin stiluslar toplanmaktayd. Roma mparatorluu egzotik droglarn ticaretini denetim altna almaya almtr. Domitian dneminde (M.S. 81-96) egzotik droglar ve baharatlar zerine

bir kontrol giriimi olmu ve Romada Horrea (depo-ambar) Piperataria ile bu kontrol ii yaplmaya allmtr. Ancak Roma mparatorluu sahip olduu geni corafya ve ierdii pek ok kk kasabann resmi bir denetime uzak oluu nedeniyle bu kontrol tam olarak salanamamtr. Bu nedenle Dioscoridesin uyarlar dikkate alnmas gereken uyarlar olarak geerlilii devam etmitir. 263

263

Scarborough 1996, s. 38-39

SONU Tp bir bilim dal olmann yannda bir sanat izlenimi de vermektedir. nk uygulayclar sadece bilgilerinden deil ayn zamanda tarzlarn da bu sanat eklemilerdir. Antik dnemde de insanlar hastalklar tedavi etmek abasyla ellerindeki bilgileri kullanm ve pek ok deiik yaklamn ilk rneklerini sergilemilerdir. Antik dnemde uygulanm olan tp hakknda bilgileri arkeolojik

buluntulardan ve Homerik hikayeler gibi ve antik dnemin ansiklopedik veya tp yazarlarndan gnmze ulaabilmi eserlerden anlyoruz. Tp aletleri, rylefler, mezar stelleri, sikkeler zerindeki tasvirler, sunu ve adaklar, heykeller ve dier buluntular bize bu konuda k tutmaktadr. Mezopotamya, Msr, Yunan ve Roma dnemleri kronolojik olarak dnldnde tp uygulamalarnn ilk dnemlerinde gl bir dinsel, mistik ve by kullanmnn olduu bir tarz grlmektedir. Hastalk tanrsal veya doast bir gcn laneti veya cezas iken ifa veren kiilerin bu tr durumlar zmeyi bilen kendilerinde de metafizik bir yn bulunan uzmanlard. Ancak bu durumu anlan toplumlarn dnce yapsna paralel olarak kabul edebilmenin yan sra hastalklar karsnda aresizliin doal bir sonucu olarak da dnebiliriz. Hekimlerin tp ve insan vcudu konularnda bilgilerinin tarih sreci ierisinde arttn ve eldeki imkanlar tedaviye daha ok imkan verdii lde metafizik gereksinmelerden uzaklald grlmektedir. Bu durumu gnmz tbb ile karlatrabiliriz. Hasta Hastane Hekim Eczane ilikilerinde sadece akln hakim olduu, metafiziin ise sadece alternatif tpta o da sadece belli koullar altnda izin verildii dnlrse bu srecin alar boyu devam eden doal bir dnm olduu sylenebilir.

Bitkilerin tedavi amacyla kullanmnn tarihi tam olarak bilinememekle birlikte insann doa ve bitkiler ile ilgili bilgilerinin ve birebir deneyimlerinin kuaklar boyunca oluturduu birikim Yunan ve Roma dnemlerinde yeni bir izgi yakalam grnmektedir. Antik Yunan ve Roma uygarlklar dier pek ok konuda olduu gibi tp konusunda da byk ilerlemelerin gerekletii dnemlerdir. Bu dnemde doann her alan detayl bir ekilde incelenmeye balanm ve bilimsel dncenin temeli saylabilecek tarafsz teoriler ortaya atlm ve tartlmtr. te bu noktada Theophrastus ve dier aratrmaclar bitkilerin daha yakndan tannabilmesi iin botanie yeni yaklamlar getirmilerdir. Bu temeller zere Dioscorides ve Galen gibi pek ok kiinin yapt alma ila olarak kullanlabilecek bitkilerin doru olarak tehis edilebilmesi bu tedavilerin baars ve gvenilirliinde bir arta neden olmu grnmektedir. Bahsettiimiz dnemlerden iki bin yldan fazla bir sre sonra yani gnmzde dahi tbbi bitkilerin satld yerler olan aktarlarda yada bitkilerle tedavi yaptn syleyen alternatif tp uygulamaclarnda bitkilerin doru olarak tehis edilemedii ve yanllkla veya hile ile baka bitkileri satmak amacyla ama sonu olarak yanl droglarn kullanld grlmektedir. Bu durumun temelinde bitkiler aleminin ok eitli oluu ve genel olarak insanlarn bitkiler zerindeki bilgilerinin ok yzeysel oluudur. Modern bilimin ve botaniin zellikle son birka yzylda byk ilerlemeler yapt dnlrse daha nceki yllarda insanlarn bu konudaki bilgileri olduka kstl olduu aktr. te bu noktada Antik Yunan ve Romal botanikilerin veya herbalist olarak adlandrabileceimiz, tedavilerinde zellikle bitkilere yer veren kiilerin deeri ve bu konuya yapm olduklar katk ok daha fazla ortaya kmaktadr.

Antik dnemde kullanlm olan bitkilerin ie yarayp yaramadn bu bitkilerin modern tp ve eczaclk yntemleriyle aratrlmas sonucunda

syleyebilmekteyiz. rnek olarak ar kesicilerde Yunan ve Romal hekimlerin kullandklar bitkiler olduka etkilidir. Haha, adamotu veya boru iei ar kesici etkisi olduu kantlanm bitkilerdir. Ancak gnmzde bu bitkilerin ar kesici olarak kullanlmamalarnn nedeni olduka ksa srede kuvvetli etki gstermeleri ve bununla birlikte yan etkilerinin tadklar byk risktir. Gnmzde daha orta iddette etki gsteren ama yan etkileri kabul edilebilir derecede dk ilalar tercih edilmektedir. zellikle farmastik kimyann gelimesi insann ila olarak bitkilere olan gereksinimini azaltm ve daha ok kimyasal sentez yoluyla ilalar retilmeye balanmtr. Ancak antik dnem insannn byle bir seenei yoktu. Elindekiler doann ona verdii imkanlard ve bunlar da ounlukla bitkilerdi. Ancak bitkilerin seiminde gsterdikleri hite yabana atlmayacak isabet ve infzyon (demleme), dekoksiyon (kaynatarak younlatrma), ya veya bal ierisinde znen bileikleri ekstraksiyon (zt elde etme) yoluyla elde etme ve benzeri dier pek ok teknii bulmu ve uygulam olmalar dnemin bu konudaki bilgilerinin olduka ileri olduunu gstermektedir. Akdeniz Blgesi tm dnya zerinde bitki zenginliinin en fazla olduu lkelerden birisidir. Byle bir zenginlikten dnemin tedavilerine bitkileri ekleyen hekimleri de yararlanm olduklar aktr.

Gnmzde ayn hastala farkl disiplinlerdeki hekimlerin yaklamlar da farkl olmaktadr. Kanserli bir hastaya cerrah, cerrahi mdahaleyi nerirken, kemoterapist (kimyasal yolla tedavi eden kii) kanser ilalarn, radyolog ise nla tedaviyi tercih etmektedirler. Bazen tedaviler bunlarn bir kombinasyonu da

olmaktadr. Ayn durum antik dnemde de geerliydi. Kimi hekimler cerrahi ve onun altnda yatan anatomi bilgisi konusunda uzmanlamlard. Kimi hekimler ise cerrahiyi kanl ve ok gerekli olmad srece olduka vahi bir uygulama olarak gryor ve daha yumuak tedaviler, rnein diyet, masaj, scak veya souksu tedavileri gibi hastay yormayan uygulamalar tercih etmekteydiler. Bu tedaviler arasnda aklc yaklamdan ok farkl ancak yine de ie yaram gibi grnen bir tedavi biimini daha grmekteyiz. Tapnak tbb Msr ve Mezopotamyada olduka yaygn olarak kullanlrken Antik Yunan ve Romada sadece Asklepios klt ile ball kalmtr. Asklepieionlardaki bu tapnak tbbnn ie yaram olduunu ve baarl sonular elde edildiini gsteren antik literatr yazlarnn yan sra daha fazla miktarda bilgi ifa bulan kiilerin tapnaklara yaptklar sunu ve hediyelerden gelmektedir. eitli madenlerden, bazen pimi toprak malzemeden yaplm olan ve ou zaman iyilemi olan organn gsterildii pek ok buluntu gnmze ulaabilmitir. rnek olarak Bergamada bulunan Asklepios tapnan dnrsek buras sanki hastalara salklarn yeniden kazandrmak iin yaplm bir ifa merkezi gibidir. Hastann moral gcn ykseltecek eitli mimari yaplarn varl olmasndan dolay antik dnyada olduu kadar bugn bile eine az rastlanabilecek bir tasarm tamaktadr. Ancak bu merkezin o dnem tbbi iin en farkl yn saln yeniden kazanlmasnda inancn ve Tanrsal bir temasn ar basmasdr. Gnmzde de inancn bir plasebo etkisine yani yalanc bir iyileme etkisine sahip olduu kantlanmtr. Hatta yeni bir ila tescil ettirilirken ilacn etkisinin plasebo deerinin ne kadar zerinde olduu kriterlerden birisidir. rnek olarak ba aryan denekler iki gruba ayrlmakta, bir gruba ar kesici olarak retilmi bir ila verilmekte br gruba ise dier gruba

verilen ilala ayn grnte ama iinde etken madde bulunmayan bir hap yutturulmaktadr. Sonuta etken maddesi olan grupta bir iyileme gzlenmektedir. artc olan ise sadece ila grnml bir ey (mesela st beyaz renkli ii eker dolu bir hap) yuttuklar iin iyileen insanlarn varldr. lmn asla giremedii ve gidenlerin ifa bulduklar bir tapnaa gitmek, lo bir koridordan geerken iyileeceine dair gaipten sesleniler duyan ve sonunda ayn amala pek ok kii ile ryasnda Tanry grmek iin uyumaya gelen antik dnemdeki bir hastann, dneminin akl ve inan dzeyini de dndmzde gnmzn ekerli hap iirilen kontrol grubunun gsterecei plasebo etkisine ok daha fazla karlk gsterecei phesizdir. Asklepios tapnann yneticileri olan rahipler durumu ciddi olan hastalar ve her zaman ciddi bir lm riski tayan hamileleri tapnaklarna almayarak bu plasebo faktrnn herhangi bir zarar grmemesini garantiye alm grnmektedirler. Bu anlamda Hipokrat, Dioskorides ve Galen gibi hekimlerin tarz gnmzn modern tbbna daha yakndr. nk ii sadece plaseboya brakmamakta ama kendilerince eitli tp teorilerine uygun bir biimde tedavi uygulamaya almaktaydlar. O dnemde belki Asklepieionlarn baars aklc tp uygulamaya alm olanlardan daha yksek bile olabilir ama yine de gnmzn modern tbbna katk anlamnda dnldnde tp teorisyenlerinin ve metazifik karakterli olmayan tp tedavileri uygulayclarnn katksnn daha yksek olduu sylenebilir. Hekimlerin yan sra tp konusunda yazlar yazm ansiklopedistlerin de katklar unutulmamaldr. Yunan ve Roma dnemlerindeki tp yazarlar yazdklar ile hem dnemin hekimleri iin kaynaklar olutururken bizlerin de o dnem hakknda bilgi sahibi olmamz salamlardr.

Tm ilerlemelerine karn gnmz modern tp uygulamasnn olduka mekanikletii ve hastadan ok hastalk zerine younlaarak insan faktrn gz ard etmekte olduu sylenebilir. Bu anlamda tbbn babas Hipokratn

aforizmalarnn hi te geerliliini yitirmi szler olduu sylenemez. Tbbi klimatoloji hakknda ilk bilimsel eserde Hipokrates, evre ve iklimin salk zerindeki ve zellikle, salgn hastalklarn yaylmasndaki etkisini anlatt gibi, yerel su ve yiyeceklerin ve hatta insanlarn tabiatndan bahsetmektedir. Eser tamamyla yeni bir aratrma alan at. Ancak, Hipokrates klliyatn oluturan kitaplar iinde en popler olan, muhakkak ki aforizmalar ieren kitaptr. Bugn bile derlenmesinden 2300 yl sonra, bir ok kii Hayat ksa, sanat uzundur. Frsat abuk kaar, tecrbe gvenilmez, hkm vermek zordur eklinde balayan aforizmay duymutur. Buna ramen aadaki ikinci cmle daha az tannmtr. Hekim yalnzca kendi grevin yapmaya deil, fakat ayn zamanda hastann, ona refakat edenlerin ve etrafndakilerin ibirliini de salamaya hazr olmaldr. Bu cmle, hekimler tarafndan, alar boyu, davranlara rehber olarak benimsenen ve hekimin grevinin hastasnn menfaati dorultusunda almak olduunu ve aralarndaki gvenin kutsalln vurgulayan Hipokrates Yeminini hatrlatmaktadr.

ZET

Bu almada antik dnemdeki tp uygulamalar ile birlikte o dnem ierisinde yaam nemli tp kiilerinin hayatlar ve yaptklar almalara zellikle yer verilmitir. Bununla birlikte tez konusunun dier nem verilen ksm antik dnemde kullanlan bitkisel ilalardr. Tez konusunun ieriini antik Yunan ve Roma uygarl kapsamasna ramen bir temel yap oluturabilmek amacyla prehistorik, Eski Mezopotamya, Eski Msr ve Hitit medeniyetlerine de yer verilmitir. Antik tp yazarlarnn, ansiklopedistlerin ve hekimlerinin konu ile ilgili gnmze ulaan yazlar incelenmi ve bitkilerle tedavi konusu da gz nne alnarak yorumlanmaya allmtr. Tezle ilgili olarak antik Yunan dnyasnn nemli bir salk merkezi olan Bergamadaki Asklepieiona bir inceleme gezisi yaplm ve elde edilen fotoraflar tezde kullanlmtr. Bunun yan sra stanbul Arkeoloji Mzeleri, zmir Arkeoloji Mzesi, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Bergama Arkeoloji Mzesi tez kapsamnda inceleme ve fotoraflama amacyla gezilmitir. Tm bunlarn nda Antik Yunan ve Roma tbbnn daha nceki dnemlerle ve Msr ve Mezopotamya tbbi ile ilikileri ve farklar ile gnmze olan etkileri tezde incelenmeye allmtr.

SUMMARY In this current study ancient medicine practice as well as historical characters of the period and their work on medicine is especially included. However the main concentartion is on the healing done with the medicinal plants. Although the thesis focuses on the medicine in Ancient Greek and Roman civilizations, prehistorical, ancient Mesopotamia, ancient Egyptian and Hittite civilazions medicine is also discussed inorder to form a historical base for the Ancient Greek and Roman medicine. Ancient medicine literatre, both the medical writings of doctors and also the works of encyclopedists are investigated and discussed from the point of view of medicinal plant therapy. Under the conception of the thesis a field study was performed and Asclepeieon in Bergama which is an important health center in the ancient Greek period was visited and the pictures obtained from there was used in the thesis. In addition to that stanbul Archaeological Museum, zmir Archaeological Museum, Ankara Anatolian Civilizations Museum and Bergama Archaeological Museum are visited for the investigation and photographing. Finally Ancient Greek and Roman medicine is discussed and compared with the medicine practice in the other ancient civilizations such as Egypt and Mesopotamia.

TIP TERMLER N KK SZLK

Alkaloid: Bnyelerinde azot bulunduran, kuvvetli bir fizyolojik etkiye sahip olan bazik karakterli bileiklerdir. Antibiyotik maddeler : mikroorganizmalar tarafndan imal edilen ve organik karakterli bileiklerdir Antidot: panzehir Aromatarius : (oul Aramatarii) Kokulu maddeler satan Arter : atar damar Arteria aspera : nefes borusu Arteria venalis : akcier damarlarndan Arterosikleroz: damar sertlemesi Botanik: Bitkilerle ilgilenen bilim dal Contraria contraiis : Bir hastaln kart ile tedavisi yaklam Deflorasyon: Kzlk zarnn bozulmas Dekoksiyon-Decocta (Kaynatma): Ufalanm bitki ksmlar zerine yeterli miktar souk su konulup hafif ate zerinde sk sk kartrlarak yarm saat stlr ve scak iken ince bir tlbentten szlr. Elde edilen svya dekoksiyon denir. Diagnoz : Hastal tehis etme Disseksiyon : l hayvan ya da insan vcutlarn inceleme amacyla kesmek Distilasyon: Damtma Drog: ilalarn hazrlanmasnda kullanlan bitkisel veya hayvansal meneli ilkel maddedir. Dier bir ifadeyle ila haline getirilebilen biyolojik, anorganik veya sentetik kkenli btn ilkel maddelerdir. rnein: .

Bir bitkinin iekleri toplanp kurutuluyor ve bu ieklerden hazrlanan enfzyon ila olarak kullanlyorsa kurutulmu bu iek bir drogdur. (Farsa Oroa (koku). Trke "ec-za"nnkarl.) Herbaryum (Herbiye): Kurutulmu bitki koleksiyonu demektir. Bitkilerin tayin edilmesinde birinci derecede gereklidir. Duedonum : Kk barsan bir ksm Dura mater : beynin d zar Ekstraksiyon: Drog'un zne-bilen ksminin uygun bir zc ile alnmasdr. Ekstre (Hulasa-zt): Ekstraksiyon suretiyle elde edilen zeltiden, zcnn uurulmasyla elde edilen preparatdr.

Ekstre: Bitkiden bir ilem sonucu elde edilen zt Enflamasyon (inflamasyon) : iltihap ve bu nedeniyle oluan yang Farmakognozi: Droglar birbirinden ayrmakta kullanlan, zellikleri aratran ve snflandran bir aratrma bilimidir. Bitkilerin morfolojik (Makroskobik ve mikroskobik) ve kimyasal karakterlerinin tespiti ile megul olur. Farmokope: Eczaclkta kullanlan maddelerin ve preparatlarn, yap, zellik ve analizlerini gsteren, eczac ve hekimin kanunen uymaya mecbur olduu kitaptr. la: Hastalklar iyi etmek veya belirtilerim ortadan kaldrmak iin kullanlan hastalar tarafndan alnabilir ekle getirilmi drog veya drog karmlarna ila (deva) denilmektedir. lalar gda ve zehirden tam olarak ayrmak mmkn deildir. Tbbi miktarlarda ila etkisine sahip bir drog bu miktar alnca ldrc (zehir) olabilir. Flora: Bir blge de yetien btn bitkilerin listesi demektir. Yine Flora ad; Bir blgede yetien btn bitkilerin Familya, cinsi ve trlerini tayin edebilmek iin ana hatlar tayan, trlerin zelliklerini, yayllarn bildiren eserlere denir.

Herbarius (oul Herbarii): Otsu bitkileri toplayp satan Horror vacu :Stratosun doann boluklarnn doldurulmas eilimi anlamna gelen kuram n utero: Rahim iinde nfiizyon-nfusa (Halama):Ufalanm bitki paralar zerine kaynar su

dkldkten sonra karmn kapal bir kapta sk sk kartrlarak ok hafif ate zerinde 5 dk. tutulup souduktan sonra ince bir tlbentten szlerek elde edilen sv maddedir. nterventrikler septum: Damarlar aras yark Karminatif: Barsak gazlarn giderici Kateterizasyon : drar zorluunun (yava ve arl idrar yapma) tedavisi iin bir yntem Kodeks: lalarn ieriklerini ve isimlerini bulunduran eden kitap. Materia medica: tp ve tedavi iin kullanlan maddeler Meconion (mekon): hahatan elde edilen bir ekstre

Menstrasyon : Adet grme Nervus laringeus recurrens : Grtlan ses karma ve konumada grevli siniri Pelvis : kala kemii Pharmakopoeos :(oulu Pharmakopoeoi): lalar hazrlayan eczac Pharmakopolos : (oulu Pharmakopoloi): Seyyar ila satclar. Pigmentarius: (oulu pigmentarii) Renkli kozmetik preparatlar, bitki usareleri ve merhemler hazrlayan ve satan Pneuma physicon: Antik kaynaklarda doal ruh Beslenmenin ve metabolizmann merkezi olan karacierdedir.

Pneuma psychicon : Antik kaynaklarda hayvan ruhu. Beyindedir. Algnn ve hareketin merkezidir. Pneuma zoticon : Antik kaynaklarda Yaam ruhu. Kalbi merkez alarak kan akn ve vcut ssn dzenler. Polypharmacy : oklu karm eczacl Prognoz : hastaln seyrini tahmin etme Rete mirabilis: (harika a) beyinde bulunan ve karmak bir a yaps gsteren oluum Rhizomatos : (oul Rhizomatoi) zellikle yerli droglar toplayp satan kk. Sabit yalar: Yksek ya asitlerinin gliserin ile yapt esterlerdir. Speciarius: (oul: Speciarii) Yemeklerde lezzet vermek iin kullanlan meddeleri satan. Baharat Stomaik :midevi Tanenler: Polifenolik bnyede bulunan, proteinleri kerten, kan kerten, kabz etkili bileiklerdir.

Tentr: Latince "tingere" (boyamak) kelimesinden gelir. Ekseriya bitkisel (nadiren hayvansal) drog'dan alkol, eter-alkol veya ekstraksiyon suretiyle elde edilen preparatlardr. Unguentarius : (oul Unguentarii) Merhemleri yapp satan Uucu yalar: Bitkilerde zel salg dokular iinde oluan, asit, alkol, enel, aldehit, keton, ester gibi terpenik maddelerin karmndan ibaret olan, subuhar ile srklenebilen Uterus : Rahim Ven : Toplar damar kokulu, sv maddelerdir.

Viviseksiyon : nsan ya da hayvanlarn gzlem amacyla canl olarak kesilmesi

BBLOGRAFYA

Akit O. 1985., Roma mparatorluk Tarihi, stanbul niversitesi Edebiyat Fak. Yaynlar, stanbul 1985 Akurgal E. 1993, Anadolu Uygarlklar , Net Yaynlar , stanbul 1993 Akurgal E.1993 , Eski ada Ege ve zmir, Yaar Eitim ve Kltr Vakf, zmir 1993 Anabolu M.U. 1996 Yunan ve Roma Mimarl stanbul 1996 Andreu G, 1997 Egypt in the Age of the Pyramids, John Murray Publishing, ABD 1997 Asal R. 2002 , Salk ile ilgili Adak Eyalar 38. Uluslar aras Tp Tarih Kongresi stanbul Arkeoloji Mzeleri Gemiten Gnmze Tp Sergisi stanbul 2002 Ata A. & Kahya E.& ar S. 1998, Dioscoridesin Materia Medicasnda Tedavide Kullanlan Baz Tbbi Bitkilerin Gemite ve Gnmzde Kullanmlar asndan Deerlendirilmesi V. Trk Tarihi Kongresi Bildirileri Ankara 1998 Atilla A. N ztre N 2001, Parmen Gravrler ve Fotoraflarla Bergamada Deiim, ztre Holding Kltr Yaynlar zmir - 2001 Bayatl O. 1954, Bergama Tarihinde Asklepion, Anl Matbaas Bergama 1954 Baylad D. 1997, Mitoloji Tanrlarn yks, Say Yaynlar, stanbul 1997 Bayraktar V. 1988, Pergamon Net Yaynlar stanbul 1988 Baytop T. 1999, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, Nobel Tp Kitapevleri stanbul 1999 Blanck H. 2000, Antik ada Kitap, Dost Kitapevi Ankara 2000 Blinquez L. J. 1981, Greek and Roman Medicine Archaeology March / April 1981

Bonbaz V. 2002, Yazl Belgeler Inda Mezopotamya ve Anadoluda Tp 38. Uluslar aras Tp Tarih Kongresi stanbul Arkeoloji Mzeleri Gemiten Gnmze Tp Sergisi stanbul 2002 Bonnefoy Y. 2000, Antik Dnyada ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl Cilt I Ankara 2000 Bowman J. 1997, Treasure of Ancient Greece Tiger Books International London 1997 Brain P. 1986, Galen On Bloodletting Cambridge University Press Cambidge 1986 Budge W. E. 1978, Herbs Doctors & Physicians in the Ancient World London 1978 Can . 1994, Klasik Yunan Mitolojisi nklap Kitapevi, stanbul 1994 Canning J. 1985, 100 Great Lives of Antiquity MethuenLondon Ltd Great Britain 1985 Cotterell A. 1997, Myths & Legends Marshall Publishing Londra 1997 Cowen D L.- Helfand W H. 1990 , Pharmacy An Illustrated History, 1990 Cmert B. 1999, Mitoloji ve konografi, Ayra Yaynevi, Ankara 1999 Dalby A Grainger S. 2001, Antik a Yemekleri Ve Yemek Kltr, Homer Kitapevi, stanbul 2001 (ev: Betl Avun ) Delemen . 2001, Antik Dnemde Beslenme Eskia Bilimleri Enstts Yaynlar stanbul 2001 Dimbleby G. 1992, Plants And Archaeology, London Universyty Press London 1992 Bowder D.1980, Who Was Who in The Roman World 0xford 1980 Erhat A. 1993, Mitoloji Szl, Remzi Kitapevi stanbul 1993

Ertu F. 1998 , Anadolunun nemli Ya Bitkilerinden Keten / Linum ve Izgn / Eruca TBA-AR Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi say 1, 1998 Friedell E. 1999, Antik Yunann Kltr Tarihi , Dost Kitapevi Ankara Goodenough S. 1997, Egyptian Mythology Tiger Books International London 1997 Gkyldrm T. 2002 , Antik Sikkelerde Salk 38. Uluslararas Tp Tarih Kongresi stanbul Arkeoloji Mzeleri Gemiten Gnmze Tp Sergisi stanbul 2002 Grenier A. 1970, The Roman Spirit in Religion, Thought and Art, New York 1970 Gunther R .T. 1959 , The Greek Herbal of Dioscorides, 1959 Halatis C. 1975 The Tourist Guide of Cos Athens Publishing Center Athens 1975 Hornblower S & Spawforth A. 1998, Civilization, New York 1998 nan A . 1992, Eski Msr Tarih ve Medeniyeti TTK - Ankara 1992 Jackson J. 1986 Aromatherapy Dorling Kindersley Singapore, 1986 Jackson R. 1999, Roma mparatorluunda Doktorlar ve Hastalklar - Homer Kitapvi 1995 Jenkins J. 1993, Greek and Roman Life British Museum Pres 1993 Karagz . 2002 , Eskiada Salk Merkezleri 38. Uluslar aras Tp Tarih Kongresi stanbul Arkeoloji Mzeleri Gemiten Gnmze Tp Sergisi stanbul 2002 Karagz . 2002, Mitolojide, Hekimlik, Salk, ifa Tanrlar ve Tanralar 38. Uluslar aras Tp Tarih Kongresi stanbul Arkeoloji Mzeleri Gemiten Gnmze Tp Sergisi stanbul 2002 Keke T. 1993, Bergama, Bergama Belediyesi Kltr Yaynlar stanbul 1993 The Oxford Companion to Classical

Kzltan Z. 2002 , Hititlerde Tp 38. Uluslar aras Tp Tarih Kongresi stanbul Arkeoloji Mzeleri Gemiten Gnmze Tp Sergisi stanbul 2002 Kzltan Z. 2002 , Mezopotamya ve Msrda Tp 38. Uluslar aras Tp Tarih Kongresi stanbul Arkeoloji Mzeleri Gemiten Gnmze Tp Sergisi stanbul 2002 Kongaz G. 2002, Baz Hastalklar Gsteren Eserler 38. Uluslar aras Tp Tarihi Kongresi stanbul Arkeoloji Mzeleri Gemiten Gnmze Tp Sergisi 2002 Kongaz G. 2002, Eskialarda Kadn Doum 38. Uluslar aras Tp Tarihi Kongresi stanbul Arkeoloji Mzeleri Gemiten Gnmze Tp Sergisi 2002 Kremers & Urdangs 1963, History of Pharmacy London 1963 Kremer S.N. 1990 Tarih Sumerde Balar TTK - Ankara 1990 (ev Muazzez lmiye ) Lefkowitz M. R .& Fant M. B. 1987, Womens Life in Greece And Rome John Hopkins Universty Pres Baltimore, 1987 Lewis P. 1998, Tp Tarihi, stanbul 1998 ev. Dr. Nilgn Gdc Lindsay J 1985, Daily Life in Roman Egypt London 1985 Lyons A. S. & Petrucelli R. J. 1987, Medicine An Illustrated History Harry N. Abrams, Inc. Publishers New York 1987 Malay H. Slay H. 1991, Antik Devirde Gladyatrler, Yaynlar, stanbul 1991 Mansel A. M. 1995, Ege ve Yunan Tarihi, TTK Ankara 1995 Mckeever S. 1995, Ancient Rome London 1995 Arkeoloji ve Sanat stanbul stanbul

Pekman A 1989, Son Kaz ve Aratrmalarn I Altnda Perge Tarihi, TTK Ankara 1989 Pelin S. . 1998, Kos ve Knidos Tp Okullar ve Yntembilimsel

Deerlendirilmesi V. Trk Tarihi Kongresi Bildirileri Ankara 1998 Philips E.D. 1973, Greek Medicine, Oxford Universty Press London 1973 Pinch G. 1994, Magic in Ancient Egypt, British Museum Press, London 1994 Poster D.s. & Mattingly D.J. 1995 Life Death and Entertainment in the Roman Empire, The University of Michigan Press 1995 Radice B. 1989, Whos Who In The Ancent World London 1989 Radt W, 1984 Bergama Arkeolojik Rehber Apa Ofset Basmevi stanbul 1984 Riddle J. M & Estes J. W & Russell J C. 1994, Birth Control in The Ancient World Archaelogy March / April 1994 Ronan C A. 2003, Bilim Tarihi Tbitak, Ankara 2003 (ev Eklemeddin hsanolu Feza Gnergn) Sagan C. 1999, Karanlk Bir Dnyada Bilimin Mum I, Tbitak- YKY stanbul 1999 Sayl A. 1966, Msrllarda ve Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp Trk Tarih Kurumu Ankara 1966 Scarborough J. 1996, Drugs And Medcnes In The Roman World Expedition, Volume 38, No 2. 1996 Scarborough J. 1976, Roman Medicine, Cornell University Press New York 1976 Schwemer D. 2002, Karacier Fal, Talih Fal, Ku Uuu fal ve D Yorumlar Hititler ve Hitit mparatorluu Almanya 2002

Serdarolu . 1996, Eski ada Tp, Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar stanbul 1996 Sevin V. 2001, Anadolunun Tarihi Corafyas I TTK Ankara 2001 Showerman G. 1948 Rome And The Romans A Survey and Interpretation New York 1948 Smith R.R.R. 1995, Hellenistic Sculpture, Thames and Hudson, London1995 ahin M. 1999, Kyrene Sikkeleri zerindeki Silphium Tasvirleri TBA-AR 2 Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi- 1999 ar S.& Ata A.& Kahya E. 1998 Tedavide Kullanlan Baz Tbbi Bitkilerin Tarihi Sre ve Gnmzdeki Kullanm Asndan Deerlendirilmesi zerine Bir Aratrma V. Trk Tp Tarih Kongresi Bildirileri Ankara 1998 Tanker N. & Koyuncu M.& okun M. 1998, Farmastik Botanik Ankara

niversitesi Eczaclk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1998 Tekin O. 1994, Yap Kredi Koleksiyonu Grek ve Roma Sikkeleri , Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1994 Texier C. 2002, Kk Asya Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf Ankara 2002 cilt I ve II Tok G. 2000 Bir Zamanlar Tp Tbitak Bilim Teknik EKM 2000 Say 395 Tolunay G 2002, Agamemnos Balnea- Apollon Banyolar Balova Agamemnon Kaplcalar zmir Kent Kltr Dergisi, zmir , ubat 2002 Touwaide A. 1997, History of Medicine Roche Yaynlar, Avusturya 1997

Touwaide A. 2002 Dioscoridesin Tp Ansiklopedisinin 2000 yllk Serveni 1P Dergisi 27. Say 2002 Trease G. E. 1964, Pharmacy In History, Bailliere, Tindall and Cox London 1964

Uzel 2002, Medical History in Anatolia From The Begining Until The End of The 14th Century 38th International Congress on History of Medicine - History of Medicine Pharmacology Veterinary Medicine in Anatolia an Turkic Cultures, stanbul Uzel . 2000 , Anadoluda Bulunan Antik Tp Aletleri, Trk tarih Kurumu Yaynlar Ankara 2000 nal A 1980, Hitit Tbbnn Anahatlar Belleten 175 1980 Wheelwright G. 1963, Medicinal Plants And Their History Dover Publications Inc,. New York, www.evans.amedd.army.mil/pharmnew/images/THOM/Hist.htm www.Imu.edu/fjust/Asclepius.htm www.indiana.edu/~ancmed/ www.laselle.edu. www.med.virginia.edu www. med.virginia.edu/hs-library/historical/antiqua.htm www.ancientgr.com/archaeonia/science/medicine/history.htm www.ea.pvt.k12pa.us/medant/dreams.htm www.ancient-coins.com/articles/silphium Xsenophon 1994, Sokratesten Anlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi Ankara 1994