GR

Trklerin tarih boyunca yayldklar ve

devletler kurduklar lkelerden biriside Afganistandr. Trkler bu blgede M.. II. yzyldan itibaren devletler kurmulard. Bu Trk devletlerinden biri olan Gazneliler isimlerini ancak bakentleri bu devlet Gazne tarihi ehrinden almlard,

kaynaklarda Yemnler ve Sebkteginler olarak da zikredilmitir.( Meril, 2006, s.34) Gazneliler Devleti tarihe ilk Mslman

Trk Devleti olarak geen iki devletten biridir ancak onun asl nemi daha nceden slamla hi merref olmayan Hindistan gibi bir ktaya slam gtrm ve daha sonra o blgede kurulan Trk- slam devletlerinin nderliini yapm olmasdr. Gazneli Devleti devlet ve tekilat olarak kendinden nce Orta Asyada kurulan bozkr Trk Devletleri ile Ortadou ve randa kurulan slam Devletlerinin zelliklerini yanstmaktadr bu devletlerin banda ise Abbas ve Smn Devletleri gelmektedir.(Nuholu,1995,s.x)
1

Gazneli

Devleti,

Dou

ran,

Horasan,

Afganistan ve Kuzey Hindistanda hkm srmtr. Bizde ve dnyada daha ok Afganistan ve Hindistan tarihi ierisinde mtalaa edilen Gazne Devleti iin Mslman yazarlarn ifadelerine bir eyler ekleyen veya onlar tashih eden Hinte hibir kaynan olmad bilinmektedir. Onlar tarih olarak daha ok efsane koleksiyonlarna sahip olduklar iin Gazneli Devleti tarihi alanlar, Mslman Melliflerin kaynaklaryla yetinmek zorunda kalmlardr(Palabyk, 1996, s.1) Dou randa Smanilere tbi Gulamlar mevki

tarafndan kurulan Gazneli Devleti yaklak 200 sene tarih sahnesinde kalabilmitir. Bulunduu itibariyle bilhassa slamn ve Ehl-i Snnetin uzak karakolu olarak fonksiyon gren bu devlet, slam Ehl-i Snnet inancnn Hindistan ve havalisine hatta rana yaylmasna birinci derecede mil olmu, bylece Gazneli Devleti halefi olan Seluklu ve Gur Devleti ile Hindistanda kurulan dier slam
2

devletlerine nclk ve rneklik etmitir(Palabyk, 1996, s.7)

1.Siyasi Durum
IV-X. yy.da Maverannehr ve Horasan, merkezi Buhara srasnda blgede olan Saman slalesi tarafndan ve devam Maverannehrde ettiler. Nitekim idare edilmekteydi. Esasen Trkler, daha Arap istilas Horasan yaaylarna bulunuyorlard. Araplarn geliinden sonrada bu Samanlerin kurulu yllarndan itibaren onlarn hkm srd blgelerde Trk ehirlerinin ve Trk ahalisinin bulunduunu kaynaklar zikretmektedir. Ayrca Trkler, Abbasi hilafeti zamanndandan (131656/ 749-1258)itibaren bu devlette olduu gibi blgede kurulan teki devletlerin ordusunda ve idare kademelerinde de grev almlard. Dolaysyla Samanler de dier slam devletleri gibi, Trkleri ordularna alp onlara devlet idaresinde yer vermilerdi. Merkezi idarenin otoritesi zayflad bu Trk kumandanlar devlet iinde bir kudret elde
3

ederek yar bamsz bir ekilde hkm srmeye balamlard.Gaznelilerde Samani Devletinin yklmaya yz tutmasndan faydalanarak ortaya kan Trk Devletlerinden biridir.(Uzunarl,1984, s.141).

1.1.Alptegin
Kaynaklar Gazne Devletinin kurucusu olarak Samanlerin Horasan Sipehsalar bulunan Alptekini gsterirler. Alptekin tahminen 266-267/ 880-881 yllarnda domutur. Daha sonra Saman Emiri Ahmed b. smaile (salt:295-301/907-913)kle olarak satlm ve onun hassa askerleri arasna dahil edilmitir. Sonradan ykselerek Hacib-i bzrk ve nihayet Sipahsalar olmutur. Saman Emiri Mansur b. Nuh (salt:350-365/961-976) tahta geince buna muhalefet etmi ve kendi adayn tahta karmak iin Buhara zerine yrmek maksadyla Niaburdan ayrlm ancak ordusunda askerden kendisine kar bir hareket olabileceini sezerek bundan vazgemi ve Hassa Ordusu ile Belhe ynelip bu ehri almtr. Daha sonra Mansur un zerine gnderdii orduyu
4

yenip gneye doru inerek daha nceden blgeye Trk topluluklarnn yerlemi olduu Gazne ehrini, Hindistana yapaca seferler iin kendisine uygun bir s asker seer ve drt aylk bir kuatmadan sonra ehri bir Hindu prensi olmas muhtemel olan Levikten alr (13 Zilhicce 351/12 Ocak 963) ve bylece Gazne Devletinin temelini atm olur. Gaznenin Saman Mlkne ait olduuna dair deliller olmamasna ramen Mansur b. Nuhun Alptekin zerine gnderdii ordunun onun tarafndan Gaznede malup edilmesinden sonra aray dzeltmek iin zaptettii lkelerin idaresini Alptekin'e veren bir ferman gndermesi Samanlerin Gaznelileri mstakil bir devlet olarak grmeye baladklarnn ilk iaretidir. Alptekin, Bst ve Kabulahlar lkesinin bir ksmn almas ve Hindistana seferlere balamas, Horasan ve Maverannehrdeki halkn ona tevecch etmesine sebep olmu ve bylece emrindeki askerlerin says sratle artmaya balamtr. Ancak saltanat uzun srmemi olan Alptekin ksa bir sre sonra lmtr (352/963).( Nuholu,1995,s.)
5

Levik hanedan Gazneyi kolay kolay elden brakmam, Alptegine halef olan olu Eb shak brahim zamannda (963- 966) bu ehri ele geirmiti. Eb shak, Samni Emirinin yardm ile Gazneye tekrar hakim oldu. Bylece Smni Emirinin yardm ile Gazneye tekrar hakim oldu. Bylece Smniler de bu blge zerinde hi olmazsa ismen hakim oldular. Eb shak brahimin olu olmadndan lmnden sonra devletin bana Trk kumandanlarnn getiini gryoruz. Bunlardan birincisi Bilge Tekin, Gerdiz kalesini kuatt srada lm(364-974-5)yerine Bri Tegin (veya Pr Tegin) gemiti. Ancak Bri Tegin de Gaznede fazla hkm srmemi, kabiliyetsizlii sebebiyle, Trkler tarafndan grevinden uzaklatrlmtr yerine Alptekinin en ok gvendii taraftarlardan biri olan Sebktegin getirilmiti(977) (Meril, 1996, s.35)

1.2.Sebktegin
Sebktegin, olu Mahmuda brakm olduu Pend-nmesine gre imdi Krgzistan hududlar iinde bulunan Isk-Gl sahillerindeki Barshn blgesinde dnyaya gelmiti. Onun Karluk Trklerine bal boylardan birinden olmas ok muhtemeldir.(Meril, 2006, s.35) Alptegin Smn devletine komutan iken Sebktegini satn alm ve kendisiyle Toharistana gtrm, Horasan valisi olduunda kendisini yine Horasana gtrmtr yani Sebktegin, Alpteginin yannda yetimi ve btn nimetlerden istifade etmitir. Alpteginin lmnden sonra kendisini Gazne tahtna layk grm ama Gazne erafnn tepkisi almamak iin msait zaman beklemitir. Piri Teginin yeteneksizliinden istifade ederek harekete gemitir.(Meril,2009,s.262)Sebktegin Gazneli tahtna oturduktan sonra 367/977 ylnda Hindistana seferlerine balam. lk olarak Multan ve evresini fethetmitir. Fethettii yerlere camii yaparak slam
7

dinini anlatmak iin grevliler tayin etmi. Lahor hkmdar Caypl adnda bir Brahman Sebkteginin Hindistana hareketini haber alnca hemen btn ordusunu toplayp Sebktegine kar hazrlk yapm iki ordunun yapt etin savalardan sonra Caypaln ordusu yenilmitir. Sebktegin 100 bin dinar ve elli fil ganimet almtr Caypal da cizyeye balanmtr Snrlarn srekli genileten Sebk Tekin, bu baarlarndan tr Horasan vlisi tayin edilir. Sebk Tekin, grnte Smanilerin bir valisi olarak olarak hareket etmesine temeli ramen kuvvetli bamsz bir Gazneliler onun Devletinin ekilde

zamannda atlmtr. ok gemeden Trklerin kudreti Gazneden dou Afganistandaki Zbulistan blgesine yayld. phesiz 5/11. Yzyla kadar merkezi Afganistandaki Grun eriilmez dalk blgelerinde putperestlik devam etmiti. Sebktekin Zbulistan asillerinden birinin kz ile evlenerek mahalli duygular kendi tarafna ekmee alt.(Meril, 2006, s.35)Savalarda parlak baarlar olan olu Mahmud da ordu komutan olur. Sebk
8

Tekin, 977de lmnden nce olu smaili veliaht gsterir. (Ksolu,2012,s.73) Gazneliler Devleti, hkmdarln babadan oula getii bir hanedann idaresi altna girmi oldu. Bir dier ynyle Gazneliler Devletini kurulu yllarnda yneten Trk kumandanlarn yerini artk bir hanedan alm oluyordu.(merils:35)Bu nedenle Alptegin her ne kadar Gazne Devletinin kurucusu olsada tarihiler Sebktegini Gazne devletinin kurucusu olarak kabul etmektedir. nk Alptegin yalnz Gaznede hkmdar olup bir vali sfatnda kalmtr. Ne zamanki Sebktegin Gazne evresini ve Hindistan Blgesini kendi devletine katm o zaman bu vilayet bir devlet haline gelmitir Ayrca Abbasi Devletini tanm blgede bir otorite sahibi olmutur (Timur, 2012, s.27)

1.3.Sultan Mahmud
Sebktekin hayattayken olu smaili kendi yerine veliahd tayin etmitir nk Sultan Mahmud ile aras almtr. Gaznenin ileri gelenleri tpk Sebkteginin vasiyeti gibi devletin bana smaili getirmilerdir. Bu olay Sultan Mahmud haber alnca nce smaile bir taziye mektubu gndermitir. Ardndan Gazne tahtna kendisin layk olduunu ve smailin bu iin stesinden gelemeyeceini, devleti ve orduyu idare edecek kadar tecrbesinin olmadn ileri srmtr. Gazneden vazgeip ya Belh valiliini yada Horasan sipahsarln kabul etmesini istemitir. Ama Mahmudun bu isteklerini smail kabul etmemitir. Babam beni sultanla layk grm sen kendi grevinde Horasanda kal demitir. smailin bu szleri Mahmudu kzdrm ve kardei ile savamaya hazrlanmtr. Sultan Mahmud Gazne zerine yrmtr. Dier taraftan yanndaki komutanlardan ou yaklamakta olan Mahmuda temayyl gstermitir. Mahmud Heratta bulunan
10

amcas Burackn ordusuyla birlemi ve ardndan da Bstta bulunan kardei Abdl Muzaffer Nasr b. Sebktekin de kendisine iltihak etmitir. ki karde arasnda Mart 998 tarihinde sava balamtr. Mahmudun balamtr. kuvvetleriyle smail btn gn savaan smailin ordusu, akama doru kaarak dalmaya kaleye kaarak gizlenmitir. baka Kaleye snan smailin teslim aresi kalmamtr. Sultana eli olmaktan

gndererek emn

verilmesini istemitir. Bylece Gazne Devletinin tahtna Gazneli Mahmud oturdu. (Timur, 2012,s.27) Sultan Mahmud Gazne ehrini aldktan sonra resmen Sebkteginden kalan byk bir devlete hkmdar olmutur. Tahta kar kmaz limleri, siyaset adamlarn, Gaznenin ileri gelenlerini ve askerleri arp hediyeler datmtr. Daha sonra babasnn mezarn gzel bir ekilde yaptrmtr.(Timur, 2012, s.32) Mahmud daha genlik yllarnda iken devlet idaresinde grev alm hatta Bst ehrinde ikamet eden Sebktegin onu vekili olarak Gaznede brakmt. Mahmudun emir olarak tayin edildii ilk
11

vilayet Zemindaver idi bu sebebden o bu vilayeti hep uurlu saymtr.(Nuholu, 1995,s.) 1000 ylnda Badat halifesi Gazneli

Mahmud a tac bayrak ve hilat gnderir. Gazneli Mahmud byk bir trenle tc ve hilat giyer ve ayn zamanda Sultan nvann alan ilk Trk hkmdardr. (Ksolu,2012 s.73) Ayrca Samniler tarafndan tannmayan Badad Abbasi halifesi el- Kadir Billah adna hutbe okuttu. Halife ona Yemin ed- Devle ve emin el mille lakabn verdi( Meril, 2006, s.36) Sultan Mahmud kendi blgesinden emin olmak iin ve kendinden tehlikeleri uzaklatrmak iin Belh zerine yrmtr. Dier bir yandan ise Smni devletini korumak iin Belh, Herat ve Tirmiz ehirlerini Sultan Mahmuda vermitir. Ama Sultan Mahmud btn Horasan topraklarn istemitir. Ebul Haris e ,Ebul Hasan Humuliyi kymetli hediyeleri ile gnderip babam ve ben Smni devletine ok hizmet etmiiz ,bunlar gz ard etmeyin demitir. Sultan
12

Mahmudun elisi Ebul Hasan Huml varr varmaz Ebul Haris ona vezirlik teklif etmitir. Humulide bu teklifi kabul ederek Buharada kalmtr. Bu srada Faik ve Bektzn frsattan istifade ederek Ebul Haris i bir bahaneyle davet edip kr etmilerdir. Onun yerine kardei Abdlmeliki tahta oturtmulardr. Faik ve Bektzn Samani devletinde nfuzlu ahslard. Kendi amalarna yetimek iin her yolu denemilerdir. Bu yzden Ebul Harisin Sultan Mahmud ile anlamasn hi istememilerdir ve Sultan Mahmuddan da korkmulardr. Bu olay Sultan Mahmud ile anlamasn hi istememilerdir ve Sultan Mahmuddan da korkmulardr Bu olay Sultan Mahmud haber alnca ikisine eli gndererek gelin bu ksknl konuarak halledelim demitir. Ama ikiside Sistana ekilerek kamlardr. Sultan Mahmud Gazneye dnm ancak ordusu Bektzn ile savamak iin kalmtr. Bir mddet sonra Bektzn ve Faik ile savaa girmiler ve neticede Faik lm ve Bektzn Buharaya kamtr.Bir baka tehlike ise Sultan Mahmudu Hindistan seferlerinden
13

alkoyan ve babasnn zamannda itaat altna daha sonra kendini bamsz olarak gren Emir Haleftir. Emir Halefolu Tahiri Herat zerine gndermi ve Buen ehrini almtr. O dnemde Herat vilayeti Sebkteginin kardei Burackn kontrolnde idi. Burack Tahir ile savat ve igal edilen yerleri geri ald. Burack bu arada ikiye dald ve sarho olmutuki Tahir bu frsattan istifade ederek dalm ordusunu toplayp Burack zerine yrd onu yakalayp ldrd. Sultan Mahmud bu haberi alnca ok kzd ve Halefin zerine 390/999 ylnda yrd. Halef de istihkaml kalesinde snd ama teslim olmaktan baka aresi yoktu. Sultan Mahmudu Sistana davet etti. 393/1002 ylnda ordusunu Sistana ekti Halef ise elinden bir ey gelmeyince kendi kalesine snd. Ne kadar kendisini savunduysa baarl olamad yenilip lmektense teslim olmay tercih etti ve teslim oldu. Sultan, Sistan kalmasn istemedi ve onu kendi isteiyle Czcna gnderdi. Daha sonra tahriklerden dolay geri Gerdiz sarayna getirildi ve 399/1008 ylnda vefat etti.
14

(Timur,2012,s.36)

Mahmud

Horasanda

iktidar

salamlatrdktan sonra Samani Devletininin hudud blgelerini yani Sistan, Czcan, aniyan, Huttal ve Hrezmi kendi kontrol altna ald. Mahmud daha sonra bu zamana kadar putperest bir blge olan Guru kontrol altna almaa alt. Buraya birincisi 401/1020de iki sefer tertipledi ve baz mahalli reisler itaat altna alnd. slam dininin esaslarn retmek iin blgeye hocalar brakld. Fakat Gr Gazneliler tarafndan asla tam olarak itaat altna alnmam ve slamn bu blgede yaylmas ar bir seyir takip etmiti. Sultan Mahmud Samani topraklarnn byk bir ksm zerinde hakimiyetini kabul ettirdikten sonra, Hindistan istilaya ve burada slam dinini yaymaa teebbs etti. Yeni ve gelimekte bulunan bakent Gaznenin kuzey Hindistan ovalarna hakim yksek bir yaylalklar salyordu. (Meril,s.37) Sultan Mahmud Hindistan seferlerinde asl gaye olarak cihad gzetmi ve bu gayeyle Hindistana 17 sefer dzenlenmitir. (Meril, 1989,s.61) Birinci seferini,

15

390/1000

ylnda

Kbilin

dousunda

bulunan

Lamgna yaparak birka kale fethetmitir. kinci seferi, 391/ 1001 ylnda Vayhand Racas Caypala kar yapm, Vayhand alm ve byk miktarda ganimet ve filler ele geirmitir. Bu seferden sonra Sultan Mahmud Gazi lakabn almtr. nc Hint seferini, 394/1004 ylnda Bhtiye Racas Bec Rya kar yapt. Bhatiya, 120 fil ve bol ganimet ele geirildi. Blgede mescidler yaplp, hocalar brakld. Drdnc Hint seferini,396/1006 ylnda Multan hakimi Batni Ebl-Futh Dvd kar yapt. Multan fethederek Karmatileri cezalandrd. Beinci Hint seferi, 399/1006 ylnda Multn hakimi Batni Ebl- Futh Dvda kar yapt. Multan fethederek Karmatleri cezalandrd.

16

Altnc Hint seferini 399/1008 ylnda Pencp Racs Caypaln olu Anandpln birleik ordularna kar yapt. Bu seferden sonra btn Hintlilere bir ylgnlk ve Sultan Mahmud korkusu geldi ve Hindistan kaplar Mslmanlar iin kolaylam oldu. Yedinci Hint seferini 401/1010 ylnda Batni Ebl- Futh Dvda kar yapt. Karmatlere son darbe vurularak Ebl Futh lnceye kadar hapsedilmek zere yakaland. Dokuzuncu Hint seferini 405/1014 ylnda Nandana (Naradin)ya Raca Triloanpla yapt. Kemire kadar gidilerek camiler yapld ve hocalar tayin edildi. Bu seferden sonra Sultan Mahmud Nizmeddnlakabn ald. Onuncu Hint seferini 405/1014 ylnda Thneesra yapt. Burada bulunan mehur put akrasvm ve ehir hazinesini Gazneye gtrd.

17

On birinci Hint seferini 406/1015 ylnda Kemir Racasna kar yapt Lokhot kalesi kuatld ama k yznden kuatma srdrlemeyip kaldrld. On ikinci Hint seferini 409/1018 ylnda Kanavca yapt Cumne Irman at Sirsava Racasnn topraklar ele geirdi ve Baran Racasn esir ald.Mahaban Racas Kulendin topraklarn ele geirdi. Mathuray ald Kanavcdan sonra arva Racas Candar Ray n topraklar da ele geirildi. Byk servet, ganimet ve ok miktarda esir elde edildi. Gazne camisi bu seferin geliriyle yapld. On nc seferini,410/1019 ylnda Kalincar Racas ve mttfiklerine kar yapt. Mttefiklerden biri olan Toriloanpln mttefikleriyle birleimi nlemek iin Gazneli askerleri tulumlarla nehri geerek zafere ulatlar. Pek ok esir ve fil ile ganimet ele geirdiler.

18

On drdnc Hint seferini, 412/1021 ylnda Kemir zerine,Lohkot Kalesine yapt. Ktan dolay dnd. On beinci Hint seferini,413/1022 Kalincar Racas Gandaya kar yapt yolda Gvalior Racas Arcan da yenilerek bar imzaland ve Arcan,Gazneli metbiyetini kabul etti.Kalincar ele geirilip anlama yapld. On altnc Hint seferini 465/1025 ylnda Somnta yapt En nemli seferlerden biridir. Hintlilerin en kutsal kabul ettikleri Somnat Putu, sefer sonunda drt paraya blnerek biri Gazne Ulu Caminin dieri Gazne Saraynn kapsnn nne dier iki parada Mekke ve Medineye gnderildi. On yedinci ve son seferini 418/1027 ylnda Ctlara kar yapt. gemilik donanmasyla ndus Nehri zerinde 1400 Ctlarn 4000 gemilik

donanmasna kar cidden askeri deha sergiliyerek yapt harbi kazanarak ctlar hezimete uratt.
19

Sultan Mahmud 408/1017 ylnda Harezme yapt seferle bu blgeyi topraklarna katt. O blgenin idaresini de hcibi Altuntaa verdi.(Palabyk,1996, s.23-24) Mahmud bir taraftan Hindistana gaza

yaparken dier taraftan da Sistana birka sefer dzenlemi nihayet Zilhicce 393/Ekim 1003 tarinde bu topraklar da kesin olarak lkesine katm zaman zaman Karahanllarla savaarak onlara stnln kabul ettirmi neticede iki taraf arasnda bar yaplarak dostane ilikiler kurulmutur. son Ayrca yllarnda Horasana Harezm blgesini hakimiyeti altna alm (Safer 408/Temmuz Trkmenlerin 1017) mrnn Ceyhunu geerek

yerlemelerine msaade etmi fakat onlarn blgede kardklar fesatlar yznden lnceye kadar onlarn isyanlarn bastrmakla uramtr. Ancak Trkmenleri Horasana yerletirmekle Gazne Devleti iin sonraki yllarda kacak olan tehlikelerinde

20

temelini atm neticede bu Trkmenler Seluklu Devletini kurmulardr.(Nuholu, 1995, s.8-9) Sultan Mahmud zamannda Gazneli

hakimiyeti; batda Horasan ve Irak- Aceme kuzeyde Tohristan ve Maverannehrin bir ksmna gneyde Sistan, Zemindver ve Kusdra ve douda ise Pencb, Multan ve Sind in bir ksmna ulamaktayd . Gazne vadisinin ve gney snrlarn Hind devletleri Gur ve Garcistn hkmdarlar ve dalarda yaayan Afganllarda Gazneli Devletinr tbi idiler. Sultan Mahmudun vefat srasnda devletin snrlar en geni eklini alm olup 4.680.000km2 ye erimektedir (ki 1981 ylnda bu topraklarda 430 milyon nfus yayordu)ve Afganistan, Trkmenistan, Harezm, randa ; Kirman, Horasan, Semnan- Dmgan, Laristaan, sfehn, Rey, Hemedn, Yezd, Kazvin, Kaan,Mazendern,Esterbd, Geylan, Hindistanda; Pathanistan, Sind, Belcistan, Dou ve Bat Pencp(buknk Pakistann tamam), Racastan,

Malva , Gcerat, Delh, Agra, Ud, Allhbad (asl

21

Hindistan) blgelerini iermektedir. Abbasi Hilafetine cidden ve samimiyetle bal bir politika srdren Sultan Mahmud , Msr Fatm Halifesi ve elileriyle meyl ve iltifat etmemitir. (Palabyk,1996, s.25) slam yaymak ve glendirmek uruna mrnn byk bir ksmn fetihlerle geiren Sultan Mahmud zellikle Hindistana yapt seferler ok yormu ve sultann hastalanmasna sebep olmutur. O doktorlarn btn tedavilerine ramen istirahat etmiyor ve bir hkmdarn yapmas gerekn vazifeleri yerine getiriyordu. Onun hastal hususunda farkl rivayetler mevcuttur. Gerdizye gre Sultan Mahmud dik hastalndan, M. Zekaullaha gre zafiyet ve ishal , genelde tarihiler ise Sultan Mahmud verem hastalndan ldn sylemilerdir. Sultan Mahmud 1029 kn Belhte geirmi burada rahatszl daha fazla artnca Gazneye dnm ve 23 R.ahir 421/Nisan 1030 tarihinda vefat etmitir. Onun hkmdarl 31 yl srmtr.(Timur, 2012, s.34-35)

22

Sultan idari konularda idari kabiliyeti yksek ynetimi iyi bilen kiileri vezirlerini bilgili ve kendine bal vefakar kiilerden semiti. O dnemin en nadide ahsiyetlerini en byk alimlerini airlerini kendi birisi saraynda toplamt. Yapt fetihlerle Trk slam dnyasnn hkmdarlarndan olmutur. Son derece cesur ve ihtiyatl idi. Yksek bir kltre sahip idi. Mahmud snrsz bir iktidar elinde tutmakla beraber zulm yoluna sapmama iyi idaresi hakseverlii ve adaleti gerek kendi dneminde gerek sonraki yzyllarda vlm, btn ran edebiyatnda bu akmdan bir rnek hkmdar olarak gsterilmitir. Kltr adamlarna kar byk sevgi besleyen Sultan Mahmudun saraynda 400 air bulunduu sylenmektedir. Belki mbalaal bir rakamdr ancak hi phe yokki Fars edebiyatnn hretleri olan Firdevsi bata olmak zere Unsr, Ferruh, Gerdiz ve Asced vb. ondan byk himaya grmlerdir. Sultan Mahmud Hindistandan elde ettii ganimetlerle Gaznede ok sayda medrese ve cami yaptrmtrki bunlarn en mehuru Gaznede bulunan Ulu
23

Camiidir Bu cami ile medreseler ne yazkki gnmze ulamamamtr. nce Gurlular Gazneyi yakm daha sonra Moollarn istilasyla ehir tamamen yok olmutur.(Timur, 2012, s.35-36) Mahmud daha salnda iken lkesini iki olu arasnda paylatrmt. Buna gre Gazne, Horasan, Belh ve Kuzey Hindistan gibi durumu kesinlik kazanan vilayetleri Muhammede Rey , sfehan. Cibal gibi yeni alnan ve durumu henz kesinlik kazanmayan vilayetleri ise olu Mesuda vermiti. Ayn zamanda resmi veliaht Mesud olmasna ramen Muhammed tarafna meyl etmiti. Bu adaletsiz taksim Mesudu kzdrm fakat ordunun kendisini tutmasna ramen gerek Mahmudun salnda gerekse lmnden sonra babasna kar ak bir dmanlk gsterip muhalif bir harekette bulunmamtr.(Nuholu, 1995, s.10-11)

24

1.4.Sultan Mesd
Sultan Mahmud ld zaman (23

Rebiylahir 421/30 Nisan 1030) Mesud sfehanda Muhammed ise Guzgananda idi. Mahmudun lm sebebiyle kacak karklklar nlemek iin daha yaknda bulunan Muhammedi devlet bykleri tarafndan Gazneye arlp tahta oturtuldu (Cemaziyelevvel 421/Mays 1030). Muhammedin tahta geer gemez kardeinden gelecek tehlikeye kar orduyu kendi tarafnda tutmak maksadyla ordu mensuplarna ok miktarda mal datmas dnda ksa saltanat sresine ait baka olaylar zikredilmez. Mesud babasnn lm ve kardeinin tahta kma haberini 20 Cemaziyelevvel 421/26 Mays 1030 tarihinde sfehanda iken renmiti. O Gazne tahtna oturtmak iin derhal harekete gemek mecburiyetinde kalm onun bu kararnda bata annesi, halas , amcas, Yusuf ve devlet erknnn kendi tarafn tutarak onu Gazneye armalarn da etkili olmutu. Mesd haberi alnca derhal sfehanda Kakyi
25

hanedanndan

Ala

al

Davla

Muhammed

b.

Dmanziyar (salt:398-1008 /433/1008)kendsne vekil olarak brakp Reye hareket etmi ,Reyden Muhammede tehniyet, taziyet ve miras meselesi hakknda mektuplar yazmt.(Nuholu, 1995, s.12 ) Mesd Reye geldiinde Muhammede bir taziye mektubu gnderir. Ayrca bir mektup da ve Muhammedin kendisine gndermitir

mektubunda yle yazmtr sen iyi bilirsin ve bunu ikrar et ki, babamn beni veliahd tayin ettiini tm dnya bilir. Babam yalandnda btn ileri benimle yapar ve baba danrd. imdi sen amcamz smaile benzeme ve kulandaki pamuu kar. Benim szlerimi dinle, mufsid ve sarho genlerle birlikte olma ve en iyisi hutbeyi benim adma okut ve sikkeyi benim adma bastr.Ama Habib el- Siyer yle nakleder; babamn sana verdii vilayete gzm yok ve hi istemem. Ama hutbeyi benim adma ve sikkeyi de benim adma bastrmalsn. Ama buna kar Muhammed ok sert cevap verdi.(Timur, 2012, s.37)

26

Muhammed kardeine ters cevaplar verdii gibi ondan gelecek tehlikeyi de ciddiye almamt. Horasan Sipehsalar Hacip Gazinin hutbeyi Mesud adna okutmas Abbasi Halifesi al-Kadir Biilahnda babasnn veliaht olarak Mesudu tanmas Mesudu iyice cesaretlendirmiti. Bu cesaretle Niabura gelen (10 aban 421/13 Austos 1030) Mesud bu ehirde hkmdarln ilan etmi babasnn ve kendi kazand lkelerin menuruyla gelen halife elisini de bu ehirde kabul etmiti. Halifenin fermanyla iyice g kazanan Mesud kardeine hanedanndan Buhara kar yapaca olan mcadelede kendi taraftar olmalar maksadyla Karahanl hakimi Alitekine (l.tah. 425/1034) eli gndererek yardm karlnda Hutte vilayetini ona vereceini vaad etmi ayrca Trkmenlerin Horasana dnmelerine de msaade edip onlar hizmetine almt. Yanl verilen bu kararlar ileride Mesudun Horasan ve hatta tahtn kaybetmesine sebep olmutur. Mesud tm Gazne topraklarna hakim olmak iin alrken tehlikenin bykln anlayan Muhammed tahta
27

kndan drt ay sonra kardei zerine yrmek zorunda kalm, Tekinabda geldiinde kendisini tahta karanlarca tutuklanp Kuhtiz kalesine hapsedilmiti (evval 421/Ekim 1030) artk Mesud Gazne tahtnn tek sahibiydi.(Nuholu, 1995, s.12-13) Neticede Mesd kardei Muhammedi

malup ederek Gazneliler Devletinin bana geti. Muhammed gzlerine mil ekilerek hapsedildi. Mesd iyi ve cesur bir askerdi. Ancak iddete taraftar olmas ve ikiye dknl sebebiyle devlet idaresinde babas kadar baarl deildi. Sultan Mesd bir ok hususlarda babasnn kuvvetli karakterinden yoksundu. Maiyyeti onun keyf hareket ve averalndan ikayeti idiler. Mesd babasnn Hindistandaki baarsn korumakta kararlyd. Ancak Karahanllardan Ali Tegin ve Seluklu tehlikesi karsnda buraya babas kadar ok sayda sefer tertipleyemedi.(Meril, 2006 ,s.38) ilerini yoluna koyduktan sonra, ilk i olarak gnderdii orduyla Mekran tam itaat altna
28

ald(421/1030) babas zamannda uzun yllar devlet hizmetinde bulunmu bir ok byk kumandan ve devlet adamn saltanat endiesi veya trl kaprislerle ldrtt veya yanndan uzaklamalarna sebep oldu. Debsiyede Karahanllarla neticesi olmayan bir sava yapld(423/1031). Daha isyan eden Aluddevle de Hemedn, Kerec ve sfahan ele geirerek, onlarla kendisine arkasn Ouzlar) Kirman tbi Karahanl vererek 425/1034 olmalar ve artyla anlama Harun yapt(423/1032-424/1033)Hrezm Hakimi istiklalini ylnda ilan

Seluklulara(Trkmenleretti(425/1034) eline Bveyhilerin

geti(Palabyk, 1996, s.34) Mesd, kardeiyle taht mcadelesi verirken Karahanl hkmdar Kadir Handan yardm istemitir. O da karlnda Ali Tegin ( Kadir Hann oluna)e bir vilayetin verilmesini istemitir. Mesd mecburen bu imkndan istifade etmek iin bu art kabul etmitir. Mesd, Gazne Devletini ele geirince Kadir Hana bir eli gnderip kzn kendisine ve Burateginin
29

kzn

da

olu

Mevduda

istemitir.

Mesd,

Karahanllarla akrabalk ba kurup dostluk ilikilerini daha da pekitirmek ve kuzey snrlarn her trl tehlikeden korumak iin bu yola bavurmutur. Mesdun elileri vardnda 423/1032 Kadir Han vefat etmi yerine olu Burategin gemitir. Mesdun bu isteini Burategin kabul ederek Gazneden gelen elilere kzlarn teslim etmitir. Mesd, Gaznede resmi bir trenle nikhlarn balamtr. Gazneli Devleti Mesdun dneminde gerek i sebeplerinden, gerekse d (Seluklular, Karahanllar ve Afganlar) hcum ve isyanlardan dolay Hindistana dzenli sefer dzenleyememitir. Mesd hkmeti kuzeyden ve batdan tehlikeye kar karya olmasna ramen, 428/1036da Hindistan seferine kmaya karar almtr. Hindistan seferine sarayn danmanlar ve vezirler gitmesini engellemeye almtr ki memleketin kuzey snrlar tehdit altnda u an bakentten uzak blgelere sefere kmak doru olmaz senin bakentte olman ok nemlidir demilerdir. Ama Mesdu seferden
30

vazgeirememilerdir.

Sultan

Byk

bir

ordu

hazrlayp 429/1037 Muharrem aynda Kabilden ayrlmtr. Hansi kalesine vardnda kaleyi kuatm ama kalenin halknn cesurca savunmalar neticesinde, Mesd zor da olsa bu kaleyi alm ve ok miktarda ganimet elde etmitir. Mesd sradaki Sunni Pat kalesinin zerine yrmtr. Burasnn racas Deybal Heryane kaleyi terk ederek kamtr. Askerleri fazla dayanamayp malup olmulardr. Daha sonra Ram mabedine yrmtr ama burann reisi hibir direni gstermeden kymetli elbiseler ve mcevher gndermitir. Mesd olunu, Mevdudu Lahora hkim tayin ettikten sonra 430/1039 ylnda Gazneye dnmtr.(Timur,2012,s.39) Daha sonra Seluklu tehlikesinin artmasna ramen 429/1037-8 knda Delhi yaknndaki Hans kalesine yaplan bir seferi bizzat ynetmekte srar etti ve bu kaleyi de ele geirdi. O Hindistana yapt seferlerde baar kazanmasna ramen Seluklular karsnda byk bir muvaffakiyet elde edemedi. (1040)(Meril, 2006, s.38)

31

424/1032 ve 428/1037 yllarnda divan yelerinin szn dinlemeyip Hindistana yapt yersiz ve zamansz seferlerle birka yer fethederken dier yandan (Ouzlarhuzursuzluk Trkmenlerin Seluklular) (Seluklularn)de bulunduklar ve her iyice yerde glenmesine sebep oldu. Dier yandan Trkmenler karyorlar devletten

yerleebilecekleri toprak istiyorlard. Sultan Mesud ge kalm da olsa artk Trkmen iine bir an nce son vermek istiyordu. Bunun zerine Seluklular, Nesda kar karya geldikleri Gazneli ordusunu yendikten (426/1035) sonra Talhabda yendiler ve Niburu igal ettiler (429/1038). Srekli byyen ve glenen Trkmenler Gazneli 432/1040 ordusuna bir ylnda daha Dandanakanda

toparlanamayaca bir darbe indirdi ki bu tarih Seluklularn devletlerini kesin olarak kurduklar ve Gaznelilerin de eski ihtiamlarn bir daha toparlayamadklarnn tarihidir.(Palabyk,1996,s.28) Neticede Turul Bey ile Dandanakan da kafrlat ve gn sren bir savatan sonra ar yenilgiye
32

urad(1040). Mesd Seluklulara kar koyamamak korkusu ile ailesini ve hazinelerini toplayarak Hindistana doru ekildi. Ancak bu yolculuk srasnda bir ayaklanma sonucu tahttan uzaklatrlarak kr kardei Muhammed ikinci kez tahta karld. Mesd ise ldrld.(1041) Mesdun olu Mevdd babasnn intikamcs olarak ortaya kt ve mcadelesinde baarl oldu. Amcas Muhammed ve taraflarn malup ederek Gazneliler Devletinin bana geti (1041)(Meril, 2006, s.38) ebankarei ye gre : Sultan Muhammed Sultan Mesdu kaleye hapsetmesini istemitir. Sultan Mesd beni zindana nasl attrmt, imdi onun zaman, benim yaadm o da yaasn demitir. Sultan Muhammedin gzleri iyi grmyordu, Gazne idaresini olu Ahmete devretmiti. Yine Sultan Mesdun dmanlar Ahmete gelerek eer sen amcacn ldrmezsen bir gn mutlaka hapisten kar ve seni ldrr. Sultan Mesdun yaamas senin iin her zaman bir tehlikedir. Onu ldr hem tehlikeden kurtul hem de Gazne devleti sana miras kalsn demilerdir. Ahmet
33

babasn Sultan Mesdu ldrmeye raz ederek Kutvala ferman yazmtr. Mesud ldnde 45 yanda idi ve onun hkmeti 9 yl srmtr.(Timur, 2012, s.43)Muhammed, sultan ilan edildikten sonra Gazneye dnmeyerek k Peverde geirmiti. Dier olu taraftan Mevdd Mesudun onlara Hindistana kar bir hareket stnlk etmeden nce Seluklulara kar Belhe gnderdii salayamaynca Hubyan Kasabasna ekilmi ve babasnn lm haberini burada renmiti . Bunun zerine derhal Gazneye hareket etmi k amcasyla yapaca taht mcadelesi iin hazrlklarla gemiti. K sonunda Muhammed de Gazne zerine yrm her iki ordu Dunpur (bugnk Celalabad)da galibiyeti ile karlam sava Mevdudun

neticelenmi Muhammed ve btn taraftarlar esir yada idam edilmilerdi. Mevdud 23 aban 432/28 Nisan 1041 tarihinde muzaffer bir ekilde Gazneye dnmt. Mesud tarafndan Multan gnderilen dier olu Mecdud da tahtda iddial olarak ortaya km ancak lm zerine (10 Zilhicce 432/11
34

Austos 1041) bu tehlike de ortadan kalm ve Mevdud tek bana tahtn sahibi olmutur..(Nuholu,1995, s.23)

1.5.Sultan Mevdd
Sultan Mevdd Seluklularn eline geen Sistan gnderdii birka orduyla 435/1043 ylnda geri ald. Hindistana gnderilen bir ordu ile ofradaki birleik Reca Ordusunun ele geirdii birka ehirde yeniden hakimiyet saland(440/1048) (Palabyk, 1996, s.27) Ancak Mevdd da Gazneliler Devletinin duraklama devrinin kaderini etkileyecek meziyetlere sahip deildi. O gerek Hindliler gerekse Seluklular ile mcadele etti ve Seluklu istilasn geici olarak durdurabildi. Mevdd komu devletler ile bir ittifak meydana getirerek Seluklular zerine yrd srada ld (1049).(Meril, 2006, s.34) Bunun yansra,

35

Gazneli hkimiyetinden kurtulmak istiyen Gurlular da harekete getiler.

1.6.Gaznelilerin Yklma Sreci

Mevddun 1049da lm ile Gazneli Devleti karsklk iinde kald. Tahta ikinci Mesud kt ise de, oglu kars kt. ikinci Mesudun tahttan indirilmesi zerine Bahddevle Ali tahta kt. Fakat bunun saltanat da ok ksa srd. ki yl gemeden Mahmudun oglu Abdrresd tahta kt. Ancak tahtta gz olan komutanlardan Tugrul Bey, onu ldrp taht elde etti. 1040tan beri artan Seluklu basks, Tugrul Bey zamannda durduruldu. lkede de eski asayis yeniden sagland. 1059da lm ile yerine kan kardei brahim, ilk is olarak, Seluklularla sulh yapt. Oglu Mesudu, Seluklu Sultan Meliksahn kz ile evlendirip dostluk tesis etti. Kuzey ve batda bir ksm topraklarn kaybedilmesine karslk, Hindistanda baz kaleler ele geirildi ve devletin snrlar Ganj Nehrine kadar uzand.( Kuruolu,2006, s.73) Sultan brahimin 1099da lmnden sonra,
36

yerine geen oglu III. Mesud, babasnn Hindistan ftuhat ve damad bulundugu Seluklularla dostlugu devam ettirme politikasn iyi yrtt. Ancak, 1115te vefat ile devlet yeniden asayisizlik iine dst. Kardesler arasnda taht rekabeti baslad. Tahta kan Srzd, kardei Arslan ldrtt. Arslan, diger kardesi Behram Sah zerine yrynce Behram Sah, Seluklu Sultan Sencere iltica etti. Bu durum, yarm asrdan beri devam eden Seluklu dostlugunu bozdu. Sultan Sencer, Gazne zerine iki sefer dzenleyerek Arslan yakalayp ldrtt. Bylece Behram Sah 1117de Gazne tahtn elde etti. Ancak bu tarihten itibaren Gazneliler, Byk Seluklu Devletine bagl bir duruma geldiler. Bu devrin en nemli hadisesi Gurlularn harekete gemeleridir. 1128de, Gur MeliklMlku Kutbeddinin Behram Sah tarafndan ldrlmesi, Gurlularn ayaklanmasna sebep oldu. Melikin kardesi Surinin Gazneye girmesi ile byyen isyan ksa srd. Fakat bir mddet sonra Aleddin Hseyin nce Gazneyi, ardndan Bustu tahrip edip, Gaznelilerin kuzeydeki
37

hkimiyetlerine son verdi. Ouzlarn, 1152de Gazne zerine yrmeleri zerine Behram Sah, burasn kesin olarak brakp Lahora ekildi. Behram Sah, 1160da lnce, yerine oglu Hsrev Melik geti. Bu srada Gaznede ikamet etmekte olan Gurlu emir Muizzeddin, 1173ten itibaren Hindistan seferlerine baslad. Gur aknlar karssnda yerli Khokharlarla anlasmaya alsan Hsrev Melik, bunlarn hyanetini anlaynca Muizzeddinle anlasmak iin are arad. Ancak bir netice elde edemedi ve 1187de esir dst. Bylece Gazneli Devleti, Gurlu mparatorluguna ilhakla tarih sahnesinden ekildi. Son Gazneli Sultan Hsrev Melik ile oglu Behram Sah, nce Gazneye oradan Firizkuha ve nihayet Belervan Kalesine gtrlerek hapsedildi, birka yl sonra, 1191de, ldrldler.(Meril,1989,s.220-222)Bylece Alpteginle balayp(344/955-352/963) Hsrev Melik (555/1160-583/1187)le son bulan, Hindistan blgesinde slamn yaylmas iin mcadeleler veren ve bu blgeden bir daha hi eksilmeyecek olan Trk Devletlerinin burada kallcna zemin hazrlayan 225
38

yllk bir byk Trk Devleti tarih sahnesinden silinmi oldu.(Palabyk,1996, s.29)

2. Devlet Tekilat
Gaznelilerin hkmdar ve tekilat merkeziyeti arlk

askeri bir tekilat olup memleket birinci derecede ailesi ile hkmdarn blgesel vali olarak tayin ettii Trk asll yksek rtbeli saray ricalinin idaresinde idi. Btn ortaa Trk slam Devletlerinde olduu gibi Gazneliler de de devlet hanedann mterek mal ve hkmdarlar da hanedan mensubu idi. Vezirlik veya divan sahiplii gibi makamlar igal eden sivil grevliler ise ran asll olup devlet idaresinde ikinci derece neme haiz idiler. Devletin ba olan hkmdar, devlet gleri olarak kabul edilen yasama, yrtme ve yarg yetkisini ahsnda toplamtr. (Nuholu,1995, s.43-45)

39

Sultan lgatta birine galip gelmek hkm altna almak manasna gelen es-slta kelimesinden tremitir. ve m kne leh aleyhim min sultn ayatinde(Sebe,21)ve bir ok ayette hccet ve burhan manasna gelir. Sultan kelimesinin kullanlmasna gelince; bu kelime umumi rfde meliklere hass bir isimdir kudretli bir emiri veya belirli bir blgenin mstakil hkmdarn ifade etmek iin v/x. Asrdan itibaren grlen bir nvandr. (Palabyk, 1996, s.60) Yine sultan mteradifi olarak padiah ve hkmdar lafzlar da kullanlmakta olup padiah; Mslman hkmdarlara bilhassa ok geni lkelere sahip imparatorlara verilen unvan olarak tarif edilmektedir Her halukarda Gazneli Sultanlar kendilerini ne firavunlar gibi ilah nede Hakanlarnn telakki slam ncesi Trk ekilde tanrya slamn byle edildikleri

benzer telakki etmiyorlard. Zaten (Palabyk,1996,s.66)

kabullere cevaz vermesi zaten mmkn deildi.

40

Sunn mezhebe bal olan Gazneli Sultanlar, slam Halifesine ve her bal birer Mslman yksek din emir durumundadr tanyarak Halifenin otoritesini hkmler

trl

icraatnda

erevesinde kalmaya dnya meselelerini de eriat ahkamna gre yrtmeye ve Halifelere olan samimi ballklarndan dolay da onlarla iyi geinmeye gayret ederlerdi. Bu yzden de her zaman arkalarnda byk bir manevi destek bulmulardr. Sultan Mahmud ve Mesud, Hindistandan elde ettikleri ganimetin bir ksmn Badada gndermilerdir. Padiahn lm veya hal zerine seilen yeni hkmdar tarafndan askerlerle memurlara verilen atiyyeye culs bahii denirdi. Gaznelilerde Sultanlarn baa getikleri zaman askere para datmalar adeti vard. Bu hkmdarlarn balca dayana olan orduyu memnun etmek iin askere para datmalar yahut maalarna zam yapmalardr. Bilhassa saltanat veraseti prensibinin kesin ve kararlatrlm olmad ve tahta kmak iddiasnda bulunacak birok ahsiyetler bulunduu devirlerde yeni hkmdarn bu gibi
41

vastalara

bavurmas

bir

zarurettir.

.(Palabyk,1996,s.80) Tahta kan her hkmdarn ilk ilerinden biri de bamszlk alameti olarak adna para bastrmak ve bu arada slami meruiyetin icab olarak kendi ad ile unvan ve lakablarndan nce zamann Halifesinin adn parada zikretmek idi. unvan ve gibi lakablarn ahsi idare Dier taraftan ayet zikretmek Saman tipinin mutlak vassallk stattsnde msaade ediliyorsa kendi ad ve zorundadr.(Palabyk,1996,s.110) hkmdarlar

rneklerinden olan Gazneli hkmdarlar kann, adl ve idar otorite olarak devlet iinde mutlak otorite olup tebeas zerinde hayat memat hakkna sahipti. Sultan sadece bir sembol deildi devletin ilemesi bizzat ahsna balyd. Her ne kadar vezir devletin ilerini yrten en st yetkili ise de sultan bu idariyi kontrol ve onun ilemesini temin eden kii idi. unu da sylemek gerekir ki sultanlarn ahsiyetleri de devlet idaresinde byk nem arz ediyordu. Nitekim
42

Gazne devletinin ykselip geni sahalara yaylmas Sultan Mahmuda mal edildii gibi devletin yklmaya yz tutmasnn sebebi olarakda Mesud gsterilir. (Nuholu,1995,s.47) Halifelerin idarecilerin hatta devlet memurlarnn her dnemde belli vasflar tamas baz zellikleri tehiz edilmi olmas istenmitir. Bunu temin iin saraylarda mektepler kurulmu taht aday olan ehzadeler iin retici ve terbiyeci hocalar tutulmutur. Gazneli ehzadeleri sadece ocukluk ve genliinde lala(atabeg) gzetiminde yetimekle kalmyorlar ayrca vilayetlerde idarecilik yaparak yneticilii ve savalara itirakle de saval reniyorlard. Ayrca klasik kaynaklarmzda gerek yine bir idareci olan Halife ile ilgili vasflar sralanmtr ki bu vasflardan bir ksmn sultanlarn da tamas gerektii aikardr. Bunlar arasnda saylan, erkek olmak, bali olmak, salkl olmak gibi bir takm maddeler sultanlar iin ikinci derecedendir nk sultanlarda aslolan hanedana mensubiyettir.(Palabyk,1996, s.81) Hkmdarln manevi unsurlarndan en nemlisi hkmedilen
43

sahalardaki camilerde hutbe esnasnda hkmdarn adnn nvanlarnn ve lakaplarnn zikredilmesidir.(Nuholu,1995,s.47) Hutbelerde nce halifenin sonra sultann ad ve lakaplar zikredilmekte ve hutbeler Mescid-i Adina verilen camilerde hatipler tarafndan okunmaktayd.(Palabyk,1996,s.67) Devlet hkmdarn etrafnda ve onun ahsyla mevcuttur. Saray terifat usul ve kaideleri ok karmak ve ihtiama dayaldr. Klasik Trk devlet telakkisinde olduu gibi saltanat babadan oula veraset yoluyla geer ve devlet reaya hkmdar ve ailesinin ortak maldr. Sultann hakimiyet alametleri arasnda halifeden ald unvan ve lakablar hakim olduu topraklarda adna hutbe okunmas, sikke bastrmas, saltanat elbisesi giymesi(hilat)bayrak ve etr tanmas vs. zikredilir. Sarayda, sultana ve saray halkna ynelik hizmetler veren grevliler mevcuddur. Bunlar arasnda hcipler, nedimler, kedhdlar, gvenlik grevlileri(emir-i hares) gibi saray bykleri ile kleler(glmn), komu devletlerin temsilcileri (vekl-i der), sarayn dzeninden, sultann yata, odas
44

(ferr), yiyecei (ngr) ve ieceinden sorumlu (arbdr), sarayn ktphanesinden (hafz- ktb) ve av malzemelerinden sorumlu (emr-i ikar) gibi saray kkleri bulunmaktadr.(Palabyk,1996, s.64)

2.1.Saray Bykleri
a)Hcib-i Buzurg ve Hacibler: Hcib, Emev ve Abbsi devletleri zamannda, halkn sultann yanna girmesine mani olan, tespit edilen bir vakit sresince onlara kapy kapal veya ak tutan ahstr. Emevilerde, Abbslerde Afrikada ve douda kurulan Trk ve Mslman devletlerde, Smnilerde grlen hciblik vazife ve nvan bu tekilatn banda bulunan ve hkmdarn ahsi itimadn elde etmi olan byk saray amiri yani bahacib ile haciblik nvann aldktan sonra, saray, ordu ve vilayet tekilatnda mhim vazifelere tayin edilen kimseler tarafndan tanmakta idi. Gazneli saraylarnda Smnilerde bulunduu muhakkaktr. olduu gibi, Gulamlardan Hkmdar sarayndan
45

ve bilhassa Trk gulamlardan yetien hcipler

b)Aaci: Trkede aaci denilen ve hkmdarla hkmet yeleri arasnda vasta olan hciblik veya mbeyncilik, alnmtr.(Nuholu,1996,s.199) c)Perdedr: Perde tutan, perdeyi ap Abbslerden

kapayan ve kapc manalarna gelen perdedr baka, hanedana mensup prenslerin, vezirin, byk haciblerin, sipehsalarn saraylarnda da hcibler, mevcud idi.(Palabyk,1996, s.166) padiahlarla vezirler ve valilerin resm

dairelerinin kap perdesi yannda duran grevli hakknda kullanlan bir tabirdir.(Palabyk,1996,s.169) d) Nib-Vekil: Birinin yerini alan birinin yerine giren manasna gelen bu tabirler, umumiyetle bir memuriyetle bakasna vekalet eden ahs iin kullanlr. Hkmdarn merkezden ayrlnda birini yerine brakmasn veya hkmdarn herhangi bir grevliyi bir yere kendi adna brakmasn veya hkmdarn herhangi bir grevliyi bir yere bir
46

uygulama

eitli

ad

ve

grntlerle

vardr.

Gaznelilerde eitli grevler iin nib, vekil veya halfe brakld grlmekle birlikte buna ait niybet-i saltana nib-i saltana gibi bir makama rastlanmamaktadr.(Palabyk, 1996, s.170) e) Nedm: Padiahlarn yaknlar hakknda kullanlr tabirdir. Arapa bir kelime olan nedim hem dem, sohbet, birlikte i u iret (iki ve elence) ve sohbet eden demektir. Bunlarn iinde padiah elendirenler bulunduu gibi hayra tevik edenler de memlekete zarar dokunanlar da olmutur. Saraylarda grevli olan nedimler, ve oradan Smniler da vastasyla Seluklulara Gaznelilere

gemitir.(Palabyk,1996, s.173) f)Emr-i Hares: Gaznelilerde saray ve evresinin emniyet ve muhafazas ile sultann ve saray byklerinin, tutuklama ve infaz emirlerini f grevi, Smn ve Abbslerden alnm bir memuriyet olan emr-i hares tarafndan salanmaktadr. (Palabyk,1996,s.176)
47

g)Silahdar: Silahdar, silah tayan manasna gelen Farsa bir terkip olup birok Trk devletinde sultana ait silahlarn muhafazas ile mkellef saray hizmetlilerinin ismidir.(Palabyk,1996, s.178) )Cndr: Silah manasna gelen can

kelimesiyle sahip manasna gelen dar kelimesinden mrekkep olup silahdar manasna gelir ve muhafz ve beki manalarnda kullanlr. Bu grevli srekli kll olarak sultann huzurunda durur.(Palabyk,1996, s.179) h) Emr-i hr: Bu tabir, hr slr eklindede kullanlr. Yine bunun gibi Farsca salar lafz yerine emr-i hr veya mr hr eklinde de grnr. Kaynaklarmz bu grev ve grevli hakknda yeterince bilgi vermiyorsa da ayn ekilde bunun da Seluklu ve sonraki Trk devletlerindekiyle ayn olduunu dnebiliriz. Emr-i hr, sarayn ve sultann hayvanlarnn bulunduu ahur veya stabl-
48

sultanye nezaret eden grevli olup maiyetinde hademe, seyis vs. vazifeliler vardr. Emr-i hr, alaylarda sultann atn yularndan tutup ekerdi(Palabyk, 1996, s.180) I)Kedhd: Vezirin kararn, vilayet

hakimleri ve umer vastasyla ifa eden grevlidir. Sultanlarn vezirlerine de kedhda denildii gibi askerlerin nizami olmayan ilerini stlenen grevliye de kedhd-i leker denilmektedir.(Palabyk,1996, s.180)

2.2. Saray Kkleri

a)Gulm- Gulmn- Sary: ocuk gen veya kklkten genlie dek devrede olan kii manasna gelmekle beraber yal olsun gen olsun kle iin kullanlan bir tabirdir. Memlk snf devirme veya satn alnarak asker yetitirme usul ok eski bie gelenek olarak Bizans ve Sasanlerde vard. Mslmanlar da ayn gelenei devam ettirmilerdir. Abbs Halifelerinden Mutasmn
49

Trk memluklar edinmeye ok nem verdii malumdur.Ondan Trk memlk sonra Smniler, usul Gazneliler, devam Ftmler, Seluklular ve dier mslman devletlerde yetitirme etmitir.(Palabyk, 1996, s.183) b) Atabeg: Ata ve Bey kelimelerinden mrekkep bu kelimenin ilk olarak Seluklu veziri Nizmul- Mlke verildii sylenmektedir. Buy unvan Byk Seluklularda kullanlm ve ondan sonra bu devletin feodalleri arasnda taammm etmitir. Atabeg lakab sadece bir unvan mdr yoksa muayyen bir memuriyetin ve bir vazifenin admdr? diye soran Kprl, Atabegliin Seluklularda ok yksek bir vazife olduunu ve sonradan da yksek bir unvan halini aldn iddia eder. Bu nvann Seluklularda kullanm yledir; Sultanlar imparatorluk topraklarnn muhtelif paralarn aile efradna dattklarn srada henz yalar kk olan prenslere vs ve mrebbi sfat ile bir atabeg tayin ediyorlard. Kk ehzadelerin vs ve mrebbisi
50

olan ve dorudan doruya byk sultana bal bulunan bu atabegler banda bulunduklar geni idar sahann adeta yar mstakil bir hkmdar nibi mahiyetinde idiler; idar ve askeri btn selahiyat ellerinde toplanyordu. Sultann itimadn kazanm tecrbeli ve kudretli emrler arasndan seilen bu atabegler herhangi bir tevike kaplan muhteris ehzadelerin hkmdara kar isyan karmamalarna da nezaret ederlerdi bununla beraber hkmdarn lmnde meydana hemen her kan taht

kavgalarnda, bu atabeglerden bazlarnn grnte naibi bulunduu kk prensi tahta karmak hakikatte ise btn imparatorluun idaresini ellerine almak iin dahili harplere sebebiyet verdikleri de olmutur.(Palabyk,1996, s.189) c)Vekl-i Der: Civardaki vali ve umerya bal olup Sultann saraynda ikamet eden ve onlara ait ileri yrtmek onlara nezaret etmek ve gerektiinde onlara ait durumlar sarayna bildirmekle grevli memurdur. (Palabyk, 1996, s.,191)
51

) Serheng: Serheng kelimesi, serdar, kid, nakb, avu, beki ve bdar gibi manalara gelir ve ayn eyi ifade eden avu, dr-b ve siyh-p kelimeleri ile birlikte tarih kitaplarnda grlr. Kprl evvelki slam Ansiklopedisine yazd maddede zamanlardan balayarak muhtelif Trk ifade ettiine gre avu, daha Mslmanlktan devletlerinde sarayda trl trl hizmetlerde bulunan bir snf memurlara verilen ve orduda kk askeri rtbeyi ifade eden stlahtr. d)Resldr: Eliyi gzeten, muhafaza eden manasna gelen resuldr, sarayda bir terifat memurudur.( Palabyk,1996, s.195) e) Mertebedr: Mertebedr, bir kimseyi, bir emir veya padiahn meclisinde herkesin kendi yerinde bulunmas iin, kendi makamnn uygun olanna tayin eden veya bunu kollayan kimsedir.(Palabyk,1996, s.196)
52

f) Hzinedr- Hzin: Sultanlarn saraynda, mcavher, para ve deerli eyalarn sakland yere hizne ( devlet hazinesi) denir. Saraydan ve sultanlar tarafndan verilen her trl, hediye, hara, banve bahi de buradan verilirdi. Vassallardan gelen vergi vs. de hazineye girerdi. Burann nezaret, himaye ve muhafazasyla grevli memurlara hzin veya haznedr denir.(Palabyk, 1996, s.196) g)Cmedr: Elbise tayan, elbise tutan manalarna gelen bu kelime sultann elbiselerinin bulunduu daireyi gzeten ve idare eden kiiye verilen nvandr. ) Ferr: yatak seren manasna gelen bu kelime, sarayda her trl ayak hizmetini hatta ziyafetlerde sofra hizmetini bile grmektedirlerdir. Bunlardan bizzat sultana oda hizmeti verenlere Ferr-i hss denilirdi. ( Palabyk,1996, s.198) h) arbdr: ki tutan, iki tayan

manalarna gelen arbdr,, sarayn su takm ve

53

aletlerinin

bulunduu

yerin

nezaretine

bakan

hkmdarn iki meclisleri iin gerekli ikileri tedarik ve muhafaza eden ve gerektiinde onlar sunan tekilatn bana memur edilen grevlidir. (Palabyk, 1996, s.201) )ngr: Sarayda hkmdarlardan nce yemeklerin tad ve enisine bakan yetkilidir. Trkesi bekvul olan ngre hnslr da denir. i) Emr-i ikr: Byk Seluklu, Anadolu Seluklu ve Memlk devletlerinde Emr- i kr isimli grevli av kpekleriyle doan, atmaca ve dier av hayvanlarna bakan onlar ava hazrlayan ve sultan ava gittii zaman beraberinde bulunup hizmet eden dairenin emiridir.(Palabyk, 1996, s.202) j) Yatk: Gzc, muhafz ve beki gibi manalara gelen bu Trke kelime hkmdar sarayda ve saray dnda koruyan grevlidir.

54

k) Saray Casuslar: Gazneli sultanlar lke ierisinde, Hind lkelerinde, Smn saraynda, Karahanl saraynda ve sava esnasnda yle casus bulundurmulardr ki alnan tavuktan bile haberdar olmulardr.( Palabyk, 1996, s.,204) l) Nnbyn- Hsse: Nnb ekmeki, ekmek piiren frnc manalarna gelmektedir. Saray ekmekileri veya frnclar nnbyn- hsse denirdi. m) Hfz- Ktb: Kprlnn; Smnler ve Gazneliler zamannda Horasan ve Mavernnehirde birok zengin ktphaneler

vcuda getirilmiti ki bunlardan bazlarnn kymet ve ehemmiyeti hakknda vesikalara dayanan bilgilere sahibiz, diyerek bahsettii Sultann saraynda veya sarayn s,207) n) airlik Dairesi: Sultanlarn saraynda ok miktarda air ve ediblerin bulunduu ve bunun
55

hazinesinde

bulunan

bu

ktphanenin

phesiz ki grevlilileri de olacaktr. ( Palabyk, 1996,

saltanat gereklerinden bilinmektedir.(Palabyk, 1996, s.208)

3.Askeri Tekilat
Genel kaide olarak slami devletler askeri g zerine kurulmulardr. Bu yzden Gaznelilerin de bu sistemin iinde olmalar pek tabii idi. Fakat devletlerin bekas sadece orduyla kaim olmayp baarl ve devaml olabilecek bir sistemi gerektiriyordu. te ilk devir Gaznelilerin (Sebktekin, Mahmud,Mesud) Horasann Seluklularn eline gemesine kadar byle bir sistemi kurma ve onu devam ettirebilme kabiliyetleri kendi devirlerinin en baarl askeri hanedan olarak ne kmalarn salamtr. Bilindii gibi ordularn baars ana unsur zerine kurulmutur. nsan tekilat ve tehizat .

3.1. nsan Unsuru

Gazne ordusunun temelini gulamlar tekil etmekte idi. Ancak ordunun temelini tekil eden gulamlar yannda Vassal gleri hr Trkmenleri ve
56

sadece sava srasnda orduya katlan gazileri de gz ard etmemek gerekir. Bu itibarla Gazne ordusunu oluturan insani unsurlar drt blm halinde incelemek mmkndr. a)Gulamlar(Kleler): Kle temini eitli yollarla yaplrd. Bunun en yaygn ekli satn alma hediye yoluyla sahip olma veya savalarda ganimet olarak ele geirme idi.Hindistana yaplan seferler, Hindli gulamlarn tedarii iin bir kaynak olmu ve ok miktarda Hintli kle bu sayede Gazne ordusunda grev almtr .Hatta Mahmudun Kanno seferinden dnte (409/1018) 53.000 esirle geri dnd zikredilmektedir. b) Vassal Devletler : Vasallk artlarndan biri metbu hkmdara istedii zaman ordu vermekti. c) Trkmenler: Hr Trkmenler Gazne ordusunda zamannda grev almalar ilk defa Mahmud Gazne olmutur. Trkmenlerin

57

ordusunda yaptklar ilk nemli hizmet Mekrann fethinde olmutur. d) Blge Kuvvetleri ve Gaziler: Seferberlik annda ordunun savaan insan unsuru sadece klelerden mteekkl dzenli ordu ve vassal devletlerin gnderdikleri askerler deildi. Belirli seferlerde harp sahasna yakn blgelerden toplanan piyadeler de yekun tekil ediyordu. Blgedeki yetkili kiiler vastasyla toplanan bu piyadeler ehirlerinin adyla bilinirdi.(Nuholu, 1995, s.307-318)

3.2. Tekilat
Ordularn harp sahalarndaki baarlarnn sava tarzna gre tanzim edildii malumdur. Sultann itirak ettii seferlerde ordunun sa kanadnn idaresi Horasan sipahsalarna, sol kanadn idaresi ise hacib-i bzrke verilirdi. Kanatlarn grevi muhtemelen dman kuvvetlerini daire eklinde bir kskaca alarak imha etmektedir. Saka veya ardc kuvvetler ordunun malzemelerinin dmann eline gemesini engellemek
58

ve savatan kaanlar yakalamakla grevlendirilmi idiler. nc kuvvetlerinin grevleri keif yapmak sefer gzergahnda emniyeti salamak ve gerektii zaman dmann nc kuvvetleriyle arpmak idi. Sultan tabi olarak Gazneli ordususunun ba kumandan olup nemli savalarda bizzat komutay ele almtr. Mahmud zamannda sultandan sonra en yksek komutan Horasan sipehsalar idi. Mesud zamannda Horasa sipehsalar yannda hacib-i bzrk ve salar- gulaman- sarayn da ba mevkiinde bulunduklar anlalmaktadr. kumandanlk

3.3. Tehizat
Ordu mensuplarnn savata kullandklar btn canl ve cansz vastalarn ordunu tehizatn tekil ettii malumdur. Bu itibarla Gazneli ordusunu da tehizat ynnden iki grupta incelemek mmkndr. a)Silahlar: Beyhaknn verdii bilgilerden

anlaldna gre Gazneli ordusunun balca taarruz

59

silahlar ok ve yay, kl, mzrak, grz ve benzeri silahlar, savunma silahlar ise kalkan ve zrh idi. Ayrca muhasaralarda mancnk, arrade gibi ar silahlar kullandklar da grlmektedir. Gerek muhasara ve gerek meydan savalarnda okun ilk sray alm olduu grlmektedir. Bizzat Sultan Mesud savalarda ok kullanm hatta onun oku hedefe isabet ettirii Beyhakkce vlmtr. Kl ayn zamanda bir hakimiyet sembol idi. Abbasi halifesi tarafndan Gazne sultanlarna hilat levazm olarak verildii gibi sultan tarafndan da devlet ricaline ayn sebeple tevcih edilirdi. a)Fil at deve: Hintli emirler arasnda filler bir kudret iareti olmutur. Gazneliler sadece merasimlerde deil harplerdede fillerin kullanlabileceini Hindistanda renmiler ve bu unsuru Afganistan Orta Asya ve Horasan gibi Hindistan dndaki blgelerdede kullanmlardr. Ayrca tehlikeli durumlarda hazinenin nakli ve sava sebebiyle saray klelerinin sava blgesine intikali de bunlarla salanmtr.
60

Filler orduda nemli bir unsur olmakla beraber genellikle savalardaki temel unsurun at olduu sylenebilir. Mesud savalarda file binerek orduyu idare etmitir. Fakat kendisinin bizzat arpmaya girmesi ihtimaline kar ok sayda yedek at (cenibet) da filin etrafnda bulunmutur.(Nuholu, 1995, s.307354)

4.Adli Tekilat
Gazne Devletindeki adalet mekanizmasnn eri ve rfi olmak zere iki temel esasa oturtulduu sylenebilir. eri kanunlar (evlenme, boanma, miras vb.) kadlar yrtr, onlara hemen hemen sultan dahi mdahele edemezdi. Kadlar Mslmanlarn hayat ve mlkleri zerinde yetki sahibi olmalar sebebiyle devlet idaresinde zel bir nemi haiz idiler Bu sebeple liyakatlerine gre cret almalar gerektii tavsiye edilmektedir. Adli sistemin dier nemli unsuru olarak bilinen rfi hukuk ise Mslman devletlerinin ortak adli- messeselerinden olan mezalim meclislerince yrtlrd. Kk ran hatta
61

Cahiliye devrine kadar uzanan mezalim gayesiyle ortaya kmtr.

slam

devletlerinde adaletli bir toplum dzeni kurmak

Cezalar suun cinsine gre verilmi eitli ceza ekilleri vardr. Karmatililikle ithame dilen bir vezirin cezas nce dar aacnda talanmak sonrada idam idi. dam olayndan sonra cesed tehir iin yllarca dar aacnda braklmtr. Ska gerekletirilen dier bir ceza tr ise msadere idi. Bir grevli kt idare ve suiistimalden sulu bulunursa genellikle azledilir ve mal da msadere edilirdi. Askeri baarszlklar ve hatalar da azil ve msadere iin sebep idi. Msadere olaylarnda sulunun saklayabilecei maln ortaya karlmas mstahric in ii idi. Azil ve msadere yannda taziyane ukabeyn ve ubzeden tabirleriyle zikredilen aleni kamlanma falaka ve sopa ile dvme olaylar da vaki idi. Vergilerin azalmas veya halktan gayr- kanuni vergi toplamak ok ar sulardan olup failleri katledilirdi. Adam ldrmenin en hafif cezas hadm etmek idi ve muhtemelen sadece kleler iin
62

tatbik edilirdi. Dmanla ibirlii yapanlar en ar cezalara arptrlr derileri ustura ile soyularak ldrld gibi cesetleri de tehir iin gnlerce gbreliklerle atlrd. Hkmdara isyan edip onu ldrmenin cezas da en ar cezalardan olup isyanclarn elebalar yksek makam sahibi olsalar bile fillere inettirilmek suretiyle ldrlr daha sonra cesetleri yine fillerin azlarna verilerek mnadilerin Padiahlarn ldrenlerin cezas budur eklindeki ilanlar eliinde sokaklarda dolatrlarak tehir edilirdi.(Nuholu, 1995,s.355-360)

5. Kltr
Gaznelilerin devri siyasi kudretin yansra kltr bakmndan da parlak gemitir. Sultan Mahmud ve olu Mesd ananevi slam kltr ile yetimilerdi. Her iki sultan da kendi saraylarnda devrin en byk kabiliyetlerini toplamaa almlar, airlere komu hrmet ve sevgi gstermilerdi. Ayrca lkelerden airleri kendi lkelerine

armlard. Bu airler arasnda Trk asll Ferruh

63

Sistani. Ve Menuehri Damganiyi sayabiliriz.Sultan Mahmudun saraynda 400 airin bulunduu eklindeki Devlet- ahn rivayetini mbalaal olarak kabul edebilirsekte Gazneliler devrinde edebiyata verilen nemi gstermesi bakmnda dikkat ekicidir bu airler iinde Esced, Gazir Rz ve eyhnme yazar mehur Firdevsyi sayabiliriz. Bunlarn banda devaml olarak efendisi ve dier saray mensuplarnn medh etmekle megul olan Melik eluar Unsur bulunmaktayd Sebk tekin ve Mahmud devrinin byk edip ve mnilerinden biriside Ebul Feth Bust idi. Daha halefleri devrinde edebiyatnn sonraki sultan brhm ve Gazneliler saraynn ran yardmc olduunu

gelimesine

gryoruz nitekim bu devredeki airler arasnda Ebul Ferec, Rn, Sen, Osmn, Muhtr, Mesd-, Sad Selmn ve Seyyid Hasan Gaznev yi sayabiliriz. Sultan brahimde her yl kendisi bir Kuran istinsah eder ve onun dier hediyelerle Mekkeye gnderirdi. Sultan Mesd da hattat d, gzel yaz yazard. Tarih yazcl bakmndanda Gazneliler devri parlak
64

gemitir Sebk tegin ve Mahmud devrinin kaleme alan Eb Nasr Utb, eseri Zeynel- Ahbr- sultan Abdrreid e sunan Gerdizi, Mesud devrini bize nakleden Ebul- Fazl Beyhak Gazneliler Devrinin nde gelen tarihileridir. Trkler hakknda Tafzil elEtrkal sir el-ecnd ve menkb el Hazret elAlyye el- Sultaniyye adl bir risale yazm olan bn Hassl (l.1058) de bvir sre Gaznelilerin hizmetinde almt Sultan Mahmud ayn zamanda orta alardaki en byk ilmi simlardan biri olan Trk asll Eb Reyhn el-Brni (Beyruni)yi de Hrezmi igal ettii zaman(1017) Gazneye getirtmiti bylece Birni Hindistana yaplan Gazne seferlerine itirak etmee muktedir oldu. Onun Hindistandaki temaslar dier inan ve adatler hakkndaki snrsz entelektel merak,tahkik, mlil- Hind gibi byk bir eser meydana getirmesine imkan vermitir bu Hindularn inan ve adetlerine tarafsz olarak tetkik eden ilk slami eserdi bu eserde Hind din, ilim ve Hindistan corafyas hakknda ok geni bilgi bulunmaktadr. Gazneli sultanlar edebiyat alannda
65

olduu

kadar mimari faaliyetleriyle bulundularsada

de

dikkat onlarn

ekiyorlar sultan Mahmud ve Mesd byk inaat faaliyetlerinde bugne eserlerinden ok az kalmtr Mahmud halkn yararna ar kprler, su yolu kenarlar yaptrmtr hatta bunlardan Gaznenin kuzeyindeki Bend-i Mahmd bugne kadar mevcudiyetini korumu ve kulanla gelmitir. Sultan Mahmud Gazne de bir ok camiler yaptrmt ayrca Gazneli sultanlarn kendilerine imparatorluun byk ehirlerinde

saraylar ve baheler yaptrdklarn biliyoruz. Sultan Mesd ise byk bir mimari kaabiliyete sahip olup, Gaznede yaptrd yeni bir sarayn plann izmi ve inaasna nezaret ettii bu saray drt ylda tamamlanmt yine o Gaznede bir kpr yaptrmt Fransz arkeolaglar tarafndan son yllarda yaplan aratrmalarla Bstdeki Leker-i Bazarda ortaya karlan byk saray Gazneli saraylarnn btn zenginlik ve ihtiamn ortaya karmtr. Ayrca Sebktegin ve Mahmudun trbeleri bugne kadar gelmitir sultan brahim ve 3. Mesda ait olduu
66

sylenen trbe ve mezar talarda mevcutsada bunlarn mimari ve sanat bakmndan zellikleri yoktur ancak Gaznelilerin Tus valisi Arslan Cazibin trbesi ise gelimi bir mimari gstermektedir. (Meril,2006,s.)

67

Sonu
Trklerin tarih boyunca yayldklar ve

devletler kurduklar lkelerden biriside Afganistandr. Trkler bu blgede M.. II. yzyldan itibaren devletler kurmulard. Bu Trk devletlerinden biri olan Gazneliler isimlerini bakentleri Gazne ehrinden almlard, Dou randa Smanilere tbi Gulamlar tarafndan kurulan Gazneli Devleti yaklak 200 sene tarih sahnesinde kalabilmitir. Bulunduu mevki itibariyle bilhassa slamn ve Ehl-i Snnetin uzak karakolu olarak fonksiyon gren bu devlet, slam Ehl-i Snnet inancnn Hindistan ve havalisine hatta rana yaylmasna birinci derecede mil olmu, bylece Gazneli Devleti halefi olan Seluklu ve Gur Devleti ile Hindistanda kurulan dier slam devletlerine nclk ve rneklik etmitir Kaynaklar Gazne Devletinin kurucusu olarak Samanlerin Horasan Sipehsalar bulunan Alptekini gsterirler. Sultan Mahmud zamannda Gazneli
68

hakimiyeti; batda Horasan ve Irak- Aceme kuzeyde Tohristan ve Maverannehrin bir ksmna gneyde Sistan, Zemindver ve Kusdra ve douda ise Pencb, Multan ve Sind in bir ksmna ulamaktayd . slam yaymak ve glendirmek uruna mrnn byk bir ksmn fetihlerle geiren Sultan Mahmud zellikle Hindistana yapt seferler ok yormu ve sultann hastalanmasna sebep olmutur. Gazne Devletindeki adalet mekanizmasnn eri ve rfi olmak zere iki temel esasa oturtulduu sylenebilir. eri kanunlar (evlenme, boanma, miras vb.) kadlar yrtr, onlara hemen hemen sultan dahi mdahele edemezdi. Gazne ordusunun temelini gulamlar tekil etmekte idi. Ancak ordunun temelini tekil eden gulamlar yannda Vassal gleri hr Trkmenleri ve sadece sava srasnda orduya katlan gazileri de gz ard etmemek gerekir. Gaznelilerin devri siyasi kudretin yansra kltr bakmndan da parlak gemitir. Sultan Mahmud ve olu Mesd ananevi slam kltr ile
69

yetimilerdi. Her iki sultan da kendi saraylarnda devrin en byk kabiliyetlerini toplamaa almlar, airlere komu hrmet ve sevgi gstermilerdi. Ayrca lkelerden airleri kendi yardmc lkelerine ran olduunu

armlard. devrinde Gazneliler saraynn edebiyatnn gelimesine

gryoruz nitekim bu devredeki airler arasnda Ebul Ferec, Rn, Sen, Osmn, Muhtr, Mesd-, Sad Selmn ve Seyyid Hasan Gaznev yi sayabiliriz.

70

KAYNAKA
KSOLU, Nevzat, Trk Dnyas Tarihi ve Medeniyeti zerine Dnceler,Kltr,Tarih ve Trk Tarihi, tken, stanbul 2012. KURUOLU, Levent, Sosyal Bilgiler

Mfredatnda Osmanl ncesi Tarih retimi, Yksek Lisans Tezi, Elaz 2006. MER L, Erdoan, Sebktegin, D A, c.XXXVI , stanbul 2009. MER L, Erdoan, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara 1989. MER L, Erdoan, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2006. MUJ BURAHMAN, Timur, Gazneli Devletinden Babrller Devletine Kadar Blgede Kurulan Hanedanlklar (1206-1526), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2012.

71

NUHOLU, Gller, Beyhaki Tarihine gre Gaznelilerde Devlet Tekilat ve Kltr, Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995 PALABIYIK, M. Hanefi, Gazne Devleti Saray Tekilat, Doktora Tezi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum 1996 UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devlet

Tekilatnda Medhal, Ankara 1984

72