Bilig 50.sayi.

The Annan Plan for Cyprus as a Prisoners Dilemma Game
Mjde Koca-Atabey*
Abstract: The Annan Plan for Cyprus was presented to the Greek and Turkish Cypriots for approval by simultaneous referendums held on 24.04.2004. The plan was anticipating a unified Cyprus. It was rejected by the Greek side so could not put into affect. This paper analyses the Annan Plan in relation to the Prisoners Dilemma Game from a psychological perspective. It is concluded that contrary to what the dilemma suggests, it is always advantageous for the Turkish to cooperate. The fundamental elements of the cooperation, such as effective communication, genuine perception, mutual trust and willingness to solve the problem are missing in the Cyprus case. Also the United Cyprus Republic which was aimed in the Annan Plan was not a desired solution especially for the Greek Cypriots. In order to establish a peaceful resolution to the conflict a cooperative strategy which was adopted by both parties is necessary. Key Words: Cyprus, Annan Plan, Prisoners Dilemma Game, conflict resolution, psychological perspective.
The Topic The aim of this paper is to analyze the applicability and appropriateness of the Prisoners Dilemma Game to the Cyprus Conflict and more specifically, to discuss it in accordance with the rejection of the Annan (UN) Plan. The decisions of the two sides the Turkish Cypriots and the Greek Cypriots- will be examined in relation to their cooperative and/or non-cooperative (competitive) behaviours. However, it should be also added that the rather than the detailed mathematical features of the Prisoners Dilemma Game the psychological features of the game would be covered in this report. Hapjipavlou (2007: 349) stated that in the Cyprus Case psychological factors are equally significant as the legal and political factors. The simplest form of Prisoners Dilemma will be used in order to analyze the outcomes of the Annan Plan referendum. The Cyprus Conflict The Cyprus Conflict has been on the agenda of the international community for over four decades. The Ottoman Empire conquered the island in 1571 and
*
Middle East Technical University, The Scientific and Technological Research Council of Turkey [TUBTAK] / ANKARA kocamujde19@hotmail.com, mujde.atabey@tubitak.gov.tr
bilig Summer / 2009 Number 50: 1-14 Ahmet Yesevi University Board of Trustees
bilig, Summer / 2009, number 50
ruled it until the advent of the British in 1878. So, constituting one fifth of the population, the Turkish Cypriots have never regarded themselves as a minority. According to Greek Cypriots, on the other hand, the island has been Greek since their forefathers arrived to the island from the Aegean around 1300 BC. Between the years 1878 and 1914 Cyprus was administered by Great Britain while technically remaining under the Ottoman sovereignty. When the Ottoman Empire had entered the World War I on the side of Germany against Britain, Great Britain unilaterally annexed Cyprus. Following the independence war, the new country, Turkey signed the Treaty of Lausanne in 1923 whereby the status of Cyprus was accepted as a crown colony of Great Britain (Dodd 2005: 40, Salem 1992: 117). The Greek Cypriots, however, believed that they have the right of self-determination, and indeed, the right to union with Greece. In 1960, the independence formula (Dodd 2005: 40) was developed as a result of Greek, Turkish and British compromise without the participation of the people of Cyprus (Polyviou 1976: 582, Gobbi 1993: 23). Enosis (becoming union with Greece) was banned and the island was divided; this was actually what the Turkish Cypriots asked for, however the government did not work well and violence broke out (Dodd 2005: 40). According to Polyviou (1976: 582) the 1960 constitution failed to resolve the conflict but exacerbated it further, due to its artificial and rigid structure. In 1974, as one of the Guarantor Powers of the 1960 settlement, the Turkish army intervened in order to prevent the enosis. As a result, 150.000 Greek Cypriots fled to the South and the Turkish Cypriots left in control of the thirty seven percent of the island (Mehmet 1992: 169, Dodd 2005: 41). Even though, the Turkish government considered the treatment as Cyprus Peace Operation the Greek side regarded such detention as an illegal invasion. On February 13, 1975, Mr. Denkta, the Turkish Cypriot leader proclaimed the creation of an independent state in the occupied territories (Polyviou 1976: 583). Turkish Republic of Northern Cyprus [TRNC] was founded in 1983 but was never recognized as a sovereign state by the international community, except Turkey. In line with the international law, TRNC does not exist as a legal state (Dundas 2004: 88, 90). Because of the disclamation of international community, the social, political and economic aspects of Northern Cyprus are substantially depended upon Turkey. Many attempts had been made to resolve the conflict. In 1990, the Republic of Cyprus applied to join the EU (Mftler-Bac and Gney 2005: 285), this was a point when, one more time, the Eastern Mediterranean island called the attention of the international community. The Republic applied on behalf of the whole island because that is the territory over which it claims jurisdiction but in effect only the southern part of the island was going to join the Union. Turkey did not favour the Southern Cypruss (Turkey is not recognizing The Republic of Cyprus) acceptance to the EU until the conflict is resolved permanently. So, the application threatened to strain EUs relations with Turkey, which is a very important trading partner
2
Koca-Atabey, The Annan Plan for Cyprus as a Prisoners Dilemma Game
and an important bridge between the west and east. On the other hand, Greece was threatening the enlargement of EU by vetoing the application of other candidate states if the application of the Republic of Cyprus was denied on the basis of the conflict (Nugent 2000: 138, 144). Due to these reasons; UN Secretary-General, Kofi Annan proposed a plan to both parties (the Greek Cypriots and the Turkish Cypriots) with an aim of permanent resolution to the conflict. The settlement anticipates The United Cyprus Republic with two constituent states of equal status. The new state was going to have 2 official languages, 4 flags and 3 anthems. It was presented to both sides for approval by simultaneous referendums held on April 24, 2004 (Newspot 2004, United Nations 2004). Sixty five percent of the Turkish Cypriots voted in favour of the plan in spite of the clear disapproval of President Denkta; 76 percent of the Greek Cypriots rejected it, on the advice of President Papadopoulos (Dodd 2005: 39).
The Prisoners Dilemma Game The Prisoners Dilemma is an extensively discussed topic in a wide range of disciplines including economics, philosophy, business and psychology. In the simplest form it occurs as follows: A serious crime was committed and there were two suspects. The persecutor puts them in separate cells where they can not communicate. He makes them the same offer. You may choose to confess or remain silent. He also points out that he does not yet have enough evidence to convict either of them for the committed crime but he does have evidence which will convict both of lesser crimes. If one of the suspects confesses and the other remains silent he will drop all charges against him and use that testimony to ensure that his or her accomplice convicts the serious crime. Similarly, if the accomplice confesses while the other suspect remains silent, he or she will go free while the other gets the imprisonement. If both of them confess, they both get an early parole. On the other hand, if they both remain silent, they will both charged but with lesser crimes (see Table 1) (Worchel, Cooper and Goethals 1991: 329). It is also possible to visualize the Prisoners Dilemma Matrix in terms of monetary values, i.e. each party loses or wins money according to the decision of the other player (see Table 2). The important feature of the matrix is that, the reward of the defection should always be greater than the reward of cooperation. Also, the punishment should be the harshest when one of the sides cooperates but the other does not.
Table 1: Matrix Representation of Prisoners Dilemma Not Confess Confess Not Confess 4 years, 4 years Freedom, 99 years Confess 99 years, Freedom 20 years, 20 years
(Worchel, Cooper and Goethals 1991: 329). 3
Table 2: The Prisoners Dilemma Game Cooperate A Defect -100.000 TL (S), +100.000 TL (T) -50.000 TL (P), -50.000 TL (P)
Cooperate+30.000 TL (R), +30.000 TL (R) B Defect +100.000TL (T), -100.000 TL(S)
R: The payoff to each player when both players decide to cooperate. S: The payoff to the cooperating player when the other player chooses to defect. T: The payoff to the defecting player when the other player chooses to cooperate. P: The payoff to each player when both players decide to defect. The following inequality should be satisfied: T>>R>P >S
(adapted from Rapport and Chammah 1965: 34, 37).
The paradox that has lied in Prisoners Dilemma is a mixed-motive situation (Worchel, Cooper and Goethals 1991: 328). If they both choose to remain silent, they will both get punished for lesser crimes; however if one is to choose silence but the other to confess, the confessor will go free but the other gets the harshest possible sentence. Thus; to confess will be the safer response although it may not be resulted with the best possible outcome (Kuhn 2003). The mixed- motive situation in the dilemma is the decision of cooperation or competition. As competition gives the chance of freedom, cooperation may result with a tragedy for the player who chooses that strategy. As Deutsch and Krauss (1965: 123) suggested in a situation like this, what each person believes about the others motivation, may influence their decisions.
Application of the Prisoners Dilemma Game to the Cyprus Conflict As an international conflict, it is hard to analyze the Cyprus Problem in accordance with the Prisoners Dilemma Game, initially because, like the most other international conflicts, it does not have a clearly defined twoparty, two-choice structure (Lumsden 1973: 8). Together with the two groups in Cyprus; Turkey, Greece, Britain, UN and the EU are the inevitable parts of the conflict. However, the particular emphasis of this paper is the referendum in which the ultimate decision was made by the two central parties; the Greek Cypriots and the Turkish Cypriots. So, together with the three other possible outcomes and the actual outcome of the referendum could be a proper basis to discuss the Cyprus Conflict in the context of the Prisoners Dilemma Game. Barash and Webel (2002: 310) discussed that the Prisoners Dilemma may be an unduly pessimistic approach, since it
4
assumes states (or individuals) have only two choices. This perspective can be valid in other circumstances but in this case, like in every other referendum; in the UN Plan referendum the states had only two choices. Applying the Prisoners Dilemma Game to the real world situations was criticized in the sense that people can actually choose and change their partners (Tullock 1999: 456, Iyori and Oda 2003: 1). Hauk and Nagel (2001: 770, 771, 772) stated that firms choose suppliers, people choose friends and even criminals choose their partners in crime. However, you can not choose your neighboring country or you can not choose the other (Spyrou 2002: 257) side, so with its original version the Prisoners Dilemma Game is an appropriate ground to discuss the Cyprus Conflict. Loizides (2002: 430, 433) discussed that the cooperation of the parties would provide a settlement in Cyprus. The united Cyprus would enter the EU which is actually beneficial for the Turkish Cypriots. It would decrease the Greece-Turkey tensions and Turkey would come close to its EU goal. If both parties decided not to cooperate, both will be responsible for the nonsettlement, and EUs interest in the Eastern Mediterranean would decrease. On the other hand, the Greek Cypriots would still have the right to enter the EU. If the Greek side would cooperate but the Turkish side did not, since they would be responsible for the non-settlement the EU would prevent reprisals and Cyprus would join the EU as the Greek Cyprus. He further argued the forth -the actual- outcome and stated that if Turkish side would cooperate but the Greek side did not, they would be responsible for the nonsettlement. In that case, he claimed that Turkey might have increased its threats for reprisals but would affect its own accession process negatively. The possible outcomes and the actual outcome of the UN Plan referendum are shown in Table 3. Since the referendum is a relatively recent event it is not possible to foresee the all long-term outcomes of the decision. However, since the UN Plan was seen as chance to resolve the Cyprus Conflict by the international community, it would be acceptable to assume that The United Cyprus Republic was going to be a solution to the problem. In the Prisoners Dilemma Game, if both parties cooperate, they get a light punishment or a smaller reward (see Table 1 and Table 2, respectively). In the Cyprus Conflict the reward would be the establishment of The United Cyprus Republic which would bring the EU membership to all Cypriots and a permanent resolution to the conflict (see Table 3, cell (a)). It was predicted as a result of the cooperation of both parties. However, this is not maximum utility option in Prisoners Dilemma. In other words, with deciding on a cooperative strategy both players of the game would sacrifice. In the actual case, Greek Cypriots would sacrifice from their internationally-recognized state and they would have to accustom themselves to a new life style. Lumsden (1973: 9) argued that the most desired outcome of the Greek
5
Cypriots is enosis; so if that is the case with cooperation they would also have to forget about becoming union with Greece. The Turkish Cypriots, on the other hand, would have to accustom themselves to a new life style and they would also lose the chance of taksim (dividing the island) which was perceived as their most desired outcome (Lumsden 1973: 14). However, the modest outcome in the Prisoners Dilemma (the result of cooperation) was not going to be a small one for the Turkish side; this was going to be the chance of having an internationally-recognized state and getting the EU membership. The reward for the Greek Cypriots would only be the permanent resolution of the conflict which is a relatively minor one, as compared to the Turkish Cypriots. On the other hand, this outcome could be evaluated in a more positive sense, in accordance with the first example of the Prisoners Dilemma Game (see Table 1). If both parties would cooperate; they would end up with the resolution of the long lasting conflict and come to a permanent solution, but it was going to take some time to adapt the new circumstances. (The time that is necessary for the adaptation is the 4 years imprisonment in that situation, see Table 1).
Table 3: The UN Plan Referendum as Prisoners Dilemma TURKISH CYPRIOTS (T/C) Cooperate (YES) Cooperate (YES) Foundation of The United Cyprus, Republic, EU membership for the whole island, Resolution of the Conflict (a). GREEK CYPRIOTS (G/C) Not Cooperate *G/C responsible. G/C joins the EU (c). (NO)
* The actual outcome of the referendum held on 24.04.2004. (adapted from Loizides 2002: 433).
Not Cooperate (NO) T/C is responsible. G/C joins the EU (b).
Both responsble.G/Cjoins the EU (d).
The non-cooperation of the both sides would be resulted with the 20 years imprisonment or a punishment of 50.000 TL (see Table 1 and Table 2, respectively). In the Cyprus problem, if that was the case, both parties were going to be responsible for the non-settlement but in any case the Greek side would join the EU and not lose much especially as compared to the Turkish side.
6
If one of the players chooses to cooperate but the other does not, the cooperative player comes across with the worst possible outcome, 99 years imprisonment or a punishment of 100.000 TL (see Table 1 and Table 2, respectively). In the Cyprus Conflict, if the Greek Cypriots was going to choose to cooperate but the Turkish Cypriots was not, in fact, the reverse was going to occur. Since the Greek side joined the EU and the Turkish Cypriots was going to be responsible for the continuation of the conflict (see Table 3, cell (b)), they would be the worse off. So, regarding the current decisions of the Greek Cypriots (they do not want to have a unified state) this was going to be the best possible outcome for them. The actual result of the referendum is shown in Table 3, cell (c). The Turkish side cooperated but the Greek side did not, in these circumstances, the Prisoners Dilemma Game suggests that the Turkish Cypriots would be worse off, 99 years imprisonment or a punishment of 100.000 TL (see Table 1 and Table 2, respectively). However, in the real conflict, although they could not join the EU, they used this opportunity to show that they are line up with the peace. They also got the advantage of claiming the abolition of the social, economical and political isolation. So, in contrast to what the dilemma suggests, it was not the worst possible outcome for the Turkish Cypriots. In contrast to the principles of the Prisoners Dilemma Game it was not the best outcome for the Greek Cypriots either. James (1998: 214) suggested that in the Prisoners Dilemma Game, it is the persons advantage to defect regardless of what the other player does; in fact, this is the point where the dilemma comes from. However, this was not the case for the Cyprus Conflict, especially for the Turkish Cypriots; their cooperation was going to either open the doors of the EU for them or at the very least give them an opportunity to show their desire for peace. On the contrary, if they had said no in the referendum, it was not going to bring more than maintaining the position. (Even making it worse, especially if the Greek side had cooperated). Therefore, for this specific case, Prisoners Dilemma works in the opposite direction. It was always advantageous for the Turkish side to cooperate. In addition, it was always advantageous for the Greek Cypriots to maintain the situation and say no in the referendum, because in any case they were going to join the EU. At least in the short run, there was not any foreseeable negative outcome that the Greek Cypriots had confronted. What we have experienced so far confirms this claim. The Greek Cypriots join the EU but the Turkish Cypriots are struggling with the non recognition from the international arena, an underdeveloped economy, high unemployment rates, as well as mixture of controversial, cumbersome, unpredictable yet rarely positive political state of affairs (Hsn 2006: 116). Loizides (2002: 430) was putting forward the argument that there are two important conditions for cooperation to occur. Initially, cooperation will
7
occur when the rewards for cooperating are high and penalties for noncooperation are sharp. As discussed earlier, this is the case for the Turkish Cypriots but not for the Greek Cypriots. Secondly, cooperation will occur when it is not beneficial to cross a rival with whom one expects to deal over a prolonged period. Although this statement fits well to the conflict since the two sides have to share the island in any case, as Loizides (2002: 430) suggested rational choice might not always address the major puzzle in Cyprus. Camp (1980: 63) indicated that federal central government linking the Greek Cypriot and the other Turkish Cypriot, into a single polity with sovereign powers could be the answer to the problem. Such a solution would require three prerequisites for success: it must be negotiated, not forced upon either community; it must be aided by active pressure from friendly foreign powers; and the negotiations must take place under the support of the UN SecretaryGeneral. Camps (1980: 69, 70) solution is actually very close to the UN Plan which offered a unified government. It was widely negotiated (although the negotiations were not very effective), supported by the international community and it was not obligatory for either of the parties to accept the plan. However, it did not work because it did not present high penalties for the Greek side (as it did for the Turkish side) in the event of noncooperation. Deutsch (1973: 17, 1983: 6) also discussed two different types of conflict. A conflict is constructive if the participants think that they are satisfied with the outcomes of the conflict. Similarly, a conflict is destructive, if the participants think that they have lost as a result of conflict. Competition leads to destructive conflict. However, although competition is a necessary condition for destructive conflict it is not sufficient. According to this argument an external conflict persists because of the internal needs. For instance, former Turkish leader, president, Denkta (who was against the Annan Plan and retired on 24.04.2005) was sometimes accused of using the conflict as an excuse for the economical and social problems. The same could also be argued for the Greek side.
Solutions to the Cyprus Conflict & Recommendations It is also stated that as opposed to the Prisoners Dilemma situation, communication is possible in real life conflicts (Tullock 1999: 457). However, to be able to communicate does not mean that the two sides will come to a conclusion. The Greek Cypriots and the Turkish Cypriots had endless number of meetings but in the end they could not come to a solution. For instance, Lumsden (1973: 15) suggested that it could be possible to assume the Cyprus Conflict as a nonnegotiable game since there is little or no progress towards resolving the dilemma. Today, it is still possible to hold the same assumption since the conflict persists. In
8
accordance with that, Deutsch (1983: 7, 2002: 311) suggested that while effective communication leads to cooperative outcomes; competitive processes result in impaired or poor communication. In addition to communication, perception is another key element in social relationships. Perceived similarities would bring cooperation (Deutsch 1973: 29). Dundas (2004: 86) stated that the two communities in Cyprus are different in terms of language, religion and political identification which make the cooperation difficult. There are studies which suggest it is possible to form a social unit even between two people who share nothing more than a common birthday. In a Prisoners Dilemma experiment, the participants who believed that they had the same birthday with the confederate cooperate more than the control participants who did not get such information (Miller et al. 1998: 475, 479). Living in the same territory, sharing a history and a culture, the Cypriots have enough in common to form a unified country. One of the reasons that make them unwilling or unable to resolve the conflict may be the cognitive rigidity that both parties hold which provides an oversimplified outlook to the issues (Deutsch 1983: 11). Actually, nothing, including the all possible outcomes of the referendum, is either black or white. However, if both parties had adopted a more flexible approach began to discuss the plan earlier they could come to a cooperative conclusion and did not miss the unique and historic chance to resolve the Cyprus problem (Annan 2004). For the Prisoners Dilemma Game, it is argued that if one can not trust the other side, it is safer to choose to suffer minimum rather than taking the risk of maximum loss (Deutsch 1958: 270). Although the Greek Cypriots was not going to encounter with a maximum loss in any case, it could be discussed that because they could not trust the Turkish Cypriots, they chose to reject the UN Plan and put up with the international reactions. Dundas (2004: 86) also argued that the heart of the Cyprus problem is the mistrust between the two communities of the island. In accordance with that, Lumsden (1973: 19) claimed increasing the trust should have been one of the strategies which were applied to resolve the Cyprus Conflict. It was argued that the reason of the failure of the government which was established after the 1960 constitution was the distrustful attitudes of each side (Dodd 2005: 40). If an agreement is to be made sooner or later, trust would be the key ingredient of it. It should not be so difficult since we are talking about people who say we always got along together, we used to attend each others weddings. Therefore, it is possible to argue that it is the politicians and the politics that divided the island (Bryant 2001: 892). Task orientation is another element of the conflict resolution processes. A cooperative process perceives the conflict as a mutual problem. On the other hand, a competitive process assumes that the solution can be achieved only
9
if one side imposed their desires to the other. For instance, if the Turkish Cypriots and the Greek Cypriots try to impose their most desired outcomes to each other -according to Lumsden (1973: 16) taksim and enosis, respectively- they would end up with competition. The Cyprus Peace Operation or the illegal invasion done by the Turkish army in 1974 could be seen as an example to that situation. Although it was successful in terms of preventing the violence it divided the island and did not bring permanent resolution to the conflict. Lumsden (1973: 24) argued that converting peace into a superordinate goal might be a solution to the problem. Although this should be the scope of another paper, the UN Plan could be seen as an unsuccessful attempt which aims to convert peace into a superordinate goal. In order to satisfy the criteria of the superordinate goal, the target should be desired equally by both sides and should require the contribution and sacrifice from both of them. In addition, it should be sufficiently compelling (Sherif 1970). In the present discussion the superordinate goal was the United Cyprus Republic which is not probably very much desired by the Greek Cypriots. Consequently, this paper aimed to discuss the UN Plan in accordance with the Prisoners Dilemma Game. The dilemma suggests that it is always advantageous for one side to defect regardless of how the other player acts. However, in relation to the Cyprus Conflict, this basic principle was confirmed only for the Greek Cypriots. For the Turkish Cypriots, on the other hand, it was always beneficial to cooperate. The fundamental elements of cooperation were missing in the Cyprus case. Effective communication, a genuine perception of the other side, mutual trust and willingness to solve the problem together (Deutsch 2002: 311) were the necessary aspects which would enable to solve the conflict. Even though the Greek Cypriots were the non-competitive side, it should not be considered that they were the guilty one. In fact, since the two sides could not establish an effective cooperation strategy and come to a collaborative conclusion, they decided to follow their self-interest. Paradoxically, following the self interest and coming up against a poor result is one of common outcomes of Prisoners Dilemma Games (James 1998: 219). After the rejection of the Annan Plan, it could be concluded that although one chance was missed, there is no barrier in front of the Cypriots to cooperate and end this long-lasting conflict. A peaceful resolution of the Cyprus Conflict will be beneficial for all parties.
Acknowledgements The author would like to thank to Dr. Neil Ferguson and Dr. kr Kaya for their helpful comments to the earlier drafts of this article. Thanks also to an anonymous reviewer for the suggestions.
10
References
Annan, Kofi (2004). Secretary-General's Press Release. http://www.cyprus-unplan.org/UNIQUE_AND_HISTORIC_CHANCE_TO_RESOLVE_CYPRUS_PR OBLEM_MISSED.pdf, (17.04.2005). Barash, David P. and Charkes P. Webel (2002). Peace and Conflict Studies. London: Sage Publications. Bryant, Rebecca (2001). Justice or respect? A comparative perspective on politics in Cyprus. Ethnic and Racial Studies 24 (6): 892924. Camp, Glen D. (1980). Greek-Turkish conflict over Cypriots. Political Science Quarterly 95 (1): 4370. Deutsch, Morton (1958). Trust and suspicion. Journal of Conflict Resolution 2(4): 265279. (1973). The Resolution of Conflict. Vail-Ballau Press: USA. (1983). Prevention of World War III: A psychological perspective. Political Psychology 4 (1): 331. (2002). Social psychologys contributions to the study of conflict resolution. Negotiation Journal 18 (4): 307320. Deutsch, Morton and Robert M. Krauss (1965). Theories in Social Psychology. London: Basic Books Publishers. Dodd, Clement (2005). Constitutional features of the UN plan for Cyprus and its antecedents. Turkish Studies 6 (1): 3951. Dundas, Guy (2004). Cyprus from 1960 to EU accession: the case for non-territorial autonomy. Australian Journal of Politics and History 50 (1): 8694. Gobbi, Hugo J. (1993). Rethinking Cyprus. Israel: HaDfus Hejadash. Hapjipavlou, Maria (2007). The Cyprus conflict: root causes and implications for peacebuilding. Journal of Peace Research 44(3): 349365. Hauk, Esther and Rosmarie Nagel (2001). Choice of partners in multiple two-person prisoners dilemma games: an experimental study. Journal of Conflict Resolution 45 (6): 770793. Hsn, enel (2006). National stereotypes, in-group identification, intergroup bias, social categorization and in-/out- group attitudes: the case of Cprus. Unpublished Masters Thesis. Ankara: Middle East Technical University. Iyori, Koihei and Sobei H. Oda (2003). The emergence of cooperative behaviour in the prisoners dilemma network. The International ESA Meeting. 1922 June. University of Pittsburgh, PA, USA. http://www.peel.pitt.edu/esa2003/papers/iyori_%20cooperationprisonersdilem a.pdf. (26.05.2006). James, Harvey S. (1998). Using the prisoners dilemma to teach business when personal and group interests conflict. Teaching Business Ethics 2(2): 211 222. Kuhn, Steven (2003). Prisoners Dilemma. http://plato.stanford.edu/entries/prisonerdilemma/#Sym. kuhns@georgetown.edu. (11.04.2005).
11
Loizides, Neophytos G. (2002). Greek-Turkish dilemmas and the Cyprus EU accession process. Security Dialogue 33 (4): 429442. Lumsden, Malvern (1973). The Cyprus conflict as a prisoners dilemma game. Journal of Conflict Resolution 17 (1): 732. Mehmet, Ozay. (1992). Towards a solution in Cyprus through economic federalism. In: N. Salem. (ed) Cyprus: a regional conflict and its resolution. Great Britain: The Macmillan Press. Miller, Dale T., Julie S. Downs and Prentice and Deborah A. (1998). Minimal conditions for the creation of a unit relationship: The social bond between birthday mates. European Journal of Social Psychology 28(3): 475481. Mftler-Bac, Meltem and Aylin Gney (2005). The European Union and the Cyprus problem 19612003. Middle Eastern Studies 41 (2): 281293. Newspot (2004).UN Secretary-General Kofi Annans Cyprus Report. http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/newspot/2004/may-jun/n6.htm. (11.04.2005). Nugent, Neill (2000). EU enlargement and the Cyprus problem. Journal of Common Market Studies 38 (1): 131-150. Polyviou, Polyvios G. (1976). Cyprus: What needs to be done? International Affairs 52(4): 582597. Rapport, Anatol and Albert M. Chammah (1965). Prisoners Dilemma: A Study of Conflict and Cooperation. USA: The University of Michigan Pres. Salem, Norma (1992). The constitution of 1960 and its failure. In N. Salem (ed). Cyprus: a regional conflict and its resolution. Great Britain: The Macmillan Pres. Sherif, Muzaffer (1970). Group Conflict and Co-operation. London: Routledge and Kegan Paul Ltd. Spyrou, Spyros (2002). Images of the other: The Turk in Greek Cypriot childrens imaginations. Race Ethnicity and Education 5 (3): 254272. Tullock, Gordon (1999). Non-prisoners dilemma. Journal of Economic Behavior and Organization 39 (4): 455458. United Nations (2004). The Annan Plan of Cyprus. http://www.cyprus-unplan.org/Comprehensive_Settlement_of_the_Cyprus_Problem.pdf. (11.04.2005). Worchel, Stephen, Joel Cooper and George R. Goethals (1991). Understanding Social Psychology. California: Brooks/Cole Publishing Company.
12
Tutukluluk kilemi Oyunu erevesinde Kbrs iin Annan Plan

Mjde Koca-Atabey*
zet: Annan Plan 24.04.2004 tarihinde Kbrsl Trklere ve Rumlara ayn anda yaplan referandumla oyland. Plan birleik bir Kbrs Devleti kurulmasn amalamaktayd. Rum tarafnca reddedilen plan yrrle giremedi. Bu alma, Annan Plann Tutuklunun kilemi Oyunu erevesinde psikolojik bir bak asyla ele alyor. kilemin iddia ettiinin aksine referandumda ibirlii iinde davranmak Kbrsl Trklerin her zaman yararna bir sonu dourmaktayd. birliinin temel ilkelerinden olan etkili iletiim, iten bir alglama, karlkl gven duyma ve sorunu zme arzusu Kbrs meselesindeki eksik unsurlardr. Bunun yannda, Annan Plannn amalad, Birleik Kbrs Devleti zellikle Kbrsl Rumlarn istedii bir zm de deildir. Bahsedilen atmaya bar bir zm bulmann tek yolu her iki tarafn da uygulayaca ibirliine dayanan bir zm bulmaktan gemektedir. Anahtar Kelimeler: Kbrs, Annan Plan, Tutukluluk kilemi, atma zm, psikolojik bak as.
* Orta Dou Teknik niversitesi / Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TBTAK) / ANKARA kocamujde19@hotmail.com, mujde.atabey@tubitak.gov.tr
bilig Yaz / 2009 say 50: 1-14 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
A
M -A*
: A 24.04.2004 . . , . A - . , . , , . , A, . . : , A, , , .
- ( ) / A kocamujde19@hotmail.com, mujde.atabey@tubitak.gov.tr
bilig 2009 Vpusk: 50: 1-14 P Sovet niversiteta Axmeta Wsavi
16. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr ehir Demografisine Glerin Etkisi

Alpaslan Demir*
zet: Osmanl Devletinin, idari, sosyal ve ekonomik yaps ile ilgili verileri kapsamas bakmndan tahrir defterleri mevcut ariv kaynaklar ierisinde ayr bir neme sahiptir. Tahrir Defterleri nda Osmanl Devletinin pek ok ehri sosyo-ekonomik yap bakmndan incelenmitir. Trkiye snrlar iinde kalan blgeler iin yaplm olan tahrir almalarnda, ok nemli olmasna karn, g konusu ya hi incelenmemi ya da istatistiklere yer verilmeden sadece bir iki paragraf bahsedilerek geitirilmitir. 16. yzyl Anadolusunda demografik adan bir deiim yaandn syleyebiliriz. Bu noktadan hareketle bu almada, 16. yzyln ilk yarsnda Anadolunun en byk ve stratejik ehirlerinden biri olan Diyarbakr (Amid) konu edilerek, Diyarbakr (Amid) ehir nfusunun nasl bir deiim gsterdii ve bu deiimin nedenleri, tahrir defterleri erevesinde, anlatlmaktadr. Anahtar Kelimeler: Diyarbakr, Tahrir Defterleri, Demografi, G, 16. yzyl.
Giri Tahrir defterleri erevesinde Anadolunun eitli ehir ve sancaklarn alan aratrmaclarn hemfikir olduu konu 16. yzyl Anadolusunda bir nfus art1 yaanddr. Genel itibariyle aratrmaclarn ekseriyeti, altklar blgelerdeki nfusun yzyl ierisinde iki katna ktn ifade etmekte ve ar bir nfus artndan bahsetmektedirler.2 Tahrir defterleri dorultusunda alma yapan aratrmaclar altklar blgelerin genel nfus art yzdesini %90, %100, %120 gibi ifadelerle vermekte ve bu ynde deerlendirme yapmaktadrlar. Fakat verilen bu yzdelerin, her blgenin tahrirlerinin ayn dnemde tutulmu olmamas nedeniyle, mukayese babnda salkl bir deerlendirme iin tam anlamyla yeterli olduunu sylemek gtr. Bu adan nfus art yzdesini toplam arttan ziyade yllk nfus art baznda vermek, verilen yzdelerin birbirleriyle kyaslanabilmesi balamnda, daha uygun olacaktr. Nitekim Braudel (1993: 485-487), 16. yzyl Akdeniz nfusu*
Gaziosmanpaa niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm / TOKAT alpaslandemirtr@yahoo.com
bilig, Yaz / 2009, say 50
nun yllk nfus art hzn (binde) 7 olarak ngrmektedir. Fakat, yaptmz almalarn sonucuna gre Anadolunun genel ortalamas iin 1015 aras bir oran daha makul grlmektedir.3 Anadolunun eitli blgelerini alan aratrmaclarn tahrirlere gre verdikleri nfus verileri yllk nfus art balamnda deerlendirildiinde birbirinden ok farkl oranlar ortaya kmaktadr (Demir 2007: 147-148). te bu nedenle eldeki verilerin dikkatli tahlil edilmesi gerekmektedir. Yaplan almalar gstermektedir ki, Anadolunun genel nfusunda ar bir arttan ziyade, belirli blgelere nfus ylmalar mevcuttur (Demir 2007: 166-167).4 Buradan hareketle, bu almada 16. yzyln ilk yarsnda5 nfus asndan Anadolunun en byk ehirlerinden biri olan Diyarbakr (Amid) konu edilerek ehrin 16. yzyln ilk yarsndaki demografik durumu deerlendirilmeye allacaktr. Bu deerlendirme, ehir nfusunun 16. yzyln ilk yarsnda nasl bir deiim yaad ve bu deiimin nedenleri erevesinde olacaktr. Diyarbakrn 16. yzyln ilk yarsna ait Babakanlk Osmanl Arivinde iki tahriri bulunmaktadr. Bunlardan ilki fethin akabinde yaplm olan ve 1518 tarihini tayan 64 numaral6 defter, dieri ise 1540 tarihli 200 numaral7 defterdir.8
Demografik Deiim Bu alma boyunca nfus verileri nefer baznda kullanlarak hane-mcerred ayrmna girilmeyecek ve sadece rakamlar ayn oranda byten tahmini nfusu bulmaya yarayan arpanlar kullanlmayacaktr. Tahrirlere gre, Diyarbakr ehir merkezinin 1518 tarihinde kaytl vergi neferi 2.550 iken 1540 ylna gelindiinde bu say 4.260a ykselmi ve yllk nfus art hz 23,58 olarak gereklemitir. Dini yapya gre Mslim ve Gayrimslim eklinde bir ayrma giderek kaytl Mslman ve Gayrimslim reayann yllk nfus art hzlarna bakarsak, konuya daha detayl yaklama frsat bulabiliriz. Bu erevede Diyarbakr ehir merkezinde 1518 yl tahririne gre kaytl Mslman vergi ykmls 1.327 nefer, 1540 ylnda ise 1.716 neferdir. Bu rakamlara gre Diyarbakr ehrinde kaytl vergi veren Mslman halkn yllk nfus art hz 11,71 olmutur. Ayn dneme ait kaytlar erevesinde Gayrimslim halkn nfus art hzna bakldnda ise 1518 ylnda 1.223 olan Gayrimslim nefer says 1540 ylnda 2.544 olarak kaydedilmi9 ve yllk nfus art hz 33,81 olarak gereklemitir.
16
Demir, 16. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (Amid) ehir Demografisine Glerin Etkisi
Grafik I: 1518-1540 yllar arasnda Diyarbakr ehir merkezi yllk nfus art hz: The rate of annual population increase of Diyarbakr city center between 1518-1540:
Diyarbakr ehir merkezinin yllk nfus art hz ile ilgili ortaya koyduumuz bu tablo dikkat ekmektedir. 16. yzyln ilk yarsnda yllk nfus artnn Sivas ehir merkezinde 17, Tokat ehir merkezinde 15, Divrii ehir merkezinde 18, Darende ehir merkezinde 7, Besni ehir merkezinde 9 olduu gz nne alndnda (Demir 2007: 149-150), Diyarbakr ehir merkezi yllk nfus art hznn olduka yksek olduu aikardr. Dikkat eken dier bir husus ise Mslman ve Gayrimslim nfus art hz arasndaki derin uurumdur. Yukarda ortaya koyduumuz verileri deerlendirmeye gemeden nce nfus art ya da bir baka ifade ile nfus geliiminin ne olduuna bakmak gerekir. Nfusun gelimesi, bir btn olarak nfus hacmindeki deiimdir. Bu gelime artma (pozitif) ya da azalma (negatif) olmak zere iki ynldr. Pozitif ya da negatif ynl geliim, hi phesiz nfusun hacmini etkileyen doumlar, lmler ve glerin etkisiyle olumaktadr. Bu faktrn arasndaki mnasebet sabit olmadndan dolay, nfusun gelimesi bazen pozitif, bazen negatif ynlyken nadiren de duraan olabilmektedir. Nfusun geliiminde kullanlan tabii gelime ifadesi, sadece doum ve lm etkenlerinden olumaktadr (Grtan 1969: 349-340, Darkot 1953: 5). Buradan hareketle nfus geliiminde unsurun yani doumlar, lmler ve glerin etkili olduu ortadadr. ncelediimiz dnem iin doum ve lm oranlar iin bir eyler syleme imkanna sahip deiliz. Bu nedenle tabii gelime ifadesi zerinde durmak gerekir.
17
Braudelin Akdeniz nfusu iin ne srd 7lik arta kar, Gm (2001: 157) gibi biz de Anadolunun yllk nfus art iin 10-15 aras bir rakam ne srmekteyiz. 16. yzyldaki doum-lm oranlar iin elimizde kaynak olmamasna karn gerek kendi alma alanlarmzdan (Demir 2007: 141-170) gerekse dier yaplm almalardan hareketle, bir deerlendirme yapldnda, bu nerme daha makul grlmektedir. Bu nedenle nfus art konusunda tabii art olarak baz aldmz temel deer 10-15 aras dilimdir. Bu noktadan hareketle hem Diyarbakr ehir merkezinin yllk genel nfus art hz olan 23,58, hem de Gayrimslim nfusun yllk nfus art hz olan 33,81 olduka yksek bir rakamdr. Dolaysyla bu artlarn nedenlerini arayabileceimiz tek olgu nfusun geliiminde etkili olan unsurdan doumlar ve lmlerin dnda kalan g10 olgusudur. Diyarbakr ve evresini de iine alan Dou ve Gneydou Anadolunun Osmanl Devleti topraklarna katlmas Yavuz dneminde olmasna karn, bu blgeler devam eden Osmanl-Safevi mcadelesi (Ktkolu 1993: 1-2, Sava 2004) dolaysyla olduka istikrarsz bir geliim sreci geirmitir. Nitekim, bahsedilen mcadelelerin bir neticesi olarak bu blgelerde pek ok kyn harap ve perakende olduu (Erpolat 2004: 591-598, Kl 1999: 144), hatta baz ehir merkezlerinin nfus kaybettii11 bilinmektedir. Huricihan slamolu (1991: 176), Osmanllarla Safeviler arasndaki lm kalm mcadelesinin devam ettii Dou Anadoludan istikrarl siyasal koullar nedeniyle Anadolunun orta ve kuzey blgelerine gler gelmi olabileceini ifade etmektedir. Doktora tezi almamz srasnda slamolunun bahsettii g olgusunun mevcudiyetini ortaya koymaya alm, 16. yzyl boyunca Safevi kaynakl sorunlara bal olarak ortaya kan nfus hareketlenmeleri neticesinde belirli blgelere nfus ylmalar olduu sonucuna varmtk (Demir 2007: 198-247). Mehmet z (1993: 526) de slamolu ile ayn grleri paylar nitelikte, Yavuz Sultan Selimin ah smail ile yapt mcadelenin orta-kuzey Anadolunun demografik yapsn etkilediinden bahsederek, yreden darya, dardan yreye istikrar bozacak nitelikte olmasa da gler meydana geldiini ifade etmektedir. Osmanl Safevi mcadelesi srasndaki istikrarszlk dolaysyla bu blgelerden orta ve kuzey Anadoluya bir nfus hareketi olutuunu syleyebileceimiz gibi, Diyarbakr tahrirleri incelendiinde mcadelenin devam ettii sahadaki Diyarbakr gibi, krsal kesime gre daha korunakl ehir merkezlerine de youn bir g olgusundan bahsedebiliriz. Nitekim Diyarbakrn ilk tahriri olan 1518 tarihli defterde grebildiimiz kadaryla Diyarbakr ehir merkezine toplam 555 vergi neferi g olmutur. Bu rakam ehir merkezinde kaytl toplam vergi neferinin %21,76sna tekabl etmekte ki bu durum ehirdeki her be kiiden birinin gmen olduu anlamna gelmektedir. 555 vergi neferi gmenin 186s Mslman iken 369u Gayrims18
limdir. Mslman gmenler ehir merkezindeki kaytl toplam vergi neferi Mslmanlarn %14,01ini olutururken, Gayrimslim gmenler toplam vergi neferi Gayrimslimin12 %30,17sini oluturmaktadr. 1540 ylnda toplam 1.043 vergi neferi gmenin varl tespit edilmitir ki bu rakam ehir merkezinde kaytl toplam vergi neferinin %24,48ine tekabl eder. Baka bir ifadeyle, nceki dneme gre biraz daha artan gler nedeniyle, bu tarihte ehirdeki her drt kiiden biri gmen olarak gelip yerlemi demektir. 1.043 vergi neferi gmenin 44 Mslman iken 999u Gayrimslimdir. Mslman gmenler ehir merkezindeki kaytl toplam vergi neferi Mslmanlarn %2,56sn olutururken, Gayrimslim gmenler toplam vergi neferi Gayrimslimin %39,26sn oluturmaktadr. Diyarbakr ehir merkezine gelen gmen saysnn 22 ylda yaklak iki katna kmasnda blgedeki Osmanl-Safevi mcadelesinin yannda, ehir merkezindeki ekonomik canlln13 da etken olduu sylenebilir. Gmenlerin 1518 tarihinde %67si, 1540 tarihinde ise %95i Gayrimslimdir. Gmenlerin arln daha ziyade Gayrimslimlerin oluturmas, aznlk psikolojisine bal olarak bulunduklar blgede kendilerini gvende hissetmeyip daha gvenli olan ehir merkezlerine g etmi olduklar eklinde aklanabilir. Gmenleri Mslman ya da Gayrimslim eklinde ikiye ayrmamza ve Yahudiler hakkndaki verileri Gayrimslimler ierisine katm olmamza karn burada Yahudiler ile ilgili ksa bir aklama yapmak gerekir. 1518 tarihinde 31 vergi neferi Yahudi (BOA Td. 64: 27) kaytldr. Bu Yahudilerin 7si Mardinden gelmitir. Ayrca Badad ve Musuldan da 1er Yahudi gmen bulunmaktadr. 1540 ylna gelindiinde Yahudiler iki farkl kilise14 etrafnda yazlmlardr. Cemaat-i Yahuda grubu (BOA Td. 200: 51-52) Nasturi kilisesine balanmken, Cemaat-i Tevrati grubu (BOA Td. 200: 56) Meryem kilisesine tabi klnmtr. 1518-1540 yllar aras Yahudi nfus art 43,11 olmutur. Bu rakam, Yahudilerin de dahil olduu Gayrimslim grubun yllk nfus artndan bile daha yksektir. Bu oran tabii bir art olarak kabul etmek mmkn deildir. 1540 tarihli defterde Yahudi gruplara dahil olmu her hangi bir gmen kayd bulunmamaktadr. Fakat ilk defterde sadece bir Yahudi grubu kaytl iken 1540 tarihli defterde iki farkl Yahudi grubu kaydedilmesi dndrcdr. 1518 tarihli defterdeki Cemaat-i Yahudiyan bal altnda verilen Yahudi isimlerinden hi birine 1540 tarihli defterdeki Cemaat-i Tevrati grubunda rastlanmazken, yedisine 1540 tarihli defterdeki Cemaat-i Yahuda bal altndaki Yahudi isimleri arasnda rastlam olmamz bu iki grubun birbirinin devam olduu dncemizi destekler mahiyettedir. Sadece bu grubun yllk nfus artn ele alrsak 7,84 gibi tabii art olarak kabul ettiimiz rakamn biraz altnda bir oran kmaktadr. Bahsi geen bu iki grup birbirinin devam ise, Yahudi nfustaki 43,11lik art
19
ancak 1540 ylnda Cemaat-i Tevrati olarak geen ve Meryem kilisesine balanm olan grubun 1518 tarihinden sonra Diyarbakra gelmi15 olmasyla aklayabiliriz. Nitekim 1518 tarihli Mardin tahrir defterinde kaytl Yahudi isimlerinden16 birine Cemaat-i Tevrati grubu ierisinde rastlanmtr.17 Mardinde mcerred kaydedilmi olan bu ahs Diyarbakrda iki olu ile birlikte tahrir edilmitir. Fakat, dier kaytl Yahudilerin nerelerden gtklerine dair net bir ey syleme imkanna sahip deiliz.
Grafik II: 1518-1540 tarihlerinde gmenlerin toplam, mslman ve gayrimslim nfus ierisindeki oranlar: % The ratio of total, muslim and non-muslim between 1518-1540 demographic: %
Diyarbakr ehir merkezine yerleen gmenlerin nerelerden geldii konusuna gemeden nce bu almada kullandmz tahrirlerdeki g kaytlarnn18 nasl saland zerinde ksaca durmak gerekir. 1518 tarihli defterdeki g verilerinin nemli bir ksm isimlerin yanna dlen an Hasankeyf (Hasankeyfden), an Siird (Siirdden) gibi kaytlar, geri kalan g verileri ise ahs isimlerinin altndaki Gergeri, Halebi, Tokadi, Siirdl gibi ahsn nereli olduunu belirten ifadeler sayesinde elde edilmitir. ok az sayda veri ise Yusuf bin ermiki gibi kaytlardaki baba adlarndan elde edilmitir. 1540 tarihli tahrirde ise gmen says 1518 tarihli tahrirdeki verilere ek olarak Cemaat-i Haikl, Cemaat-i Ataki, Cemaat-i Sasoni19 eklinde balklar altnda verilen isimlerin, kaytta belirtilen yerlerden geldii varsaym ile elde edilmitir. Diyarbakr ehir merkezine gelen gmenlerin geldikleri blgeler konusuna gelince, 1518 tarihli defterdeki gmenlerin en azndan %83,96s Diyarbakr eyaleti20 snrlar ierisindeki yerlemelerden gelmitir. En azndan ifadesini kullanmamzn nedeni ise 1518-1540 yllarnda Diyarbakr ehir merkezine gelen gmenleri gsteren tabloda da grld zere 1er vergi neferi gmenin geldii ve yanlarnda soru iareti olan Hodbil, Kile, Zogal ve benzeri
20
yerlemelerin, ki tahrirde bunlarn balarnda -den, -dan anlamna gelen an ifadesi mevcuttur, bu gn neresi olduu konusunun net olmaydr. Byk bir ihtimalle ky olan bu yerlemelerin Diyarbakr eyaleti snrlar ierisinde olduu var saylrsa 1518 ylnda Diyarbakr ehir merkezindeki gmenlerin %86,12sinin Diyarbakr eyaleti ierisinden21 gelmi olduunu syleyebiliriz. Geri kalan 77 vergi neferi gmenden ise 22si Mudan, 12si Sleymanludan,22 6s Musuldan, 6s Gergerden, 5i Bitlisden, 4 Malatyadan ve tabloda grld zere daha azar sayda ise dier blgelerden23 gelmitir. 1518 tarihinde Diyarbakr ehir merkezindeki 186 vergi neferi Mslman gmenin 159u bir baka ifade ile %85,48i Diyarbakr eyaleti snrlar ierisinden buraya gelmitir. Toplam 186 vergi neferi Mslman gmenin 107si sadece be yerlemeden gelmitir. Bunlardan 53 Mardinli, 23 Eilli, 13 Siirdli,24 11i ermikli ve 7si Hasankeyflidir. 369 Gayrimslim gmenden 319unun, yani %86,44nn, geldikleri yerlemeler Diyarbakr eyaleti snrlar ierisindedir. Toplam 369 Gayrimslim gmenin geldikleri blgelere bakldnda 302sinin sadece 14 blgeden geldii grlmektedir. Bunlarn 63 Atakl, 31i Hasankeyfli, 28i Dal,25 24 Hinili, 21i Sasonlu, 19u Diyarbakra bal kylerin reayas, 18i Eilli, 19u Ergunili, 17si Mardinli, 15i Hazrolu, 12si ermikli, 10u Genli, 9u Cizreli, 6s Siirtlidir. 1540 ylna gelindiinde ise Diyarbakr ehir merkezindeki 44 vergi neferi Mslman gmenin %77,27si ya da bir baka ifade ile 3426 Mardin, ermik, Siird gibi Diyarbakr eyaleti snrlar ierisindeki yerlemelerden gelmitir. Diyarbakr eyaleti snrlar dndan gelen Mslman gmenlerin 7si Acem, 1i Arab ve 2si Malatyaldr. 1540 ylnda Diyarbakr ehrinde 999 Gayrimslim gmen bulunmaktadr. Bunlardan 626s (%62,66s) kesin olarak Diyarbakr eyaleti snrlar27 ierisinden gelmitir.28 Kesin olarak verebileceimiz bir dier oran ise Gayrimslim gmenlerin %20,42sinin (204 vergi neferi) Diyarbakr eyaleti snrlar dndan gelmesidir.29 Buradaki tek handikabmz Gayrimslim gmenlerin %16,92sini oluturan 169 vergi neferi gmenin geldikleri yeri lokalize edemememizdir.30 Ad geen bu yerler lokalize edilebilirse Diyarbakr ehir merkezine Diyarbakr eyaleti ierisinden gelen gmenlerin kesin oran verilebilir. 1540 ylnda Diyarbakr ehir merkezine gelen gmenlerin toplam 1.043 olup bunlarn %63,27si (660 vergi neferi) Diyarbakr eyaleti snrlar ierisindeki yerlemelerden gelen gmenlerden olumaktadr. 1518 ylnda Diyarbakr eyaleti dahilindeki yerlemelerden gelen gmenlerin orannn %83,96 olduu dnldnde 1540 ylndaki oran dk kalmaktadr. Bu durum tamamen Gayrimslim gmenler ksmnda da ifade edildii zere yerleri lokalize edilemeyen yerlemelerden kaynaklanmaktadr.
21
Ms. Gmenler Olmasayd Ms. Nfusun Yllk Nfus Art Hz %o
64 / 2550 1327 1223 555 21,76 186 14,01 369 30,17 1518 23,58 11,71 33,81 23,58 10,59 11,71 10,5 33,81 10,65 200 4260 1716 2544 1043 24,48 44 2,56 999 39,26 /1540
Tablo I: 1518-1540 Tarihlerinde Diyarbakr ehir Merkezine Ait Demografik Bilgiler The data about Diyarbakr city center between 1518-1540
Sonu Sonu olarak, 16. yzyln ilk yarsndaki 22 yllk bir zaman diliminde Diyarbakr ehir nfusu yllk 23,58 artmtr. Bu art, zellikle Gayrimslim nfusta ok daha fazla olmu ve genel nfus artnn ok daha zerinde yllk 33,81 olarak gereklemitir. 16. yzylda Anadolunun yllk tabii nfus art hznn 10-15 olduu dnldnde, bu ar artn Diyarbakr ehir merkezine yaplm olan glerden kaynaklandn syleyebiliriz. Nitekim 1518 tarihinde Diyarbakr ehir merkezine 60 civarnda (ehir, kaza, nahiye ve ky) idari birim/yerlemeden gmen gelmitir. 1540 ylnda ise gmenlerin geldii idari birim/yerleme says 30 civarndadr. 1518 tarihli tahrire gre Diyarbakr ehir merkezindeki gmenlerin %83,96s, 1540 tarihli tahrire gre ise, yukarda bahsedilen zmlenemeyen sorundan dolay, %63,27si Diyarbakr eyaletine tabi yerlemelerden gelmitir. Bu durum hi phesiz Osmanl-Safevi mcadelesinin ad geen blgede yapt tahribatn bir yansmas olarak reayann kendini daha gvende hissettii ve ekonomik faaliyetlerini daha rahat yapabilecei Diyarbakr gibi korunakl ehirlere g etmesinden kaynaklanmtr. Hatt zatnda, Diyarbakr eyaleti dnda kalan Muun dahi mcadele sahas etkisi altnda
22
Gayrims. Gmenler Olmasayd Gayrims. Nfusun Yllk Nfus Art Hz %o
Gayrimslim Gmenlerin Toplam Gayrimslim Vergi Neferine Oran %
Mslman Gmenlerin Toplam Mslman Vergi Neferine Oran %
Gmenler Olmasayd ehrin Yllk Nfus art Hz %o
Gayrimslim Nfusun Yllk Nfus Art Hz %o
Gmenlerin Toplam Vergi Neferine Oran %
Mslman Nfusun Yllk Nfus Art Hz %o
Toplam Gayrimslim Gmen Vergi Neferi
Toplam Mslman Gmen Vergi Neferi
Tahrir Defterlerinin Numaras ve Tarihi
ehrin Yllk Nfus Art Hz %o
Toplam Mslman Vergi Neferi
Toplam Gmen Vergi Neferi
Gayrimslim Vergi Neferi
Yllk Nfus Art Hz %o
Yllk Nfus Art Hz %o
Yllk Nfus Art Hz %o
Toplam Vergi Neferi
olduu ve eyalet dndan gelen gmenlerin nemli bir orann da Mulu gmenlerin oluturduu dnldnde Diyarbakr ehir merkezine yaplan glerin hemen hemen byk bir ekseriyetinin Osmanl-Safevi mcadelesinin hem sosyal hem de ekonomik bir sonucu olduunu varsayabiliriz. Diyarbakr ehir merkezindeki toplam gmen saylar gz ard edildiinde ehrin yllk nfus art hz 10,59 olmaktadr. Gayrimslim gmenler olmasayd Diyarbakr ehir merkezinde Gayrimslim nfusun yllk nfus art hz 10,65 ve Mslman gmenler olmasayd Mslman nfusun yllk nfus art hz ise 10,50 olacakt. Bu rakamlar ise Anadolu iin nerdiimiz yllk 10-15 nfus art ile rtmektedir. Dolaysyla 16. yzyln ilk yarsnda Diyarbakr ehir merkezi iin ar bir nfus artndan ziyade glerden kaynaklanan bir nfus ylmasndan bahsetmek daha doru olacaktr.
Mslman Gmen Mardin Eil Siird ermik Diyarbakr Kyleri Hasankeyf Ergani Krd (Airet) Musul Trkmen (Airet) Erguni ? Malatya Acem (Babas) Berazi (Airet) Bitlis Harput Hini Kk ? Marib Palu Siverek Sleymanlu/ Sleymani Acem Der (Airet) Atak Bayatlu (Airet) Birecik Erzincan 1518 H M 52 1 22 1 12 1 11 0 8 7 6 5 5 5 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1540 H M 9 1 0 0 2 0 4 1 0 0 0 8 0 0 3 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7 1 0 0 0 0 0 1 0 2 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Gayrimslim Gmen Atak Hasankeyf Da Sason Hini Mu Diyarbakr Kyleri Eil Erguni ? Mardin ermik Sleymanlu/ Sleymani Gen Hazro Cizre Siird Gerger Harput Kulp Ergani apakur Erzincan Acem (Babas) Birecik Bitlis Hasankeyf (Babas) Sason (Babas) Savur 1518 H M 63 0 28 3 26 2 21 0 21 20 19 17 17 16 12 10 10 15 9 6 4 4 4 3 3 2 2 2 2 2 2 1 3 2 0 1 2 1 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1540 H M 108 16 50 8 8 0 91 15 0 129 0 17 0 7 15 64 60 43 11 2 0 0 0 14 0 1 0 0 0 0 0 4 0 1 0 6 0 1 2 0 0 13 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Gmen Toplam Mardin Atak Eil Hasankeyf Da Diyarbakr Kyleri Hini ermik Mu Erguni ? Sason Siird Hazro Sleymanlu/ Sleymani Gen Ergani Cizre Gerger Harput Musul Trkmen (Airet) Krd (Airet) Bitlis Malatya Acem (Babas) Kulp Savur Erzincan 1518 Nefer 70 64 41 38 28 27 26 23 22 22 21 19 15 12 10 9 9 6 6 6 6 5 5 4 4 4 3 3 1540 Nefer 18 124 23 59 8 0 0 22 130 4 106 4 56 64 60 14 11 0 0 0 0 10 0 2 0 0 4 1
23
Grc Haleb lyas ? Las ? Lor Meyyafarkin Pulur Safed Savur Tabari ? Tebriz Uslub ? Zogal ? Arab emigezek Azaz ? Badad Berdemlice ? Cska Cizre apakur ermik (Babas) Da Gen Gerger Haik Hani Hasankeyf (Babas) Hazro Hdenef ? Hodbil ? plice ? Kaab ? Kemah Kile ? Kulp Mu Name ? Namse ? Sadrak ? Sason Sason (Babas) Selh ? Sivas Tercan Tokat Trabzon
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Tokat Azaz ? Badad ermik (Babas) Hodbil ? Kile ? Malatya Musul Name ? Sadrak ? Sivas Tercan Cksa Hani plice ? Selh ? Kaab ? Namse ? Haik Hdenef ? Berdemlice ? Acem Kemah Trabzon Arab Bayatlu (Airet) Berazi (Airet) emigezek Der (Airet) Grc Haleb lyas ? Kk ? Krd (Airet) Las ? Lor Marib Meyyafarkin Palu Pulur Safed Siverek Tabari ? Tebriz Trkmen (Airet) Uslub ? Zogal ?
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 54 51 45 38 21 18 17 17 12 2 2 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 9 3 6 4 1 0 3 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Badad Birecik apakur Berazi (Airet) Hasankeyf (Babas) Kk ? Marib Palu Sason (Babas) Siverek Acem Tokat Der (Airet) Azaz ? Bayatlu (Airet) ermik (Babas) Grc Haleb Hodbil ? lyas ? Kile ? Las ? Lor Meyyafarkin Name ? Pulur Sadrak ? Safed Sivas Tabari ? Tebriz Tercan Uslub ? Zogal ? Hani Cska plice ? Selh ? Kaab ? Hdenef ? Namse ? Haik Berdemlice ? Kemah Arab emigezek Trabzon
3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9 4 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 60 58 48 44 25 20 19 17 13 2 1 1 1
Tablo II: 1518-1540 Tarihlerinde Diyarbakr ehir Merkezindeki Gmenler (H: Hane / M: Mcerred) Immigrants in Diyarbakr city center between 1518-1540 (H: Household / M: Bachelor)
24
1. Anadoluda nfus art konusundaki deerlendirmeler iin baknz (zel 2006, Erder ve Faroqhi 1979: 322-345, Cook 1972). 2. 15.-17. yzyllar aras zelde Akdeniz evresi ve genelde dnyadaki nfus art konusu ilk defa Fernand Braudel tarafndan dile getirilmitir. Fernand Braudel, (1993: 485487) 16. yzylda her yerde nfusun arttn, 1500-1600 arasnda Akdeniz nfusunun kabaca iki katna km olabileceini ki bu nfus artnn ylda 7 civarnda bir art hzna denk geldiini belirtmitir. Braudelin bu fikirleri ise Osmanl Devleti iin mer Ltfi Barkan (1953: 1-26) tarafndan desteklenmitir. 3. Braudele ait tezin Osmanl Anadolusu asndan geerlilii ilk kez farkl blgeye ait verileri tahlil eden Cook (1972) tarafndan ayrntl olarak sorgulanmtr. Nitekim, Osman Gm (2001: 148-153) de, Acaba Braudelin ileri srd art oran, Osmanl mparatorluu iin de aynen geerli miydi? Yoksa iin iinde baka problemler mi vard? sorusunu sorarak, tahrir defterlerindeki verilerden elde ettii sonular neticesinde Braudelin ileri srd nfus art hznn Anadoluda biraz daha fazla olduunu ortaya koymutur. Fakat, Anadolunun farkl yerlerinde farkl corafi artlarn olmas ve ksa mesafelerde ok byk deiikliklerin olmas nedeniyle; her tarafta nfus art yaanmad gibi, artan yerlerde de art hznn ayn deerlerde olmadn da ifade etmitir. Gm, Larende iin yapt bu almann btn Anadoluya genellenebilmesinin ise, ancak ayn tarz almalarn yaplmas ile mmkn olacan belirtmitir. Doktora almamz srasnda incelediimiz sekiz blgenin tahrir defterleri veri sonular Gmnn nermelerini destekler mahiyette olmutur (Demir 2007: 141-170). 4. Nitekim, Oktay zel (2006: 223) de Anadolunun baz blgeleri iin bir demografik basknn mevcut olduunu ifade etmektedir. Cook (1972: 11) da almasnda, 16. yzyldaki demografik durumun ar bir nfus patlamasndan ziyade, nfus basksnn belirgin bir art olduu sonucuna varmtr. 5. 16. yzyln ikinci yarsnda meydana gelen nfus art hakknda gerek lkemiz gerekse yurtdnda tahrirler kullanlarak yaplm aratrmalar mevcuttur. Buna ramen bizim sadece 16. yzyln ilk yarsn ele alp, yzyln ikinci yarsn kapsam d brakmamz, bu almann ana noktas olan tahrirlerdeki g verilerinin yzyln ikinci yarsnda tutulmu olan tahrirlerde, nfus art olgusuna karn, hemen hemen yok denecek kadar az olmasndan kaynaklanmaktadr. Genel itibari ile 16. yzyln ilk yarsna ait tahrirlere kyasla yzyln ikinci yarsna ait tahrirlerde g kaytlarnn ok az olmas tahrir eminlerinin bu tr kaytlar gz ard etmi olmas ile alakal olabilir (Demir 2007: 230-231). 6. Diyarbakr ehir merkezine ait veriler 12-27. sayfalar arasnda bulunmaktadr. 1518 tarihli bu defterin Diyarbakrla ilgili ksmnn tpk basm ve bu ksmla ilgili baz deerlendirmeler Mehdi lhan (2000) tarafndan yaplmtr. Fethin hemen akabinde yaplm olmas dolaysyla bu tahrire ait verilerin shhati konusunda baz pheler olabilir. Nitekim Gneydou Anadolunun Yavuz Sultan Selim tarafndan fethi akabinde yaplan 1518 tarihli Diyarbekir Vilayeti tahririnden sonra, Kanuni dneminde 1522-23 tarihlerinde bitirilen yeni bir tahririn yaptrld bilinmektedir (nal 1995: 248). Fakat bu tahrir arivde mevcut deildir. Yaplm olan bu tahririn icmali niteliinde olan ve Babakanlk Osmanl Arivi tarafndan tpk basm yaynlanan 998 numaral defterde (Osmanl Arivi Daire Bakanl 1998) ise Diyarbakr ksm bulunmamaktadr. 7. Diyarbakr ehir merkezine ait veriler 17-56. sayfalar arasnda bulunmaktadr.
Aklamalar
25
8. Bu alma srasnda yapm olduumuz karmlar tamamen tahrir defterlerindeki mevcut verilere dayanmaktadr. Fakat, tahrir defterlerindeki verilerin kesin hkmler vermek iin tam olarak elverili olduunu sylemek ise gtr. 9. Nejat Gyn (1968: 79) bu tarihteki hristiyan nfusunun daha fazla artm olmasn civar kylerden ve kazalardan bir ksm hristiyan halkn gelip ehre yerlemi olmas ile izah edilebileceini belirtmi fakat bu konunun detayna girmemitir. 10. Nitekim Faroqhi, ehirlerin gelimesinde sadece devletin politikalar deil, insanlarn olanaklarn daha iyi olduu ehirlere, gn zorluuna ramen, gmesinin de etkili olduunu sylemektedir (Faroqhi 1990: 136). Faroqhinin gle ilgili dier grleri iin baknz (Faroqhi 1990: 154). Ayrca Erder ve Faroqhi (1979: 333), nfus artnda g nemli bir etken olarak grmektedir. 11. rnein Erzincann 1516-1530 aras yllk nfus art -1,8 olarak gereklemitir. Nfus kaybnn boyutunu gstermesi asndan, sadece Tokat ve Sivas ehir-krnda 1520 tarihli deftere gre 110 vergi neferi Erzincanlnn bulunmas dikkate deerdir (Demir 2007: 150). 12. lk tahrirde ayr bir grup olarak yazlmayan fakat ikinci tahrirde ayr bir cemaat olarak kaydedilen Diyarbakr ehir merkezindeki emsileri Gayrimslim nfusa dahil ettiimiz gibi, Yahudileri de Gayrimslim nfusa dahil ettiimizi belirtmek gerekir. 13. Diyarbakr ehir merkezi ekonomik faaliyetleri iin baknz (lhan 1992-1994: 47-52). Huricihan slamolu (1991: 172-186) Anadoludaki nfus artn ekonomi balamnda yorumlamaktadr. 14. Yahudilerin kiliseye balanarak yazlmalar idari bir uygulama olabilir. 15. 1540 tarihli defterde iki farkl Yahudi grubu iki farkl kiliseye balanmtr. Bu iki gruptan Meryem kilisesine balanm olan Cemaat-i Tevrati grubunun Diyarbakra 1518 tarihinden sonra geldiini dnmekteyiz. 43 neferlik bu grubun gmen olabileceini dnmemize ramen 999 neferlik Gayrimslim g verisine dahil edilmemitir. 16. Mardindeki Yahudilerin 1526-1540 yllar arasnda nfuslarnda bir d sz konusudur. 1526 ylnda 131 hane, 103 mcerred, 20 pir-i fani kaytl iken 1540 ylnda 121 hane, 59 mcerred kaytldr (BOA Td. 998: 6 ve BOA Td. 200: 510-511). Biz 1518 ylnda (1526 tarihli defter icmal olduu iin isimleri gremiyoruz) Mardinde kaytl Yahudilerden sadece birine 1540 ylnda Diyarbakr Yahudileri ierisinde rastladk. 1518 yl tahririnde Diyarbakrda Mardinden gelmi 7 nefer Yahudi olduu gz nne alndnda 1540 ylnda baka Mardinli Yahudiye Diyarbakrda rastlamamamzn nedeni Gayrimslim isimlerin tahrirlere kaydedilirken telaffuzdan kaynakl yanl yazlmalar olabilir. 17. Sleyman Mufil ? (BOA Td. 64: 227 ve BOA Td. 200: 56). 18. Osmanl devletinin 16. yzyl sosyal ve ekonomik tarihi iin tahrir defterleri ok nemli kaynaklardr. Fakat, tahrir defterleri kullanlarak Osmanl devletinin 16. yzyldaki g durumu tam anlamyla sistematik bir ekilde veya metodik anlamda ortaya konmu deildir. Bu konuda ilk yayn Osman Gm (2004: 231-248) tarafndan yaplm ve uluslar aras bir dergide yaynlanmtr. Tahrir defterlerinden yararlanarak g kaytlarnn karlmas iin ayrca Alpaslan Demirin (2007: 198-247) almasna baklabilir. 19. Bu balklar altnda verilen isimler ierisinde nadiren de olsa farkl yerlerden geldiini grdmz ahslar olabilmektedir. rnein Cemaat-i Sasoni bal altnda 4 nefer Hasankeyfli, 4 nefer ermikli, 1 nefer Kemahl kaytldr. Bu almada ad geen ahslar Sasonlu olarak deil Hasankeyfli, ermikli ya da Kemahl gmenler olarak deerlendirilmitir.
26
20. Diyarbakr eyaleti iin baknz Mehmet Ali nal (2004: 567-573) ve brahim Ylmazelik (1997: 217-237). 21. Mardin, Atak, Eil, Hasankeyf, Da, Diyarbakra bal kyler (Sat Kendi, Fare, Haydarlu, Ktrbil, Beyaz, Haik), Hini, ermik, Erguni (Erganili anlamna geldiini dnmekteyiz), Sason, Siird, Hazro, Gen, Ergani, Cizre, Airetler, Harput, Kulp, Savur, Birecik, apakur, Palu, Siverek, Meyyafarkin. 22. Sleymanlu ya da Sleymani olarak geen bu yerlemenin Irakn kuzeyindeki Sleymaniye kenti olduunu dnyoruz. 23. Acem, Erzincan, Badad, Marib, Tokat, Grc, Haleb, Lor, Pulur, Safed, Sivas, Tebriz, Tercan. 24. 18. yzyln ilk yarsndan itibaren Diyarbakr ehri mahalleleri arasnda Siirdi adnda bir mahallenin bulunmas dikkate deerdir (Ylmazelik 1995: 31). Bu mahalle ile, 16. yzylda Diyarbakr ehir merkezine g etmi olan Siirdliler arasnda bir ba olduunu dnmekteyiz. 25. An Da, Dalu gibi tabirlerin Diyarbakra yakn dalardaki yerlemelerinden ehir merkezine gelen kiileri ifade ettiini dnyoruz. 26. 10u Mardinden, 11i eitli airetlerden, 5i ermikden, 4 Erguniden, 2si Siirdden, 1i emigezekden ve 1i Hasankeyfdendir. 27. Mehdi lhan da (1992-1994: 61) yapt almada Diyarbakra bir Hristiyan kitlesi gnn mevcut olduunu fakat bu gn Diyarbakr eyaleti kylerinden mi yoksa bir baka eyaletten mi olduunun kantlanmas gerektiini, bunun da ancak Diyarbakr vilayeti ile dier vilayetlerin tahrir defterlerinin incelenmesi ile aa kavuturulabileceini ve byle bir almann da uzun ve yorucu bir aratrma gerektirdiini ifade etmektedir. 28. 124 Atakl, 106s Sasonlu, 60 Genli, 58i Cskal, 60 Hanili, 58i Hasankeyfli, 56s Hazrolu, 23 Eilli, 17si Haikli, 17si ermikli, 14 Erganili, 11i Cizreli, 8i Dal, 8i Mardinli, 4 Savurlu ve 2si Siirdlidir. 29. Diyarbakr ehir merkezine Diyarbakr eyaleti dndan gelen 203 vergi neferi Gayrimslim gmenden 130u Mudan, 64 Sleymanludan, 4 Tokattan, 2si Acemden, 2si Kemahdan, 1i Erzincandan ve 1i Trabzondandr. 30. Lokalize edemediimiz yani bu gn neresi olduunu bulamadmz bu yerler Berdemlice ? (13 vergi neferi), Hdenef ? (20 vergi neferi), plice ? 48 vergi neferi, Kaab ? (25 vergi neferi), Namse ? (19 vergi neferi), Selh ? (44 vergi neferi)dir.
Kaynaklar
Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defteri (BOA Td.) 200. Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defteri (BOA Td.) 64. 998 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Zl-Kadiriyye Defteri (937/1530) (1998). Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl. No: 39. Barkan, mer Ltfi (1953). Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi. Trkiyat Mecmuas X: 1-26. Braudel, Fernand (1993). II. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas. C. 1. Ankara: mge Yay. Cook, M. A. (1972). Population Pressure in Rural Anatolia 1450-1600. London: Oxford University Press. Darkot, Besim (1953-54). Trkiyede Nfus Hareketleri. stanbul niversitesi Corafya Enstits Dergisi 2 (5-6): 3-22.
27
Demir, Alpaslan (2007). XVI. Yzylda Samsun-Ayntab Hatt Boyunca Yerleme, Nfus ve Ekonomik Yap. Yaymlanmam Doktora Tezi. Ankara: Ankara niversitesi. Erder, Leila and Suraiya Faroqhi (1979). Population Rise and Fall in Anatolia 15501620. Middle Eastern Studies 15 (3): 322-345. Erpolat, Mehmet Salih (2004). XVI. Yzyln Balarnda Diyarbakr Eyaletinde Viran Kyler Meselesi. I. Uluslar aras Ouzlardan Osmanlya Diyarbakr Sempozyumu Bildirileri. Diyarbakr: 591-598. Faroqhi, Suraiya (1990). Towns, Agriculture And The State In Sixteenth-Century Ottoman Anatolia. Journal of the Economic and Social History of the Orient XXXIII: 125-156. Gyn, Nejat (1968). Onaltnc Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr. Belgelerle Trk Tarihi Dergisi II (7): 76-80. Gm, Osman (2001). XVI. Yzylda Larende (Karaman) Kazasnda Yerleme ve Nfus. Ankara: TTK Yay. (2004). Internal Migration in Sixteenth Century Anatolia. Journal of Historical Geography 30 (2): 231-248. Grtan, Kenan (1969). Demografik Analiz Metodlar. stanbul: .. ktisat Fakltesi Yay. lhan, Mehdi (1992-1994). 1518 ve 1540 Tarihli Mufassal Tahrir Defterlerine Gre Diyarbakr ehrinin Nfusu ve Vakflar. DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi XVI (27): 45-114. lhan, Mehdi (2000). Amid (Diyarbakr). Ankara: TTK Yay. slamolu-nan, Huricihan (1991). Osmanl mparatorluunda Devlet ve Kyl. Ankara: letiim Yay. Kl, Orhan (1999). XVI. Yzylda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605). Ankara: Tamga Yay. Ktkolu, Bekir (1993). Osmanl ran Siyasi Mnasebetleri (1578-1612). stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yay. z, Mehmet (1993). Tahrir Defterlerine Gre Vezirkpr Yresinde skan ve Nfus (1485-1576). Belleten LVII (219): 509-537. zel, Oktay (2006). Nfus Basksndan Krize: 16-17. Yzyllarda Anadolunun Demografi Tarihine Bir Bak. VIII. Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Bildirileri. Morrisville: Lulu Pres: 219-227. Sava, Ali brahim (2004). Osmanl ve Safevi Hkmetlerinin Bat le Diplomatik likileri. X-XX. Yzyl Osmanl-ran likileri Sempozyumu. 7-11 Mart. sfehan-ran. nal, Mehmet Ali (1995). Tahrir Defterlerindeki Bilgilerin Gvenilirlii. Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1: 295-300. (2004). Diyarbekirde Osmanl Hakimiyetinin ve Diyarbekir Beylerbeyliinin Kurulmas. I. Uluslararas Ouzlardan Osmanlya Diyarbakr Sempozyumu Bildirileri. Diyarbakr: 567-573. Ylmazelik, brahim (1995). XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840). Ankara: TTK Yay. (1997). XVII. Yzyl ile XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr Eyaletinin dari Yaps ve dari Tekilatlanmas. DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi 29: 217237.
28
The Effect of Immigration on Diyarbakr City Demography in the First Half of the 16th Century
Alpaslan Demir*
Abstract: Tahrir Registers have a distinctive importance in all existing archival records since they contain data concerning the Ottoman Empires administrative, social and economic structure. In the light of Tahrir Registers, many Ottoman cities have been analyzed with regard to their socio-economic structure. Although immigration is a very important issue, in studies carried out on regions remaining within the boundaries of Turkey, it has either not been analyzed or been passed over lightly in one or two paragraphs without providing any statistical data. It can be argued that a demographic change occurred in 16th century Anatolia. This study focuses on Diyarbakr (Amid), one of the biggest and most strategically important cities of Anatolia in the first half of the 16th century, looking into the kinds of alterations Diyarbakr (Amid) city population went through and analyzing the causes of these alterations within the framework of Tahrir Registers. Key Words: Diyarbakr, Tahrir Registers, demography, immigration, 16th century.
Gaziosmanpaa University, Faculty of Science and Letters, Department of History / TOKAT alpaslandemirtr@yahoo.com
() XVI
A *
: - . . , , , , - . , XVI . XVI () , . , () . : (), , , , XVI .
, , / alpaslandemirtr@yahoo.com
SSCBnin Dalmasyla Bamszlna Kavuan lkelerde Sosyo-Ekonomik Benzerlik Analizi

Mehmet Grbz* Murat Karabulut*
zet: Bu aratrmada, SSCBnin dalmasyla bamszlna kavuan 15 lkeye ait 36 sosyo-ekonomik deiken kullanlarak, ayn yapy gsteren homojen lke gruplarnn belirlenmesine ve hangi lkelerin birbirlerine daha ok benzediinin ortaya karlmasna allmtr. Bunun iin Hiyerarik Kme Analizi ad verilen istatistiksel yntemin kullanlmas uygun grlmtr. Analiz sonular, Dendrogram ve Aglomeratif izelgeyle de desteklenmitir. Analizde mesafe olarak kullanlan Kareli klid ve Pearson Yaknlk Matriksi ltlerine gre birbirlerine en ok benzeyen lkeler de belirlenmitir. Yaplan analiz sonularna gre; genel olarak Baltk, Dou Avrupa, Kafkas ve Orta Asya lkeleri kendi ilerinde birbirlerine daha ok benzemektedir. Bu benzerlikte corafi zelliklerin yannda, tarihi, siyasi, kltrel ve ekonomik politikalarn etkili olduu grlmektedir. Aglomeratif izelgede katsayya gre birbirlerine en ok benzeyen lkeler Litvanya-Latviya, en az benzeyen lkeler ise Azerbaycan-Estonyadr. Rusya, alannn bykl, nfusunun fazlal gibi zelliklerin byk lde belirledii baz sosyoekonomik veriler bakmndan dier lkelere hemen hi benzememektedir. Anahtar Kelimeler: SSCB, Hiyerarik Kme Analizi, SosyoEkonomik Benzerlik.
1. Giri lkelerin gelime dzeylerini tarihsel, ekonomik, sosyal, corafi, iklimsel ve stratejik faktrler belirlemekte; bu faktrlere bal olarak lkeler aras benzerlik ve farkllklar ortaya kmaktadr. lkeler arasnda veya bir lkenin blgeleri arasnda grlen her trl eitsizlikler blgesel dengesizlik olarak nitelendirilmekte ve bu dengesizlikler sosyo-ekonomik gelimilik farkn ortaya karmaktadr. Dnyada tarih boyunca var olan lkeler aras sosyoekonomik gelimilik fark, 18. yzylda endstri devrimi ile artmaya balam
* Kahramanmara St mam niversitesi,Fen Edebiyat Fakltesi / KAHRAMANMARA mgurbuz@ksu.edu.tr mkarabulut@ksu.edu.tr
ve bu art II. Dnya Sava sonras daha da hzlanmtr. Gnmzde, gelimilik farknn fazla olduu blgelerden biri de, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin (SSCB) dalmasyla bamszlna kavuan lkeler arasnda grlmektedir. V-VI. yzyldan itibaren Karadeniz ile Baltk denizi arasnda kabileler halinde yaayan Slav rkna mensup olan Ruslar, IX. yzyln sonunda merkezi Kiev olan Drevniy Rus devletini kurmular; eitli mcadeleler sonucunda, 1582de Sibiryay, 1654de Ukraynay, daha sonra Belarus ve Litvanyay, XVIII. yzyln balarndan itibaren Gney Kafkasya ve Trkistan blgelerini ele geirerek snrlarn geniletmilerdir (Purta 2005: 10-14). Bu yaylma hareketi sonucunda birok millet Rusyann snrlar ierisine dahil olmu ve Rusya bir imparatorluk haline gelmitir. 1918-1922 yllar arasnda Bolevikler Rus mparatorluu zerinde askeri mdahalelerle hakimiyet kurmaya almlar ve 30 Aralk 1922de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliini resmen ilan etmilerdir. SSCB ilk kurulduunda 4 cumhuriyetten oluurken, 1936 ylnda baz idari dzenlemelerle cumhuriyet says 12ye km; II. Dnya Sava srasnda Baltk cumhuriyetleri igal edilerek SSCBye katlm, bylece cumhuriyet says 15e ykselmi ve SSCB, bu tarihten 1991 ylna kadar 15 cumhuriyetten oluan szde federal, ancak fiilen niter bir devlet olarak varln srdrmtr (Purta 2005: 27). SSCB 1991 ylnda resmen dalm ve 15 cumhuriyet bamszlna kavumutur. Bir zamanlar Pasifik Okyanusundan Baltk Denizine, kuzey kutbundan Karakum lne kadar uzanan 22.4 milyon km2 alanda 286.7 milyon nfus barndran SSCB, 1930larda balayan ar sanayileme politikalar ile %14lk byme hzna ulam ve ksa zamanda sanayi devi haline gelmitir (Ada 2006: 2). Bu yllarda sanayilemeyi kalknma ile zde tutan SSCB, sanayinin hammadde ihtiyacn temin iin Trk cumhuriyetlerindeki hammadde kaynaklarn kontrol altna almaya nem vermitir (Uluda ve Mehmedov 1992: 259). SSCBde hammaddeler kt yerde ilemek yerine, merkezde ilenme yoluna gidilmi ve bu politikalar sayesinde endstri tesisleri daha ok merkezde yer alan Slav cumhuriyetlerinde kurulmutur. Trk cumhuriyetleri daha ziyade tarma ynlendirilmi ve tarm politikas pamuk retimini artrma, yeni ekim alanlar kazanma ve suni sulama yntemlerine geme eklinde olmutur (Uluda ve Mehmedov 1992:260). Sovyet insan yaratlmas ve milli kimlik bilincinin zayflatlmasna ynelik 70 yllk Sovyet Milletler Politikas SSCBni Rus olmayanlara yaam hakknn tannmad bir lke haline getirmitir (Purta 2005: 19). Bu uygulamalar SSCBdeki milletleri birbirine yaklatrarak yaamak yerine uzaklatrarak yaamay tercih etmelerine neden olmutur (Uluda ve Mehmedov 1992: 238).
32
Grbz, Karabulut, SSCBnin Dalmasyla Bamszlna Kavuan lkelerde Sosyo-Ekonomik Benzerlik Analizi
SSCBde 1950li yllardan itibaren d dnya ile ilikiler artm, birlik ierisinde iletiim gelimi, etnik sorunlar farkl boyutlar kazanm ve Rus dndaki uluslar giderek glenmeye balamtr (Uluda ve Mehmedov 1992: 239). 1970li yllardan itibaren SSCB, eitli siyasi, ekonomik ve sosyo-kltrel olaylar nedeniyle (gerekli modernizasyonun yaplamamas, teknoloji ve kalitenin geri planda kalmas, arz-talep dengelerinin kurulamamas, tarm sektrndeki yanl politikalar) zlmeye balam, merkezi otoritenin zayflamasyla birlikte sosyalist anlay iflas etmitir (Ada 2006: 2). 1989 ylnda Dou Avrupada yaanan devrim, ok yksek dzeyde bir politik bamszlk ve ekonomik etkinlik kazanma arzusu ile ynetilmi; bu olay hem sosyalist d ticaret sisteminin, hem de blgesel ekonomik entegrasyon olan COMECONun kne yol amtr (Uluda ve Mehmedov 1992: 369). Bu gelimelerin ardndan, SSCB zlme srecine girmi ve SSCB tam olarak milli snrlara gre dalmtr (Purta 2005: 3). Rus olmayan milletler, bata Baltk devletleri olmak zere bamszlklarn kazanma abasna girimiler; bu gelimelerden dier cumhuriyetler de etkilenmi ve Trk Cumhuriyetleri 1990 ylnda egemenliklerini, 1991 ylnda ise bamszlklarn ilan etmilerdir (Bilge 1995). Bu srecin sonucunda 1 Ocak 1992de SSCB resmen ortadan kalkmtr (brahimov ve zzen 2002: 177). SSCBnin dalmasyla ortaya kan lkeler, bamszlk ncesi izlenen politikalar nedeniyle sosyo-ekonomik ve kltrel olarak farkl zellikler gstermektedir. Bu lkeler corafi olarak, Dou Avrupa (Rusya, Belarus, Ukrayna, Moldova), Baltk (Estonya, Latviya, Litvanya), Kafkasya (Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan) ve Orta Asya lkelerinden (Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan, Kazakistan, Tacikistan) olumaktadr. Ayn zamanda bu blgede rk olarak Ruslar, Slavlar, Trkler, Grcler ve Ermeniler, din olarak Katolikler, Ortodokslar, Gregoryenler ve Mslmanlar yaamaktadr. Bu almada, SSCBnin dalmas sonucu bamszlna kavuan lkelerde sosyo-ekonomik deikenlerdeki farkllklara ramen lkeler arasndaki benzerlikleri belirlemek amacyla hiyerarik kmeleme analizi uygulanm ve analiz edilmitir. nk, tm dnyada olduu gibi bu lkelerde de lke ve blgeler arasnda dengelerin salanmas siyasi istikrar adna ok nem arz ermektedir.
2. Kullanlan Veriler ve Yntem Bu almada, SSCBnin dalmasyla bamszla kavuan on be lkenin sahip olduu eitli sosyo-ekonomik deikenler (Tablo 1) kullanlarak lkelerin benzerlik dzeyleri belirlenmeye allmtr. lkelerin benzerlik dzeylerini belirlemek iin hiyerarik kmeleme (kluster) analizi uygulanmtr. nk bu yntemi kullanarak benzer zellie sahip objeleri veya olaylar snf33
landrmak mmkndr (Ko 2001). Bu analizde kmeleri oluturan yelerin (objelerin) hangileri olaca nceden bilinmemektedir. Bu nedenledir ki, kmeleme analizinin ana hedefi birbirinden farkl homojen kmelerin tannmas veya belirlenmesidir. Kmeleme analizinde, gruplarn olumas srasnda birbirine yaknlk veya uzaklk (mesafe) dikkate alnr. Bu ilem yaplrken kareli klid mesafesi ve Pearson yaknlk matriksi kullanlmtr. Bu yntemde deikenlerin lek seviyeleri sonucu dorudan etkilemektedir. Bu dezavantaj (birim farklln) ortadan kaldrmak iin, btn deikenleri standardize forma getirmek gerekir. Bu nedenle ham deerler SPSS program kullanlarak 0 ile 1 arasnda standardize edilmitir. Tablo 1. almada Kullanlan Sosyo-Ekonomik ve evresel Deikenler
Kullanlan sosyo-ekonomik deikenler 1- Ortalama yaam sresi (yl) 2- Nfus 3- Nfus art hz (%) 4- Doum oran () 5- ocuk lm oran () 6- 0-14 yataki nfus oran (%) 7- 65 ve yukar yataki nfus oran (%) 8- ehir nfus oran (%) 9- Okur yazar oran (%) 10- Enflasyon (%) 11- sizlik oran (%) 12- Tarmda alanlarn toplam istihdama oran (%) 13-Sanayide alanlarn toplam istihdama oran (%) 14-Hizmette alanlarn toplam istihdama oran (%) 15-hracat (milyar $) 16-Ticarette alanlarn toplam istihdama oran (%) 17-thalat (milyar $) 18-hracatn ithalat karlama oran (%) 19- Kii bana enerji tketimi (kwh) 20- Kii bana salk harcamalar ($) 21- Bir yan altndaki ocuklarda kzamk as alama oran (%) 22- Be yan altndaki ocuklarda lm oran () 23- nsani gelimilik endeksi 24- Milli gelirden eitime ayrlan pay % 25- Eitim endeksi 26- Kii bana milli gelir ($) 27- Milli gelir endeksi 28- Milli gelir ($) 29- Satn alma gcne gre milli gelir ($) 30- Satn alma gcne gre kii bana milli gelir ($) 31- HIV virs tayanlarn oran () 32- 15-64 ya arasnda HIV virs oran () 33- Yz bin kiiye den doktor says 34- alan kadnlarn oran (%) 35- Nfusun su kaynaklarna ulaabilme oran (%) 36- me suyu temin oran (%)
lkeler arasndaki benzerlik mesafesi aglomeratif hiyerarik kme analizi ile hesaplanmtr. Bu yntemde kme, her bir lkeyi gruplandrarak ileme balar ve gruplar hiyerarik devam eder; bu durum byk bir kme olutu34
runcaya kadar srer. lemin banda gzlem saysndan 1 eksik sayda kme mevcuttur. Daha sonra birinci basamakta birbirine en ok benzeyen lkeler bir kme olutururken, ardndan buna yeni bir lke veya baka lkelerin oluturduu yeni bir kme eklenir ve bylece nc bir kme olumu olur. Kme bir kez olutuktan sonra tekrar ayrlmaz, aksine dier kmelerle birleir. Bu nedenle aglomeratif hiyerarik kme sisteminde gruplar blnp yenilerinin olumas hibir zaman gereklemez. rnein; iki lke bir birlik oluturmu ise ilemler sresince bu iki lke hibir zaman birbirinden ayrlmaz ancak yeni lkeler bu gruba ilave olabilirler. Kme veya gruplarn kombinasyonu iin basit balant veya en yakn komu teknii seilmitir. Bu teknikte ilk iki lke en kk mesafeyi ve en byk benzerlii meydana getirerek birinci kmeyi oluturur. Daha sonra bunlara en yakn olan dier kmeler srayla eklenir. Hiyerarik kmeleme sonularn gstermede dendrogram yntemi kullanlmtr. Dendrogram soldan saa 0-25 birim olarak leklendirilmitir. Dendrogramdaki yatay izgiler mesafeyi, dikey izgiler ise birleen kmeleri gstermektedir. lek zerinde kmelerin birleme noktalar, hangi gruplarn olutuunu gsterdii gibi, ayn zamanda aralarndaki mesafeyi de gstermektedir. Aratrmada bu yntemin uygulanmas sonucunda lkeler 0-25 birim arasndaki leklendirilmi mesafelerde gruplandrlmtr . Bu almada Pearson yaknlk matriksi kullanlarak lkeler arasndaki yaknlklar tespit edilmitir. Yaknlk matriksinde mesafe +1 ile 1 arasnda deimektedir. Sosyo-ekonomik kriterler bakmndan lkeler birbirlerine yaklatka yaknlk matriksi +1e, uzaklatka ise 1e yaklamaktadr. almada istatistiksel hesaplamalar iin SPSS Windows 11.0 program, elde edilen sonularn haritalanmas srasnda ise ArcGIS 9.1 yazlm kullanlmtr. retilen haritalar sayesinde lkeler arasndaki mevcut benzerliklerin ve farkllklarn grsel olarak daha iyi alglanmas salanmtr.
3. Bulgular ve Tartma 3.1. lkelerin Sosyo-Ekonomik zellikleri Rusyada gerekletirilen Bolevik Devrimi ile uygulanmaya balanan sosyalist ekonomik sistem sayesinde bu lkelerde merkezi planlama ekonomisi hakim olmutur (Kar vd. 2006). SSCB, merkezi planlama ekonomisi ile Dou Bloku ile, birlii oluturan cumhuriyetleri ve zerk blgeleri birbirine entegre hale getirmeye amalam; bylece lkelerin kendi kendilerine yeterli olmamas salanarak birliin gelecei gvence altna alnmaya allmtr (Avar ve Solak 1994: 95). Bu amala, bir lkede retilen hammadde dier lkede ara mamul haline getirilmi, nihai rn ounlukla Ukrayna ve Rusyada elde edilmitir (Demirkan 1993). Ancak, bu planlama ekonomisinde
35
etnik faktrn nemini korumas ve etnik dalmn gndemde olmas ynetim kararlarn byk lde etkilemi (Uluda ve Mehmedov 1992: 238); Orta Asyadaki Trk Cumhuriyetleri hammadde retimi (tarmsal rnler ve enerji) ve askeri amal kullanlrken, Rusya ve Slav Cumhuriyetlerinde sanayi gelitirilmitir. Bu ekildeki uygulamalarn sonucunda ortaya kan ikili ekonomik yap cumhuriyetler ve blgeler aras sosyo-ekonomik farkllklar ortaya karmtr (Akal 2002: 19). Bu uygulamalarn bir sonucu olarak, SSCB dneminde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ve Kafkas lkeleri azgelimi ve sosyal olanaklar bakmndan geri kalm iken, Baltk ve Dou Avrupa lkeleri (Moldova hari) sosyo-ekonomik bakmdan daha ileri duruma gelmilerdir (Gumpel 1998). Bu dneminde Rusya Federasyonu, en geni yz lme, en fazla nfusa, en gl ekonomiye sahip bulunan lke olmu ve byk siyasi g olarak ortaya kmtr (Purta 2005: 6). Dier Dou Avrupa ve Baltk lkeleri de Rusyann kayrmac politikasndan yararlanmlar ve sosyo-ekonomik bakmdan daha iyi duruma gelmilerdir. Bu dnemde Orta Asya Trk cumhuriyetleri sahip olduklar doal kaynaklar ile Sovyet ekonomisinin nemli tamamlaycs olmasna ramen birlik ierisinde en fakir durumda kalmlardr (Yce ve zbek 2005). Uluda ve Mehmedovun (1992) belirttiine gre; SSCB milli gelir verileri gz nne alndnda, Rusya fevkalade byk kazanan, Litvanya ve Estonya kk lde, Belarus ve Azerbaycan ise byk lde kaybeden olmutur. Bu politikalar sonucunda, 1991 ylnda bamsz olan 15 lke ierisinde Rusya, en hakim duruma gelmi, toplam birlik nfusunun %51ine, toplam yzlmn %76sna, retime ynelik sermaye birikiminin %61ine, net maddi retimin (milli gelir) %59una sahip olmutur. 1989 ylnda net maddi retim Rusyada 412, Dou Avrupa cumhuriyetlerinde 139, Baltk lkelerinde 21, Kafkas lkelerinde 30, Orta Asya lkelerinde ise 69 milyar Ruble; sermaye birikimi ise srasyla; 113, 360, 58, 67, 210 milyar Ruble olmutur. Kii bana retim, Rusyada 5500, Baltk lkelerinde 5300, Kafkas lkelerinde 5000, Orta Asya lkelerinde ise 4600 Rubledir. 1990 yl d ticaret dengesi bakmndan sadece Rusya (32,11 milyon Ruble) ve Azerbaycanda (0,55 milyon Ruble) fazlallk varken dier lkeler ak vermekte, cumhuriyetler aras ticaret dengesinde ise Belarus (0,95 milyar Ruble), zbekistan (3,99 milyar Ruble), Kazakistan (8,48 milyar Ruble), Grcistan (0,38 milyar Ruble) ve Azerbaycan (1,93 milyar Ruble) art durumda olup dier lkeler eksi durumdadr (Uluda ve Mehmedov 1992: 369-379). Bu verilerden anlald gibi, SSCB dneminde uygulanan merkezi ekonomik politikalara ramen cumhuriyetler arasnda nemli farkllklar olumu ve hayat standartlar cumhuriyetler arasnda byk deiiklikler gstermitir. Trk cumhuriyetlerinde bamszlklarndan bir yl sonra kii bana den milli gelir
36
SSCB ortalamasnn yarsndan daha az olup, birlikten ayrlan lkeler ierisinde en az olan lkelerdir (Yce ve zbek 2005). Ayn geri kalmlk ulam, haberleme, altyap, eitim, salk asndan da geerli olup, bebek lmlerinin olduka fazla ve yaam sresinin dier cumhuriyetlere gre daha ksa olduu grlmektedir (Yce ve zbek 2005). 1992 ylnda bebek lm oranlar Slav cumhuriyetlerinde 14, Baltk Cumhuriyetlerinde 12, Kafkas Cumhuriyetlerinde 19 iken Orta Asya Cumhuriyetlerinde 35 olarak gereklemitir. 1990 yl nsani Gelimilik Endeksine gre Rusya Federasyonu 62., Kazakistan 80., Trkmenistan 97., Azerbaycan 101., Krgzistan 109., zbekistan 111., Tacikistan 122. srada yer almaktadr (Yce ve zbek 2005).Yoksulluk sorunu bu lkelerin adeta kaderi haline gelmi ve bu durum Orta Asya halkn hem ekonomik, hem de sosyo-kltrel adan geri brakmtr. Genel olarak petrol, doal gaz ve altn gibi doal kaynaklara sahip olan Orta Asya lkelerinin ekonomik yaplar beklenenin olduka gerisinde olmakla birlikte, birbirleri arasnda da byk farkllklar olumutur (Ar 1996). SSCBnin dalmas sonucu bamszlna kavuan lkeler merkezi plana dayanan karar alma mekanizmalarn terk edip serbest piyasa ekonomisine ynelmiler ve gei ekonomisi uygulamaya balamlardr (Kar vd. 2006). Bunun yannda, ulusal ekonomiyi ina etme, ekonomik kaynaklarn kontrol ve lke ekonomisinin idaresine sahip kmak gibi son derece nemli sreci de gerekletirmek durumunda kalmlardr (Ada 2006: 4). Bu lkeler, bamsz devlet olma zelliklerini kazanma ve merkezi planl ekonomiden piyasa ekonomisine dnm srecinin skntlarn bir anda yaamlardr. Bu skntlara kendi yaptklar reform hatalar da eklenince byk retim d yaanm, temel iktisadi gstergeler 1970teki dzeye gerilemi ve 1991-1995 yllar ekonomik reformdan ok ekonomik krizle mcadele yllar olmutur (Yce ve zbek 2005). Bu durum, halkn yaam standardn daha da drm ve 1988 ylnda Orta Asyada yaayan insanlarn yirmi bete biri tam anlamyla yoksul durumda yaarken, 1998 ylnda nfusun bete biri yoksul duruma dmtr (Yce ve zbek 2005). Kafkasya ve Orta Asya gei ekonomilerinin yaad daralma dier lkelere gre daha ciddi olmu ve retim kayplar 1990-2000 dneminde, zbekistan iin %17, Kazakistan %39, Trkmenistan %48, Krgzistan %50, Tacikistan %60 ve Azerbaycan %63 oranlarnda gerilemitir (Kar vd. 2006). retimde grlen bu daralma eski dnemdeki talebi bile karlayamaz duruma gelmi, fiyatlar ok hzl artm ve enflasyon hzla ykselmitir. 1995 ylnda enflasyon oranlar Belarusda %709,3, Tacikistanda %443,1, Azerbaycanda %411,8 gibi yksek iken, Latviyada %25, Estonyada %29, Moldovada %30 olarak dier lkelere gre daha dktr (Kar vd. 2006). Orta Asya Trk Cumhuriyetleri bamszln kazand 1991 ylndan itibaren 1995 ylna kadar ekonomik bymenin geliimi hep eksi deerlerde kalm, 1996 ylndan itibaren
37
(Trkmenistan 1998 ylndan itibaren) art deere gemitir (Ada 2006: 32). Trkmenistann daha sonra art deere gemesinde SSCB dnemindeki ekonomik modelden olumsuz olarak en ok etkilenen Trk Cumhuriyeti olmas etkili olmutur (Elibyk ve Altbayev 2002: 44). Orta Asya lkelerinin tekrar toparlanmalar yaklak on yl alm, Baltk lkeleri Avrupa Birliine corafi ve politik yaknlklarndan dolay daha hzl bir ekilde toparlanmtr. Bu sosyo-ekonomik gelimeler sonucunda enflasyon hzla derek 2004 ylnda Belarusda %18,3, Tacikistanda %7,2, Azerbaycanda %6,7, Latviyada %6,3, Estonyada %3,1, Litvanyada %1,1 olmutur (Kar vd. 2006). Bu lkelerin ekonomilerinde bir liberalleme dnemi yaanm, 1989 ylnda liberalizasyon endeksi (0-1 aras) tm lkelerde 0,25 iken, 2000 ylnda Baltk lkelerinde 0,92, Kafkas lkelerinde (Azerbaycan hari) 0,50, Dou Avrupa lkelerinden Belarusda 0,17, Rusyada 0,33, Ukraynada 0,50, Moldovada 0,67, Trk cumhuriyetlerinden Azerbaycan, Kazakistan ve Krgzistanda 0,25, Tacikistanda 0,17 ve zbekistanda 0,08 olmutur (Kar vd. 2006). Bu lkelerde liberalleme ile ekonomik byme arasnda yakn bir iliki tespit edilmi ve liberalizasyon politikalarn kararl bir ekilde hzla gerekletiren lkelerin ekonomik bymeye dierlerine oranla daha hzl getii grlmtr (Kar vd. 2006). Bu verilerden anlald gibi ABye yelik perspektifi iinde olan Baltk lkelerinin AB lkeleri ekonomileri ile btnleme konularnda ciddi ilerlemeler kaydettii, bu gelimeleri Moldova, Ermenistan ve Ukraynann takip ettii grlmektedir. Bu deerlendirmelerden anlald gibi, bu lkeler bamszlklarn kazandktan sonra her konuda bir gei sreci yaanm, lkelerdeki bu gei sreci ekonomik, sosyal ve siyasal alardan bir ok sorunu beraberinde getirmi ve bu dnemi her lke farkl ekilde yaamtr. Bu lkelerde, SSCB dneminde uygulanan sosyo-ekonomik politikalar, bamszlklarn kazandktan sonra uygulam olduklar gei ekonomileri, d yardm, dorudan sermaye girii ve reformlar (liberalleme) etkileyen siyasi nedenler lkeler arasnda sosyoekonomik farkllklarn kapanmasna engel olmutur. Hl bu lkelerde nemli sosyo-ekonomik farkllklar yaanmakta ve bu farkllklar belirleyen baz kriterlerden; insani gelimilik endeksi 0,858-0,652, kii bana milli gelir 9732-355 $, kii bana salk harcamalar 754-71 $ arasnda deimektedir (Tablo 2). Orta Asya Trk cumhuriyetlerinin tamamnda kii bana milli gelir 4000 $n altnda iken Baltk lkelerinde 7000 $n zerindedir. Bu veriler, lkeler arasndaki sosyo-ekonomik farkllklar, dolaysyla benzerlikleri ortaya koymas asndan nem tamaktadr.
38
Tablo 2. lkelerin Sosyo-Ekonomik ve evresel zellikleri
Kaynak: http://www.nationmaster.com (13.01.2007)
3.2. Hiyerarik Kmeleme Analizi

SSCBden ayrlan 15 lke arasnda birbirlerine en ok benzeyen lkeleri ortaya koymak amacyla hiyerarik kmeleme analizi uygulanmtr. Hiyerarik kmeleme sonularn gstermede kullanlan dendrogram incelendiinde; kullanlan sosyo-ekonomik veriler bakmndan birbirlerine en ok benzeyen lkeler 1 birimlik mesafede grup olutururken, birbirlerine en az benzeyen lkeler ise en son aama olan 25 birimlik mesafede bir araya gelmektedir (ekil 1). Baz lkeler birbirlerine ok benzer olduklarndan 1 birimlik mesafede grup olutururken, baz lkeler ise kendilerine has zelliklerinden dolay
39
ilk aamada tek balarna bir grup gibi grnmektedirler. rnein, ilk nce tek bana bir kme oluturan Rusya 6 birimlik mesafede, Ukrayna ve Tacikistan 3 birimlik mesafede baka bir lke ile birlemektedir. lk bata Rusyann tek bana bir grup olmasnda, nfus says, ehir nfus oran, milli geliri, HIV virs, ihracat miktar, ithalat miktar, ihracatn ithalat karlama oran ve kii bana enerji tketimi vb veriler dier lkelerden daha yksek olmas etkili olmutur. Ukrayna milli gelir ve HIV virs verilerin bakmndan dier lkelerden farkllk gstermektedir. Tacikistan ise nfus art hz, doum oran, ticaret ve tarmda alanlarn toplam istihdama oranlarnn yksek olmas, milli gelir, ime suyu temini, ihracat miktar ve salk harcamalarnn ok dk olmas ile dier lkelerden ayrlmaktadr.
ekil 1: Hiyerarik Kmeleme Analizinde Yeniden leklendirilmi Birleik Kme Uzaklklar
Bulunan sonulara gre, bir birimlik mesafede on iki kme olumaktadr (ekil 2). Bu mesafede, Litvanya ile Latviya, Ermenistan ile Grcistan, Krgzistan ile Moldova birleerek ikili gruplar halinde kme olutururken geriye kalan lkeler tek bana birer kme oluturmaktadr. Bu mesafede Baltk ve Kafkas lkelerinden ikisinin kendi aralarnda bir kme oluturmalar, sosyoekonomik zellikler deerlendirildiinde normal bir sonu olarak kabul edile40
bilir. Burada en dikkat ekici sonu, bir Dou Avrupa lkesi olan Moldovann evresindeki dier lkelere gre sosyo-ekonomik bakmdan daha geri olmas ve Orta Asya lkelerinden Krgzistan ile birlemesidir.
ekil 2: lkelerin Bir Birimlik Mesafede Kmelere Ayrl
ki birimlik mesafede; Litvanya kmesi Estonya ile, Krgzistan kmesi zbekistan ile, Azerbaycan, Trkmenistan ve Krgzistan birbirleri ile birleerek elemanl kme oluturmaktadr (ekil 3). Dier lkeler ise tek bana bir kme olarak kalmakta ve kme says sekize dmektedir. Bu mesafede Baltk lkeleri beklendii gibi tam bir birlik oluturmaktadr. SSCB dneminde Baltk cumhuriyetleri tketim mallar konusunda toplam nfus iindeki paylarna gre iki kat retim yapm; bu durum blgedeki hayat standardnn ykselmesine neden olmutur (Uluda ve Mehmedov 1992: 376). Bu nedenle, Baltk lkeleri sosyo-ekonomik veriler bakmndan dier lkelerden belirgin bir ekilde ayrlmaktadr. Bu mesafede Azerbaycan, Trkmenistan ve Kazakistann bir birlik oluturmas eski SSCB dnemindeki ve daha sonraki uygulamalarn bir sonucu olarak ortaya kmtr. Bu lkeler ekonomik olarak dier Trk cumhuriyetlerinden daha iyi durumdadrlar. Azerbaycan petrol ve doal gaz bakmndan zenginken (zey 1996: 23), Kazakistan hammadde ve tahl rnleri asndan zengin bir durumda olup SSCB dneminde baz ayrcalkl yatrmlardan yararlanan bir cumhuriyet olmutur. Trkmenistan doalgaz bakmndan Rusyadan sonra ikinci, pamuk, tekstil endstrisi, hal41
clk, baz sebzeler ve baclk bakmndan ise iyi durumdadr (zey 1996: 101-102). Yukarda belirtilen zellikler nedeniyle bu lkeler ayn kme ierisinde yer almlardr. Krgzistan kmesi yine bir Orta Asya lkesi olan zbekistan ile birleerek l kme oluturmaktadr. zbekistan, beraber kme oluturduu Krgzistan ve Moldovaya gre nfus bakmndan ok daha byk olup ihracat, ithalat ve ihracatn ithalat karlama oran bakmndan daha iyi olmakla beraber, dier sosyo-ekonomik zellikler bakmndan bu lkelere benzemektedir.
ekil 3: lkelerin ki Birimlik Mesafede Kmelere Ayrl
birimlik mesafede; Litvanya kmesi Belarus ve Ukrayna ile birleerek be elemanl, Krgzistan kmesi Tacikistan ile birleerek drt elemanl kme oluturmu ve kme says bee dmtr (ekil 4). Bu mesafede, sosyoekonomik bakmdan daha gelimi Baltk lkeleri, Dou Avrupann gelimi lkelerinden Belarus ve Ukraynay yanna almaktadr. Baltk lkeleri tketim mallarndaki gelimelere bal olarak hayat standardn ykseltirken, Ukrayna ve Belarus demir metalurji sanayisi konusunda nemli yere sahiptir (Uluda ve Mehmedov 1992: 376). Orta Asyann en geri kalm lkesi (Krgzistan, zbekistan ve Tacikistan) Moldovay da yanlarna alarak drt elemanl bir kme oluturmaktadr (ekil 1).
42
Drt birimlik mesafede; Azerbaycan kmesi Krgzistan kmesi ile birleerek yedi elemanl kme oluturmakta ve kme says drde dmektedir (ekil 5). Bu mesafede, Orta Asya lkeleri tam bir birlik gstermektedir. Dou Avrupann gelimemi lkesi durumundaki Moldova da bu lkelere dahil olmaktadr. Be birimlik mesafede, lkelerin kmeleri arasnda bir deiiklik olmamaktadr. Alt birimlik mesafede; Litvanya kmesi Rusya ile birleerek alt lkeden oluan bir kme olurken, Ermenistan kmesi Azerbaycan kmesi ile birleerek dokuz lkeden oluan kme meydana gelmekte ve kme says ikiye dmektedir (ekil 6). Bu mesafede Baltk lkeleri Dou Avrupa lkeleri ile (Moldova hari) birleirken, Kafkas lkeleri Orta Asya lkeleri ile birlemektedir. lkeler arasndaki bu kmeleme ayrlm SSCBnin uygulam olduu ekonomik ve siyasi politikalarn sonucuna uygun olarak gelien bir sonutur.
ekil 4: lkelerin Birimlik Mesafede Kmelere Ayrl
43
ekil 5: lkelerin Drt Birimlik Mesafede Kmelere Ayrl
ekil 6: lkelerin Alt Birimlik Mesafede Kmelere Ayrl

44
Bu kmeleme sonular, lkeler arasndaki benzerliklerin olumasnda tarihi sreler, fiziki corafya zellikleri, siyasi faktrler ve sosyo-ekonomik zelliklerin etkili olduunu ak bir ekilde ortaya koymutur. Tarihi ve kltrel benzerlikleri olan lkelerde benzer sosyo-ekonomik zellikler olumu ve ayn kmede yer almlardr. Bu zelliklere uymayan Moldova, sosyo-ekonomik bakmdan Baltk ve Dou Avrupa lkelerinden daha geri durumda olduu iin Orta Asya ve Kafkas lkeler kmesi ile birlemitir. Bize gre en anlaml kmeleme beli ve drtl snflandrma sonucunda elde edilmitir (Tablo 3). Beli snflandrmada; Baltk lkeleri Dou Avrupa lkelerinden Belarus ve Ukraynay da yanlarna alarak bir kme oluturmaktadr. Kafkas lkelerinden Ermenistan ile Grcistan kendi aralarnda bir kme olarak ayrlmaktadr. Orta Asyann, sosyo-ekonomik bakmdan dierlerine gre daha iyi durumda olan lkeleri, Azerbaycan, Trkmenistan ve Kazakistan kendi aralarnda bir kme olutururken, daha geri durumdaki Krgzistan, zbekistan ve Tacikistan Moldovay da yanlarna alarak bir kme oluturmaktadr. Rusya ise hibir lke ile birlik oluturmamtr. Drtl snflandrmada ise Trk Cumhuriyetleri (Moldovayda ilerine alarak) tam bir birlik oluturmutur.
Tablo 3: Hiyerarik Kme Analizine Gre Oluan Gruplar ( Birimlik Mesafede) Kmeler ve Kme yelii 1 2 Litvanya Rusya Latviya Estonya Belarus Ukrayna 3 Ermenistan Grcistan 4 Azerbaycan Trkmenistan Kazakistan 5 Krgzistan Moldova zbekistan Tacikistan
1 2 3 4 5
3.3. Anglomeratif izelge Aglomeratif izelgede ise yaknlk katsaysna gre birbirlerine en ok benzeyen lkeler elemitir (Tablo 4). Bu metodun sonularna gre, birbirlerine en ok benzeyen lkeler; Litvanya-Latviya (0.000), Ermenistan-Grcistan (0,019) ve Krgzistan-Moldova (0,054) dr. Birbirine en az benzeyen lkeler ise; Azerbaycan-Estonya (2,166), Estonya-Rusya (1,145) ve AzerbaycanErmenistan (0,909) dr. SSCBden ayrlan lkeler ierisinden Rusya, alannn bykl, nfus fazlal ve bu iki zelliin byk lde belirledii baz sosyo-ekonomik veriler bakmndan dier lkelere hemen hi benzememekte ve en fazla benzedii lke olan Estonya (1,145) ile ancak 13. basamakta bir araya gelmektedir.
45
Tablo 4. Yaknlk Katsaysna Gre lkelerin Benzerlik Durumu Basamak 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Kme 1 Litvanya Ermenistan Krgzistan Azerbaycan Estonya Krgzistan Azerbaycan Estonya Krgzistan Estonya Azerbaycan Azerbaycan Estonya Azerbaycan Kme 2 Latviya Grcistan Moldova Trkmenistan Litvanya zbekistan Kazakistan Belarus Tacikistan Ukrayna Krgzistan Ermenistan Rusya Estonya Yaknlk katsays 0,000 0,019 0,054 0,103 0,154 0,207 0,287 0,371 0,467 0,566 0,703 0,909 1,145 2,166
Trk Cumhuriyetleri ierisinde birbirine en ok benzeyen lkeler, Azerbaycan-Trkmenistan (0,103), Krgzistan-zbekistan (0,207) ve AzerbaycanKazakistandr (0,287). Birbirlerine benzeyen Azerbaycan, Trkmenistan ve Kazakistan hammadde ve enerji kaynaklar bakmndan zengin lkelerdir. Bu lkeler, bamszlklarn kazandktan sonra uyguladklar siyasi ve ekonomik reformlarla hayat standartlarn dier Orta Asya lkelerine gre daha fazla gelitirmilerdir. Bu lkelerin insani gelimilik endeksi eit olup (0,7), eitim endeksi ve satn alma gcne gre birbirine daha yakndr. En az benzeyenler ise, Azerbaycan-Krgzistan (0,703) ve Krgzistan-Tacikistandr (0,467). Krgzistan, zellikle kii bana milli gelirin dkl, isizliin fazla olmas, ihracatn ithalat karlama orannn dk olmas gibi nedenlerle dier Orta Asya lkelerinden uzaklamaktadr. Trk Cumhuriyetleri dndaki dokuz lkeden, Trk lkelerine en ok benzeyen Moldova olup, en fazla Krgzistana benzemektedir (0,054).
4. Sonu 1917 ylnda sosyal adaleti salama, milli geliri tm topluma yayma dncesi ile yola an; sosyalist bir dzen ve merkezi planlama ekonomisi uygulayan SSCB, hayatta kald 70 yln sonunda hakim olduu blge ve milletlerde yoksulluk, sefalet ve gelir dengesizliklerinin daha da artmasna neden olmutur. Yaplan analiz sonularna gre, lkeler arasndaki benzerlik ve farkllklarda corafi zelliklerin yannda, tarihi, siyasi, kltrel ve ekonomik politikalarn etkili olduu grlmektedir. Bu faktrlerin bir sonucu olarak, lkeler sosyo-ekonomik benzerlik bakmndan, genel olarak Baltk, Dou Avrupa, Kafkas ve Orta Asya eklinde ayrlarak kendi aralarnda bir kme
46
oluturmaktadr. SSCB dneminde uygulanan siyasi ve ekonomik politikalar sonucunda Slav ve Baltk cumhuriyetlerine tarm, maden ve enerji kaynaklarnn birou aktarlm; sanayi daha ok Slav kkenli cumhuriyetlerde kurulmutur. Orta Asya ve Kafkas lkeleri ise, daha ok tarm ve enerji hammadde alan olarak kullanlm ve kaynaklar dier cumhuriyetlere aktarlmtr. Bu faktrlerin yannda, lkeler aras kltrel farkllklarn da sosyoekonomik gelimeler zerinde nemli derecede etkili olduu grlmektedir. rnein, Kafkas lkelerinden Trk ve Mslman olan Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistandan ziyade Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine daha ok benzemekte ve bu lkelerle bir kme oluturmaktadr. SSCB hakimiyeti altnda daha az kalan, Avrupa Birlii lkelerine yakn olan ve bu lkelerle daha rahat iliki kurabilen Baltk lkeleri, en gelimi lkeler olarak kendi aralarnda benzerlik kmesi oluturmaktadr. Dou Avrupa lkeleri ierisinde sosyo-ekonomik zellikler bakmndan daha geri durumda olan Moldova, komusu lkelerle benzememekte ve Orta Asyann daha azgelimi lkeleri ile elemektedir. Rusya ise, toprak ve nfus bykl, siyasi otorite ve dier sosyo-ekonomik zellikler bakmndan ilk nce tek bana bir kme oluturmakta, ancak altnc basamakta Baltk ve Dou Avrupa lkeleri ile birlemektedir. Aglomeratif izelgede yaknlk katsaysna gre, birbirlerine en ok benzeyen lke Baltk lkelerinden Litvanya ile Latviya, en az benzeyen ise Kafkas ve Baltk lkelerinden Azerbaycan ile Estonyadr. Farkl corafi blgeler arasnda birbirine en ok benzeyen lke ise, Krgzistan ile Moldovadr. Moldova, Dou Avrupann en az nfuslu ve en geri kalm lkesi olup, Orta Asyann nfus bakmndan en kk lkelerinden biri olan ve hemen hemen en geri durumdaki Krgzistan ile benzemektedir. Bu analizlere gre, SSCBnin dalmasyla bamszlna kavuan on be lkede benzerlik ve farkllklarn tarihi, corafi, siyasi ve kltrel zelliklere gre ekillendiini grebiliyoruz. zellikle corafi btnln olduu ve kltrel benzerliklerin olduu lkeler kendi aralarnda benzerlik kmeleri oluturmaktadr. Bundan sonraki dnemlerde, lkelerin sosyo-ekonomik gelimeleri, ekonomik bamszln tam olarak uygulanabilmesi ve lkelerin dnya devletleri ile btnlemesi ile ekillenebilecektir. Eer, bu blgedeki lkeler dnya devletleri ile entegre olursa, yer alt kaynaklar ve tarm arazisi bakmndan iyi durumda olan Orta Asya lkeleri, sosyo-ekonomik bakmdan daha hzl geliecek ve blgede gelimi lkeler arasndaki yerini alacaktr.
47
Kaynaklar
Ada, O. (2006). Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin Bamszlk Sonras Temel Makro Ekonomik Gstergeler Asndan Deerlendirilmesi. Yksek Lisans Tezi. Bikek: Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi. Akal, P. (2002). Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinin Bamszlk Dnemi Temel Sorunlarna Genel Bir Bak. (Ed) E. Grsoy-Naskali ve E. ahin. Bamszlklarnn 10. Ylnda Trk Cumhuriyetleri. Amsterdam: Trkistan ve Azerbaycan Aratrma Merkezi Yay. 17-33. Ar, T. (1996). Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Sonrasnda Avrasya: Din, Etnik Yap, Ekonomi ve D Politika. Avrasya Dosyas 3 (4): 27-44. Avar, B.Z. ve F. Solak (1994). Trkiye ve Trk Cumhuriyetleri. Ankara: Vadi Yay. Bilge, A.S. (1995). Bamsz Devletler Topluluu ve Trkiye. Avrasya Etdleri, Trk birlii ve Kalknma Ajans 4: 63-100. Demirkan, H. (1993). Orta Asya Trk Cumhuriyetleri Yer Alt Kaynaklar Potansiyeline Yaklam. Trkiye XIII. Madencilik Kongresi Teknik Oturum Tebliler Kitab. Ankara TMMOB Maden Mhendisleri Odas. 385-395. Elibyk, M. ve G. Altbayev (2002). Trkmenistann Ekonomik Atlas. Ankara: Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl Yay. Gumpel, W. (1998). Orta Asya Cumhuriyetlerinde Ekonomik Gelime ve Entegrasyon. Avrasya Etdleri, Trk birlii ve Kalknma Ajans 13: 19-33. rahimov, A. ve S. zzen (2002). Sovyet Sonrasnda Yeni Bamsz Trk Cumhuriyetleri: Sorunlar ve Gerekler, (Ed) E. Grsoy-Naskali ve E. ahin. Bamszlklarnn 10. Ylnda Trk Cumhuriyetleri. Amsterdam: Trkistan ve Azerbaycan Aratrma Merkezi Yay. 45-54. Kar, M., H. Ar ve E. Gk (2006). Merkezi ve Dou Avrupa ile Bamsz Devletler Topluluu lkelerinin Makro Ekonomik Performanslarnn Bir Karlatrlmas. Genel Kurmay ATASE Bakanl, Stratejik Aratrmalar Dergisi 4: 63-85. Ko, S. (2001). llerin Sosyo-Ekonomik zelliklerine Gre Snflandrlmas. ukurova niversitesi 5. Ulusal Ekonometri ve statistik Sempozyumu. 20-22 Eyll. Adana. zey, R. (1996). Tabiat, nsan ve ktisad ile Trk Dnyas. Konya: z Eitim Yay. Purta, F. (2005). Rusya Federasyonu Ekseninde Bamsz Devletler Topluluu. Ankara: BRC Basm. Uluda, . ve S. Mehmedov (1992). Sovyetler Birlii Sonras Bamsz Trk Cumhuriyetleri ve Trk Gruplarnn Sosyo-Ekonomik Analizi Trkiye le likileri. stanbul: TOBB Yay. Yce, M. ve M. F. zbek (2005). Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde SosyoEkonomik Boyutlaryla Yoksulluk Olgusu zerine Bir Deerlendirme. Akademik Bak, 10: 1-20. http://www.nationmaster.com, 13.01.2007.
48
A Socio-Economic Similarity Analysis for the Member States of the former USSR
Mehmet Grbz* Murat Karabulut*
Abstract: In this study, 36 socio-economic variables were used to determine similarities for 15 countries which became independent of the former USSR. Hierarchical cluster analyses were used to determine resembling country groups in terms of socio-economic conditions. The analyses were supported with dendrogram and agglomerative schedule. Squared Euclid distance and Pearson proximity matrix were used to calculate distances between different provinces to find out country groups with similar socio-economic character. In general, Baltic, Eastern European, Central Asian and Caucasian countries showed similar characteristics within groups. It can be stated that along with geographical setting, historical, political, cultural and economic conditions and policies of countries have played a major role in causing this similarity. The results of the agglomerative schedule indicate that the most similar countries are Lithuania and Latvia, and the least similar countries are Azerbaijan and Estonia. Russia, on the other hand, stands alone as a country resembling none of the others due to its unique socio-economic characteristics determined by factors such as its vast area and high population. Key Words: USSR, Hierarchical Cluster Analysis, Socio-Economic Resemblance.
* Kahramanmara St mam University, Faculty of Science and Letters / KAHRAMANMARA mgurbuz@ksu.edu.tr mkarabulut@ksu.edu.tr
- ,
M * M K*
: 36 , , , , . . . . , , , . , , , . , , . , , , , - . : , , .
. , / K mgurbuz@ksu.edu.tr mkarabulut@ksu.edu.tr
Kazakistandaki Tarih Anlay ve Uluslararas Boyutlar

Meryem Hakim*
zet: Kazakistann bamszln almasndan sonra, Kazak tarihinin nemli meseleleri konusunda aratrma ve almalar balamtr. Kazaklarn menei konusunda yaplan aratrmalar, Kazaklarn tarih sahnesine knn Kazak Hanl tarihinden de eski olduu ynnde aratrmalarla desteklenmitir. Bamszlk sonrasnda yeniden ina edilmeye balanan Kazak tarih uuru, XX. yzyldaki anlaytan farkl olarak Kazakistan snrlarnn dna da tanmtr. Kazak tarihinin, hem eski Trk ve antik Orta Asya tarihinin hem de modern dnemdeki tm Trk dnyasnn bir paras olduu vurgulanmaktadr. Bu almada zellikle Kazaka eserler incelenmi ve Kazakistan Cumhuriyetine adn veren Kazak toplumunun bak alar yanstlmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Kazak Tarihi, Kazak kimlii, Kazaklarn menei, eski Trk tarihi.
Giri Tarih anlay bir devletin temel politikasnn belirlenmesindeki en nemli mihenk talarndan biridir. zellikle yeni kurulan bir devletin tarihinin snr ve prensiplerinin genel hatlaryla izilmesi, devletin hangi kimlikle ve hangi kltr snrlaryla yaayacann ve ileride nasl politikalar belirleyeceinin nemli gstergelerindendir. Bu makalede 17 yl nce bamszlna kavuan Kazakistan Cumhuriyetindeki tarih anlayna ynelik gzlemler sunulmaya allacaktr. Kazakistan Cumhuriyeti kurulduu ilk yllarda halknn yarsndan ounun etnik olarak Kazak deildi. Bu durum lkenin geleceini salamlatrmak amacyla kimliinin belirlenmesi ve ulus inas hakknda sorulara yol at. Bu lkeye ismini veren Kazaklarn da baskn bir varlk gstermesi konusunda ekinceler bulunmaktayd. Asrlardan beri, Orta Asya sahrasnda, eitli ittifaklarn bnyesinde var olan Kazaklarn tarihinde, yirminci yzyl derin izler brakmtr. Sovyetler Birliinin kurulmasndan sonra, Moskovann merkezi ynetim kurallar gereince bu cumhuriyetin kurulu amacn pekitirmek iin, Kazak etnik kimliinin kurumsallatrlmasna baland. Ayn trden siyaset, geen asrda Sovyetler bnyesindeki dier Orta Asya Cumhuriyetlerine de uygulanmtr (Dudoignon 1997). Bu dnemde zellikle Kazak edebiyat, dili ve mziinin destek grmesi, Kazaklarn st kimlii olan Trk* zmir niversitesi, Uluslararas likiler Blm / ZMR meryem.hakim@izmir.edu.tr, meryem_kirimli@yahoo.com
lkten ok, Kazakln incelenmesine sebep oldu. Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Kazakistanda da etnik Kazak kimliinin ulusal kimlie dnmesi ynndeki gayretler zellikle Kazak aydn ve siyasetilerinin destekledii konular arasna girdi. Resmi makamlardan nce, 1990larda Kazak aydnlar bu konunun zerinde almaya baland. Bu konudaki resmi zm, Kazak Cumhurbakan Nursultan Nazarbayevin 2003 senesinin Nisan aynda yapt ulusa sesleni konumasnda Maedeniy Mura yani Kltrel Miras adyla lanse edilen byk bir proje kapsamnda, temelinde genel Trk ve slam mirasna dayanan ve Kazak kltrel, tarihi, etnografik, arkeolojik, linguistik, filozofik ve sanatsal deerler konusunda temel bilgileri derleme ve arivleme almalar dahilinde devasa bir programla balad. Bu program dahilinde Kazak kltrel mirasnn 500 ciltten oluacak kaynak malzemeleri toplanmaya balad. Bu almalarn devlet dili olarak ilan edilen Kazaka yaynlanmas da olduka dikkat ekicidir. Bugn Kazakistanda ounlua ulam olan Kazaklarn etnik kimliine ve Kazaklarn gemiine ait almalar, bamsz Kazakistan Cumhuriyeti vatandalarnn tamamnn Kazak olmamasna ramen ilgi grmektedir. Kazakistandaki bu gelimenin etnik bir temele oturtulmak istendii aka ilan edilmese de, Kazakistan Cumhuriyeti idarecilerinin etnik temelli politika belirlemek zorunda kald gereini ortaya karmaktadr. Bamszlk ilan srasnda nfusun yarsnda fazlasnn gayri Kazak olduu bir devlet, aradan geen 17 yllk srede, artk yzde altmlara yaklaan etnik Kazak nfusunun verdii gle, Kazakistann devlet kimliinin ulusal ve etnik kimlikle badatrma eilimindedir. Bu kimliin ad da Kazak kimliidir. Bu deiim, Devletler genellikle kimliklerini mevcut bir ulus stne ina eder veya devleti pekitirmek iin bir ulus olutururlar(Schaeffer 2008: 13) fikrine paraleldir. Ancak Kazak kimlii almalarnn, Kazakistandaki aratrmaclar daha genel kimliklere, Kazaklarn Trk soylu ve Mslman kimlii ve kltrne de younlatrmaya balad grlmektedir. Bu almalarn bir baka boyutu da salt Kazak kimliinin bile, aratrmaclar, bugnk Kazakistann snrlar dna karmasdr.
Kazak Aydnlarnn Tarih almalar Kazakistann bamszlnn ilk yllarndan itibaren Kazak milli kimliinin yaratlmasnda zellikle Kazaka yaynlarn ve bu dili kullanan yazar ve akademisyenlerin almalar basn-yaynda etkili olmaya balad. Kazak olmayan aratrmaclarn yazdklarndan ziyade, gerek Kazakistanl veya daha doru bir tabirle etnik Kazak bak asnn dnyaya yanstlmas Kazaklarn ve yeni bamsz lkelerinin daha salam temeller zerine oturmas asndan nem tamaktadr. Kazaklarn tarih sahnesine knn Kazak Hanlnn 15. yzylda kuruluu ile olduu bilgisine itiraz edercesine, Kazak tarihiler, bugnk Kazak halknn bnyesinde yaayan bir ok enin tun devrinden,
52
Hakim, Kazakistandaki Tarih Anlay ve Uluslararas Boyutlar
demir andan itibaren bugnk Kazakistan corafyasndaki varln ispata alarak, Kazaklarn gemiinin Kazak hanlnn kuruluundan onlarca asr ncelere uzandn gstermek istemektedir. Bunun ilk rneklerinden biri Kazakistan limler Akademisinin Almatdaki okan Valihanov Tarih ve Etnoloji Enstits ve A. Kh. Margulan Arkeoloji Enstits tarafndan 1993 senesinde yaynlanan ve Trkiye Trkesine Abdulvahab Kara tarafndan tercme edilen Eski Devirlerden Gnmze Kazakistan Tarihi adl eserdir. Bu eserin Kazak dilindeki basmnn nsznde kitap okuyucuya yle sunulmutur: Yazarlar kolektifi Kazakistan tarihinde yer alm, fakat gizlenmi gerekleri yeni bak asyla ortaya koymaya, tarih uuru vermeye, Kazak halknn smrgeci dzene kar mcadelesini gstermeye, milli bamszlk yolunda mcadele eden kahramanlarn ve totaliter rejimin yok ettii Kazak kltr ve biliminin nde gelen mensuplarnn isimlerini tekrar canlandrmaya gayret etmilerdir (Kazakstan Glm Akademiyas 2007). Bu kitapta Eski ada, Orta ada, arlk Rusyann Hakimiyeti Altnda, Totaliter Sistemde Kazakistan balklar altndaki blmlerde Kazakistan tarihi etiketiyle ak ve seik olarak etnik Kazak tarihinin kklerinin, Kazakistandaki Kazak alimler tarafndan yorumlann grmekteyiz. Bu eserde, bugn resmi olarak sadece etnik Kazaklarn deil, Kazakistanl tabir edilen ve Kazak olmayan bir ok etnik grubun vatan olduu ilan edilen Kazakistann etnik Kazak tarihinin gemi yzyllardaki medeniyetler, hanlklar, devletler ve kltrle balantlar ele alnmtr. Bylece Kazak alimleri, Kazaklarn bilinen tarih boyunca bugnk Kazakistan corafyasnda yaam btn kltr ve toplumlarn mirass olduklarn ilan etmilerdir. zellikle Kazak hanl ncesindeki Kazakistan tarihi iin, Sakalar tarihi ve kalntlar, bu balamda ysnler (Usunlar veya Wusunlar), Kangl Devleti, Hunlar, ile Sarmatlar tarihine deinilmitir. Bu kitabn Ortaada Kazakistan, baln tayan ikinci blmnde ise Gktrk ve Trgi Kaanlklar, Karluk Devleti, Ouz Devleti, Kimek Kaanl, Karahanllar, Karahitaylar (Nayman ve Kerey Uluslar) ve Kpak Hanlklar Kazakistan tarihinin bir blm eklinde deerlendirilmitir. Sovyet dnemi alimlerinin yaynlad almalar artk bamsz olan Kazak bilim insanlar ve tarihileri tarafndan yeniden yorumlanarak, Kazakistan topraklarnda yaplan arkeolojik almalara ve buluntulara dayanlarak, bugnk Kazakistan corafyasnn VI. yzyldan XIII. yzyla kadar olan dnemindeki ipek yolu rotasnda bulunan yerleim blgelerinin tarihi ve kltr incelenmitir. Bu eserin yazarlar arasnda Trk ve dnya kamuoyunca tannan Kazak tarihi Mana Kabaolu Kozbayev ve Kenges Nurpeyisov gibi bilim insanlar vardr. Mana Kabaolu Kozbayn Kazakistann bam53
szlnn dokuzuncu senesinde ilmi bir esere yazd nszn bal olduka ilgi ekicidir ve bu almann aratrma amacyla uygundur. Mana Kozbay, Kazak halkmzn milli tarihi devlet snrlaryla kstlanamaz baln kullanmtr (Mukametkanul 2000: 4-5). Kazak Tarih almalarnn Snrtesi Boyutlar Kazakistann yetitirdii nemli tarihilerden biri olan Kozbayn yukardaki fikri Kazakistan dndaki Kazak akademisyen ve aratrmaclarnn katklaryla daha da kuvvetlendi. 1993 senesinden sonraki 15 yllk sre iinde, Kazakistandaki eitli yazarlar ile Kazakistan snrlar dnda yaayan Kazak aydnlarnn katksyla Kazak tarihinin eski ve modern dnemleri hakknda bir ok eser yaynland. Bunlarn iindeki en nemlilerinden biri, Dou Trkistanl Kazak aydn Nigmet Mngjanolunun in kaynaklarndan faydalanarak Kazaktng Kskaa Tariyh adyla 1987 senesinde yaynlad eseridir. Ayn kitap 1994 senesinde, Almatdaki Jaln Basmevi tarafndan Kazakistanda da baslmtr. Bu aratrma kitabnn nemi eski in, Arap ve Fars kaynaklarna dayanarak, Trk ve Mool kaynaklar da unutulmadan, Kazaklarn Saka, ysn, Kangl, Hun Kaanlklarnn mirass olduunu ispatlamasdr. Nigmet Mingjanulnn bu eseri elbette ki bamszlk sonras Kazakistandaki ilklerden saylan ve yukarda ilk olarak bahsedilen eserde atlanlm kaynaklardan biri olarak gze arpmaktadr. Bu eser Orta Asyada hakimiyet kuran: Trk Kaanl, Trge Kaanl, Karluk ve Kimak Kaanl gibi byk memleket ve devletlerin bnyesindeki halklarn halihazrdaki Kazaklar arasnda yaayan ysn, Kongrat, Kpak, Jalayr, Nayman, Kerey ve Uvak gibi nemli boy ve kabilelerden meydana geldiini kesin ilmi kantlar ve ilmi destekler ile aklamaktadr. ... Antik dnemlerde, hanlk sultanlk kurmu ve insanlk tarihine silinmez izler brakm olan eski Trk kaanlklarndan Sakalar, ysnler, Alanlar, Kangl ve Hunlarn imdiki Kazaklarn gemiteki ecdadlar olduuna phe yoktur (Mngjan 1994: 5) fikrini ne srer. Tarihi Nigmet Minjanolu, bu eserinde sadece in kaynaklarn incelemekle yetinmemi, bu konuda Sovyet devrinde Kazakistanda baslan kaynaklarla beraber Trk ve bat kaynaklarn da kullanmtr. Mutevaffa tarihi Nigmet Mngjanoglu, Kazakistann dousunda kalan ve bugnk devlet snrlaryla blnm Kazak topraklarnn imdiki in kontrolndeki blgesinde yaam nemli bir aratrmac, tarihi ve yazard. Nigmet Mngjanulnn bu almasnda zellikle ysn Kaanlnn efsanevi lideri Eljav Knbiy hakknda verdii deerli bilgiler nda, daha sonra Dou Trkistann aydn ve aka54
demisyenlerinden Sultan Janbolat (2000) tarafndan romanlatrlan Eljaw Knbiy eseri ortaya kmtr. Bu romann en gze arpan zellii Orta Asyann yrei olan Tanr Dalarnn eteklerini, tarihin antik alarnda yurt tutmu ysn ulusunun geleneksel Kazak hayatna, geleneksel Kazak elerine ne kadar yakn kltrlerle bezenmi bir hayat yaam olduunu bugnk Kazak dilli okuyuculara popler bir dil ve yorumla anlatma abasdr. Kazakistan tarihinin yeniden yorumlanmasyla milli kimliini oluturma abasna katkda bulunan bir dier ilim adam da yine Kazakistann dousunda ve Altay dalarnn Moolistan snrlarnda doan ve orada eitim alan Zardhan Kynayatogludur (Kynayatul 1995). Kazakistann bamszlndan sonra Kazakistan akademik hayatna aktif olarak katlan bu tarihinin, Kazak Devletinin Kkenleri ve Cuci Han (Kynayatul 2004) isimli eseri uzun yllar srdrlen bir aratrmann sonucudur. Bu aratrmann hedefi Kazaklarn ilk devletinin kkenlerini bulmak olmutur. Bu amala, alim Ak Ordann Kazaklarn ilk devleti olduunu ve 1466 senesinde kurulan Kazak hanlnn Cuci ulusunun mirass olduu tartmasn ne srmtr. Be blmden oluan bu eserde Cuci Han dnemi, siyasi ve askeri aktiviteler, Kazak topraklarnda Cuci zamannda gelien siyasi ve etnik olaylarla Dou Det-i Kpak bozkrlarnda kurulan bu bamsz oluumun Kazak devletinin tarih sahnesine kna kadarki dnemi ele alnr. Zardihan Kynayatoglu bu eserinde btn dier Cengiz soyundan farkl bir portre izen Cuci Hann siyasi ve askeri biyografisini sunmutur. Bu almay da Mool, in, Fars, Arap, Rus ve bat kaynaklarn kullanarak ilim evrelerine takdim etmektedir. Zardhan Kynayatoglu sadece ilmi eserleriyle yetinmeyerek, Kazakistanda basn ve yayn organlarnda da halkn tarih uuruna katkda bulunmaya almaktadr. Bu balamda Kazak tarihinin en nemli aratrma konularndan biri olarak Kazak alimlerinin Kazaklarn Tarihteki Yeri konusunu altklarn belirtir (stermirul 2005: 4-5). Kazak tarihilerinin, Kazakistan tarihi konusundaki anlaylaryla, Kazakistandaki siyasi liderlerinin Kazak ve Kazakistan tarihi konusundaki grleri her zaman birbirine paralel olmamaktadr. rnein, yukarda Mana Kozbayn Kazak topraklarnn snr bugnk memleket snrlaryla kstlanamaz grne ilave olarak, Zardhan Kynayatoglu Bizim cumhurbakanmz devlet ve snr konularn snr izgisini belirlemekle kartryor gibi (stemirul 2005: 4-5) ifadeleriyle snamakta ve bu konuyu sadece Kazakistandaki topluma deil btn dnyaya duyurmaktadr. Kiynayatoglunun buradaki ifadesi, Kazak devletinin bugnk snrlarnn, tarihi Kazak topraklarnn tmn kapsamadn gstermek amacndan domutur. Muhtemelen bu alim, yukardaki ifadesiyle vaktiyle kendisinin de domu ve bym olduu ve halen Moolistan snrlarnda bulunan blgelere ynelik Kazak yurdu ve Kazak topraklarnn bugnk bamsz Kazak devleti snrlarna dahil edilmediine iaret etmektedir.
55
Kazak tarih incelemelerine ynelik tartmalara, Kazak halknn tarihteki yerini belirleme almalarna Rus taraftar bak alarnn da olumsuz etkileri olduu ve Rusa yazlan tarih almalarnn ounluunun arlk Rusyas ve Sovyetler Birlii dnemlerindeki bak asndan kurtulunamam olmas, Sovyet terbiyesiyle Kazakistanda yetimi Kazak aydnlarnn da rahatsz olduu konulardan birini tekil etmektedir (stemirul 2005). Dilci alim ve gazeteci Serik Aslbekul, Kazak dilini kullanan aydnlarn bu konudaki itirazlarn bamszln daha ilk senesinde Kazak halkna ve dnya kamuoyunun dikkatine sunmutu. Aslbekul, 1992 senesinde Kazakistann en byk gazetesinde yazd bir makalesinde Sovyet dnemindeki tarihe bak asna deinerek yle der: Bu dneme kadar Kazaklarn siyaseti, ilmi ve kltr ile btn eitimretim sisteminin temeli Avrupa-merkezci anlaya gre kuruldu. Bu eilimin bizim gibi asl Trk, dini Mslman Asya halk iin ne kadar tehlikeli olduunu ansiklopedist bilgisine sahip mehur Rus alimi L.. Gumilyov yle betimlemektedir: lmi adan Avrupa-merkezci ovenizm ile kozmopolitizm Roman-German olmayan halklara (milletlere) zararldr. Teori ve pratikte Avrupallatrma siyasetine zararl bir hareket diyoruz. nk, her millet kendine zg tabii bir ortamda yaamaya eilimlidir. Baka milletlerin yabanc medeniyetleri bir milletin kendine has adet-geleneklerini yok eder, o milleti halk olarak artr (Aslbekul 1992: 4). Kazakistandaki bilim insan-yazar ve gazeteciler arasnda yaygn olan bu fikir, bamszln ilk ylnda dile getirilmesine ramen, hala daha rabet bulan grler arasndadr. Bu fikri destekleyen eserler bamszlktan bu yana geen onca sene sonra bile halen revatadr. Avrupa-merkezci bak asna kar fikir sunan eserler hala kmaya devam etmektedir. Kazakistan tarihinin btn dnemlerinin ele alnmaya baland bamszlk devrinde eski veya antik olarak adlandrlan dnemlere ait almalardan bir dieri de gazeteci-yazar Jarlkap Beysenbayoglunun kaleminden kmtr. n/Proto Trkler Gereinin ziyle (2006) anlamndaki balkla yaynlad eserinde, aratrmac-gazeteci yazar Beysenbayoglu Kazaklarn bugn sahip olduu milli zelliklerin bir ounun bugnk Kazak topraklarnda ve amz Trk dnyasnn yayld alanlardaki izini aramtr. Bu almasn yaparken Jarlkap Beysenbayoglu arkeoloji, genetik bilimler (zellikle molekler genetik) ve linguistik almalardan faydalanarak Trk dilini konuan halklarn antik tarihinin ve tarih ncesi kalntlarnn onbinlerce yllk gemii konusunda aratrmalarn bu almasnda toplamtr. Bugn Ege denizinden Lena nehrine kadar uzanan corafyada yaayan halklarn ana dili (Beysenbayul 2004) olan Trk dilinin nice on bin yllar ncesinden beri var olduunu, tarih
56
dehlizinde kaybolmadan devaml yenilenerek, kuvvetlenerek gelien ve bugn dnyada 160 milyon insan tarafndan konuulan dil olduunu bir kere daha tartmaya amaktadr. Ancak, bu eserin deeri de, bamsz hayat daha yeni diyebileceimiz Kazakistan gibi bir lkede, Kazak tarih anlaynn ve Kazak kimlik uurunun ulat noktalar gstermeye yneliktir Bamszlktan bu yana geen senelerde Kazakistanda Kazaklarn tarihine ait yaynlanan akademik veya popler kitap ile alma says bunlarla snrlandrlamaz. Kazakistann Hanlk dnemi; Kazak topraklarnn arlk Rusya hakimiyeti altndaki asrlar; Sovyetler Birlii ncesi ve sonras tarihi; Sovyet kollektifletirme kampanyas, ve bundan kaynaklanan 1930lardaki Kazakistandaki suni alk yllar; 1930larn ikinci yarsnda Kazakistanda Stalin rejiminin muhalifler etiketiyle katlettii Kazak aydn ve liderleri; Sovyetler Birlii bnyesindeki Kazaklarn kinci Dnya sava dnemindeki tarihi; Hruev devrinde balatlan ve bakir Kazak topraklarnn tahl retimine almas; Sovyetler birliinin eitli blgelerinden Kazakistana getirilen baka millet mensuplaryla Kazaklarn kendi vatanlarnda aznlk durumuna dmeleri; bu sorundan kaynaklanan ve Kazaklarn nemli bir ksmnn ana dilleri Kazakay konuamama, konumama, kullanmama problemleri artk olduka derin ilenmi konular kategorisindedir. Ancak bu almann ana konusu, Kazak tarihinin artk uluslararas boyutlar olan ve Kazakistan snrlar dndaki alanlarla da yakndan ilgili olduunu belirtmektir. Bu nedenle, Kazak tarihinin arlk hakimiyeti ve Sovyet idaresi dnemine, konuyla ilgili olmad mddete detayl olarak deinilmeyecektir. Bamszlk sonrasnda, Sovyet dneminde kurulan ve Kazakistanda akademik sahann yegane temsilcisi olan Kazak limler Akademisinin ve Kazakistan lim ve Eitim Bakanlnn eitli kurulularnda ve Kazakistann birok baka kentlerinde alan yeni eitim kurumlar bnyesinde, Kazakistanda bamsz Kazak aydnlar tarafndan Kazak tarihine ynelik nemli almalar yaplmtr. zellikle R.B. Sleymanov adndaki Kazak arkiyat Enstitsnn almalar ve yaynlad eserler, Kazak tarihinin yeniden yorumlanmasna temel tekil edecek bir ok materyaller sunmutur. Bu enstitnn 2000li yllar sonrasnda yapt en nemli almalar Kazakistan tarihi hakknda Trk, Fars, Arap, in Mool ve ortaa Orta Asya Trk kaynaklarnn ciltler halinde yaynlanmasyla balamtr. Kazakistann Kazak liderleri bamszlklarnn akabinde yeni bir nfus siyasetini uygulamaya baladlar. Etnik Kazak nfus younluunun lkedeki Slav nfusundan az olmasndan kaynaklanan kayglarla, hem Kazakistan iindeki, hem de bugnk Kazakistan snrlarna komu lkeler topraklarnda kalan tarihi Kazak yerleim blgelerindeki etnik Kazaklarn artk bamsz olan Kazak memleketine ge balamas, Kazakistandaki Kazak uurunun kuvvetlenmesine
57
nemli katklar yapaca mit edildi. Kazakistan snrlar dndaki Kazak nfusunun bir ksm artk Kazak adyla bamsz devlet kuran kardelerine g vermek ve btn dnyadaki Kazaklar olarak bu bamsz Kazak devletini birlikte kuvvetlendirmek amacyla Kazakistana gelmeye baladlar. Ancak, daha Kazakistana komu lkelerdeki btn Kazaklar tamamyla Kazakistana g etmi deillerdir. Buna ramen, Kazakistann gerek sahibi etnik Kazaklarn evre lkelerden gelen kardelerinin tarihi de yava yava tartmasz ekilde Kazaklarn yakn tarihinin bir paras halinde Kazak illerindeki yaynlarda ses bulmaya balamtr. Sovyetler Birlii dneminin milliyetsizletirme ve internasyonalletirme -dnya ii ve kyl kardelii iddiasna 70 yl boyunca maruz kalan Kazaklar, bamszlktan bu yana geen senelerde hem bugnk Kazak topraklarnn son -drt asrlk tarihini hem de Kazakistan evresinde asrlardr Kazak topra olmu blgelerdeki Kazaklarn tarihi, siyasi, kltrel ve medeni tarihlerine ait bilgilerle donatlmaya baland. Sovyet dneminin demir perdesinden syrlan Kazakistandaki Kazaklarn memleket snrlar dndaki kardeleriyle ilgili bilgilenmelerine, Kazakistan snrlar dnda doan, byyen, eitim alan Kazak aydnlarnn da etkisi olmutur. Bunlardan ilki, Zardhan Kynayatulnn Moolistann Kobda ve Bayan lgiy blgelerinde yaayan Kazaklarn Orta Jzinin Kerey ve Nayman boylarnn bugn Moolistan snrlar iinde bulunan bu topraklarda varoluunun tarihini inceleyen eseridir. Bu eserinin nsznde yazar yle der: ...Moolistandaki Kazaklar. Onlar Kazaklarn Kerey ve Nayman kabilelerinin soylardr. Bu kabilelerin ismi tarihte VIII-IX asrlardan beri vardr. Ad geen kabileler Esil, Tobl, Nura, rti nehirleri, Sar-arka, Tarbagatay, Jetisuv, Jongar ukurundan balayarak Moolistann Kerlin, Onng, Tula, Kobda nehirleri, Kentav ile Altay dalar arasnda, imdi in topra saylan Bulgn nehrinin ba taraf, Kara rti, Kran rti, ingil nehirleri, raltay zirvelerine kadar geni corafyada on asrdan beri yaayan ve btn dnyaca bilinen byk bir gruptur (Kynayatul 1995: 5). Zardhan Kynayatul bu eserinde Kazak topraklarnn sadece Kazakistan snrlaryla kstlanamayacan, Kazak tarihinin de 15-16. asrlardaki Kazak hanl dneminden balatlamayacan aka belirtmektedir. Kazakistan bamszlnn ilk be ylndan itibaren giderek artan eserler, Kazak tarih uurunun 20. asrdaki Sovyet retilerinden dar kamayan bak alarn alt-st etmekle kalmamtr. Kazaklarn zellikle bugnk in topraklarnda bulunan grubunun 20. asrdaki tarihi ve yaadklar siyasi, kltrel, sosyal ve askeri mcadeleler de 1990l yllarn ortalarndan itibaren Kazakistandaki basn ve yaynlarda yank bulmaya balamtr. Bamszlk sonrasnda snrda lkelerdeki Kazak topraklarndan bamsz Kazak vatanna gerek gelip
58
yerleen Kazak aydnlar sadece ilmi eserler vermekle kalmayp popler almalarla, Kazakistan dndaki Kazak topraklarnda yaayan Kazaklarn gemi tarihlerini de ele almaya balamlardr. Kazakistan dndaki etnik Kazaklarn yirminci asrda zellikle Dou Trkistanda merkezi ve blgesel inli hakimiyete kar verdikleri mcadeleler son sekiz yllk yaynlarda onlarca kitap ve bir ok makalenin konusunu tekil etmitir. Bunlarn ilki Dou Trkistanda yaayan Kazaklarn 1930lardan 1950lere kadar sren silahl mcadelesinin roman olarak betimlendii ve Kazaka Sergeldeng adyla drt cilt olarak Kazakistandaki okuyuculara sunulan romandr. Bu romann yazar Jakslk Samiytulnn (1996, 2001, 2004, 2005) daha sonradan indeki Kazaklar (2000) olarak evirebileceimiz aratrma kitab, Kazakistanda Dnya Kazaklarnn Cemiyeti yaynlarndan kmtr. Bu aratrma eseri, Kazakistan snrlar dnda yaayan be milyon etnik Kazak nfusunun bir milyon iki yz bin kadarnn in Halk Cumhuriyeti snrlar iinde bulunan Kazak topraklarnda yaadn hatrlatarak, oradaki Kazaklarn tarihi, kltr, edebiyat, sosyal, ekonomik ve siyasi hayat, dili, dini, adet ve gelenekleri ile beraber milli zelliklerini koruma ve yaatma anlaylarn Kazakistandaki Kazak dilini kullanan, anlayan ve okuyan okuyuculara anlatmak iin kaleme alnmtr. Kazaklarn Orta Jz-Kerey boyunn ata mekan olan Altay blgesindeki yteli kabilesinden Sabitoglu Zuvha Batr roman da, 1930lar ncesindeki Dou Trkistan Kazak halknn o devirdeki hayatn ve blgesel in hakimiyetinin Altay blgesindeki Kazaklara kar kulland siyaseti betimler. Bu romann ba kahraman Zuvha Sabitul 1929 senesinde blgesel in idaresi tarafndan ldrlr ve Altay blgesinin en nemli ehri olan Sarsmbe ehrinde Zuvhann ba bir kaza geirilerek tehir edilir. Altay blgesindeki Kazaklarn bamszca davranlarna ket vurmak iin kullanlan bu metot, Dou Trkistan Kazaklarnn istiklal mcadelesinde her zaman hatrlanan bir hadise olmutur (Kusbegin 2000). Dou Trkistan Kazaklarnn bamszlk mcadelesine aktif olarak katlanlarn bir ounun blgesel idareciler tarafndan maruz brakldklar kiisel trajedilere sadece bir rnek olan bu eser ile, Dou Trkistan Kazaklarnn yirminci yzyldaki tarihinin ana sebeplerinden birine deinilmitir. Dou Trkistann Altay, Tarbagatay ve Tanr Dalarnda yaayan Kazaklarn yirminci asrdaki bamszlk mcadelelerinin en mehur kahraman Osman Batur slambayolunun mcadelesini anlatan bir dier popler kitap ta; kendisi de 1960l yllarda in Halk Cumhuriyetinde srdrlen kltr devrimi kurbanlarndan olan Seyithan Abilkasmoglunun romandr (2001). Bu yazar daha sonra kendi mahkumiyetini konu almakla birlikte 1960larda
59
Dou Trkistandaki aydnlarn da eziyet, ikence, aalanma ve mahkumiyet grdkleri hayatlarn Kuvgn (2007) isimli romanyla betimlemitir. Trk Dnyasnn baka blgelerinde, mesela ran ve Azerbaycan snrlarnn iki yakasnda yaayan Azerilerin tecrbesine benzer tecrbeler (Schaeffer 2008) Orta Asyada Kazaklarn tarihinde de rastlanr. On dokuzuncu ve yirminci asrlarda, o dnemin arlk Rusyasyla in devleti arasnda yaplan snr anlamalar ile in, arlk Rusya ve Moolistan snrlarna blnen Kazaklarn her bir grubu farkl rejimler ve devlet idareleri altnda yaamlardr. Ancak ondokuzuncu asrn sonu ile yirminci asrn bana kadar, btn Kazaklar ortak tarih ve kltr asndan; ekonomik, sosyolojik, linguistik, teolojik inanlar ve adetler asndan ayn toplum olarak hayatlarn srdrmlerdir. O dnemlerde Kazaklarn ayr devlet snrlarnda yaayan farkl siyasi sistemlerin vatandalar olmalar sadece kat zerinde kalan kopmalardan ibaret idi. Gerek hayatta Kazaklar, sadece, eer var idiyse, birka snr nbetisinin kontrolnden geerek, gya dier devlet vatanda olan yakn akrabasn ziyaret edebiliyordu. Ancak, yirminci asrn etin sistemleri sonucunda Kazaklarn da birbirlerinden ayr kalmalar ve pratik anlamda da farkl devletlerin hukukuna tabi olmalar gerekti. Kazakistann bamszlndan sonraki dnemde ise Kazak devleti snrlar dnda in Halk Cumhuriyeti ile Moolistan gibi devletlerde kalan Kazaklarn, Kazakistann arlk Rusya ve Sovyet dneminden ayr ve farkl tarihi hakkndaki almalar sadece roman tarznda olmayp, bu sahada hem hatrat, hem de kaynakl aratrma kitaplar da yaynlanmtr. Bu konulardaki yaynlar, yirminci yzyl ortalarndan itibaren batda ve Trkiyede de yaplmtr. Dou Trkistan Kazaklarnn balattklar istiklal savann yanklar sadece o mcadele sonunda in idaresince cezalandrlan, idam edilen Osman Batur gibi kahramanlarn hayatyla snrl deildi. Dou Trkistandaki siyasi mcadeleye itirak etmi Kazaklarn bir grubunun 1950 senesi itibaryla komnist in hakimiyetinden arparak ka btn dnyada yank bulmutur. Dou Trkistandan silahl mcadele sonucu son derece kstl imkanlara ramen Taklamakan ln, Himalaya dalarn arparak aan Kazaklarn yarm asr nceki kavgalar, o dnemde dnya basnnn da dikkatlerini ekmitir. Bu konuda ABD nin Harvard niversitesinde doktora almalaryla balayan ilmi incelemeler, daha sonralar batda yaplan onlarca ilmi kitap haline getirilmitir. Daha da nemlisi, Dou Trkistandaki Kazak Trklerinin tarihi, kltr, adet-gelenek ve kimlikleri konusundaki bilgiler, Trkiyeye iltica eden bu Kazaklarn kendi kalemlerinden km eserlerle tespit edilmitir. Bu konudaki ilk eser bundan 47 sene evvel zmirde Hrriyet Urunda Dou Trkistan Kazak Trkleri (Oraltay 1961) ismiyle yaynlanmtr. Dou Trkistandaki Kazaklarn tarihi, hayat, mcadelesi konusu Trkiye Cumhuriyetinde neredeyse yarm asr ncesinde yaynlanm olmasna ramen Kazaklarn Kazakistann dousunda kalan
60
tarihi topraklarnn gerei ancak Kazakistan bamszlndan sonra, Kazakistan tarafndan ele alnmaya balamtr. Bunun en nemli sebebinin de Kazakistann artk bamsz olmas ve gerek Kazak tarih uuru ve gerek Kazak kimliini bamszlk sonrasnda tekrardan oluturmaya balamasndan kaynaklanmaktadr. Kazakistann bamszlndan sonra sadece ezeli Kazak topraklarnda yaayan Kazaklar deil, vaktiyle Trkiye Cumhuriyeti gibi hr Trk kalesine g eden Kazak asll Trk vatandalar da Kazakistandaki tarih uurunun gelimesine kendi katklarn yapmaya almlardr. Kazakistandaki Kazaklarn okumas iin kaleme alnan bu eserlerin ilki Oraltayn nce Trk Dnyas Aratrmalar Vakf tarafndan Kazaka olarak baslan ve yirminci yzyln ikinci yarsndan itibaren Dou Trkistandan Avrupaya kadar uzanan Kazak mcadelesini, hayat ve hatratn betimleyen eseridir (1999). Bunun iin Dou Trkistan tarihinin geen asrdaki Kazak hayatyla ilgili gereklerin Kazakistan basnnda da yank bulmasna sebep olan yukarda belirtilen eserlerin neredeyse tamam 1999 senesinden sonraki tarihlere rastlamas tesadf deildir. Dou Trkistandaki Kazak hayatna ve gereklerine ynelik almalarn uluslararas platformlarda yer edinmesinden sonra Kazakistan resmi organlar ve bu balamda zellikle Kazakistanda kurulan Dnya Kazaklar Cemiyeti, Dou Trkistandaki Kazak varlna ynelik ciddi eserler yaynlamak kararn alm gibidir. Ancak, 2000 senesinde, bu cemiyet bnyesinde Altaydan G-eden Halk (Altay 2000) ve Zor Zaman Zor Gnler (Canaltay 2000) adyla kan iki eser de, vaktiyle Dou Trkistandan Trkiyeye iltica etmi iki Kazak Trknn hatrat olarak baslmtr. Sonu olarak, olduka ksa bir zaman nce bamszln elde eden Kazakistandaki Kazak halknn tarihi uzun asrlara yaylan mazisi btn gerekleriyle ve yirminci yzyldaki Sovyet ideolojisinin btn retilerinin tersine tekrardan ele alnmaktadr. Kazakistann bamszln ilan ettii ilk yllardaki artlar artk deimi, Kazaklar kendi ata topraklarnda hem tarihin hem de gelecein sahibi olma yolunda almalara balamlardr. Kazakistandaki Kazak nfusun arttrlmas amacyla, baka lkelerdeki Kazaklarn da ata topraklarna ge balamasyla Kazak tarihinin Sovyet dneminde reddedilen bir ok boyutlar gn na karlmaktadr. Bylece Kazak tarih hafzasnn sadece Kazakistanda yaayan etnik Kazaklarn bir ka asrlk gemii deil, Kazakistan snrlar dndaki Kazaklarn ve tm Trk dnyasnn da ortak gemii tarih aratrma konularna dahil edilmitir.
61
Kaynaklar
Abilkasmul, Seyithan (2001). Ospan Batr. Almat: Ana Tili. (2007). Kuvgn. Almat: Dniyejzi Kazaktarnng Kavmdastg. Aslbekul, Serik (1992). Egemendi Kazakstan. 21 Saevir 1992. Altay, Halifa (2000). Altaydan Avgan El. Almat: Dniyejzi Kazaktarnng Kavmdastg. Beysenbayul, Jarlkap (2006). Arg Turkter Akiykatnng zime. Almat: Kaynar. Canaltay, Delilhan ( 2000). Kyl Zaman Kyn Kunder. Almat: Dniyejzi Kazaktarnng Kavmdastg. Stephane A. Dudoignon (1997). Orta Asyada Siyasal Deimeler ve Tarihyazm Tacikistan ve zbekistan, 1987-1993. Unutkan Tarih: Sovyet Sonras Trkdilli Alan. Haz. Semih Vaner. stanbul: Metis Yay. 91-134. Janbolat, Sultan (2000). Eljaw Knbiy. Almat: Dniyejzi Kazaktarnng Kavmdastg. Kynayatul, Zardkhan (1995). Jlagan Jldar ejiresi. Almat: Merey agn Semyalk Kaesiporn. (2004). Kazak Memleketi Jaene Jo Han. Astana: Elorda. Kusbegin, Batrhan (2000). Zuvka Batr. Almat: Dniyejzi Kazaktarnng Kavmdast. Mngjan, Nigmet (1994). Kazaktng Kskaa Tariyh. Arap alfabesinden Kirillitsa Kazakaya uyarlayan M. Kaniy. Almat: Jaln. Mukametkanul, Nabiyjan (2000). Halkmzdng Ulttk Tariyh Memleket egarasmen ektelmeydi(Alg Soz Ornna,). Kitaydag Kazaktardng Kogamdk Tariyh (1860-1920). Kazakstan Respublikas Bilim jane Glm Ministirligi-.. Valihanov Atndag Tariyh jaene Etnologiya nstitut, Almat: Kazakparat, Oraltay, Hasan (1961). Hrriyet Urunda Dou Trkistan Kazak Trkleri. zmir: Karnca Matbaas. (1999). Elim-Aylap tken mir. stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf. stemirul, adiyar (2005). Biz Tariyhtan Kazaktng z Ornn zdep Jurmiz, Jas Ala. 20 Krkyek 2005. 5. Samiytul, Jakslk (1996). Sergeldeng. Birini Kitap. Almat: Ana Tili. (2001). Sergeldeng. kinci Kitap. Astana: Elorda (2004). Sergeldeng. ini Kitap. Almat: Ana Tili. (2005). Sergeldeng. Trtini Kitap. Almat. (2000). Ktaydag Kazaktar. Almat: Dniyejzi Kazaktarnng Kavmdastg.
62
The Understanding of History in Kazakhstan and Its International Dimensions

Meryem Hakim*
Abstract: Following the independence of Kazakhstan, significant issues of Kazakh history began to be debated and analyzed among academic and intellectual circles. Studies attempting to discover the origins of Kazakh people have shown that, as opposed to earlier understanding, Kazakh history predates the emergence of the Kazakh Khanate in the 15th century. The Kazakh historical consciousness, which began to be rebuilt following the independence, has even gone beyond the borders of present-day-Kazakhstan. New publications and research materials suggest that Kazakh history is a part not only of ancient Turkic and Central Asian history but also of the whole Turkish world of the modern period. This work is an attempt to reflect the native Kazakh point of view regarding Kazakh historical identity through the analysis especially of works written in the Kazakh language. Key Words: Kazakh history, Kazakh identity, origin of the Kazakhs, ancient Turkic/Turkish history.
* zmir University, Department of International Trade / ZMR meryem.hakim@izmir.edu.tr, meryem_kirimli@yahoo.com

Me *
: . , , . . . , , , . , , . : , , , .
* , / meryem.hakim@izmir.edu.tr, meryem_kirimli@yahoo.com
ktidar ve Merulatrma Mcadelesinin Oda Orta Asya: Sovyetlerin Dil ve Eitim Politikalar
Ferhat Karabulut*
zet: Bu almada Sovyet Hkmeti ve Komnist Partisinin Orta Asya Trkleri zerinde uygulad dil ve eitim politikalarn, ders kitaplar balamnda ele aldk. Ruslatrma srecinde ortaya kan iktidar mcadelesinin bir analizini yaptk. Sovyetlerin, iktidar mcadelesini anlayabilmek ve uygulanan politikalar tahlil edebilmek iin Michael Foucaultnun, iktidar ve aparatlar zerine yapm olduu almalardan ve modellemelerden faydalandk. Sovyetlerin, Orta Asyada uygulad dil ve eitim politikalarn, iktidar merkezli incelerken, iktidarn en nemli normalletirme aparatlarndan olan biri zbekistanda dieri Kazakistanda baslm iki ders kitabn analiz ettik. 1962 ylnda ilkokul andaki ocuklara ynelik hazrlanm bu okuma ve dil retimi kitaplarnn, iktidarn merulamasnda nasl rol stlendiklerini gstermeye altk. Anahtar Kelimeler: ktidar, Sovyetler, Komnist Partisi, zbekistan, Kazakistan, dil politikas, eitim politikas.
Giri Bu almada, Sovyetler Birlii tarafndan uygulanan Ruslatrma politikalar ve bu politikalar evresinde gelien iktidar ve merulatrma sreci zerinde durulacaktr. ncelikle ve zellikle, Sovyet Hkmeti ve Komnist Partisinin, Trk dilini ve dili hareket noktas yapan ders kitaplarn, ara olarak nasl kullandklar zerinde durulacaktr. Bunu yaparken Sovyetler Birliinin hangi yntem ve stratejilerle hareket ettii ve Trk topluluklarn ekillendirme adna hangi aamalar gerekletirdii zerinde ana hatlar ile durulacaktr.
Bilindii gibi Sovyetletirme ve sonrasnda gelen Ruslatrma srecinde, iktidarn en nemli mcadele alan olan dil, merkeze yerletirilmi ve dilin kapsam alan ierisinde yer alan eitim politikalar, merkez ynetim tarafndan tabana doru trl aparatlar/aralar kullanlarak yaylmaya allmtr. Leninin, henz devrim gereklemeden nce ileri srd korenizatsiia1 (Bilinsky 1962: 138157), ile ilgili grleri, ana dilinde eitim hakk ve milli
Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / MANSA ferhatkarabulut@yahoo.com
kltrn zgr olaca ile ilgili vermi olduu eitliki politika vaatleri, zaman zaman kesintiye urasa da, ekilde milli zde sosyalist bir modelde Sovyetler Birlii dalncaya kadar devam etmitir. Bu yzden, Sovyetler dneminde, Sovyet dil politikas olduka merkeziyeti bir grnt izmi ve Moskovadaki merkezi otorite tarafndan biimlendirilmitir. Bu aamada yerel diller byk oranda Rusann basks ve etkisi altnda kalmtr. Dil yasalar ve bu yasalarn uygulanmasndan sorumlu olan kadn ve erkekler, bu dil politikas erevesinde yetitirilmitir (Schlyter 2001: 127136). Federalizmin ve Rusa olmayan dillerin teviki, Komnist Partisinin iktidarnn yaylmas ve srdrlmesi amacyla stratejik bir karar olmutur. Teorik planda ise Komnist Partisinin resmi doktrini ile aamal olarak milli farklarn ve milletlerin zamanla ortadan kalkaca umulmutur. N. Kruev, bu konudaki dncesini, 1961de, 22. Parti Kongresinde, Sovyetler Birlii Komnist Partisi 3. Programnda dile getirmitir. Ona gre, etnik farklar zamanla yok olacaktr ve tek bir anlama dili (lingua franca) btn halklar tarafndan kabul edilecektir. Milli dilin ve farkllklarn yok edilmesi, snf farkllklarnn yok edilmesinden daha ncelikli olmaldr. Bu parti programnda, Kruev, daha gl bir dil kullanr. Daha ileri seviyede olacak biimde, yeniden dost olma (sblijenie) ve byk halklarn birleimi sreci, sonuta milletlerin birlemesine ve kaynamasna (sliyanie) yol aacaktr (Bilinsky 1962: 142). Dil politikalar ile paralel ekillenen eitim politikalar da hi kukusuz, Sovyet hkmetinin sosyalist topluma ulamada kulland en nemli aralardan biri idi. Dilin (ana dilinin) ve dolaysyla eitimin her an denetimde tutulduu Sovyet-Rusyada yaplan btn eitim faaliyetleri, Rus smrgecilerin karlar iin olmutur(Gme 2003: 88). Nitekim daha arlk Rusyas dneminde, lminski, ar milliyeti ve merkeziyeti bir anlay sergilemi ve silici bir politikann nclne soyunmutur. 1881 ylnda N.I. lminski, A.P. Maslovskiye gnderdii mektupta, Trkistan halknn eitilmesinden, zellikle onlarn yksek renim kurumlarnda eitim almalarndan derin endieleri olduunu, bunun Mool istilasndan daha korkun neticeler douracan ifade ediyordu. Yerlilerin ilkokul dzeyinde bir bilgi seviyesinde bulunmasn yeterli gren lminski, yerlilerin ana dillerini gramer kurallar erevesinde renmesini tehlikeli buluyordu (Egamberdiyev 2005: 106). Bu merkeziyeti yapnn ve merulatrma2 srecinin ileyi mekanizmasnn tespiti iin, bu almada, 1962 ylnda baslm olan iki ders kitab analiz edilecektir. lkokul seviyesinde bulunan rencilere ana dilini retmek ve ocuk dimalar ekillendirmek iin biri zbekistanda zbek rencilere okutulan, Oq Kitbi (O. erafeddinov, T. Sddkov, M brahimov 1962), dieri aklama dili Rusa olan Kazakistanda Rus-Kazak okulunda, Kazak ve Rus rencilere okutulan ders kitab, Kazak Tili (Begaliyev, Aydarbekov
66
Karabulut, ktidar ve Merulatrma Mcadelesinin Oda Orta Asya: Sovyetlerin Dil ve Eitim Politikalar
1962), Ruslatrma politikalar erevesinde deerlendirilecektir. Sovyetlerin dil ve eitim politikalar ele alnrken Michel Foucaultnun iktidar ve iktidarn yaps ve ileyii zerinde ileri srd gr ve tespitlerden faydalanlacaktr.3 Bir iktidar ve asimilasyon mcadelesine sahne olan Orta Asyada izlenen politikalar neticesinde, Trk toplumu yz yl ierisinde byk deiimler geirmitir. ktidar zerine nemli almalar olan Michel Foucault, iktidarn, zellikle 19. ve 20. yzylda, hemen btn toplumlarda grnmeyen bir ekilde bireyin hayatnn tm kesitlerine yerletiini ifade eder. Bunun iin kendince yntemler gelitiren iktidar, en belirgin bir biimiyle (grnen ve grnmeyen boyutuyla) Sovyetlerde ortaya kmtr denebilir. Foucault, iktidarn geirmi olduu aamalar ve gelmi olduu son noktay sz konusu ederken, adeta Sovyet iktidarn (her ne kadar kapitalist toplumlarn analizini yapsa da) iaret etmektedir. Ben iktidar mekanizmasn dndmde, iktidarn bireylerin tohumuna kadar ulat, bedenlerine eritii, hal ve tavrlarna, sylemlerine, renimlerine, gndelik yaamlarna sindii klcal var olma biimini dnyorum (Foucault 2003: 23). Burada Foucault, sadece tepeden inme bir bask ve sonucunda gelen bir boyun eiten deil, bir iselletirme ve bunun neticesinde gelen mutlak iktidar ilikilerinden bahsetmektedir. Buna gre, Sovyetlerin kurulu aamasnda, Leninle ortaya kan merulatrc ve sakinletirici iktidar modelinde, Foucaultnun sz konusu ettii toplumun ve bireyin klcal damarlarna kadar ilemi bir iktidar modelini grmekteyiz. Stalinle balayan baskc ve huzursuz edici iktidar mcadelesi, onun uygulad dil, eitim ve ekonomik politikalar neticesinde, gzetleyici, cezalandrc, normalletirici ve nihayet snayc bir yol izlemitir. Sonuta tepeden inme iktidar, bireyin bedenine ve i dnyasna kadar ileyebilmitir. Her ne kadar farkl bir boyutta olsa da bu ileyi, Foucaultnun szn ettii modelin gereklemesini Orta Asya Trk toplumu aleyhine kanlmaz klmtr. Foucaultya gre bu tr bir iktidardan sz ederken yalnzca yukardan gelen hegemonyadan bahsedilmemektedir. O zetle yle der, ktidarn ileyiinden sz ettiimde, yalnzca devlet aygt sorununa, ynetici snf, hegemonik kastlar sorununa gnderme yapyor deilim, bireyin gndelik davranlarnda, bedenlerine varncaya kadar zerlerine ileyen, giderek daha da incelen, tm mikroskobik iktidarlar dizisine gnderme yapyorum (Foucault 2003: 48). Nitekim Sovyet iktidarnn normalleme sreci olarak grebileceimiz Kruev dneminde yazlm olan ve inceleme konumuzu tekil eden ders kitaplarnda bunu daha iyi grmekteyiz. Bu kitaplarda seilen konular, konularn ileni biimi; lider, kahraman, vatan, millet, devlet ve tarih anlay nce bu tepeden inen iktidarn gerekletirilmesi iin kullanlmakta, sonra da
67
Foucaultnun ileri srd gibi bir normalletirme ile bireyin klcal damarlarna (bir bakma uur altna) kadar ilemektedir. Ayrntl bir ekilde aada grlecei zere, birey daha ocuk yalarda kanlmas zor olan bu iktidarn ekim alanna girmekte ve o alandan hibir ekilde kurtulma frsat bulamamaktadr. Aslnda birey (ya da ocuk) kurtulma arzusunu da ok fazla duymamaktadr, zira evresinde grd normalletirilmi bir yapay dnya ve onu var eden iktidar, ona dnmeyi ve sorgulamay unutturan bir iktidardr. Zira her ey yerine oturmutur ve bireyin (ocuun) nazarnda dnyann en mreffeh ve gl lkesi Sovyetler Birliidir. Gcn ve refahn en nemli kayna da halklarn gnll birliktelii ve aralarnda kurduklar dostluk ve kardelik balardr. Bu bir bakma yapay bir kaynatrma ile oluturulmu sanal dostluun inasdr. Daha devrimin ilk yllarndan itibaren aslnda milletlere (daha sonra halklara) karde olma emri verilmitir denebilir. Stalinin 1935te syledii ve Komnist Frkas Tarihinin renilmesine Yarayan Eserler Klliyatnn 3. Cilt 659-660nc sayfasnda aynen baslm olan nutkunda: Sovyet Rusyadaki milletler arasnda kardee dostluk yaadka, bizim memleketimizin halklar hr kalrlar, malup edilemezler Bu dostluk yaadka, kuvvetlendike, i ve d dmanlarndan hi kimse bizim iin tehlikeli deildir demektedir (Krmer 1997: 114). Her ne kadar bu dnce Sovyetler dalncaya kadar normalletirici teknikler kullanlarak devam ettirildi ise de ayn Stalin, II. Dnya Sava sonunda sadece Ruslar ne karm ve sadece onlar taltif etmiti. Stalin, yapm olduu bir konumada kadehini Ruslarn nnde ve sadece Rus halk iin kaldrm ve onlar kurtulua nclk eden stn bir millet olarak tanmlamtr. Mays 1945 ylnda yapm olduu bu konumada Stalin yle demitir. Kadehimi Sovyet halklarnn ve zellikle Ruslarn erefine kaldryorum. Her eyden nce Rus halknn erefine iiyorum, nk bu savata Ruslar btn dier milletler iinde nc kuvveti oluturdular ve en nde savatlar (Cyber USSR 2008). Yani hedef baka, niyet baka idi. Grnrde sahnelenen oyun, gerekte baka bir oyunun paras idi ve bu oyunda barol oyuncular artlar ne olursa olsun Ruslar olacakt. nk senarist yani iktidar, sosyalizmin Rus kltr ve Rus dili etrafnda ekilleneceini dnyordu ya da en batan oyunun finalini yle planlamt.
Orta Asya Bir ktidar Sahnesi: Dil ve Eitim Politikalarnn ekillenme ve Dnme Sreci Foucaultya gre, bedenler zerindeki disipline edici iktidar kontrol kipinden olumakta idi: Gzetleme, normalletirme ve snama. Foucault, Benthamn mimari bir tasarm olan Panopticonunu gzetleme isteini en iyi temsil eden rnek olarak kullanr. Panoptik mekanizmann (her eyi tm ynleri ile k altna karp grnr klma) temel prensibi, kapal bir meknda
68
yapt mimari dzenlemeyle, gzlem nesnelerini herhangi bir engel olmadan istenildii zaman gzlenmeye hazr klarak, iktidar uygulamasdr. Daire eklinde ina edilmi hapishanelerde olduu gibi herkesin her an grlebildii yaplar, iktidarn ileyiini kolaylatrmaktadr. zel ina edilmi hcrelerde bulunan mahkmlar, merkezi bir kuleden srekli olarak gzetlenip gzetlenmediklerini asla bilemeyeceklerinden, herkes bir sre sonra kendi davranlarn kontrol etmeye balar. Benzer ekilde, ya da gerek hayatta, bu mekanizma ile fabrikada, okulda, orduda; iilerin, rencilerin ve askerlerin tek balarna veya topluca, zel amalar iin saklanma hakkna sahip olduklar hibir yer yoktur. nsanlarn topluca bulunabildikleri tm meknlar grnebilir klma anlamnda aydnlatlmtr (Foucault 1979: 202-203). Hkm altna ald btn yabanc unsurlar (hatta bazen Rus unsurlar) her zaman, baz gzetleme teknikleri kullanarak kontrol altnda tutmay iktidarnn en nemli gayesi saym olan Sovyetler Bilirlii (tpk arlk Rusyas gibi), adeta saydamlatrlm bir milletler hapishanesi kurgulamtr (Krmer 1997: 112). Bylece, Ruslara ait olmayan topraklarda, insan gzetleyen4 bir iktidar olan Komnist Partisi, her zaman kendine znelerden oluan bir gzetleme kulesi ina etmi ve bu kuleye bazen gzkecek ekilde bazen de itibari olarak gzetleyiciler ve cezalandrclar yerletirmitir. Gzetleyenler bir piramidin tepeden aaya doru genilemesi gibi genileyerek tabana yaylmtr. Parti veya hkmet, bunu yaparken de kendine kullanabilecei znelerden oluan bir iktidar zinciri oluturmu, bu znelerin de yerli halkn bireylerinden olumasna zen gstermitir. Sonuta her birey, bir bakma, kendinin ve toplumun denetleyicisi ve cezalandrcs durumuna gelmitir. En azndan birey, i dnyasnda srekli gzlenmekte olduu ve hata yapt zaman (yani partinin izinden ayrldnda) cezalandrlabilecei hissine kaplmtr. ktidarn, znesi haline gelme olgusuna ve yerli halktan iktidarn znesi haline gelenlere pek ok rnek bulunabilir. rnein, bu znelerden biri zbekistanda ortaya kmtr. 1937 ylnda Sovyet anayasasna uygun bir anayasa hazrland. Stalinin direktifleriyle zbekistan Komnist Partisinin bana 1937de Osman Yusupov getirilmiti. Yusupov, Stalinin kanl rejimini zbekistana sokan kii olarak tannd (Togan 1940: 14). Yusupov, sonuta, iktidar adna ve hesabna, kendi soyda olan Feyzullah Hocayev5 ve baz zbek aydnlarnn lmnde rol oynayacaktr. Bu ve buna benzer yaklamlarla Sovyet iktidar, kurduu tekilatlar (aparatlar veya teknikler) ile toplumun btn katmanlarna yaylmay baarabilmitir. Bylece, Sovyet hkmeti ve Parti yaad srece, Byk Biraderden (Orwelln Big Brother gibi) habersiz, hibir i ya da hareket sz konusu olmayacaktr. lerleyen dnemlerde ise Foucaultnun, iktidarn mikroskobik olduu veya klcala kadar ulat tezini ispatlarcasna, Komnist Parti, tekilatn en cra yerlere kadar yayacak ve ondan izinsiz hibir hareket sz konusu olmayacaktr.
69
Meselelerin ou Sovyet Komnist Partisinin direktifleri dorultusunda ele alnr. Sovyet Komnist Partisi, Yksek Sovyet kanalyla en kk yerleim birimi olan kylerden balayarak Cumhuriyetlere kadar btn lkeyi kontrolnde tutar (Saray 1999: 175). Bu kontrol de aada ders kitaplarnda grlecei zere, iktidar iselletiren, sorgulamasz, teslimiyeti ve kkszletirilmi bireyler vastas ile gerekletirecektir. Sovyet sistemine aina olanlarn bildii zere, balangta parti yesi grnmnde olan bireyler, zamanla ynetim kademelerinde yer alarak, halkn iinden (kendi kltrn aa ekerek) kmaya ve ondan uzaklamaya balamtr. Sosyal hareket alann besleyen en nemli kaynak ise eitim seviyesi ok yksek olmamak kouluyla yerli halkn ocuklar olmutur. Balangta gzetleyip sonra da onlara her zaman gzetleniyor hissini vererek iktidarn gcn bireyin zihnine yerletiren Sovyet-Rus iktidar, dier smrge lkelerinden farkl ve belki de ustaca bir ekilde normalletirici teknikler kullanmtr (Foucault 1992: 168169). Sovyetler, Bolevik rejimini Rusya mparatorluuna hkim kldktan sonra, Rus olmayan milletlere devaml olarak u dnceleri telkine almlardr. Rus olmayan milletlerin Rusyaya veya Sovyetler Birliine girileri, tarihi bir zaruretti, msbet bir iti, bu milletler iin hayrl ve faydal olmutur. Bu meyanda Sovyet propagandasnn btn vastalar, Trk halklarna, Trk lkelerinin Rusyaya ilhaklarnn, igal ve emperyaliste harpler neticesinde deil, gnll bir ekilde vuku bulunduunu ispata gayret etmilerdir (Saray 1999: 175, Kara 2006: 29-30). Nitekim bunu zellikle 1950lerden sonra yetien yeni nesillere gnll olarak da kabul ettirebilmilerdir. Zira daha ocuk yata Sovyet veya Rus propagandasna maruz kalan ocuk, kendisine hazr sunulan bilgiyi sorgulamadan alm, mesela, Kolhozlar mutlak refahn yaand yerler olarak tanm veya kabul etmitir. Bu kolay kabuln asl sebebi ise en basit ekli ile ders kitaplarnda grlecektir. Bu kitaplarda, Kolhoz tarihinin sanclarndan veya hlihazrdaki olumsuzluklarndan deil, makinelemi modernizmin bir tezahr olarak yapay bir komn hayattan bahisler yer almaktadr. Bu arada yine iktidarn normalletirilmesi iin Kolhoz, nemli bir ara olarak da kullanlmaktadr. Szde, hibir olumsuzluun yaanmad bu iftlikler, aslnda tarihsel olarak lkenin dman igalinden kurtulmasnda ok nemli roller de stlenmitir. Bu rollerin ne olduunu ve nasl ele alndn aada gstereceiz.
ekilden ze Kayan ktidar Mcadelesi Yukarda da deindiimiz zere, arlk Rusyasnn iktidar anlayn dntrerek zamana ve zemine gre politikalar belirleyen Sovyet hkmeti ve Komnist Partisi, zor kullanmann devamnda denetim, disiplin, hiyerarik gzetim, normalletirici teknikler, snav ve ceza yntemlerini yeri geldike srasyla kullanmay bilmitir. Bylece, kitleleri elinde tutmay ve tek ideoloji,
70
tek devlet ve ok milletli tek kltr hedefini gerekletirmeyi imparatorluun kuruluunu takip eden ilk yllardan itibaren ncelikli ve nihai hedef olarak benimsemitir. Buna gre, mutlak ideoloji kukusuz sosyalizm olacakt. Nihai hedefe ulamak iin balangta verilecek tavizler bir zaaf deil sistemli bir hareketin gerei idi. Aslnda her hareket, yerli halkn kimliini yanstacak ve onu tatmin edecek ekilde planlanmt. Bu hedefi ekilde milli zde sosyalist ilkesi ile ekillendirdiler. Baka bir deyile grnte en az 130 etnik kimlikten oluan Sovyet mparatorluu, herkse eit haklar verecek, ana dilinde eitim haklar tanyacak ve mozaik bir millet grnts izecekti. Bunu henz arlk Rusyas yklmadan nce Leninin hem zel mektuplarnda hem de parti politikalarnda ve manifestolarnda aka grmekteyiz. Devrimi gerekletiren Lenin, inand veya inanyor grnd, halklarn eitlii ve ana dilinde eitim anlayn gerekletirerek ve halklara kendi kendini idare etme hakk vererek, hem ynetimi altndaki halka mesajlar vermi, hem de dnyaya zgn bir model sunarak, sosyalizmin en ideal ynetim biimi olduunu ispatlamak istemitir. Yzeyde gerekleen bu birliktelik ve elde edilen haklar, uygulamada ise farkl yansmalar gstermitir. Bu aslnda yine Foucaultnun iktidar bir piramit gibi tanmlamasna bir rnek tekil etmektedir. En tepede mutlak iktidar yer alrken, piramidin aasna doru hiyerarik bir iktidar ve ynetim dalm sz konusu olur. Piramidin aasnda bulunanlar daha aada bulunanlar ynetirken, kendileri de yukardakiler tarafndan ynetilirler. Yani en zirvedeki hari aadakiler hem iktidar hem de tebaadr. Tebaa olmak ynetilmek ve her an gzetim altnda tutulmak demektir. Yukarda bahsettiimiz gibi Sovyet imparatorluunda mutlak iktidar Komnist Partisidir, yani Lenindir (srasyla Stalin, Kruev, Brejnev, Gorbaov v.d.). Lenin, mutlak lider olma vasfn hem hayat boyunca hem de Sovyetler var olduu srece srdrmtr. Leninin baskn bir kiilik olarak nasl kullanld, incelediimiz ders kitaplarnda daha ak grlecektir. ktidar sadece bastrma, snrlandrma ya da yasaklama olarak alglanmamaldr. ktidar kendi gerekliini, zerinde olduu alan ve hakllatrma mekanizmalarn da retir. Biz burada Rus igali ile balayan ve Sovyetler dneminde had safhaya ulaan Orta Asya milli mcadele tarihi zerinde durmayacaz. Hi kukusuz, igale ve baskya kar Trk topluluklar gerekli mcadeleleri vermilerdir. syanlar, kurulan partiler (Ala Orda gibi), yazar ve airlerin zellikle sembolizme yaslanan eserleri (olpan, Kadiri, Aybek gibi) ok nemli kar iktidar mcadelesini temsil etmektedir. Bizim burada zerinde duracamz konu, bask neticesinde gelen normalletirme srecinde, sistemin nasl iledii ynnde olacaktr. Olaanst zamanlarda ortaya kan hareketlenmelerin yannda gizli kalan bir nokta, her zaman olmutur. Ders
71
kitaplar da bu ynden nemlidir ve mutlaka Sovyetlerin balangcndan itibaren ele alnp incelenmelidir. Zira grdmz kadaryla, Ruslatrma hareketinde Hkmet ve Parti, asl gcn adeta buradan almay hedeflemitir. Savalar ve srgnler, yerini sknet zamanlarna braktnda, normalleme gereklemi, Orta Asya Trk halkn okuryazar yapmak iin alan okullarda halklarn kardelii ve Ruslarn stn rk olduu fikri ocuk dimalara daha eitimlerinin bandan itibaren pompalanmaya balanmtr. rnein, sancl bir sre sonunda Trk toplumunu ve Trk kimliini altst eden Kolektif iftlikler (Kolhozlar) ders kitaplarnda normalletirici/merulatrc bir unsur olarak sk sk yer alrken, bu iftliklerde meydana gelen ikinci hayatlar (tekinin hayat), aratrmaclar tarafndan yeterince ele alnmamtr.6 zellikle Orta Asyada roman yazan aydnlarn kurgusal olarak dikkat ektikleri bu sre, bilimsel verilerle mutlaka en ince ayrntsna kadar ele alnmaldr. Kolhozlar ktidarn kendini merulatrd en nemli hareket alan olmutur. Yz yllardan beri sahip olduu hayat anlayn birden bire yerle bir eden kolektif hayat, ekonomik iktidar, ideolojik iktidar ve nihayet siyasal iktidar hazmetme noktasnda ve ona hareket alan verme noktasnda lokomotif grevi stlenmitir. Nitekim incelediimiz ders kitaplarnda Lenin, Komunist Partisi, Sovyet ordusu, vatan (Sovyet topra), devrim bayramlar, vb. yannda Kolhoz hayatn anlatan paralar olduka nemli bir yer tutmaktadr. ehirlerde Rus nfusunun ve nfuzunun ok youn olmas ve eitim sisteminin Ruslar tarafndan ekillendirilmesinin, milli bilin zerinde yapm olduu tahribat, krsalda kolektif iftlikler yapmtr. Kolektif iftliklerde ve ehir merkezlerinde okutulan ders kitaplarnda normallemi bir srecin yansmalar grlr. Hayat her eye ramen devam etmektedir ve en gzel erdem dostluk, kardelik, sayg, yardmlama, alkanlk, paylama vs.dir. Oysa gerek hayatta durum hi de kitaplarda anlatld gibi deildir. Kolhozlamann en youn biimde yaand 1930lu yllarn banda ders kitaplarnda anlatld gibi bir kardelik ve drstlk rnei sergilenmemitir. Aksine milyonlarca insann hayatna mal olsa da sre devam ettirilmitir. rnein, 1932-1933 yllarnda milyonlarca Kazak Trk suni alkla katledildiler. Binlerce gebe aile zorla kolektif iftliklerde topland. Hayvanlar otlak yokluundan ld. Kar koyanlar gerici baylar diye vasflandrldlar (Bacon 1980: 109-111). Buzdann grnen bu yznde Sovyet hkmeti iktidarn salamlatrmak ve tek dil ve tek millete dntrme eylemini gerekletirmek iin her eyin en mkemmel bir ekilde devam ettii mesajn verme uyankln gstermitir. Gerekte balangtan beri asla kendinden kabul etmedii Trk insann seviyor gzkerek ve ona aalayc gzle bakmadn hissettirerek bireyin hayatnn tm kesimlerine yerlemeyi hedeflemitir.
72
Leninin, hedefe ulamak iin her yntem denenmelidir mantnn iletildii herkese eit haklar uygulamasnn, aslnda blme, paralama ve ynetme politikasnn en nemli hareket noktas olduunu bu gn herkes anlam durumdadr. Leninin bu haklar niin verdii btn ayrntlar ile aratrmaclar tarafndan ortaya konmutur. ekilde milli zde sosyalist anlaynn yerletirilmeye baland bir dnemdir Lenin dnemi. arlk Rusyas dneminde ounluu modern anlamda okuma yazma bilmeyen ve yerleik hayata gememi olan halklar eitmek ve onlar Ruslatrmak iin Rus okullarnn kurulmasna ve yaygnlatrlmasna verdii byk nem elbette yadsnamaz. Yntem olarak, bir lde baarl olsa da niyetleri yerli halklar tarafndan aka grld iin, ou zaman tepki ve itiraz ile karlanmlardr. Suni bir hayata nem verdikleri ve bunu da aka gsterdikleri iin, okul saysn artrsalar da btn blgeyi normalletirme becerisini gsterememilerdir. Onlarn stratejisindeki bu yanll veya eksiklii iyi gren Lenin, sylemlerini ustaca gelitirmi ve aslnda bir eliki olarak grlen ok devletli tek millet hedefini gerekletirmek zere sylemler gelitirmitir. Daha 1917 ncesi yapt yazmalarda ve parti politikalarnda arlk ynetiminden farkl ve uzlatrc bir politika izleyecei mesajn ak bir biimde vermitir. Bu nedenle devrim onun baars olarak gereklemitir. 1914 ylnda yazm olduu bir zel mektupta, o, milletlerin eitlii ve etnik uluslarn haklar konusunda planlarn zetlemitir. Bu planda zgrlk ve dillerin eitlii vurgusu yaplmtr. Dil zgrl okullarda ve dier sosyal alanlarda ve kurumlarda ana dilini rahata kullanma hakk tanyordu. Lenin btn halklara imdiye kadar uram olduklar zararlarn tazmini ve eit haklarn verilmesi konusuna vurgu yapyordu (Grenoble 2003: 35). 1919 ylnda yaynlam olduu bir deklarasyon ile okuma yazma bilmeyen herkesin okuryazar olmasn hedeflemitir. Bu deklarasyonda ilgin olan nokta, yerli dillerde veya Rusada seeneinin konmu olmasdr. Rusya Federasyonu Okuryazar Olmayan Topluluklarnn Eitimi zerine adyla yaymlanan 1919 tarihli yasada yle denmektedir. Yalar 8 ile 50 arasnda olan okuryazar olmayan btn Sovyetler Birlii vatandalar tercihleri dorultusunda ana dilinde veya Rusada okuma ve yazma renmekle ykmldr(McLeish 1972: 309). Okuma yazma kampanyasnn ikinci aamas 1921-1932 yllar arasnda gerekleir. Bu tarihe kadar okuryazar oran Tacikistanda %52, Trkmenistanda % 61, zbekistanda %72 ye ykselir(Tonkonogaja 1976: 48). nc aama 1933 ylnda balatlr ve 1939a kadar devam ettirilir ve sonuta okuma yazma oran Kazakistanda %83.6ya, Krgzistanda %79.8e, Trkmenistanda %77.7ye ve zbekistanda %78.7ye ykselir (Shorish 1984: 35-49). Leninin nihai hedefi btn halklar tek bir komnist devlet ats altnda toplamakt. Baka bir deyile bu harekette yukarda bahsettiimiz eliki gibi grlen normalletirme planlar yatmaktadr. Bu birleme, etnik gruplarn
73
farkllklarn temsil etmeleri ve yaamalar deil, asimilasyona yol aacak bir birlemedir(Grenoble 2003: 35). Nitekim Lenin ile fikir birlii etmi olan gelecein devlet bakan Stalin de benzer dnceleri dile getirmitir. Stalinin 1937 den itibaren neler yapt bilinen bir gerektir. Aslnda devrim ncesinde dava arkada olan bu iki liderden, Stalinin daha sonra yaptklar, Leninin 1920li yllarda ne yapmak istediinin de kant olmaktadr. Nitekim Stalin, 1913 ylnda yazm olduu bir makalede geri kalm halklarn birletirilmesi gereinden bahseder. Bu birleme hi kukusuz asimilasyon anlamna gelmekte ve her yolun denenmesi iin bir hareket plan iermektedir (Stalin 1951: 351, Grenoble 2003: 35). Yukarda da deindiimiz zere, bu tr hareketlerin asl hedefe ulamada bir basamak olduunu ve nihai hedefe ulamak iin halklara zgrlk veriyormu gibi yaparak aslnda onlar tuzaa drmek anlamna geldiini ve bunun bir merhale olduunu grmek gerekmektedir (Grenoble 2003: 35). Leninin st kapal vermi olduu hak ve zgrlklerin gerek manas, Stalinin ad geen makalesinde aka ifade edilmektedir. Lenine gre ii hareketine hizmet ettii srece milliyetilik faydaldr. Bu fayda ile neyi ve hangi milliyetilii kast ettii elbette daha sonra ortaya kacaktr. Lenin, Orta Asyay dil merkezli Cumhuriyetlere blerek yerel milliyetiliin ykselmesini salarken, Trk dnyasnn dile dayal birliini de paralam oluyordu. Onun milliyetilik iyidir dncesi ite tam bu noktada anlam kazanyordu. aatay Trkesi gibi birletirici bir yaz geleneine ramen, Lenin, bu yzeyde zgrletirici hareketi, baz lminski ekol mensubu aydnlar eliyle, halka yaym oldu.7 Lenin halklarn kardelii ve milletlerin btnlemesi projesini yrtrken, Orta Asyann hemen her blgesine Rus okullarn da yayyordu. Ksmi serbestlik ierisinde halk kendi okullarn da aabiliyor ve ana dilini retebiliyordu. Ancak Foucaultnun dedii gibi denetim, disiplin, hiyerarik gzetim, ceza ve normalletirici yaptrmlarn katks ile gelen komnist hkmetin ekonomik, ideolojik, askeri ve siyasi iktidar, yerli halkn dnmesini ve iradi olarak ocuklarn gelecek kaygs ile Rus okullarna ynlendirilmesini salyordu. Benzer ekilde Lenin, halklara kendi dillerini retebilecekleri mesajn verirken, Rusann tek devlet dili olmas gerektiinin zerinde srarla duruyordu. Hatta gstermelik okullarda ve gstermelik derslerle Trk olmayan retmenlere, Trk lehelerini retme grevleri veriyordu. Bu anlamda denetim mekanizmasn bilerek ve isteyerek altrmyor, o okullarda neler okutulduunu aratrmyordu. Trk topraklarna dardan gelen bata Ruslar olmak zere insanlar, yerli dili renmeyi bir kayp olarak gryorlard. Nitekim, rnein, Kazakistanda 1989 saymlarna gre Kazaka bilen Rus says onca yl gemesine ramen yzde birin stne kamamtr. Normalletirilmi srete Trk lehelerini retme ii srekli baarszlkla sonulanrken, Rusa ykselen bir deer haline geliyordu. 1940lara gelindiinde
74
Rusay ana dili seviyesinde bilen insan says her Trk Cumhuriyetinde farkl olmakla birlikte yzde krklara kadar ulayordu. Lenin geleneini, sistemli bir ekilde dntrerek temsil eden Stalin, okullarda yerel dil retilmesi, yabanclara kurslar dzenlenmesi ynnde admlar atyor grnts veriyordu. renin 1927 ylnda Ruslar bata olmak zere yabanclarn devam etmesi iin zbeke kurslarn almasn istemiti. Avrupal 25.000 iinin bulunduu zbekistanda, alm olan bu zbeke kurslarna katlan kii says sadece 1700 idi. ou yabanc, bunun bir zaman kayb olduunu ve zbekeyi renmenin kendilerine bir fayda salamayacan dnyordu (Smith 1998: 57). Zira iletmelerin hemen tamam Sovyet kontrol altndayd ve dil de Rusayd. Leninin milletler kardetir ve zgrce birbirini tanyarak ve severek yaamaldr tr sylemlerinin dillendirildii 1920li yllarda zellikle Rus olanlar, topran elinden ald insanlar aalyor, dillerini renmenin aalk bir duygu olduunu dile getiriyorlard. Bu bir bakma George Orweln Hayvan iftlii romannda dillendirdii bir geee iaret ediyordu. Yani btn hayvanlar eitti ama baz hayvanlar (domuzlar) daha eitti.8 Bir komnist parti yneticisi olan Dimens, Rus iilerinin yerli dili renmesi iin zorlama yapamayz diyordu (Smith 1998: 57). Gstermelik alan kurslarda yerli halkn dili normallemenin gereklemesi iin retiliyordu, ancak Okullarda Rus retmenler yerli halkn diline kar saygsz davranyor, aalyor, bu dilleri retmeyi de reddediyorlard. Narkompros9 bile Rus rencilerinin yerli halkn dilini renmeyi brakmalarn ve kendi dillerine dnmelerini istiyordu. Bu srete Rus ocuklar yerli dillere hibir zaman sayg duymadlar. rnein, bir Rus renciye Tatar Tkesini renmenin kendisine kazandraca eyin ne olduu sorulduunda, Tatarcann, ancak pis bir barakada, eytanla fakir / aciz birini nasl kesecei hakknda pazarlk yapmak iin kullanlabilecei bir dil olduu cevabn vermitir (Smith 1998: 57). Yani o renciye (bir Rus renciye) gre, Tatar Trkesi kt ve aalk iler yapmak iin ve eytanla konumak iin kullanlan bir aa dildi. Bu fikirlerin ailede temellendiini ifade eden Smith, zetle u tespitleri yapar. Birey henz gen yalarda bunlar aileden renmektedir. Bu nedenle Rus ovenizmini sadece yksek tabaka okumularda deil, bizzat bireyin iinde aramak gerekmektedir. Foucault iktidardan bahisle, her yerdedir ve bireyin iindedir tespitinde bulunurken, ite byle bir dnm gstermek istemitir diyebiliriz. Lenin ve sonra Stalin baz toplantlarda ve zellikle okullarda kardelikten bahsederken, okul ders kitaplarn bu trden bir anlayla ekillendirirken; ocuk, aileden ve sistemin znelerinden ald eitimle yerli halka (Trkler bata olmak zere) ve onun konutuu dile kar tamamyla olumsuz bir tavr taknmaktadr. Bu (ise), kitle mantalitesinden kaynaklanmaktadr. Sovyet hkmeti d dnyaya ii snfnn dayanmasn tavsiye ederken, ieride alt kimlie kar her eidi ile dmanlk
75
sergilenmektedir (Smith 1998: 58). Yani uzak lkelere kar ilan edilen ak, ieride, topran paylat (aslnda igal ettii) komuya (ya da onlarn tabiriyle dost halklara) kar sz konusu olmamtr. Rus ve Sovyet hkmetlerinin igal ettii topraklarda bavurduklar yntemler ve bunlarn yansmalar noktasnda zaman zaman deiken bir oluumun ortaya ktn yukarda grdk. Buna gre, arlk Rusyas smrgeci ve yok edici politikalarn uygularken eitimi ve dili ok nemsemitir. Bunun iin de ilk art olarak okullamay grmtr. Bolevik devrimine kadar geen srete gittike daralan bir mengene grnts izen Rus iktidar mcadelesi, Leninin sylemleri ve devrimin hedefleri dorultusunda bir geveme gstermitir. Foucaultnun deyimi ile iktidarn ilk normallemesi olarak adlandrabileceimiz bu dnemde, okul almaya ve okullarda zorunlu olmasa da byk oranlarda Rusa retimine devam edilmitir. 1924de Stalin iktidara geince eitliin ve kardeliin szde kald anlalmaya balanm ve yerli halk hem dilleriyle hem de kltrleriyle medeniyetsiz bir yn olarak alglanmtr. Her ne kadar Stalin de Lenin gibi rnein 1936 ylnda karm olduu bir yasa ile (Anayasann 12. maddesi), yerli halklarn dillerini kullanmalarn garanti altna alm ise de, 1937 ylnda karm olduu baka bir yasa ile btn okullarda Rusa retimini zorunlu hale getirmitir. Bu tarihlerde Rus dili vastasyla komnizme daha abuk ulalaca sylendi. Onun iin Moskovann talimatlar dorultusunda, rnein, Kazakistan Komnist Partisi Merkezi Komitesi 5 Nisan 1938de Kazak okullarnda Rusann mecburi olarak okutulmas konusunda bir karar ald (Hasanul 1992: 67). Partinin yerli ayanda iktidar, arln Rus dilinden yana koyarken, Trklerin de youn olarak yaad yerlerde brakn zorlamay, Rus olanlara herhangi bir tevik veya tavsiyede dahi bulunmad10 (Emuhammetov 1991, Kara 2006, Tatimov 1990: 72). Bu bir bakma Leninin yerli halka ana dilinde eitim verilmesi serbestliinin sonu anlamna gelmektedir. Btn okullarda Rusann zorunlu hale getirilmesi, Cumhuriyetlere blnm olan Trk halknn ana diline vurulmu en byk darbelerden biri olmutur. 1940lara kadar geen srete btn hazrlklar yapm olan Sovyet imparatorluu, kendince normalleme srecine girildiini grnce mparatorluu tek bir dil ile idare etmenin gereini bylece belirgin hale getirmilerdir. Bu dnemde neredeyse ana dilinde eitim yok olma noktasna gelmitir. Sovyetler Birliinde dil ve eitimde nc aamaya Kruev dneminde geilir. Stalinin Rusay zorunlu hale getirmesine karn ana dilinde eitim yasasn da yrrlkte tutmas, Ruslatrma adna byk bir adm olmakla birlikte yeterli olmamtr. Atlatlan ikinci dnya sava, hem yerli halklarda byk huzursuzluklarn ortaya kmasna neden olmu, hem de yaamaktan baka gayesi olmayan, ocuklarna daha iyi bir gelecekten baka bir ey
76
hedeflemeyen aileler, bir anlamda byk bir paradoksun iersinde kalmlardr. Bu paradoksa 1958-59 yllarnda Kruevin eitimde yapm olduu reformlar neden olmutur. 24 Aralk 1958 ylnda Sovyetler Birlii Hkmeti kapsaml bir eitim reformu gerekletirdi. 1959 ylnn baharnda Otonom Cumhuriyetler Birlii kendi okul sistemlerini ekillendiren bir yasa daha kabul etti (Bilinsky 1962: 2035). Dil retimi ve ana dilinde eitim ile ilgili kkl bir deiiklik ieren bu yasalar ile eitim dili semeli hale getirilmi ve ocuunu hangi tr okula gndereceine ailelerin karar verecei bir ekle balanmtr. Bylece ana dilinde zorunlu eitim yasas yrrlkten kaldrlmtr. Sovyet iktidarnn nce ayarlayc, bask kurucu ve takip edici iktidar anlaynn en nemli halkasnn normalletirme teknikleri olduunu Foucaultnun bak as ile vermitik. Kruev, Foucaultnun her iktidar iin ngrd bu gerei, Trk dili konuan anne ve babalarn zihinlerine, hissettirmeden rnga etmi ve bylece ana dilini yasaklamadan kullanm dna itmitir. Yani yaklak elli yl iersinde halknn neredeyse yars ift dilli olmu bir millet, iktidarn dolayl basklarnn (ekonomik ve ideolojik basklarnn) da etkisi ile zorunlu ama trajik bir seim ile kar karya kalmtr. inden klmaz bir paradoksu barndrmaktadr bu seim. Halk ya ana dilini seecektir ve her zaman aa tabakada kalmaya, ezilmeye, yoksulluu ekmeye devam edecektir, ya da ocuunu Rusa eitim veren okullara gndererek gelecek neslini Ruslatracaktr. Bu yasann nemli bir sonucu olarak, zellikle ehir merkezinde yaayan Trk aileler ocuklarn bilim yaplacak tek dil olarak rendikleri ve kabul ettikleri Rusa ile eitim yapan okullara gndermitir. Bundan sonra, ana dilinde eitim giderek azalmaya balam, hatta baz kk topluluklar ana dillerini kaybetmilerdir (Wrigt 1999: 1, Krendler 1989: 53-62). Burada ok nemli bir gelime daha olmutur. Daha nceleri lise seviyesinde de ana dilinde eitim verilirken, ana dilinde eitim tamamen ilkokul seviyesine inmitir. Bu zamana kadar zaten yksek eitim dili olma noktasna gelmemi olan ana dili, sosyal siyasi ve ekonomik alanlarda kullanlan Rusa karsnda normal iletiim dili veya tren (seremoni) dili seviyesine gerilemitir. stelik ana dilinde eitim iin ayrlan ders saati says giderek Rusa lehine azaltlmtr. Bunun neticesinde ocuklar ana dili reniminde iyice zayf duruma dm, hatta girdikleri snavlarda baarsz bile olmaya balamlardr.11 zbek Komnist Partisi resmi gazetesi olan Pravda Vostoka, 31 Austos 1957 tarihli nshasnda yle bir bilgi geer. Birka blgede yaplan ana dili snavnda zbek ocuklarnn % 60 baarsz olmutur. Sovyetlerin Rusa lehine gerekletirdikleri bir dier atlm ise yava yava yerli okullar Rus okullarna dntrmek olmutur. Kalan okullarda da yerli dil retim oran iyice dmtr. rnein, 1961 ylnda zbekistanda ortaokul seviyesinde alt saat olan zbeke dil dersi Rusa lehine iki saate ekilmitir. Tataristanda ise, 2 Austos 1958 tarihli Uitelskaya
77
Gazeta (retmen Gazetesi), Tataristandaki Tatar Trkesi ile eitim veren okullarn akbetini yle duyurur. Birok Tatar Okulu kapatld Bu okullar aamal olarak nce Rus Tatar okullarna dntrld, akabinde Rus okuluna evrildi. Buraya kadar, Sovyetlerin dil ve eitim politikalarnn ileyi biimini ve ilevini iktidar mcadelesi balamnda verdik. Bundan sonra en nemli iselletirme arac olan ders kitaplarnn metot ve ilevlerine geebiliriz.
ktidarn Normalletirme Aralar: Ders Kitaplar Yukarda Sovyet ynetiminin ve Komnist Partisinin iktidarn gerekletirme ve merulatrma srecinde bavurduu yntemler ve uygulad dil politikalar zerinde durduk ve eitimin temel talar olan ders kitaplarndan ksaca bahsettik. imdi yukarda ksaca deindiimiz iki ders kitabn ierikleri ve hedefleri dorultusunda ayrntl olarak ele alabiliriz. ncelemeye konu olan biri Kazak ve Rus ocuklar iin yazlm, dieri zbek ilkokul ocuklar iin yazlm iki ders kitab ite bu dnemde (nc normalleme srecinde)12 baslm ve okutulmutur. Her iki kitapta da dorudan ana diline (Trk dili) veya milliyete ait kuatc (hatta imha edici) bir yaklam sergilenmemekle birlikte, dimalarn st kltr alannda (Sovyet kltr) ekillenmesi ve ocuun kendisi iin yapay bir ekilde kurgulanm dnyay ve gelecei unutkan bir anlayla alglamas bakmndan olduka zorlayc olmutur. Biz bu iki ders kitab ile en bata, iktidarn bireyin hayatnn btn kesitlerine nasl szdn veya szma eyleminde bulunduunu ok ak bir ekilde gryoruz. Nitekim bizi bu almaya iten nedenlerden biri de zbek ders kitabnda yer alan bir hikye olmutur. iryli Tlki (Sevimli Tilki) adl bu hikye (s.105), Sovyetlerin, ilkokuldan balayarak iktidarn normalletirmesi ve toplumu kendi hesabna dntrmesi ve Ruslatrmas adna nemli bir hikyedir. Bu kitapta dikkat eken bir dier husus da Leninin bir resminin bu hikyeden bir nceki sayfaya (bir tesadf deilse) ok ustaca yerletirilmi olmasdr. Leninin sempatik bir biimde resmedildii 104.13 sayfann hemen arkasndan, 105. sayfaya, onun insancl ynn ne karan bir hikyenin yerletirilmi olmas merulatrma ve normalletirme tekniklerinin uygulan adna ok nemli bir planlamadr. Lenin, 104. sayfadaki resimde, okuldaki bir bayramda, r Byrmi, ocuklar kucana alarak seven bir insan ve lider olarak izilmitir. Sayfann hemen arkasnda verilen iryli Tlki hikyesinde ise, Lenin, insancll ile n plana karlarak, bir rol modele dntrlmtr. Bu hikye, hem konusu hem verili biimi hem de sunulduu yer bakmndan, titizlikle ve ustalkla hazrlanm planlanm bir iktidar alann oluturmaktadr diyebiliriz. Kendisine hayranlkla ve mutlu gzlerle bakan ocuklarn arasnda duran ve insan ve ocuk sevgisi ile dolu olduu izlenimi uyandran resimdeki Lenin, hikyede, ava kan ama hayvanlar bile ldrmeye
78
kyamayan bir lider olarak anlatlyor. Lenin, avclarn kovalayarak nne (ldrme mesafesine) kadar yaklatrdklar tilkiyi ldrmez. Tilki frsattan istifade ederek kaar. Hayretler iersinde yanna gelen arkadalar, tilkiyi niin vurmadn sorduklarnda, Leninin verdii cevap, Sovyetlerde, Ruslarn yapt btn ktlklerin ocuk dimalardan silinmesi iin mutlak bir tesir brakacak niteliktedir. Oysa okul bir zbek okuludur ve renciler de Rus olmayan ocuklardan olumaktadr. Lenin arkadalarna glerek yle cevap verir: Klim bolmdi, cd iryli ekn. (105) Gnlm raz olmad, (tilki) ok gze / masum idi diyerek, ocuklar en can alc yerden yakalamaktadr. Farkl biimlerde okunabilecek olan bu para, aslnda derin anlam itibaryla ok nemlidir. Bu misali bir metafor gibi alglarsak, Lenin, burada, benim yreim ok yufkadr, bir hayvan bile ldremem anlamna gelen bir duru sergilemitir diyebiliriz. Metaforun altnda yatan ve ocuklara verilen mesaj ise daha nemlidir. Bir hayvan bile ldrmeye kyamayan bir lideriniz var sizin. Byle bir lider nasl olacak da insan ldrebilecek?! Eer Lenin ile ilgili olumsuz bilgilere sahipseniz deitirin, o, sadece insanlar deil hayvanlar bile ok sevmektedir. Bu anlay ya da metot hem btn kitap boyunca, hem de Kazak ders kitabnda benzer ekillerde tekrarlanmaktadr. imdi kitaplarn bu anlamda incelenmesine geebiliriz.
ki Kitap Tek Hedef: Ruslatrmann Keif Kolu Her iki ders kitab da 1962 ylnda, her iki Cumhuriyetin bakentinde (Almat ve Takent) ayr ayr baslm olmalarna ramen tek bir elden km gibidir. Trk ocuklar ayn tezgh tarafndan ekillendirildiklerini biliyorlar myd bilemiyoruz, ama gerek olan birbirinden habersiz topluluklarn ayn dnceyi ina etmek iin birlikte altrlyor olmalardr. Bu dorultuda, Byk Biraderin cmert eli, birletirici olarak Rus olmayan halkalara uzatlacaktr, en azndan bu hayali el, tarihiler ve edipler tarafndan ina edilecektir. Nitekim, konu olarak ediblerden, Byk Karde14 Rus milletinin Rus olmayan milletlere, iyilik ve yardmlarnn ele alnmas ve byk nisbette Rus ediplerden yaplacak tercmelerin yaynlanmas yoluna gidilmesi istenmitir (Rza 1965: 50-51). Basmna her iki Cumhuriyetin Eitim Bakanlklarnn karar ve ekil vermi olmasna ramen, hem seilen konular hem de konularn ileni biimleri nerdeyse birebir rtmektedir. rnein her iki kitapta yer alan iki hikye, nerdeyse birbirinin aynsdr. Paylamann erdeminin anlatld bir olay, zbek Oq Kitbinda Meni Ulim (17) adyla verilen hikyede, Kazak Tili kitabnda da Menim Ulm (76) adyla verilen hikyede yer alr. Baz ynlerden birbirinden ayrlmakla birlikte, hikyelerde paylamda bulunan rencilerin adlar bile ayndr ve adlar Rus addr. Hikyeleri anlatan kii, her iki kitapta da bir Rus annedir ve paylam gerekletiren de oul Olegdir. Yardma ihtiyac olan ocuun ad, her iki hikyede de yaygn bir
79
Rus ad olan Griadr. Benzer ekilde, zbek Oq Kitbinda Ot irivilr ti (45), Kazak Tili kitabnda rtil t (127) adyla verilen hikyelerin konular birebir rtmektedir. Her iki hikyede de evi yanan bir kadnn ieride kalan ocuunu ve daha sonra da ocuun bebeini kurtaran bir kpek anlatlmaktadr. Lenin, Parti ve Sovyet Ordusu gibi iktidarn mutlak iareti olan konular bir yana, genel insan tabiatna ait bu tr konular bile retim tezghnn tek olduunun bir kantdr. Zira Sovyet Hkmeti ve Komnist Partisi lke topraklarnda yaplan her hareketi tanmlama ve denetleme gcne ve aralarna sahip olduunu, en tepedeki iktidarn izni ve haberi olmadan aada her hangi bir eylemin gereklemesinin mmkn olmadn yukarda tartmtk. Eitim alanndaki iktidarn yaplanmasnda bunu aka grebiliyoruz. Sovyetlerde, balangta, eitim faaliyetleri Sovyetler Birlii Yksek ve Orta htisas Bakanl ile Sovyetler Birlii Eitim Bakanl tarafndan yrtlmtr. Bu iki bakanlk yetersiz grlm olacak ki 1950lerden itibaren, eitimin eitimini yapacak ve stratejiler gelitirecek bir akademiye ihtiya duyulmutur. Yeni eitim politikalarnn retilmesi ve zellikle ocuk ve gen yata olan bireylerin daha etkin bir programdan geirilmesi iin almalar yapmak zere Pedagojik Bilimler Akademisi kurulmutur. ktidarn bu nemli aralar, hi kukusuz tepeden aldklar direktifleri eksiksiz ve kesintisiz bir biimde aaya yanstacak ve uygulanp uygulanmadn denetleyeceklerdi. Bu birimler her ne kadar her Cumhuriyette ayr ayr yaplanm iseler de temelde tek bir projenin ayaklarn oluturuyorlard. Nitekim Bu kurulular, mfredat programlarn ve ders kitaplarn hazrlamakla vazifeliydi. Btn bu almalar mutlaka Moskovadaki Sovyet Komnist Partisinin tasdikinden geerdi. Byle bir eitim sistemi Rus dilinin Rus olmayan milletlerin Cumhuriyetlerine daha abuk szmasn ve bu Cumhuriyetlerin halklarn Ruslatrma, dilce asimile etme imknlarn salad iin son derece dikkatle hazrlanp uygulanmtr (Saray 1999: 312313). Merkezde ekillenen ders kitaplarnda yer alacak konular da elbette benzerlikler arz edecektir. Her bir ders kitabnda iktidarn retildii mekanizma, iktidar koruyan ve kollayan alanlarn inas iin uygulanacak politikalar ve nihayet iktidarn hareket alann merulatrc teknikler ne karlacak ve ilenecektir. Bylece ders kitaplarnda, arkadalk, yardmlama, alkanlk, sevgi, dostluk15 gibi genel insan tabiatna ve ahlakna uygun olaylarn anlatld paralarn yannda; okulu, snf16, doay, doadaki canllar, doadaki hayat (Kolhoz bata olmak zere) anlatan paralar da nemli bir yer tutmaktadr. Grnte insan ve insana ait zellikler n plana karlsa da, aslnda, bu kitaplarda iktidara ait gizli ve nceden planlanm mesajlar daha belirgin olarak kendini hissettirmektedir. Foucaultnun, klcala ileyen iktidar modelinin
80
oluum safhasn bu kitaplarda rahatlkla grebilmekteyiz. Bu nedenle kitaplarda, normal paralar arasna serpitirilmi olarak Lenin, Sovyet Ordusu, Vatan (Sovyet topra), Devrim, Sava Yldnmleri ve Mays kutlamalarna bol bol yer verilmektedir. Bizim de asl zerinde duracamz konular, Sovyet ideolojisini yanstan siyasi ierikli bu paralardr. Bu paralar kukusuz, Leninin ok millet, ok dil, ancak tek ideoloji, tek devlet anlayna hizmet eden bir hviyet gstermektedir. Her iki kitapta da d dnyann btn olumsuzluklar, Sosyalizmin en ok bavurduu yntemlerden biri olan unutkan bir tarih anlayyla verilmektedir. Hem tarihin hem de yaanlan zamann btn olumsuzluklar ve zellikle Kazak ve zbek halklar zerinde oynanan Ruslatrma oyunlarna deinilmeden, okuma paralarnda, bar dolu bir dnyada mutluluk oyunu oynayan ocuklardan oluan bir dnya oluturuluyor. Bu anlamda iktidar, Foucaultnun ifade ettii gibi, kendi gereklerini ve olumluluklarn reten veya hissettirmeden dayatan bir yapya dnmektedir. Ders kitaplarnda ustaca gizlenmi olan iktidar, neyin yaplp neyin yaplmayacana ve neyin nemli ve neyin nemsiz olduuna ocuklar adna karar verirken, ocuk (ya da birey) adna vermi olduu ve uygulanmasn istedii bu kararlar da kurumlar (burada okul) araclyla denetlemi olmaktadr. ktidar, toplum hayatnn tm seviyelerinde varln hissettirdii iin bireyi ve onun hareket alann adeta kuatm ve daraltmtr. Rus olmayan kltr yok sayan bir iktidarn varl nedeniyle, Kazak ve zbek Trkleri, kkleri bin yllar tesine giden zengin bir dil ve szl edebiyata sahip, tarihte pek ok badire atlatm, savalar kazanm, kahramanlar karm, destanlar yaratm bir millet olmalarna ramen, hi bir ekilde kendi z varlklar ile ne karlmamtr. Bu yok sayn tarihi, devrimin ilk yllarna kadar gider. zellikle Stalin, Rus tarihi lehine yerel tarihi men etme yoluna gitmitir. zellikle Komnist Rusya, 1937den sonra edebiyat, dil ve sanatta eskiyi artran her eyi men etti (Gme 2003: 187). rnein, Kazak Trkleri, ana dilinin yan sra, milli tarih uurundan da koparlmaya alld. Zaten, Sovyetlerin Rus olmayan milletlerin tarihinin yazlmasnda izledii politika bu milletlerin tarihinin olmadn ispatlamaya ynelikti (Kara 2006: 2829). Trk soyunun her bir kolu iin karar veren iktidar, tezghnda dokuduu ders kitaplarnda, kahraman olarak Lenin ve dier Sovyet liderlerini ne karm, hi bir Trk kahramann sz konusu etmemitir. Nitekim kk mazide olan bir milletin Ruslatrlmasnn imknsz olduunu bilen iktidar, bunun zorla ve bask ile olmayacan da biliyordu. Gnlllk esas olmalyd, bunun iin de ncelikle mazi gen dimalardan silinmeliydi. Bunun iin ise yle bir yol izlenmeliydi: Milli kltr milli mazi ile ilgiye dayanarak kendi bana gelime imknlarna yer vermemeli Sovyet okullarnn vermek istedii milli kltr muhtevas kaytsz artsz sosyalist, yani komnist ideolojisine tabi bir kltr olmaldr.
81
Sovyetler Birliinin Rus olmayan btn halklarn bu kltr yoluyla birletirme abas, Stalinden sonraki devirde daha fazla kuvvet bulmutur. Burada, iin enteresan taraf udur ki, birleme Rus dilinde ve kltnde olmaktadr, olmas istenmektedir (Saray 1999: 174). Nitekim 26 Aralk 1950de Pravdada yaynlanan bir makale ile Cumhuriyetlerin tarihinin Byk Rusya ile ibirlii asndan ele alnmas hususunda bir direktif verildi. Yani Moskovay, Ruslar gcendirecek bir ey yazlmamasna ve sylenmemesine zen gsterilecekti (Gme 2003: 187). Bu meyanda 1943, 1949 ve 1978 senelerinde yazlan Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Tarihleri, Kazak Trklerinin tarihini Marksist ve Leninist grler dorultusunda ele alarak, kabile ve balarn birbiriyle atmas eklinde gstermeye almaktayd (Magavin 1991: 57). Btn bu anlaylarn yansmalarn ders kitaplarnda rahatlkla grebilmekteyiz. rnein, Kazak dili ders kitabnda, Bizdi Klasmz (18) parasnda Bizdi klas lken jn jarq. On qabralarnda jaqs ramal suretter illi tur... Qabrada ul ksem Leninni portreti illi tur. ve Bizdi Klas (110) parasnda Bizdi klas lken jn jarq. On qabralarnda jaqs ramal suretter illi tur. Ol suretter- Ul atalarmz Marks pen Leninni suretteri... oul bir kiilik adna sylenen, ul atalarmz Marks pen Lenin, szleri, Kazak ve Rus halknn en byk atalarnn Marks ve Lenin olduu ynndedir. zbek dili kitabnda Trklk veya zbeklikle ilgili herhangi bir unsur yer almazken, Kazak dili kitabnn sonuna doru Kazak akn Abaydan ok ksa olarak bahsedildiini ve bir resminin (211) sunulduunu burada zikredelim. Buna karn, rejimi anlatan dier pek ok resmin yannda, Leninin resmi zbek dili kitabnda drt kez, Kazak dili kitabnda kez sunulmaktadr. Her iki ders kitabnda ncelikle Leninin ocukluu anlatlmakta, onu vc iirler sunulmaktadr. ocuklara rnek olmas iin yazlm olan Lenin hikyeleri, onu bir model olarak yanstmay amalamaktadr. Burada ocuklara, siz de byle alkan olun yzey mesajnn altnda yatan asl hedef ise Lenin ve dier Sovyet liderlerinin kusursuzluunun ne karlmasdr. Bu balamda, hedeflenen bir dier nokta ise Trk ocuklarnn Rus rkna ve kltrne kar derin bir hayranlk duygusu ile bakmalarn salamak olmaldr. zbek kitabnda V. . Lenin Qandy Oqgn Edi (V. . Lenin Nasl Okudu) (10) paras ile Kazak ders kitabnda Volodya Ilyanov (Lenin) (47) paras onun ocukluunu ve kusursuz bir renci oluunu anlatmaktadr. Her iki parada da Lenin ok alkan, dikkatli ders dinleyen, retmeninin sorularna her zaman doru cevap veren, drst, terbiyeli, yardmsever, neeli, arkadalar tarafndan ok sevilen bir ocuk olarak tasvir ediliyor.17 Bu Paralar destekleyici mahiyette aralara serpitirilmi Lenin iirleri onun deiik ynlerini n plana karmay amalamaktadr. Kazak Tili kitabnda u tarzda yazlm pek
82
ok para yer almaktadr: yimizde trimizde / Portrette turan kim / Kimni jzi tans bizge / bizge jaqn turan kim / Bul Lenin babamz / Bul Lenin danamz / Bir balan bavr basp18 sona jaqs krgen kim / barlq jerden mektep ap / baqa salp bergen kim / Bul Lenin babamz / Bul Lenin danamz. (80) qoln sozp, tur qarap / avrora unimen / Lenin sz bastatd / Oktyabrd tuymen / jaynayd otan aspan (213) Aylayd Bizdi Lenin iirinde ise u msralar ye alr; Ul Lenin kletin / balalarmen birge oynap / meyrimin tgetin / keleein knde oylap/ Kamkor edi mirde / stk edi ke quaq / sol quaq bizdi bugin de / Aylayd knde uqsap. (260) Benzer ekilde, zbek Oq Kitbinda da Lenin, iirlerle vlmekte ve yceltilmektedir. Oqi kerek dep Lenin / Berdi Bizlerg tlim. (5) Oktyabriyat iirinde, Qzil yulduz taqqan Lenini Oktyabriyat (13), Bizni Vtn iirinde, Halklar yydi erkin / birbirig mehribn / Sovetlr vtnidn Bhr ldi cehn / li nuri prlydi(40) Meni Vtnim iirinde, Halqlr erkin d / Lenini vld / Mehntl bd / Meni vtnim. (51)19 Aka grld gibi sadece Lenin ve onun kurduu sistem yceltilmekte, vatan olarak da zbekistan deil, tm Sovyet topra izilmektedir. Gerekte, her iki kitapta yer alan btn paralar tek bir metne dntrmek mmkndr. Devrim ncesinden ve yerli halkn tarihinden hi bir ekilde bahsetmeden oluturulmu paralar, batan sona bir devrim tarihinin, ocuklarn seviyesine indirgenerek anlatlmas gibidir. Nitekim Leninden sonra Ekim Devrimi, Sovyetlerin Almanlara kar yapm olduu savalar ve Sovyet Ordusunun kahramanlklar, vatan olarak Sovyetler Birliinin tarif edilmesi, 1 Mays i Bayram ve bu bayramn her yl coku ile kutlanmas anlatlmaktadr. ocuklar sanki ilk olarak Sovyetler Birlii ile tarih sahnesine kmlardr. Bu nedenle en byk bayram olarak 1 Mays kutlanmaktadr. i Bayramnn kutlanmas ile ilgili ayrntl bilgilerin verilmesi, ocuklarn en mutlu gn olarak bu gnn sunulmas, iktidarn klcal damara kadar ilemesinin en byk iaretlerinden biridir. Kitaplarda en ok yer verilen konulardan olan Sovyet ordusundan, vatandan ve liderlerden bahsedilirken, Trklere ait hi bir unsurun yer almamas unutkan tarih anlaynn bir tezahrdr. Bu da elbette nedensiz deildir. Nitekim, Kazak edebiyatnda milli ruhu aksettirecek eserler yasak edilmi ve Trk ivelerinde Sovyet ruhunda, proletarya ve Kolhoz edebiyat yaratlmas iin edip ve airlere direktifler verilmitir. (Rza 1965: 50-51) Bylece ocuk kendi z tarihine ait hi bir bilgi edinmeden yetiecek ve kimliini kaybederek Ruslam olacaktr. Kazakistanda olduu gibi zbekistanda da dil ve eitim gzetim altnda tutulmu, tarih hafzlardan silinmitir. Sovyet tipi vatanda yetitirmeye ynelik eitim sistemi, ayn zamanda genleri, Sovyetletirmeye daha dorusu Ruslatrmaya ynelik bir kltrn iine srklemitir. Kendi ana dillerinden ziyade Rusay renmek mecburiyetinde kalan zbek genleri, hayatlarn kazanmak ve
83
daha iyi bir i sahibi olabilmek iin hem Rusay hem de Rus kltrn iyi renmek durumunda braklmt. Sovyet sistemi bununla da yetinmemi, zbek Trklerinin kendi milli kltr ve tarihi ile ilgili ne varsa uzun sre yasaklamtr. Ulu Beyden ve Ali ir Nevayiden bahsetmek zbekler iin cezai meyyideler tayordu. Buna uymayanlar, burjuvazi milliyeti, gerici vb. gibi ithamlarla karlayor ve kendileri sosyalist dman olarak halka tehir ediliyordu (Saray 1999: 314). Btn bu tedbir ve zorlamalara ramen, milli tarihe duyulan ilgi 1951de alnan tedbirlerle engellenemedi. 1954te Takentte toplanan Sovyet Tarihileri Konferansnda Kruev, Trklerden milli tarihleriyle ilgili yazdklar eyleri inkr etmelerini istedi. Bununla birlikte, 1958 tarihinde, Kazakistan Eitim Bakanl halktan gelen basklar karsnda, ortaokullarda Kazak tarihinin okutulmasn kabul etmek zorunda kald (Bacon ty: 225). Durum byle olsa da bu tarih kitaplarnn ou yine iktidarn kurmu olduu sistemin birer rn olarak ortaya karld. Milli bilinci uyandracak, Trk halklarn birletirecek, tarih bilincini canl tutacak eserlerin ortaya konmas yine de ok zordu. ok fazla derine inmeyen, yzeysel bir tarih bilinci yerletirilmeye alld. Buna karn bu yllarda ok gl bir Rus ve Sovyet tarihilii vard. Trk ocuklar Sovyet tarihinde olduka bilgili idiler ve bu bilgiyi ou kez isteyerek ve itahla reniyorlard. Bunun hem psikolojik hem sosyolojik hem de ekonomik nedenleri vard. Bu sebeplerden yukarda ksmen bahsettiimiz iin burada tekrara dmek istemiyoruz. Btn bu anlaylarn neticesi olarak ortaya kan ders kitaplarna daha baka alardan da bakabiliriz. Sovyetler kendi iktidarna ait her bilgiyi elbette ki ak ak vermemitir. Asl baarl olduu alan hissettirmeden bilinleri ekillendirdii alandr. rnein, bir ders kitabnda baharn anlatlmas, krdan ve hayvanlardan bahsetmesi aslnda ok masumane ve olaan bir hadisedir. Ancak metinlerin altnda verilen ya da verilmeyen mesajlar daha nemlidir. imdi baharn anlatlmasna bir bakalm. Her iki kitapta da dikkat eken en nemli noktalardan biri de baharn anlatl ve tasvir edili biimidir. Bahardan bahsederken bir bahar ay olmas nedeniyle Mays ay devrimle balantl olarak sk sk sz konusu edilmektedir. Oysa Orta Asya Trk millet ve topluluklarnn en nemli bahar bayram olan Nevruz Bayram hi sz konusu edilmemektedir. Buradan da ok iyi anlald zere, Trk halklarnn birlemesine vesile olacak ve tarihi kklerini hatrlatacak hi bir unsura yer verilmemelidir dncesi bireye hissettirilmeden bnyeye yerletirilmitir. Bir yandan ana dilinde eitim serbestlii getirilirken, tarih birliine yol aacak, Trkleri bir araya getirecek btn unsurlar gz ard etmek, Sovyet mparatorluunun en byk elikisi olmutur. Birletirici unsurlarn silinmesi bir yana mevcut birletirici ve uyandrc unsurlarn veya bilgilerin ortadan kaldrlmas iin abalar sarf edilmi, emirler verilmi, politikalar uygulanmtr. Yukarda bahsettiimiz zere, 1954de Takentte toplanan Sovyet Tarihileri
84
Konferansnda zellikle Trklerden daha nce milli tarihleri ile ilgili yazdklar husular inkr etmeleri istenmiti.20 (Saray 1986: 85-92) Baharla ve 1 Maysla verilen Rus kltrnde birleme mesajna karn, Trk kltrnde birlemeyi salayacak en nemli unsurlardan olan dilin paralandn yukarda sylemitik. Grnrde ana dilinde eitim hakk, Trk halklar iin olumlu gibi grnse de birliin bir daha birlememek zere paralanmas anlamna gelmektedir. Geriye bu birlii salayacak, fikirde ve ide birlik iar kalmaktadr ki, ktidar, onu da yazm olduu ders kitaplarnda yok etme mcadelesi vermitir. ncelediimiz ders kitaplarnn yazarlarnn Kazak ve zbek Trk olduunu da burada zikredelim. Gaspralnn dilde birlik dsturunun yok edilmesinden sonra, geriye kalan fikirde ve ide birlik dsturlar da bir bakma yerli znelerin yardmyla Komnist fikirde, Sosyalist idealin gereklemesi iinde birlik ekline dntrlm olmaktadr. 1962de Moskovada, Sovyet Tarihileri Birlik Toplantsnda Sovyetler Birlii Komnist Partisi yelerinden B. N. Ponomarovun tarihilere kar konutuu u szler ok ilgintir: Sovyet tarihisi, geni tarihi perspektifi hesaba katmaldr. Bu k altnda objektif olarak kendi milletlerinin Rus milletiyle yaknlnn ve Rusya ile birlemelerinin olumlu manasn ortaya koyacak ve aklamaya alacak olan Sovyet tarihilerinin bu gayretleri her trl yardma hak kazanm olacak ve bu yardm grecektir (Gme 2003: 187188). rnein, zbek ders kitabndaki Dostlik (3) balkl u iir ile bu dnm yanstlmaktadr. Ulug n vtnd / yymiz hr bahtiyr / sflrimiz msthkm / Dostligimiz brkarr / Kndn kng rtdi / bu vtng muhbbt / bizni baxtiyr qlgn partiyg mi rahmt. Merkezinde Komnist Partisinnin bulunduu soyut ve genel bir vatan anlay szkonusudur burada. Her iki kitapta da vatandan tam olarak kastedilenin Sovyetler Birliinin tamam olduu anlalmaktadr, yani her biri ayr birer Cumhuriyet olan Trk topraklar vatandan saylmamaktadr. Kazak Tili kitabnda Otan Bizni Anamz (259) adl parada Bizdi otanmzda trli xalktar bar. Olard bri zara dos, tatu turad denilerek, Sovyet topra iaret edilmektedir. Benzer ekilde zbek Trkesi Oq Kitbinda Bizni vtn (40) adl iirde, Yngn vtnimiz / baxt v dlik qugi / bizg ziz / muqadds / uni ltin tupr / Halklr yydi erkin / birbirig mehribn / Sovetlr vtnidn bhr ldi cehn denilmektedir. Bu iirde grld zere kastedilen vatan Sovyetler toprann tmdr, zbekistan deildir. Kitaplarda zerinde en ok durulan konulardan biri de Sovyet Ordusudur. 23 ubat, Sovyet Ordu Bayram olarak kutlanmaktadr. Bu bayram vesilesi ile Sovyet ordusunun kahramanlklar anlatlmaktadr. Burada aslnda bir ayrnt gibi grlen ama ok sk vurgulanan bir bilgi yer almaktadr. Sovyet ordusunun Alman faistlerine kar kazanm olduu zaferler btn ihtiam ile szkonusu edilirken, orduya Komnist Partisinin rehberlik kld vurgusu
85
belirgin bir biimde yaplyor. zbek dili kitabnda Sovet Armiysi (36) adl parada, Bu krg cncn Kommnistik Partiymiz rhbrlik qldi denilmektedir. Yani hayatn ve huzurun yegne koruyucusu Sovyet ordusudur, dolaysyla komnizmdir mesaj verilmekte ocuun gznde bu iki unsur yceltilmektedir. Bu para zetle yle devam ediyor. Btn halk ordumuza yardm etti. Sevgili Sovyet Ordusu iin iiler fabrikalarda silah ve alet yaptlar, Kolhozlarda ise asker iin erzak yetitirdiler. Sovyet ordusu dman perian etti, vatanmz kurtard. Biz Sovyet Ordusunu seviyoruz... Sevgili Sovyet Ordumuza an erefler olsun. (36) Kazak Tili kitabnda da Sovyet Ordusu nemli bir yer tutar. Hatta zaman zaman slogan niteliine brndrlen baz szler paralar arasna serpitirilmitir. Sovet Armiyas adl parann hemen altna yerletirilmi bir slogan yledir: Jasasn quvatt, jeilpaz Sovet Armiyas!(68) Sovyet Ordusunun sz konusu edildii para ise yledir Sovet Armiyas Otanmzd qorayd. Sovet Armiyas- quvatt, jegilpaz. Sovet Armiyasn soldattar -batr. Olar zini Otann syedi. (68) Baka bir para yine Sovet Armiyas adn tamaktadr. Sovet Armiyas 1918 jl qurld. Sodan beri bul armiya syikti Otanmzd ekarasn qoran keledi 1941 jl Nemis-faisteri bizdi elimizge kars sos at. Os sosta bizdi syikti armiya kp elderdi xalqtarn faisterdin quldnan qutard Sovet xalq z armiyasn jaqs kredi. ytkeni xalqmzd baqtt miri men beybit ebegin Sovet Armiyas koran keledi. (126) Burada dikkat eken iki nokta daha vardr. Birinci nokta: Almanlarn dorudan Kazak ya da zbek toprana saldrd imajn oluturmaktr. Sovyet topra ok byktr ve dmann Kazakistana veya zbekistana gelmesi iin nce Moskovadan gemesi gerekir. Yani asl saldr Rus toprana yaplmtr. Oysa burada bilinli bir unutturma ile uyutma gereklemektedir. Dier nokta ise Sovyet devriminin iki nemli dayanan oluturan ii snf ve Kolhoz sistemidir. Bu parada halk olarak yanstlan aslnda iiler ve byk ykmlar neticesinde oluturulan Kolhoz iftlikleridir. Parada savan bu iki unsur sayesinde kazanld bilgisi verilerek Trk ocuu zihinsel olarak dntrlmek istenmektedir. Kolektif iftliklerde sava zaman hayatn nasl etkilendiini ve hangi artlarda ordunun beslendiini anlatan pek ok yayn (romanlar bata olma zere) bulunmaktadr. Bunlar ierisinde Trk soylu halklarn edebi rnlerine dikkatle bakmak yeterli olacaktr. Btn bu aclarn unutturulduu sava sonras yeni nesil, ders kitaplarndaki bu tr kahramanlk hikyeleri ile sistemin mkemmelliine inandrlarak, dntrlmektedir. zerinde en ok durulan konulardan doa hayat, doada var olan hayvanlarn tantm eklinde veriliyor. ehirde oturan ocuklarn bilmedikleri hayvanlar tanmalar iin bu yaklam isabetli olurken, her defasnda Kolhozlarn vlmesi basit bir olgu deildir. Kolhoz hayatnn ne karlmas iktidarn sessiz ama derinden bireyi bnyesine katmas iin kullanlmaktadr. Sovyet
86
hkmetinin nem verdii konulardan biri de ocuun doa ile babaa yetitirilmesi, bylece deneyim kazanmasnn salanmas idi. Bu kitaplar sonuta, Kolhozlar ne kararak, ocuklar hem doaya amakta hem de bu iftliklerin ne kadar gelimi bir yapya sahip olduunu, insanlarn makineler ile ne kadar mutlu olduunu gstermek istemektedir. zbek Dili Oq Kitbinda Kolhoz Dlsid (95) adl parada modern bir iftlik ve dolaysyla modern bir lke grnts oluturulmaktadr. Gemiin Kolhoz ykmlar hibir ekilde sz konusu edilmeden makinelemi bir mreffeh hayat bu iftliklerde sergilenmektedir. Sava zaman ordunun en byk destekisi ve nemli tahl ambar olarak anlatlan Kolhozlarn otuzlu yllarda ka kiinin hayatna mal olduu ve hatta mal olmaya devam ettii bylece unutturulmaktadr. Oysa Kolhozlatrmann en youn yaand 1930lu yllarda milyonlarca kii yerinden toprandan olmu21 (Tursunbayev 1967: 371, Saray 1999: 163165), milyonlarca insan Kolhozlatrmaya kurban verilmiti. Hazrlksz zorunlu ge ve iskna zorlanan halk aresiz kalmt. rnein bu yllarda, Kazak Trkleri iin ne yiyecek stoku yaplm ve ne de barnacak bir yer ina edilmiti. Szde yneticilerin gzleri nnde yz binlerce Kazak Trk alktan ve souktan lmtr O zamandaki istatistiklere gre len Kazak Trklerinin says 2 milyonu gemektedir (Saray 1999: 165). Felaket yllar olarak adlandrlan 19201938 arasnda, Kazak Trklerinin 3 milyona yakn insan kaybna uradn grmekteyiz (Caroe 1967: 163171). ocuklarn babalar veya anneleri tarafndan gemi yaantlardaki Kolhoz aclar anlatlyor olsa bile asl olann gsterilerek anlatlmasdr ki bunu da bu ders kitaplarnda Sovyet hkmeti tek elden gerekletirmektedir. Bylece bu hikyelerde, kendisi Kolhozda yaamayan hikye kahramanlar da yakndaki bir Kolhoza giderek oradaki aralar ve elde edilen rnleri byk hayranlklarla seyrederler. Bu kitaplarda, bu tr kolektif iftliklerin iktidarn basky ve denetlemeyi gerekletirdii bir kurum olduu ile ilgili herhangi bir arma rastlamyoruz. Bu anlamda bu iftlikler ve bu iftlilerde kurgulanm olan iktidar, kitaplarda merkezi bir otorite veya yasaklayc tarafndan uygulanan g deil, bireyler aras ilikilerden doan ve kendi hakikat sylemi iinde zne yaratan bir ebekedir. Bu ise aslnda dalm, ekilsiz, tabansz bir olgudur ama yine de bireylerin psikolojik dnyalarn ve toplumsal kimliklerini oluturmaktadr. Foucaultnun, iktidar kendine bir hapishane kurar ve her eyi tek merkezden denetlemek iin hcreleri daire biiminde kurgular ve bylece btn mahkmlar denetler, ynlendirir, onlarda gzetlendikleri ve yanl yaptklarnda cezalandrlacaklar hissini uyandrr, eklinde tasvir ettii veya tanmlad iktidar biiminin en ak olarak ortaya kt yerlerden biri de ite bu Kolhozlar olmutur diyebiliriz.
87
Sonu Eitimi ve eitimin en nemli arac olan dili iktidarn salamlatrmak ve merulatrmak iin kullanan Sovyet liderleri, ie en temelden balamann sonuca ulamada daha etkili olacan iyi biliyorlard. Yukarda da grld zere henz dimalar kirlenmemi ocuk beyinleri Rus kltr ve tarihi ile ekillendirerek dnm gerekletirmek istemilerdir. Bata Kazakistan ve zbekistan olmak zere, hemen btn Orta Asyada baz blgelerde ksmen (kasaba ve krsalda) baz blgelerde (ehirlerde) ounluk olarak Ruslatrmay baarabilmilerdir. En azndan Ruslara sempati duyan, Rusay lingua franka (genel anlama dili) olarak kullanan ve ana dilinin yerine Rusay tercih eden bir nesli yetitirmeyi baarabilmilerdir diyebiliriz. lkokuldan balayarak hayatn tm alanlarna yaydklar Rus dili ve kltr ile bireyin iktidar iselletirmesini salam ve bylece milli bilincin ve bireysel uyann nn tkamlardr. Aklamalar
1. Yerliletirme anlamna gelen bu kavramdan sonra ncelikle Stalin dneminde ortaya atlan ve Kruev dneminde zerinde younlalan iki nemli kavram daha sz konusu olmutur: Siblijenie (yeniden dost olma) ve Sliyaniye (kaynama/erime). Bu kavramlar ile Leninin eit artlarda milli kimlik anlay zamanla terk edilecek ve milletler, halka dnerek bir araya gelecek, Rus dili ve kltr etrafnda sosyalist bir halklar birlii halinde tek bir millete dnecektir. Bunu daha en batan beri dile getiren iktidar, baskc ve sindirici politikalarnn neticesinde normalletirici bir srete daha ok gndemde tutmulardr. Zira ders kitaplarnda da grld zere, ister Kazak olsun ister zbek olsun halk, milli kimlik, milli tarih ve milli gelecek etrafnda deil, Rus kltr ve tarihi etrafnda btnleecektir. Kruevden sonra iktidara gelen Brejnev (1964), birletirme arzusunu ve hedefini daha da ciddiye ald. Brejnevin iddiasna gre siblijenie sonuta tam bir birlie (yedintsvo) yol aacaktr. Siblijenie ve Sliyaniye hakknda ayrntl bilgi iin bk. (Bilinsky 1962: 138-157). 2. Merulatrma kavram Sovyetler Birlii balamnda dnldnde ok nemlidir, zira hem hkmet hem de Komnist Partisi, balangtan itibaren, hem iktidarn yerletirdii Rus olmayan milletlere hem de d dnyaya haklln ve meruluunu gstermeye almtr. Bunu iki nedenden yapmtr: Birincisi ieride sosyalist bir kltrde asimilasyonu gerekletirmek, bunu yaparken de gelecek tepkileri azaltmaktr; ikincisi, sosyalist dzeni dier lkelerde de ina etmektir. Biz bu almada fazla ayrntya inmeyeceiz, ancak kavram olarak merulatrma ile birlikte asl Foucaultun g ve iktidar balamnda kavramlatrd ve iktidarn olumas iin bavurduu yntemlerden olan normalletirme kavramn kullanacaz. 3. Foucault iktidar zerine deerlendirmeler ve tespitler yaparken kukusuz daha ok kapitalist dzende ortaya kan mcadelelerden bahsetmekte, iktidar ve
88
onun gcn modern toplumlarda tanmlamaya almaktadr. Byle olmakla birlikte onun iktidar ve aparatlar ile ilgili tespitleri sosyalist bir dzeni kurgulayan Sovyetlerde de btn ayrntlar ile ortaya kmaktadr. Bu nedenle biz burada Foucaultnun iktidar ve aparatlarn Sovyetlerin dil ve eitim politikalar balamnda zaman zaman model olarak kullanacaz. Zira Foucault, iktidarn gerekletii alanlardan ve yntemlerden bahsederken, hapishane, okul, fabrika, vb. sosyal alanlar sayar. Bunun iin modeller gelitirir. Bir milletler hapishanesi grnmnde olan Sovyetler Birliinde kapitalist toplumlarda daha belirgin bir biimde bir iktidar mcadelesi yaanmtr. Foucaultnun bir model olarak ileri srd hapishaneler, fabrikalar ve okullar, Sovyetler birliinde Rus olmayan halklarn boyun edirilmelerinde gerek birer ara olarak kullanlmlardr. Hatta bu almada sz konusu ettiimiz zere, okullar ve okul ders kitaplar ve ders kitaplarnda szkonusu edilen Kolhozlar birer iktidar aparat olarak en nde yer almtr. 4. Herkesi ve her eyi gzetleme sz konusu olunca George Orwelln 1984 romanna bir gz atmakta yarar vardr. Romanda herkesi gzetleyen ya da herkese gzetlendii hissini veren bir Big Brother (Byk Birader) vardr. Big Brother, Foucaultnun iktidar ile rtmektedir. Orwelln 1984 roman dikkatli okunduunda ve Sovyetlerin Orta Asyada uygulad politikalar ve bavurduu yntemler etraflca incelendiinde grlr ki Big Brother Rusyadr. Daha ak ifadesi ile bu o, Komnist Partisidir. Bununla birlikte Big Brother ayn zamanda bir kiiliktir, yani iktidar temsil eden bir bireydir. Bu balamda pek ok aratrmac Big Brother ile Stalinin birebir rtt fikrinde birlemektedir. Gerekten de Stalin ve politikalar gz nne alndnda, onun Orta Asyada herkesin gzetlendii sanal bir kule ya da hapishane ina ettii ve bu kuleden hapishanenin btn hcrelerine nfuz edebildiini grebilmekteyiz. Yaratt znelerle btn bir corafyay saydamlatrm ve brosundan izlenebilir ve mdahale edilebilir hale getirmitir. Stalinden sonra iktidara gelen Kruev, her ne kadar Stalin kadar Big Brother rolne soyunmam olsa da o da eline hazr gelmi olan bu frsat ok fazlaca deitirmeden kullanmaya devam etmitir. Nitekim, Big Brotherin en iyi gzetledii yerler olan okullar ve orada okutulan ders kitaplar bu saydamlk ve gzetlenilebilirlik durumundan nasibini fazlasyla almtr. Aratrmaclar, Big Brothern, Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt, Adolf Hitler ve Joseph Stalinden izler tadn belirtmekle birlikte en ok Stalinin bu kalba uyduunda birlemektedirler. Ayrntl bilgi iin bk. (West 1992: 57-85), (Steinhoff 1975:21-53), (Howe 1984: 25-43, 58-76). 5. Toprak zengini olan Feyzullah Hocaev, Rus igali srasnda kendi topraklarn korumak iin nce Gen Buhara Partisine ye olur. Sovyetler Buharay ele geirince de ehirde Komnist Partisinin bakan olur. Hocayev ve Komnist partisinin zbekistandaki faaliyetleri ile ilgili olarak bakz. (Bacon ty: 153). 6. Aada kolektif iftlikler zerinde ders kitaplarnda verilen mesajlar balamnda daha geni durulacaktr. Burada Trk soylu yazarlar tarafndan kolektif iftliklerin zaman zaman sz konusu edildiini vurgulamak gerekir. Bizce daha ok sembolik olarak ve derin yapda mesaj ierikli olan baz roman ve hikyelerde Sovyetlerin iktidar mcadelesini ve normalletirici tekniklerini grebiliriz. Kol89
hozlar sz konusu olunca pek ok hikye ve roman akla gelse de biz, Cengiz Aytmatovun Elveda Glsar adl hikyesinin iktidar ve tebaa ilikisi balamnda derinlemesine bir analize tabi tutulmas gerektii kanaatindeyiz. Eserde gem vurulmaz (boyun emez) bir at olan Glsar ile ona gem vurmaya alan bir Kolhoz bakannn hikyesi anlatlr. Bu hikye bile batanbaa bir Ruslatrma tarihini derinlemesine anlatmakta pek ok ipucu iermektedir. 7. rnein Kazakistanda bray Altnsari, Kazakistanda Kazakann glenmesi iin byk bir aba harcarken, yerel milliyetiliin nclerinden olmu, genel milliyetilik ve genel dilin (btnletirici Trk dili) nn tkamtr. Sonuta Gaspralnn dilde fikirde ite birlik ideali nemli lde yara almtr. 8. Yukarda Orwelln 1984 romanndan bahsetmi ve oradaki Big Brothern Stalin olduunun ipularn vermitik. Benzer durum Hayvan iftlii roman iin de geerlidir. Burada da mekn Sovyetler, kahramanlar Ruslar ve dierleridir diyebiliriz. Biz burada romannn ayrntlarna inmeyeceiz, zira Orwelln iki roman ve Sovyet iktidar zerine bir almamz halen devam etmektedir. Ancak unu belirtmekte yarar vardr. Tpk, Hayvan iftliinde, devrim sonras yaynlanan bildirgede btn hayvanlar eittir maddesinin (5. madde), domuzlarn iktidar ele geirmesinden sonra, btn hayvanlar eittir ama baz hayvanlar daha eittir eklinde deitirmesinde olduu gibi, rnein Stalinde milletler eittir maddesini Ruslar daha eittir eklinde yorumlayc politikalar izlemitir. Stalinin II. Dnya Sava sonrasnda Mays 1945te Rus halkna ynelik yapt konumay yukarda vermitik. Orada Stalin, herkes savat ama asl nc ve erefli halk Rus halkdr, kadehimi onlarn erefine kaldryorum tarznda yapm olduu konuma, bunun en basitinden bir kantdr. Yani Sovyetlerde halklar eitti ama, Ruslar daha eitti. 9. Narkompros (NKP) Sovyetler Biriliinde Devrimden hemen sonra 1917 ylnda kurulmu olan bir kltr kurumudur. Kelime Rusa Narodny Komissariat Prosveshcheniya (Halklar Aydnlatma Komiserlii) szlerinin ilk hecelerinin bir araya getirilmesi ile olumutur. Komisyon milli eitim ve kltr konularndan sorumlu bir kuruldan oluuyordu. 10. Bunun neticesinde rnein Kazakistanda ana dilini bilme, konuma, kullanma veya benimseme bakmndan Rusa lehine byk bir deiim yaand. 1980lere gelindiinde kazaklar arasnda ana dilini sosyal hayatta kullanma orannn olduka dt grlr. 1989 verileri, Kazaklarn % 98inin Kazakay ana dili olarak grdn ortaya koymakla birlikte, dnemin Kazak aydnlar tarafndan bu orann etnik kategorizasyon algsnn bir sonucu olduu ve gerekte Kazaklarn % 40nn ana dilini ya hi bilmedii ya da ok az bildii sklkla dile getirildi. Buna karn Kazakistanda Kazaka bilen Rus oran % 1in altndayd. 1980lere gelindiinde Kazakistanda yksek okullarn tamamnda retim dili Rusa idi. Bu durum ocuklarnn geleceini dnen aileleri, onlar Kazak Trkesiyle tedrisat yapan ilkokullara deil, Rus dilinde eitim veren okullara gndermelerine yol at. Bylece yeterince renci bulamayan Kazak Trkesinde eitim veren okullar kapand (Emuhammetov 1991, Kara 2006).
90
Tatimova gre, 1980li yllarda Kazaklarn % 25i (1300 kii) evinde aile bireyleri ile Rusa konumay tercih ediyordu. (Tatimov, 1990: 72). 11. Radyo Free Europa / Munish Evaluation and Analyses Department Bacground Information USSR, p. 8 12. Bu dnemi (Kruev dnemi) normalletirici tekniklerin byk lde uyguland nc normalleme dnemi olarak gryoruz. lki Leninin ilk yllar, ikincisi ise II. Dnya Sava arifesinde ama ok ksa yaanmtr. Bu dnemin normallemenin yaand en nemli dnem olduunu dnyoruz. Bunu birka nedene balayabiliriz: 1. lke savatan kmtr ve halk perian haldedir, zerlerine fazla gitmemek gerekmektedir. 2. Stalin dnemi bitmitir ve yerine Stalini eletiren ve onun yntemlerinden bazlarn benimsemeyen Kruev gemitir. 3. Hem hkmetin hem de Komnist Partisinin, Sovyetletirme srecinin gereklemekte olduunu, bunun da haklarn barmas ve kaynamasna vesile olacana inancn glendirmesi, 4. Uygulanan baskc politikalarn aslnda ok fazlaca bir silici etkisinin olmad, bunun yerine gnll bir kabuln daha etkili olaca fikrinin yaygnlamas, 5. Dil ve eitim politikalarnda yerel tarihlerin deil, genel Sovyet tarihinin Rus kltr ve tarihi etrafnda ekillenmesi, bunun iin de yerel tarihilerin kendi tarihlerini gz ard etmesi gereinin hatrlatlmas. 6. Sovyet devletinin yerel halklardan kendi szcln yapacak / yapan lider ve aydn kadrosunu yetitirmi olmas. 13. Hem bu almann ieriine uymad, hem de uygun dmeyecei dncesine sahip olduumuz iin bu iki eserde yer alan bata Lenin ve dier Sovyet iktidarn temsil eden resimlerin kendilerini burada sunmay uygun grmedik. Resimleri sunmak yerine kelimelerle tasvir etmenin daha doru olaca kanaatine vardk ve bu almay resimsiz bir formatta ortaya koyduk. Etrafn saran ve bazlarnn gzlerinin biiminden zbek olduu anlalan, ama Rus grnl ocuklarn ounlukta olduu bu resimde, Lenin, ksa sal 7-8 yalarnda bir kz ocuunu koltuklarnn altndan tutarak havaya kaldrm ve ona muhabbetle bakar bir ekilde izilmitir. Havaya kaldrlan ocuk ve dier ocuklar glerek mutlu bir biimde ve hayranlk dolu gzlerle Lenine bakmaktadrlar. Bir baba efkati ile kucaklad ocua hem byk bir gven hem de emniyet veren bir duru sergileyen Lenin, adeta ben sizin babanzm ve haminizim mesaj vermektedir. 14. Yukarda Orwelln, Big Brotherndan bahsetmitik. Grld gibi B. Rza da ayn kavram kullanmaktadr. Bu kavram B. Rzann bir buluu deil elbette, Ruslar ve sonra Sovyetler her zaman kendilerinin Rus olmayanlarn karsnda stn rk ve byk karde (karde kavram da tartlabilir) olarak grmlerdir. 15. nsana ait bu hasletlerin kayna olarak hep (st kapal da olsa) Sovyet liderleri, Komnist Partisi ve Ruslar iaret edilmektedir. ocuklara Sovyetlerde yaadklar iin mutlu olduklar ve insanca yaamay rendikleri mesaj da bylece verilmi olmaktadr. 16. Her iki kitapta da snflar tantlrken rencilerin bakt duvarda gzel bir erevenin iinde Leninin resminin olduu bilgisi veriliyor. Bylece Trk ocuk, renim hayat boyunca, kendi milletinden olmayan (hatta milletini hedefe
91
ulamada ara gren) bir lideri tam karsnda grecek ve onu her an hatrlayacak ve selamlayacaktr. Bir kurgu olmakla birlikte, Cengiz Aytmatovun retmen Duyen hikayesinde bu durum benzer ekilde sz konusu edilmektedir. Ahrdan bozulmu snf renim yaplr hale getirdikten sonra, Duyen, ilk i olarak bir Lenin resmi bulur ve onu rencilerin bakt tarafa asar. Bu bir bakma hem okulun merulatrlmas hem de bir teekkrn yerine getirilmesi anlamna gelmektedir. 17. Cafer S. Krmerin aktardna gre Lenin lisede ve niversitede okurken gerekten de alkanl ile dikkat eken bir renci olmutur. Leninin Lisede, Kazan niversitesinde Hukuk Fakltesinde zeka ve alkanl ile en ok takdir edilen bir renci olduu ve Zinovyeften haberle gnn 15 saatini ktphanede veya kitaplarla geirdiinden bahsedecek deilim (Krmer 1997: 98) 18. Yukarda, zbek dili kitabnda Leninin bir resminden bahsetmitik. Bu resimde Lenin, sevgi dolu gzlerle ocuklar kucana alan bir lider olarak resmedilmiti, grld gibi Kazak dili kitabndaki bu msralar da Lenini ayn bak as ile tantmaktadr. Yani Trk ocuk, bir ocuu barna basp, onu seven merhamet duyan kim diye sorduktan sonra cevap olarak, Lenin babamz diyor. Burada dikkat eken bir dier nokta ise soruya verilen cevaptr. renci cevabnda bizi kurtaran Lenindir veya liderimiz Lenindir demiyor, Lenin babamzdr, Lenin danamzdr (dhimizdir) diyor. Bylece Lenin daha zel bir yere oturtulmakta ve iktidar bylece mutlak bir biimde baba ve bilge olarak iselletirilmektedir. 19. zbek Oq Kitbi: Okumak gerek diye Lenin / Verdi bizlere talim (5) Ekimci ocuk iiri: Kzl yldzck takan Leninci Ekimci ocuk (13) Bizim Vatan iiri: Haklar hr yaad / birbirine Mihriban / Sovyetler vatanndan ilham ald cihan / li nuru parlad (40) Benim Vatanm iiri: Halklar hr mutlu / Leninci evlat / mihnetle abad / benim vatanm. (51) Kazak Tili kitab: Evimizde en saygn yerimizde / Portrede duran kim / kimin yz tan bize / bize yakn duran kim / Bu Lenin babamz / Bu Lenin bilgemiz / Bir ocuu kucaklayp sevip okayan kim / her yerde okul ap / bahe yapp veren kim / Bu Lenin babamz / Bu Lenin bilgemiz. (80) El tutup hazr durup / avrora nidas ile / Lenin sz balad / Ekimin toyu ile / vatan asuman parlad yand (213) Lenin Bizi Kucaklad iiri: Ul Lenin glerek / ocuklarla birlikte oynad / bayram yaparak / gelecek gnleri dnerek / Hami idi hayatta / scak idi kuca / O kucak bizi bu gn de / kucaklad byk zevkle (260) 20. Milli tarih ve milli konular ile ilgili zbekistan Komnist Partisi Merkez Komitesi I. Sekreteri Peidov, tarihilere merkez iktidarn isteklerini yle aktarmtr: Daha nceleri Rusyada esir durumda yaam olan milletlerin mutluluu u ki, onlar Ruslarla bir arada, Ruslarn kardee yardm sayesinde, dhi Lenin tarafndan izilmi yol zerinde yrmlerdir Komnist Partisi tarafndan ynetilen Rus milleti, lkemizin btn halklarn tek bir karde aile halinde birletiren bir kuvvet olmutur. Rus milleti, btn Sovyetler Birlii halklarnn derin bir saygsn kazanmtr. Bunun iindir ki bu halklar, hakl olarak onu aabey diye
92
anyorlar (stori Kazakhskogo SSR, Alma-Ata, 1955, S. 1, s. 355), (Saray 1999). 21. Tursunbayevin verdii bilgiye gre, 1 ubat 1930da Kazak halknn % 35,3, 1 Mart 1930da ise % 42,1i Kolhozlara doldurulmutur. Ayrnt iin bakz., (Tursunbaev 1967: 371) . Ayrca Kolhozlamann aamalar ve getirdii ykmlar iin bakz.(Saray 1999: 163-165).
Kaynaklar
Bacon, Elizabeth (ty). Esir Orta Asya. ev. Tansu Say. stanbul: Tercman Yay. (1980). Central Asian Under Russian Rule: A Study in Culture Change. Ithaca and London: Cornell University Pres. Begaliyev, G. ve A. Aydarbekov (1962). Kazak Tili (Uebnik Kazakskovo Yazka Dlya v-VIII Klassov Ruyskih kol) (Rus Okulu V-VIII Snflar Kazak Dili Ders Kitab. Alma Ata: Kazak Milli Okul-Eitim Bakanl Yay. Bilinsky, Yaroslav (1962). The Soviet Education Laws of 1958-1959 and Nationality Policy. Soviet Studies 14( 2):138-157. Caroe, O. (1967). Soviet Empire: The Turk of Central Asia and Stalinism. Toronto: The Macmillan Company Of Canada and London. Cyber Ussr. (1999) Comrade Stalin's toast to the Russian people first added 991121, last updated 991121 www.cyberussr.com/rus/s-toast-e.html (ngilizce). 22.03.2008. Tost Tovarishcha Stalina Russkomu Narodu www.cyberussr.com/rus/s-toast-r.html (Rusa). Egamberdiyev, Mirzahan (2005). arlk Rusyasnn Trkistandaki Eitim Politikas (1870-1917). Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi 6 (1): 106. Emuhammetov, S. (1991). Dniyeni Dbirletken Drbele. Ca Ala. Haz. Abdulvahap Kara. Kazakistann Yeniden Douu: 1986 Aralk Olaylar. stanbul: Ufuktesi Yay. 26. Foucault, Michel (2003). ktidarn Gz. Seme Yazlar 4. stanbul: Ayrnt Yay. (1979). Discipline And Punish. Middlesex: Peregrine Books. (1992). Hapishanenin Douu. ev. Mehmet Ali Klbay. Ankara: mge Kitabevi. Gme, Saadettin (2003). Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar Tarihi. Ankara: Aka Yay. Grenoble, Lenore (2003). An Overview of Soviet Language Policy. Language Policy in the Soviet Union. Kluwe Academic Publ. 35. Hasanul, B. (1992). Ana Tili-Ata Mura. Almat: Yay. Howe, Irving (Ed.) (1983). 1984 Revisited: Totalitarianism in our Century. New York: Harper Row. Kara, Abdulvahap (2006). Kazakistann Yeniden Douu: 1986 Aralk Olaylar. stanbul: Ufuktesi Yay.
93
Krmer, Cafer Seydahmed (1997). Rus Yaylmclnn Tarihi Kkleri. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yay. Krendler, M. (1989). Soviet Language Planning Since 1953. In M. Kirkwood (Ed). Language Planning in the Soviet Union. London: Macmillan. 53-62. Magavin, M. (1991). Kazak Tariyxini lippesi. Almat. Mcleish, John (1972). The Soviet Conquest of Illiteracy. The Alberta Journal of Educational Research 18: 309. Radyo Free Europa/ Munish (1961). Soviet Language Policy Evaluation And Analyses Department Bacground Information Ussr, www.osaarchivum.org/files/holdings/300/8/3/pdf/58 334. pdf, 05.06.2009:8. Rza, B. (1965). Kazakistanda Milliyetilik. Dergi, Say. 41: 50-51. Saray, Mehmet (1999). Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay. Schlyter, Birgit N. (2001). Language Policies in Present Day Central Asia. Internatonal Journal On Multicultural Studies 3 (2): 127-136. Shorish, M. Mobin (1984). Planning By Decree: The Soviet Language Policy in Central Asia. Language Problems And Language Planning 8: 35-49. Smith, Michel G. (1998). Language and Power in the Creation the USSR 1917-1953. Walter De Gruyter Pres. Stalin, J. (1951). Marxsm and the National Question. An Overview of Soviet Language Policy. Language Policy in the Soviet Union. Kluwe Academic Publ. : 35) Steinhoff, William R. (1975). George Orwell and the Origins Of 1984. Ann Arbor: University Of Michigan Press. erafeddinov, O., T. Sddkov ve M. brahihov (1962). Oq Kitbi. (Sekiz Yllk Mektebning 1-Snf n). Takent: Delte Neriyeti. Tatimov, M. (1990). Demografiyalk Derekterge Syensek. Navbet. Der. Z. Kstavbayev. Almat: Yyy. 84-91. Togan, Z. Velidi (1940). 1929-1940 Seneleri Arasnda Trkistann Vaziyet. stanbul: Trkiye Basmevi. Tonkonogaja, E.P. (1976). Illiteracy Eradication in the Soviet Union. Literacy Discussion 7: 48. Tursunbayev, A. B. (1967). Kollektivizatsiia Selskogo Kazakhstana, 1926-1941. Alma-Ata: Mektep.S. I. West, W. J. (1992). The Larger Evils Nineteen Eighty-Four, The Truth Behind the Satire. Edinburgh: Canongate Press. Wrigt, Sue (1999). Editorial. Current Issues in Language and Society 6: 1.
94
Central Asia as the Focus of the Struggle for Power and Legitimacy: The Language and Education Policies of the Soviet Government
Ferhat Karabulut*
Abstract: In this study we focused on the language and education policies of the Soviet Government and Communist Party concerning Central Asian Turks through the analysis of textbooks used in schools. We tried to examine the struggle for hegemony and power during the process of Russianization. In order to bring to light the struggle for hegemony applied upon Turkic people and to analyze the policies carried out by Russians, we made use of Michel Foucaults work and his model concerning power and its apparatuses. While focusing on the Soviet Governments Central Asian language and education policy, we examined two primary school textbooks (one of the most significant normalization techniques of the government) published in Uzbekistan and Kazakhstan in 1962 and attempted to show what kind of a role these books on reading and language learning played in the legitimization of power. Key Words: Power, hegemony, Soviet Union, Communist Party, Uzbekistan, Kazakhstan, language policy, education policy.
* Celal Bayar University, Faculty Sience and Literature / MANSA ferhatkarabulut@yahoo.com
:
*
. , . . , , . , , . 1962 , . : , , , , , .
, / ferhatkarabulut@yahoo.com
Atatrkn Hatay Davas

Ercan KARAKO*
zet: skenderun Sanca, Mondros Mtarekesi sonrasnda tilaf Devletleri tarafndan igal edilmiti. gal srasnda Mustafa Kemal Paa blgede, Yldrm Ordular Grup kumandanyd. skenderun, son Osmanl Mebusan Meclisi tarafndan ilan edilen Misak- Milliye dhildi. Bu almada, Misak- Milli snrlar ierisinde olmasna ramen Fransa tarafndan kontrol edilen skenderun Sancann (Hatayn) Trkiyeye katlmas iin izlenen d siyaset ve stratejilere, zellikle de Atatrkn uluslararas konjonktr iyi tahlil edip, Hatay davasna odaklanmasna ve bu davann baarl bir ekilde zm noktasnda onun takip ettii ve uygulad politikalara deinilecektir. Anahtar Kelimeler: skenderun, Misak- Milli, Ankara tilafnamesi, Atatrk, Tayfur Skmen, Abdurrahman Melek, Fransa. Trkiye iin Hatay bir milli haysiyet ve gurur sorunu idi. Cumhuriyetin snrlarn, Birinci Dnya Sava sonunda, Trkln en karanlk gnlerinde, Milli Misakla belirten Atatrk, yabanc unsurlarla meskn mparatorluk topraklarn ulusal topraklar dnda brakm; fakat Trklerin yaad toprak paralarn milli snrlar iinde tutmay, gerekirse almay, amaz bir ideal olarak benimsemiti. (Erkin 1980: 87)
Giri Osmanl mparatorluu XX. yzyl balarnda, deien siyasi ve ekonomik artlarn yaratt rekabet nedeniyle paralanmann eiine gelmiti. Devletin, Almanya ve mttefikleri safnda I. Dnya Savana girmesi ve malup kmas, adeta sonun balangcyd. Mondros Mtarekesi (30 Ekim 1918) ile Osmanl topraklar yer yer igal edilmeye baland. Uzun yllar Osmanl idaresinde kalan skenderun da stratejik konumu nedeniyle igale urayan yerlerden biriydi. Dolaysyla Milli Mcadelenin balamasyla birlikte skenderun, Ankara hkmetinin gndeminde yer almaya balad. Yaplan ilk anlamada geri alnamasa da mteakiben izlenen kararl d politikayla skenderun ve havalisi Trkiye snrlarnn iinde yer alacaktr.
*
Gebze Yksek Teknoloji Enstits, Milli Gvenlik Stratejileri Anabilim Dal / Gebze-KOCAEL ercankarakoc@hotmail.com
Trkiye Cumhuriyetinin Hatay topraklarnn anavatana katlmasn salamak iin 1920 ve 1930lu yllarda yapt diplomatik abalarn deerlendirirken, yaplan d politika giriimlerini Atatrkn D Politikas olarak ifade etmek gereki bir yaklamdr (Gl 2001: VIII). Atatrk, Hatay davas zerine ciddi manada odaklanm, Trkiyenin d politikasn uluslararas dengeleri iyi tartarak belirlemi ve kan dkmeden zmlemitir (Pehlivanl vd. 2001: 141). Trkiye bu srete, nce Hataya bamszlk verilerek Suriyeden koparlmas, daha sonra da anavatana ilhak edilmesi eklinde cereyan eden iki aamal bir strateji izlenmitir. Atatrkn, Hatayn anavatana katlmasn salamak iin takip ettii politikalar ifade etmeden nce, Hatayn jeopolitik ve jeostratejik nemini ortaya koymak gerekir. Hatay, Anadoludan Suriyeye, dolaysyla Ortadouya ve buradan da Anadoluya gei noktas zerinde bulunduundan stratejik bir neme sahiptir. Ayrca, Akdenize, buradan da Afrika ve Avrupaya alan bir liman kenti olmas, bu ehrin jeopolitik nemini daha da arttrmaktadr. Transit gei yollar zerinde bulunan Hatay, ayn zamanda skenderun limanlar balantsyla yaplan byk dou ticaretinin emtia ykleme merkezi olmas hasebiyle (Yerasimos 1995: 175177), tarih boyunca hep canl bir ticaret merkezi hviyetini kazanmtr. Gnmzde ise skenderun Krfezi, stratejik enerji kaynaklar olan Ortadou, Orta Asya ve Azerbaycan doal gaz ve petrollerinin dnya pazarna arz edildii bir yerdir. Bu hususiyetlerinden tr Hatay; ilk alardan gnmze dein blgedeki devletlerin ilgisini ekmi ve daima nemini korumutur (Akora 2000: 327).
Osmanl mparatorluu Dneminde Hatay Suriye ve Antakyann Osmanl topraklarna katlmas Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi (1516) sonrasnda olmutur. Osmanl dneminde skenderun Sanca olarak adlandrlan blge, 1856 Islahat Fermanndan sonra mutasarrfla dntrlmekle birlikte gerek Trk ve gerekse uluslararas belgelerde skenderun Sanca ya da ksaca Sancak olarak gemektedir (Oran 2002: 279, 280). skenderun, 1918 ylnda tilaf Devletleri tarafndan igal edilinceye kadar aralksz 401 yl Osmanl ynetiminde; 1939 ylnda Trkiyeye katlana kadar da 21 yl Fransz idaresi altnda kalmtr. XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren ngilterede balayan Sanayi nklb ile birlikte, Avrupa lkelerinin sanayileme srecine girmeleri ve dolaysyla hammadde ihtiyalarnn ortaya kmas; onlar yeni araylara yneltmitir. Musul, Kerkk ile Basra Krfezini kapsayan blgenin zengin petrol yataklarna sahip olmas, komu blgede yer alan skenderunun jeopolitik nemini daha da arttrmtr. XX. yzyln getirdii yeni siyasi dengeler ortaya kana kadar ngiltere, smrgeleriyle balantsn salayan ulam hatlarnda, zellikle Akdeniz ve evresinde, gl bir Rusyann varlna kar gsz bir Osmanl Devletine destek vermiti. Bununla birlikte Osmanlnn I. Dnya Savanda Almanya ile ittifak yapmas, ngilterenin Ortadou stratejisini deitirmesine
98
Karako, Atatrkn Hatay Davas
sebep olmutur. ngiltere ve Fransa; Osmanl mparatorluunun bllmesi konusunda gizli Sykes-Picot Anlamasn imzalamlardr. Ortadounun paylalmas srasnda ngiltere, dorudan Rusya ile snr komusu olmak istemediinden Musul, Erbil ve Dohuk gibi yerleim yerlerini Fransaya vermi, bylece Rusya ile arasna Fransay koymu, kendisi de Kerkk ve Sleymaniyeyi almtr (Eskander 2000: 139). Ancak bir sre sonra ngiltere, Suriye ve Lbnan topraklarna karlk, daha nce Fransaya brakt Musul ve havalisini geri almtr. Hatay ve havalisi de Suriye topraklar ierisinde saylm ve Fransaya braklmtr.
Kurtulu Sava Yllarnda Hatay I. Dnya Savan sona erdiren Mondros Mtarekesi imzalandnda, Sancak blgesi Trk kuvvetlerinin kontrolnde bulunuyordu. Atekesin 7. maddesi bahane edilerek skenderun tilaf devletlerince igal edilecekti. O dnemde blgede Yldrm Ordular Grup Komutan olan Mustafa Kemal Paa, skenderuna yaplacak herhangi bir ngiliz saldrsna silahla kar konulmasn emretmiti. Ancak Mondrosun 16. maddesi gereince Osmanl hkmeti blgedeki btn ordularn ve dolaysyla Yldrm Ordular Grup Komutanln da datm, Mustafa Kemal Paay da Harbiye Nezareti emrine vermitir (Pehlivanl: 32, 33). tilaf devletleri, daha nce kendi aralarnda yapm olduklar gizli anlamalar gerei yava yava blgeyi igal etmeye balamlar ve Kasm 1918de hem ngilizler hem de Franszlar skenderuna asker kararak Drtyolu igal etmilerdir. 19 Aralk 1918 tarihinde, Drtyolda Franszlarn igaline kar halkn silaha sarlmas Mill Mcadele tarihinde nemli bir yer igal etmektedir. Mill Mcadeleyi balatan lk Kurunun burada atld bilinmektedir (Tekin 1993: 99, 100). Ermenilerden mteekkil Fransz birliklerinin Drtyola girmesiyle halk direnie gemitir. 15 Eyll 1919da ngiltere ve Fransa kendi aralarnda Suriye tilafnamesi adyla anlan bir mukavele imzalamlard. Buna gre ngiltere; Adana, Mara, Antep, Urfa, skenderun ve Suriyeyi Fransaya brakm, Musulu ise kendisi almt (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri 1991: 129, 130).
Anavatan Trkiyenin bir paras olan skenderun blgesinin Misak- Mill snrlar ierisinde olmasna ramen, Fransa tarafndan igal edilmesi ve yerli ahaliye saldrlarda bulunulmas, bata Mustafa Kemal Paa olmak zere TBMMnin dikkatini ekmi ve igal altnda kalan bu Trk toprann anavatana katlabilmesini salamak iin almalara balanmtr. Nitekim meclisin alndan bir mddet sonra Mustafa Kemal Paa 1 Mays 1920de Meclis krssnde: Hep kabul ettiimiz esaslardan birisi ve belki birincisi olan hudud meselesi tayin ve tespit edilirken hudud- millmiz skenderunun cenubundan geer. arka doru uzanarak Sleymaniyeyi Musulu, ve Kerkk ihtiva eder. te hudud- millmiz budur (Atatrkn Sylev ve Demeleri I 1997: 75) diyerek skenderunun Misak- Mill iinde mtalaa edil99
diini ifade etmitir. O, Fransa adna Ankara tilafnamesini imzalayacak olan Henri Franklin Bouillona da Ankarada yaptklar grmede Nokta-i hareketin Misak- Milli muhteviyat olduunu syler (Nutuk 2007: 421). Yine TBMMnin aln mteakip gnlerde skenderundan ayrlan ve Adanada skenderunun kurtuluu iin cemiyet kuran Tayfur Skmen Bey Mustafa Kemal Paaya bir mektup gnderir ve sorar: Sancak (Hatay) Misak- Millye dhil midir? Cevap ise yledir: Trklerin yaad her yer Misak- Millye dhildir (Banguolu 1987: 7). Mondros sonrasnda igal ettii Mara, Antep ve Urfada Kuvva-y Milliye kuvvetlerine yenik den Fransa, atekes imzalamak istediini belirtmi ve bylece Trkiye, skenderun konusunda pazarlk etme ans elde etmitir. Fransay atekese sevk eden bir dier husus, Mustafa Kemal Paann Suriyedeki Trk ve Arap direni hareketleri ile ibirlii yapma ihtimaliydi (Sonyel 1987: 189195). Fransa, bununla ilgili baz nemli istihbari bilgiler de elde etmiti (Gelvin 1998: 119, 132, 187). Yunanllara kar Sakarya Savann (23 Austos13 Eyll 1921) kazanlmas Trk hkmetinin elini glendirir ve Fransa ile grmeler devam eder. skenderun blgesinin kurtarlmas iin ilk teebbsler 20 Ekim 1921de TBMM hkmeti ile Fransa arasnda yaplan Ankara tilafnamesi-Franklin Bouillon Anlamas (Soysal 1983: 5060) ile balam, fakat istenen sonu tam manasyla elde edilememi, skenderun Trkiye haricinde kalmtr. O dnemde, Fransa ile bir anlama imzalamak, TBMM hkmetinin ilk defa bir batl devlet tarafndan hukuken (de jure) tannmas demekti (Oran: 151). Ayrca tilaf devletleri arasnda yava yava ortaya kan anlamazlklar derinleecek ve ngiltere yalnz kalacakt. Bu nedenlerden dolay imzalanacak anlamann Milli Mcadele asndan nemini bilen Mustafa Kemal Paa, konuyu yle deerlendirecektir: Bu anlama ile Trk milli istekleri ilk defa olarak Dvel-i Garbiyyeden biri tarafndan tasdik ve ifade edilmi bulunuyordu. (Nutuk 2007: 424). Ankara tilafnamesi mzakerelerinin olduka etin getii Trk heyeti bakan Yusuf Kemal Beyin (Tengirenk) anlarnda grlmektedir. Kendisi, anlama ile Ankara hkmetinin tm isteklerinin gereklemediini ve Fransz delegasyonu bakan Bouillonun olumsuz cevaplarn mecburen kabul ettiklerini, zira o dnemde hkmetin Fransaya dayanarak Avrupada bir Pencere Amaya ihtiyac olduunu belirtir. Yine, Yusuf Kemal Bey anlamann imzalanm olmasna ramen eksik kaldn, snrn gneyinde kalan Trk topraklarnn ve halknn asla unutulmayacan, buralarn bir gn yeniden Trkiyeye dhil olmas iin Trk ocuklarnn mcadele edeceklerini de Bouillona sylemitir (Tengirenk 2001: 291300). skenderunun snr dnda kalmasndan dolay Mecliste de ciddi tartmalar olmu, bu yzden anlamann kabul edilmeme ihtimali ortaya kmtr. Durumun ehemmiyetini gren Mustafa Kemal Paa 16 Ekim 1921 tarihli meclisin gizli oturumunda
100
sz alarak: ...Misak- Millmizde muayyen ve mspet hat yoktur. Kuvvet ve kudretimizle tespit edeceimiz hat, hatt- hudut olacaktr demitir (TBMM Gizli Celse Zabtlar II 1999: 355 vd.). Anlalan O, burada imdiki gcmz budur, ileride gcmze gre hareket ederek yarm kalan iimizi tamamlarz demek istemitir. Ankara tilafnamesiyle Trkiyenin Suriye snr izilmi ve Fransa blgeden ekilmeyi kabul etmitir. skenderun Sanca anavatan dnda kalm olmasna ramen, Sancaktaki Trk unsurunun menfaatlerini koruyacak ve bu blgeye muhtariyet verilmesi iin gerekli zemini hazrlayacak hkmleri Ankara hkmeti itilafnameye koydurmutu. Zira anlamann 7. maddesine gre skenderun mntkas iin bir usul-i idare-i mahsusa tesis olunacaktr. Mntka-y mezkurenin Trk rkndan olan sekenesi harslarnn inkiaf iin her trl tekilattan mstefid olacaklardr. Trk lisan orada mahiyet-i resmyeyi haiz olacaktr (Melek 1986: 6). Mustafa Kemal Paann skenderuna ilikin mstakbel planlarn yanstan ilgin bir anekdot da nakledilmitir. tilafnamenin imzalanaca srada; daha sonra bamsz Hatay Devletinin ilk cumhurbakan seilecek olan Tayfur Skmenin bakanlnda bir heyet Ankaraya gelerek onunla grm ve skenderunun anavatan snrlar ierisine dhil edilmesini istemilerdir. Fakat Franszlar ile gney snrn imdilik emniyete almak isteyen ve bunda da zaruret gren Mustafa Kemal Paa heyete; Hataydaki mcadelenin gaye ve hedefini biliyorum. lk gnden beri de bu mcadeleleri takip ediyor, imknlarmzn el verdii lde de buna destek oluyoruz. Hatay zaten Misak- Mill snrlarmz ierisindedir demi ve bu grmeden sonra Tayfur Skmeni Antalyadan mstakil milletvekili setirmitir. Hatta Tayfur Skmenin Antalya milletvekili yaplmas pek ok kiinin dikkatini ekmi, niin Adana veya Antep deil de Antalyadan setirdiniz sorusuna Paa; sonra l yerine k koyacaz. Bylece Antalya Antakya olacak da ondan demitir (nal 1978: 575).
Bamszlk Srecinin nemli Aamalar skenderun 1921 Anlamasyla Misak- Milli snrlar dnda kalmsa da Trkiye hibir zaman buray gzden karmamtr. 15 Mart 1923te Adanaya giden Mustafa Kemal Paann, siyahlar giyinmi bir grup kz ocuunun, Antakya ve skenderunun kurtarlmas iin yaptklar konumaya karlk, Krk asrlk Trk yurdu ecnebi elinde kalamaz eklindeki ifadeleri bu zihniyetinin tezahrlerindendi (Habib 1937: 266, 267). Ayn seyahatte, iki gn sonra, Mersinde, Suriye hemirenizi de kurtarnz levhasyla kan bir gruba ise Paa, Her millet layk olduu mazhariyete nail olur deyip yrmesine devam etmitir (Habib 1939: 29).
Bu dnemde Sancak meselesi eitli vesilelerle halka da mal edilmeye allmtr. 26 Kasm 1930 tarihinde Samsunda bir liseyi ziyaretinde, renci101
lerden birini tahtaya kaldrarak Trkiye haritas izmesini ister. rencinin izdii haritay dikkatle inceleyen Mustafa Kemal Paa; Yavrum bu haritay izerken krk asrlk Trk yurdunu snrlarmz dnda brakmadn m? diye sorar ve ardndan tebeiri alarak skenderunu Trkiye snrlar ierisinde gsteren bir harita izer ve Byle olmayacak m? der (Tekin: 139, 140). Ayrca, Atatrk 1936da verdii bir emirle Antakya-skenderun ve havalisinin adn blgenin Trk kimliine vurgu yapmak amacyla Hatay olarak deitirmitir (Oran: 280). Nitekim bundan sonra Sancaka Hatay denilmeye balanacakt. Tayfur Skmenle 2 Kasm 1936da yapm olduu grmede O; Skmen bugnden itibaren davaya resmen el kondu. skenderun ve havalisinin ad bundan byle Hataydr. Cemiyetinizin adn -Hatay Egemenlik Cemiyeti- olarak deitirin ve faaliyetlerinizi bu isim ad altnda yrtn demitir. Ayrca cemiyetin almalarn Hataya gei yolu zerinde olmas nedeniyle Drtyolda younlatrlmasn ifade eden Atatrk; Hassa, Kilis ve Mersinde de ube almasn istemitir (Skmen 1978: 95). te yandan Tayfur Skmenin ubelerin umumi mmessili vazifesini grmesi de kararlatrlmtr. Yine ayn dnemde, Skmenle birlikte alan Abdurrrahman Melekin bir sre stanbulda kalmas gerektiinden Drtyol ubesinin Tayfur Skmen tarafndan idaresi uygun grlm ve Mustafa Kemal Paann setii Hatay Bayra cemiyet binasna aslmtr (Melek: 36, 37). Skmenin burada yapt almalardan rahatsz olan Franszlar; onun mebus olmas nedeniyle durumu Ankara hkmeti nezdinde protesto etmi, bunun zerine Mustafa Kemal Paa; Mebus bizim deil, mstakildir. Anayasamz mstakil mebuslara istedii yerde istedii ekilde konuma hakk vermektedir. Bu itibarla o mebusa mdahale edemeyiz eklinde cevap vermitir (nal: 575, 576). Trkiyenin meselenin zm noktasnda bastrmaya balamasna ramen Fransann direniini srdrmesi ve Hatayda Aralk 1936da Trklere kar provokatif olaylarn kmas zerine; Beyrut Bakonsolosu Feridun Cemal Erkin hadiseleri yerinde incelemekle grevlendirilmitir. Sancakta bata Fransz delegesi Durrieux olmak zere, Trkler ve dier cemaat temsilcileriyle gren Erkin, hazrlad raporu Ankaraya gndermitir. O, Hatayda Trklerin kendisine gsterdii cokulu youn ilgiyi, onlarn anavatan zleyileri olarak yorumlamaktadr. Erkinin raporunun Ankarada deerlendirilmesinden sonra Atatrk; ...Biz imdiye kadar Sancakta geniletilmi zerklie doru gidiyorduk. Bundan sonra Feridunun belirttii gibi zerklie deil, dpedz ilhaka gideceiz demitir (Erkin 1980: 91). Burada, Erkinin raporuna kadar Trkiyenin sorunun zm iin ncelikli hedefinin zerklik olduunu, ancak rapordan sonra politikasn deitirip, almalarn Hatayn ilhakna ynelik yaptn grmekteyiz.
102
1936 ylnda dnya barnn yeniden bozulmaya balamas, devletleri yeni politikalara yneltmitir. Lozan Bar Konferansnda baz meseleleri istedii gibi halledemeyen Trkiye de, yeni konjonktrden yararlanarak Boazlar dzeninin kendi lehine daha iyi tecellisini gerekletirmek iin almalarn bu konu zerinde younlatrmtr. Trkiyenin isteklerinin kabul edildii Montr Boazlar Szlemesi 20 Temmuz 1936da imzalanmtr. Montrnn yrrle girmesinden sonra Afet nan, Atatrke baka bir meselenin kalmadn syledii zaman; O, imdi Antakya, skenderun yani Sancak meselemiz var diyerek srann Hatay meselesine geldiini ifade etmitir (nan 1977: 135). Boazlar sorununu Trkiye lehine halleden Atatrk, Hatay iin yklenme zamannn geldiine inanr ve dmeye basar. Onun yukardaki szlerinden sonra Trkiye, 9 Eyll 1936da Suriyeye verilen bamszln skenderuna da verilmesini talep eden 10 Ekim 1936 tarihli bir notay Fransaya gnderir (Babakanlk Cumhuriyet AriviBCA, 030.10/224.510.12). Artk zm noktasnda Trkiyenin yln alacak olan Hatay meselesi Trk d politikasnn en nemli gndemi olacaktr. Trkiyenin sz konusu soruna verdii nemi Atatrk, 1 Kasm 1936da TBMM Beinci Dnem kinci Toplanma Yl a konumasnda yle ifade eder ve Fransaya u mesaj verir: Bu srada, milletimizi gece gndz megul eden balca byk mesele, hakiki sahibi z Trk olan skenderun-Antakya ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde, ciddiyet ve katiyetle durmaya mecburuz. Daima kendisiyle dostluuna nem verdiimiz Fransa ile aramzda tek ve byk mesele budur. Bu iin hakikatini bilenler ve hakk sevenler alakamzn iddetini ve samimiyetini iyi anlarlar ve tabii grrler (ztrk 1981: 11141115). Yapt bu nemli aklamayla Atatrkn, Trk milletine mal olan Hatay davasnda Fransay bir defa daha uyarmak niyetinde olduu aikrdr. Fransa, Trkiyenin sz konusu bamszlk isteine olumsuz cevap vererek, meselenin Milletler Cemiyetine havalesini teklif eder ve bu durum Trkiye tarafndan uygun grlr. Bu tarihten itibaren Trkiyede Hatay meselesiyle ilgili byk bir hareketlilik balayacak ve devletin en st biriminden en alt birimine kadar herkes ve tm basn Hatayla yakndan ilgilenecektir. Bu harekete halk da olumlu tepki vermitir. Burada sz konusu kampanyann balatlmasnda ve kontroll bir gerginlik stratejisinin takip edilmesinde devletin ilgili birimlerinin baarl bir ekilde altklar da anlalmaktadr.1 Zira sz konusu dnemde Hatay meselesi Trk kamuoyuna o kadar mal olacaktr ki; stanbul, Kadky-Kzltoprakta oturan Osman evki ve Fuad Receb isimli kiiler satn aldklar Ebuislh isimli geminin adn Hatay olarak deitirmek isteyecekler, onlarn bu istekleri ktisat Vekili Celal Bayar ve Bavekil smet nn tarafndan uygun bulunarak kabul edilecektir (BCA, 030.10/191.311.23). Trkiye ile Fransa arasnda diplomatik mzakereler srp giderken, Hatay
Trkleri heyecanlanm ve skenderunda halk ile blgedeki gvenlik gleri

103
arasnda atmalar meydana gelmitir. Hataydaki bu olaylar anavatanda da tepki uyandrmaktan geri kalmamtr. Bunun zerine Atatrk, Ocak 1937de Konyaya, oradan Uluklaya seyahat eder ve Fransaya bir mesaj vermek ister. Buradan da Ankaraya dnerek hkmetin toplantsna bakanlk eder. Bundan sonra da Trk-Fransz ilikileri gergin bir dneme girer (Armaolu 1984: 348349). Trkiyenin soruna ciddi bir ekilde eilmesi ve ii sk tutmas zerine Hatay kaybedeceklerini anlayan Suriyeli yetkililer Trkiye aleyhine konumaya balamlardr. Bunun zerine Babakan smet nn Ankarada yaplan bir alta unlar syleyecektir: Bir de meselenin Suriyelilere taallk eden cephesini izah etmek istiyorum; baz Suriye siyaset adamlar bu mesele vesilesiyle, son zamanlarda sinirlilik gsterdiler. skenderun ve Antakya havalisinin Suriyeden ayrlmasna itiraz ediyorlar Biz skenderun ve Antakya mntkasn hibir zaman Suriyelilere vermi deiliz. Hukuk tasfiye esnasnda mal veren biz olduumuza gre, hi olmazsa mal kime ve nereye verdiimizi bizim iyi bildiimizi kabul etmek lazmdr Biz kuvvetle kaniiyiz ki, Suriyelilerin Trklerle iyi komuluu esas tutmalar, Arap milletinin de menfaatine daha ok yarayacaktr. Fakat bir noktay ak yrekle sylemek isterim; bizimle, hem hudut olan bir Trk memleketinin, bir Arap devleti tarafndan, dini, harsi ve iktisadi trl vastalarla milletinden uzaklatrlabileceini zannetmek yanl bir hesaptr Suriye devletini doarken muhabbetle selamlyoruz; fakat onun daha doarken Trk illerini elde etmek hevesleri gstermesini doru bulmuyoruz (Soyak: 548551). skenderun ve havalisinin Trkiye tarafndan ilhak edilmek zere olmas, Suriyelileri telaa dryordu. Byk Suriye topraklar ierisinde addettikleri skenderunun Trkiye tarafndan alnmas ve Trkiyenin skenderundan sonra Halep ve civar iin de ayn faaliyetlerde bulunma ihtimali Suriyelileri dndrmekteydi (Hourani 1968: 161). Yeni bir dnya sava tehlikesinin kol gezdii sz konusu dnemde onlar, Trkiyenin zellikle de Atatrkn sava artlarn deerlendirerek ileri bir harekt yapmasndan endielenmekteydiler. Hatta benzer endieyi Suriyedeki emperyal karlarndan dolay Fransa da yaamaktayd. Fransz istihbarat Ankarann Suriyedeki Trklerle birlikte dier ayrlk unsurlarla ve baz Suriyeli politikaclarla irtibatta olduunu rapor etmekteydi (Thomas 2005: 324326).
Plebisite Doru Milletler Cemiyeti, Sancak meselesini grmek iin 20 Ocak 1937de toplanmt. Toplantlar esnasnda ngiliz Hariciye Bakan Antony Edenin arabuluculuu ile Trk ve Fransz Dileri Bakanlar Tevfik Rt Aras ile Delbos grmeler yapmlard. Mzakereler sonucunda 27 Ocak 1937de bir prensip anlamasna varlabilmi ve bu anlama Milletler Cemiyeti tara104
fndan da tasvip edilmitir (Soysal 1983: 534). Sz konusu anlamaya gre Hatay iilerinde tamamen bamsz, dilerinde Suriyeye bal, kendine zg bir anayasa ile idare edilen ayr bir yapda (entite distincte) olacakt. Buras Milletler Cemiyetinin gzetimi altnda olacak ve bu gzetim bir Fransz vastas ile yrtlecekti. Bundan sonra da Fransa ile Trkiye aralarnda bir anlama yaparak, Sancakn toprak btnln garanti altna alacaklar ve ayrca skenderun Sanca, bu anlama ile Atatrkn verdii Hatay adn da alacakt. Sz konusu mzakerelerin yapld gnlerde Atatrk, Hatay davasyla ilgili grlerini Kurun (Vakit) gazetesinde be gn st ste Asm Us mstear adyla yazyordu. lk yazsnda Fransay eletiren Atatrk; Fransann ileri yokua srmemesini ve Trkiyeyi Osmanl Devleti gibi zannetmemesi gerektiini ifade ettikten sonra, takip ettii politikalarla dost Trkiyeyi kaybetmek zere olduunu belirtmitir. nc yazsnda Trkiyenin ii farkl noktalara ekmemek iin [sava hali] azami dikkat gsterdiini de belirtmektedir. Drdnc yazsnda Babakan smet nnye seslenen Atatrk, Hatay meselesinin hangi aamada olduu hususunda ondan bilgi istemektedir. Beinci ve son yazsnda ise kendisi Hatay davasnda Trkiyenin hakl olduunu vurgulamakta ve Fransaya st rtl bir ekilde gzda vermektedir. Atatrkn Kurunun 2327 Ocak 1937 tarihleri arasnda kan sz konusu yazlarndan baz nemli ksmlar u ekildedir: Acaba Fransz devlet adamlarnn bu ii byle kmaza sokmaktan maksad ne olabilir? Onun iin biz artk Fransz ricaline hitap etmeye lzum grmyoruz. Bundan sonra Franszlarn kendi menfaatleri namna, dostlar ve mttefikleri olan devletlerin [ngiltere] hakikati yakndan grerek vaziyetin icabna gre hareket etmelerini istiyoruz. Zavall Fransa, bugn kendisine pek mtemayil bir dostunu daha kaybetmek zeredir. Aklszlndan dolay milletine hyanet koleksiyonunu zenginletirecek diye Kedorse [Quai dOrsay] bihakkn sevinebilir. Trkiye Cumhuriyetinin kendi eref ve haysiyetini, kendi hak ve menfaatini korumann yolunu bildiini sylemek isteriz. Ancak iin bu ekle dklmesi Trkiyenin hi de arzu etmedii bir siyaset sahasna sevk edebilecei ve bunun tesirleri baka taraflara dokunabilecei endiesidir ki bizi azami ihtiyatla harekete sevk etmektedir. Binaenaleyh meseleyi bu raddeye getirmemek iin dostlarmzn kendilerine tevecch eden vazifeyi yapmalar pek lzumlu olduu kanaatindeyiz. Biz, dostlua layk ve lazm olduu kadar hrmette, hak ve menfaatlere azami riayette kusur etmiyoruz. Fakat Trkiye Cumhuriyetine eski Osmanl mparatorluunun bir temadisi nazar ile baklarak ona kar dejenere bir politika takip olunduu ve hala bu sevdada yaayan diplomatlarn siyasette hkmran olduklarn grrsek bunun yalnz
105
isabetsiz deil, ayn zamanda tehlikeli bir meslek olduunu sylemekten de kendimizi alamayz. Babakan smet nn, on be gn evvel Hatay sorunu zerinde konuurken yle demiti: On be gn bekleyiniz. Trkiye Cumhuriyeti Devletine ve onun hkmetine hitap ediyoruz: On altnc gndeyiz. Vaziyet nedir? Bizi, Trk milletini yeniden tenvir ediniz! Trkiye Cumhuriyeti ok hakl olduu Hatay davasn ortaya atarken bunun btn avakbn (sonularn) dnmemi olduunu kim iddia edebilir? Dava arsulusal (uluslararas) olmutur. Davasnda hakl olan Trkiyedir. Artk, dinlenilecek szn kimin azndan ktna ok dikkat etmelidir. Trkn sz, Trkn hakl ve yerinde sz Trkn kendisidir. Ona riayet etmemek, onu tanmamak, onu hie saymak, buna cesaret gsterenlerin dnmedikleri akbetle karlaacaklarna asla phe etmemelidir. te bizim bu defa da syleyebildiimiz bundan ibarettir. Tm bu gelimeler sonrasnda, Milletler Cemiyeti, Hatay iin taraflarn da grlerini alarak bir anayasa kabul etti. Anayasann 29 Mays 1937de yrrle girdii gn Trkiye ile Fransa arasnda, Sancakn toprak btnln garanti altna alan bir anlama imzalanr. (bk. Soysal 1983: 544581) Bu anlamas Sancak meselesini kknden halledememi; Trkiye Hatayda yeni durumun derhal uygulanmasn istedii halde, Fransa bunu engellemeye almtr. Sancak sorununun yeniden zmsz bir hal almas zerine Trkiye her ihtimale binaen gney snrnda askeri tahkimat yapmtr (BCA, 030.18.1.2/81.102.2). te yandan, Franszlar Hataydaki dier unsurlar (Ermenileri) Trklere kar kkrtmlardr. Bu gelimeler zerine Trk kamuoyu galeyana gelmi, (bk. Seluk 1971: 4549) bunun zerine Trk-Fransz ilikileri daha da bozulmutur. Fakat bir mddet sonra kr Kaya, Hasan Rza Soyak, kr Skmenser2 ve Abdurrrahman Melekten oluan Trk heyeti; Cenevrede zorlu ve etin bir mcadeleden sonra Trk tezinin kabul edilmesini temin etmilerdir. Bunun zerine, Trkiyede oturan Hatayllarn oylarn kullanabilmeleri iin blgeye gelmeleri salanmtr. Ayn zamanda oy kullanmak iin skenderuna gelen Abdurrahman Melek burann valisi olmutur (Skmen: 100103). Tm bu gelimelerden sonra Atatrkn, Hasan Rza Soyaka 1937de syledii u szler olduka dikkat ekicidir: Hatay benim ahsi meselemdir. Keyfiyeti Fransz bykelisine ta bidayette aka ifade ettim. Dnyann bu durumunda byle bir meselenin Trkiye ile Fransa arasnda msellah bir ihtilafa mncer olmas katiyen varid deildir. Fakat ben, bunu da hesaba kattm ve kararm vermi bulunuyorum. ayet ufukta bu yolda binde bir ihtimal belirse, Trkiye Cumhuriyeti reisliinden ve hatta Byk Millet Meclisi azalndan da ekileceim. Ve bir fert olarak bana iltihak edecek birka
106
arkadalarla beraber Hataya gireceim. Oradakilerle elele verip mcadeleye devam edeceim (Soyak: 577578 ayrca bk. Kocatrk 1999:561562). Gazi Paann Hatay meselesine verdii nemi gsteren bir dier rnek, Kazm zalp ile aralarnda geen konumadr. zalp anlarnda olay yle nakleder: Bir Bakanlar Kurulu toplantsndan sonra bana Seninle konuacam gitme dedi. Milli Savunma Bakan olmam nedeniyle Hatay iinde bana nemli grevlerin debileceini, bu konuda gerekirse Makedonyadaki ihtilal eteleri gibi bir tekilat kurmamz, benim evvelce Makedonyada Selanik vilayeti takip kumandanlnda bulunmu olmam sebebiyle byle bir tekilatn nasl kurulacanda tecrbeli olduumu, bu i iin yeterli tahsisatn salanabilmesini teminen Babakan Celal Beyle greceini syledi. Hatay mutlaka bizim olmaldr diyerek szlerini bitirdi (1992: 6465). Atatrkn Hatay davasna nasl sahip ktn gsteren olaylardan birisini de dnemin Genelkurmay II. Bakan Org. Asm Gndz anlarnda yle anlatmaktadr: Hatay, Franszlardan alnacakt. smet Paa, Babakan olarak devletin bana bir gaile almasndan korkuyordu. Franszlarn, I. Dnya Savandan sonraki gl kara, hava ve deniz kuvvetinden ekiniyorduk. Ama Atatrk bizler gibi dnmyor ve Franszlar artk sava sonu miskinliine girmilerdir. Mstemlekeler kendilerini kurtulua aracak liderleri bekliyor diyordu... Bunun zerine komutanlarla bir toplant yapmaya karar vermiti. Toplantya Bat Anadoludaki be kolordunun komutanlar da katlyordu Hatayn anayurda ilhaknn nasl ve hangi yolla olaca hususunda kumandanlarn fikirlerini sormutu. I. Kolordu Kumandan Korg. Mustafa Mulal heyecanla sz alm ve yle demiti: Atam! Siz zlmeyin. Beni Kayserideki 6. Kolorduya tayin edin. Bir manevra bahanesiyle ksmi seferberlik yapaym. Emrimdeki iki tmen ve Drtyoldaki da tugay ile Suriyeye girip Antakya ve skenderunu Franszlardan alaym Sonra da siz beni asi ilan eder ve gelir asarsnz Atatrk bu szler karsnda heyecanlanmt, kalkt Mulaly kucaklad ve pt (Gndz 1973: 230231). Atatrkn manevi kz Sabiha Gken de anlarnda Hatay davas ile ilgili yaad ilgin bir olay anlatmaktadr. Gken, ankaya Kknde bir gn Atatrkn kendisini yanna ardn ve Hatay mevzusu hakknda; Bu Franszlar gerekten de bazen neyi niin yaptklarn bilemeyecek kadar kr oluyorlar urada burada balayan gsterilerin atmaya dnme ihtimali de var. Ben Hatayllara sz verdim. Onlarn hakk olan sz verdim Konuyu bar yollardan halletmek iin elimizden geleni yapyoruz, yapacaz da atma kanlmaz hale gelirse bunu bizden nce Franszlar dnsnler dediini belirtir. Devamnda Paa, Askeri niforman giy. Tabancan beline tak ve buraya gel. Bu akam ok nemli bir grev daha vereceim sana der ve beraber Karpi Lokantasna giderler ve neler syleyip, yapacaklarn ona harfi harfine anlatr. Lokantada st dzey devlet erknnn
107
yannda, Ankaradaki Fransz diplomatlar da bulunmaktadr. Atatrkn syledii erevede konuma yapan Gken, Trk genliinin Hatay meselesinin zm noktasnda sabrszlandn ve gerekirse ii silahla zeceini belirtir ve silahn ekerek havaya birka el ate eder. Ortalk karr, Gken nezarethaneye atlr. Kendisine neden silah ektii sorulduunda ise milli duygularnn galeyana geldiini ifade eder. Lokantada Franszlarn bulunacan bilen Gazi Paa, Sabiha Gkene oynatt oyun ile onlara ok nemli bir mesaj vermek istemitir (Gken 2007: 251264). Fransa, Hatay meselesinin halli noktasnda; Hatay Trkiyeye vermek anlamna gelecek uygulamalarn Suriyenin tepkisini ekeceinden ve dolaysyla Suriye ile Lbnann da elinden gideceini dndnden olduka yava hareket ediyordu. Fransann sz konusu tavr nedeniyle Atatrk yurt gezisine kmaya karar vermitir. 10 Mays 1938de Mersine hareket eden Atatrk, 19 Mays kutlamalarn izledikten sonra 20 Maysta Mersinde halk tarafndan cokuyla karlanmtr. Atatrk, burada Hatay davasyla ilgili almalar hakknda bilgi alm ve gn Mersinde kaldktan sonra, 24 Mays gn Adanaya gemi ve askeri birliklerin resmigeidini izlemi, bylelikle Fransaya gzda vermek istemitir. Bu arada trende fazla ayakta kaldndan rahatszl artm ve Ankaraya dnmek zorunda kalmtr (Tekin 1993: 190192).17 Onun yapm olduu bu gezi ve denetlemeler etkisini gstermi; Fransa, Hatay sorununun zm zerindeki tutumunu deitirmi ve bu durum iki lke arasndaki souk havann yumuamasna neden olmutur (nal 1978: 576). Fransa, Hataydaki temsilcisi Garreauyu azletmi yerine seimler sresince Binba Colleti temsilci olarak grevlendirmitir. Aslnda, Fransann bu tavr deiikliinde, Almanyann Avusturyay igali ve ekoslovakyay paralamas dolaysyla Avrupada giderek tehlikeli vaziyet alan konjonktr de etkili olmutur (Pehlivanl Sarnay, Yldrm 2001: 97). Ayrca Akdeniz ve Afrika blgesinde artan talya tehdidi de Fransay yumuatmtr (Khoury 1987: 513514). Dolaysyla Fransann daha fazla direnecek hali kalmamtr. 26 Haziran 1938 tarihinde alnan bir kararla Trk ve Fransz hkmetleri stat ve Anayasann tatbikini temin etmek iin Sancakta ilk seim ilerinin kontroln birlikte uygulamaya karar vermilerdir. ki devletin temsilcileri, hangi rk ve dine mensup olurlarsa olsunlar seim ilerinin kesinlikle ihlaline izin vermeyeceklerini ve en etkin tedbirleri alacaklarn taahht etmilerdir (Melek 1986: 59, 60). Fransa, sz konusu srete Hataydaki son durumu tespit asndan Academie Franaise yesi Msy Pierre Benoiti blgeye gndermitir. O, blgedeki intibalarn Fransz kamuoyuna sunacandan, Trkiyenin Paris Bykelilii kendisine her trl kolayln salanmas Ankaradan istenmekteydi (BCA, 030.10/200.369.8). Fransa ile youn temaslarn olduu sz konusu dnemde Trkiyenin Hatay Bakonsolosunun, bir dnem Milli Emniyet Hizmeti Reislii de (MT Mstearl) yapa108
cak olan Celal Tevfik Karasapan olmas olduka dikkat ekicidir (BCA, 030.10/224.511.6).
Trk Ordusunun Hataya Girmesi ve lk Seim Fransa ile varlan mutabakat neticesinde Trkiye, Hataya asker sevk etmeye balar. Nitekim 4 Temmuz gecesi Antakyada, Trk askerinin ehre gelecei haberi yaylmaya balam, ahali karlama treni iin ehri tahliye etmi, yz bini aan bir kalabalk byk bir cokuyla Trk askerini karlamtr. Albay kr Kanatl komutasndaki Trk askerleri 5 Temmuz gn Payas ve Hassa zerinden Hataya girmitir. Bu durum Hatay meselesinde bir dnm noktas olmu ve bylece on sekiz yl boyunca takip edilen kararl politikann sonucunda hedefe ulalmtr (Melek: 56, 57). Hatayda yaplan 1 Austos 1938 seimleri neticesinde, yirmi iki Trk, dokuz Alevi, be Ermeni, iki Snni Arap ve iki Rum Ortodoks milletvekili seilmitir (Soysal: 540). Nihayet Trk ve Fransz ordularnn garantrlnde btn hazrlklar tamamlandktan sonra Hatay Meclisi alm ve seim sonunda Trkiyenin destekledii Tayfur Skmen, 2 Eyll 1938de Hatay Cumhurbakanlna, Abdlgani Trkmen Meclis Bakanlna getirilmi, yemin merasiminin akabinde ise Babakan olarak Dr. Abdurrrahman Melek atanmtr. Ayn gn devletin ad da Hatay olarak kabul edilmitir. Tayfur Skmen Atatrke teekkr mektubu yazm, Atatrk de Onu 4 Eyll 1938de ektii telgraf ile tebrik etmitir (Skmen 1978: 108109). Trkiye, yeni kurulan Hatay Devletinin acil ihtiyalarn karlayabilmesi iin 50.000 TL denek gndermitir (Pehlivanl: 113). Bu olaylarn akabinde Hatay Millet Meclisi grkemli bir trenle ilk toplantsn yapm, Hatay Cumhuriyeti adyla bir devlet kurulmu ve Hatay Bayra gndere ekilmitir. Daha sonra toplantya katlan btn milletvekilleri, Mecliste Trke yemin etmi ve yeni devletin resmi dilinin Trke ve Arapa olduu kabul edilmitir. 2 Eyllde Trkiye Cevat Akalan Hataya olaanst temsilci olarak atamtr (Soysal 1983: 540). 6 Eyll 1938de Hatayn ilk kabinesi, mecliste hkmet programn okuduktan sonra gvenoyu alm, anayasa kabul edilmi, Sancak yerine Hatay Devleti ynetim ekli ise Cumhuriyet olarak birinci maddede belirtilmitir. Yine ayn gn, 1936 ylnda Atatrkn izdii, al zemininin zerinde beyaz ay ve ortasnda al bir yldzn olduu bayrak Hatay Bayra olarak kabul edilmitir. Milletvekili Subhi Bereketn Mecliste Hatay Trklerinin de bir milli marnn olmas gerektiini belirterek Btn Trkler iin yaplm olan Trkiye Milli Marnn aynen kabul edilmesi eklindeki teklifi ayakta alklanm ve stiklal Mar Hatay Devletinin de Milli Mar olmutur (Tekin 209213). Hatay meselesinin Trkiye lehine zmlenmesi zerine Lbnan, Trablusamdan bir heyet Trkiyenin Beyrut Bakonsolosluunu ziyaret etmi, yanlarnda getirdikleri 1000 kiinin imzas bulunan bir mektupla Trkiyeyi baarlarndan dolay tebrik etmitir (BCA, 030.10/222.501.15). Hem Fransz
109
mandas hem de Suriye etkisi altnda bulunan bir corafyadan byle bir tebrikin gelmesi, Trk dilerinin blgede takip ettii koordineli ve baarl almann bir sonucu olsa gerektir.
Hatayn Anavatana Katlmas Atatrkn Hatay davasna gsterdii yakn ilgi lke iinde ve dnda byk bir dikkatle izlenmiti. Ancak bu arada 1938 ylnn dikkate deer olay, esaretten kurtard Trk yurdunun anavatana katlmasn grmeden Atatrkn vefat olmutu. Fakat Atatrkn lm almalarn yarda kalmasna neden olmam, Hatayn anavatana katlmas gayretlerini azaltmamt. Nitekim 1 Aralk 1938de Hatay rnlerinin Trkiyeye gmrksz girmesi hakknda kanun yrrle girmi, Hatay hkmeti de Trkiyeden gelenlerin pasaportsuz, sadece nfus kd ile Hataya girmeleri kararn almtr (Tekin 221 222). Mart 1939da Trkiyede yaplacak olan genel seimlerde Tayfur Skmenin Antalyadan, Abdurrrahman Melekin de Gaziantepten milletvekili aday gsterilmeleri ve onlarn TBMMye seilmeleri Hatayn anavatana ilhak edilmek zere olduu intiban kuvvetlendirmitir (Melek 80, 81).
Hatay topraklarnn Trkiyeye iadesine dair, Trkiye ile Fransa arasnda 23 Haziran 1939da Hatay Anlamas imzalanmtr (Gl 355359). Anlama; Trkiye adna Dileri Bakan kr Saraolu, Fransa adna da Ankara Bykelisi Rene Massigly tarafndan imzalanm ve bylece Trkiye ile Suriye arasndaki toprak sorunu kesin olarak zlerek iki lke snr belirlenmitir. Fransa, Hatayn Trkiyeye katlmasna raz olmu, Hatayda bulunan Fransz kuvvetlerinin bir ay iinde lkeyi boaltmasn kabul etmitir. Hatay Meclisi de 29 Haziranda oybirlii ile Trkiyeye iltihak karar almtr (Soysal 541, 542, Tekin: 234236). Sabk Hatay Devlet Bakan ve Antalya Milletvekili Tayfur Skmen 1 Temmuz gn Hataya veda ziyaretinde bulunmu, 2 Temmuzda Ankaraya uurlanmtr. Trkiye 7 Temmuz tarihli bir yasa ile Hatay ilini kurma ve Onu Trkiyeye balama ilemini kesinletirmi, ilin ynetimi Trkiye Fevkalade Komiseri Cevat Akalna devredilmi (Tekin 237240) ve Hatay Devleti bayra smet nnye teslim edilmitir (Skmen 1978: 117). Hatayn stats konusunda Fransa ile yaplan mzakereler srasndaki en ilgin olan ise Fransann Trkiye ile yapt her grme sonrasnda kendisini avantajl durumda grmesidir. Fransa Dileri Bakan Georges Bonnet, Ankaradaki Bykeli Ponsota gnderdii mektupta Sancakta yaplan i dzenlemenin iki avantaj, Suriyenin i btnln salamas ve gelecei garanti altna almasdr eklinde belirtmektedir. Fakat Hatay hkmeti Trkiyeye katlmak istediklerini ilan ettiklerinde, Bonnet bu kararn Fransann mandater lke olarak sahip olduu yetkilerin snrn atn ve amn onay alnmadan bu durumu kabul etmelerinin imknsz olduunu bildirmek zorunda kalmtr. Her ey olup bittikten sonra Fransa, Sancakn kaderiyle ilgili
110
grmelere hibir ekilde dhil etmedii Suriyeden medet umar hale gelmitir (Yerasimos 199).
D Basnda Hatay Meselesi Trkiye, Hatay sorunu zerine younlatka ve Fransa ile sk diplomatik iliki ierisine girdike, bu durum yabanc basnca da yakndan takip edilmi ve deerlendirilmitir. D basnda yer alan haber ve yorumlar hem Dhiliye Vekleti Matbuat Umum Mdrl hem de Hariciye Vekleti stihbarat Dairesi tarafndan yakndan takip edilerek rapor edilmitir. Atatrkn Haziran 1937de Trabzona yapt seyahati yarda kesip stanbula dnmesini Yunan Katimerini gazetesi, Suriyelilerin Hatay meselesi hususunda yaptklar taknlklara ve blgeden gelen endie verici haberlere balamaktayd (BCA, 030.10/1.3.17). Fransz La Rpublique gazetesi ise 4 Aralk 1937 tarihli nshasnda; Fransa ile Suriye arasnda yaplan muahedenin 1535 ylndan beri dostane ilikiler ierisinde bulunan Trk-Fransz mnasebetlerini gerginletirdiini, bu durumun yeni baz sorunlara gebe olduunu haber yapmaktadr (BCA, 030.10/222.501.22). Hatay sorununun Trk tezi dorultusunda zm aamasna gelmesi ve Fransann bu konudaki tutumu, zellikle Suriye ileri gelenleri ve basn tarafndan ar bir ekilde eletirilmitir. zellikle Hatayda mevcut Suriye bayrann indirilmesi sz konusu lkenin kamuoyunu ciddi bir ekilde rahatsz etmitir. Fet el-Arab gazetesi Atatrkn Drtyola kadar geleceini ve bu durumun Suriye iin bir tehdit oluturacan ileri srmtr. Le Journal gazetesinde ise 8 Aralk 1937 tarihinde kan bir makalede, Suriyelilerin honutsuzluu ile Fransann durumu deerlendirilirken, Fransann ya Suriyelileri anlama artlarna uymaya zorlayaca ya da Trkiye ile bozuaca iddia edilmitir (BCA, 030.10/222.501.23). Suriyenin, Sancakn statsn reddeden tavrlar iinde bulunmasnn Hataydaki asayii bozmas zerine; Trkiye, Suriye ile imzalad 1926 tarihli dostluk anlamasn feshetmitir. La Rpublique gazetesinden Pierre Dominique 8 Aralk 1937 tarihli makalesinde, Suriyenin yaptklarna karlk Trkiyenin yukarda ifade edilen tepkisini ve konjonktrel durumu deerlendirir. Blgede artan ngiliz, Alman ve talyan rekabetini vurgularken, Fransann Sancak meselesinde ne yapacan sorar. Suriyeliler istedi diye Mustafa Kemal ile harp m edeceiz diye ilave eder ve sz konusu blge iin tek damla Fransz kannn aktlamayacan belirtir (BCA, 030.10/222.501.24).
Bu arada Kahirede kan Ermeni Ramgavar partisinin yayn organ Arev gazetesinde de konuyla ilgili bir makale kaleme alnacaktr. Trkiye, Fransa ve Suriye arasndaki son durum ile Atatrkn konuya verdii ehemmiyetin belirtildii yazda; Sancak Ermenilerinin hibir zaman bir tarafa angaje olmadklarn ve blgedeki tm unsurlarla daima dost geinme amacnda olduklar vurgulanacaktr (BCA, 030.10/222.501.26).
111
Fransz Hariciye Nazr Delbosun Romanyay ziyareti nedeniyle Le Moment gazetesinde 12 Aralk 1937de Hatay zelinde Trk-Fransz ilikilerini irdeleyen bir yaz kmtr. Makalede Hatay sorunun geirdii safhalar ile geldii son aama deerlendirilirken; meselenin Trkiye tarafndan milli bir dava olarak alglandn ve Atatrkn bizzat bu davaya sahip kt belirtilmektedir (BCA, 030.10/222.501.25). 16 Aralk 1937 tarihli Fransz LEre Nouvelle gazetesinde Louis Bresse yazd makalesinde Trkiye, Fransa ve Suriye ilikilerini deerlendirdikten sonra, Dileri Bakan Delbosun ubat ay iinde Ankaraya ziyarette bulunaca ve bu ziyaretin baz srprizlere gebe olabileceini ifade eder (BCA, 030.10/222.501.27). Yine Fransz basnndan 21 Aralk 1937 tarihli Journal des Dbatsta Pierre Bernus, Fransa ve Suriye arasnda yaplan anlamann, Hatay meselesinin bittii anlamna gelmediini, byle dnmenin yanl olacan, zira Trkiyenin Suriye ile imzalad 1926 tarihli dostluk anlamasn feshettiini yazmaktadr (BCA, 030.10/223.502.4). Sancak sorununun Trkiyenin planlad ekilde sonulanmaya doru gitmesini ve Fransann srekli taviz vermesini svireden Neue Zrcher Zeitung (24 Haziran 1938) gazetesi ise u nedenlere balamaktayd: 1- Almanya yeniden yaylmac politikalar izlemeye balad, 2ngiltere ve Fransa, Akdenizdeki karlarnn tehlikeye girmesini istememekteydi, 3- Her iki devlet de blgede Trkiye ile birlikte hareket etmek istemekte ve ittifak planlamaktayd, 4- Fransa, Lbnan ve Suriyedeki karlarn korumaktayd, 5- Fransann Trkiye lehine tavizlerde bulunmas, Fransz ve ngiliz yaknlamasnn ve d politikasnn bir sonucuydu (BCA, 030.10/224.509.28). Benzer bir makale de 26 Haziran 1938 tarihinde Joseph M. Lewynin kaleminden New York Times gazetesinde kmtr. Genel itibariyle dnemin dnya dengelerinin analiz edildii yaznn konuyla ilgili ksm u ekildedir: Fransa, Sancakn Trkler tarafndan ele geirilmesini Fransann mttefiki olan Suriye buna muterizdir diyerek nlemeye almakla beraber, ayn zamanda Trkiyeyi mmkn mertebe teskin etmek zorundadr. Byk Britanya ve Fransa, Trkiyenin artk dnya satran tahtas zerinde nemli bir devlet olduunu bugn takdir ediyorlar. ki yz bine yakn efrattan mteekkil mcehhez ordusu ve Boazlar zerindeki mutlak hkimiyeti sayesinde Trkiye sevklcey (stratejik) bakmndan Akdeniz mntkasnda nemli devletlerden biri haline gelmitir. Harp bulutlarnn Avrupa ufuklarn kaplad bir srada, Avrupadaki menfaatleri mterek olan Fransa ve ngiltere, Trkiye ile hal-i sulhta kalmann hayati bir ehemmiyeti haiz olduunu ve birok fedakrlklara katlanmay hakl gsterecek kadar kymetli bulunduunu ok iyi takdir ediyorlar ster sulhun mdafaas, ister Almanyaya ve belki de talyaya kar bir harbin kazanlmas iin Akdenizde bir ngiliz-Fransz-Trk blou meydana getirmek son derece nemlidir. Sancakn Trkiye tarafndan ilhakna msaade etmek, Trkiyenin dostluunu ve ittifakn kazanmak iin ok ar bir taviz deildir. Ancak Fransa ve ngilte112
re, Cemiyet-i Akvamn ve Cemiyet-i Akvam misak ile prensiplerinin alemdar olduklar cihetle, Fransa hi olmazsa Suriyeyi mdafaa ediyor gibi grnmeksizin Sancak Trklere teslim edemezdi. Fransa ve Trkiye arasnda mzakerelerin uzun srmesinin nedeni budur (BCA, 030.10/224.511.5). Fransz basn, Trkiye ve Fransann Hatay meselesinin neticelenmesi noktasnda birlikte hareket etmesini ve bu balamda imzaladklar son anlamay genel manada olumlu karlamaktayd. LEre Nouvelle gazetesinde kan 2 Temmuz 1938 tarihinde yle haber yaplmaktayd: Birbiri ardnca tasdik edilen metinler tetkik edilince Fransa ile Trkiye arasnda asrlardan beri mevcut olan dostluun btn kuvvet ve mul ile ihyasna muvaffakiyet hsl olduu tebarz eder Ayn tarihli Populaire gazetesinden M. A. Leroux ise yazd makalede Fransa, Trkiye dostluunu idame ve takviyeye, bilhassa bugnk vaziyet iinde mecbur idi. Birka aydan beri zuhur etmi olan mnialar izale etmek icap ediyordu. Buna muvaffakiyet hsl oldu. Bu mhim bir neticedir 3 Temmuz 1938 tarihli Matin gazetesinde ise Trkiye ile Fransa arasndaki anlamann Antakyada sevinle karlandn, Trklerin byk bir coku iinde bulunurken, Arap, Alevi ve Ermeni unsurlarn durumu soukkanllkla karladklar, haber olmaktayd. Ayn tarihli Soir gazetesi de son anlama iin Fransa ile Trkiye aralarndaki dostluk balarn tecdit, daha dorusu, takviye ettiler Her iki devlet arasnda yaplan son muahedeye kar muhalif yorumda bulunan Fransz gazetesi ise komnist eilimli Humanit gazetesidir. 3 Temmuz 1938 tarihli nshasnda, son anlamann Fransann Trkiye ile dostluunu kuvvetlendirirken, Arap dnyasnn dmanln kazanmasna neden olacana vurgu yaplmaktadr (BCA, 030.10/224.511.4).
Sonu skenderun Sanca (Hatay) meselesi, Atatrk dnemi Trkiye Cumhuriyetinin karlat d politika olaylarnn en etinlerinden birisini tekil eder. Misak- Mill snrlar iinde olmasna ramen Mill Mcadele yllarnn olumsuz artlarndan dolay skenderun mecburen Fransz idaresine braklmtr. Ancak, daha sonra tekrar Hatay meselesine deinilmesine neden olacak artlar da Trkiye, imzalanan anlamalara koymay baarmtr. Trkiyenin, Hatay davasna odakland bir dnemde Dou Anadoluda bir isyan kacaktr. ngiltere ile Musul-Kerkk grmeleri yaplrken meydana gelen eyh Sait syan gibi (1925), Hatayn anavatana katlma srecinin son merhalelerinde de Tuncelide Dersim syan (19381939) patlak vermitir. Fransa, ngilterenin eyh Sait syan ile salad avantaj elde etmeyi ummu, ancak beklentisi gereklememitir. Zira Trkiye, ne 1925 ylndaki gibi yeni kurulmu ne de savalardan km yorgun ve hazrlksz bir devlet idi. Nitekim Hatay, 21 yl gibi devletlerin hayatnda uzun saylmayacak bir sreten sonra Trkiyeye yani anavatana katlmtr. Trkiye, bu srecin her aamasnda
113
diplomatik grmeleri srdrm, Milletler Cemiyeti kararlarna uygun davranm, ama gerektiinde bu kararlar yine diplomasi yoluyla deitirmi, dorudan g kullanmadan, tabiri caizse kitabna uygun bir ekilde lehine neticelendirmitir (Oran: 291). Hatay baars, Trkiyenin G Kullanma stratejisinin baarl olduunu gsteren en nemli rneklerden de birisidir (Longrigg 1968: 237). Artan talyan ve Alman tehdidi dolaysyla Fransann, ulusal karlar mevzu olunca Suriyenin blgesel btnlnden ziyade Trkiyenin dostluu tercih ettii grlmektedir (Khoury 1987: 494). Ksaca Trkiye, dnyadaki g dengeleri bakmndan zamann iki numaral devleti olan Fransaya kar tek kurun kullanmadan bir zafer kazanmtr. Btn bunlar olurken Atatrk, Hatayn anavatana katlmas srecinde mthi bir mcadele rnei sergilemitir.(Soyak 2004; 691, Bayar 1955: 88, 90) Sorunun en kark olduu sralarda, kendisine hastal dolaysyla doktorlarn kesin dinlenme tledikleri bir dnemde, Mays 1938de Mersin ve Adanada askeri geit trenlerini ayakta izlemi ve trl seyahatlerde bulunmutur. Sonu bilinen bir hastala yakalanmasna ramen gc yettiince Hatay meselesine eilmi, hkmeti daha messir tedbirler almaya zorlamtr. Bu balamda Hatayn anavatana katlmasnda Onun rol gerekten ok byktr.
Aklamalar
1. Franklin-Bouillon ve Yusuf Kemal Bey arasndaki haberleme Ankarann stanbuldaki siyasi temsilcisi Hamit Bey (Hasancan) ile igal stanbulundaki Fransz Fevkalade Komiseri General Pelle araclyla yaplmtr (Crisis 2000 Himmetolu 1975 213377, Tevetolu 1987: 681690). 2. Hatay Devleti 29 Haziran 1939 tarihinde Trkiyeye dhil olup bir il olunca buraya vali olarak dnemin Emniyet Umum Mdr kr Skmenser 11 Temmuz 1939 tarihinde atanmtr (BCA, 030.18.1.2/87.68.6). Kendisi de 18 Temmuz 1939da grevine balamtr (BCA, 030.10/225.515.23).
Kaynaklar
A. Arivler Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA) BCA, 030.10/224.510.12. BCA, 030.10/191.311.23. BCA, 030.18.1.2/81.102.2. BCA, 030.10/200.369.8. BCA, 030.10/224.511.6. BCA, 030.10/222.501.15. BCA, 030.10/1.3.17. BCA, 030.10/222.501.22.
114
BCA, 030.10/222.501.23. BCA, 030.10/222.501.24. BCA, 030.10/222.501.26. BCA, 030.10/222.501.25. BCA, 030.10/222.501.27. BCA, 030.10/223.502.4. BCA, 030.10/224.509.28. BCA, 030.10/224.511.5. BCA, 030.10/224.511.4. BCA, 030.18.1.2/85.103.18. BCA, 030.18.1.2/87.68.6. BCA, 030.10/225.515.23. B. Kitaplar ve Makaleler Akora, Ergnz (2000). Hatayn Anavatana lhaknn Trk D Politikasndaki Yeri. Atatrk Dnemi Trk D Politikas. Yay. Haz. Berna Trkdoan. Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yay. Armaolu, Fahir (1984). 20. Yzyl Siyasi Tarihi I. Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yay. Atatrk, Mustafa Kemal (2007). Nutuk. Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yay. Banguolu, Tahsin. (1987). Misak- Mill ve Lozan. Trk Edebiyat Dergisi XIV (168): 7-9. Bayar, Celal (1955). Atatrkten Hatralar, Anlatan Celal Bayar. stanbul: Sel Yay. Crisis, Bilge (2000). gal Altnda stanbul. stanbul: letiim Yay. Erkin, Feridun Cemal (1980). Dilerinde 34 Yl: Anlar-Yorumlar I. Ankara: TTK Yay. Eskander, Saad (2000). Britains Policy in Southern Kurdistan: The Formation and the Termination of the First Kurdish Government; 19181919. British Journal of Middle Eastern Studies 27 (2): 139-163. Gelvin, James L. (1998). Divided Loyalties: Nationalism and Mass Politics in Syria at the Close of Empire. Berkeley: University of California Press. Gken, Sabiha (2007). Atatrkle Bir mr. Yay. Haz. Oktay Verel. stanbul: Altn Kitaplar Yay. Gl, Ycel (2001). The Question of the Sanjak of Alexandretta. Ankara: TTK Yay. Gndz, Asm (1973). Hatralarm. Der. hsan Ilgar. stanbul: Kervan Yay. Himmetolu, Hsn (1975). Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar I. stanbul: lk Yay. Hourani, A. H. (1968). Syria and Lebanon. Beirut: Oxford University Press. nan, A. Afet (1977). Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Devrimi, Ankara: TTK Yay. nan, Afet ve Hikmet Bayur (1978). 19361939 Yllar Arasnda Hatay Sorununun Gelimesiyle lgili Bir zet. Hatayn Kurtuluu in Harcanan abalar (Tayfur Skmen). Ankara: TTK Yay. Khoury, Philip S. (1987). Syria and the French Mandate. New Jersey: Princeton University Press. Kocatrk, Utkan (1999). Kaynakal Atatrk Gnl. Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yay.
115
Longrigg, Stephen H. (1968). Syria and Lebanon under French Mandate. Beirut: Oxford University Press. Martin, Thomas (2005). The French Empire Between the Wars. Manchester: Manchester University Press. Melek, Abdurrahman (1986). Hatay Nasl Kurtuldu. Ankara: TTK Yay. Oran, Baskn (2002). Trk D Politikas I. stanbul: letiim Yay. zalp, Kazm (1992). Atatrkten Anlar. Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yay. ztrk, Kazm (1981). Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar II. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yay. Pehlivanl, Hamit, Yusuf Sarnay ve Hsamettin Yldrm (2001). Trk D Politikasnda Hatay (19181939). Ankara: Asam Yay. [Sevk], smail Habib (1937). O zamanlar. stanbul: Cumhuriyet Matbaas. (1939). Atatrk in. stanbul: Cumhuriyet Matbaas. Sonyel, R. Salahi (1987). Trk Kurtulu Sava ve D Politika I. Ankara: TTK Yay. Soyak, Hasan Rza (2004). Atatrkten Hatralar. stanbul: Yap Kredi Yay. Soysal, smail (1983). Trkiyenin Siyasal Anlamalar (19201945) I. Ankara: TTK Yay. Skmen, Tayfur (1978). Hatayn Kurtuluu in Harcanan abalar. Ankara: TTK Yay. Tekin, Mehmet (1993). Hatay Tarihi. Antakya: Hatay Kltr, Turizm ve Sanat Vakf Yay. Tengirenk, Yusuf Kemal (2001). Vatan Hizmetinde. Ankara: T.C. Kltr Bakanl Yay. Tevetolu, Fethi (1987). Kzlayc Hamdi Bey. Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi 3 (9): 681-690. nal, Tahsin (1978). Trk Siyasi Tarihi 17001958. Ankara: Emel Yay. Yalman, Ahmet Emin (1970). Grdklerim ve Geirdiklerim (19221944) III. stanbul: Yenilik Basmevi. Yavuz, Bige (2000). 1921 Tarihli TrkFransz Anlamasnn Hazrlk Aamas. Atatrk Dnemi Trk D Politikas. Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yay. Yerasimos, Stefanos (1995). Milliyetler ve Snrlar: Balkanlar, Kafkasya ve OrtaDou. stanbul: letiim Yay. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (1991). Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yay. Atatrkn Sylev ve Demeleri I (1997). Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yay. TBMM Gizli Celse Zabtlar II (1999). stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yay.
116
Atatrks Struggle for The Annexation of Hatay to Turkey

Ercan Karako*
Abstract: The Sanjak of Alexandretta was occupied by the Allies following the Armistice of Moudros in October 1918. During the occupation, Mustafa Kemal Pasha was the Yldrm Army Group Commander in the region. Although skenderun (Alexandretta) was included in the National Pact declared by the last term of the Ottoman Parliament, it was still under French control. This study explores the foreign policies and strategies that were followed in order to make skenderun (Hatay) a part of Turkey, focusing especially on Atatrks insightful international policy which led to the successful finalization of this issue. Key Words: Alexandretta (skenderun), National Pact, The Ankara Agreement, Atatrk, Tayfur Skmen, Abdurrahman Melek, France.
Gebze Institute of Technology, Program in National Security Strategies / KOCAEL ercankarakoc@hotmail.com
A
K*
: M . . - ( ), . , () . , A, (aa) ; , . : , , , A, T , A M, .
, / ercankarakoc@hotmail.com
Metaforik Dntrme Biimleri ve Efendi-Kle Diyalektii Bakmndan Beyaz Kale

Ramazan Korkmaz*
zet: Sanat, rutinlemenin krelttii dnyay, farkl alardan yeniden grmemizi salarken verili olan genellikle dlar, formunu bozar ve baka bir biimde tekrardan retir. Sanat, dnyay ve insan dilde deneyimlerken krelen alglama biimimizi saaltmak uruna metaforik dntrmeler de yapar. Genellikle don deitirme, tebdil-i kyafet etme, baka bir varla dnme gibi motifler; masallar ve mitoslardan beri en ok kullanlan dntrme figrleridir. Orhan Pamuk Beyaz Kalede geleneksel anlamdaki bu metaforik yer deitirme deneyimlerinden faydalanmakla birlikte; kkensel olarak efendi/lik ve klelik kavramlarnn greceliliini ve birbirinin nasl glge arketipi, br-yz olduunu anlatr. Felsefi anlamda ise kle, nesnenin verili yanlarn dntrerek efendisinin kullanmna uygun hale getirirken aslnda kendini de yeniden kurgular, yaratr. Efendi ise, nesne aracl ile balant kurduu kleye daima baml kalr. Makalede Beyaz Kale romanndaki bu metaforik dntrme sreleri efendi-kle diyalektii bakmndan incelenecektir Anahtar Kelimeler: Metaforik dntrme, efendi-kle diyalektii, glge arketipi, br-yz. nceden belirlenmi bir hayat olmadn, btn hikyelerin aslnda birer rastlantlar zinciri olduunu biroklar bilir (Beyaz Kale, s.11).
Giri: Anlatlardaki metaforik dntrme aralar/biimleri Trk ve dnya edebiyatnda birinin yerine geme ve birine dnme durumu, olduka eski zamanlardan beri kullanlan izleklerdir. Birinin yerini geici bir sre alma, ona dnme, eski dnem anlatlarnda; don deitirme, baka bir kla girme, libas deitirme (tebdil-i kyafet), tek tarafl onun yerini alma gibi unsurlardan oluur. Masallar, bu dnm fikrini don deitirme motifi ile zmlemitir; szgelimi, ylan prens masalnda tpk Kafkann Dnm romannda olduu gibi bir insann bir srngene/bcee dnmesi anlatlr. Bu ie kapanma durumlar; aslnda zorbalaan dsal gerekli*
Ardahan niversitesi, nsani Bilimler ve Edebiyat Fakltesi / ARDAHAN r_korkmaz@hotmail.com
in ve absrtleerek ii boalan yaam modellerinin topyekn protestosu ve/ya reddi anlam tar. Bylece rutinlemenin krletirdii yokolu sreleri durdurulacak, sorgulanacak ve alkanlklarmzn grmezletirdii dnyay yeniden grme denemesi yaplacaktr. Rutinletii iin anlamn yitiren yaam modelleri, metaforik dntrme yntemiyle karikatrize edilerek deersizletirilir, silinir ve yeni grme biimine uygun zemin hazrlanr. Szgelimi Ylan Prens masalnda ylana dnen Prens ile Franz Kafkann Dnm romannda kara kabuklu iri bir bcee dnen Gregor Samsa, insanlmzn samimiyetini sorgulayan birer anlat figrleridir. En yaknlarmzla aramzdaki -o zalim- mesafelerin almazlna gnderme yapan bu tr metinler, bireyin mutlak yalnzln, kuatlmln ve dnyaya braklmln sylerken ayn zamanda szn zaman ve mekn aan gcn, yaratc potansiyelini ve dntrme/ierme kapasitesini de yanstrlar. Szgelimi Ylan Prens, gerdek gecesi kendisinden korkan/rken btn gelin adaylarn ldrrken, onu szle ve davranlaryla soyarak kabuk deitirmesini salayan ve bir bakma onu ienden zorla karan/douran kz, prenses olarak seer. Burada szn saaltc potansiyeline ve anlayn mesafeleri aan gcne dikkat ekilir. Franz Kafkann Gregor Samsas ise, yaknlarmzdaki uzaklar, ebeveynler arasndaki almaz snrlar ve insann mutlak yalnzln ifade etmek iin bir bcee dntrlr. Bylece insanlararas giydirilmi/kabullenilmi mesafeler dlanr: Bir yaknnz bir sabah iri, kara bir bcee dnm olarak uyanrsa ne yaparsnz? gibi bir sorunun cevab aranr. Oysa varlklararas snrlar bizim gzlemlediimiz ve bildiimiz, kategorize ettiimiz snrlardr. Hayatn znde byle kesin ve net ayrmlar yoktur. Nitekim temel anlatc figr talyan Klenin romann daha banda nceden belirlenmi bir hayat olmadn (1) sylemesi, bir bakma bu snrszl ya da eyler aras geikenlii ve eyler hakkndaki bilgimizin greceliliini de vurgulayan nemli bir unsurdur. Orhan Pamuk, Beyaz Kale adl romannda; eski zamanlardan beri kullanlan dnme/yer deitirme motifini ilemekle birlikte; efendi-kle konumlarnda karlaan iki farkl kiinin, konuarak/yazarak/eyleyerek birbirini iermesini ve karlkl yer deitirmelerini anlatr. Fakat buradaki birini ierme; Leyla ve Mecnunda olduu gibi, Ger men men isem nesen sen ey yar/ Ger sen men isen, neyem men-i zar eklinde tek tarafl bir ierme ya da olgunlama deil; grnrde geirgen olmayan snrlarla evrili efendi/kle statsndeki iki farkl insann; kkten birbirine akmas ve tekiyle karlkl yer deitirmesidir.
120
Korkmaz, Metaforik Dntrme Biimleri ve Efendi-Kle Diyalektii Bakmndan Beyaz Kale
Yatay Dzlem: Kle ve Efendinin ortaya k/ ilk karlama Hoca ile Kle, Venedikten Napoliye giden geminin Trk gemileri tarafndan yollarnn kesilmesi ve iindekilerin tutsak edilmesi sonucu tanrlar. ki g savam ve biri stn gelerek dierini egemenlii altna almtr. Dieri (kle) ise sinmi, yenilgiyi kabul etmi ve adeta yerin altna ekilmitir. Yaamas iin hnerlerini gstermek ve kendini gerekli bir elaman olarak ispat etmek zorundadr. Yoksa ldrlecektir. talyan Kle, henz gentir ve memleketinde edindii kozmografyaya, tp ve gzel sanatlara ynelik bilgisini kullanarak hayatta kalmaya almaktadr. Eer efendilerini, kendisinin onlar iin gerekli olduuna inandramaz ise; ar ilerde altrlacak, zindana tklacak ve orada alktan veya hastalktan lp gidecektir. Hegelin de syledii gibi, efendilik ve klelik mutlak roller deildir. Kle, varln verili yanlarn dntrerek efendinin isteklerine uygun hale getirmekle ykmldr.(Bumin 1998: 44, 47). Kle, kendisine zbilin verecek alma ile nesneyi deitirir/dntrr iken, kendini de eitir ve biimlendirir. O, bu haliyle tam bir sava ierisindedir. Bunun iin almal, verili imknlar lsnde kendini kantlamal ve amaldr; Beni kree vereceklerdi ki, kitaplarm gren Reis sordu: drardan ve nabzdan anlyor muydum hi? Anladm syleyince hem kree verilmekten kurtuldum hem de bir iki kitabm kurtarm oldum. (14). Kle, bilgisi ile dier esirlerden ayrlr ve zel bir ilgi grr. Romanda bilgi, gerek bir ayrc nitelik olarak karmza kar; zincire vurdular (...) zindana tktlar. Zindan berbat bir yerdi, kk izbe hcrelerinde yzlerce esir pislik iinde ryordu. Yeni mesleimi uygulamak iin bol bol insan buldum orada. Bazlarn da iyiletirdim. Srt bacaklar aryan gardiyanlar iin reeteler yazdm. Bylece beni yine tekilerden ayrdlar.(15-16) Kle, yol metaforu ile sunulan yaam serveninde tp, astronomi, mhendislik ve matematik bilgisine tutunarak ilerler. Onun var olmas, gelecee doru akmas ancak ona ayrcalk salayan bilgi nosyonu ile mmkn olacaktr; Beni yanna ard (Paa). Konutuk; Biraz sordu: Aslnda, astronomi, matematik ve biraz da mhendisik okuduumu ama tptan da anladm, biroklarn iyiletirdiimi syledim. (17) Btn bu nitelikler nce onu sradan bir kle olmaktan kurtarr. Daha kl bir hcreye verilir. Az da olsa para kazanmaya ve Trke renmeye balar. Paa bile hastaln iyiletirmesi iin onu arr. Yapt haplarla Paay saaltmas, onun iin tam bir dnm noktasdr; kahya (...) zincirlerimi zd. (...) gn sonra khya bana giyecek ve yeni eyalar getirince Paann beni kolladn anladm. (18) Zincirleri zlen ve kollanan Kle daha sonra, Paann konana arlr. Artk o, sradan bir kle deil, bilgisinden yararlanlan, kendisine ihtiya duyulan bir kledir. Kle, bilgisi ile verili durumunu dntrmeye alrken arld Paann konanda ikizi gibi kendi121
sine benzeyen Hoca ile karlar; Az sonra odann teki kaps ald, ieri benden be alt ya byk biri girdi, yzne baknca ardm, korktum birden! Odaya giren inanlmayacak kadar bana benziyordu. Ben oradaymm! (20-21). Hoca ile Klenin bu ilk karlamalarnda aran taraf Kledir. Zira Kle norm karakteri ile tanmtr. Norm karakter, bakiinin btn donanm eksiklerini yanstan bir ayna nitelii tar; Kle zgr deil, Hoca zgrdr. Kle gszdr; Hoca, kendinden emin bir iktidar gcn temsil etmektedir. Btn bu zellikleriyle Kle, Jungun syledii glge arketipi ya da Hocann te/br yzdr (Jung 1997: 37). Psikanalitik adan br yz ile karlaan insan, kendini amak zere bir serveni balatm demektir.
Dikey Boyut: Szn nda ve gerein aynasnda kendini / glgesini seyretme
kimiz de herkes gibiyiz rlplak olduumuz zaman Yinlerimiz doru sylyor Elbiselerimiz yalan zdemir Asaf
Beyaz Kale, olay rgtleyici anlatdan ok karakter ve fikir unsurunun sentezleyici olduu bir roman yaps ierdiinden eserdeki kiiler dzlemi; kle/efendi, padiah/esirler gibi alegorik unsurlardan oluur. Soyutlama tekniine bal btn anlatlarda olduu gibi Beyaz Kalede de bu alegorik varlklar, kiiler dzleminden ok kavramlar ve simgeler dzlemindeki dikey boyutlu temsil deerleriyle okumamz gerekir. Kle, Hoca ile karlanca benzerlikten dolay korkar ve rker. Aslnda bu iki insan; makro lekte iki farkl kltrn, iki farkl dinin ve iki farkl medeniyet anlaynn karlamas iken, mikro lekte ise; bireyin kendi te yzn grmesi ve glgesi ile karlamas/hesaplamasdr. Jung, kiiliin daha dk dzeydeki bir paras sayd glge arketipini; bilincin basksyla yaam srecinde kendilerini ifade etmelerine izin verilmeyen ve bu nedenle, bilindnda kartlk yaratmaya alan ve olduka bamsz bir hizip oluturan tm bireysel ve ortak ruhsal eler diye tanmlar (Jung 2003: 13). Ancak kahramann uzun yaam yolunda baarl olmas ve ruhsal btnl korumas iin glgesi ile tanmas, barmas ve onu iermesi, zmsemesi gerekmektedir. Bu birleme/bireyselleme (individuation) sreci, bir bakma kiinin kendi merkezine doru byk bir yola kmasdr. Romann ilk sayfasnda Klenin nceden belirlenmi bir hayat olmadn sylemesi, byle bir tanma yolculuunun getirecei deiim ve dnmleri
122
de sezdirmektedir. Hayat belirleyecek olan eylemelerimiz ve seimlerimizdir. Nitekim ilk tanmalarnda kleyi umursamayan, aalayan Hoca, tandka onu dinlemeye deer bulur ve sonuta birlikte aratr(maya), birlikte bul(maya) ve birlikte yr(meye) (33) karar verirler. Bu yrme esnasnda genel yanstc, efendi/Hocann glgesi sayabileceimiz Kledir. Zira Hoca ile aralarndaki benzerlikten ilk o tedirgin olmu ve rkmtr. Kle, benzeri olan Hocay kendi iinden dar karmak iin ona bir ayna tutmak ister. Ameterous gibi; Aynaya bakarken nasl grnn seyrediyorsa insan, kendi dncesinin iine bakarak da zn seyredebilirdi:(71). Oysa Hoca, kendi iinden kmak istemez. Zira hoca, kendini var edecek zgrlk atlmlarndan soyutlanm ve daha kts bu kstr(l)malar/idi edilmeleri toplumsal n kabullerle sblime ederek bir deere dntrmtr. Byle bir durumda eski kimliinden/elbiselerinden/kabullerinden soyunmu olmas; ncelikle; dneklik, samimiyetsizlik saylacak ve toplumdan dlanacaktr. Dahas, bylesine bir kimlik donanmndan soyunmu olma, ontolojik nitelikli gvenlik sorunlarn da beraberinde getirecektir. Bunu gze alabilmek de Hocay kayglandracaktr. Bu bakmdan bu ayna metaforu ile kendini dar kmaya zorlayan Kleye kzar. Onu bir sandalyeye balar ve dver. nceleri nesnede eriyen bu seyir, tekini tanma istei ile bir zbilin olma yoluna girer. stei, zbilin iin zorunlu bir n-koul olarak gren Hegel, bu durumun yalnzca insann ben demesini salamadn, verilini olan deitirmeye ynelttiini de vurgular (Bumin1998: 28) Bu nedenle niye benim ben sorusu, efendinin bilincindeki en nemli kalk noktasdr; artk Hoca eski Hoca/ben deildir. Kle konutuka ve Hocann kendisiyle yzlemesini saladka onu btn rtlerinden, rntlerinden soyar, ayrr. Tpk Ylan Prens masalndaki gibi Hoca, kendi ktlklerini yazdka, itiraf ettike daha ok kendisi olmaya balar. Bu srete nce kendiyle rtsz yzlemenin tedirginliini yaar ve kendine olan gvenini yitir; adeta kendini rlplak hisseder, korkar. Ve syledii szleri Klenin onaylamasn bekler; Sonraki saatlerde ar ar kn seyrettim, kendini sulayan bir eyler yazyor, bana gstermeden yrtyor, her seferinde kendine olan gven ve saygsn daha da kaybetmi olarak ama kaybettiklerini yeniden bulmak umuduyla yeniden balyordu (75). Kendini hor grd iin beni hor gremiyordu. (...) kendine gvenemeyen btn zayf insanlar gibi benden onay beklemeye balamt. (76). Bu durum, tam da onlarn yer deitirmeye baladklar noktadr; Artk Kle ben deil de o, evin kt insan ben deil de o olacakt. (76) Ancak bunun iin Klenin sahibi, efendisi olan Hocann kendini yaln ve plak bir ekilde
123
tanmas, bilmesi ve kabullenmesi gerekmektedir. Klenin yapt ve tekilerin kltrel durularn simgeleyen masaya oturup karlkl hayallerini, ryalarn, gnahlarn ve ilerindeki tekiyi yazmaya balarlar. Kle bylece efendisinin kendi iinden dar kmasn salayacaktr. Aslnda Hoca renme istei, aratrma ve bakalarn dinleme yetenei olan, deiim ve dnmlere ak boyutlu bir tiptir. Kle kararll, temsil ettii kltr mirasn yaatmaktaki gayreti (eletirel dnme, masaya oturup konuma, karlkl gnah karr gibi birbirine gemiini anlatma, pheci olma vb) gibi hususlarla, Hocada baka bir dnyay renme istei uyandrr; tekilerin dncelerini renmek istiyordu asl (58). Bu durum, onun kendine inanmasna engel olmaktadr. Sorgulama da zaten burada balamaktadr. Hoca, Klenin mhendislik, tp ve kozmografya bilgisini rendike, aslnda kendi snrl bilgilerinin ne kadar yetersiz olduunu anlar. Bu aslnda Hocann kendini, snrlarn kefetmesidir. Zira Hocan i aydnlanmasndaki tanma sras yldzlardan, kozmik dzenden insann kendi i dnyasna gelmitir; Hocaya farkna varmadan bir keif yaptrdm, kendisinin ve benzerlerinin pek kesin ve ak olmasa da zayf noktalarn ortaya kardm sylemi olmalym. (77). Hoca kendi iine itiraf ve kefedici bir gzle baktka, giydirilmi kimliklerinden soyunur ve daha ok kendisi olmaya balar. Bylece Kle ile arasndaki yapay mesafe de eitlenmi bir anlamda sfrlanm olur. Artk snrlar aras geiler daha kolay olacaktr; Bana bakarken kendini gryor artk. der Kle. Karlkl bir oyun eklinde gelien bu tanma/keif hamleleri, giderek szn nda i dnyalarn, bilinalt dehlizlerinin aydnlanmasna, o karanlk dnyalarn kefine/fethine ynelen bir serven nitelii kazanr; Hem bu ii vakit geirmek iin deil, bir ey renmek iin yapyorduk. (...) Birbirimizi sonuna kadar tanmak, yeterince ekici bir i deil miydi? (75). Bileik kaplar gibi birbirine akan bu iki insan, biri dierinin tamamlayc nitelikteki norm karakteri olma zelliiyle de dikkati eker; Kle, Hocaya akln, evreni ve insan tanmada nasl aydnlatc bir ara olarak kullanlmas gerektiini retir. Szgelimi stanbulda balayan ve byk bir hzla insanlar krp geiren vebaya kar Hoca son derece kaytszdr. Ktcl bir kader anlay ile bu felakete kar nlem almak ve zm retmek yerine kaderine raz olur; Hoca bana gld, merak etmemeliymiim, yakalanrsam hi pheye dmeden anlarmm yakalandm. Bunu anlamak iin hastaln ateiyle geirdii gn oluyormu insann. (...) Vebadan korkmuyormu nk hastalk Allahn takdiriymi, insann lecei varsa lrm. (79). Hocann geleneksel gibi grnen yozlam ark tevekkln Kle hayretle karlar. Bir insann veba ile gelecek kr bir lme bu kadar kaytsz kalmasna bir trl akl erdiremez ve Ona dier aptallar gibi yapmamasn, hayatn
124
yaamaa deer gzel bir sre olduunu ve basit nlemlerle lmden saknlabileceini syler. Ama Hoca aksine lmle alay eder gibi ertesi gn, ocuklarn hepsine tek tek dokunduunu syleyerek ellerini Kleye srer. Kle barmak ister ama ryadaki gibi sesi kmaz. Hoca, ona korkusuzluu retebileceini syler. Btn basklara ramen Klenin tek silah vardr; sz; En etkili silahmn bu sz olduuna, o sralarda karar verdim. (82) Kle bu etkili silah iyi kullanarak, bu aptalca tevekkl anlayndan vazgemesini; vebaya yakalananlara dokunulmamas, llerin kireli kuyulara gmlmesi ve insanlarn birbiriyle ilikiyi en aza indirgemesi gibi nlemlerle vebadan saknp yaamak varken bou bouna lmenin gereksizliinden (82) bahseder. Btn direniine ramen bu szler Hocay derinden etkilemektedir. ncelikle Hocann veba karsnda taknd huzur sarslr. Aslnda Hoca iten ie deimekte; kendine ve doru bildiklerine olan inancn yitirmektedir. Basit nlemlerle hayatta kalmann daha iyi bir fikir olduuna kanaat getirir. Fakat ters bir simetri ilikisiyle Klenin de lme kar korkusu azalmaktadr. Bir lambann aynada simetrik yansmas gibi, efendi ve kle szn aynasnda birbirini grr, seyreder ve tanrken; aslnda birbirinin gelecekteki yansmas olacan da bilmektedirler. Birbirinin te yz olan bu iki insan, aslnda tek bir insann aynadaki yansmas gibidir. Fakat sorun hangisinin gerek ve hangisinin yansma olduudur. Deien ve dnen daha ok Hocadr Senin gibi oldum ben dedi sonra Hoca. Nasl korktuunu biliyorum artk. Ben sen oldum! (92).
Dnm ve/ya yerine geme Hocadaki deiimin gn yzne kmasna, dul kalan kz kardeini Hocaya vermek isteyen ama geri evrilince amanszca eletiride bulunan mahallelinin syledikleri neden olur. Toplumsal kabullerin bir bilin yarlmasyla ortaya kmasn temsil eden mahalleliye gre; Hoca, yemeini bada kurarak deil, gavurlar gibi masada yemekte, iinde peygamberin adnn da olduu kitaplar yere sermekte ve iindeki eytan yattrmak iin saatlerce gkyzn seyretmektedir. (84-85) Btn bunlar, Hocann iinde yaad topluma ve onun hurafelerle rntlenmi yaama biimine ne kadar yabanclatn renmesine yardmc olur. Bylece mutsuz ve yaral bir bilin olarak tekilerle ayn duygular paylamaktan ya da yle grnmekten duyduu huzurun sonuna geldiine karar ver(ir) (85). Yeniden masaya karlkl oturup ryalarn yazmaya koyulurlar. Metaforik anlamdaki bu kendini tanma yolunda Hoca, Klenin gemiteki yaantsn, aile bireylerinin niteliklerini, ilikilerini, hatta ryalarn bile renmek istemektedir. Klenin ryalarna zenip kendi ryasn yazar; ona gre Klenin ikiz kardei, aabeyi imi. Artk vebadan da korkmaktadr. Bu esnada halk da Kleyi onun ikiz kardei olarak iyice ka125
nksamtr; eme balarndaki geveze kadnlar ben (Kle) geerken artk susmuyorlard (86). Hoca bu aamadan sonra Klenin memleketini merak etmektedir; Hep yle mutlu mu yayorlar orada? (87) diye sorar. Hocadaki te yer zlemi, kendinden ok yerine gemekte olduu Kle adna byr. nk efendi/kle, birbirine dnmtr. Hoca Gel aynada birbirimizi seyredelim! derken Kle garip bir rkntye kaplr bir daha grdm ne kadar benzetiimizi (...) ikimiz birmiiz. (...) Aceleyle elimi salarmn iinde gezdirdim. Ama o da yapyordu ayn eyi, stelik ustalkla, aynann iindeki simetriyi hi bozmadan (91). Efendi/Hoca, artk kleyi zmsemi, iermitir. Jung, kendindeki tekini zmsemi insann ayn kalamayacan syler (Jung 2003: 14). Artk efendi, kendisi deil, glgesidir. Kle bu glgenin, kiisel grnmdr. Nitekim romann sonunda yazdklarna glgemin kitab (176) diyerek; ayn varln, efendi/kle metaforuyla kendini ortaya karan iki farkl yan olduklarn ifade eder. Hoca, dnyay kle gibi grmeye baladnda, onun yerine gemek ve klenin kald yerden hayata devam etmek istediini sylediinde hala aynann karsnda rlplak birbirini seyretmektedirler. sel deiim tamamlanmtr. Dsal olarak da Kle sakal brakacak, Hoca ise sakaln kesecek ve elbiseleriyle birlikte rollerinin de deitireceklerdir; O zaman ben onu azat edecekmiim. Benim yerime geen onun, lkeme dnnce yapacaklarn keyifle anlatt (93). Kle hayat denetiminin kendi elinden kp Hocann eline getiini hayretle/korkuyla gzlerken nlenemez bir aka kapldnn farkndadr. stelik aynada Hoca onu iter ve tek kendi grntsn inceler Yerime geince benim bama gelecekleri o syleyecekmi. (94) Burada dntren kle, dnen ise efendidir. Yani kle, sosyal stat bakmndan baml bir insan olmasna ramen, nesnesi (Hoca) zerinde yapc bir etkiye sahiptir. Kle psikanalist adan, ierideki glge arketipidir. Bu glge arketipi ya da te yz, bir okyanusa benzeyen bilinaltnn eitli temsil deerleri ile da yansm biimidir. Bilinalt; ryalar, hayaller, masallar ve mitoslar aracl ile da yansma olana bulur; Ben orada olmalydm, nk ben Hocann kendisiydim! Tpk sk sk korkulu ryalarda olduu gibi, dardan grdm kendimden ayr dmtm; kendimi darda gzleyebildiim iin, demek ki, bir bakasydm. (109). Bu nedenle birbirinin simetrik yansmas olan efendi ve kle sk sk ryalar aracl ile kendi gerekliklerini; inkr ettikleri, korktuklar ve nefret ettikleri yanlarn tanmaya alrlar. Kle ve efendinin deime hz, bu glge arketipinin birbirini tanma hzna dorudan baldr. stelik belli bir aamadan sonra bu sre bamsz bir biimde ilemeye ve hkim bir unsur olarak d olaylar ynlendirmeye balar. Hocann doru bildikleri hakkndaki inancnn sarslmas, bilinaltndan gelen o byk ya126
amsal itilimin etkisiyle olur; hayat, dnyada olduumuz harikulade bir sretir ve bunu aptallar gibi yaamamak gerekir. Kle ile yaplan rya merkezli konumalar, Hocann padiahn ryalarn da yorumlayan mneccimba olmasna kadar uzanr. Hoca, bu deiim iinde hayat daha sorgulayc bir gzle anlamaya ve padiaha da anlatmaya alr; Karncalarn dzenli hayatlarndan renip anlamaya deer ne vard? Mknats gc Allahtan baka neden alyordu? Yldzlarn yle ya da byle dnmesinin nemi neydi? Gvurlarn gvurluklarndan baka bilinmeye deer bir ey bulunabilir miydi? Onlar nmze katp kovalayacak bir silah yapmak mmkn myd? (111). Btn bu sorgulayc tavr, eski Hocann kesin inanll ile ters bir orantdaki gelimelerdir. Nitekim padiah ona, Siz hi birlikte aynaya baktnz m? diye sorar. Ayna metaforu, romanda kle ile efendinin, bilin ile bilinaltnn birlikte amland yerdir. Ayna bir bakma bilinalt dehlizlerine saklanan rtk yanlarmzn, korkulan niteliklerimizin, nefret ettiimiz ynlerimizin bilinle birlikte gn na kmasn salayan arac bir faktrdr. Bu sefer ayna, Hegelin syledii gibi savala ilgili olanlar deil olula ilgili olanlar yanstmaktadr ve ilikinin diyalektii gelitike kimin efendi, kimin kle olduu sorusu yeniden gndeme gelecektir (Bumin 1998: 45). Ayna, kle ve efendi metaforu ile anlatlan isel gerekliin da yanstma aracdr. Varlnda byk ztlklar barndran insan, te yz ile karlamaktan, bastrlm duygular ile yzlemekten srekli korkar. Bastrlan duygular (kle gibi) bilinaltna itilir ama yok olmazlar. Dnmn asl amac, lml ve lmsz bir Dioskurs ifti olan insandaki bu ztlklar birbirine yaknlatrmaktr (Jung 2003: 63). Fakat bilin (efendi) buna direnir; nk teki yabancdr ve tekin deildir. stelik bizim bilinle ev kabul ettiimiz dnyamzn tek efendisi olmadmz fikrine almak da kolay deildir. imizdeki ben ve tekinin, efendi ve klenin, dost ve dmann bulumas, uyumas ve birbirini beslemesi; ruhsal btnlmz iin kanlmazdr. Efendi ile klenin yer deimesi, iimizdeki dost ve dmann nasl birbirinin teki yz olduunu ve zamanla yer deitirebileceklerine iaret eder. Yaanan bu diyalektik etkileim srecinde Kle de deiir; artk Osmanldr, hayata kar daha bir tevekklle bakar, dnyann geiciliini dnr ve kendisiyle talyanca konuan talyandan rahatsz olur (176). Efendi/Hoca ise, Klenin yarda brakt ve bu haliyle devam da edemeyecei hayat yaamak zere Venedike gider. Kle iin Yakndan Tandm Bir Trk balkl bir kitap yazar. Trkler hakknda olduka olumsuz kanaatleri vardr; Bizim artk yokuu inmeye baladmz yazyormu, kafalarmzn iinden eski pskyle dolu pis bir dolaptan sz eder gibi sz ediyormu, iflah olmazmz, kurtulmamz iin onlara boyun emekten baka bir ey yapamayaca127
mz sylyormu. (178). Efendi ile Kle yer deitirerek, kitabn banda sylenen nceden belirlenmi bir hayat olmadn ve hayatn srekli bir olular, gelimeler ve dnmler btn olduunu; klelik ve efendilik kavramlarnn ksa srede hkimiyet aralaryla birlikte dnebileceini syler. Birbirinin yerine geme aslnda tehlikeleri ieren bir sre ayn zamanda; nk mneccimba, yerine gemek isteyenleri hile ile ldrmek, ortadan kaldrmak ister. ktidar mcadelesindeki Paa, yerine gemek isteyen hasmlarnca Erzuruma srgn gnderilir. Kprl lnce yerine vezir olarak olu geer. Kle/Hoca, yeni bir top yapm iin uratklarndan topu ba, onlarn Saraydan karlmalarn ve stanbuldan kovulmasn ister. Sonuta, efendilik ve kleliin mutlak roller olmadn; bu deerlerin hakimiyet iin kendilerine setikleri aralarn gleri kadar var olduklarn gryoruz. Efendinin hakimiyet arac top, silah ve zincir; klenin ise, szdr. Her iki glge arketip de Beyaz Kale olarak betimlenen zbiline erime, onu ele geirme abasndadr. Ancak Beyaz Kaleyi ele geirmek iin ucube, bcek, eytan, oklu kaplumbaa, yryen hisar, dev, tepegz, canavar, Karaolan gibi isimlerle anlan topun amura saplanp kalmas ve dolaysyla ordunun yenilgiye uramas; hakimiyet kurma aralarnn meruluunu tartmaya aan bir durumdur. Bu ucube silahn karsnda, tematik gleri simge dzleminde temsil eden szdr. Beyaz Kale/leri ancak sz fetheder; sz eritirir, dntrr ve deitirir. Sz, bizi kaynaklarmzdan yeniden dourur. nsan, daima iinde bir tekini, glgesini, br-yzn tar. zbilince erimek iin ztlklar karmaas olan insann; kendi kaynaklaryla, isel deerleriyle, teki yzyle/glgesiyle bark olmas arttr. Zira, kmsediimiz, nemsemediimiz te-yzmz/glgemiz, hi ummadmz bir zamanda bizi kolayca ele geirebilir. nsanlarn/toplumlarn ruhsal dengesi, huzuru ve gelecei, bir bakma te-yzleriyle kuracaklar salkl iletiimlere baldr.
Kaynaklar
Bumin, Tlin (1998). HEGEL (Bilin Problemi, Kle-Efendi Diyalektii, Praksis Felsefesi). stanbul: Yap Kredi Yay. Jung, C. G. (1997). Bilin ve Bilinaltnn levi. stanbul: Say Yay. (2003). Drt Arketip. ev. Zehra Aksu Ylmazer. stanbul: Metis Yay. Pamuk, Orhan (2006). Beyaz Kale. stanbul: letiim Yay.
128
Kinds of Metaphorical Transformation and Orhan Pamuks The White Castle from the Perspective of Master-Slave Dialectic
Ramazan Korkmaz*
Abstract: Art usually excludes, deforms or re-produces the given as it allows us to see the world not through automatized perception but from fresh and different perspectives. As the artist linguistically represents the world and the human being, he engages in metaphorical transformation in order to refresh our dulled way of perception. Since the time of myths and fairy tales, the most commonly used transformation figures are motifs like the exchange of underpants, putting on a disguise or transformation into another being. In The White Castle Orhan Pamuk makes use of this metaphorical transformation tradition on the one hand, but on the other, he draws attention to the relativity of the master/slave dichotomy and to how one is the shadow archetype, the counterpart of the other. In a philosophical sense, the slave re-creates himself as he transforms the given sides of objects so that his master can use them. This leaves the master dependent on the slave, whom he interacts with through the agency of the said object. This article analyzes these processes of metaphorical transformation in The White Castle from the perspective of the master-slave dialectic. Key Words: Metaphorical transformation, master-slave dialectic, shadow archetype, counterpart.
* Ardahan University, Faculty of Humanisties and Letters / ARDAHAN r_korkmaz@hotmail.com
- ( )
*
: , , , , . , , . , , , , . -, . , , . , , . . : , , , .
, / r_korkmaz@hotmail.com
Dou Anlat Gelenekleri ve Trk Sinemasnn Aidiyeti

Mustafa Szen
zet: Bu almann amac, Trk sinemasnn rettii filmlerde kullanlan anlat dilinin kltrel arka-plann irdelemektir. Bu arka-plan, zihniyet, anlat grenekleri ve sanat arasndaki ilikiler oluturmaktadr. Trklerin tarihsel birikimleriyle oluturduklar anlat greneklerini belirleyen altyap, daha ok sze ve seyirlie dayal davurum eilimleri tamakta ve genel olarak da yanlsamac olmayan bir anlaya dayanmaktadr. Bunda hem Dou hem de slam dncesinin grnen ve grnmeyen bir dizi etkimeleri vardr. Estetik ifade biimi ve dnsel davurum arac olarak sinemasal bir almann deer kazanabilmesi, ncelikli olarak kltrel aidiyet tamas ve bunu dnce younluklarn ierecek biimde yanstabilmesiyle mmkndr. yleyse Trk ynetmenlerin bu toplumun sre iinde rettii sanat ve felsefenin kimi temel elerini k noktas alan filmler yapma(ma)lar, kltrel aidiyet asndan olduka nemli bir problematik olarak karmzda durmaktadr. Anahtar Kelimeler: Kltrel Aidiyet, Dou Anlat Gelenei, Sinemasal Anlat, Trk sinemas, Bat sinemas.
Giri Her toplum kendine zg anlatm biimleri yaratmtr. Dten geree snrsz eitlilii iinde barndran bu anlatlar, toplumlarn birbirleriyle benzer ya da ayr olularnn birer gstergesi gibidir; nk onlar, toplumsal dncenin (social mentality) en youn ekilde da vurulduu alanlardr. Mucchielli (1991: 22) anlat biimleri, kltr ve zihniyet ilintilerinin ortak paydasn u ifadeyle aklar: Btn toplumlar, daima, dnyay, varlklar ve eyay, bunlarn oluumlarn ve ilikilerini tasavvur edi tarzlarna gre beliren ve ayn zamanda, hem deneysel, hem karmsal (deductive) hem de diyalektik ve yorumlayc olan bir takm bilgilerin btnne sahiptirler. Bu nedenle zihniyet, toplumdaki yelerin yaratmlarn ynlendirir.
Toplumsal felsefe alanndaki almalaryla tannan Horkheimerìn sanat yapt, sanat ve toplum arasndaki ilintiler iin yapt u saptama, konu
Bu alma, Ankarada 10-15 Eyll 2007de gerekletirilen Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresinde (ICANAS 38) sunulmutur. Akdeniz niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi / ANTALYA sozen@akdeniz.edu.tr
ya yeterli aklk getirmektedir: Sanat konumundaki zne, bir anlamda hem toplumsal, hem de bireysel bir znedir. Bu nedenledir ki sanat almas, yaratcsnn niyetinden bamsz biimde nesnel toplumsal eilimleri de ifade eder (alntlayan Jay 1989: 258). Trkiyeden iki sanat da benzer argmanlar getirir: Metin Erksan (1985: 24), Dnyann hibir yerinde, hibir sanat, iinde olutuu politik, ekonomik, toplumsal, kltrel, sanatsal, hukuksal, teknolojik dnem ve ortamdan soyutlanamaz derken, Halit Refig (1971: 65), Hibir sanat olay, toplumsal boyutlarndan arnm olarak ele alnamaz. Her sanat eseri yaratcsyla birlikte iinden kt toplumun, kltrel temelleri, retim ilikileri ve ekonomik yapsna baldr diyerek sanat, toplumsal yap, zihniyet ve birey arasndaki ilintileri amlamaya almaktadr.
Sinemasal Anlatlar ve Kltrel Yap lintisi Toplumsal yapyla bireyin dnsel dnyas her zaman iin i ie girmi bir halde bulunur; nk dncenin temelinde, dnya gr ve toplum zihniyetinin oluturduu mantk rglerinin bileimi vardr. Szgelimi ynetmenler filmsel anlatlarn kendi znel bak alarna gre tasarlarlar; burada ynetmenin anlats tamamen zgn ve kendi istei dorultusunda sunulmu grnse bile, anlatnn hem biimi hem de ierii (mesajlar ve kodlar), toplumsal sistemin kurgulad unsurlarn dna kolayca kamaz. Bundan dolaydr ki hibir anlatnn, kendisini reten evresel, dnsel ve iletiimsel dnyadan soyutlanamad kabul edilir. E deyile filmler de, toplumsal yaamn sylemlerini (biim, figr ve temsillerini) ifreleyerek, sinemasal anlatlar biiminde aktaran yaratlar olarak toplumsal gereklii ina eden kltrel temsiller sisteminin bir paras olmaktan kurtulamazlar.
Bilindii gibi Batnn temel anlat biimini oluturan dramatik yap, Bat`nn kendine zg sosyo-kltrel srecinin sonucu olarak ortaya kmtr. Baka bir kltr, bu anlat biimini olduu gibi aldnda sonu genellikle baarsz olmaktadr. Bunun nedeni, zgn olma n koulunun dardan alnann kendi kltrne ait yaplarla sentezlenerek yeni ve farkl anlat biimleri gelitirilip iselletirilmesiyle mmkn olabilmesidir. Eer bunun aksi geerli olsayd, Hint Sinemas veya Latin Sinemas gibi tanmlamalarn bir anlam olmazd. rnek olarak, hem kuramc hem de ynetmen kimliiyle Rus Sinemasn biimlendiren Eisensteinìn (1985: 59) kendi, zgn sinema dilini kurarken, Bat Sinemasndan, zellikle de o gnk Amerikan Sinemasndan hibir hazr kalp devirmemeye zen gsterdii sylenebilir. O, her ulusal sinemann zgn bir sinematografisi olmas gerektiini, zgn bir sinematografinin tek kaynann da dorudan doruya o toplumun kltr olduunun zerinde srarla durur.
132
Szen, Dou Anlat Gelenekleri ve Trk Sinemasnn Aidiyeti
Bugne dein yaplan uygulamalar gstermitir ki, yaplan seme (adaptation) ilemi ne kadar rasyonel olursa olsun, toplumun gereksinimlerine yant vermekten uzak olduunda, ya toplum tarafndan kabul grmemekte ya da bir ekilde dnme uratlarak kltrel yapya uygun hale getirilmektedir. Bu balamda, hibir sinemasal anlat biiminin olduu gibi ithal edilmesinin sz konusu olamayaca, ancak alnan biimde, alc kltrn gcne gre deien oranlarda uyarlama yaplmasnn olabilecei bir n koul olarak belirlenebilir.
Dou Kltr Dairesinin Anlat Gelenei Tarihsel, toplumsal ve ideolojik deiimler sonucunda, dnya zerindeki kltr ayrm Dou ve Bat olarak keskin bir izgiyle ifade edilmeye balanmtr. Dou-Bat kavramnn kapsad hayat krelerindeki1 anlam alanlarnn hem byk hem de olduka belirsiz oluundan dolay DouBat perspektifinin doru okunabilmesi olduka g bir i gibi grnmektedir. Baklan noktaya gre deiimler gsteren bu kavramlara, bir bilim olarak tarihten mi, bir st- dil olan felsefeden mi baklaca; daha dorusu asl ama olann tarih mi, yoksa sanatsal anlatlar belirleyen felsefi farkllklar m olduunun belirlenmesi ncelikli olarak karmzda durmaktadr. Bu almada bu ikinci anlay dorultusundan bir okuma yaplmtr.
Bu hayat kreleri arasndaki farkllklar birka genellemeyle u ekilde amlanabilir: Bat zihniyeti kendini mythos-logos kartlyla tanmlama yoluna gitmektedir. Bu tanmlamada mythos, karanlk, cahillik, batl inan, doann esiri olan insan, hkmranln merulatrmak isteyen despot vb. nitelemelerle ilintili olan kavray; logos ise aydnlk, bilgi, aklclk, neden sonu zincirini zmleme, doaya hkim olan insan ve onun eitlikizgrlk bir toplum dzenini kurma abasyla ilintili olan iermektedir. Analojik olarak Bat logos, Dou ise, mythos`la zdeletirir. Bat'nn bireysel kendi-farkndalna karn, Dou dncesi tefekkre, dnmeye, zihin yormaya, mdahale yerine ekilmeye, bakalar zerindeki g ya da stn bir varla boyun eme yerine kendi iindeki bara yneliktir. Dou`ya damgasn vuran eylerin birliktelii (dichotomy) dncesidir ve bu da en iyi ekilde tasavvufta grlebilir. Bat`ya damgasn vuran ise, eylerin kartl (dualism) dncesidir. Dualism, dichotomy`nin kartdr.2 Dou ile Bat bu iki bak biimiyle birbirinden ayrlrlar, fakat hemen belirtmek gerekir ki, ne Dou saf halde dichotomyè, ne de Bat saf halde dualismè sahiptir. Dou daha ok dichotomyè, Bat ise daha ok dualismè eilimlidir. Dou dncesinde dichotomy bir bilgelik ilkesi
133
olarak benimsenirken; dualism Batnn hayat algsna, ben-merkezci (egocentric) bir anlay yerletirmitir (Cbrolu 2005: 44). Dou kltr dairesinin dnce yaps tmdengelime yaknken, Bat kltr dairesi tmevarm eklindedir. Bir baka farkllk da Bat felsefesinin art-zamanl (diachrony) bir yapya sahip olmasdr. Bu anlay, her eyin, birbirini izleyen, ardk, ayr, ayr alanlarda ve ayr, ayr meknlarda gerekletiini kabul eder. Dou felsefesinin zaman anlay ise, her eyin ayn anda, ok merkezli tek bir meknda gerekletii yani mekn-zaman yapsnn e-zamanl (synchronycity) oluudur. Dou kltr dairesinin yk anlatm yaplanmasnn ortak paydalar hakknda unlar sylenebilir: Genel olarak yk anlatm snrlar iinde deerlendirilebilecek btn yaplarda, Bat dramnn omurgasn oluturan nedensellik unsuruna ok rastlanmaz, aksine srpriz unsuru zerine kurulan srelere yer verilir. Batl anlamda dramatik kurgu, olaylarn diziminde nedensellik ban nceler; yani olaylar belli bir ynde geliir, toparlanr ve kapanr. Dou hikyesi ise, ani hamlelerle srprizden srprize geer; Batl bir kafann asla anlayamayaca, mantkl bulmayaca geilerle yeni olaylara alr; bir sonraki olayn, bir nceki olayla zorunlu bann olup olmamas yle pek nemsenecek bir ey deildir. Dou anlatlarndaki gereklik algs, gerekiliin (realism) bilinen tanmlaryla rtmez. Bat`nn gereklik anlaynda oluun sonsuz eitlilii teke indirilmekte, dolaysyla tesadf, mucize gibi durumlar darda braklmaktadr. Baka bir deyile, dramatik kurgu, tabiat bilimlerinin de vazgeemedii bir prensibi, illiyet (causalite) prensibini stnde tadndan, anlatlarda da belli bir ynde gelien olaylarn arasnda zorunlu bir sebep-sonu mnasebetinin olmas zorunluluk olarak kabul edilir. Dou anlatlarnda hkim olan srpriz mant, phesiz ki ona zg bir gereklik kavrayyla yakndan ilgilidir; nk onun maddilikten dolaysyla atmadan arndrlm dnyasnda drama yer yoktur. Bu da ona anlatlarn dorudan epik biimlenie gtren bir yaplanmay getirmitir. Bu yaplanmada olaanst olma kavram artk doal bir sre haline gelmitir. Sahip olduu fevkalade glerin yardmyla istedikleri an istedikleri yerlerde olabilen ve her trl iin stesinden gelen (gz ap kapayncaya kadar bir saray kurmak gibi) kahramanlar, aslnda kuklacnn iplerine bal kuklalardan, minyatr ve karagz figrlerinden farkl deildirler. Nakkan kafasnda nasl hazr biim kalplar varsa, hikyeci de, ayn ekilde hazr kahramanlara sahiptir. Bu bakmdan konular tamamen farkl hikyelerde bile benzer zelliklere sahip figrlerle karlalabilinir. Olayn getii zaman ve mekn hikyede asal bir rol oynamad iin, olaylar in`de de, Hint`de de gese, evre aslnda okuyucularn bildii tand evredir; yani ne ka134
dar uzaa gidilirse gidilsin, hep burada ve ebedi bir imdidedir. Bu nedenledir ki Dou anlatlarnda Aristo`nun anlad gibi bir arnma (catharsis) sreci yaanlamaz (Ayvazolu 1989: 103).
Ak Biim-Kapal Biim Dou ve Bat anlatlarnn biimsel zelliklerini daha iyi amlayabilmek iin iki ayr modelleme gelitirilmi ve bunlar ak biim ve kapal biim olarak kavramsallatrlmtr ve yine bir genelleme olarak ak biim, Dou; kapal biim ise Bat anlat modelini tanmlamada kullanlmaktadr.
Ak biim anlatlarda blmlemeler, snrlar belirsiz biimde, toparlanmam, paralanm ve kendi tesini gsterir bir zelliklerle biimlenir. Ak oyunda eylem (action) tek ve dz bir biimde kapatlmaz. Birok olay yan yana bulunur ve bunlar da, kendi iinde az ya da ok bir sreklilikten yoksun olarak kurgulanr. Eylem ve oluumlar srekli bitie doru gitmez, kimi kez kesilerek belli bir gelimeyi izlemeden, ayn deerdekileri sralayarak yrr; yani olaylar episodik ekilde ilerler. Bu yapda ba kii (protagonist) ile kart kii (antagonist) kutuplamas yoktur. Kart kii yerine kahramann karsnda tek tek oluumlarn btn iindeki dnya vardr. Evren ve kahraman her sahnede yeni zellikler gsterebilir; ana etkiyi renklendirip eitlendirir ama onu deitirmeyip, tekrarlarla bir ember izerler. Ak biim anlat modeline rnek olarak ortaoyunu gelenei verebilir: Oyunun yaps ak biimde ve gstermecidir. Dekor simgeseldir; szgelimi Frat nehri iin bir leen su yetmektedir; perde kavram yoktur, donatm da ok yalndr, kl yerine bir sopa olabilir. Meknn deitiini gstermek iin ise, bir oyuncunun sahnenin bir yerinden baka bir yerine gitmesi yeterlidir. Oyuncularn her zaman metni ezberlemeleri gerekmez, gstermeci slupta sunulduu iin ellerine aldklar kitaplardan, ktlardan okuyabilir; seyirciye dorudan ynelen seslenilerde bulunabilirler. Seyirci, gsterimi oyuncularla birlikte oluturur. Tm bunlar kronolojiye uymadan da yaplabilir (And 2002: 97). Kapal oyunda blmler nedensel ve anlaml bir biimde birbirine balanmtr; burada eylemin btn topluca nceden vardr; zamann ak ortak, tek izgili, dar ve kesiksizdir. Anlam, btn-para arasndaki ilikiden kar. Anlatnn blmlere ayrlmas simetri ve oranllk ilkelerine gre yaplr. Anlatda belirli bir balang, ykseli ve bitim aamalar vardr ve bu anlamda anlatnn kurulumu orantldr. Karakter tasarmnda bakii ile kart kii arasnda atmaya dayal bir kutuplama grlr; olaylarn anlam kiilerin davranlarndaki ince ayrntlarla belirlenir ve oyun kiileri say ve toplumsal bakmdan belirginlikler tar. zetlenecek olursa, kapal oyun, btn kendi iinde snrlandrlm olarak her blmde btn
135
anlamlandracak ekilde ina edilir. Kendi iine dnk ve kapal olan blmler, kartlam kiilerle, mekn ve zamann olayn erevesi olarak birbirine bal sahnelerle oluur. Her ey btnle ilgili deerlere sahiptir ve bamszlklar yoktur (And 2002: 108).
Trk Kltrnn Anlat Gelenei Trkiye'nin bugnk kltrel dokusunu iki farkl kaynak oluturur. Bunlardan ilki, Osmanl mparatorluunun bir mirass olmas; dieri de, Atatrk Devrimleriyle adalama atlm yaayan ve bu sre iinde, Batl deerler bata olmak zere, ada dnyann kltrel deerlerini, Osmanl miras zerine alamaya almasdr. Osmanl, hem Dou Avrupa yani Balkanlar, hem de Yakndou ile ilikiler kurarak kendine zg bir kltr potas oluturmutur; ama daha ok, slam dnyasnn bir yesidir; kltrel birikiminde slami deerler baskn olarak yer alr. Dolaysyla, Trkiye`nin sanatsal anlatlarnda, bir yandan tarihten gelen zellikleriyle slam kltrnn temel nitelikleri, dier yandan da Atatrk Devrimleri ile bunlarn zerine alanm ada kltrel eleri barndran zellikler bir arada grlebilir.
Trk kltr -genel anlamda- slam corafyasnda geerli olan soyut dnme ve somutu nemsememe anlayna bal kalan bir yap arz etmektedir. Bu kltrn tarih boyunca rettii sanatsal rnlerde, doal formlarn taklitleri yerine, soyut fikir ve zevklerin gstergelerine arlk vermeyi yeledii sylenebilir (Ayvazolu 1989: 39). Buradan yola kldnda, gnmz Trk sanatnn zerine oturduu zihniyet dzlemini belirleyebilmek iin Osmanl toplumunun zihniyet oluumunu bulmak gerekir. Klasik Osmanl zihniyeti, birbirini btnleyen ayr yap zerine kuruludur: - Kuran`n deimez metni ve onun tamamlaycs hadisler, - nselci, tmdengelinimci ve speklatif yapsyla Aristo mant, - Tasavvuf, fkh ve eriata dayal, somut bir tr idealizm meydana getiren mistik gelenek (Arsal 2000: 36). Trk Kltrnn anlat yaplanmasn daha iyi amlayabilmek iin Orhan Pamuk ve Ahmet Hamdi Tanpnar`n karlatrmalarna bakmak yerinde olacaktr. Tanpnar (1988: 27); ncelikle Bat ve Dou roman geleneinin ayrmn, her iki kltrde de klasiklemi iki ayr eser zerinden ortaya koymaya alr. Bunlar ehname ve lyadadr. Tanpnarà gre, lyada ok bilinli, plannda detaylar atlamasn bilen yahut btnn iinde ona hakikaten tutmas gerektii yeri veren bir eserdir. ehname ise, her ayrntnn stnde ayn nem ile duran dz bir anlatdr. Dou hikyesi ite bu dz anlatnn hikyesidir.
136
Orhan Pamuk Trk Romannn Ruhu zerine balkl makalesinde ise (1990: 23), Bat ve Dou romann karlatrrken bunu, biimsel bir fark olarak deil de, iki ayr dnyann ruhu olarak deerlendirilmesini ister. Pamuk, Bat roman yazarnn, betimledii olaylarn gerek anlamn btnyle bilmedii duygusuyla hareket ettiini ve bu nedenle grevinin srekli betimlemek olduunu syler. Trk romancsnn ise betimledii eylerin, olgularn ak seik birer anlam olduunu fazlasyla bilincinde olduu iin nesneleri ayrntlaryla irdeleme gerei duymadn belirtir. Hem Pamukùn hem de Tanpnar`n roman anlats iin yaptklar bu tespitler rahatlkla Trk sinema anlatlarna da uyarlanabilir. Trk Sinemasnda, Batdakilere benzer olarak, dm-zm-dm gibi dramatik unsurlara yer verilmesine ramen, olaylarn geliimi ou kez bir olaanstlk durumuyla rntlenir. Bu yaplanma Trk Sinemasnn biimsel anlamda Bat`nn yk/roman/sinema anlatlarna benzese bile ieriklerinin Dou anlatlarnn devam olduunun belirleyicisi gibidir.
Aidiyet Perspektifinden Trk Sinemasna Bak Son yllardaki bireysel birka aykr rnek gz ard edilerek, Trk Sinemas btncl bir bakla deerlendirildiinde, onun da tpk Trk resim ve roman sanatnda yaanan benzer amazlar yaad grlebilir.
Trk Sinemasnn ama daha da ok Yeilam dneminin grsel ve anlatsal yn irdelendiinde, onun, Trk kltrnn grsel ve anlatsal greneklerini bir ekilde yeniden reten bir ynelime sahip olduu kolayca saptanabilir; yani bu sinema, ok da bilinli olmadan, kendine zg grsel bir dil retmitir. Szgelimi Bat anlat sanatlarnn omurgasn oluturan birey/karakter inas yerine, olaylar tarafndan srklenen ve kiiliinin ruhsal boyutlarna hemen hi deinilmeyen figr tasarmlar vardr. Bu argman Kemal Sunal`n yaratt aban tiplemesiyle somut olarak rneklenebilir. Televizyonlarda yllar boyunca yaymlanan ve hemen her defasnda kendine her yatan seyirci kitlesi bulan bu filmlerde, birey olamayan ama bireymi gibi davranan aban figr, geleneksel Trk gsterim sanatlarnda yer alan tiplemelerin hazr klielerini, gncel olaylarn farkl versiyonlarna dntrerek saysz tekrarlarn sunarak kendini yeniden retip durmaktadr. Senaryo Yazar Aye asa`ya (1997: 136-137) gre Yeilam sinemas, kaynan masaldan, halk hikyesinden alan trajik olmayan yerli hayat gr ile Bat sinemas ve Batl yaam tarz ile gelen Prometeci trajik eilimleri, kendi ana eksenini bozmadan eip bkm, trajediye direnen kendine zg bir dram anlay oluturmutur. Bu anlay, zaman, mekan, olaylar zinciri, tipler, kurgu mant, mzik/efekt kullanm ve diyaloglarla
137
bazen geleneksel halk hikayesi veya meddah, bazense masal ve sylence niteliklerini tamaktadr. Anlatlarda birey yoktur, kiiler, masaldaki olumlu-olumsuz deerlerin simgeletirildii tiplere benzer. Bir baka deyile bu anlatlar, yerli halk masal ile Batl dramn garip bir karm olarak var olmaktadrlar. Benzer bir gr Ouz Adanr`da (1994: 129) dile getirir. Adanr, Trk sinema anlatlarnda Bat sinemasnda var olan dramatik yap, entrika inas, karakter gelimesi ve kiilerin psikolojik derinliklerinin bulunmadn; melodramlarnda zaman ve uzam kullanmnn ykyle estetik ve dramatik adan hibir ilikilerinin olmadn syleyerek; Trk melodram sinemasnn yklerinin naturalist roman ieriklerini, anlatmnn ise, sinematografik masal kurgusu ya da koljn gelitirilmi bir biimini andrdn belirtir. Nezih Erdoan (2001: 118) ise varlan bu sonucu, geleneksel Trk anlatlarndaki yapnn niteliine balamaktadr: Trk anlatlarnda genel olarak, yanlsamac olmayan (non illiusionist) bir yap vardr. Sk sk belirtildii gibi, Karagz, Meddah ve Ortaoyunu gibi temsil sanatlar, hibir zaman Batl anlamda bir gereklik izlenimi retmeye yanamadlar, tam tersine yalnzca bir temsil olduklarn vurgulamaya zen gsterdiler diyerek Trk sinema anlatsnn biimleniini, kltrel yapnn izleriyle aklamaya alr. Btn bunlarn yan sra belirtmek gerekir ki, 1980`li yllardan itibaren Yeilam` ama amacyla birok film gerekletirilmitir. Bu dnem filmlerinde, Yeilam`da pek grlmeyen kamera hareketleri, farkl kurgu ve mizansen denemeleri ve ada ykleme teknikleri kullanlm, Yeilam`n yeterince ilemedii karakter olgusuna arlkl yer verilmeye balanmtr. Melodramdan dramatik yapya geii hedefleyen yeni kuak ynetmenler, bireysel bir sluba ynelmelerinin yan sra, filmlerinde ana karakterleri evresi ile birlikte ilemeye zen gstermiler ve Yeilam sinemasnn zaman, mekn ve kiilikler arasnda kuramad ba bir nebze de olsa kurmaya almlardr.
Szn Uzam, Gzn Uzam Yeilam anlatlarnn birou, sinema diline tamamen aykr olan szl anlatm temeline dayanr. Bu filmlerin birounda olaylarn zellikle de duygularn geliimi d ses araclyla yanstlmtr.
zellikle karmak bir hikyenin belirginlemesini salayan d ses, filmin serim blmnde kahramann hikyesini anlatarak yky biimlendirmeye alr. Szl anlat geleneinin zihinsel ve kltrel olarak srdrlmesindeki bu aktarm, filmin gelime blmnde de, seyirliklere zg dolan138
tnn filmden bamsz, epizodik paralar olarak alglanmasn yaratr. Diyaloglarn ve szel unsurlarn olay geliiminde ve dolantlarda etkin olmas, Trk filmlerinin, kumpanya oyunculuunun veya tuluat tiyatrosunun izin verdii lde yeniden retildiinin gstergesi olarak da okunabilir (Tunal 2006: 309). Ksacas, Yeilam sinemas, Anadolu uygarln oluturan eitli toplumlarn, Anadolu'ya g eden Trklerin atalarnn ve slm dnyasnn kltrel birikimine dayanan; hem Dou hem de Bat kaynakl etkileri ieren, szel yapl seyirlik gelenei stnde gelien bir sinema diline sahiptir. Seyirlik geleneinin Trk Sinemasna etkileri kmsenmeyecek kadardr. Bugn Trk Sinemasnda modern meddahlk yapan ve anlatclktan sinemaya gemi senarist ve ynetmenlerin yaptklar filmlerde szel yapya dayanan anlatlar kurmas ve bunun da en byk ve en ok seyirci ekmesi tesadf deildir.
Digetik ve Mimetik Yaplanma Diegesis ve mimesis, anlat tarzlarnn gerekle ilikisi balamnda gndeme gelen kavramlardr.3 Estetikiler bu kavramlar kurmaca dnyann adlandrlmasnda ve tayin edilmesinde kullanmaktadrlar. Szgelimi, Gerard Genette, diegesisì sylemin anlatya zg ynlerini gstermek iin kullanr.
Dou anlatlarnn genel zellii szn uzamna (epik), Bat anlatlarnn ise gzn uzamna (dramatik) dayanan yaplar zerine kurulmu olmalardr. rnein Ortaoyunu, Meddah, Karagz vb. hep szn uzamna dayal olan epik anlatlardr. Epik biime sahip olan bu anlatlarda aralarnda gerek zaman-mekn balantlar olmayan ilikiler, nceden saptanm bir anlam dorultusunda rntlenmektedirler. Szn uzamnda kurulan epik anlatlarn diegetik teknii, olaylar belli bir srasallk iinde rntlese de, dramatik/mimetik teknie sahip anlatlardaki ayrntsal ve mantksal ilintilerden yoksundur. Burada ne olduu sorusuna yant bulunabilir; fakat nasl oldu sorusuna ilikin ok fazla bilgi bulunamaz, nk olaylar, bir anlatcnn dorudan anlatmyla rntlenerek aktarlmaktadr. Anlatmn dramatik trnde ise, anlatcnn varl gzden kaybolur. Elbette yine bir anlatan vardr; fakat anlatc, olaylar kendi azndan dile getirmeyerek, karakterleri ve onlarn iinde bulunduklar olaylar taklit ederek, okuyucuyu/izleyiciyi her ey karsnda olup bitiyormu yanlsamas iine sokarak anlatr. Dramatik anlatm biimini benimseyen sanat, olay geliiminin merkezi nemdeki paralarn belirler ve bunlar karakterler ile onlar arasndaki ilikiler biiminde canlandrarak, okuyucu139
nun/izleyicinin karsna tar ve bu sre iinde kendisi de kaybolup kurguya dnr. E deyile anlatlarda olay geliimi, szn uzamndan gzn uzamna doru evrildiinde giderek ayrnt kazanr ve organik bir btnsellik iindeki olay rgsn oluturur (nal 2002: 31). Meddah, Karagz, Ortaoyunu anlat geleneinin yani tek anlatcnn anlatsn diegetik biimde sunmasnn uzants olarak, Geleneksel Trk Tiyatrosunun gerek krsal, gerekse kentsel kesimde grlen trlerinin ortak zelliklerinin banda, yazl bir metne deil de doalamaya dayanmas, ayrca belirli bir gsterim mekn ya da sahne gereksinimi duymamas gelir.
nc Boyut Tasarm Trk-slam geleneinde anlat, Bat`dakinden olduka farkl bir zihniyeti yanstr. Bat kltr, temsil zelliini dorudan temsil edilen nesneye olan gereklie balar. Gerekliin mkemmel temsili ve perspektif olgusu, bireyin Bat kltrnde merkezi bir figr haline geldiinin grsel ifadesidir. John Berger bunu Grme Biimleri adl kitabnda ayrntlaryla aklar. Bergerè (1986: 16) gre Bat sanat anlaynda grnt, bireyin dnyay nasl grdnn bir kayddr ve bu grnt, bireyin gzn grnen nesneler dnyasnn merkezi yapacak ekilde retilmektedir. Bir baka deyile, Bat imge dnyasnda perspektif, ereve iinde bireyin formle ediliinden baka bir ey deildir. Bu kltrel alg, Batl anlamda birey kavray olmayan Trk Sinemasnda, insan-zaman-mekan alglannn neye gre Bat`dan farkllatna ilikin nemli ipularn vermektedir. Belirtmek gerekir ki, Yeilam mutlak anlamda perspektiften (nc boyuttan) yoksun deildir ve Hollywood tarz bir gereklikten kanmamtr; O, nihayetinde melez bir sinemadr (Erdoan 1998: 161).
Yeilam anlatlarnda kamera kullanmnn da kendine zg bir mant vardr. Kii, zaman ve mekn arasndaki ilikiler bu kendine zg mantk iine rlmektedir. Karakterlerin konumlanmalar ereve iinde, birbirlerine gre deil de kameraya gre tasarlanmakta; nemli anlarda yzlerini kameraya dnerek konumakta ve eer alan derinlii ikisini de kapsamyorsa, netlik karakterlerin konuma srasna gre birinden dierine kaydrlmaktadr. Anlatlmak istenenler teker teker gsterilmekte, rnein bir yz ifadesi anlatlacaksa, nce oyuncunun yz ekimi gsterilmekte, sonra yeni bir ekime geilmektedir. Kadrajn iine ok ey yerletirip, hepsini ayn anda gsterebilme/anlatlabilme imkn varken buna ok da yer verilmemektedir. yk kahramanlar -zellikle yldz oyuncular- kamerayla yz yze gelmekte ve olabildii lde de srtlarn kameraya dnmekten kanmaktadrlar. Deinilmesi gereken bir baka grnt tasarm da kamerann karakterlerin aralarndaki bak alveriine mdahale etmemesidir. Kiiler burada cepheden grnmleriyle; tek bir bak asndan, bir baka
140
deyile kamerann nesnel ekimiyle sunulmakta ve bu da onlar iki boyutlu bedenler haline getirmektedir. Elbette ki Yeilam grselliini tmyle bu ekilde kurmamaktadr; burada vurgulanmak istenen, Yeilam`n karakterleri bir arada vermek iin bavurduu cephe ekimlerinin de, dublaj gibi standart uygulama haline geldiidir (Erdoan 1998: 159). Trk sinema ikonografisinde imgelerini bilinli bir ekilde iki boyutlu olmaya yaklatran filmlerden ilki Dervi Zaimìn Cenneti Beklerken isimli filmidir. Bu filmin nemi, anlatlann/yknn deil de, anlatm biiminin ne kmas; dahas, bu anlatm biiminin bizim grsel tarihimize zg bir formu sinemasal grnt olarak yeniden retme abasdr. Filmde minyatr sanatnn temel meselelerine uygun bir sinema dili yaratlmaya; minyatr sanatnn gereklikle onun suretleri arasndaki ilikiyi sorgulayan, meknn ve zamann esnekliine dayanan yaps imgelere aktarlmaya allmtr. Filmin kurgusu ve ereveleme gibi dil unsurlar, minyatr sanatlarnn zaman ve meknla kurduklar iliki gibi, kat olmayan, kaygan ve deiken bir nitelikle tasarlanmtr. Minyatr sanat, boyutluluk duygusunu veren optik yanlsama etmenlerine yabancdr. Batl anlamda bir perspektif anlay sz konusu deildir; derinlik, k glge, aklk koyuluk, hacim gibi kavramlar minyatrlerde yer almaz; figrler yzeysel renk lekeleri gibi durur. Perspektif anlaynn minyatr sanatnda yer almamasndan dolay minyatre giren eya ve figrler birbirlerini rtecek ekilde dzenlenmemeye allr; n ve arka plandakiler gsterilmek istendiinde, ndekiler alta, arkadakiler ise yukarya yerletirilir; altta ve sttekiler arasnda herhangi bir boy ve renk farkna gidilmez; insanlarn sosyal nemine gre boy oranlar artrlr veya azaltlr. Bu unsurlar, Cenneti Beklerken filminin ikonografisinde kamerann snrl verileri iinde kullanlmaya allmtr.
Dramatik Yap Trk Sinema anlatlarndaki sorunlarn temelinde, Batl anlat kalplarnn olduu gibi alnarak iselletirilmeden kullanlmas vardr denilebilir; nk benzer sorunlar Trk roman ve resim sanatnda da yaanmaktadr. Trk romannn dnya leinde hak ettii yeri almamasn bu eklektik yapya balayan grler olduka dikkat ekicidir. Cemil Meriin deyiiyle, Baka bir dnyann, baka bir ruh ikliminin, baka bir toplumun eserinin, onun dnda, hatta karsnda yer alan bir topluma olduu gibi eklemlenmesi giriiminin baarszlkla sonulanmas kanlmazdr. Bu durumda ortaya kan yapt, ne kadar iyi yazlrsa yazlsn, toplumunu temsil edememesi bir yana, bir taklitten baka bir ey olamayaca gibi, gerekten baarl bir rne de dnememektedir.
141
Trk Sinemasnda konu ne kadar ciddi olursa olsun, olay ve eylemlerin dizimi, birbirini derinden etkileyen neden-sonu bantlaryla deil de, birbirine ilien olay paracklarnn geliigzel etkileimleriyle rglenir. Trk Sinemas bir ynden dramatik sreci kullanr, ama gerek anlamda bir drama srecini ortaya koyamaz. Trk Sinemasnn slubu, belki de bu iki boyutlu yzeysellik, klielerin ortaya koyduu bilinen anlamlar ve abartl alglar, eksik ve zet anlatlarla getirilen yabanclama gibi zelliklerinde gizlidir. Bunlara baklarak, geleneksel Trk perde sanat HacivatKaragz`n anlat yapsnn bugn temeli fotoraf gereklii olan sinemasal anlatda bile derinden derine var olduu sonucuna varlabilir. Bu durumda yapmacklkla ortaya konan tavr ve davranlarn, konumalarn gerekletirmek istedii duyumlar abart ile iaret etmesi gerekir. Doal derinlii iinde olumayan olaylar ve olgular iki boyut iinde, yzeyde izili kontrast motifler gibidir; ancak iaret ve sembollerin atfettii gibi anlamlar ve duyumlar uyararak hatrlatr ve bu nedenle de btn boyutlaryla mkemmele erimi bir anlamlar alan oluturamamasndan dolay, izleyicinin filmi kendi zihninde yeniden yaratmas gerekmektedir (Gleryz 1996: 56). Bu balamda Yeilam sinemasnn, grsel ya da anlam yaratan bir dil oluturma abasndan ziyade, diyalog rgs`ne yaslanan ve tm derdini, bir d anlatcyla aktarma kolaylna kaan ve bu nedenle de ou kez filmsel imgeyi yaratmaktan yoksun kald sylenebilir.
Genel Deerlendirme nsanlar, yalnz fiziki evrende deil, bir de sembolik evrende yaarlar. Dil, mitos, sanat ve din bu evrenin paralardr. Kltr sosyolojisi, toplum, kltr ve kimlik kavramlarnn arasndaki birbirinden kopmaz balarn bu sembolik evren iinde hem art-zamanl hem de e zamanl olarak yeniden retilip durduunu tartlmaz bir biimde belirlemektedir. Kltrel Bir Paradigma Olarak Gelenek Gelenek, snrlar az ok belli bir corafyada, din, dil ve kader birlii etmi, yaadklar olaylarn farkna varabilen insan topluluklarn oluturduu ortak hafza olarak tanmlanabilir. Sanat yapmak ve bir eser oluturmak da gelenekle ilintilidir. Bat`da klasik roman gelenei gl bir ekilde uzun yllar devam etmi ve bunun uzants olarak da klasik anlat sinemasn oluturmutur; Dolaysyla bu sinema, Bat edebiyat geleneinin devam olarak kabul edilir. Gelenek, ister Bat`nn roman geleneinin aktarlma biimlerinde olsun; isterse Dou anlat geleneklerinde olsun kolayca deimez, deimi gibi grnen durumun sadece biimsel ynleridir.
142
Trk Sinemasnn Aidiyet Parametreleri Anlat yaplanmasyla toplumsal kltr arasnda yakn balar olduu, zgn anlat grameri oluturmak isteyen her toplumun kendi kltrnn anlat geleneklerine uygun biimleri yaratma abasnn peinde komas gereklilii daha nce belirtilmiti.
Filmsel anlatlar da dier anlatlar gibi yk/olay rgs ve sylem olarak iki ana eksenden oluur. yk, olaylar, kiiler ve evresel zellikleri kapsarken; sylem, bu yknn ifade edili biimi olarak tasarlanr. Bir baka deyile sylem, anlatnn dinamiini, yani, kurmaca dnyann mantn oluturan olay rgs, zaman-mekn kullanm ve bunun yannda aydnlatmadan ekim leklerine, oyunculuktan mzie kadar tm sinematografik tekniklerin kullanl tarzn da ieren bir yapy temsil eder (Abiysel 1997: 128). Trk Sinemas`nn zerinde sz edilmeye deer yaptlar retememesinin temelinde, Trk toplumunun Tanzimat`tan bu yana Batyla i ie yaamasnn getirdii ift gerekli bir zihin dnyasnda yaamasnn yatt sylenebilir. Trk Toplumu`nun sosyo-kltrel yaps Bat`ya benzemediine ve bir toptan batllama da mmkn olamayacana gre Trk Sinemasndaki biim-ierik uyumazlnn nedeni bu ift geekli zihin dnyasnn getirdiklerinde aranabilir; nk birok baarya imza atan son dnem Trk Sinemas anlatlarnda da ayn sorunun varl kendini hissettirmektedir. Bu filmlerde ynetmen asndan neyin anlatlaca sorun olmaktan km, nasl anlatlaca sorun olmaya balamtr. Bu anlayla retilen birok filmde biim ile ieriin bulutuu net bir zemin bulunmadn belirten Kurtulu Kayal`ya (1994: 27) gre ierik boaltlnca anlatda biimsel oyunlar nemli oranda ne kmaktadr. Btn bunlara karn, Trk sinema dilinin geliimi iin bir dizi dnsel abann varln da belirtmek gerekir. Bu abalarn getirdikleri 1960'l yllardan itibaren tartlmaya balanm ve bu sre iinde Toplumsal Gereki, Ulusal Sinema, Devrimci Sinema, Milli Sinema/Beyaz Sinema gibi akmlarn olumasna yol amtr. Bu akmlar, kendi anlaylarna gre kuramsal ereveler ve buna uygun filmler retmeye alm; fakat tm bu yaplanlar, Trk Sinemasn, kesintisiz ve btncl anlamda sz edilmeye deer estetik bir dzeye ykseltememitir.
Epik-Dramatik atks Dramatik Anlat`nn Bat Kltr Dairesi`ne ait olmas gibi, epik ve lirik anlat tarz da Dou Kltr Dairesi`ne aittir. Burada, epik kavram, biim asndan dramatik anlatya benzememeyi ifade etmektedir. Epik ve lirik
143
yapy mutlak ve snrlandrlm anlamda ele almamak gerekir, nk belirleyici olan dramatik yapya olan yaknlk veya uzakln niteliidir. Aye asa`ya gre, dram formu, d aksiyon ve ruhsal salnma dayal atma-gerilim-atma, zerine kurulan yatay eksende ilerler. Epik formda ise atmalar d aksiyon zerine kurulup, gerilim olduka dk dzeyde tutulur ve finalde ycelmenin olduu bu yap diyagonal bir eksen zerinden ilerler. Lirik form ise hi bir atma ve gerilimin olmad dngsel bir yapya sahip olarak biimlenir (alntlayan Tunal 2006: 227) Trk anlat geleneklerini oluturan geleneksel seyirlik oyunlarda, dramatik eri yoktur, genelde epizodik anlatmn hkim olduu yap, baskn biimde yabanclama eilimi sunar. Bu nedenle -Batl anlayta olduu gibi- izleyici, anlaty bandan sonuna kadar izlemek zorunda deildir. Seyirliklerin izleyicisi yemek yer, uyur, dolar, katlr ya da katlmaz; nk yky, konuyu ve izlei bilmektedir; ama, elenmek, hoa vakit geirmek ve sunulan lenden yararlanabilmektir; bu da srekli kendini tekrarlayan bir dngnn zihinsel ve toplumsal yaamdaki kltrel karlnn sunulmas demektir. Bu tr seyirliklerde kii tasarmlar tip olarak kalmakta, karakter yaratlmasna ynelik derinlikten yoksun braklmaktadr; nk kiilerin belli bir gemileri ve gelecekleri yoktur. Bugn gelinen noktada Karagz, Kukla, Ortaoyunu ve Tuluat gibi gsteri sanatlarnn yer ald geleneksel yap yok olmaya yz tutmu, fakat bugne dein uzanan bir uygulama alan ierisinde Karagz ve kuklavar bir sylem batl dramatik kalplara yerletirilmeye allmtr. Geleneksel anlat kodlar epik olana yakn olan bu kltrn dramatik kalplara tutunarak rettii sinema gramerinde belirli aksamalarn olmas doaldr. Yeilam`n yapay bir sinema evreni oluturmasnn temelinde bu doku uyumazl vardr. Dram yapmak iin yola kan Trk Sinemasnn her seferinde melodram retmesinin nedenlerinden belki de balcas budur. Getirilen bu argmana karlk olarak 1980`li yllardan itibaren Trk Sinemas`nda melodramatik yapy ama amacyla gerekletirilen birok filmin ad verilebilir. Gerekten de bu filmlerde, Yeilam`da pek grlmeyen kamera hareketleri, farkl kurgu ve mizansen denemeleri ve ada ykleme teknikleri kullanlm, Yeilam`n yeterince ilemedii karakter olgusuna arlkl yer verilmeye balanmtr. Melodramdan dramatik yapya geii hedefleyen yeni kuak ynetmenler, bireysel bir sluba ynelmelerinin yan sra, filmlerinde ana karakterleri evresi ile birlikte ilemeye zen gstermiler ve Yeilam sinemasnn zaman, mekn ve kiilikler arasnda kuramad ba bir nebze de olsa kurmay baarmlardr.
144
Birey Tasarmnda Daemonik Boyut Dram yaratan Bat kltr daemon'u (yani eytani yn), insann ontolojik strktrnn bir kurucu gesi yaparak onu iselletirmi (interiorisation of evil), dolaysyla irrasyonel ve kutsal-kart (anti-divine) elerden arndrlm bir insan tipolojisi yaratmtr (Yavuz 2001: 11). Dou kltr dairesi zellikle de slami dnce ise, bunun tam aksi olan insan tipolojileri retmitir. Genelde Dou, zelde slam anlatlarnda trajedi retilememesinin nedeni buna balanabilir; nk bu yaplanma, kiide ahlaki kutupsalla (moral polarity) imkn vermeyen bir strktr var etmektedir.
Daemon (ktlk), bir kltrde insann zihninde bir paralanmaya neden olmuyor ve yaad atmalar kiinin i dnyasnda krlma meydan getirecek bir akla (kendisiyle teki arasndaki mesafe gibi) yol amyorsa; O kltrde, Bat kltrnn yaratt dramatik yap iinde rglenen anlatlara benzer anlatlarn yaratlmas mmkn deildir. Bunun nedeni, kiinin ikili kartlklardaki gel-gitlerden bir baka deere ykselmesini salayacak olan dinamik akln ortaya kmamasdr (Mardin 1994: 17). Anlatya dayal metinlerin konusu doaldr ki kii/ler zerine kurulmutur. Bat dnyas Aydnlanma4 ile balayan sre iinde birey eksenli anlatlar kurmaya balam ve burada insan tek boyutlu olmaktan kartp, ok boyutlu bir yap iinde yeniden retmitir. Buna karn Dou anlat sisteminde yer alan figrler hala, nitelik ve eylemleri itibaryla insani olmaktan ok, masals veya alegorik karakterdedir. Trk anlat geleneklerine aidiyetine bu balamdan bakldnda, daemonik unsurun yokluu kolayca grlebilir. Trk Sinemasnda zellikle de Yeilam filmlerinde kahramanlara, -gerek anlamda-her eyini kaybedecei ve bir anda varmak istedii hedefi ontolojik boyutta riske sokaca karar verme sreleri yaatlmaz. Kahramann yaad gerilim, i dnyasna fazla yansmadan, yzeysel dalgalanmalar eliinde, d olaylarn getirdikleriyle oluan bir sreci oluturur ve yaanan gerilim ok da fazla derinletirilmeden bitirilir.
Figr-Zemin lintisi Bat dncesinde Aydnlama ile birlikte mekn ve zaman tasarmnn kavramsal temellerinde nemli deiim ve dnmler yaanmtr. Aydnlanma dncesi, zaman ve mekan doal bir olgu olarak alm ve onu rasyonel bir biimde dzenlemenin ilkelerini oluturmutur. Aydnlanma`yla birlikte, zaman ve mekn, tanrnn yceliini yanstmak zere deil, bilin ve irade ile donanm zgr ve aktif birey olarak insana gre yeniden tasarlanmaya balanmtr.
145
Batnn iselletirip doal paras haline getirdii bu yaklam, Trk kltrnde dolaysyla Trk Sinemasnda elikili bir grnme brnr. Trk Sinemasnn en byk sorunu, kii-zaman-mekn unsurlarnda uyumlu bir ilintinin kurulamamasdr. Buna ilaveten ses, mzik ve diyaloglar da filmin btnne uyum gstermemektedir. Film kahramanlarnn bana gelen olaylarn zamann ve meknn tesinde olmas, filmlerin anonim bir anlatm biimiyle kurulmas ve ynetmenin zelliini tamamas, bizi masallarla Trk Sinemas arasnda bir benzerlik olduu sonucuna gtrmektedir (Adanr 1994: 129-147). Zaman: Trk filmlerinin ounda anlatnn zaman dzeni belirsizlikler zerine yaplandrlmtr. Birka sz dnda, kostm biimi, otomobil modeli, takvim, vb. hibir grsel ipucu verilmedii iin, olaylarn arasndaki zamansal iliki net biimde kurulamamaktadr. Bir baka deyile dramatik zaman tmyle belirsiz bir hale gelmi ekilde sunulmaktadr. nandrclk asndan byk bir sorun dourmas gereken bu durum, Trk Sinemas anlatlarnda arln toplumsal ve meknsal balamlarndan soyutlanm kiisel ilikilerde olmas nedeniyle, rahatlkla gz ard edilebilmektedir (Abisel 1997: 135). Mekn: Trk Sinemas`nda mekn tasarm ve kullanm de, dramatik yap iinde sahip olmas gereken yerde olmayan unsurlardan bir dieridir. Trk filmlerinin kurmaca dnyasnda mekn, btn gndermelere karn toplumsal ve tarihsel balamlarndan byk lde kopuktur. Meknlar, evre dzeni, bak noktalar, aksesuarlar vb- gnlk yaamn taklidine arlk verecek biimde dzenlenmitir. Bu da, daha nce deinildii gibi, ncelikle gerek meknlarn ve gnlk giysiler iindeki karakterlerin fotoraflarnn gsterilmesine, bir lde gnlk konuma diline ve imdiki zamana dayanarak elde edilmektedir (Abisel 1997: 138). Bugn Trk Sinemasnn yaps hala grselden ok iitseldir. Bu filmlerin hibirinde diyaloglarn u ya da bu meknda sylenmi olmalarnn byk bir nemi yoktur. Daha dorusu meknlar diyaloglarn sylendii ikincil dzlem olmaktan ileri gidememekte, yani, estetik dzeyde kurgulanan bir mekndiyalog karlkl ilikisi ve etkileimi yaratlamamaktadr. Kii: Trk Sinemasnda birey olgusuna ok kolay rastlanlamaz. Bu sinema, insannn psikolojik yaps ve i dnyasyla iletiim kurmay baaramam bir yap arz eder. Burada, insan olgusunun grnen ve grnmeyen yanlar birlikte yanstlamamakta; kiilerin yalnzca grlen yanlarna arlk verilip, kiiliin grnmeyen ynlerini oluturan ruhsal boyutlara inil(e)memektedir. Oyunculuk estetii asndan da olumsuzluk tayan bu uygulama, kltrel-toplumsal yap bakmndan doal bir sonu gibidir; nk Trk Toplumu`nun zihniyetinde gerek anlamda birey olgusu ol146
mad ve bu anlamda ben-teki, zne-nesne kartlklarnn kurulamamasnn doal olduu kabul edilen bir gerekliktir.
Ses Evreni Tasarm Sinemada ses olgusuna, teknik (dublaj) ve estetik-dramatik kullanm olarak iki farkl boyutta bakmak gerekir. Ses olgusunun sinemaya girmesiyle balangta bir zorunluluk olarak uygulanan ve daha sonra hzla terk edilen dublaj olgusu, Trk Sinemasnda anlatnn teknik bir paras olarak egemenliini bugne dek srdregelmitir. Dublajlar, seslerini olabildiince sekin klmaya alan seslendirme sanatlar tarafndan yaplmakta ve bu uygulama, dramatik anlatnn estetik boyutunu yetersizlik konumuna drmektedir. Thomas Elsaesser, Amerikan Melodramlar`nda duygusal rezonans ve dramatik devamllkta diksiyonun nemini vurgularken, dublajn en iyi grnty bile dzletirdiini, senkronu dramatik bir biimde kaydrdn, illzyonist gsterinin zerine kurulduu tutarlln akn bozduunu ileri srerek, dublajn estetik anlatya getirdii yetersizlii aklamaktadr (alntlayan Erdoan 1998: 158).
Trk Sinemasnda sesin estetik adan kullanmna bakldnda ise, balangtan gnmze dein, bu sinemann grselle iitsel arasndaki dengeyi bir trl kuramad grlr; nk filmlerdeki yksel ak srkleyip gtren ana dinamik, byk ounlukla diyaloglara dayanan bir iitselliktir. Bu sinemada diyaloglar hibir zaman grnt lehine bir fedakrlkta bulunmamaktadrlar. Nilgn Abisel (1994: 221), Trk Sinemas`nda her eyin szle anlatldn, grntlerin olay akn salamakla kaldn belirtmekte ve konumalarn tad arla deinerek, grntler olmakszn da filmlerin konuabilir olmasna vurgu yapmaktadr. zetlenecek olursa, Trk filmleri yap olarak iitsel bir temele oturmakta; filmlerdeki mantksal sreklilii salayan unsur genelde diyaloglar olmakta; grsellik ise zevk verici unsur olarak kullanlmaktadr denilebilir.
Sonu Yerine Sanat yapmak ve bir eser oluturmak da toplumsal yap, zihniyet ve gelenekle ilintilidir. O halde bir sanat eserini deerlendirirken ilk nce onun iinde retildii sosyo-kltrel yapnn niteliklerine baklmak gerekir.
Trklerìn tarihsel birikimleriyle oluturduklar anlat greneklerini belirleyen altyap, daha ok sze ve seyirlie dayal davurum eilimleri tamakta ve genel olarak da, yanlsamac olmayan bir anlaya dayanmaktadr. Bunda Dou ve slam dncesinin grnen ve grnmeyen bir dizi etkimeleri vardr.
147
Trk Sinemas bir ynden dramatik sreci kullanlmakta ama gerek anlamda bir dramatik yaplanmay ortaya koyamamaktadr. Yzeysel, klie tavr ve davranlar, tm insanlar tarafndan alglanabilir anlamlar deil, Trk toplumunun o da belli bir kesiminin kabul edebilecei belirli alanlar iaret etmektedir; yani, Trk Sinemasnn temel belirleyicisi, iki boyutlu yzeysellik, klielerin ortaya koyduu bilinen anlamlar ve abartl alglar, eksik ve zet anlatlarla getirilen yabanclama gibi zelliklerdir. Bu durumda Trk Sinemasnda dramatik bir yapdan ok epik bir yapnn olduu sylenebilir. Trk Sinemasnn kendine zg sinemasal anlat biimleri retememesinin temelinde praxis sorunu vardr; bu, dnyaya, eyaya, evrene bak ve yorumlay sorunudur. Bu nedenle, bir toplumda zaman nasl alglanyorsa, o topluma ait filmden de az ok o ekilde yansmal; ayn toplumda mekn kavram nasl bir yere sahipse, filmde de aa yukar yle olmal; toplumsal yapda kiiliklerin yeri ve nemi neyse, filmde de benzer grnmler sergilenmelidir.
Aklamalar
1. Max Weber, bir toplumun kltrel yapsn belirleyen ana parametreleri, hayat kreleri olarak adlandrr ve bunlar arasndaki ayrm, hem bir btn olarak toplumsal ilikiler dzeyinde, hem de tekil bir dzlem olarak birey balamnda ele alr. Bizler her biri farkl yasalar tarafndan ynetilen eitli hayat krelerinde yer alrz cmlesinin Almanca orijinalinde Weber, lebensordnungen (hayat dzenleri) terimini ve Wertspharen (deer kreleri) terimini birbirlerinin yerine geebilecek ekilde kullanr (alntlayan Schroeder 1996: 44). 2. Dikotomi, genel olarak eylerin, nesnelerin, zelliklerin birbirlerinden ok temelli bir biimde ve birbirlerine indirgenemezcesine farkl olduklar dnlen iki temel paraya blnmesi (Cevizci 2002: 281), bir baka deyile ztlarn birlikteliini tanmlar; ikilem yaratan her eyin birlikteliini; scak-souk, gndz-gece gibi biri olmadan tekinin anlalamayacan niteler. kicilik olarak tanmlanan dualism ise herhangi bir alanda, birbirinden bamsz, birbirine indirgenemez iki tz, hakikat ya da ilkeyi kabul etme tavr veya yaklamn tanmlar; ruh ve maddenin, zihin ve bedenin birbirlerinden ayr ve bamsz olduu gr buna rnek olarak verilebilir (Cevizci 2002: 537). 3. Diegesis ile yaln/temel anlat tarz, mimesis ile de drama tarz temellendirilir. Diegesis ve mimesisì karlayacak terimler olarak anlatm ' ve gsterim kavramlar tanmlayc olarak kullanlabilir. Diegetik tarzda, anlatc yksn dorudan anlatr, anlatc kendisini gsterir ve bizi anlatann kendisi olduuna inandrr; olaylar birinci plandadr, diyaloglar dolayldr. Mimetik tarzda ise yky dorudan anlatan bir anlatc yoktur; rtk olan bir anlatc konuann kendisi olmad izlenimini vermeye alr. Mimetik tarz, daha ok tiyatro, film gibi dramatik anlat148
larda olduu gibi olayn dorudan gsterilmesi n planda olan anlat yaplarnda kullanlr. Diegetik anlat genel anlamda yaznsal veya szel aktiviteyle yaplan anlatlar ierir ki bu aslnda bir anlat/syleyiten baka bir ey deildir. Mimetik yaplanmann ana zellii ise anlatnn grsele ynelik kurulmasdr ve bu da gsterim olgusundan baka bir ey deildir. Bu iki anlat modeli ilk bakta sanlann aksine farkl yaplara uygulanabilir. Szgelimi bir roman mimetik, bir film de diegetik yap iinde ina edilebilir. 4. Aydnlanma a ad verilen XVIII yy`da insan, Rnesansla balayan uyann gerekletirerek domalardan kurtulmu, kendi akl ve grgleriyle bizzat kendi varln bilimsel dnce sistematii iinde sorgulayc biimde irdelemeye balamtr.
Kaynaklar
Abisel, Nilgn (1997). Bir Dnya Nasl Kurulur. Sinema Yazlar Sekisi. Haz. Seil Bker. Ankara: Doruk Yay. 123-143. Adanr, Ouz (1994). Sinemada Anlam ve Anlatm. Ankara: Kitle Yay. And, Metin (1977). Dnyada ve Bizde Glge Oyunu. stanbul: Bankas Yay. (2002). Ritelden Dramaya, Kerbela-Muharrem-Taziye. stanbul: Yap Kredi Yay. Arsal, Our (2000). Modern Osmanl Resminin Sosyolojisi. ev: Tuncay Birkan. stanbul: Yap Kredi Yay. Ayvazolu, Beir (1989). slam Estetii ve nsan. stanbul: a Yay. Berger, John (1986). Grme Biimleri. ev: Yurdanur Salman. stanbul: Metis Yay. Cevizci, Ahmet (2002). Felsefe Szl. stanbul: Paradigma Yay. Cbrolu, Yldz (2005). Bat Kltrnn Kale Gibi A. Adam Sanat 228: 44-52. Esenstein, Sergey (1984). Film Duyumu. stanbul: Payel Yay. Erdoan, Nezih (1998). Yeilam`da Beden ve Mekann Eklemlenmesi zerine Notlar. Dou-Bat 1(2): 157-164. (2001). Seyirci: Popler Elence Biimlerinin Almlanmas zerine Notlar Dou-Bat 4 (15): 118-126. Erksan, Metin (1985). Trkiye`de Entelijansiya Yok. Ve Sinema ( 1): 24-38. Gleryz, Kezban (1996). Trk sinemasnda slubun Kkeni. Sleyma Murat Diner (Ed). Trk Sinemas zerine Dnceler. Ankara: Doruk Yay. 49-56. Jay, Martin (1989). Diyalektik mgelem. ev. nsal Oskay. stanbul: Ara Yay. Kayal, Kurtulu (1994). Ynetmenler erevesinde Trk Sinemas. Ankara: Ayyldz Yay. Mardin, erif (1994). Aydnlar Konusunda lgener ve Bir zah Denemesi. Toplum ve Bilim (24):16-19. Mucchielli, Alex (1991). Zihniyetler. ev: A. Kotil. stanbul: letiim Yay.
149
zn, Nijat (1995). Karagzden Sinemaya. Ankara: Kitle Yay. Pamuk, Orhan (1990). Trk Romannn Ruhu zerine. Yeni Dn (63): 21-27. Refig, Halit (1971). Ulusal Sinema Kavgas. stanbul: Hareket Yay. Schroeder Ralph (1996). Max Weber ve Kltr Sosyolojisi. ev: M. Kk. Ankara: Bilim ve Sanat Yay. asa, Aye (1993). Yeilam Gnl. stanbul: Dergah Yay. (1997). Blent Oran`n Hayat ve Sinema Anlay. D, Gereklik ve Sinema. stanbul: z Yay. Tanpnar, Ahmet Hamdi (1988). 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: alayan Kitabevi. Tumal, Dilek (2006). Batdan Douya, Hollywwod`dan Yeilamà Melodram. Ankara: Aina Kitaplar. Yavuz, Hilmi (2001). Daemon veya eytanilik zerine (1). Zaman. 02.02.2001. Yrkhan, nal (2002). Diegesis Ve Mimesis Dramatik Anlatmn Yanlsamac Nitelii ve High Noon Filminin ncelenmesi. Sinemasal (6): 28-36.
150
Eastern Narrative Traditions and the Identity of Turkish Cinema

Mustafa Szen*
Abstract: The aim of this study is to look into the cultural background of the narrative language used in Turkish Cinema. This background is made up of the relations between mentality, narrative traditions and art. The basis that determines the narrative tradition shaped throughout Turkish history is mainly characterized by oral and visual expression and does not depend on an illusionist understanding. This is largely caused by the nature of eastern or Islamic philosophy. The value of a film as an aesthetic and intellectual tool of expression depends primarily upon its sense of cultural belonging and identity and its ability to reflect this in a way that includes an intense intellectual dimension. Therefore, it can be argued that Turkish directors preference for making (or not making) films based on the fundamental aspects of the art and philosophy produced in Turkish society remains as an important problematic concerning cultural belonging and identity. Key Words: Cultural belonging and identity, Eastern narrative tradition, cinematographic narrative, Turkish cinema, Western cinema.
Akdeniz University, Faculty of Fine Arts / ANTALYA sozen@akdeniz.edu.tr

M *
: , . , . , , , . . . , , , . : , , , , .
A, / sozen@akdeniz.edu.tr
cretin yerindeki Yldrma Olgusu zerindeki Etkisi

ermin enturan* Esra Mankan**
zet: yaamnda uyumlu bir alma ortamnn oluturulmas gerek yneticiler gerekse i grenler asndan ok nemlidir. Son yllarda sektrlerin ounda toplam kalite ynetimi uygulamalarnn benimsenmesi ile, uyumu bozan davranlara gsterilen ilgi de giderek artmaktadr. Bu davranlar alanlara psikolojik bask yapmaktan, fiziksel iddet uygulamaya kadar gitmektedir. Literatrde yldrma, duygusal taciz veya psikolojik terr olarak bahsedilen ve ounlukla yneticiler tarafndan alanlara srekli olarak uygulanan olumsuz davranlar, bask ve iddet olarak ortaya kmaktadr. Bu davranlarn birok lkede sklkla grlmekte olduu yaplan literatr almalarndan anlalmaktadr. Bu davranlarn nedenlerinin, hangi sektrlerde daha sk grldnn aratrlmasnda yarar bulunduu dnlmektedir. zellikle alanlarn yaamnda nemli bir yer tutan cret hedef alnarak yaplan yldrma davranlarnn grlp grlmedii veya ne lde olduunu aratrmak amacyla yaplan bu alma iki hizmet sektr; turizm ve salk sektr alanlar arasnda gerekletirilmitir. Aratrma sonucunda cret faktrnn salk sektr alanlar arasnda yldrma etkisinin yksek olduu, turizm sektr alanlar arasnda ise yldrma etkisinin daha dk olduu sonucuna varlmtr. Anahtar Kelimeler: Yldrma, duygusal taciz, psikolojik terr, cret, salk sektr, turizm sektr.
Giri Baz meslek alanlar ve iyerleri alma ortam asndan giderek daha riskli olmaktadr. Bu risk, Uluslararas alma rgtnn raporunda detayl olarak aklanmaktadr Raporda, alanlara psikolojik bask yapmaktan, fiziksel iddet uygulamaya kadar varan birok davran problemi zerinde durulmutur. Bu davran problemlerinin yneticinin niteliine, iyerinin trne ve lkeden lkeye farkllk gstermekte olduu ifade edilmektedir. Ayrca, iyerlerinde uyumlu bir alma ortamnn salanmas iin yasa koyucularn, resmi kurumlarn, yneticilerin ve alanlarn zerine den grev* International University of Sarajevo, Department of Business Administration / Zonguldak Karaelmas niversitesi / ZONGULDAK serminsen@hotmail.com ** zmir niversitesi, Turizm ve Otel letmecilii MYO / ZMR esra.mankan@izmir.edu.tr
lerden de sz edilmektedir. zellikle bayanlarn ounlukla altklar retmenlik, hemirelik, sosyal hizmetler, bankaclk ve sat hizmetleri gibi alanlarda alma ortamndaki tutumlar asndan yksek risk altnda olduklar belirtilmektedir. (http://www.ilo.org/public/english/employment/strat/wer2004 eriim 13.03.2007). Son yllarda risk, psikolojik iddet zerinde younlamaktadr. zellikle rgtsel psikoloji alannda yldrma (bullying-mobbing) olarak tanmlanan davranlar iyerlerinde hzla artmaktadr (Hoel, Rayner and Cooper 1999: 195-230). yerlerindeki yldrma, rgtlere ciddi boyutlarda yasal ve finansal sorunlar yaratan mesleki stres kaynaklar olarak karmza kmaktadr (Earnshow and Cooper 1996).
Teorik Altyap yaamnda yldrma (mobbing) kavram ilk kez 1984 ylnda sveli alma psikolou Heinz Leymann tarafndan kullanlmtr. Leymann bu kavram bir veya birka kiinin dier bir kiiye, dnce ve fikir ayrlndan kskanlk ve cinsiyet ayrmna kadar eitli nedenlerle sistematik bir biimde, dmanca ve etik d olarak uygulad bir eit psikolojik terr olarak tanmlamaktadr (Leymann 1996: 165-184). Sk ve uzun sre tekrarlanan bu tr davranlara maruz kalan alanlar, ounlukla savunmasz ve aresiz kalmakta, giderek tkenmilik belirtileri gstermeye balamaktadrlar. Yldrma, alanlarda i doyumu ve performansn azaltan, alanlar arasnda atma douran ve rgt iklimini olumsuz ynde etkileyen temel bir sorundur. Bu sorunun uzun sre zmlenememesi, yldrma uygulanan birey ya da bireylerin rgt dna itilmelerine yol amakta, hatta bu bireylerin ou yeni bir i bulamaz veya alamaz duruma dmektedirler.
Olweus (1999: 2-27) yldrma olgusunu, genel olarak daha zayf durumda olan kiileri incitme ve huzursuzlatrmaya ynelik olarak yaplan srekli veya tekrarlayan olumsuz davranlar veya sistematik olarak srdrlen g gsterileri olarak tanmlamaktadr. Bylece diyebiliriz ki yldrma, taraflar arasnda g eitsizlii ve tekrarlanan davranlarn olmas durumunda gerekleir. Einersen ve Skogstad da (1996: 185-201) iyerlerindeki yldrma ile ilgili olarak, alanlara iyerinde srekli olumsuz davranlar, bask ve iddet uygulanmas durumunda yldrma sz konusudur eklinde benzer bir tanmlama yapmlardr. Bjrkqvist, sterman, ve Hjelt-Bck ise yldrmay kendini u ya da bu nedenlerden dolay savunamayacak durumda olan bireylere yneltilen, ounlukla dnsel, baz durumlarda ise fiziksel ac vermeyi amalayan, tekrarlayan eylemler olarak tanmlarken, taraflar arasndaki g dengesizliine ve madurun zayflna dikkat ekmektedirler (1994: 173-184).
154
enturan, Mankan, cretin yerindeki Yldrma Olgusu zerindeki Etkisi
yerinde bir alana i arkadalarnn, stlerin, astlarn ve hatta mterilerin sistematik olarak satat, rahatsz ettii durumlar konu alan almalarda psikolojik terr (Leymann 1990: 119-126), grevi suiistimal (Bassmann 1992: 3-22 ), ve maduriyetlik (Olweus 1999: 2-27) gibi farkl terimler ve kavramlar da kullanlmtr. Bununla beraber, mobbing (yldrma) ounlukla skandinavyada kullanlan bir terim iken, i yeri travmas-workplace trauma veya i greni ktye kullanma-employee abuse (Wilson 1991: 47-50), kk tiranlk-zorbalk-petty tyranny (Ashforth 1994: 755-778), kabadaylar-bullies (Marano 1995: 58-62) gibi terimler hem Kanada hem de ABDde kullanlmakta, kabadaylk-bullying terimi ise ounlukla ngilterede kullanlmaktadr (Adams 1992: 38-50). Avustralyal aratrmac Lennanenin (1993: 667-670) bahsettii sylentilerden doan maduriyetwhistleblowing terimi de yine benzer bir durumu ifade etmek iin kullanlmtr. almamzda, skandinav kavram olan mobbing ile e anlaml olarak yldrma terimi kullanlacaktr. Burada yanlglar nlemek asndan vurgulanmasnda yarar grlen bir durum vardr. Kiinin kendini savunmada aciz kalmas, pasif davranmas durumunda yldrmadan sz edilebilir. Ast-st veya ayn dzeydeki alanlar arasnda zaman zaman ortaya kan atma durumlarnda yldrma sz konusu deildir. Bu tanmlarn ortak noktas, tekrarlayan ve sreklilik gsteren olumsuz eylemler olmalardr. Kabadaylk ve taciz, bir birey veya bir grup tarafndan; bir ya da daha fazla bireyi hedef alan sistematik saldr ve iddet olarak grlmektedir. Ayrca baz tanmlar, bu davranlarn madurda sebep olabilecei yan etkileri de saptamaktadr. Bu konularda alma yapan bilim adamlarnca, bir yldrma maduru saylmak iin, byle bir durumda kiinin kendisini savunmasnn zor olmas gerektii ileri srlmektedir. O yzden, eit gce sahip taraflar arasndaki ar atmalar ya da atmalarn bir kereye mahsus olmas, kabadaylk olarak saylmamaldr. Bir st tarafndan taciz edilme esnasnda, gteki eitsizlik elbette madurun kendisini savunmasn zorlatrmaktadr. Taraflar arasnda g dengesizlii, birok cinsel taciz tanmnda da vurgulanmaktadr (Kreps 1993). Niedl (1996: 150-239), madur ve saldrgann gleri arasndaki eitsizlii tanmn z olarak ayrntl bir biimde ilemektedir. Ona gre, bir kii ancak ya kendini savunmasz olarak ya da bulunduu durumdan kaamayacak hissederse tekrarlayan, olumsuz eylemlerin kurban olacaktr. Madur tarafndaki bu durumun, hiyerarik bir rgt yapsnda ast-st ilikisi asndan sosyal; zaman zaman st tarafndan fiziksel g uygulanmas asndan fiziki; ekonomik bamllk ve gc piyasas asndan ekonomik; madurun z saygs, baml kiilik gibi nedenlerden dolay ise psikolojik ynleri bulun155
maktadr. Ayrca Niedl, madurun bamllnn gerek, mevcut durumla ilikilendirilerek grlmesi gerektiini sylemektedir. Madurun kendini savunmada aciz kalmas, taraflar arasndaki resmi ya da gayri-resmi otorite ilikisinin, taraflarn eit olmayan konumlarnn dorudan bir sonucu, ya da yldrmann dolayl sonucu olabilir. Yldrma, ounlukla dorudan madurun kiiliinin bilinen yetersizliine yneltilmektedir. Leymann, i yerinde psikolojik terr ve kabadayla dahil olan davranlar be farkl biimde deerlendirmitir: (1) madurun itibarna ynelik saldrlar, (2) ii yapmasna ynelik saldrlar, (3) madurun i arkadalaryla iletiim kurmasna ynelik engellemeler, (4) sosyal ilikilerine yaplan saldrlar. Beinci biim ise fiziksel zorlama, saldr davranlarn ya da buna ynelik tehditleri ieren bir biimdir (1990: 119-126). Ykc liderlikle ilgili bir almasnda da Ashforth, liderlerde ve yneticilerde zorbaln alt biimini belirlemitir. Bunlar; (a) keyfiyete gre davranma ve kendini byk gsterme, (b) astlarn kmseme, (c) sayg gstermeme, (d) problem zmnde otorite kullanma, (e) konumalara hep ilk balama, (f) umulmadk cezalar verme biimindedir (1994: 151-171).
Bu Alanda Yaplan Aratrmalar yerinde yldrma maduru olan 137 Norveli arasnda yaptklar almada Einersen ve arkadalar, sosyal izolasyon ve dlanma, birinin almalarnn ve abalarnn layk olduu biimde deerlendirilmemesi, satamaya maruz kalma, alayc ve hakaret ieren konumalar en yaygn olumsuz eylemler olarak belirlemilerdir. (Einarsen et al. 1996: 116-137). Baz madurlar, ho karlanmayacak cinsel kurlar ya da iltifatlara maruz kaldklarn belirtmi olsalar da, bu durum ikinci derecede ve daha hafif bir yldrma eylemi olarak grlmtr. Salk bakm nitelerindeki 984 Finlandiyal mterinin yldrmann alt ana tipine maruz kaldklar tespit edilmitir (Vartia 1991: 149152): (1) Bir kii hakknda iftira, dedikodu ya da sylenti karma, (2) gruptan dlanma, (3) kiiye ok az ve ar derecede basit grevler verme (4) kiinin almalarna ve almalarnn sonularna ynelik devaml eletiri yneltme, (5) fiziksel iddet uygulamakla tehdit etme ya da uygulama, (6) kiinin akl sal hakknda imalarda bulunma.
yerinde yldrmay, ak ya da zel olarak bireyi kk dren ve alaltan srekli eletiriler ve kiiyi smrme olarak tanmlayan ngiliz yazar Adams, bu eylemleri saptamann zor olabileceini vurgulamaktadr (1992: 38-50). Bir madurun bir davran alglamas davrann gerekte ne olduundan ok, bu davran yapann kim olduuna bal olabilir (Smeltzer and Leap 1988: 295-304). Bu yzden, madurun bu saldrlar karsnda kendisini savunabilmesi, bu eylemlerin kapsamndan daha nemli bir unsurdur.
156
Ksaca yldrma, bir ya da daha fazla insann bir sredir tekrarl bir biimde dier bir ya da daha fazla insana yapt sosyal izolasyon, kt szler, kiiyi smr, ikence-eziyet, cinsel taciz ve benzeri olumsuz davranlara maruz kalmasdr. Ancak, gruplar arasnda g ilikileri bakmndan bir eitsizlik var olmaldr. Byle bir durumla karlaan insan, bu durumda kendisini savunmada zorluk ekmeli, kendini savunamyor olmaldr. Eer iki tarafta atmada yaklak olarak eit gce sahipse, ya da olay tek bir defa gereklemise, bu yldrma deildir. Yaplan aratrmalar, i yerinde yldrmann, skandinav i hayatnda geni apl bir problem olduunu gstermektedir. Bir ok iyerini ve meslei kapsayan, 7986 Norveli alanla yaplan bir aratrmaya gre, %8.6lk bir oran son alt ayda i yerinde yldrma ile kar karya kalmtr. (Einarsen and Skogstad 1996: 185-201). Madurlarn ou uzun bir sre bu durumu yaamtr. Bu olaylarn ortalama sresi 18 ay olarak belirtilmitir. Bu yzden, bu madurlarca ifade edilen yldrma, tek bir olay ya da ksa atma oyunlar olmaktan ok, madurun iyerinde dier alanlardan grd tekrarl, devam eden saldrlardr. 726 Finlandiyal niversite alan arasnda yaplan bir aratrmaya gre, bayanlarn %24 ve erkeklerin %17si i yerinde taciz maduru saylmlardr (Bjrkqvist, sterman and Hjelt-Bck 1994: 173-184). Tacize maruz kalma; yksek seviyede depresyon, kayg ve saldrganlkla birlemitir. Madurlara gre bu hisler, yaadklar psikolojik tacizin dorudan birer sonucudur. Norve psikiyatri kouundaki 99 hemire ve asistan hemire iinden %10u i yerinde yldrma eylemine maruz kaldklarn hissetmilerdir. Ayn alma, byle bir tacizin nemli derecede tkenmilik, psikolojik ikayetler ve beden salnn zayflamas ile balantl olduunu da gstermitir. 745 Norveli asistan hemire ile yaplan bir almada, hemirelerden %8inin eskiden bu olaylara maruz kalm olduklar, %3nn ise yakn zamanda maruz kaldklar grlmtr (Matthiesen 1990). Yldrma davranlarn, nceden belirlenmi 45 olumsuz davrantan, alt ay aan bir srede haftada en az birinin gsterilmesi olarak tanmlam olan Leymann, svete bir elik fabrikasnda alan iilerin %4nn bu tarz davranlarn maduru olduklarn bulmutur. Leymann, yapt almalar sonucunda svete alan nfusun %3.5ini i yerinde yldrma maduru olarak saptamtr (1993: 663-670). Bu sonu, sveli alan nfusun temsili bir rneini baz alarak elde edilmitir. svelilerde bu orann yaklak olarak % 3.5 olmasna kyasla, Norvelilerde bu orann daha yksek olduu saptanmtr. Finlandiyada ise bu oran %10 ile %16 arasnda bulunmutur (Vartia 1991: 131-135).
157
Bugne kadar yldrma, temel olarak skandinav lkelerinde aratrlmtr (Bjrkqvist, sterman and Hjelt-Bck 1994, Niedl 1996). Bu nedenle, almalarda bulunan yldrma eylemlerinin grlme sklnn, dier lkelerdekine oranla yksek olup olmad sonucuna varmak zordur. Bununla birlikte, Avusturyada bir devlet hastanesinde alan i grenlerle yaplan aratrmada %26.6lk bir orann, son alt ay iinde haftada bir ya da daha fazla dmanca harekete maruz kaldklar tespit edilmitir (Niedl 1996: 150-239). Bir ngiliz niversitesinde 1137 yar-zamanl (part-time) alann %50si de i yerinde yldrma eylemlerine maruz kaldklarn belirtmitir (Rayner 1997: 173-256). yerinde adil olmayan yarglamalar yaplmas, ulalmas g hedefler konmas ve alanlarn ileri ile ilgili bilgilerin saklanmas gibi ekillerde yldrma davranlar da grlmektedir (Bjorkquist, Osterman and Lagerspetz 1994: 27-33). ortamnn kalitesi de yldrma zerinde etkili olmaktadr (Zapf, Knorz and Kulla 1996: 215-237). Vartia yapt almada Finlandiyadaki iletmelerde rgt ikliminin yldrma zerinde %24 orannda etkili olduunu bulmutur (1996: 203-214). svete ise, intiharlarn nedenlerinden %10-15i ile ilgili yldrma ve taciz olarak tahmin edilmektedir. yerindeki yldrma olgusunda bireysel etkenler de nemlidir. Madurlar ounlukla baml, kendine gveni az olan, endieli, sinirli ve nrotik bireylerdir (Coyne, Seigne and Randall 2000: 193-198). Yldrma madurlarnn verdikleri tepkiler cinsiyete gre de deimektedir (Einersen and Skogstad 1996: 185-201). Bu alanda son yllarda yaplan aratrmalar gstermitir ki, erkekler kadnlardan daha mcadeleci ve baskndr. Bylece bayanlar ounlukla madur durumunda olmaktadr (Smith and Shu 2000: 193-212). KKTC'deki salk sektrnde alan ve 1974'ten sonra Kbrs'a yerleen Trkiye kkenlilerle (Trkiyeli) daha nceden yerleik Kbrsl Trkler (Kbrsl) arasnda zaman iinde; tarihi, siyasi, sosyolojik ve corafi nedenlerle oluan kltrel farkllklara dayal kimlik alglamalarndan kaynaklanan bir yldrma olup olmad konusunda, Lefkoa, Gazimausa ve Girne'deki devlet hastanelerinde alan toplam 322 kii zerinde yaplan bir aratrma (Karacaolu ve Reyhanolu 2006: 145-176) sonularna gre; genel yldrma bakmndan kendini Trkiyeli kabul edenlerle Kbrsl kabul edenler arasnda farkllk olmamasna ramen, kimlie dayal yldrma asndan farkllk olduu sonucuna varlmtr. Trkiyede rgtlerdeki atma ve yldrma arasndaki ilikiyi konu alan bir almada (Asunkutlu ve Safran 2006: 111-129) ise, bir kamu kurumunda toplam 182 kiiye ulalm; yldrma ile tercih edilen atma ynetimi stratejileri konularnda bilgiler toplanmtr. Sonu olarak, alanlarn en yksek oranda "kendilerini zgrce ifade etme konusunda snrlanp engellenme"
158
biiminde yldrmaya maruz kaldklar, bununla birlikte arlkl olarak "kazanalm-kaybedin" stratejisini tercih ettikleri ortaya kmtr.
Aratrmann Amac Yldrma kavram gnmzdeki iletmeler asndan yeni gelimekte olan bir kavram olup daha ok literatrdeki gibi psikolojik boyutu tartlmaktadr. Oysa ki Uluslar aras alma rgt szlemesinde de yer alan i sal, i gvenlii, ouk emei, igrenlerde farkndalk yaratma, alma saatleri, zorla altrma ve almamzn ana amacn tekil eden igrenlerin ald cretler konusuna odaklanldnda yldrma faaliyetlerinin daha belirgin ekilde ortaya kabilecei; i ortam ve cinsiyet etkenlerinin yan sra, medeni durum, eitim durumu cret dzeyi gibi konularn da yldrma zerinde etkili olduu ve sektrlere gre etkilerinin deitii dnlmektedir.
cret, bireylerin yaamlarn srdrebilmek iin gerekli fiziksel sosyal ve kltrel ihtiyalarn karlanmas iin elde etmeye aba gsterdikleri bir unsurdur. Szlemeli statde altrma, primli cret sistemleri veya dk cret politikalar iyerlerinde yldrma arac olarak kullanlabilmektedir. Bu etkenlerden cret dzeyinin lkemizdeki salk ve turizm sektrndeki iletmelerde yaand dnlen yldrma olgusu zerindeki etkilerinin karlatrmal olarak aratrlmas amacyla aadaki alma gerekletirilmitir. almada cret faktr ile yldrma arasndaki ilikinin test edilmesine ynelik olarak hipotez oluturulmadan nce t testi uygulanm; sektrler arasnda yldrma asndan fark olup olmad test edilmeye allmtr. Bu amala iki hipotez gelitirilmitir. Ho= Sektrler arasnda yldrma asndan farkllk yoktur. H1= Sektrler arasnda yldrma asndan farllk vardr.
Aratrmann Kapsam ve Yntemi Bu almada belirtilen ama erevesinde cret faktr esas alnarak salk sektrnde alan igrenler ile turizm sektrnde alan igrenler arasnda snrl bir rneklem ile bir aratrma yaplmtr. Aratrma kapsamnda, Trkiyedeki 4 ve 5 yldzl otel iletmelerinde alan orta kademe yneticiler ile, zel hastanelerde alan orta kademe yneticiler arasnda cret faktrnn yldrma zerindeki etkisi analiz edilmeye allmtr.
Bu almada veri toplama ve l arac olarak anket yntemi kullanlmtr. Kullanlacak l aracnn hazrlanmas iin yaplan literatr incelemesinde, bu alanda evvelce kullanlan bir l aracna rastlanmamtr. Yldrma (mobbing) kavramn tanmlayan ve bu alanda birok teorik ve uygulamal alma yapm olan Heinz Leymannn literatrde tanmlad 45 ayr yldrma davran (Davenport et al. 2003: 17) dikkate alnarak aratrmac
159
tarafndan oluturulan 30 kriterlik anket her iki sektrde mail adreslerine ulalabilen alanlardan tesadfi olarak seilen 130 kiiye mail araclyla gnderilmitir. Gnderilen 130 anketten 113 geri dnmtr. Analizin ilk blmnde sektrler aras ortalamalarn farkll test edilirken, anketlerin 100 tanesi (50 turizm, 50 salk) uygulamaya alnmtr. Daha sonraki blmde cret dzeyinin yldrmaya etkisi ile ilgili analiz yaplrken, turizm sektrndeki 50 kiiden 38i deerlendirmeye alnabilmi, cret belirtmeyen 12 kii deerlendirmeye alnmamtr. Salk sektrndeki 50 kiiden ise 40 deerlendirmeye alnm, 10 kii cret belirtmemitir. Anket sorularna verilen cevaplar, tamamen katlyorum, katlyorum, kararszm,katlmyorum,hi katlmyorum olmak zere 5li Likert leine gre hazrlanm, seeneklere 1-5 aras deer verilerek SPSS 13.0 program kullanlarak deerlendirme yaplmtr. Sonulara ulamak iin t testi, faktriyel desen analizi, varyans analizi kullanlm ve sonular %95 gven aralnda F tablosu ile karlatrlmtr.
Aratrmann Snrllklar Aratrma sreci boyunca hareket alann ve sonulardan genel yarg oluturmay snrlandrd dnlen baz kstlarn varlndan sz etmek gerekir. Bu noktada aadaki zellikler aratrma asndan baz kstlar olarak tespit edilmitir.
-Yldrma (mobbing) kavramnn aratrmaya katlanlarca tam olarak alglanabildii konusunda tereddtler bulunmaktadr. Bu tereddtler sonucunda sorularn olabildiince ak ve anlalr olmasna gayret gsterilmise de, bu konu aratrma asndan bir snrllk olarak deerlendirilmektedir. -Aratrmaya katlanlarn anket formundaki sorulardan bazlarna yant vermemesi, zellikle aldnz cret ksmn doldurmamas deerlendirmeye alnacak anket saysn azaltmtr.
Analiz ve Bulgular Sonulara ulamak iin t testi, faktriyel desen analizi, varyans analizi kullanlm sonular %95 gven aralnda F tablosu ile karlatrlmtr
160
Tablo 1: Sektrler aras t testi ortalamalarn farkll

Ex Ex2 Ex2/nx 101,14 343,81 340,97665 2,8333467 Ey Ey2 Ey2/ny 99,5 336,442 330,00833 6,4336667 Eyort 3,3 17 Exort 3,3 71 T testi Hipotezler Ho= 1=2 H1 = 12
Varyans Ortak Varyans Sonu
s2 Sx-y thesap
0,1597761 0.103207 0.4844 < 1 Ho kabul
Sd
(30+30)-2 58
Tablo 1de t testi ile ortalamalarn farkll test edilmitir. 50 turizm ve salk sektr alannn 30 anket sorusuna verdii yantlar, 5 li likert lei kullanlarak deerlendirilmitir. Ho hipotezi sektr ortalamalarnn eit olduunu savunur. H1 hipotezi sektr ortalamalarnn farkl olduunu savunur. Deerlendirmede ortak varyans hesab kullanlmtr. Ortak varyans deeri Sx-y = 0.103207 bulunmutur. Hesaplanan t deeri =0.4844 olarak bulunmutur. Deer <1 olduu iin Ho hipotezi kabul edilmitir. Yani sektr ortalamalar arasnda fark yoktur, bylece turizm sektr ile salk sektr arasnda yldrma asndan fark bulunmamtr. kinci ksmda ise daha duyarl bir analiz yapabilmek amacyla faktriyel desen testi uygulanmtr. Bu analiz, 2 farkl faktrn ve dzeylerinin birbiri ile nasl etkileeceini gsterir. Gereki ve etkin bir yntem olan faktriyel desen testi ile faktrler arasnda giriim etkisi incelenmektedir. A faktr (cret) yksek cret ve dk cret olmak zere iki gruba ayrlmtr. B fakt161
r (sektr) de turizm sektr ve salk sektr olmak zere iki grupta deerlendirmeye alnmtr. Yani 4 deikenli bir analiz yaplmtr. Bu blmde, cret faktrnn bamsz deiken olarak, turizm ve salk sektrlerindeki iletmelerdeki yldrma olgusu zerinde belirleyici bir etkisi olduu varsaylm ve test edilmitir. Dzenleme 2*2 lik dzende yaplmtr. A faktr B faktr cret Sektr Dk cret, Yksek cret Turizm Sektr, Salk Sektr
cret dzeyindeki dk-yksek ayrm yoksulluk snr baz alnarak yaplmtr. Trk Harb- Sendikasnn Mays 2007 deerlerinde tek bir alann aylk asgari geim haddi (yoksulluk snr) 1.026,25 YTL dir. Bylece anketlerdeki verilere gre, bu rakamn altndaki cretler dk cret, stndeki cretler ise yksek cret olarak snflandrlmtr. almada 30 anket sorusu bulunmaktadr. Bylece 2*2*30 = 120lik desen oluturulmutur. almann serbestlik derecesi, (A*B*n) -1 = Sd formlne gre (2*2*30) -1 = 120-1= 119dur. Faktriyel desen sonucu Varyans Analiz tablosu hazrlanm, A, B, A*B incelenmitir. Sonular 0.95 gven aralnda F tablosu ile karlatrlmtr.
Tablo 2: Faktriyel desen A Maa B Sektr 1. 2. . . . . N=30 A Dk maa Turizm Salk Yksek maa Turizm Salk
Yij Yort ij
100,11 3,33
97,85 3,26
91,00 3,03
105,85 3,52
162
Tablo 3: A ve B faktrlerinin incelenmesi

B Turizm Salk A Dk Maa 100,11 97,85 197,96 Yksek Maa 91,00 105,85 196,85 Yij 191,11 203,70 394,81
Tablo 4: Varyans Analiz Tablosu V.A.T Vk lem A B A*B Hata Genel Tablo 5: f tablo F
0,05
SD 3,00 1,00 1,00 1,00 116,00 119,00
KT 3,77 0,01 1,32 2,44 26,37 30,14
K0 0,01 1,32 2,44 0,23
f hesaplanan 0,04 *5,81 *10,73
; 1;116
3,93
Bu sonu f tablo ile karlatrlr. f hesaplanan f tablo deerinden bykse etki nemlidir, kkse nemsizdir. Tablo 5de grld gibi, yaplan f testi sonucunda f=1 serbestlik derecesi 116dr. Bu da tabloda 3.93e karlk gelmektedir. Tablo 4deki hesaplanan f deeri 0.04<3.93 olduundan, A (cret) faktrnn tek bana etkisi nemsizdir. B (sektr) faktr iin hesaplanan f deeri 5.81>3.93 olduundan tek bana etkisi nemlidir. A ve B faktrlerinin arasnda giriim etkisi vardr. Aadaki tabloda bu giriim etkisi incelenmektedir. Tablo 6: A ve B faktrleri arasda giriim etkisinin incelenmesi
B Turizm Salk A dk Maa 3,33 3,26 0,07 Yksek Maa 3,03 3,52 -0,49
0,30 -0,26
163
Tablo 4de A faktr ile B faktrnn birlikte giriim etkisi iin hesaplanan f deeri 10.73>3.93 olduundan, (A*B) giriim etkisi nemlidir. Bu etkinin hangi sektrde daha nemli olduunu belirlemek amacyla varyans analizi yaplm ve giriim etkisi incelenmitir. A ve B faktrleri arasnda bulunan giriim etkisi, Tablo 4deki deerler baz alnarak hazrlanan aadaki ekil 1de gsterilmitir.
Giriim Etkisinin ncelenmesi

3,60 3,50 3,40 3,30 3,20 3,10 3,00 2,90 2,80 2,70 1 Sektr 2
ekil 1. A ve B arasndaki giriim etkisinin grafiksel gsterimi
Yaplan analizlerde, alanlarn aldklar cret miktarnn sektre bal olarak yldrmay etkiledii grlmektedir. A faktr yani cret dzeyi tek bana yldrma zerinde etkili deildir. B faktr yani allan sektr yldrma zerinde etkilidir. cret dzeyi ile allan sektr arasnda (A*B) kuvvetli giriim etkisi vardr, yani yldrma zerinde etkilidir.
Deerlendirme ve Sonu cret her toplumun ekonomik ve sosyal yaamnda nem tayan bir unsurdur. Bir retim faktr olarak emein karl olmasnn tesinde insann yaamas, varln srdrmesi ve iletmelerde verimli olarak alabilmesi iin gerekli ve motive edici bir unsurdur. Kiinin alt iyerinde cretin drlmesi veya artrlmama tehlikesinin varl bir yldrma arac olarak kullanlabilir. Bu almada salk ve turizm sektrlerinde cret faktrnn igrenler zerindeki yldrma etkisi incelenmitir. ekil 1de A ve B arasndaki giriim etkisinin grafiksel gsterimine bakldnda cret dzeyinin sektre bal olarak yldrmay etkiledii gzlenmektedir. Salk
164
Maa
sektrnde cretin dk olmas yldrmay gl bir biimde etkilerken, turizm sektrnde cretin dk olmas yldrmay etkilememektedir. Buradan da u sonu karlabilir ki turizm sektrnde alanlar cretin dk olmas unsurunu bir olumsuzluk olarak veya yldrma faktr olarak grmemektedirler. Salk sektrnde uzmanlama daha fazla ve esnek cret sistemleri geerli olduundan, cret faktrnn yldrma etkisi nemli bulunmutur. Turizm sektrnde ise, alanlardaki yksek cret beklentisinin daha az olduu; ykselme azmi, terfi edeceklerine ilikin olumlu dnceleri, neeli bir ortamda alma durumu gibi etkenlerin turizm sektrnde cretin dk olma zelliinin alanlar tarafndan gz ard edilmesine yol at dnlmektedir. Bu kapsamda iletmelerin baarl olabilmeleri ve verimli alabilmeleri iin yneticiler ncelikle igrenler zerinde yldrma etkisi yaratabilecek unsurlar dikkatle izleyerek, bu konular zerinde younlamal ve artlar iyiletirme yollarna gitmelidirler. Bu konuda sendikalarn destei de gz ard edilmemelidir. Karlkl uzlamaya dayanlarak ok daha verimli bir i ortam oluturulabilir. letmelerde yldrma olgusunun alanlarn kiisel saln ve i performansn olumsuz ynde etkilemesinin nne geilmelidir. nk en nemli yatrm, insana yaplan yatrmdr.
Adams, Andrea (1992). Holding out Against Workplace Harrassment and Bullying. Personel Management 24: 38-50. Ashforth, Blake (1994). Petty tyranny in organizations. Human Relation 47: 151-171. Asun, Akutlu Tuncer ve Safran Bar (2006). rgtlerde Yldrma Uygulamalar (MOBBING) ve atma Arasndaki liki. Seluk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 6(11): 111-129. Bjorkqvis,t Kaj, Karin Osterman and Monika Hjelt-Back (1994). Aggression among university employees. Aggressive Behaviour 20: 173-184 Karin Osterman and Kirsti M.J.Lagerspetz (1994). Sex Differences in Covert Aggression Among Adults, Aggressive Behaviour 20: 27-33. Bassman, Emily S. (1992). Abuse in the Workplace: Management remedies and bottom line impact. Westerpotr C.T. Quorum Books Coyne, Iain, Elizabeth Seigne and Peter Randall (2000). Personality Traits as Predictors of Workplace Bully-Victim Status. Proceedings of the British Psychological Society Division of Occupational Psychology Annual Conference. Brighton. 193-198. Society Occupational Psychology Conference Davenport, Nicholas, Rochelle D. Schwartz and Graeme P. Eliot (2003). Mobbing: yerinde Duygusal Taciz. ev. Olcay. C. nertoy. stanbul: Sistem Yay. Earnshow, Jill and Cary L Cooper (1996). Stress and Employer Liability. London Einersen, Stale, Bjorn I Raknes, Stig. B. Matthiesen and O.H. Hellesoy (1996). Bullying at Work and its Relationships with Health Complaints: Moderating effects of social support and personality. Nordisk Psykologi 48: 116-137.
Kaynaklar
165
Einersen, Stale and Anders Skogstad (1996). Bullying at Work: Epidemiological Findings in Public and Private Organizations. European Journal of Work and Organizational Psychology 5: 185-201. Hoel, Helge, Charlotte Rayner and Cary L. Cooper (1999). Workplace Bullying. International Review of Industrial and Organizational Psychology 14: 195-230. Karacaolu, Korhan ve Metin Reyhanolu (2006). "Kbrs Trk ve Trkiyeli Ayrm Balamnda yerinde Yldrma: KKTC'deki Salk Sektrnde alanlara Ynelik Bir Aratrma". Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 61 (4): 145-176. Kreps, Gary L. (1993). Sexual Harrassment: Communications Implications. Cresskill N.J: Hampton Pres Inc. Lennane, Jean K (1993). Whistleblowing: A Health Issue. British Medical Journal 307: 667-670. Leymann, Heinz (1990). Mobbing and Psychological Terror at Workplaces. Violance and Victims 5: 119-126. (1996). The Content and Development of Mobbing at Work. European Journal of Work and Organizational Psychology 5: 165-184. (1993). Introduction to the Concept of Mobbing, The Mobbing Encyclopedia, www.leymann.se/English/11110E.HTM (1993). Identification of Mobbing Activities, The Mobbing Encyclopedia, www.leymann.se/English/11110E.HTM Marano, Hara E. (1995). When the boss is a bully. Psychology Today 28: 58-62. Mathiesen, Stig B. (1990). Bullying at the workside. Paper presented at the 4th European Conference on Health Psychology. Oxford, U.K. Niedl, Klaus (1996). Mobbing and Well-being I Economic and personel development implications. European Work and Organizational Psychology 5: 150-239. Olweus, Dan (1999). The Nature of School Bullying; A cross national perspective. London: Routledge Publications. Rayner, Charlotte (1997). The Incidence of Workplace Bullying. Journal of Community and Applied Social Psychology 7: 173-256. Smeltzer, Larry R. and Terry L. Leap (1988). An Analyses of Individual Reactions To Potantially Offencive Jokes in Work Settings. Human Relations 41 (4): 295-304. Smith, Peter K. and Shu Shu (2000). What good schools can do about bullying: Findings from a survay in English schools after a decade of research and action. Childhood 7: 193-212. Vartia, Maarit (1991). Towards the 21st. Century. Proceedings from the International Symposium on the Future Trends in the Changing Working Life, Helsinki Institude of Occupational Health. Helsinki. (1996). The Source of Bullying Psychological Work Environment and Organizational Climate. European Journal of Work and Organizational Psychology 5: Wilson, Christopher B. (1991). U.S. Businesses Suffer From Workplace Trauma. Personel Journal (July): 47-50. Zapf, Dieter, Carmen Knorz and Mathias Kulla (1996). On The Relationship Between Mobbing Factors and Job Content, The Social Work Environments And Health Outcomes. European Journal of Work and Organizational Pschology 5: 215-237.
166
The Effect of Wage on Mobbing at Work

ermin enturan* Esra Mankan**
Abstract: Developing a harmonious working environment is very important for both employers and employees. In recent years the greater inclination towards practicing total quality management in most sectors has led to an increase in the interest in behaviours that break the harmony at the workplace. These behaviors vary from psychological harassment to physical violence. Labeled as mobbing, emotional harassment or psychological terror in the literature, unfavorable behaviours, mostly practiced continuously by employers toward employees, appear as suppression and violence. It is seen in the literature that these behaviors are commonly observed in many countries. It will be useful to research the cause of these behaviors and their prevalence in different sectors. This study attempts to find out the extent of mobbing behaviors targeting the wages of employees, which naturally have a high significance in employees lives. The study has been carried out on two service sectors: tourism and health. It has been found out that the mobbing effect of the wage factor is high among the employees of the health sector but lower among the employees of the tourism sector. Key Words: Mobbing, bullying, psychological terror, wage, health sector, tourism sector.
* International University of Sarajevo, Department of Business Administration / Zonguldak Karaelmas University / ZONGULDAK serminsen@hotmail.com ** zmir University, School of Tourism and Hotel Management / ZMR esra.mankan@izmir.edu.tr

* **
: , . , , , , . . , " ()", . , . : , , . , , , . : , , , , , .
* *
, serminsen@hotmail.com , / esra.mankan@izmir.edu.tr
Eski Uygur Trkesinde lm Kavram ile lgili fadeler

Hacer Tokyrek*
zet: Budist ve Manihaist Uygur toplumu Trk kltr tarihi asndan nemli bir yere sahiptir. Uygurlar, hayatlarn mensup olduklar dinler ekseninde oluturmakla birlikte, bu dinlerde kullanlan kelimeleri ve ifadeleri de kendi dnya grleriyle badatrmlardr. Burada konu olarak seilen lm kavramyla ilgili ifadeler de hem din nitelik tamakta, hem de Uygur toplumunun dnya grn ortaya koymaktadr. Anahtar Kelime: Budizm, Manihaizm, Uygurlar, Uygurca, lm.
Giri Uygurlar, tarihte eitli dinleri benimsemilerdir ki bu dinlerin banda Budizm ve Manihaizm gelir. Gerek Budist haclarn ve Manihaist tccarlarn gerekse mtercimlerin sayesinde toplumda bu dinler yaygnlamtr. zellikle, Uygur mtercimleri, bu dinleri yayabilmek amacyla pek ok Budist ve Manihaist eseri kendi toplumuna uygun olarak evirmilerdir.
Bilindii zere, bir millet, herhangi bir dine mensup olduu zaman o dinin etkisinde kalr ve yaamn da o dinin ekseninde oluturur. Uygurlar da Budizm ve Manihaizmin etkisinde kalarak gerek toplumsal gerekse siyasi hayatlarn bu dinlerin erevesinde ekillendirmilerdir. Btn bu deiim ve etkileim Uygurlar ierisinde doum, lm gibi gei trenlerini de etkilemitir. Bu nedenle Uygurlarda lm kavram, toplumun inan sistemiyle paralellik gstermitir. Bu yzden, ncelikle Budizm ve Manihaizmin lm kavramna ilikin dncelerini u ekilde aklayabiliriz. Budizme gre lm, hibir canl iin bir son deildir. Aksine, Karma felsefesine gre ruh tekrar tekrar vcut bulur. Kt amellerde bulunanlarn ruhlar, lmden sonra kt karmalaryla uzun zaman cehennem azab grrler ve daha sonra da yeryznde yeni bir vcutla doarlar. yi amellerde bulunanlar ise Tanrlar leminde ikamet etme mkfatn kazanrlar. (Sarkolu 2000: 189). Fakat daha sonra tekrar yeryzne gelerek baka vcutlarda yeniden doarlar. Bylece bu strap dngs srp gider. Bu nedenle, bilge kiiler Nirvnaya ulamay ama edinmilerdir. Nirvna, Hinayana Mezhebine gre, bu dnyadaki byk yk olan kin, hrs ve bo mitten kurtulutur. Bunu gerekletiren kutsal kimse
*
Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits / KAYSER htokyurek@hotmail.com.tr
lmyle varln teekkl ettiren sebeplerin btn eitlerini imha etmi olur. Bylelikle, tekrar vcut bulma imknlarn ortadan kaldrrlar. (Sarkolu 2000: 189). Bu durum, Eski Uygur Trkesi metinlerine de nirvang bultukta kin ne lm bultukmaz (StabUig/88/6d) Nirvnay bulduktan sonra asla lm olmaz., lmsz ot sz ze lmeksiz klta (BT13/28/2-4) lmszlk ilac almamak zere lmsz klacak (Nirvnaya ulaacaktr) eklinde yanstlmtr. Ayrca Budizmin Benliin varlna inanmak, kalclk sapknl iine srklenmektir; benlii inkr etmek, lmle yok olma sapknlna dmektir. (Eliade 2003: 111) sz maddi varln yani bedenin bir nihayetinin olduunu ruhun ise lmszln anlatr. Eski Uygur toplumu da vcudun fniliini etz erser beksiz mesz titir (AY/613/13-14) Vcut ise fnidir. szyle ifade eder. Buna ramen Budist dncede, tek fni olmayan ebed varlk Budadr. Budizmde, Budann insani vcudu, onun hakiki ahsiyetini rten tesadf bir vcut olarak grlr. Bu grnen vcut arkasnda, normal lmllerin vcudundan ayr, inan gzyle grlebilen, anlalabilen dier bir varln olduu kabul edilir. Budistler buna, bozulmayan vcut, saadet vcudu vs. gibi isimler vermilerdir. (Sarkolu 2000: 182). Buda, doum lm dngsnden tamamen kurtulmutur. Bunu, Uygurlar uzun dn artamaksz togmaksz meksiz me titir (AY/55/21-23) Uzun zaman bozulmayan, domayan, snmeyen (lmeyen), ebed (bir varlk)tr. gibi ifadelerle belirtmilerdir. Yine, Prens Siddhrtann mritlerine yallk, hastalk ve lm zerine dne dne yaama sevincini yitirdiini ve insanl bu ktlkten kurtarmaya karar verdiini (Eliade 1998: 87) sylemesi Budizmin lm karsnda alabilecei tedbiri gsterir ki bu da yukarda akland zere Nirvna ile mmkndr. Bununla birlikte, Gautama Budann lrken Anandaya Domu olann lmeyeceini mi sanyorsun? Kesinlikle olanaksz bir ey bu. (Eliade 2003: 93) demesi, lm karsnda canlnn yenilgisinin ak bir gstergesidir. Bu yenilgiye ramen, lm kabullenmek canllar iin hibir vakit kolay olmamtr. Bu yzden Uygurlar da lm yarsng yavz lm (BT18/16/18) ren kt lm, ulug korknlg ol lm (StabUig/89/6a) ok korkun lm. gibi ifadelerle nitelendirmilerdir. Gnostik bir din olan Manihaizmde lm kavram ise, ruhun beden hapishanesinden kurtulmas eklindedir. Gnostiklere gre, ilahi lemin bir paras olan ruh lmszdr. lm ancak sfli olan maddi varlklara ve insan sz konusu olduu zaman beden iin geerlidir (Sarkolu 2000: 128). Mani dininde de Budizmde olduu gibi bir tenash dncesi vardr. Fakat bu durum Mani dininde snrldr. ldkten sonra iyi olan ruh k lemine gider.
170
Tokyrek, Eski Uygur Trkesinde lm Kavram ile lgili fadeler
Kt olan ruh ise nce eitli cehennemlerde cezalandrlr, daha sonra ruhu temizlenip kurtuluncaya kadar doar ve lr. Yukarda da akland zere, din odakl bir yaam felsefesine sahip olan Uygurlarn lm kavram ile ilgili oluturduklar sz varl Budist ve Manihaist evrede ekillenmitir. Bir toplumun kltrel arka plann ve deerlerini bilmeden o kltr ortamnda yer alan kelimeleri doru bir ekilde anlamak, yorumlamak ve aktarmak mmkn deildir. (Condon 1998: 47). Bu yzden, Uygur toplumunu daha iyi ve doru anlayabilmemiz iin kullanm olduklar kelimeleri daha yakndan bilmemiz son derece nemlidir. nk kelimeler hem kltr etkileiminden ve birikiminden hem de yaam tarzndan ortaya kar. Uygurlar da lm kavram ile ilgili ifadelerde hem dorudan syleme yolunu semi hem de eitli benzetme ve metaforlardan faydalanmlardr. Her ne kadar, burada asl amacmz, Eski Uygur toplumundaki lm kavram ile ilgili ifadeleri belirtmek olsa da gerekli grlen yerlerde anlam bilimsel aklamalara da yer verilecektir. nk lm kavram ile ilgili oluturulan ifadelerin bazlarnda metaforik ve benzetmeye dayal syleyiler bulunmaktadr. Bu yzden metafor ve benzetme konusuna ksaca deineceiz. Metafor, bir kavramn bir baka kavramla alglanma ifadesi olarak sylenmesidir, bu iki kavram arasnda benzerlik ve ba mevcuttur. (Lakoff 1987: 219) Metafor kiinin dnyay alglay eklidir yani kii olaylar ve nesneleri kendi alglad ekilde ifade eder. Ayrca insanlar daha basit ya da can skc bir nesne ya da olay basite sylemek yerine yer edecek, iz brakacak, belirli bir etkiye yol aacak ekilde sylemeyi (Porzig 1995: 88) ama edinmilerdir. Bylece metaforik syleyiler dilde her zaman var olmutur. Metaforik ifadelerin her zaman var olmasnn nedeni de kiinin dnyay alglama yollar olan benzetme ve karlatrmalardan yararlanmalardr. Ksaca, Metaforun yolu, benzerlik ve kartla uzanan yaratc armdan gemektedir. (Jakopson 1979: 54) diyebiliriz. Benzetme ise bir nesnenin niteliini, bir eylemin zelliini daha iyi anlatabilmek, canlandrabilmek iin bir baka nesneden, bir baka eylemden yararlanarak, onu anmsatma yoluyla gerekletirmektir. (Aksan 1999a: 61). lm ile ilgili ifadeleri yle sralayabiliriz.
1. lm Alametleri ile lgili fadeler 1.1. D Unsurlarn Yok Olmas ile lgili fadeler D unsurlar Sanskrite rpa olarak adlandrlr ve bu konuda eitli snflandrmalar yaplr. Bunlardan biri de on drt rpadr. On drt rpa; be duyu organ (gz, kulak, burun, dil ve vcut), be duyu (grme, iitme, kok171
lama, tatma ve dokunma) ve drt element (toprak, su, ate ve hava) eklinde sralanr. Bunlarn yok olmas sonucunda canl maddi olarak lr.
1.1.1 Alt Duyunun Yok Olmas ile lgili fadeler Alt duyunun yok olmasn ifade eder. Gzn grme, kulan iitme, dilin tatma, burnun koklama, tenin dokunma ve bilincin alglama kuvvetinin yok olduunu belirtir. Alt duyunun yok olmas lmn en nemli belirtilerindendir. nk canly var eden asl unsur bu alt duyu organdr. Bunlarn ilevlerini kaybetmesi de canlnn yok olmas anlamndadr. Bu durum, canlnn lme yaklamasnn ilk admdr. Bunu alt kag tetrlmekintin trt mahabut ze btmi etzini yokn bilip ol dte kvdin krp lmiin bilir (Totenbuch/1261-1264) Alt duyunun hainliinden ve drt elementin tkenmesinden dolay vcudunun yok olacan anlayp o zaman bedenini grr ve ldn bilir. eklindeki rnekle aklayabiliriz.
alku indrika tkellig erser kz kulgakta ulatlarka tkellig bolur (Totenbuch/83-85) Btn duyu organlar tamamlandysa (tkendiyse) gz, kulak ve dierleri de tkenir. nke si-: Grme kuvvetinin tkendiini ifade eder. Bu durum, lm belirtisinin en nemlisi olarak gsterilebilir. nk lecek kiinin ilk olarak gzndeki parlaklk gider ve gz artk donuklar. nke simi dte kz ze yinke krr-ig kr umaz (Totenbuch/3839) Renk sese batt zaman gz zerinde ince renk grr -i gremez. nke simi belg bolmta adrtlg lm belg bolmn bilip (Totenbuch/133-135) Renk sese batma belirtisi olduunda kesin lm alameti olduunu bilip. n ydka si-: itme duyusunun yok olmasn gsterir. n ydka simite burun yd tuymaz (Totenbuch/39-40) Ses kokuya battnda burun koku almaz. Yd tatgka si-: Koklama duyusunun tkendiini belirtir. yd tatgka simite (Totenbuch/150-151) Koku tada battnda. Tatg britigke si-: Tat alma duyusunun yok olduunu ifade eder. tatg britigke simite til tatg tuymaz (Totenbuch/40-41) Tat temasa battnda dil tat almaz. Brtg trt mahabudka si-: Dokunma duyusunun yok olmasna iaret eder. Dokunma kuvvetinin ortadan kalkmasndan sonra drt elementin srayla yok olmas sz konusudur.
172
brtg trt mahabutka simite (Totenbuch/155-156) Temas drt elemente battnda.
1.1.2. Drt Elementin ya da D Unsurun Yok Olmas ile lgili fadeler Alt duyunun yok olmas sonucu, drt elementin ya da d taraftaki drt unsurun yok olmas ortaya kar. Btn her eyde mevcut olan drt element Sanskrite mahbhta eklinde ifade edilir. Drt element bilindii gibi toprak, su, ate ve havadr. Bunlar dnyay oluturan elementlerdir ki canl da bir dnya olduuna gre bu drt element canlnn fiziksel vcudunu iaret eder. Toprak canlnn kat ksmn, su canlda bulunan svy, ate canldaki sy, hava da canldaki hareketi ya da nefesi ifade eder. Bu drt elementin uyumsuzluu sonucunda drt yz krk rahatszlk ortaya kar. Bunlarn vcuttan ayrlmas ise canlnn lmne neden olur yani fiziksel vcudun lmesi anlamna gelir.
trt mahabudlar iyin kezige sier (Totenbuch/41) Drt element srayla batar. tatn sark trt belgler (Totenbuch/260) D taraftaki drt alamet. Yir mahabud suvka si-/yir suvka si-: Budist dnceye gre toprak suyu yok eder. Bu durum da insan vcudunun bitkin dmesini ve arlamasn ifade eder. yir mahabut suvka simek ze etzi naru ber rgalur tepreyr itin sar ttn ttneyr teg ir belg bolur (Totenbuch/260-263) Toprak elementinin suya batmas zerine vcut bir o tarafa bir bu tarafa sallanr, i tarafta duman ttyor gibi belirti olur. yir suvka simite etz suvka ta kemimi teg agr bolur ba r ktrser sanar (Totenbuch/42-43) Toprak suya battnda vcut suya ta dm gibi ar olur. Ban yukar kaldrsa, (ba) arr. Suv mahabud ootka si-/suv ootka si-: Yine, su elementi atei yok eder. Bunun da canl vcuduna etkisi azn ve dilin kurumas eklindedir. Ayrca lm srasnda vcudun eitli yerlerinden sar su akt da belirtilmektedir. suv mahabud ootka simek ze til agz kurup tilte kara zg bolur itin sar sakg teg ir belg bolur (Totenbuch/263-265) Su elementinin atee batmas zerine dil ve az kuruyup dilde kara izgi olur, i tarafta serap gibi belirti oluur. suv ootka simite agz burun kuryur birerte burntn agztn suv akar tamgak kuryur (Totenbuch/43-45) Su atee battnda az ve burun kurur ve burundan ve azdan su akar, damak kurur.
173
Oot yilke si-: Ate de havay yok eder. Burada da vcut ssnn yava yava ayaktan balayarak yok olmas belirtilir. oot yilke simek ze adak uulndn yokaru isig tzi barmak ze itin sar kadyod kurtn yaruk teg ir belg bolur (Totenbuch/265-268) Atein rzgra batmas zerine ayak tabanndan yukarya doru scaklk gider ve i tarafta ate bceinin gibi belirti olur. oot yiilke simite elig adak sogur (Totenbuch/45-46) Ate rzgra batt zaman el ve ayak sour. Yil mahabud biligke si-/yiil biligke si-: Hava elementi de uuru yok eder. Burada, kii koma hlindedir ve son anlarn yaamaktadr. Bundan sonra nefes kesilir ve can kar, artk madd vcut lmtr. Daha sonra gnl devreye girer. yiil biligke simek ze tn zlp itin sar yula teg ir belg bolur (Totenbuch/269-270) Rzgrn bilgiye batmas zerine nefes kesilir ve i tarafta meale gibi belirti olur. yiil biligke simite kzi alarp uzn tn alp elig adak tebinr (Totenbuch/4647) Rzgr bilgiye batt zaman (canlnn) gz dner ve (canl) uzun nefes alr, eli ve aya rpnr. yiil biligke simi dte (Totenbuch/156) Rzgr bilgiye batt zaman.
1.2. Unsurlarn Yok Olmas ile lgili fadeler D taraftaki belirtilerin gereklemesi zerine artk i taraftaki unsurlar ortaya kar ki bunlar da drt ekildedir. Bu durum, tatnk tn zlr itinki tn zlmeyk dte (Totenbuch/49-50) Dardaki nefesi kesilip ierdeki nefesi kesilmedii zaman eklinde ifade edilebilir. Bilindii zere lm Nirvnaya ulama yollarndan birisidir. Canl iin d taraftaki unsurlarn tamamnn yok olmas sonucunda artk i taraftaki alametler ortaya kar. Bu alametler ncelikle canlda bulunan ihtiraslarn ve ktlklerin ortadan kalkmas eklindedir. Daha sonra ise canlda bulunan btn gnllerin yok olmas ve canlnn sonsuz mutlulua yani Nirvnaya ulamasdr. Nirvnann en byk amac tekrar dnyaya gelmemektir. Fakat bunu beceremeyen canllara yeniden doum yollar alr.
itinki trt trlg ir belgler (Totenbuch/271) erdeki drt trl alamet. Bilig klke si-/bilig inke si-: uurun yok olduunu ve sknetin artk ortaya ktn ifade eder. Burada altnc duyu olan bilin gnle batar ve bylece canlda bulunan ihtiraslar ve ktlkler ortadan kalkar. Bu zamanda, drt an olduu ve burada da drt bilginin ortaya kt belirtilir. bilig klke simek ze itin sar yaruk yauk bolur (Totenbuch/271-273) Bilgi gnle batmak zere i tarafta aydnlk olur.
174
bilig inke simite trt kanta trt bilge bilig yaruyur (Totenbuch/47-48) Bilin sknete battnda drt zamanda drt bilgi parlar. Krglg klg bilge bilig: Dardaki nefesin kesildii, ierdeki nefesin ise henz kesilmedii an ifade eder. Buras bilinci kaybetme aamasdr. batnk kanta krglg klg bilge bilig yaruyur tatn sar krser kar yagm teg yr kznr itin sar krser ttn teg kznr (Totenbuch/50-53) Bataki zamanda grnen gl bilgi parlar, d taraftan baksa kar yam gibi beyaz gzkr, i taraftan baksa duman gibi gzkr. Kirlmeklig bilge bilig: lm annda grm olduu parlaklklarn birletii andr. Burada fke tamamyla tkenir. ikinti kanta kirlmeklig bilge bilig yaruyur tatn sar krser kn tugm teg kzl kznr itin sar krser kadyod kurtn yaruk teg azkya yaruk kznr (Totenbuch/53-56) kinci zamanda geniletilmi bilgi parlar, dar taraftan baksa gne domu gibi kzl gzkr, i taraftan baksa ate bceinin gibi ok az k gzkr. Bilge bilig bolmak: Aydnla dorudan doruya ulald andr. Burada arzu ve hrs yok olur. n kanta bilge bilig bolmak yaruyur tatn sar krser aar karau kznr itin sar krser yula yaruka ozaktn kl ulug yaruyur (Totenbuch/57-59) nc zamanda bilgili olmak parlar, d taraftan baksa karanlk gzkr, i taraftan baksa meale gibi nceden gnl byk parlar. Bilge bilig yakn bolmak: Temiz aydnla dorudan doruya ulamay ifade eder ve burada cehalet yok olur. trtn kanta bilge bilig yakn bolmak yaruyur tatn sar krser ta sargndak yaruk teg kznr itin sar krser yaruk erip saknsz tzlg bolup kk kalgtak bult alm teg yaruyur (Totenbuch/60-64) Drdnc zamanda bilgiye yakn olmas parlar d taraftan baksa tan sarlndaki k gibi gzkr, i taraftan baksa k ulap dncesiz esasl olup gkyzndeki bulut alm gibi parlar. Kgl inke klke si-: Sknetin daha da derinletiini gsterir. Gnln yok olduunu ifade eder. kl inke klke simek ze itin sar yivli kmen teg ir belg bolur (Totenbuch/273-274) Gnl ince gnle batmak zere i tarafta sihir gibi belirti olur. nke kl tugmaksz klke si-: Sknet sayesinde yeniden douun olmayaca ifade edilir. nce gnln yok olduu belirtilir.
175
inke kl tugmaksz klke simek ze kurug tugmakszg azkya tengine krr (Totenbuch/274-276) nce gnl domayan gnle batmak zere domamay azck dengince grr. Tugmaksz kl yaruk yauk klke si-: Burada canl tm snavlar geerse tam aydnla yani Nirvnaya ular. Bylece dnyaya bir daha gelmez. tugmaksz kl yaruk yauk klke simek ze anta basa kan tz tpdeki bir ak tamr bodi kllg tigli gni kindik altnk bir tamr kzl tigli ikeg bilig birle yrekdeki abaduti tamrn iinde yglmak ze ol dte ilinmeksiz yapnmaksz tegilmeksiz nomlug etz kentn tugar (Totenbuch/276-283) Domayan gnl aydnlk gnle batmak zere ondan sonra babann dz tepesindeki bir beyaz damar Buda gnll su (ile) annenin gbek altndaki bir damar kzl su, ikisi bilgi ile yrekteki Avadht damarn iinde toplanmak zere o zaman balanmayan deimeyen dharmakaya kendiliinden doar.
2. lm An ile lgili fadeler 2.1. Canllarn Kendi Vadeleri ile lmesini Belirten fadeler 2.1.1. lm; canlnn kendi vcudundan vazgeip dier canllar iin bedenini feda etmesidir.
Etzin bu bir-: Burada bu bir- ifadesi nemlidir. Buda, insanlk veya dier canllar iin fedakr olan insanlar sadaka verir. Sadaka zellikle Budizmin en nemli trenlerinden biridir. Fakat burada vcudun sadaka olarak verilmesi ilgi ekicidir. Bu durumu da, Burkancln Mahayana mezhebi ile aklayabiliriz. Byk sal ya da araba manasna gelen Mahayana mezhebi, Buda olmaktan vazgeen ve hayatlarn Bodhisattva olarak devam ettiren kiilerle doludur. Bunlarn en byk amac canllar kurtarmaktr. te, byle byk bir gaye iin mcadele eden Bodhisattvalar vcutlarn da canllarn hayatta kalmalar maksadyla feda edebilirler. Etz bu ifadesi vcut sadakas manasnda kullanlmaktadr. Vcudunu sadaka olarak veren kii de elbette lecektir. Etzin bu bir- ifadesi dorudan olmasa da dolayl olarak lm belirtmektedir. kaan bodsatavn etzin bu birmi yir orunka tegdiler erser (AY/625/7-9) Bodhisattvann vcudunu sadaka verdii yere vardklarnda. Idala-/tit-/tit- dala-: Yukarda belirtildii zere vcut sadakas Mahayana mezhebi iin nemli bir sadaka trdr. zellikle, A Pars hikyesinde Prens Mahasattva kendi bedenini a parsa sunarken dala- fiilini kullanr. dala- fiili feda etmek anlamndadr. etzzni dalap emgekdin tartmaklg buyanz (AY/618/1-2) Vcudunuzu feda edip, straptan kurtulma sevabnz.
176
Bu ifadenin yan sra, yine A Pars hikyesinde dala-/tit- ikileme oluturacak biimde balamak, sunmak anlamnda kullanlmaktadr. z etzlerin titip dalap tnlglarka asg tusu klurlar tip tidi (AY/611/18-20) Kendi vcutlarn feda edip, canllara fayda salarlar, diye syledi. etzmin isig zmin titglk dalaguluk d kolu (AY/612/21-22) Vcudumu, canm feda edeceim zaman. Ayrca tit- fiili terk etmek anlamnda da kullanlmaktadr ve etz tit- ifadesi de ruhun bedeni terk etmesi anlamndadr. bo etzmin titdkde olarnng arasnta tugayn (TezcanHt/693-694) Bu vcudumu terk ettikten sonra onlarn (tanrlarn) arasnda doaym. 2.1.2.lm; ruhun ve bedenin zayf dmesi sonucu ruhun kesilmesi ve canlnn bir aa gibi devrilmesi hlidir. sig tn kesilip ga teg kaml-: Bir canlnn hastalanmas, hem bedeninin hem de ruhunun zayf dmesi sonucunu dourur. Bedenin zayf dmesi de nefesin yani cann artk vcuttan ekilmeye balamas hlidir. Bilindii zere isig tn can, nefes hatta ses gibi manalara gelmektedir ki bir canlnn lmesinin en nemli gstergesi nefesinin kesilmesi ve sesinin artk kmamasdr. Burada, isig tn ile kes- eylemi birleerek kalplam ve somutlamtr. Nefesi kesilen canl da elbette lecektir. Burada ga teg kaml- ifadesinde de benzetme yaplmtr. Bylece ifade lm iaret etmektedir. ig agrglar ketip insiretmi etzg isig tn kesilip ga teg kamlur (BT13/16/13-16) Hastalklar artp gszlemi vcudu, nefesi kesilip (bir) aa gibi devrilir. sig zi z-: Eski Uygurlarda yaygn olarak kullanlan bir dier ifade ise isig z z-tir. Can ifade eden isig z ile kesmek manasna gelen z- eylemi birleerek kalplam ve somutlamtr. isig zi zlmez (BT18/5/381) Can kesilmez. zmin bagrmn z-: Burada lmek anlamnda kullanlan ifade de ilgi ekici olan unsur bagr kelimesidir. Bu kelime ile zn yani ruhun barda, gste olduu ifade edilir. i krt tegilip zmin bagrmn zdei (BT13/12/155-156) Beti benzi atp, deiip canm alacak. Tn zl-: Bu dnemde, en fazla kullanlan ifadelerden birisi de tn zl-tir. Bu deyim, bugn kullanlan nefesi kesilmek, soluu kesilmek ifadelerine benzemesiyle birlikte anlamsal olarak lme iaret eder. tn zlp (BT2/964) Can kesilip.
177
etzleri arnp tnlar tumulp tn zlgeli bartukda dn klm edgli aygl klnlarn tin adrtlg krrler (BT2/970-974) Vcutlar arnp, nefesleri souyup, canlar kesilmeye baladnda, nceki yapm (olduklar) iyi ve kt amellerinin karln net bir ekilde grrler. 2.1.3. lm; dier canllar iin tekrar dnyaya gelme umududur. sig zlerin kol-: Budizmde ruh tek bir varla ait deildir. Ruh, tenash yani ruh g ierisindedir ve srekli baka maddi varlklara dnebilir. Karma felsefesinde nemli yere sahip olan ruh g kiinin ameline gre ekil alr. Ruh yeniden doduunda kendisini hayvan, bitki, insan ya da tanr olarak bulabilir. Ayrca, ruh hibir zaman lmez, her ne kadar Mani dini ile ilgili bir ifade olsa dahi bunu u rnekle belirtebiliriz. zt ne lmez (ManIII/29/5) Ruh asla lmez. Dorudan lm ifade etmese de dolayl olarak lm belirten aadaki rnek Budizm felsefesi iin kayda deerdir. Bu rnekte, hastalanan ve lm bekleyen bir bey kars anlatlmaktadr. kalt men gsz bolup sizlerni bilmez boltukda zksz ud koyun touz kaz direk bo montag tnlglar bir knte kata kelip aunmaklau tegip mini sururlar sokarlar etimin yinimin yra yrta tartarlar yrtarlar kent kent isig zlerin kolurlar erti (AY/19/ 8-16) Ben kendimden geip de sizleri bilmez olduum zaman, daima sr, koyun, domuz, kaz, rdek byle canllar bir gnde kez gelip acele ile beni srrlar, sokarlar, etimi derimi paralarlar, yrtarlar, kendi canlarn isterlerdi. 2.1.4. lm; vadenin dolmas, hayatn sona ermesidir, lm gnnn gelmesidir. Ajun zlnsi: Sodca bir kelime olan ajun kelimesi varlk biimi, hayat anlamnda kullanlmaktadr. Bylece kelime grubu varlk biiminin sonu, varlk biiminin yok olmas eklinde aklanabilir. z- fiilinin de somut bir ifade olmasndan dolay burada yine somutlatrma yaplmtr. adasz tudasz yalauk yan tkel yaayu ajun zlnsin kaan klgal ugraduklarnda (ShAvalo/62-63) nsan, tehlikesiz bir biimde mrn tmyle yaayarak varlk biimini sonlandrdnda. Ertimlig tr/ertimlig rlksz tr: Buda dndaki btn canllar fnidir. Dolaysyla her bir canlnn bir yaam sresi vardr. Bu yaam sresi biten her canl, lm ile yzleecektir. Eski Uygur Trkesinde kullanlan ertimlig ve rlksz ifadeleri fni, geici ve lml anlamlarndadr. Tr kelimesi de bilindii zere kanun, hkm manasnda olup burada canllarn lml olduklarn ifade eder. meni una ertimlig tr tgp kelmi ol (TezcanHt/612-614) Benim (iin) ite fnilik kanunu (lm vakti) yaklap gelmitir.
178
etzni ki ksni kevilmiin alknm ertimlig rlksz tr kent zie yakn kelmiin bilip (TezcanHt/439-444) Vcudun gcnn kuvvetinin eksildiini, fni olma kanununun (lmn) kendisine yaklatn anlayp. Kllg antirabau etz bt-: Mkemmel ara dnyal vcudu tketmek anlamndadr. zellikle bt- fiili hayatn tkendiini, bittiini ifade eder ki hayatn bitmesi de lm iaret eder. Somut varlklar iin kullanlan bt- fiili soyut bir kavram iin kullanlm ve dolaysyla somutlatrma yaplmtr. lgeykte ortun indrilg tuyunu umaz kllg antirabau etz bter (Totenbuch/173-175) ldnde merkez duyu organlar hissetmez, (bylece) mkemmel ara dnyal vcut tkenir, yok olur. lm kni: Hayatn tkendiini, her eyin sona erdiini anlatmak amacyla kullanlmtr. fade, hem Budizm hem de Manihaizmde yer almaktadr. bu lm kni kimni ze kelser (ManIII/11/11-12) Bu lm gn kimin zerine gelse. lm knke tegi suy ang kln (ManIII/44/12-13) lm gnne kadar kt amel. ne lm kni keltkde knglk bolmazun (GabainHt/2132-2133) Asla, lm gn geldiinde piman olmasn. Tke-/tket-: Vadenin dolduunu, yan kemale erdiini, lm vaktinin geldiini belirten bir dier ifade tke- fiilidir. tke- fiili bitmek, tkenmek anlamlarnda kullanlmaktadr. Burada da somutlatrma yaplmtr. zmz yamz tkey lmke yoluk (?) boltukda (BT3/1099-1110) mrmz tkenip lmle karlatmzda. Eski Uygur Trkesi metinleri ierisinde ilgi ekici bir dier ifade ise l tket-tir. Burada da hayatn bittii belirtilir. kaan monta l tkedip yene ylk ajunnta ttklerinte (BT2/219-221) Ne zaman byle lp yine hayvan dnyasna tiryagyoni-gati dtklerinde. Uuk-: Bitmek, hayat sonlanmak, sona ermek anlamnda kullanlan uukfiili canllarn lml olduklarn belirtmek maksadyla rneklerde yer almaktadr. tatn sar trtglk yaratg birle itin sar uukguluk yaratgg bir ikintike kavtursar krtrser (Totenbuch/396-398) D taraftaki doumlu canl ile i taraftaki lml canly birbirleriyle birletirse grtrse. itin sar uukguluk yaa klsar trt tamrn iinde bodi kllg tigli akar (Totenbuch/404-406) tarafta lml ekilde yapsa drt damarn iinden Buda gnll su akar.
179
2.1.5. lm; canlya dokunmaktr. lm tegin-: lm vaktinin geldiini, artk canlnn lmeye baladn anlatan dier bir ifade ise lm tegin- deyimidir. Demek, dokunmak, ulamak anlamnda olan tegin- sz somut bir kelimedir. Soyut bir anlama sahip olan lm szyle birleerek kalplam ve somutlatrma yoluna gidilmitir. ulug dntarn lm teginmii (UI/9/10-11) Ulu hocann vadesinin gelmesi. 2.1.6. lm; bir hrszdr ve can cevherini acmadan alar. sig zg kunda: can hrsz anlamnda kullanlan kelime burada mecazi anlamdadr. Ruhun bedenden alnmasn ifade eder. Bylece lm bir hrsza benzetilerek kiiletirme yaplmtr. sig zg kundalar (UII/61/4) Can alanlar. Ogrla-/lmlg ogr: almak anlamlarna gelen ogrla- fiili de burada gerek anlamndan syrlarak mecazi manada kullanlmtr. Yine ruhun bedenden alnmasn ifade eder. Ayrca lmlg ogr ifadesinde de lm, hrsz olarak gsterilmi ve bir kiiletirme yaplmtr. Aadaki rnekte de can somut bir nesne olan cevhere benzetilerek somutlatrma yoluna gidilmitir. ayg klnlg kap kara tnle lmlg ogr kelip etzlg aglkzlartak isig zlg erdiniizlerni ogrlayu iltgey (UIII/14/9-12) Kt amelli simsiyah akamda lm hrsz gelip vcut hazinenizdeki can cevherlerinizi alp gtrecek. 2.1.7. lm; canlnn bedeninde bulunan ruhun snmesi ya da yok olmasdr. dei/meksiz: Snme, sn anlamna gelen - eylemi Budizm iin Nirvna, mokaya ulamay belirten terimsel anlaml kelimeler ierisinde kullanlan bir ifade olmasna ramen Eski Uygur Trkesi metinlerinde lm kavram iin de kullanlmaktadr. Bu ifadelerin benzerlik gstermesinin nedenini iki trl aklayabiliriz. 1. nsan bedenini var eden, yaatan ruhun vcuttan ekilmesi, canlnn bedenini terk etmesi ya da snmesidir; 2. len kiinin tze kavuma istei, tzde yok olma yani Nirvnaya ulamasdr. Ayrca Budann zellikleri sralanrken bu ifade kullanlr. Burada, snmek manasndaki - fiili somut bir ifadedir. Ruh bir atee benzetilmi ve somutlatrma yaplmtr. togmaksz meksiz meng titir (AY/55/22-23) Domayan snmeyen (lmeyen) ebeddir. kan kan dte togda dei itiglig rlksz ermez (AY/55/19-20) Zaman zaman doacak ve lecek yapl, fni deildir. - eylemi yukardaki rneklerde, her ne kadar canllarn lmn belirtmek iin kullanlmasa da anlamsal olarak lm aklamaktadr. Bunu kesin bir
180
ifade ile sylememizin nedeni de togmaksz meksiz kart anlaml kelimelerin birlikte kullanlmasdr. 2.1.8. lm; ruhun vcuttan kmas ve ruhun gkyzne ykselmesidir ya da bilinmeyen bir yere gitmesidir. l-: Bu fiil ile tretilmi birok kelime bulunmaktadr. l- eylemi, gerek Trkenin tarih lehelerinde gerekse modern lehelerinde ska kullanlmaktadr. Ercilasuna gre, ykselmek anlamndaki r- ve n- fiilleri ile ge ykselen, uan ruh anlamndaki z kelimesi, ykselmek, havalanmak anlamnda olabilecei dnlen *- fiiline dayandrlmaktadr (Ercilasun 2002: 4748). Eski Uygur Trkesi metinlerinde l- fiili zerine yapm eki getirilmeden dorudan da kullanlabilmektedir. kod salnsar yme lr (AY/595/17-18) Aa salnsa lr. lmin l-/lt lr-: Bu dnemde kullanlan en ilgin ifadelerden birisi lm ve lt kelimelerinin zerine l- eyleminin getirilmesiyle oluturulmu kelime grubudur. dsz lmin lmegeyler (AY/90/14) Zamansz lmle lmeyecekler. ine kalt yinin lt lrdmz erser (TT4/8/68-69) Eer, (?) ldrdysek. U-: Umak, gkyzne ykselmek anlamnda olan u- fiili mecazi olarak lm ifade etmektedir. Burada ruh bir kua benzetilmektedir. Osman Nedim Tuna ruhun ya da cann kua benzetilmesini eski aman inancna balamaktadr (Tuna 1957: 131-148). Sema Barutcu ise u- fiilini Kk Tengri inancyla badatrmakta ve ruhun Kk Tengriye kavumas iin kullanlabileceini sylemektedir (Kemal 2003: 10). Bana gre de u- fiili tanrya kavumaktr. Bu durumu Budizmle ya da Manihaizmle badatrrsak lm Nirvnaya ulama yollarndan biridir. Bylece ruh uacak ve ulat yerde yani Nirvnada sonsuz mutlulua erecektir. Ayrca ruhun angut kuuna benzetilmesi de manidardr. nk angut kuu sessizliiyle bilinen bir kutur. etzlg klindeki isig zlg angtkyasn uurup adn ajunka dp (BT3/223225) Vcut glndeki can angut kuu gibi (sessizce) uurup baka dnyaya gnderip. 2.1.9. lm; ruhun bedenden uzaklap vcudun dnyada braklmasdr ve bedenin yok olmasdr. Arta-: yok olmak anlamlarna gelen arta- fiili Eski Uygur Trkesi metinlerinde lm iin kullanlr. Bu kelime, zellikle ikilemeler ierisinde yer alr. Ortak sz varlna sahip olan Manihaizmde de arta- fiili lmek anlamndadr.
181
kim etz n emgense tolgansar yime ana utls etzke lmek artamak bulun ol (CoqManIII/11/11-14) Kim vcut iin strap ekse onun karl vcut iin lmek, yok olmaktr. bara artarlar yokadurlar (BT2/945-946) Hep mahvolurlar, yok olurlar. Etz kod-: Budizm ve Manihaizmde vcuda pek nem verilmez. Vcut bir kalp ya da bir hapishanedir, ruh onun iinde hapsedilmi ve daima buradan kurtulmay umut etmitir; yani asl tze kavumay arzulamtr. Burada nemli olan ruhun vcuttan kp bo kalb, hapishaneyi yani bedeni dnyada brakmasdr. Eski Uygur Trkesinde etz kod- ifadesi bu manada anlamldr. monta etz kodup kii ajununta togar ertimiz (AY/6/19-21) Burada vcut brakp insan dnyasnda manusya-gati doardk. etz kodtukta (BT18/858) Vcut koyduunda yani ldnde. etzin kodur tiyr (ManII/11/14-15) Vcudunu brakr yani lr, der. sig z yokad-: zt ne lmez (ManIII/29/5) Ruh asla lmez. Ruh, doum ve lm okyanusunda dner durur ve her zaman kendisi iin farkl bir beden bulur. Hatta Eski Uygur metinlerinde yle bir cmle vardr ki ilgi ekicidir. mini sururlar sokarlar etimin yinimin yra yrta tartarlar yrtarlar kent kent isig zlerin kolurlar (AY/19/12-16) Beni srrlar, sokarlar, etimi derimi paralayarak yrtarlar, kendi canlarn isterler. Dolaysyla Budizm ve Manihaizmde de slamiyette olduu gibi ruh hibir zaman yok olmaz. Burada yokad- fiilinin kullanlmas nemlidir. Eski Trk dinlerinde de insan ruhunun hibir zaman yok olmadn biliyoruz. Hatta, len kiiler iin orada yemeleri iin yiyecekler, giyinmeleri iin elbiseler, kullanmalar iin mcevherler hatta paralar konduunu da biliyoruz. Galiba burada kullanlan isig z ifadesi can, ruh gibi manalardan syrlarak, tamamen anlam deitirmi ve beden anlamnda kullanlmaya balamtr. nk gerek Budizm ve Manihaizmde gerekse dier dinlerde sadece beden yok olur, ruh hibir zaman yok olmaz. Burada isig z sz artk ruhu, can ifade etmez, beden iin kullanlr. isig z yokadmak (BT13/16/1-2) Cann yok olmas, lmesi. Kktrkede de lm belirtmek iin yok boldeyimi kullanlmaktadr. Fakat bu deyim de ruhun yok olmas anlamna gelmez. 2.1.10. lm; canllarn sevdii kiilerden ve dnyadan ayrlmasdr. Adrl-: Eski Uygur Trkesinde kullanlan lm ile ilgili ifadelerden birisi de adrl- eylemidir. Bu eylemi, gerek dnyadan gerekse sevdiklerinden ayrlma olarak aklayabiliriz. lm kavram burada dorudan belirtilmese de dolayl olarak anlatlmtr.
182
amraklartn adrlguluk emgek bolmasun erti (AY/609/3-4) Sevgililerden ayrlmak strab olmasayd. i adrlmaklg busuum yme yok inip etzmde tolu grn sevin togar (AY/609/8-10) Baka ayrlk strabm yok, aksine vcudumdan sevin doar (ok sevinirim). 2.1.11. lm; direin yklmasdr, kesilmesidir. Limi sn-: direi krlmak anlamnda kullanlan ifade burada lmek manasndadr. Tay-Tang adl bir din stadnn lm zerine sylenmi olan limi sn- ifadesinde somutlatrma yaplarak lm kavram karlanmtr. aznlg ordunu bir limi snd (TezcanHt/1012-1013) Din saraynn bir direi ykld, krld. 2.1.12. lm; canlnn dnyadan kaybolmasdr ve canlya acmadan kylmasdr. Yitlin-/yitglk kylguluk: kileme biiminde kullanlan ifade lm belirtmektedir. yit- kknden meydana gelen yitglk ifadesi kaybolmak, yitmek anlamndadr. Burada canlnn bedeninin yok olmas ruhun da dier leme gitmesi iaret edilmektedir. ky- kknden treyen kylguluk ifadesi de acmadan ldrmek anlamnda kullanlr. Her iki ifade de somutlatrma yaplmtr. bo tl belgsi erser manga yitglk kylguluk belg ol tip tidi (TezcanHt/497499) Bu ryann iareti ise bana lm alametidir, diye syledi. yalauz bir samtso aar yitlinmeki ze (TezcanHt/1010-1012) Sadece bir Tripitaka stadn lmesi zerine. 2.1.13. lm; canlnn tanrya kavumasdr. Teri bol-: S. Tezcan tengri bol- deyimini tek tanrl din olamayan Budizm ile badatrlamayacan belirtir. Bu ifadenin amanizm veya Tengriciliin bir kalnts olduunu ve Irk Bitigde geen lm bekleyen, lme terkedilmi kadn anlamndaki tengrilik kurtka ifadesinin bunu glendirdiini aklar. Ayrca Moolistanda yalanm ve i gremez duruma gelen yallarn yalnz bana ssz ve uzak bir yere braklp lme terk edilme geleneinin varlndan da sz eder (Tezcan 1975: 101-102). Bununla birlikte Jean-Paul Roux almasnda teri bol- deyiminin Moolca olduunu ve baz yazarlar tarafndan da bu deyimin prenslerin potansiyel tanr olduklar sonucunu karttklarn belirtmektedir. Bu deyimin zellikte Altan Topide sklkla kullanld da belirtilmi olup Altan Topinin in etkisinde olduu, dolaysyla Budist etki ile yazld belirtilmitir. Ayrca Moollarn Gizli Tarihinde teri bol- deyiminin sadece ge kmak anlamnda kullanld da belirtilmektedir. Bylece bu deyimin Altay toplumlarnn ilk dinine ait olmas gibi bir olasln bulun183
madn da ifade etmektedir (Roux 1999: 163). Bana gre ise tengri boldeyimi mahall bir ifade olabilecei gibi artk anlam deitirerek Budizmin de etkisi ile Budada yok olmay, asl tze kavumay belirtebilir. Bu deyim zellikle din statlarnn lmesinde kullanlmaktadr. yime teri bolu yarlkarka tegi (TezcanHt/752-753) Tanr oluncaya (lnceye) kadar. tengri bolu yarlkamn tegin tapglar d tuymadlar (TezcanHt/788-790) ldn evresindeki hizmetkrlar hi sezmediler. 2.1.14. lm; kara yere girmektir. Kara yirke kir-: lm anlatan en ilgin ifadelerden birisidir. Budist inana gre canl ldkten sonra yaklarak ortadan kaldrlr. Asya halklarnda, lnn yaklmasnn en nemli nedeni olarak canllarn kemiklerinden tekrar doaca inancdr. Bu doumu engelleyebilmek iin de cesetler yaklr. Fakat burada kullanlan kara yirke kir- deyimi cesedin gmldn ifade etmektedir. Buna benzer bir ifade de Hsan Tsang Biyografisinde yer almaktadr. Bu durum, mtercimin yerli inanlardan rnekler vererek eserini aklamak istemesi eklinde alglanabilecei gibi gerekten bir gmme faaliyetinin de olabilecei dnlmelidir. nk, Gautama Buda ld zaman klleri ve yanm kemikleri sekize blnerek eitli yerlere gnderilmi ve bu kller zerinde Stpalar ina edilmitir. Dolaysyla cesetlerin klleri suya dklecei gibi ya da havaya savrulabilecei gibi mezara da gmlebilir. Buna bo upaimaan sn supurganlar (BT7/A/80-81) Bu Upamana Stpalar ya da sekiz ulug itavantaklar (Totenbuch/1333) Sekiz byk tavanadakiler gibi mezarl gsteren ifadeler rnek olarak gsterilebilir. kara yirke kirgine k bireli tip (StabUig/276/8) Kara yere girince g versin diye.
2.2. Canllarn ldrlmesi ile lgili fadeler Alk-/alkn-: Bitmek, kaybolmak, tkenmek, yok etmek anlamlarna gelen alk-/alkn- eylemleri Eski Uygur metinlerinde ldrme eylemi iin kullanlmaktadr.
kiilerig lrrler dtururlar alkarlar yokadtururlar tip (BT3/312-313) nsanlar ldrrler, yok ederler. zlntei alknta artada err (BT2/943-944) Kesici, tketici, mahvedicidir. sig z al-: ldrmek manasna gelen bu kelime grubu eski Uygur metinlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Soyut bir ifade olan isig z ile somut varlklar iin kullanlan al- fiili birleerek somutlamtr. seni isig z almlarn (BT18/S/149-150) Senin can alclarn.
184
seni isig z almlarn ugurnta (AY/8/12-13) Senin canllar ldrmenden dolay. Kyl-: Kk paralara ayrmak anlamna gelen ky- fiilinden tretilmi olan ifade ile somutlatrma yaplmtr. Burada ifade acmadan ldrlmeyi belirtir. darmagupdaki atlg nom aar bahmzn kylt tip eidip (GabainHt/18861888) Dharmaguptaka adl hocamza kyld, diye iitip. lr-/lrt-: Uygurlar ldrme eylemi iin l- fiilinin zerine eitli ekler getirerek bu hareketi belirten kelimeleri dorudan kullanmlardr. k telim zlglerig lrp (AY/4/13) Birok canllar ldrp. sansz saksz zlglerig lrmilerin krtm (AY/9/2-4) Saysz canllar ldrdklerini grdm. bo zlglerig lrmek erser erting yavlak ayg kln titir (AY/21/6-8) Bu canllar ldrmek ise ok kt bir ameldir. kuotau atlg beg bizni lrtdi (AY/7/2-3) Kuotau adl bey bizi ldrtt. z z-: Soyut anlamdaki z kelimesi ile somut bir mana tayan z- fiili birlikte kullanlarak somutlatrma yaplm ve kalp bir ifade ortaya konulmutur. Burada da canllarn ldrlmesi ifade edilir. zmzni zerler (Apokalpse/13 verso/6-7) Canmz keserler yani ldrrler. Tn al-: Eski Uygur Trkesinde kullanlan ldrmekle ilgili dier bir ifade ise tn al- kelime grubudur. Nefes, ruh anlamnda kullanlan tn kelimesi soyut manaldr. al- fiili ise yine somut kavramlar iin kullanlr. Burada, somutlatrma yaplmtr. tnm alt (BT18/5/135) Canm ald. birisi tolkakda tnmn alt (AY/7/19-20) Birisi eziyetle canm ald. Yok yodun kl-: Yok etmek, ortadan kaldrmak anlamnda kullanlan yok yodun kl- deyimi ldrmek manasn ifade eder. biligsiz virutake ilig beg kapilvastu balktak akilarag lrp yok yodun klmnta (LautDenk/200/26-29) Bilgisiz hkmdar Virdhaka Kapilavastu ehrindeki kyalar ldrp yok ettiinde.
3. ldrme Eyleminde Bulunan Canllar ile lgili fadeler Canllar kendi vadeleri ile lebilecei gibi bakalar tarafndan da ldrlebilirler. Katilleri ifade etmek iin Eski Uygurcada genellikle aadaki kelimeler kullanlmaktadr.
185
Bda: Bimek, kesmek anlamna gelen b- fiilinden treyen ifade katil, katleden, ldren anlamlarnda kullanlmaktadr. Kelime, Prens Mahasattvann arkasndan sylenen at ierisinde gemektedir ki prensin ldrldn zanneden annesi tarafndan sylenmitir. Burada, kiinin ldrl biiminin belirtilmesi asndan nemlidir. kim erti erki bda gkkeyem etzin (AY/14-15) Yavrucuumun vcudunu katleden kimdir acaba? Bogagu/bogaguluk: bog- fiilinden treyen ifade cellat, katil, katleden, ldren anlamlarndadr. Yine, burada canlnn ldrl ekli belirtilir. bogagu boltum erser (UII/85/13) Katil, cellat olduysam. z bogaguluk lti yarganlarka (UI/9/17) Canl ldrc, katledici kiilere. antal: Sanskrite candladan gelen kelime cellat, ldren, katleden anlamndadr. Eski Uygur Trkesi metinlerinde antal, intal eklinde de yer alr. kii lrgi antal boltum erser (UII/85/14) nsan ldren cellat, katil olduysam. lrgi: ldren, katleden anlamndadr. takgu lrgi boltum erser (UII/84/8-9) Tavuk ldren, katleden olduysam. lti: ldren, katleden ya da ldrmeye msaade eden anlamlarnda kullanlmaktadr. ol beg balk begi bolup erte ked lti bolt (AY/4/8-10) O bey ehir beyi olup ertesi gn ok ldrc oldu.
4. Ceset, l ile lgili fadeler Kra: Ceset, naa anlamna gelen kra kelimesini . Tekin ve S. Tezcan Sogdcadaki grh, gruw vcut, kendi, ceset szc ile badatrmaktadr. Ayrca .Tekin, kelimenin kra < *kr < *krw eklinde tarih bir geliim gsterdiini belirtmitir. S. Tezcan, kra kelimesinin G. Jarringin ifade ettii gibi kara siyah szcyle de bir ilgisinin bulunmadn ifade etmitir (Tezcan 1975: 96).
men lmite kin meni kramn (TezcanHt/454-455) Ben ldkten sonra benim cesedimi. lg: l. Yaygn bir kullanm bulunmaktadr. ygt sgt klp lgg semeklegeli (AY/5/1-2) Alayp szlayp ly cenaze treni iin.
186
lmi: lm cezasna arptrlm sulular anlatmak iin kullanlan lmi bu dnemin toplumsal hayatn ortaya koyan bir ifade olmas asndan nemlidir. Ayrca, artk lecei iin ller iinde saylmasnda bir yanlg yoktur. kayu nee ulug iliglerke kanlarka yazm lmiler erser (AY/117/4-6) Nice byk hkmdarlara kar su ilemi sulular ise, (lm cezasna arptrlm sulular).
5. lnn Ardndan Yaplan Anma Trenleri ile lgili fadeler Bekle-/kizle-: Saklamak, gizlemek anlamndaki kizle- fiili ile salamlatrmak, pekitirmek manasndaki bekle- fiili burada mezara koymak, gmmek anlamndadr ve ikileme eklinde kullanlmaktadr. Yukarda da belirtildii zere, bu ifade yerel dinlerden kaynaklanabilecei gibi kllerin gmlmesi eklinde de olabilir.
etzin kizlediler beklediler (TezcanHt/1124-1125) Vcudunu gmdler. Kra trsi/lmiinteki tr/tr klgu: Eski Uygur metinlerinde eviri metin olarak bilinen Hsan Tsang Biyografisinde cenaze treni ile ilgili geni bir bilgi bulunmaktadr. zellikle Tay-Tang adl stadn lm zerine dzenlenen cenaze merasimi ayrntl bir biimde verilmitir. Ne var ki metnin eksik olmas tren hakknda fazla bilgi edinmemizi g klmaktadr. Tren u ekilde gereklemektedir. Loyang ehrindeki btn rahip ve rahibeler toplanp tularla mezara kadar refakat ederler. nce yakn rahipleri ve rencileri stadn vasiyetini yerine getirmek iin naa kamla rtl bir sedye zerine kaldrp mensup olduu manastrdaki Stray evirdii byk kke koyarlarMerasim srasnda sekin kiiler caddelerden eitli tular, tabutlar, ala aalaryla geerler. Tren yerini eitli sslerle bezerler. Tabut bin adet ipek topuyla yaplm katafalka yerletirilir. stadn naan tayanlara doru ipekten bir yol olutururlar. stad karrlar. Naan nnde giden tabuta stadn elbisesini, halktan ve imparatordan ald yz altn akeyi koyarlarHerkes daldktan sonra naa bekleyen otuz binden fazla kii gece boyunca ieklerle, gzel kokularla, arklarla, din metinlerle hazrlanrlar. Ertesi gn tan vaktinde stat topraa verilir. Gmldkten sonra yine eitli trenler yaplr. kra trsi tegimlig bolu yarlkad (TezcanHt/1087-1088) Cenaze treni (kendisine) layk oldu. lti erser lmiinteki trsi yime rekilernike okamazun (TezcanHt/10491051) ldyse cenaze treni yine ncekilerinkine benzemesin. tr klguka bouyur (TezcanHt/1041-1042) (Cenaze) treni yaplmasna izin vermekte (idi).
187
Semekle-: Eski Uygur Trkesinde kullanlan cenaze treni ile ilgili baka bir ifadedir. Hkmdar iin kullanlr. ygt sgt klp lgg semeklegeli (AY/5/1-2) Alayp, szlayp lye cenaze treni dzenlemek iin.
6. Ahiret ile lgili fadeler 6.1. Ara Dnya ve br Dnya ile lgili fadeler Adn ajun: br dnyay, baka bir dnyay yani ahireti karlayan bir ifadedir. Bilindii zere ruh bedeni terk ettikten sonra bilinmeyen bir yere yani ahirete gider. Ahiret de dolaysyla dier, baka olarak nitelendirilecektir.
etz kodup adn ajunka bard (UIII/80/6) Vcudunu brakp (lp) baka dnyaya gitti. Antirabau/aradn ajun/ara bolmak: Sanskrite antarbhava ve Tibete bar-do kelimeleriyle karlanan ifade canlnn lm ile yeniden doumu arasndaki zaman gstermek iin kullanlr. Bilindii gibi Budizmde canllarn en byk hedefi Nirvnaya ulamaktr. Canl bunu yaarken gerekletirebilecei gibi ldkten sonra da gerekletirebilir. Bu ara dnyada, canlnn tek amac yeniden domamak ve Nirvnaya ulamaktr. Bir canl ara dnyada en fazla 49 gn kalr ve bu sre zarfnda aydnla ulamaya alr. Bu 49 gnlk zaman diliminde eitli klar grr ve kurtulu yolunu en ksa srede bulmay hedefler. Ruhun bu kurtulu yolunu bulmas iin bir din stad dardan srekli telkinlerde bulunur. Ruh bu srada ara dnyada eitli muamelelere tabi tutulur. lm tanrsnn karsna kar, eitli eytanlar tarafndan ikenceye urar. Daha sonra eitli dnyalarda doum yolunu tutar. Drt doum eklinden birisi olan anne karnnda domak ise canllar iin en iyisidir. Ayrca on be ara dnya vardr. bi yigirmi antirabaular errler (Totenbuch/2-3) On be ara dnyadr. ara bolmaklg antirabau err (Totenbuch/6) Ara dnyadr. ertmi aradn ajunka barm (UII/81/69) Gemi ara dnyaya gitmi. lm kapg: Ahireti karlayan bir dier ifade ise lm kapgdr. Uygurlar, bu dnyay girilen ve klan bir yere benzetmektedir. lm kapg ifadesi benzetme yoluyla hem lm belirtmi hem de ahirete vurgu yapmtr. Ayrca, burada soyut bir ifade olan lm ile somut bir varlk olan kapg kelimesi birletirilerek somutlatrma yaplmtr. ol on mi balklar lm kapga kirip agtarlu tderil agnayurlar erti (AY/601/10-12) O on bin balk lm kapsna girip alt st olarak, debeleniyorlard.
188
Mani metinlerinde yer alan bir ifade Manihaizmde de ahiret kavramnn varln gstermektedir. Dinler farkl da olsa, kullandklar sz varl ortak olan Uygurlar ayn ifadeleri her iki din iin de kullanmlardr. lmekke kirr (CoqManI/34/20) lme girer, lr. lp bar-: Uygurlar, ahireti ulalacak, varlacak bir menzil olarak grmektedirler. Bu dnemde ahireti belirten en nemli ifadelerden birisi de lp bardeyimidir. Bu ifade, ruhun bedeni terk ettiini de belirtir. lp bart (AY/4/19) lp gitti.
6.2. Ara Dnyada Bulunan Varlklar ile lgili fadeler 6.2.1. lm Tanrs ile lgili fadeler Erklig kan: Canl lp de ara dnyaya gittii zaman orada gerek aydnl bularak kurtulua ermeye alr. lm tanrs ise onu aldatarak gerek kurtulua ulamasn engeller. Budizmde lm tanrs eytandr ve eytan da Mra olarak ifade edilir. Ayrca canl dnyada yapm olduu iyi ya da kt amelleriyle burada sorgulanr. lm tanrsnn verecei hkme kar gelemez. lm tanrs isterse onu balayabilir ya da eitli eziyetlere srkleyebilir. Burada bir ayna ortaya kar ve dnyada yapt btn her ey canlya gsterilir. erklig kan ifadesi burada kiiletirilmi ve gl bir hkmdara benzetilmitir.
ngi ngi ajunna erklig kan armakntn tugum ajun tutar (Totenbuch/12901292) Baka baka hayatlar iin lm tanrsnn aldatmasndan doum yolunu tutar. kim seni isig z almlar otuz artuk baglg tutuglug tnlglar ngin ngin erklig kann karsnta k kzin salnm karaklgn sini kte tururlar (AY/9/16-21) Senin cann aldn otuzdan fazla bal canllar lm tanrsnn karsnda a gzyle salnm gl duruuyla seni izler. Erklig lmlg mnu: lm tanrsn gsteren dier bir ifadedir. Yukarda da belirtildii zere lm tanrs bir eytandr ve ruhlar aldatmaya alr. Burada nemli olan lm tanrsn alt etmektir. erklig lmlg mnug yigedip maha mudura tzlg lmsz orunug bulur (Totenbuch/888-890) Gl lm eytann yenip Mah-mudra esasl lmszlk yerini bulur. Kln terisi: Amel tanrs anlamna gelen ifade ile lm tanrsnn ayn varlk olduunu dnyorum. nk canllarn dnyada yapm olduu iyilik ya da ktlklerin karlklar lm tanrs tarafndan deerlendirilmektedir. Altun Yarukun S l blmnde Kuotau adl beyin ldrtm olduu canllar adalet isterken kln terisinin skntlarn gidermesini ister ve daha sonra Koutau adl bey erklig kann huzuruna kar, sonra da bu
189
canllarn sknts yine erklig kan tarafndan giderilir. Dolaysyla erklig kan ile kln terisi ayn tanrlardr. bo muumuzn amt kln terisi oarsun tip tntiler (AY/7/11-12) Bu skntmz imdi amel tanrs onarsn, diye ricada bulundular. lm idisi: lm sahibi anlamna gelen ifade burada lm tanrs manasnda kullanlmaktadr. korkng lm idisi kelmekintin (StabUig/87/b) Korkun lm sahibinin gelmesinden. lm kan: lm tanrs anlamna gelir. Burada lm tanrsnn hkmdara benzetilmesinin nedeni hkmdarn insanlara hkmetmesi gibi lmn de canllara hkmetmesi eklinde aklanabilir. lm kann ilinte (AY/71/5-6) lm hannn (tanrsnn) ilinde.
6.2.2. lm Tanrsna Yardmc Ruhlar ile lgili fadeler Yek: eytan anlamnda kullanlan yek lm tanrsna yardmc olan bir varlk olarak yer almaktadr. Burada, eytan len canlya eitli ikenceler yapmaktadr.
yekler maa yakn kelip birisi uruk ze boyunmn bad birisi tolkakda tnmn alt birisi bedk berke ze mini tz tpre uru iki iligimin kataru bap (AY/7-8/18-22-1) eytan bana yaklaarak birisi ip ile boynumu balad, birisi torbada canm ald, birisi byk bir kam ile benim tamamen iki elimi skca balayp. men igledkde e balayu maa trt yekler yakn kelti biregsi bedk berke tutm ikintisi uruk tutm ni tolkak tutm trtini bir kk tonlug atlg beg erti (AY/5-6/21-23-1-3) Ben hastalandm zaman en bata bana drt eytan yaklat birisi byk kam tutmu, ikincisi ip tutmu, ncs torba tutmu, drdncs de mavi elbiseli atl bir bey idi.
6.3. Alt Hayat ile lgili fadeler Ajun tut-/ajun tugum tut-: len canlnn tek hedefi tekrar dnyaya gelmemektir. Canlnn kurtulua eriebilmesi iin ara dnyada eitli parlaklklar ortaya kar. Fakat bu parlaklklar kurtulu yolu olabilecei gibi Mrann bir aldatmas da olabilir. Ruh bu aldatmalardan kurtulabilirse lmsz orunug yani Nirvnay bulur. Eer kurtulu yolunu bulamazsa 49 gn ara dnyada kurtulu yolu iin mcadele eder. 49. gnn sonunda hl kurtulu yolunu bulamamsa doum yolunu tutar. Drt doum ekli ortaya kar ve ruh alt dnyadan birinde tekrar doar. Alt hayat, alt yol yani Sanskrite sadgati olarak ifade edilir. Hinayana mezhebine gre be Mahayana mezhebine gre ise alt hayat ekli vardr. Alt hayat ekli tanrlar leminde domak, asuralar
190
arasnda domak, cehennemde domak, a ruhlar arasnda domak, insan olarak domak ve hayvan olarak domak eklindedir. ajun tutmak erser (Totenbuch/1288-1289) Doum yolunu tutmas ise. ajun tugum tutmak erser (Totenbuch/1284-1285) Doum yolunu tutmas ise. Etz tut-: Burada yine ara dnyadan baarszlkla kan yani Nirvnaya ulaamayan ve dnyaya tekrar dnmek zorunda kalan canllar ifade edilmektedir. nom erdini iinteki bir lk bir padak nomug iidip trsine kni oaru uksarlar etz tutmda kin astrayastr tengri yirinte togarlar (AY/533/12-17) Dharma cevheri iindeki bir iiri bir vaaz iitip hakkyla doru bir ekilde anlarlarsa doum yolunu tuttuklar zaman trayastrimh adl tanr yerinde doarlar. Meilig yirtin: Huzurlu anlamna gelen meilig kelimesi ile dnya manasnda kullanlan yirtin sz birleerek tanrlar leminden bir mekn ifade eder. Sanskrite Sukhvat anlamnda kullanlan ifade Tanrlar lemine iaret eder. Budizmde otuz tanr yeri bulunmaktadr. Burada sadece biri ele alnmtr. meilig yirtinke barp (ShAvalo/64-65) Huzurlu dnyaya gidip. Tamu prit ajun tut-: Cehennemde ve a ruhlar arasnda doacak canllar ifade edilir. Sodca tamu kelimesi Sanskrite narakann karldr. Budizmde sekiz scak sekiz de souk olmak zere toplam on alt cehennem bulunmaktadr. Bu cehennemlerde canllar eitli ikencelere tabi tutulur. Cehennem dnyasna Sanskrite naraka-gati, a ruhlar dnyasna da preta-gati ad verilir. Budizmde cehennem, a ruhlar ve hayvanlar lemi aa hayat olarak ifade edilir. Tamu prit ikegn ajun tutmak erser antirabaun narakapalikilar sokup ngi ngi ajunna erklig han armakntn tugum ajun tutar (Totenbuch/12881292) Cehennem ve a ruhlarn ikisinin hayat yolunu tutmas ise ara dnyada cehennem muhafzlar baka baka hayatlara gre lm tanrsnn hilesinden doum yolunu tutar. Teri yeri/terilerni asurilarn ajun tut-: Canllar eer iyi amele sahipseler tanr yerinde ve asuralarn arasnda doarlar. Tanr yeri olarak Sanskrite deva-loka ifadesi kullanlr. Tanr yeri Budizmde cennet olarak da kabul edilir. Budist felsefeye gre otuz cennet vardr ve canllar derecelerine gre bu cennetlerde doarlar. Ayrca tanrlar dnyas olarak Sanskrite deva-gati, asuralar dnyas iin de asura-gati kullanlr. Asura, Hint felsefesine gre kavgac ve savadr. Ayrca tanrlarla srekli kavga eder.
191
Budizmde Tanrlar lemi, asuralar ve insanlar lemi iyi hayat olarak ifade edilir. kutlug buyanlg erser apsari kzlar birle teri yerini orunlar ornaglar kznr ol antirabaua anta tuggusn bilip girr sevinr etzi lg meizlig ydlg tanlg kznr bolar ki belgrtteiler yiti knte bter terilerni asurilarn bir teg girr (Totenbuch/1266-1273) Ameli iyi ise Apsara kzlar ile Deva-lokann yerleri grnr, o ara dnyada doduunu bilip sevinir vcudu sevinle dolar ve mutlu grnr, bunlarn belirtileri yedi gnde biter, tanrlar ve asuralar sevinir. Yalauklar ajun tugum tut-: Ara dnyadaki ruhun bir dier yolu da insan olmaktr. Ruh, hayat yolunu tuttuu zaman dnyaya insan olarak da gelebilir. Elbette bu durum kiinin ameline gre ekil alr. nsanlar dnyasna geldiinde bile amellerin nemi ortaya kar. yle ki eer canlnn sevab oksa iyi bir ailede, azsa yoksul bir ailede dnyaya gelebilir. Bu da karmann acmasz yanlarndan sadece birisidir. nsanlar dnyas iin Sanskrite manusya-gati ifadesi kullanlr. yalaguklarn ajun tugum tutmak erser g ka kii teginmiin krp ol antirabau azlanmak knilemek sakn yger bolup ajun tugum tutarnda korkmak belilemeki bolur k buyanlg erser edg ordu karka ermeser edg evke kirmi teg bolup ajun tugum tutar yarmlar ngilertin korkn krp anta sgnm teg bolup ajun tutar bo yalauklar ajun tugum tutmak err (Totenbuch/1273-1284) nsanlarn doum yolunu tutmas ise anne babann temasn grp ara dnyada kskanlk dncesi olup doum yolundan korkar. Eer ok sevab varsa saraylarda (sevab) yoksa iyi eve girmi gibi olup doum yolunu tutar, bazlar bakalarn korkun grp ona snm gibi olup doum yolunu tutar, bu insanlarn doum yolunu tutmasdr. Ylklarn ajun tugum tut-: Canllarn bir dier hayat ekli de hayvan olarak yeryzne gelmesidir. Hayvanlar dnyas olarak Sanskrite tiryagyoni-gati ifadesi kullanlr. ylklarn ajun tugum tutmak erser yiiltin yagmurtn korkn krp yumk orunlara sgnm teg bolup ajun tugum tutar (Totenbuch/1284-1288) Hayvanlarn doum yolunu tutmas ise rzgrdan yamurdan korku grp hepsinden snm gibi olup doum yolunu tutar.
Sonu Eski Uygur topluluu birok konuda olduu gibi lm konusunda da Budizmden ve Manihaizmden etkilenmitir. Bu konuda, zellikle Budist klliyatn okluu nedeniyle Budizm n plandadr. Budizmde, hi kimsenin hatta tanrlarn bile kar kamayaca be unsurdan biri olan lmllerin lmesi kural, Budistlerin maddi lme kar tavr taknmalarna neden olmutur. Bu
192
yzden rasiyana, lmszlk otu gibi amritay yani tanrsal ikiyi n plana kararak Nirvnaya, lmszle kavumay arzulamlardr. Her ne kadar eviri metinler de olsa eski Uygur metinlerinde bu konu nemle ilenmitir. nk, lm canlnn bu doum lm okyanusu olan dnyadan kurtulma yollarndan birisidir. Hayattayken Nirvnaya ulaamayan ruhlarn ldkten sonra Nirvnaya ulamalar tek gayeleridir. Bu yzden, Budizmde lm bir kurtulu yoludur. Fakat burada da kurtulua eremeyen ruhlar iin lm yeniden douun ilk admdr. Budizmde lm ve lm sonras ile doum ncesi ve yeniden doum ayn zaman dilimini iine alr. Dinler tarihi kadar kltr tarihi iin de nemli olan lm kavram Eski Uygur toplumunda nemli bir yere sahiptir. yle ki canllarn lm alametlerinden itibaren lm sonrasna kadar rnekler metinlerde genie yer almaktadr. Eski Uygur Trkesinde lm alametlerini, d unsurlarn yok olmas ve i unsurlarn yok olmas eklinde ikiye ayrabiliriz. D unsurlar da alt duyunun yok olmasn yani grme nke si-, iitme n ydka si-, koklama yd tatgka si-, tatma tatg britigke sive dokunma brtg trt mahabudka sikuvvetinin yok olmas ile drt elementin yani toprak yir mahabud suvka si/yir suvka si-, su suv mahabud ootka si-/suv ootka si-, ate oot yilke sive hava yiil mahabud biligke si-/ yiil biligke si- elementlerinin kuvvetlerinin yok olmas eklinde aklayabiliriz. Bundan sonra artk i unsurlarn yani gnllerin yok olmas ortaya kar. Aslnda altnc duyu organ olan bilincin burada yok olma durumudur. Bunlar da uurun bilig klke si-/bilig inke si-, gnln kl inke klke si-, ince gnln inke kl tugmaksz klke sive domayan gnln tugmaksz kl yaruk yauk klke siyok olmas eklindedir. lm ile ilgili en nemli durum ise lm andr. lm an ile ilgili ifadeler de canlnn kendi vadesi ile lmesi adrl-, ajun zlnsi, arta-, ertimlig tr/ertimlig rlksz tr, etzin bu bir-, etz kod-, dala-/tit-/tit- dala-, isig zlerin kol-, isig zg kunda, isig zi z-, isig z yokad-, kara yirke kir-, kllg antirabau etz bt-, limi sn-, ogrla-/lmlg ogr, dei/meksiz, l-, lm kni, lmin l-/lt lr-, lm tegin-, teri bol-, tn zl-, tke/tket-, u-, uuk-, yitlin-/yitglk kylguluk ve canllarn ldrlmesi alk/akln-, arta-, isig z al-, kyl-, lr-/lrt-, z z-, tn al-, yok yodun kl- eklinde iki grupta incelenmitir. Bu dnemde lme neden olan canllar da bda, bogagu/bogaguluk, antal, lrgi, lti eklinde gsterebiliriz. Eski Uygur Trkesinde ceset ile ilgili ifadeler de kra, lg, lmi gibi kelimelerdir.
193
Bu dnemde, lnn ardndan yaplan cenaze treni de en az lm an kadar nemlidir. Cenaze treni bekle-/kizle-, kra trsi/lmiinteki tr/tr klgu, semekle- gibi ifadelerle belirtilir. Ahiret ile ilgili ifadeler ise ara dnya ve br dnya ile ilgili ifadeler adn ajun, antirabau/aradn ajun/ara bolmak, lm kapg, lp bar-, ara dnyada bulunan varlklar ile ilgili ifadeler erklig han, erklig lmlg mnug, kln terisi, lm idisi, lm kan, yek ve alt hayat ile ilgili ifadeler ajun tut-/ajun tugum tut-, etz tut-, meilig yirtin, tamu prit ajun tut-, teri yeri/terilerni asurilarn ajun tut-, yalauklar ajun tugum tut-, ylklarn ajun tugum tutolmak zere grupta incelenmitir. Bu almada, asl amacmz Eski Uygur Trkesindeki lm kavramlaryla ilgili ifadeleri belirlemektir. Fakat, burada ayrntya inmeden lm ile ilgili ifadelerin anlam bilimsel olarak da incelenmesine allmtr. Bu dnemde, lm kavramyla ilgili terimlerin eitlilik gstermesi ve yerel ifadelerin okluu dikkat ekmektedir. Uygurlarn lm kavram ile ilgili terimler konusunda Budizmin ve Manihaizmin etkisinde kalmasyla birlikte nceki dinleri olan Tengriciliin de nemli bir ekilde varln koruduu aikrdr.
Ksaltmalar ve Taranan Metinler

ApokrS Geng Shimin, Hans-Joachim Klimkeit und Jens Peter Laut (1998), Eine Buddhistische Apokalypse, Die Hllenkapitel (20-25) und die Schlukapitel (26-27) der Hami-Handschrift der alttrkischen Maitrisimit, Westdeutscher Verlag, Opladen/Wiesbaden. Kaya, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk, Giri-Metin ve Dizin, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. Rhrborn, Klaus (1971), Eine Uigurische Totenmesse, Berlin: Akademie Verlag, Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients; 4.Berliner Turfantexte; 11. Tezcan, Semih (1974), Das Uigurische Insadi-Stra, Berlin, (Deutsche Akademie der DDR. Zentralinstitut fr Alte Geschichte und Archologie. Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients. 6, Berliner Turfantexte3). Kara, Georg, Peter Zieme (1976), Fragmente Tantrischer Werke in Uigurischer bersetzung, Akademie-Verlag, Berlin. Zieme, Peter (1985), Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berlin. (Deutsche Akademie der Wissenschaften der DDR. Zentralinstitut fr Alte Geschichte und Archologie. Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients. Berliner Turfantexte13.)
AY BT2
BT3
BT7 BT13
194
BT18
Zieme, Peter (1996), Altun Yaruq sudur: Vorworte und das erste buch: edition und bersetzung der alttrkischen version des Goldglanzsutra: Suvarnaprabhasottamasutra, Turnhout: Brepols, (Berliner Turfuntexte; 18). CoqManI Coq, A. Von Le (1912), Trkische Manichaica aus Chotsho I: APAW 1911 Anhang, Berlin. CoqManIII Coq, A. Von Le (1922), Trkische Manichaica aus Chotsho III: APAW 1922 Anhang, Berlin. GabainHt Gabain, Annemaria von (1938), Briefe der uigurischen Hen-tsangBiographie, Berlin. (SPAW Phil. hist. Kl. 1938, 29: 371-415ten ayr basm) LautDenk Laut, Peter (1986), Der Frhe Trkische Buddhismus und Seine Literarischen Denkmler, Otto Harrassowitz, Wiesbaden. ShAvalo Shgaito, Masahiro (1988), Drei zum Avalokitevara-stra passende Avadnas, Jens Peter Laut, Klaus Rhrborn; Der trkische Buddhismus in der japanischen Forschung, Otto Harrassowiwtz, Wiesbaden. StabUig Zieme, Peter (1991), Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang: Studien zur Alttrkischendichtung, Budapest: Akademiai Kiado, Bibliotheca Orientalis Hungarica; XXXIII. TezcanHt Tezcan, Semih (1975); Eski Uygurca Hsan Tsang Biyografisi X. Blm. Ankara, (Yaymlanmam Doentlik tezi). Totenbuch Zieme, Peter, G. Kara (1978), Ein Uigurisches Totenbuch, Nropa Lehre in Uigurischer bersetzung, Akadmiai Kiad, Budapest. TTIV Bang, W., A. von Gabain (1930), Trkiche Turfan Texte IV, Berlin, (SPAW. Phil.-hist. Kl. 1930, 24: 432-450). TTVII Rachmati (Arat) G.R., W. Seberherd (1937), Trkiche Turfan Texte VII. Mit sinologischen Anmerkungen von Dr. W. Eberhard, Berlin, (APAW. Phil-hist. Kl. 1936, 12). UI Mller, F.W.K. (1908), Uigurica I: 1. Die Anbetung der Magier, ein christliches Bruchstck. 2. Die Reste des buddhistischen GoldglanzStra. Ein vorlufiger Bericht, Berlin (AKPAW. Phil.-hist. 1908, 2). UII Mller, F.W.K. (1911), Uigurica II, Berlin (AKPAW. Phil.-hist., 1910,3). UIII Mller, F.W.K. (1922), Uigurica III, Uigurische Avadna-Bruchstcke (IVIII), Berlin, (AKPAW. Phil.-hist., 1920, 2).
Kaynaklar
Aksan, Doan (1999a). Anlambilim. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yaynevi. (1999b). iir Dili ve Trk iir Dili. Ankara: Engin yaynlar. Arat, R. Rahmeti (1991). Eski Trk iiri. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay. (1987). Makaleler I. Ankara: Trk Kltr Aratrma Enstits Yay. Barutcu, Fatma Sema (1996). Buddhann Drt Asil Gerei. Uluslararas Trk Dili Kongresi 1992 (26 Eyll-1 Ekim). Ankara: Trk Dil Kurumu Yay. 373- 423. Caferolu, Ahmet (1993). Eski Uygur Trkesi Szl. stanbul: Enderun Kitabevi.
195
Carus, Paul (1984). Budann retisi. ev: Teoman Ugun. stanbul: Ruh ve Madde Yay. Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Trkish. Oxford: University Press. andarlolu, Glin (2002). Uygur Devletleri. Trkler. Cilt 2: 193-214. Eliade, Mircea (2003). Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi. Gotama Budhadan Hristiyanln Douuna. Cilt 2. ev. Ali Berktay. stanbul: Kabalc. Elverskog, John (1997). Uygur Buddhist Literature. Brepols: Silk Road Studies. Ercilasun, Ahmet Bican (2002). Trkede l- Fiili zerine. Kafal Armaan. Ankara. 47-50. Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation. 1-2. Wiesbaden: Harrassowitz. Gngr, Harun (2002). Eski Trklerde din ve dnce. Trkler. Cilt 3. 261-282. nver Gnay (2007). Trklerin Din Tarihi. stanbul: Rabet. Gngren, lhan (1994). Buda ve retisi. stanbul: Yol. zgi, zkan (1986). Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre). Ankara: TKAE Yay. Kaya, Korhan (1999). Buddhistlerin Kutsal Kitaplar. Ankara: mge Kitabevi. Kemal, Mafiret (2003). Buddhist Trk evresi Eserlerinde Metafor. Ankara niversitesi. Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi. Ankara. Lakoff, George (1987). Image Metaphors. Metaphor and Symbolic Activity 2: 219222. Mark Johnson (1980). Metaphors We Life By. Chicago/London. Roux, Jean Paul (1987). Turkic Religions. Mircea Eliade (ed.): The Encyclopedia of Religion 15. New York. 87-94. (1998), Trklerin ve Moollarn Eski Dini. ev. Aykut Kazancgil. stanbul: aret Yay. (1999). Altay Trklerinde lm. ev. Aykut Kazancgil. stanbul: Kabalc. Porzig (1995). Dil Denilen Mucize. ev. Vural lk. Ankara: TDK Yay. Rhrborn, Klaus (1977-1996). Uigurisches Wrterbuch. Liefurung 1-6. Wiesbaden: Steiner. Sarkolu, Ekrem (2000). Balangcndan Gnmze Dinler Tarihi. 3. Bask. Isparta. Tibetin ller Kitab. ev. Selim Yenieri. stanbul: Kozmik Kitaplar Yay. Tuna, Osman Nedim (1957). Kk Trk Yaztlarnda lm Kavram ile lgili Kelimeler ve kergek bol- Deyimi zah. VIII. Trk Dil Kurultaynn Okunan Bilimsel Bildiriler. 131-148. Zieme, Peter (1992). Religion und Gesellschaft im Uigurischen Knigreich von Qoo: Kolophone und Stifter des alttrkischen buddhistischen Schriftums aus Zentralasien. Opladen: Westdeutscher.
196
Expressions Related to The Concept of Death In Old Uyghur Turkish

Hacer Tokyrek*
Abstract: The Buddhist and Manichaeist Uyghur society plays a significant role in the history of Turkish culture. The Uyghurs not only organized their lives around the religions they believed in but also reconciled the words and expressions commonly used in these religions with their own worldview. The expressions on death chosen for analysis in this study have a religious dimension on the one hand, but on the other, they reflect the worldview of Uyghur society. Key Words: Buddhism, Manichaeism, Uyghurs, Uyghur language, Death.
* Erciyes University, Doctoral Student at the Institute of Social Sciences / KAYSER htokyurek@hotmail.com.tr
,
*
: , , . , , . , , , . : , , , , .
, / htokyurek@hotmail.com.tr
Transformation of Turkish Politics: Socio-Political, Economic and Ethnic Peculiarities

Metin Toprak* Nasuh Uslu** Judd Daniel King***
Abstract: This article is based on a fieldwork conducted in the second half of October 2007. The sampling has been designed to represent whole of Turkey. Modern Turkey has reached its 85th anniversary and still deals with problems related to the discussion on ethnic and religious identities in Turkish society. By conducting this survey, we have portrayed general peculiarities of Turkish voters in terms of political, socio-economic, ethnic, and religious identities. We have obtained three main socio-political upper identities and called them Modernist-Kemalist, Conservative-Nationalist and Leftist-Social Democrat. The most common identities in Turkish society are lined up as Modernist-Kemalist, Conservative-Nationalist and Leftist-Social Democrat. It is interesting that the AKP has a high level of acceptance among all groups. This means that this party has moved to the center (center-right) and that the largest part of the Turkish population does not considered it a serious threat to the regime. The main divide within Turkish society, and the source of its conflict, is not so much among the majority of people, but rather between them and a traditional secular elite that continues to use its influence to deny those who do not share its particular vision of westernization access to the public sphere. Key Words: Turkish politics, conservative democracy, transformation of Turkish politics, Turkish secularism.
Introduction Background Modern Turkey has reached its 85th anniversary and still deals with problems related to the discussion on ethnic and religious identities in
*
**
***
Eskiehir Osmangazi University, Faculty Economic and Administrative Sciences / ESKEHR mtoprak@ogu.edu.tr Krkkale University, Faculty Economic and Administrative Sciences / KIRIKKALE nasuhuslu@gmail.com Georgetown University / USA jdk36@georgetown.edu
Turkish society. Until the free elections of 1950, only one official left-wing party ruled the country, almost like in the former Soviet Union, where governors of provinces were also official chairs of that party.1 The founding fathers of Turkey are also founders of left-wing CHP (Republican People Party). Therefore, representatives of the CHP have always seen themselves as the guardians of modern Turkey and its Republican values (Kadioglu 1998, zdalga 1998). The remaining political parties, mainly right-wing, have consequently been seen as potential threats to modern Turkey and its Western values regardless of how often the representatives of these rightwing parties declare their sincere allegiance to Republican or Western values.2 The CHP and its elite circles have effectively maintained a monopoly over those principles. Modern Turkey has had 60 governments in 85 years, giving each government an average lifespan of 1.4 years. Modern Turkey has had coups dtat -1960, 1971, 1980, 1997 and 2007- three of them being conventional, one being post-modern, and the last one being e-letter (seen on the military website). All of these interventions have been against right-leaning parties in power. The CHP, and more generally the secularist state elite, remains convinced that the Turkish people require their enlightened guidance in order to develop what they consider appropriate modern values. They think the evolution of Turkey have been misdirected by multi-party period started in 1950. Paradoxically, right-wing governments have actually been responsible for the most important breakthroughs toward Westernization and Western organizational forms.3 The developments in Turkey concerning the controversial presidential election of 2007 attracted the attention of Turkish and international public opinion to a great extent because debates at the time centered around a perceived imbalance of power in the ruling right-wing party (the AKP). The AKP (Justice and Development Party) allegedly harbored a hidden agenda to change Turkish democratic state into an Islamic regime, and some feared that by electing a new president, the party would be in a position to apply their agenda with greater ease (Baran 2008).4 The Turkish government, with its Islamist origins, did have a sufficient majority in the Parliament to elect a new president. Moreover, the Turkish people were broadly satisfied with the successes of the government in economic and social fields, and did not see any problem in such an election. However, the memorandum issued by the military on its website on April 27, 2007, paved the way for the initiative of the Turkish Constitutional Court, which made it impossible for the existent parliament to elect the president. This, in fact, constituted a turning point in Turkish politics in terms of democratization and liberalization.
200
Toprak, Uslu, King, Transformation of Turkish Politics
Initially, the effective opposition of secularist circles, leftist parties and the military deepened the polarization of Turkish society. Organized social actions, including public demonstrations, were aimed at preventing the election of a politician whose wife wears a headscarf, as president and they were supported and provoked by various media organs, retired generals and members of the secularist elite. While the traditional elite was busy with the project of preventing the election of a conservative president by the conservative AKP, their actions brought the criticisms directed of the government over ineffective economic policies to an end, and instead concerns over democracy came to the forefront.5 The protests, which the international media cast as a struggle by the secularist sections of society against fundamentalist Islamists, were perceived differently inside Turkey, and they brought unintended results for their organizers. The Turkish people saw the public demonstrations as undemocratic actions calling for a military coup and demonstrated their opposition to undemocratic intervention in politics by supporting the AKP in general elections of 22 July 2007. Thus, the great victory of the AKP in the elections was a result of the peoples choosing stability and moderation over what they perceived as involvement in artificial crises stemming from initiatives to prevent the election of the son of an ordinary Turkish family as president because of his wifes headscarf -a common traditional garment. The latest developments in Turkish politics underline the importance of the direction Turkey takes, with its repercussions in terms Western and global security and stability.6 Western, as well as regional states should be deeply concerned about whether or not Turkey will continue to be a secularist, democratic and stable country, and it is therefore vitally important to interpret the developments in Turkey correctly. It is clear that Islamic fundamentalism and Kurdish separatism have long been considered as major threats for the Turkish regime.7 The demands and successes of the Islamist and Kurdish movements have always been treated with caution and fear. The rise of Islamism has been seen as the threat for secularism, and the actions of Kurdish political movements have been perceived as threats to the integrity of the state. The fact that the great majority of the parties dissolved by the Turkish Constitutional Court in recent history were Islamist and Kurdist parties (religious- or ethnic- based parties) supports this observation. Turkish authorities, of course, have the right to take necessary precautions to defend their state against radical separatism or discriminatory movements. However, it is extremely important to assess correctly the impact of these political movements on the countrys stability and democratization.8 The major question here is whether Turkey will be polarized deeply or moderation will be opted for in the process following the electoral victory of the AKP and public demonstrations against this partys actions.
201
Overview The main purpose of this article is to try to find out which political, ideological and ethnical groups exist and are active in Turkey by taking the recent shifts in Turkish politics into consideration. Secularism is understood in Turkey not as the separation of religious and state affairs, (i.e. not allowing religion or religious authorities to intervene in state affairs and vice versa), but as the control and use of religion by the state9. Additionally, nationalism is generally perceived not from the perspective of a comprehensive identity such as citizenship but as ethnic Turkism. These two problematic approaches have generated mutual animosity and fear between different groups, and the traditional elite have especially excluded Islamists and Kurdists from the public sphere (Yavuz 1996).10 While the traditional elite maintains its undemocratic and intolerant approach for the sake of the states integrity and survival, the activities and propaganda of Islamists and Kurdists are condemned as major threats to the regime regardless of their nature. In fact, whether or not these are indeed sufficient reasons to fear friction and conflict in the Turkish politics makes little difference. The polarization creates problems for Turkeys internal order, as well as regional and international security and stability. By shedding light on the true nature of Turkish political, religious and ethnic groups, this article attempts to provide clues about future political developments in Turkey, whose fate is closely bound to Western countries because of its peculiar credentials as a democratic, secularist, Westernized and also Muslim country.
The topic of the article is also related to the following questions regarding Turkey, some of which will be answered in the follow-up articles11: - Have the rate of radical Muslims and the strength of the radical movement reached a worrying level? - Does a political and social separation exist? - Has the experience of democracy created a culture of tolerance? - Are there common values, which are adopted and shared by different political and social groups? - Does the left, as the opposition of the righ-wing political tradition, have a future in Turkish politics? - Are the transfers between the leftist and right-wing blocs typical? - Is the headscarf an ideological-political symbol, or can it be considered in the context of freedom of speech and belief? How far does it polarize Turkish society?
202
To what extent is the Western connection supported by different political and social groups? What is the place of the Justice and Development Party (the AKP) in the Turkish politics? How have different social groups reacted to it in terms of considering it a legitimate party?
Research Methodology Respondents: This article is based on a fieldwork, which was conducted in the second half of October 2007. Face-to-face interviews were conducted with 2,903 individuals in 12 cities, which constitute NUTS-1 regional system developed by the Turkish Statistical Institute to represent the whole of Turkey. Sex, marital status, age structure and the provinces are listed in Table 1. We excluded institutional population and sampled only adults over 18. The number of the registered voters is 42,799,303 as of July 27, 2007 general election. Our sample size is 2903, confidence level is 99 percent, and confidence interval is .02391.
Sampling Design: While constructing the sample, we have applied multi-staging, stratifying and clustering. After determining provinces (stratified), districts and blocks (clustered, proportional to population), we have also applied gender and age quotas. Once the blocks were fixed, then we selected the first dwelling units randomly and then followed systematic building (flat) numbers. Questionnaire Design: The questionnaire was structured and composed of both open-ended and close-ended questions. Almost all of our questions have been tested and implemented several times in various surveys in the past. So reliability and validity of questionnaire items were assured. Procedure: We used cross-sectional survey method to gather data. A very well-known pollster (Pollmark Research) implemented and coded the survey. We, as researchers, accompanied Pollmark staff during every step of the fieldwork. Face-to-face interview technique was used to fill out questionnaires. Pollmark field inspectors audited fastidiously the interviewers. Experienced interviewers were used and retrained for the questionnaire. After collecting all questionnaires at coding center, we carried out telephone checking to randomly selected interviewees as a second quality control step. Data processing and debugging were the ordinary procedures. Data analysis: Initially, we carried out non-parametric test (chi square) for variables, which would be used further at analyses that are more complex. Then, we conducted multi-dimensional scaling and factor analysis for data reduction. Thirdly, we analyzed these findings (new variables) which we
203
obtained from factor analyses and then implemented one-way ANOVA test to figure out significance level.
Table 1. Demographic Characteristics Sex Female Male Marital Status Married Single Widow/Divorced Age Structure 18-25 26-35 36-45 46-60 61 and over Provinces (NUTS 1)* Adana (7 districts) Ankara (11 districts) Bursa (5 districts) Erzurum (3 districts) Gaziantep (5 districts) Istanbul (18 districts) Izmir (11 districts) Kayseri (4 districts) Malatya (3 districts) Samsun (4 districts) Tekirda (4 districts) Trabzon (3 districts) Frequency 1383 1520 1876 900 127 769 715 585 567 266 355 340 284 110 186 516 401 170 97 184 130 129 Percent 47,7 52,3 64,6 31,0 4,4 26,5 24,6 20,2 19,5 9,2 12,2 11,7 9,8 3,8 6,4 17,8 13,8 5,8 3,3 6,3 4,5 4,4
*NUTS-1 - The Nomenclature of Territorial Units for Statistics.
Socio-political Identities Eight different identity definitions were given to the subjects and they were asked to state whether those definitions were appropriate to define their social and political identities. It was assumed that the eight definitions (Kemalist12, secularist, nationalist, idealist13, conservative, religious, social democrat and socialist) would be sufficient to represent socio-political groups in Turkey (Bozdoan et al. 1997).14 We applied non-parametric test to these identities and found that all have statistical significance (Table 2). To classify those identities under fewer titles, we conducted multi-dimensional scaling and factor analysis, using the Euclidean distance model and partial correlation. We have obtained three main socio-political upper identities and called them Modernist-Kemalist, Conservative-Nationalist15 and Leftist-Social
204
Democrat (Table 3). According to our findings, the Modernist-Kemalist group contains Secularists and Kemalists; the Conservative-Nationalist group is composed of religious, conservative, ethnic-Turkists, and nationalists and the Leftist-Social Democrat group includes leftists and social democrats16.
Table 2. Non Parametric Test (Chi Square) Is it applicable for you? Religious Kemalist Secular Nationalist Conservative Social Democrat Socialist Idealist (ethnic Turkist) Chi-Square(a) 2954.68 1066.81 3256.40 3440.79 770.48 556.11 1562.82 1614.21 df 2 2 2 2 2 2 2 2 Asymp. Sig. 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000
a 0 cells (,0%) have expected frequencies less than 5.
Table 3. Factor Analysis: Rotated Component Matrix

State whether the following Modernist- Conservativefeatures are appropriate to define Kemalist Nationalist you. Kemalist .793 .002 Secularist .784 -.122 Nationalist .563 .463 Idealist- Nationalist -.072 .681 Conservative -.069 .636 Religious .161 .612 Social democrat .292 -.162 Socialist -.003 .005 Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Equamax with Kaiser Normalization. a Rotation converged in 6 iterations. Leftist-Social Democrat .160 .135 -.177 .205 -.166 -.322 .685 .868
The most common identities are lined up as Modernist-Kemalist, Conservative-Nationalist and Leftist-Social Democrat (Table 4). While there is a positive correlation between the Modernist-Kemalist group and the Leftist-Social Democrat group, the correlation between the ConservativeNationalist group and the other two (Table 5) is negative (arkolu et al. 2007). When we look at scores obtained from the subjects (Table 6), we see that while the most broadly-accepted identities in Turkish society are sequenced as nationalist (83.1%), secularist (81.7%), religious (79.4%), Kemalist (58.7%), and conservative (53.3%); the least accepted identities are sequenced as socialist (18.0%), idealist-nationalist (23.5%), and social205
democrat (39.9%). It appears that the mainstream left and right identities are commonly shared. It can further be concluded that the Turkish society broadly reconciles nationalist, secularist and religious values. For example, religious persons can be nationalist, ethnic-Turkist and conservative as well as Kemalist.
Table 4. The Most Common Identities Modernist-Kemalist Conservative-Nationalist Leftist-Social Democrat Table 5. Correlations Pearson Correlation Modernist-Kemalist Conservative-Nationalist Leftist-Social Democrat ModernistKemalist 1 -,010 .156(**) ConservativeNationalist -.010 1 -.145(**) LeftistSocial Democrat .156(**) -.145(**) 1 Applicable (%) 63.6 59.0 18.6
** Correlation is significant at the 0.01 level. Table 6. Self-Identification by Different Socio-Political Groups
Conservative
Nationalist
ModernistKemalist F test ConservativeNationalist F test LeftistSocial Democrat F test Total
81.5 7.633 (.000) 98.4 692.555 (.000) 66.2 46.822 (.000) 79.4
91.0 8056.714 (.000) 56.2 13.646 (.000) 76.3 43.262 (.000) 58.7
98.6 732.581 (.000) 78.7 13.265 (.000) 95.7 45.467 (.000) 81.7
91.4 135.298 (.000) 89.2 57.852 (.000) 79.6 9.960 (.000) 83.1
53.3 3.896 (.020) 83.5 4497.956 (.000) 45.0 20.731 (.000) 53.3
48.7 90.524 (.000) 32.6 52.595 (.000) 95.9 621.627 (.000) 39.9
21.7 23.967 (.000) 12.3 50.286 (.000) 81.8 2924.920 (.000) 18.0
7.322 (.001) 26.6 22.179 (.000) 20.4 3.784 (.023) 23.5
Significance levels are in parentheses.
When we look at the values shared by the basic three socio-political categories, main characteristics of Turkish society emerge more clearly. Modernist-Kemalists tend to identify as Kemalist, secularist, nationalist, and social-democrat. On the other side, conservative-nationalists are more religious, conservative, nationalist and ethno-Turkish nationalist,
206
IdealistNationalist 24.3
Secularist
Social democrat
Religious
Kemalist
Socialist
respectively. Finally, leftist-social democrats identify as social democrat, socialist, secularist and Kemalist.
Socio-economic Structure The number of official publications on income distribution and welfare studies in Turkey has increased recently. According to these works, the income distribution in Turkey occupies a place somewhere between developed and developing countries17 in terms of equality. Our findings are also parallel to the data of the Turkish Statistical Institution (Table 7). More than half part of Turkish society is composed of people of low socio-economic status; one third of Turks are of a middle socio-economic status, and only 15 percent of the population qualifies as being of high socio-economic status (Table 8). Of course, the variation within each status is quite wide.18
Table 7. Income Distribution First 20% Second 20% Third 20% Forth 20% Fifth 20% Gini Coefficient Source: Turkish Statistical Institute. In 2005 6.1 11.1 15.8 22.6 44.4 0.38 Table 8. Socio-economic Status (SES) % Low SES 51.3 Middle SES 33.7 High SES 15.0 Total 100.0 573.906 F test (.000) Significance levels are in parentheses.
Preferences for Political Parties In Turkeys current parliament, four parties with at least 20 seats have established groups.19 The AKP identifies itself as conservative democrat; the CHP considers itself to be social democrat; the MHP (Nationalist Action Party) propagates Turkish nationalism and DTP (Democratic Society Party) claims to be democratic and the representative of the Kurdish people. Demographically, while the MHP depends heavily on ethnic-Turkists and the DTPs policies are based on the Kurdish ethnicity, the AKP targets centerright and religious voters as its base, and the CHP attempts to rally social democrats and secularists to its cause.20 Apart from this characterization, the AKP and the MHP are also regarded as right-wing parties, while the CHP and the DTP are mostly situated on the left.21 As it is seen in the above findings, secularism and religiosity are two common features of Turkish society.22 When people are categorized according to left and right leaning political parties, the voting potential of the right is 75% and of the left is 25% (Table 9).
207
Table 9. Electorates Likely Support for Political Parties July 22, 2007 Election (Official Results, Row) 38.0 17.1 11.7 4.3 10.6 18.3 100.0 July 22, 2007 Political Election Parties (Distributed) 46.5 20.9 14.3 5.4 12.9 100.0 AKP CHP MHP DTP Other Undecided/ None Total November 2007 (Survey Result) (Row) 43.6 14.8 12.5 2.3 9.3 17.3 100.0 100.0 November 2007 Survey Result (Distributed) 52.8 17.9 15.2 2.8 11.3
Political Parties
AKP CHP MHP DTP Other Non-participation rate Total
Source: Turkish Statistical Institute and Pollmark Research Company.
Of course, voters also take candidates personal attributes and the parties particular programs into consideration. Psychological research has shown that both normative and heuristic criteria simultaneously influence political judgments (Ottati 1990). Consequently, to analyze and explain the voters political behavior, various approaches have been developed (Zuckerman et al. 1998). When we consider ethnic and religious factors as crucial determinants for political behavior, we are faced with the question of whether people behave rationally. Statistically main universe always distributes normally. In addition, general public opinion is always accepted to operate rationally, though academic discussions on this issue continue (Druckma 2004).
Ethnic Composition Turkish censuses since 1965 have ceased to inquire about ethnicity ad native language, and accordingly the hard data on Turkeys ethnic structure dates from before that year. The data related to the ethnic structure of Turkey is provided by the censuses until 1965. The proportion of Kurds in Turkeys total population, estimated according to the average population increase of Turkey, is broadly accepted by public opinion polls23 and international institutions as 20% (Table 10).
Table 10. Ethnicity % Turks 76.4 Kurds 19.2 Others 4.3 Total 100.0 Source: Ihsan Dagi & Metin Toprak, Freedom of Expression in Turkey, a project financed by European Commission, published by Association of Liberal Thinking, Ankara, 2001.
208
The Relationship of Fundamentals Political Party Preferences of Socio-political Identities The level support among various socio-political groups for political parties can be read as an indicator of how mainstream or marginal those parties are. The first choice of the Modernist-Kemalist group is the AKP, followed by the MHP and the CHP at a much lower rate. The AKP also comes far ahead of the MHP and the CHP in the choice list of the Conservative-Nationalist group.24 The Leftist-Social Democrat group tends to prefer the CHP, while the other parties come in the following order: AKP, DTP and MHP (Table 11).
Table 11. Political Party Preferences of Socio-political Groups PARTIES AKP CHP MHP DTP Others Undecided Total F test ModernistKemalist 36.4% 19.3% 12.9% 1.1% 9.8% 20.5% 100.0% 50.671 (.000) ConservativeNationalist 54.8% 8.0% 12.7% .5% 8.8% 15.2% 100.0% 69.628 (.000) LeftistSocial Democrat 25.8% 32.8% 4.8% 8.2% 10.8% 17.6% 100.0% 12.850 (.000)
It is interesting that the AKP, which has Islamic origins and is led by former Islamists, has a high level of acceptance among all groups. This means that this party has moved to the center (center-right) and that the largest part of the Turkish population does not consider it a serious threat to the regime. This can also be considered a sign of moderation in Turkish politics as compared with the polarization, tensions, crises, conflicts and clashes witnessed elsewhere in recent Turkish political history. Although some sections of society (mainly leftists and secularists) are adamantly opposed to the AKPs rule, fearing that they will transform the regime into an Islamic one, the general public -including some leftists and secularists- believes that the AKP has neither the intention nor the power to change the regime. Effectively, most Turks seem to want to give this party a chance to solving the countrys chronic problems.
Political Identity and Socio-economic Status Differences in political identity often mirror important socio-economic patterns. While members of the Modernist-Kemalist and Leftist-Social Democrat groups are generally concentrated in more affluent circles, the Conservative-Nationalist demographic tends to be relatively low socio-economic standing, and
209
consequently tends to be both poorer and less educated. It is a fact that mostly these people support the AKP, and neither views it as a threat nor sees any reasonable possibility of regime change. Combined with the previous finding, some may interpret the Conservative-Nationalist base as a sort of lumpen proletariat tending to be easily swayed by charismatic populist leaders of the right-wing, being unable to clearly see present realities and or anticipate future developments (Cagaptay 2005). Conversely, the same data suggest the possibility that the wealthy and educated members of the traditional political, social and economic elite fear they may be supplanted by an emerging Islamist elite, or generally that right-wings use of power will be to their material and social disadvantage (Table 12).
Table 12. Socio-political Groups and Socio-economic Status Low SES Middle SES High SES Modernist-Kemalist 60.7% 64.1% 72.3% Conservative-Nationalist 68.4% 51.4% 43.8% Leftist-Social Democrat 16.9% 18.9% 23.6% Total F test 100.0% 9.796 (.000) 100.0% 61.709 (.000) 100.0% 5.129 (.006) Total 63.6% 59.0% 18.6% 100.0 %
Socio-political Structures of Political Parties Taking the average of the sampling as a reference, it becomes apparent that political party affiliations vary considerably along socio-political lines. The Modernist-Kemalist group supports mostly the CHP and the MHP; the Conservative-Nationalist group greatly prefers the AKP and the MHP; and the Leftist-Socialist group inclines more towards the CHP and the DTP than other groups. When the average of the sampling is taken as reference again, similar results are obtained for eight different identities. People who are identified as religious and conservative both preferred the AKP.25 Kemalists and secularists supported the CHP, as did social democrats. Those identifying as nationalist opted for the MHP, as did those who considered themselves ethnic-Turkists. Those identifying as socialist showed a preference for the DTP (Table 13).
210
Table 13. Socio-political Structures of Political Parties ModernistConservativePARTIES Kemalist Nationalist AKP 53.0% 74.0% CHP 82.8% 31.8% MHP 65.6% 59.9% DTP 29.4% 13.2% Others 66.8% 55.7% Undecided/ None 75.2% 51.6% Total 63.6% 59.% F test 41.545 (.000) 72.497 (.000) Significance levels are in parentheses.
LeftistSocial Democrat 11.0% 41.2% 7.1% 64.7% 21.4% 18.8% 18.6% 73.166 (.000)
Political Party Preferences of Ethnicities The impact of ethnicity on politics has been studied for decades (Laumann et al. 1971, Andersen 1982). Interestingly, our study indicates that the AKP was by far the favorite among both Kurds and ethnic Turks. Its presence on the political scene, however, has not entirely eclipsed ethnic divisions, which the breakdown of those identifying with the other parties reveals. We note that ethnic Turks, after the AKP, prefer first the CHP and then the MHP26, whereas among Kurds the DTP beat out the CHP, with the MHP faring poorly27. We will also note that the AKPs level of support per capita is actually stronger among Kurds than among ethnic Turks, perhaps suggesting that many Kurds with serious problems have come to look for their deliverance to a mainstream, right-leaning party rather than the more radical DTP often accused of being the political wing of the illegal PKK (Kurdistan Workers Party). This analysis, by no means unreasonable, can also be taken as a sign of a trend towards moderation in Turkish politics (Table 14).
Table 14. Political Party Preferences of Ethnicities Political Parties AKP CHP MHP DTP Others Undecided Total F test Turk 43.7% 15.1% 13.7% 0.8% 9.1% 17.7% 100.0% Kurd 48.3% 10.4% 1.9% 18.1% 7.7% 13.5% Others 38.6% 17.6% 11.6% 0.9% 13.3% 18.0% Total 43.7% 14.9% 12.5% 2.3% 9.3% 17.3% .881 (.415)
211
Ethnic Structure of Political Parties It can be easily said that there has been a huge asymmetry between the party preferences of ethno-ideological Turkists and Kurdists. However, the factors have impact on both pro-Turkish and pro-Kurdish politics are more common (arkolu et al. 2006). Among people of Turkish ethnic origin, the DTP found the least support of any party, and similarly among those of Kurdish28 origin the MHP was the least popular. Ethnic Turks prefer the MHP above the average, while ethnic Kurds prefer the DTP above the average. This clearly shows that the DTP and MHP try to obtain support by resorting to ethnic nationalism. Therefore, their successes in elections would amount to further polarization and tension in Turkish domestic politics and increase the possibility of conflict and confrontation between ethnic groups. On the other hand, their preference for moderation to come to power by gaining support among broader sections of the society will encourage a peaceful, democratic transformation. The MHP can benefit from the AKP example in becoming a centrist party, and the DTP can condemn PKK and its terrorist tactics to contribute to a peaceful resolution of the Kurdish question and the structural integration of Kurdish people into the mainstream of both Turkish society and the state (Table 15).
Table 15. Ethnic Structure of Political Parties Turk Kurd Others Total F test AKP 83.0% 9.9% 7.1% 100.0% 11.996 (.000) CHP 84.2% 6.3% 9.5% 100.0% MHP 91.2% 1.4% 7.4% 100.0% DTP 27.9% 69.1% 2.9% 100.0% Others 81.1% 7.4% 11.5% 100.0% None 84.7% 7.0% 8.3% 100.0%
Ethnicity and Socio-economic Status The percentage of ethnic Turks among those of low, middle and high socioeconomic status does not vary considerably, although the proportion of Kurds decreases in the upper parts of the status ladder. It can be said that Kurds are mainly concentrated among those of lower socio-economic status (Table 16).
212
Table 16. Ethnicities and Socio-economic Status (SES)

Turk Kurd Others Total F test Significance levels are in parentheses. Low SES 82.5% 10.9% 6.6% 100.0% 3.231 (.040) Middle SES 84.7% 7.3% 8.1% 100.0% High SES 81.2% 6.2% 12.6% 100.0%
Socio-political Structures of Ethnicities Taking the average of the sampling as reference, Modernist-Kemalist values are revealed to be more common among Turks whereas Leftist-Social Democrat values are adopted mostly by Kurds (Table 17).
Table 17. Socio-political Structures of Ethnicities Turk Modernist-Kemalist Conservative-Nationalist Leftist-Social Democrat 65.8% 59.4% 17.4% Kurd 40.5% 57.5% 28.6% Others 66.8% 56.5% 19.7% Total 63.6% 59.0% 18.6% F test 33.907 (.000) .517 (.000) 9.774 (.000)
Significance levels are in parentheses. Generally, it seems Turks are more likely to cling to the regimes main values and ideology, helping maintain the integrity and structure of the countrys official homogeneity, while Kurds opt for socialism to help protect their distinct identity against the assimilationist policies.29 There are no statistically meaningful differences between ethnic groups in espousing ConservativeNationalist values. Therefore, it is necessary to look again at ethnic origins from the perspectives of the eight sub-identities. Turks are under the sampling average only in social democrat and socialist values whereas Kurds are above the sampling average only in these values and are under the average in all other values -religious, Kemalist, secularist, nationalist, and idealist-. Kurds prefer socialism or social democracy as a mark of protest against a political culture dominated by the Turkish majority. While Kurds seem to prefer consensus democracy as a guarantee for minorities, Turks tend to understand democracy as administrating the will of the majority.30
Fasting as Religious Common Denominator In discussing religion in Turkey, we must bear in mind that there is no sharp, absolute divide between Islam and its partisans on one hand, and secularism and its proponents on the other. Those who consider themselves devout
213
Muslims will inevitably incorporate modern, secular, realities into their lives sometimes even those, which are in tension with traditional Islam-, and at the same time, many secularists do not hesitate to perform certain religious duties. This large and ambiguous area of overlap can be read as good evidence of the possibility of harmonious coexistence and shared values among Turkish people of different social backgrounds and political orientations based on mutual respect and moderation.31 There are, of course, certain practices which have become distinctly characteristic of devout Muslims in Turkey, such ac praying five times a day (generally in mosques), the use of distinctly religious words in discourse, and wearing certain types of clothing, as in compliance with Islamic jurisprudence. At the same time, though, other religious activities such as fasting, funeral prayers and Friday prayers are common both those who identify as secularist and those who identify as devout. In particular, it would behoove us to examine the practice of fasting during the daylight hours of the month of Ramadan, which requires a great deal of personal patience and self-restraint, and therefore cannot be overlooked as an insignificant religious exercise. While there have indeed been tensions over this issue, with some secularists accusing pious Muslims of attempting to punish those who do not fast, fasting itself remains common enough throughout Turkish society that classifying people based on whether or not they partake is extremely difficult. The relatively small differences between social groups in terms participation in fasting suggest a very real potential for different sections of what may otherwise seem to be a deeply divided society to coexist in peace. Those identifying as Conservative-Nationalist reported the highest percentage observing the fast (91.4%), followed by Modernist-Kemalists (82.7%) and finally Leftist-Social Democrats (74%) (Table 18).
Table 18. Fasting by Socio-political Groups Did you fast during the month of Ramadan? I did not fast Yes, occasionally Yes, regularly Total F test ModernistKemalist 17.3% 17.0% 65.7% 100.0% 21.040 (.000) ConservativeNationalist 8.6% 12.4% 79.0% 100.0% 229.910 (.000) LeftistSocial Democrat 26.0% 18.0% 56.0% 100.0% 64.129 (.000)
Observing of the fast operates in rough proportion to socio-economic status; comparatively fewer of those with high levels of income and education
214
fasted. Fasting is also most popular among the AKPs supporters and least among the CHPs base. However, it is particularly noteworthy that among all political parties, the fasting rate is well above 50%. Supporters of the CHP ad DTP reported the highest rates of nonobservance. It is interesting that both the rates of fasting in the whole month and not fasting even in one day are quite high for the DTPs supporters (Table 19). This may be considered as the sign that DTP isolated from the main Kurdish ethnic group and encompassing different marginal sections of that ethnic group.32 There is a common understanding that rural people or Kurds are more traditional or likely religious people comparing with city-dweller or others. However, our findings indicate that the distance between Kurds and religious worships is growing (Table 20).
Table 19. Fasting by Political Party Did you fast during the month of Ramadan? I did not fast Yes, occasionally Yes, regularly Total F test AKP 6.4% 8.8% 84.8% 100.0 % 68.733 (.000) CHP 31.9% 22.3% 45.8% 100.0 % MHP 14.3% 17.9% 67.8% 100.0 % DTP 29.0% 1.4% 69.6% 100.0 % Others 27.4% 17.0% 55.6% 100.0 % Undeci ded / None 20.5% 20.5% 59.0% 100.0 % Total 16.1% 14.6% 69.3% 100.0 %

Table 20. Ethnicity and Fasting Did you fast during the month of Ramadan? I did not fast Yes, occasionally Yes, regularly Total F test Turk 15,1 14,6 70,4 100,0 Kurd 20,1 13,1 66,8 100,0 Others 22,4 15,9 61,6 100,0 Total 16,1 14,5 69,4 100,0 5.973 (.003)
Significance levels are in parentheses. It can be said that Turks consider fasting increasingly as a part of their tradition, strengthening their national feelings and separating them from the others. Ethnic-Turks have the tendency of using the words Islam and Turk together to emphasize their greatness; but being terrorist, separatist, and
215
peasant come to their mind when they hear the word Kurd. The use of the concept of White Turks (Yalcin 2004)33 by Turkish intellectuals and the publication of books on this subject underline the importance of the issue. This is in fact a dangerous development in terms of non-solution of the Kurdish problem and the deep polarization and conflict between Turks and Kurds. The same danger exists for religious and secularist people given the harsh reactions of the sides even in minor issues not having the capacity of causing a crisis. There is a strong negative relationship between fasting and socio-economic statutes. While fasting rate is the highest (77.1%) for low socio-economic status, non-fasting rate is the highest (24.1%) for high socio-economic status (Table 21).
Table 21. Fasting by Socio-economic Status Did you fast during the month of Ramadan? Yes, regularly Yes, occasionally I did not fast Total F test Low SES 77.1% 10.1% 12.8% 100.0% Middle SES 63.1% 19.4% 17.5% 100.0% High SES 56.9% 19.0% 24.1% 100.0% Total 69.3% 14.6% 16.1% 100.0% 37.687 (.000)
Unconciliatory Attitudes Based on Prejudices and the Polarization of the Turkish Society We have suggested from the above findings that despite the divisions present within Turkish society, there exists a clear set of shared values, practices, and understandings, which constitutes a solid basis for harmonious coexistence. Put negatively, we have seen nothing in our data to suggest that polarization, clashes, or discord between the various identity groups that comprise Turkish society is inevitable. This is not, however, to obscure the reality of past and present tension.
Indeed, repeatedly, Turkey witnessed politics driven by intransigent attitudes and provocative actions of small groups, which have succeeded in creating unnecessary crises, retarding the normalization and moderation of Turkish politics. The contentious nature of attitudes toward Kurdish cultural rights and the demands of Islamists for recognition of their identity are an excellent example. Hardliners on this issue haven been often publicly or privately espoused a particularly dim view of the Kurds as a group, which bias has unquestionably
216
contributed to ill-advised decisions and problematic situations. At the same time, even among many ethnic Turkish nationalists who do not necessarily harbor any contempt towards Kurds as such, a substantial current of thought considers Kurdish cultural demands and the politicization of Kurdish identity to be a fundamental threat to Turkeys peace, stability, and integrity and often as a front for terrorism. While wishing to preserve the important conceptual distinction between uninformed prejudice and legitimate security concerns, we cannot deny the practical connection between presuppositions about the motivations, characteristics, and values of a group, on one hand, and the strategies employed in interacting with it on the other. Indeed, in the interviews conducted by Turkish journalist Fikret Bila, some retired Turkish army generals admitted to having made mistakes or held misconceptions regarding the cultural and political aspects of the Kurdish movement. We can identify certain presumptions as having been particularly impactful in misdirecting the governments struggle against Kurdish separatism and indeed as continuing to constitute barriers to the kind of courageous action needed to affect a real solution to the problem. These include the following assumptions: (i) Kurdish identity is monolithic across Turkey and northern Iraq; (ii) This identity is the main source of group identity for the Kurdishspeaking people; (iii) It is birth-given and involves little or no individual choice (Somer 2005a: 113); (iv) Turks view their identity as mutually exclusive to that of Kurds, and view Kurds as the other; (v) Alternative political movements based on factors other than ethnicity, such as class, ideology, gender and religion are not attractive for Kurds; and (vi) An Iraqi Kurdish state or autonomous entity would necessarily support Kurdish secessionism in Turkey. (Somer 2005a: 114) In the remote and recent past, though, moderates have supported and encouraged initiatives, which have helped, raise hopes for the peaceful solution of the Kurdish problem. Moderates are aware that the Kurds living in Turkey, Iran, Iraq and Syria are not a homogenous group, and that important religious, tribal, socio-economic, linguistic, political and ideological differences exist among them. They have varying levels of ethnic and national self-consciousness, diverse political-institutional experiences, and different relations with international actors and their host countries (Somer 2005a: 116-7). Moderates also believe that it is possible to dissociate the identity and security aspects of the Kurdish problem and to accommodate Kurdish cultural and political demands without damaging the social, political and territorial integrity of Turkey. Instead, they maintain that this
217
accommodation is actually the best way to counteract Kurdish secessionism, since it will decrease the appeal of this option for Turkish Kurds, and thus diminish support for the PKKs political-territorial demands. Thus, moderates have encouraged recognition of Kurdish linguistic and cultural rights, without compromising their dedication to combating the PKKs often violent secessionist campaign (Somer 2005b: 603). The military rule of the early 1980s was accompanied by harsh oppression of leftists, Islamists and Kurdish activists even going so far as to ban use of the Kurdish language in public. More moderate views, like those described, became more prevalent beginning in the late 1980s, with President Turgut zal. Many Kurds saw him as someone who genuinely cared about their welfare and was capable of solving the Kurdish problem through constructive measures. Hardliners did not share zals approach, which they accused of underestimating the gravity of the PKK threat, and opposed even consideration of measures related to Kurdish identity and cultural demands until the PKKs violence had totally ended. Meanwhile the pro-Kurdish DTP did not distance itself from the PKK, and instead tried to present the PKK as a legitimate political organization representing the Kurdish people. As a result, with the resumption of PKK violence despite its self-declared ceasefire, hard line nationalist Turks felt that their worst misgivings about the sincerity of Kurdish desires for a political solution had been confirmed, and initiated a new campaign against pro-Kurdish partisans without distinguishing carefully between radical Kurdish nationalists and moderates. In 2000, hardliners had emerged as the dominant voice within both the army and the Ecevit government, and began emphatically arguing that Kurdish demands for access to television broadcasting and educational curricula, along with an alleged politicization of the Kurdish movement, amounted to the second dimension of separatist terrorism. They insisted that it represented the revival and restructuring of the separatist movement through political means and therefore constituted a genuine threat to Turkish security and territorial integrity (Aydnl 2002: 214-5). Turkish civilian authorities and political forces yet to develop non-military solutions for the economic, cultural, political and social problems facing the southeastern part of Turkey which has the highest concentration of Kurds. Consequently, despite impressive military successes against the armed factions of the PKK, the actual needs of the regions people have not been addressed much less satisfied- sufficiently to create a real atmosphere of stability. The Kurdish populations widespread support for the AKP government and its leaders strongly implies that they anticipate new
218
initiatives from the civil authorities to improve their social, cultural and economic situations. Our statistical data has suggested that they are not particularly different from ethnic Turks in many respects. It seems, then, that a conciliatory and tolerant attitude toward them will likely be met with Kurdish sympathy and support, and contribute to the stability of domestic politics. Of course, this is easier said than done. To be effective, new approaches to the Kurdish issue require the support of state institutions and resources and efficient administration.34 Perhaps the biggest challenge, though, will be overcoming the opposition of hardliners without further polarizing the country or generating new crises. The military, bureaucratic and civilian elites long-standing history of imposing their particular vision of modernizing Westernization on the masses, usually under the name of Kemalism, has created problems for groups seeking the recognition and representation of any alternative identities in the public sphere particularly for conservatives and Islamists. These elites have long believed that their paternalistic control over public space and discourse has been the only thing preventing a total disintegration of Turkish society into chaos and backwardness, and many are quite worried about the recent successes of conservative parties. These elite are so insistent on Kemalism to believe that if Kemalism, harboring the elements that centralize human beings, is exhausted, the unity of the state will be lost and it will not be possible to maintain the idea of society (Kaya 2007: 716). They have most frequently used the principle of secularism to attack opponents whose world views they see as in conflict with the Kemalist order. Their understanding of secularism, however, is not simply keeping affairs of state outside the purview of religious authorities as it is in most of Euroamerica- but instead as the active subservience of religion to the authority of the state through legal and constitutional channels (Keyman 2007: 222). Effectively, this paternalism results in a striking denial to conservatives of any meaningful self-expression in the public sphere, the most visible manifestation of which is the controversy over the headscarf. The state, at the behest of hard line Kemalists, only permits women to participate in the public sphere if they adopt the particular secular identity of womanhood, which is constructed as the public identity (Sekinelgin 2006: 757). On a civil society level, secular womens organizations and feminists, who share the states interpretation of secularism, severely criticize and condemn women who wear the headscarf as having chosen backwardness by surrendering to the pressures of Islamist men who want to impose an Islamic order. Consequently, such groups also do not see any place in the public
219
sphere for these women (Sekinelgin 2006: 762-5, Marshall 2005: 109, 110). Ironically, policies such as the headscarf ban serve not only to prevent women wearing the headscarf from working in the public sphere, but it also amounts to gender-based discrimination, and actually helps reinforce the existent patriarchal system by denying those women access to higher education and other opportunities to develop their personality and welfare. The effect is felt most keenly among those non-elite women who, supposedly, need emancipation the most. Like the Kurdish problem, the question of how to react to Turkeys Islamists is a very sensitive issue. While the accusation that Islamists want to impose an Islamic regime upon Turkish society has occasioned significant tension and anxiety, the main purpose of the mainstream Turkish religious conservative movement is to obtain public recognition for their identity, which, despite frequent portrayal as rigid and monolithic, in fact represents a very diverse, complex, and dynamic set of beliefs, inevitably having a plural and multidimensional nature. (Keyman 2007: 217). Indeed, we have mentioned how our data shows enormous areas of overlap between those identifying themselves as secular and those identifying as religious including among those who support conservative parties. Despite the ubiquity of the charge, to accuse the mainstream conservative movement in Turkey of being anti-secular is quite simply to ignore the demographic reality of a population, which overwhelmingly refuses to situate its identity within a simplistic secular-religious binary. These kinds of accusations, typical of anti-conservative members of the Kemalist establishment, collectively constitute a hegemonic discourse to speak for conservative and religious Turks while refusing to allow them any authentic voice or will of their own (Da 2008a). Hence, members of the traditional elites may allege that the conservative demand for public recognition of Muslim identity indicates an intention to impose certain values on the rest of society, but they may only do so by overlooking the fact that most conservatives understand their goal as coexistence with secularists based on mutual understanding, equitable access to public benefits, and the right to free and fair political, economic, and cultural competition. Consequently, the resulting assumptions made about the motivations, values, and intentions of conservative-religious Turks frequently do not withstand even casual scrutiny as valid representations of all or even most members of the movement. A prime example of this is the headscarf issue, where women who wear headscarves in fact have a wide variety of complex motivations for their actions, and to reduce these simply to patriarchal
220
oppression does tremendous violence to how many women actually understand their own beliefs and actions. For example, many consider it to be a personal ethical and religious duty, or an act of freedom and the expression of cultural rights rather than as a symbol of a revolutionary ideology. Indeed, far from being an act of submission to Islamist mens orders not to participate in public life, many women see the headscarf as enabling them to become more deeply involved in activities in the public sphere without compromising their personal standards of modesty (Marshall 2005: 111). Particularly since it is the ban on headscarves for university students that is the main target of criticism, it is difficult to understand how womens demands for equal access to better opportunities for education and career advancement can be so routinely portrayed as passive acceptance of a patriarchal culture that relegates them to quiet, domestic existence. Moreover, Islamism as a unified ideological movement universally aiming to establish an Islamic regime, has not had a substantial presence in Turkish politics for well over a decade and the prevalence of such monolithic Islamism even before this time is debatable. Over the last twenty years at least, a very wide diversity of Islamism and conservatism has been evident, with a broad spectrum of appeal for different reasons to Turks of different classes, ethnicities, genders, and political affiliations (Houston 2002: 433). It is, of course, true that with the activities of Islamists and conservatives, the impact of Islam on society has become more pronounced. Today, it is not possible to analyze Turkish politics without reference to Islam and it is impossible to understand the Turkish political-economy without taking into account Islamic capital and its institutional structure, or the cultural sphere without recognizing the symbolic and sociological power of Islam (Keyman 2007: 223). In general, the resurgence of religious piety can be read as a popular reaction against the paternalism of long-dominant elite enabled by increased economic opportunity and social mobility. The insistence of conservative women on wearing the headscarf can also be seen as a challenge to the states imposition of a particular identity on not only their public expression, but even on their bodies (Sekinelgin 2006: 762, Keyman 2007: 226). However, this mark of protest should not to be confused with a desire to overthrow the entire regime, which conservatives overwhelmingly benefit from and wish to maintain. In fact, their activities are better interpreted as a perhaps natural expression of a suppressed conservative identity in a modern context, which has finally begun to allow free competition between the different forces within society.
221
Conclusion This articles statistical data has demonstrated the growing prospect of a Turkish society, which opts for moderation and compromise rather than radicalism and confrontation. While nationalism seems to be on the rise among Turkish people, ultra-nationalism (idealism) is the least popular political strain after socialism, which has long been disliked by the Turkish public due to the historical Russian-Turkish rivalry and the association of communism with atheism.
As our statistics show, while a great majority of Turkish people consider themselves religious, which could be seen as a threat to the Turkish Kemalist regime, an even greater majority defend secularism as the basic characteristic of their state. The great election victory of the AKP can also be seen as the sign of moderation in Turkish politics. Although the AKP has Islamist origins, it has used discourse, which encompasses all sections of society and has proved through its actions that it does not make its political decisions on a religious basis. People from many different sections of society were impressed by the AKPs tenure in government and had no qualms reelecting it with an even stronger mandate. The re-election of the AKP and its popularity among so many sections of Turkish society demonstrates that most Turkish people, including most who earnestly believe in secularism and other characteristics of the regime, do not see any reason for tension and confrontation. The main divide within Turkish society, and the source of its conflict, is not so much among the majority of people, but rather between them and traditional secular elite, which continues to use its influence to deny those who do not share its particular vision of westernization access to the public sphere (Da 2008b). The states rejection of the identities of large sections of society and the undemocratic interventions have created great social tensions and prevented the normalization of politics, in turn stunting the development of Turkish democracy and damaged Turkeys ambitions of recognition as a developed nation. The Kurdish nationalists and Islamists, who have long since ceased to harbor any plan to fundamentally change the system, mainly struggle for the recognition of their identities and the right to participate in the public sphere on an equal footing with others. The reality of their intentions even aside, toppling the existent regime and gaining control of the state is patently neither a viable nor reasonable goal for them, given the strength of the states protection mechanisms and an international climate that would not tolerate undemocratic or anti-pluralistic developments. What is needed for the normalization of Turkish politics is a transformation of Turkish secularism away from its old statist, elite-centered
222
model and towards a more democratic secularism. If the traditional elites continue in the same pattern of refusing to compromise with what has clearly emerged as the dominant worldview of the majority of the increasingly mobilized Turkish society, tensions are likely to continue and perhaps even spiral out of control. However, if they adopt a more dialogical, tolerant and accommodating strategy of living with difference, (Keyman 2007: 228-229) and a far broader section of the Turkish people can participate in and identify with the state which is ultimately the insurance for its survival. The minimum expected cell frequency is 1023.0.
Notes
1. For the evolution of early Turkish political parties and ruralization of elections and democracy see Frank Tachau and Mary-Jo D. Good (1973). 2. For discussions on the center-right party tradition in Turkey see Cizre-Sakallioglu (1996). We think that Kurans preference falsification framework also works well for the Turkish right-wing parties (Kuran 1987) 3. For the impact of EU membership process on Turkish politics, see Thomas (2005). 4. For the rise of political Islam in the Middle East see Rubin (1997). 5. For the struggle between establishment and religious political tradition see Umit Cizre-Sakallioglu and Menderes Cinar (2003) and Keyman (2007). 6. Mete Tuncay compares Ottoman Empire and modern Turkey in the context of authoritarianism and totalitarianism, and concludes that while Ottoman Empire was authoritarian, Turkey is totalitarian. In addition, some other articles have discussed the ideological public sphere argument and its crisis in modern Turkey (aha 2005; aha 2004). 7. In literature, some papers have analyzed the relative effects of religion, social class and linguistic factors on voting comparatively. In Turkey, the argument of threat to the regime is used generally to keep the civil societys institutions under pressure (Lijphart 1979). 8. Atilla Yayla suggests a liberal constitution for solution (Yayla 2007). 9. For the use of Islam both as a threat against and as a tool for the state see Tank (2005). 10. We use secularist elite, state elite and traditional elite interchangeably. 11. The following articles are going to be related to terrorism, reactionism, perception of the West, and transformation and evolution of Turkish politics from fundamentalists to compromisers. 12. Kemalism refers to Mustafa Kemal ATATURK, the founder of modern Turkey.
223
13. The term idealist stands for ethnic Turkist. The symbol for idealists is a wolfs head which depicted by right hand fingers. This sign is very similar to the hand sign of certain rock groups. 14. Jonathan Friedman (1992) uses an anthropological approach and concludes that construction of identities is the result of particular social positions. Ergun zbudun (2006) discusses the adventures and meanings of left-wing and right-wing parties in the context of AKP victory in 2002. 15. For the making of Islamic political identity in Turkey see M. Hakan Yavuz (2003a). 16. Long-term interaction of Turkey and Europe has created some interruptions in terms of identities. For a review see Robins (1996), Akgn (2002), and Glalp (1995). 17. Poor Economic outcome, and income or wealth inequality, by fueling social discontent, intensifies socio-political instability. For cross-country analysis, including Turkey, see Alesina and Perotti (1996). Also for an analysis on a specific period in Turkey see Akarca and Tansel (2004). 18. As well known, many researches find positive relationship between socioeconomic development and political/economic freedoms and civil rights. Heritage Foundation, Freedom House, Fraser Institute, Transparency International, World Economic Forum, World Bank and UN Development Program publish many indices and reports support this argument. 19. In the long-run, as in the present day, four main political trends dominate directly or indirectly Turkish political arena: center-right, center-left, ethnic-Kurdist and ethnic-Turkist. Until recent years, the destiny for religious, ethnic-based and leftist parties were only coalition or opposition in Turkish Parliament. However, since parliamentary election in 1994 (with the exception of 1999 early parliamentary election), religious oriented parties have led Turkish politics. For rise of political Islam see aha (2003) and ni (2001). More interestingly, ethnic Turkism has begun to be shared also by social democrat opposition party. See Ktahyal (2008), zipek (2008a) and Bayramolu (2008). 20. However, with the presidency of Devlet Baheli, MHPs politics has changed dramatically. See Ylmaz (2008). 21. For the increasing role of ethnicity and religion on voting behaviour see GneAyata and Ayata (2002). 22. Y.Ziya Ozcan concluded that social class and demographic factors are also important determinants for both municipality and parliamentary elections (Ozcan 2000). 23. For example, Konda Research has found ratio of Kurds 15.7% (Konda 2006). Findings of this research were seen at Milliyet daily on 22 March 2007. CIA website also gives 20% for Kurdish population in Turkey. Nevertheless, our survey result shows that the ratio of Kurds represented in sampling is about 10%. Turkey has several other ethnicities and sects. However, collective or overlapping
224
identities or peculiarities of those groups with Turks and Kurds lead intellectuals or analysts to ignore their presence. For a discussion on Zaza ethnic group see KehlBodrogi (1999). For a discussion on official policy change against Kurdish issue see Ylmaz (2007b). 24. Tarhan Erdem (2007), one of the leading pollsters and well known social democrat figure, takes the developments in Turkish political arena positively. See also Kalaycolu (1994). 25. For a critical view on AKPs definition of its conservatism see zipek (2008b). Narl (1999) and zipek (2003) have analyzed the rise of Turkish political Islam in detail. 26. For an evaluation of politicization of Kurds see Somer (2004). 27. For an analysis on a previous election see Candar (1999). 28. For an analysis on pro-Kurdish political parties see Watts (1999). 29. For an evaluation of Turkish politics in the context of modernization, see Turan (2007). 30. For a comprehensive democracy analysis see Blaug (2001). 31. For mis-exaggerating role of religion on politics see Tessler (2002). 32. There is an interesting trend in the issues of Kurds and Alevis. Alevis have been marginalized and discriminated in the Ottoman Empire era and also in the modern Turkey to some extent. Then Alevis have begun consciously to identify themselves as a political group on the basis of a unique religious identity. Alevis leftist commitment may be understood as a kind of protest against state-basedSunni dominance. Marginalization of Alevis by forcing them to the corner has created an outlier for the mainstream social tradition. Now, we think that Kurds also have been on the similar route. Kurds have been marginalized by statebased-Turkist tradition. Consequently, Sunni Islam and Turkishness have not been used as denominators but used as dividing means in the Turkish society. For the formation of Alevi identity and general discussions on Kurds and Alevis see Shankland (2003), Bruinessen (1996), Olsson et al (1998), Yavuz (2003b), and Zeidan (1999). 33. The term white Turk has been developed by late journalist Ufuk Guldemir. For a further discussion, see Yldz (2003). 34. Murat Ylmaz (2007b) argues that talking Kurdish issue so much means that there has been enormous development in that field.
225
References
Akarca, Ali T. and Ayst Tansel (2004). Economic Performance and Political Outcomes: An Analysis of the 1995 Turkish Parliamentary Election Results. Economic Research Center Working Paper. Middle East Technical University, 04.01. http://www.erc.metu.edu.tr/menu/series04/0401.pdf [Accessed: April 10, 2008]. Akgn, Birol (2002). Twins Or Enemies: Comparing Nationalist and Islamist Traditions in Turkish Politics". Middle East Review of International Affairs l.6(1): 17-35. Aldkat, Gl Marshall (2005). Ideology, Progress and Dialogue: A Comparison of Feminist and Islamist Womens Issues of Head Covering and Work in Turkey. Gender Society 19(1):104-20. Alesina, Alberto and Roberto Perotti (1996). Income Distribution, Political Instability, and Investment, European Economic Review 40 (6): 1203-28. Andersen, Walter K. (1982). Ethnicity and Equality: The Shiv Sena Party and Preferential Policies in Bombay. The Journal of Asian Studies 41 (2): 38587. Aydnl, Ersel (2002). Between Security and Liberalization: Decoding Turkeys Struggle with the PKK. Security Dialogue 33 (2): 209-25. Baran, Zeyno (2008). Turkey Divided. Journal of Democracy 19 (1): 55-69. Bayramolu, Ali (2008). Baz laikler beyaz rklar gibi!. Aksiyon 706. June 16. http://www.aksiyon.com.tr/detaylar.do?load=detay&link=23625, [Accessed: September 5, 2008]. Blaug, Ricardo (2001). Democracy: A Reader. Edinburgh University Press. Bruinessen, Martin van (1996). Kurds, Turks and the Alevi Revival. Middle East Reports 200: 7-10. Cagaptay, Soner (2005). Turkey at a Crossroads: Preserving Ankaras Western Orientation. Policy Focus 48, http://www.washingtoninstitute.org/pubPDFs/CagaptayBookWeb.pdf [Accessed: July 10, 2008]. Candar, Cengiz (1999). Redefining Turkey's Political Center. Journal of Democracy 10(4): 129-41. Cizre-Sakallioglu, Umit (1996). Liberalism, Democracy, and the Turkish CentreRight: The Identity Crisis of the True Path Party. In: Kedourie, S. (Ed.). Turkey: Identity, Democracy, Politics. London. 142-61. Cizre-Sakallioglu, Umit and Menderes Cinar (2003). Turkey 2002: Kemalism, Islamism, and Politics in the Light of the February 28 Process. The South Atlantic Quarterly 102 (2/3): 309-32.
226
aha, mer (2003). Turkish Election of November 2002 and the Rise of Moderate Political Islam. Alternatives: Turkish Journal of International Relations 2 (1): 95-116. (2004) The Crisis of the Ideological Public Sphere in Turkey. Euro Agenda 3 (1): 337-49. (2005). The Ideological Transformation of the Public Sphere: The Case of Turkey. Alternatives: Turkish Journal of International Relations 4 (1-2): 130. arkolu, Ali and Binnaz Toprak (2007). Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset. stanbul :TESEV.. arkolu, Ali and Melvin J. Hinich (2006). A Spatial Analysis of Turkish Party Preferences. Electoral Studies 25 (2): 369-92. Da, hsan (2008a) Turkey: Between Democracy and Militarism. Ankara: Orion Kitabevi Publications. (2008b). Post Kemalist Trkiye. Zaman. May 13. http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=688620 [Accessed: May 30, 2008]. Druckma, James N. (2004). Political Preference Formation: Competition, Deliberation, and the (Ir)relevance of Framing Effects. American Political Science Review 98: 671-86. Erdem, Tarhan (2007). Yeni Trkiye'yi Anlamak. stanbul: Konda Research Publishing. Friedman, Jonathan (1992). Myth, History and Political Identity. Cultural Anthropology 7 (2): 194-210. Glalp, Haldun (1995). The Crisis of Westernization in Turkey: Islamism versus Nationalism. Innovation: The European Journal of Social Sciences 8 (2): 175-82. Gne-Ayata, Aye and Sencer Ayata (2002). Ethnic and Religious Bases of Voting. Eds. Ylmaz Esmer ve Sabri Sayar. Politics, Parties, and Elections in Turkey. USA: Builder-Colarado, Lynne Rienner Publishers. 137-56. Houston, Christopher (2002). Legislating Virtue, or Fear and Loathing in Istanbul. Critique of Anthropology, 22 (4): 425-44. Kadolu, Aye (1998). Republican Epistemology and Islamic Discourses in Turkey in the 1990s. The Muslim World LXXXVIII (1): 1-21. Kalaycolu, Ersin (1994). Elections and Party Preferences in Turkey: Changes and Continuities in the 1990s Comparative Political Studies 27 (3): 402-24. Kaya, brahim (2007). Identity Politics: The Struggle for Recognition or Hegemony? East European Politics and Societies 21 (4): 704-25.
227
Kehl-Bodrogi, Krisztina (1999). Kurds, Turks, or A People in Their Own Right? Competing Collective Identities Among The Zazas. The Muslim World 89 (34): 439-54. Keyman, E. Fuat (2007). Modernity, Secularism and Islam: The Case of Turkey. Theory, Culture and Society 24 (2): 215-34. Konda Research Company (2007). Biz Kimiz? Istanbul: Published by Milliyet on 22 March. Kuran, Timur (1987). Preference Falsification, Policy Continuity and Collective Conservatism. The Economic Journal 97 (387): 642-65. Ktahyal, Rasim Ozan (2008). Etnik Trk Solculuu ve Ankara Yry Taraf. July 26. http://www.taraf.com.tr/haber/13285..htm, [Accessed: July 30, 2008]. Laumann, Edward O. and David R. Segal (1971). Status Inconsistency and Ethnoreligious Group Membership as Determinants of Social Participation and Political Attitudes The American Journal of Sociology 77(1): 36-61. Lijphart, Arend (1979). Religious vs. Linguistic vs. Class Voting: The Crucial Experiment of Comparing Belgium, Canada, South Africa, and Switzerland. The American Political Science Review 73 (2): 442-58. Narl, Nilfer (1999). The Rise of the Islamist Movement in Turkey. Middle East Review of International Affairs 3 (3): 38-48. Olsson, Tord, Elisabeth Ozdalga, and Catharina Raudvere (Eds.) (1998). Alevi Identity: Cultural, Religious and Social Perspectives. Swedish Research Institute. Istanbul. Ottati, Victor C. (1990). Determinants of Political Judgments: The Joint Influence of Normative and Heuristic Rules of Inference. Political Behavior 12 (2): 15979. zbudun, Ergun (2006). Changes And Continuities in The Turkish Party System. Representation 42 (2): 129-37. Ozcan, Yusuf Ziya (2000). Determinants of Political Behavior in Istanbul, Turkey. Party Politics 6 (4): 505-18. ni, Ziya (2001). Political Islam at the Crossroads: From Hegemony to Coexistence. Contemporary Politics 7 (4): 281-98. zipek, Berat (2008a). Trk Solu Demokratlaabilir mi? ?. Star. August 5. http://www.stargazete.com/gazete/yazar/berat-ozipek/turk-soludemokratlasabilir-mi-haber-118603.htm [Accessed: August 7, 2008]. (2008b). AK Partinin Muhafazakrl Tartlr. Taraf. September 3. http://www.tumgazeteler.com/?a=4070844, [Accessed: September 5, 2008]. (2003). Muhafazakarlk: Akl, Toplum, Siyaset. Ankara: Liberte Publishing. Robins, Kevin (1996). Interrupting Identities: Turkey/Europe. Eds. S. Hall and P. Du Gay. Questions of Cultural Identit. London: Sage Publications. 61-86.
228
Rubin, Barry (1997). The Politics of the New Middle East. Middle East Review of International Affairs 1 (3). www.biu.ac.il/SOC/besa/meria/journal/1997/issue3/ jv1n3a8.html [Accessed: April 4, 2008]. Sekinelgin, Hakan (2006). Civil Society between the State and Society: Turkish Women with Muslim Headscarves. Critical Social Policy 26 (4): 748-69. Shankland, David (2003). The Alevis in Turkey: The Emergence of a Secular Islamic Tradition. London :Routledge Curzon. Somer, Murat (2004). Turkey's Kurdish Conflict: Changing Context, and Domestic and Regional Implications. The Middle East journal 58 (2): 235-53. (2005a). Failures of the Discourse of Ethnicity: Turkey, Kurds and the Emerging Iraq. Security Dialogue 36 (1): 109-28. (2005b). Resurgence and Remaking of Identity: Civil Beliefs, Domestic and External Dynamics and the Turkish Mainstream Discourse on Kurds. Comparative Political Studies 38 (6): 591-622. Tachau, Frank and Mary-Jo D. Good (1973). The Anatomy of Political and Social Change: Turkish Parties, Parliaments, and Elections. Comparative Politics 5 (4): 551-73. Tank, Pnar (2005). Political Islam in Turkey: A State of Controlled Secularity. Turkish Studies 6 (1): 3-19. Tessler, Mark (2002). Islam and Democracy in the Middle East: The Impact of Religious Orientations on Attitudes toward Democracy in Four Arab Countries. Comparative Politics 34: 337-54. Thomas, Jordan K. (2005). The European Union's Impact on Turkey's Pattern of Civil-Military Relations. Monterey, Canada. Turan, lter (2007). Unstable Stability: Turkish Politics at the Crossroads? International Affairs 83 (2): 319-38. Watts, Nicole F. (1999). Allies and Enemies: Pro-Kurdish Parties in Turkish Politics, 1990-94. International Journal of Middle East Studies 31 (4): 631-56. Yaln, Soner (2004). Efendi: Beyaz Trklerin Byk Srr. stanbul: Dogan. Yavuz, M. Hakan (2003a). Islamic Political Identity in Turkey (Religion and Global Politics). Oxford: Oxford University Press. (2003b). Media Identities for Alevis and Kurds in Turkey. New Media in the Muslim World, Indiana University Press. Bloomington. 180-200. (1996). Turkey's Imagined Enemies: Kurds and Islamist. The World Today 52 (4): 98-103. Yayla, Atilla (2007). htiyacmz; Liberal Bir Anayasadr. Zaman. September 22. www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=591565, [Accessed: September 25, 2008]. Yldz, Ahmet (2003). Politico-Religious Discourse of Political Islam in Turkey: The Parties of National Outlook The Muslim World 93 (2): 187-209.
229
Ylmaz, Murat (2007a). zgr Toplum iin Gvenlik Reformu(2). Zaman. January 12, www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=486581, [Accessed: March 30, 2008]. (2007b). Krt Sorununun zmnde Liberal yimserlik ve Spencer Kan. Bugun. November 30. http:/www.zaphaber.com/news_detail.php?id=275&uniq_id=1237477525, [Accessed: July 5, 2009]. (2008). MHPdeki Deiim deolojik Deil Stratejik. Star. May 5. www.stargazete.com/acikgorus/mhp-8217-deki-degisim-ideolojik-degilstratejik-haber-100365.htm, [Accessed: July 16, 2008]. Zeidan, David (1999). The Alevi of Anatolia. Middle East Review of International Affairs 3 (4): 74-89. Zuckerman, Alan S., Laurence A. Kotler-Berkowitz and Lucas A. Swaine (1998). Anchoring Political Preferences: The Structural Bases Of Stable Electoral Decisions and Political Attitudes in Britain. European Journal of Political Research 33 (3): 285-321.
230
Trk Siyasetinin Dnm: Sosyo-Politik, Ekonomik ve Etnik zellikler

Metin Toprak* Nasuh Uslu** Judd Daniel King***
zet: Bu alma, 2007 yl Ekim aynda gerekletirilen ve Trkiyeyi temsil niteliine sahip bir alan aratrmasna dayanmaktadr. 85 yllk modern Trkiyenin bugn urat temel meselelere k tutmas bakmndan Trk toplumunda egemen sosyo-politik kimliklerin tespiti ve temel meselelerde, bu sosyo-politik gruplarn yaklamlar ve bu kimliklerin siyasi arenadeki somutlam grnmleri analiz edilmektedir. Aratrma bulgular, Trk toplumunda balca sosyo-politik kimliklerin Modernist-Kemalist, Milliyeti-Muhafazakar ve Solcu-Sosyal Demokrat balklarnda toplanabileceini gstermektedir. Mevcut siyasi partilerde, geleneksel olarak sa ve sol ana-akm partilerinin nemli bir dnme urad ve toplumsal tevecchn ciddi ekilde kayma gsterdii dikkat ekmektedir. Hem geleneksel ve marjinal sadan, hem modernist ve sosyal demokrat kesimlerden destek alan bir parti gerei Trkiyenin siyasi tarihinde pek de aina olunmayan bir fenomendir. Etnik yap ve din olgusu balamndaki tespitler, alageldik kr-kent erevesindeki analizleri ters yz etmektedir. Trk sosyal ve siyasal hayatn resmeden bu aratrma, mevcut rgtl siyasi mimarinin, sosyal gereklikle nemli lde uyum iinde olmadn ortaya koymaktadr. Anahtar Kelimeler: Sosyo-politik kimlikler, muhafazakar demokrasi, Trk siyasetinin dnm, Trk laiklii.
**
***
Osmangazi niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / ESKEHR mtoprak@ogu.edu.tr Krkkale niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / KIRIKKALE nasuhuslu@gmail.com Georgetown University / ABD jdk36@georgetown.edu
: ,
M T* ** ***
: , 2007 . - , - () . , , -, -. , , . , , - , . , , . , , , . : - , , , .
, / mtoprak@ogu.edu.tr ** , / nasuhuslu@gmail.com *** / jdk36@georgetown.edu
Yayn Deerlendirme / Review The Role of Women in the Altaic World. Ed. Veronika Veit. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 2007. 335 pages.
Saniye anc*
The Role of Women in the Altaic World is a collection of various papers presented at the 44th Permanent International Altaistic Conference in Walberberg, 26-31 August 2001. The proceeding contains thirty seven articles (six of which are in German) exploring the role of the woman in the Altaic world. Although the large part of the publication is allotted for the articles on Mongolian women, a variety of articles on Manchu, Trkmen, Turkish, Chinese, Uighur, Japanese, Siberian, Tuva, Bashkir, and nomadic women can also be found in the book. The articles are rich in subjects and reflect the different attitudes towards Altaic women. For instance, in The Women of Tuva in the Context of the Transformation Period in Russia, Zoya Anayban deals with the current situation of Tuva women in Russia by claiming that whenever a woman gets a job she is discriminated, she is usually given a lower social status in comparison with a man and subjected to more psychological suffering than a man (17) at present because of the political, social and economic changes taking place in the country (17). However, in The Role of Women in Traditional Mongolian Society, Seenmnke examines the role of women in traditional Mongolian society and observes that the status of Mongolian women in the family and the wider society had been equal to men, and in some cases higher (247). According to the writer, throughout the history of the Mongols, and especially since the 13th century, women had often seized and maintained political power among their tribes (251). Other than the articles dealing with the social and political status of Altaic women, some of the articles explore the representation of female figures in folk beliefs, myths, and literature. In Ada: A Harmful Female Spirit in the Mongolian Mythology and Folk Belief, gnes Birtalan, for example, focuses on a harmful female spirit in the Mongolian belief system. The writer gives different definitions of the demonic phenomenon and examines its origin and morphology as well as its place and role. The essayist concludes that there must have existed at least one kind of original female harmful spirit in the Mongolian belief system, but whether it was originally called ada or
*
Bakent University, Faculty of Science and Letters, Department of American Culture and Literature / ANKARA scanci@baskent.edu.tr
something else, cannot be clarified (31). In another article entitled Maidens, Towers and Beasts, Mihly Dobrovits follows the traces of the motif of the girl locked up in the tower within the framework of the Turkic peoples of Central Asia, China, and Medieval Italy and concludes that the girl locked up in the tower is one of those motifs spreading from the east to the west, appearing several times and in varying context (55). Likewise, in the article entitled Die Frau in der Volksdichtung der Tuwiner im Altai, Erika Taube, one of the most important Tuva specialists, examines the depiction of Tuva women in Tuva folk literature through the materials and observations she obtained between 1966 and 1985. Erika Taube notes that the positive traits of the Tuva women, such as smartness, maturity and beauty, have been depicted in Tuva folk literature, whileas their negative features, such as jealousy and ill-will, have rarely been displayed in these works. Further, she claims that, different from the European fairy tales, in Tuva folk literature the motif of the bad mother-in-law is almost nonexistent. Interestingly enough, some articles give insight on the interaction between language and women. In Female Variant of Japanese, V. M. Alpatov pays attention to the female variants of Japanese by comparing it to the male variants. According to the writer, the difference between the two variants is based on both linguistic and social reasons (14) and the social role and position of the Japanese woman cause her to use more polite and emotional variants than the Japanese man does. Another article entitled as Bezeichnungen des Weiblichen im modernen Khalkha-Mongolisch, written by A. Senderjav, concentrates on the relationship between language and the representation of femininity through language. Senderjav studies the characteristics of the Mongolian nouns and verbs that indicate the gender differences. The essayist gives information about the linguistic elements that signify femininity in contemporary Mongolian language and talks about how these Mongolian elements that refer to femininity should be translated into German. All in all, this book is an impressive work in scope, including a variety of information about women living in different regions of the Altaic world. It is also remarkable in its interdisciplinary approach to its subject in that one can have access to sociological, ethnographic, literary, and linguistic information about Altaic women. All these qualities make the work a valuable source book for students and scholars in this field.
234
Johanson L., eviren Nurettin Demir, Trke Dil likilerinde Yapsal Etkenler, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2007
Nazmiye elebi*
Trke tarih boyunca birok dille iliki iende olmu, yayld geni corafyada, Bat Avrupa, Balkanlar, Sibiryadan Afrikaya kadar tipolojik adan birok farkl dille karlam ve sanlann aksine g kaybetmekten ok, daha da glenerek varln devam ettirmitir. Trke, milyonlarca konuucuya sahip salam bir kltr ve edebiyat dili olmasnn yannda, bazlar kk gruplar, bazlar birka kii tarafndan konuulan pek ok deikesi olan, varln yzyllardr ok dilli ortamlarda srdregelmi bir dildir. Sosyal, ekonomik ve politik adan gl olmak dillerin durumunu etkilemekle birlikte, bir dilin kullanm dzlemleri, nesilden nesile aktarlp aktarlmamas da geliimini ve deiimini etkileyen faktrlerdir. Trke bugn, konuma dili, yaz dili, eitim dili gibi farkl dzlemlerde en etkin biimde kullanlmakta, belki de tarihinin en gl dnemini yaamaktadr. Tarihsel srete farkl dillerle etkileim iine girmi olan Trke, ince Eski ran Dilleri, Yeni Farsa, Moolca, Balkan dilleri, Bat Avrupa dilleri de dahil olmak zere youn ilikiler yaad dilleri byk oranda etkilemi, dil ilikilerinde ekici zelliklerinin etkisini baskn olarak hissettirmitir. Bu bakmdan Trkeyi temel olarak bir teori ortaya koyan Johansonun Structurelle Faktoren in trkischen Sprachkontakten in trkischen Sprachkontakten (Stuttgart 1992) kitabnn Trkeye kazandrlmas byk nem tamaktadr. Johansonun Trke-Trke dil ilikisi yannda Trke-Trke olmayan dillerin ilikisi zerine yapt almalar sonucunda gelitirdii kod kopyalama kuramnn (code copying model) akland bu kitap, birok aratrmada da temel alnmtr. Structurelle factors in Turkic language contacts (London 2002) adyla ngilizce de yaymlanm kitap Trkeye Nurettin Demir tarafndan Trke Dil likilerinde Yapsal Etkenler bal ile evrilmitir. Demir, Almanca metni temel alarak eviriye balam olmasna ramen on yl sonra yaynlanan ngilizcesi ile karlatrmal bir alma yapm, ikinci kitaptaki yenilikleri de gz nne alarak kitab Trkeye kazandrmtr. Kita*
Dou Akdeniz niversitesi, TDE / KIBRIS nazmiye.celebi@emu.edu.tr
bilig Yaz / 2009 say 50 235-240 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
bn evirisini ilk kez okuyanlarn karlaabilecei en byk sorun; bir teori aklandndan kitabn st dzey akademik slupta olmas, dil ilikisi ile ilgili birok yeni terimin kullanlmas, baz terimlerin kavramsal karlklarnn da Trkede bulunmaydr. Ayn paralelde Johanson da kitabnda dil ilikisi zerine yaplan almalarda kullanlan terimlerin farkll zerinde durmu ve farkl kaynaklarda, farkl terimlerle karlanan dilsel olgularn kod kopyalama ile aklanabilecei vurgulamtr. Demirin evirisi 199 sayfalk bir kitaptr. Kitabn nsznde (7-8) eviri srecinde karlalan sorunlar ve eviri yntemi anlatlmaktadr. Kitap, Emine Ylmaz tarafndan yazlm olan zet niteliinde on sayfalk bir sunu (921) blmyle balamakta, ksaltmalar (22) blmnden sonra Trke Dil likilerinde Yap Kopyalama (23-37) blmyle devam etmektedir. Kitabn birinci blmn oluturan bu ksm sorularla balamakta (23-25), ayrca bu blmde Trke malzeme yardmyla baz etkenlerin ilikiye bal deimelerindeki nemi ortaya konmaya allmaktadr. Trke dil ilikileri (25-28) bal altnda Trk dillerinin tarihsel sreteki iki yn; birincisi dier dillerle saysz ilikileri ve atlgan karakterleri, ikincisi ise snr blgelerinde kltr aracl grevini yerine getirmesi zerinde durulmaktadr. Bu blmde dillerin yaplarndan kaynaklanan etkenler zerinde younlalm, yapsal etkenlerin deimeyi ne lde tevik ettii/etmedii yapsal zelliklerin dil d etkenlerden nasl daha baskn olabildii sorularna cevap aranmtr. Bir dilin sosyal adan baskn/zayf olmas, dillerdeki ekici zelliklerin deiime etkisi gibi zelliklerin tartld blmn ardndan kod kopyalama kuramnn (28-30) akland blm gelmektedir. Kopyalama teorisinin ilkelerinin ortaya konulduu bu blmde modelin Weinreich ve Haugenn gelitirdii modellerden farkl olduu, geleneksel iliki dilbilimin kimi temel terimlerinin karkla sebep olduu grne yer verilir. Bu yzden, dnleme terimine kar kan Johanson bunun yerine kopyalama terimini nermekte; dil ilikilerinde alc ve verici durumda olan dillerden gerekte hibir eyin alnp-verilmediini, bir dile ait kod elerinin bir baka dilin kodu ierisine kopya edildiini belirtmektedir. Teoriye gre kopyalama biimde gereklemektedir. Bu biim, genel kopyalar (31-32) seilmi kopyalar (33-36) kark kopyalar (36-37) balklar altnda aklanmaktadr. Birincisinde sosyal adan baskn dilin btn yap zellikleriyle birlikte sosyal adan zayf dildeki uygun ereveye kopya edilmesi ele alnmakta; buna rnek olarak Tacikede zbekeden kopyalanm ge, -de, -den hal ekleri yannda Anadolu Yunancasnda Trkeden kopya236
elebi, Yayn Deerlendirme / Review
lanm szlkbirimlerin, Yunanca ekler almas verilmektedir. kincisinde sosyal adan baskn dilin btn yap zellikleri deil ses, bitime, anlam ve sklk gibi belli yap zelliklerinden biri veya birkann kopya edildii yine Trkenin ilikide bulunduu dillerden olan Bulgarcada /c/ sesinin fonemlemesi yannda Trke-Rusa ilikisi sonucunda fonetik adan Trk dillerinin Rusaya yaklamas, rnekleri ile aklanmaktadr. ncs ise iinde seilmi kopyalarn bulunduu genel kopyalardr. Trkenin tipik zelliklerinin (37-47) ele alnd blmde Trk dillerini ilikide bulunduklar dillerden ayran belirgin zellikler krk alt madde olarak listelenmitir. Kitapta yapsal etkenlerin rolnn (48-74) ele alnd blmde dilbilgisel elerin, akraba olmayan veya tipolojik adan farkl diller arasnda da kopyalanabilecei ve dillerdeki ilikiye dayal deimelerin son derece derin, dil yapsnn her basama ile ilgili olabilecei ifade edilmektedir. Dayankllk skalalar, ekicilik, ekici zellikler, sosyal etkenler, yapllk, grece ekicilik, diller arasndaki farklar, kkl etki, dili koruma ve dil deitirmede etki tipleri balklar altnda iliki srasnda bir dilin yapsal etkenlerinin rol tartlmaktadr. Bu blmde dillerin iliki srecinde deien/deimeyen yapsal zellikleri ve bu nitelikler dayankllk derecelerine gre sralanmtr. liki durumlarnda en kolay etkilenen blmn sz varl olduu vurgulanmtr. ekicilik, ekici zellikler (52-58) blmnde dil ilikisi asndan ekiciliin ne olduu aklanmakta ve ekici zellikler bir liste halinde sunulmaktadr. Sosyal etkenler (58-59) bal altnda, sosyal ilikiler dilde deiimin nedenleri olarak deil, deiimi destekleyici veya engelleyici koullar olarak grlmektedir. Johanson genel ekicilik ve yapllk kavramlarnn dil ilikisi sonucu ortaya kan deimelerin baz tiplerinde yapsal etkenlerin roln belirleyemediini ifade etmektedir. Bu yzden ekici olmann ilikide bulunan dillerin yaplarna gre farkl anlamlara gelebilecei iin grece ekicilik kavramn gelitirmitir. Diller arasndaki yapsal benzerlii grece ekicilik iin en nemli lt olarak belirleyen Johanson, diller arasndaki farklar bal altnda baz dillerin dier dillere oranla etkiye daha dayankl tipolojik zelliklerinin olup olmadn tartmaktadr. Kkl etkinin (65-70) tartld blmde kkl etkinin dnleme sresinin aamal oluuna ve iliki sresine balanabilecei zerinde durulmu bu etki Trke- Anadolu Yunancas, zbeke-ranca gibi dillerin ilikileriyle aklanmaya allmtr. Dili koruma ve dil deitirmede etki tiplerinin (70-74) ele alnd blmde bir dilin asl kkeninin daha sonra tannamayacak derecede kuvvetli etkilenip etkilenmeyecei tartlmakta, dilin hibir esinin ya da blmnn soy akrabalnn
237
belirlenmesinde lt olamayaca ifade edilmektedir. dnleme+dil koruma, karma+dil deitirme, ar dnlene, ar yabanclama kavramlarnn akland ve dilsel etki tiplerinin formlletirildii bu blmn ardndan eitli Dil Alanlarnda Yapsal Kopyalama (75-123) balkl blme geilmektedir. Bu blmde Trke, Trke olmayan dillerin yaknlamas ele alnmaktadr. Ses zellikleri (76-79) bal altnda, Trkenin iliki durumunda ses ksmndaki ekici yaplarn korunduu ve/veya Trke iin rahatsz edici yaplarn basitletirildii vurgulanr. Kelime yapsnn (79-85) ele alnd blmde eklemeli bir dil olan Trkenin bu ynyle ilikide olduu birok dili etkiledii belirtilmitir (Tacike, Bat Ermenicesi, Kapadokya Yunancas). Fiil ekimi, ekleik fiil birlikleri de Trke-Trke olmayan dil ilikileri erevesinde ele alnm karmak Trke fiil ekillerinin kopyalama iin cazip olmad, ettirgenlik, edilgenlik, yeterlilik, olumsuzluk, kip ve soru gibi baml Trke morfemlerin iliki dillerinde sk sk bamsz birlikler denk gelmektedir. Youn iliki durumlarnda bile dayankllk oran yksek olan Trke fiil ekimine gre ekleik fiil birlikleri etkileime daha aktr. Johansona gre birleik fiillerin var olan birleme kalplar olduka ekicidir ve dil ilikisi sonucu olarak olduka yaygnlamtr. Gramatik kategoriler (93-98) bal altnda Trke-Trke olmayan diller arasndaki youn ve srekli iliki durumlarnda, anlam ve birleme niteliklerinin kopyalanmas sonucunda, gramatik ayrmlar ve kategoriler arasnda farkl deimelerin ortaya kabilecei belirtilmektedir. rnein Trkenin hal kategorileri arasnda yabanc tesirinden en fazla etkilenenin ilgi hali olduu belirtilmektedir. Sentaktik birleme rnekleri (103) blmnde zellikle Farsa-Trke ilikiler zerinde durulmakta ancak her eye ramen Trk dillerinin sentaktik olarak etkilenebilirlii sorusu tezatlarla dolu kalmtr (100) gibi bir sonu karlmaktadr. Sz dizimi kalplar (103-107) bal altnda ise kopyalanan sz dizimi rnekleri anlamnda yabanc tesirle ilgili sonular ortaya koymadan nce dilin kendi ierisinde var olan deikelere bakmann gereklilii zerinde durulmaktadr. Trkenin ynetilen-yneten sz diziminin olduka salam olduu ve bu yapnn evre dillerde ak bir ekicilie sahip olduu vurgulanmaktadr. rnein Anadolu Yunancasnda bu ynde bir deiim olurken Karaycada kurucularn belli oranda ynetenin br tarafna szma meylinde olduu ifade edilmektedir. Cmle bamll (107-110) blmnde farkl cmle yaplar ile ilgili tartmalara deinilmi ve Trkenin tipik cmle yapsnn her zaman NY eklinde olmad, bu yapnn deiebilirlii zerinde durulmutur. Trkenin sola
238
elebi, Yayn Deerlendirme / Review
dallanan cmle yapsnn Hint-Avrupa dillerinin saa dallanan cmle yapsndan farkl olmasn farkl dilbilimcilerin deerlendirmeleriyle yorumlam, ran ve Balkanlarda Trke yapnn yerine iliki dillerinin yaplarnn kullanld belirtilmitir. e cmle ve kopyalanm cmle balama kalplar (110116) bal altnda Trke sfat-fiiller, isim-fiiller ve zarf-fiillerle oluturulan cmle trleri ve iliki dillerinde bu yaplarn durumlar deerlendirilmektedir. Kopyalanm kalplarn iermeleri (116-120) bal altnda ise Almanyada yaayan Trklerin konumas ile Gagavuzcadan rneklerle konu irdelenmi, Farsa-Trke dil ilikisi erevesinde yorumlar yaplmtr. zellikle ki/kim ile oluturulan cmle yaplar zerinde durulmu, Karaycann zel durumundan bahsedilmitir. Sola dallanan cmle bamllnn ekicilii (120-123) blmnde ise Trkenin solla dallanan cmle yapsnn dayankll ve iliki dilleri iin ekicilii ele alnarak zerinde durulmu Bat Ermenicesi ve Anadolu Yunancasndaki sola dallanan yaplarla rneklendirilmitir. Kitabn son ana blmn oluturan, Genel ve Blgesel Eilimler (124-135) genel eilimler, blgesel eilimlerin kaynaklar, Trkenin erken kurallamas, yapnn en dayankl blmlerinde benzerlikler alt balklar altnda irdelenmektedir. Dil ilikilerinde Trke yapnn sk sk yn gsterici olduunu belirten Johanson ancak doal yaknlamann her zaman kopyalama olmayacan da belirtmektedir. Bu blmde evrensel dil bilgisi tesirinden de bahsetmekte ayrca ayn blgedeki dillerin ortak zellikler gelitirmesini blgesel eilimlere balamaktadr. Johanson Trkenin daha tarihin ilk devrelerinden itibaren ileri derecede ynlendirici bir yapya sahip olduunu. Sosyal durumun kuvvetli bir ekilde kar tarafa almad hallerde, Trkenin dil ilikilerinde atak ve baarl olduunu vurgulamaktadr. Kitabn son blmnde Trke fiil sistemi zerinde durulmakta, Trk dillerinin tmnde salam kalan bu sistemin ekici olmad ve iliki dillerince kopyalanmad belirtilmektedir. Dil ilikileri ve art zamanl yaklam konusunda da izlenmesi gereken yntemler konusunda da nerilerde bulunmaktadr. Kitap dil ilikileri alannda aratrma yapmak isteyenler iin geni bir kaynaka (137-154) ve karlklar listesi Trke-Almanca-ngilizce (156-166); Almanca-Trke (167-188) ve dizin (189-199) ile son bulmaktadr. Birok terim evirmen tarafndan Trkeletirilmi ve karlklar listesinde yerini almtr. Aratrma konusu olarak dil ilikilerine kar dnyada olduu kadar Trkiyede de artan bir ilgi vardr. Dil ilikilerinde Trkeden hareketle yaplacak almalar iin olduka geni bir alan bulunmaktadr. Bu yzden, bu konuda
239
yaplacak almalarn temel kaynaklarndan biri olan Johansonun kitabnn Trkeye kazandrlmas takdire ayan bir eviri hadisesidir. Demirin bu eviride birok zorluun stesinden gelmesi, dille uraan aratrmaclar iin mutluluk vericidir. Ayrca teorik almalarda Trkenin bir baucu kitab kazanmas yannda, bilimsel almalarn anahtar niteliindeki bu tr kitaplarn Trkeletirilmesi akademik dnya iin byk nem tamaktadr.
240
bilig
Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl Yayn lkeleri bilig, K/Ocak, Bahar/Nisan, Yaz/Temmuz ve Gz/Ekim olmak zere ylda drt say yaymlanr. Her yln sonunda derginin yllk dizini hazrlanr ve K saysnda yaymlanr. Dergi, Yayn Kurulu tarafndan belirlenen yurtii ve dndaki ktphanelere, uluslararas indeks kurumlarna ve abonelere, yaymland tarihten itibaren bir ay ierisinde gnderilir. bilig, Trk Dnyasnn kltrel zenginliklerini, tarih ve gncel gereklerini bilimsel ller ierisinde ortaya koymak; Trk Dnyasyla ilgili olarak, uluslararas dzeyde yaplan bilimsel almalar kamuoyuna duyurmak amacyla yaymlanmaktadr. bilig'de, sosyal bilimler alannda, Trk Dnyasnn tarih ve gncel problemlerini bilimsel bir bak asyla ele alan, bu konuda zm nerileri getiren yazlara yer verilir. bilig'e gnderilecek yazlarda; alannda bir boluu dolduracak zgn bir makale olmas veya daha nce yaymlanm almalar deerlendiren, bu konuda yeni ve dikkate deer grler ortaya koyan bir inceleme olma art aranr. Trk Dnyasyla ilgili eser ve ahsiyetleri tantan, yeni etkinlikleri duyuran yazlara da yer verilir. Makalelerin bilig'de yaymlanabilmesi iin, daha nce bir baka yerde yaymlanmam veya yaymlanmak zere kabul edilmemi olmas gerekir. Daha nce bilimsel bir toplantda sunulmu bildiriler, bu durum aka belirtilmek artyla kabul edilebilir. Yazlarn Deerlendirilmesi bilig'e gnderilen yazlar, nce Yayn Kurulunca dergi ilkelerine uygunluk asndan incelenir. Uygun grlmeyenler dzeltilmesi iin yazarna tekrar iade edilir. Yayn iin teslim edilen makalelerin deerlendirilmesinde akademik tarafszlk ve bilimsel kalite, en nemli ltlerdir. Deerlendirme iin uygun bulunanlar, ilgili alanda iki hakeme gnderilir. Hakemlerin isimleri gizli tutulur ve raporlar be yl sreyle saklanr. Hakem raporlarndan biri olumlu, dieri olumsuz olduu takdirde, yaz, nc bir hakeme gnderilebilir veya Yayn Kurulu, hakem raporlarn inceleyerek nihai karar verebilir. Yazarlar, hakem ve Yayn Kurulunun eletiri ve nerilerini dikkate alrlar. Katlmadklar hususlar varsa, gerekeleriyle
241
birlikte itiraz etme hakkna sahiptirler. Yayna kabul edilmeyen yazlar, yazarlarna iade edilmez. bilig'de yaymlanmas kabul edilen yazlarn telif hakk Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanlna devredilmi saylr. Yaymlanan yazlardaki grlerin sorumluluu ve yazm tercihleri, yazarlarna aittir. Yaz ve fotoraflardan, kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Yazm Dili bilig'in yazm dili Trkiye Trkesidir. Ancak her sayda derginin te bir orann gemeyecek ekilde ngilizce ve dier Trk leheleri ile yazlm yazlara da yer verilebilir. Trk lehelerinde hazrlanm yazlar, gerektii takdirde Yayn Kurulunun kararyla Trkiye Trkesine aktarldktan sonra yaymlanabilir. Yazm Kurallar Makalelerin, aada belirtilen ekilde sunulmasna zen gsterilmelidir: 1. Balk: erikle uyumlu, onu en iyi ifade eden bir balk olmal ve koyu harflerle yazlmaldr. Aday makalenin bal, en fazla 10-12 kelime arasnda olmaldr. 2. Yazar ad(lar) ve adres(ler)i: Yazar(lar)n ad(lar) ve soyad(lar) koyu, adresler ise normal ve eik karakterde harflerle yazlmal; yazar(lar)n grev yapt kurum(lar), haberleme ve e-posta (e-mail) adres(ler)i belirtilmelidir. 3. zet: Makalenin banda, konuyu ksa ve z biimde ifade eden ve en az 75, en fazla 150 kelimeden oluan Trke zet bulunmaldr. zet iinde, yararlanlan kaynaklara, ekil ve izelge numaralarna deinilmemelidir. zetin altnda bir satr boluk braklarak, en az 5, en ok 8 szckten oluan anahtar kelimeler verilmelidir. Makalenin sonunda, yaz bal, zet ve anahtar kelimelerin ngilizce ve Rusalar bulunmaldr. Rusa zetler gnderilmedii takdirde dergi tarafndan ilave edilir. 4. Ana Metin: A4 boyutunda (29.7x21 cm.) ktlara, MS Word programnda, Times New Roman veya benzeri bir yaz karakteri ile, 12 punto, 1.5 satr aralyla yazlmaldr. Sayfa kenarlarnda 2.5 cm. boluk braklmal ve sayfalar numaralandrlmaldr. Yazlar 10.000 kelimeyi gememelidir. Metin iinde vurgulanmas gereken ksmlar, koyu deil eik harflerle yazlmaldr. Metinde trnak iareti+eik harfler gibi ifte vurgulamalara yer verilmemelidir. 5. Blm Balklar: Makalede, dzenli bir bilgi aktarm salamak zere ana, ara ve alt balklar kullanlabilir ve gerektii takdirde balklar numaralandrlabilir. Ana balklar (ana blmler, kaynaklar ve ekler) byk harflerle; ara ve alt balklar, yalnz ilk harfleri byk, koyu karakterde yazlmal; alt balklarn sonunda iki nokta st ste konularak ayn satrdan devam edilmelidir.
242
6. Tablolar ve ekiller: Tablolarn numaras ve bal bulunmaldr. Tablo iziminde dikey izgiler kullanlmamaldr. Yatay izgiler ise sadece tablo iindeki alt balklar birbirinden ayrmak iin kullanlmaldr. Tablo numaras ste, tam sola dayal olarak dik yazlmal; tablo ad ise tablo numarasnn altna, tam sola dayal, her szcn ilk harfi byk olmak zere eik yazlmaldr. Tablolar metin iinde bulunmas gereken yerlerde olmaldr. ekiller siyah beyaz baskya uygun hazrlanmaldr. ekil numaralar ve adlar eklin hemen altna ortal ekilde yazlmaldr. ekil numaras eik yazlmal, nokta ile bitmeli. Hemen yanndan sadece ilk harf byk olmak zere ekil ad dik yazlmaldr. Aada tablo ve ekil rnekleri sunulmutur.
Tablo 1: Katlmclarn Mezun Olduklar Lise Trlerine Gre retmenlie Atanma Durumlar
Atanma Durumu Atand Atanamad Toplam Mezun Olduu Lise Tr GL f 143 181 324 % 44.1 55.9 100 F 88 190 AL % 46.3 100 f 143 164 307 102 53.7 SL % 46.6 53.4 100 f 97 98 195 AL % 49.7 50.3 100 KMLGE f % 14 53 67 20.9 79.1 100 Toplam f 499 584 1083 % 46.1 53.9 100
= 23.10 sd = 4 p < .01
ekil 1. Birinci renci tarafndan oluturulan ekil. 7. Resimler: Yksek znrlkl, bask kalitesinde taranm halde makaleye ek olarak gnderilmelidir. Resim adlandrmalarnda, ekil ve izelgelerdeki kurallara uyulmaldr. ekil, izelge ve resimler toplam 10 sayfay (yaznn te birini) amamaldr. Teknik imkna sahip yazarlar, ekil, izelge ve resimleri aynen baslabilecek nitelikte olmak art ile metin iindeki yerlerine yerletirebilirler. Bu imkna sahip olmayanlar, bunlar iin metin iinde ayn boyutta boluk brakarak iine ekil, izelge veya resim numaralarn yazabilirler. 8. Alnt ve Gndermeler: Alntlar trnak iinde verilmeli; be satrdan az alntlar satr arasnda, be satrdan uzun alntlar ise satrn sandan ve solundan 1.5 cm ieride, blok hlinde ve 1 satr aralyla 1 punto kk yazlmaldr.Metin iinde gndermeler, parantez iinde aadaki ekilde yazlmaldr. (Kprl 1944), (Kprl 1944: 15).
243
Birden fazla yazarl yaynlarda, metin iinde sadece ilk yazarn soyad ve vd. yazlmaldr: (Gkay vd. 2002). Dipnot kullanmndan mmkn olduunca kanlmal; yalnz aklamalar iin bavurulmal ve otomatik numaralandrma yoluna gidilmelidir. Dipnotlarda kaynak gstermek iin, metin ii kaynak gsterme yntemleri kullanlmaldr. Kaynaklar ksmnda ise, birden fazla yazarl yaynlarn dier yazarlar da belirtilmelidir. Metin iinde, gnderme yaplan yazarn ad veriliyorsa kaynan sadece yayn tarihi yazlmaldr: "Tanpnar (1976: 131), bu konuda ." Yaym tarihi olmayan eserlerde ve yazmalarda sadece yazarlarn ad; yazar belirtilmeyen ansiklopedi vb. eserlerde ise eserin ismi yazlmaldr. kinci kaynaktan yaplan alntlarda, asl kaynak da belirtilmelidir: "Kprl (1926) ....." (elik 1998'den). Kiisel grmeler, metin iinde soyad ve tarih belirtilerek gsterilmeli, ayrca kaynaklarda da belirtilmelidir. nternet adreslerinde ise mutlaka kaynaa ulama tarihi belirtilmeli ve bu adresler kaynaklar arasnda da verilmelidir: www.tdk.gov.tr/bilterim (15.12.2002) 9. Kaynaklar: Metnin sonunda, yazarlarn soyadna gre alfabetik olarak aadaki ekillerden birinde yazlmaldr. Kaynaklar, bir yazarn birden fazla yayn olmas halinde, yaymlan tarihine gre sralanmal; bir yazara ait ayn ylda baslm yaynlar ise (1980a, 1980b) eklinde gsterilmelidir: Karahan, Leyla ve lk Grsoy (2004). Kavid- Lisn- Trk 1893. Ankara: TDK Kprl, Mehmet Fuat (1961). Azeri Edebiyatnn Tekml. stanbul: MEB Yay. Shaw, Stanford (1982). Osmanl mparatorluu. ev. Mehmet Harmanc, stanbul: Sermet Matb. Timurta, F. Kadri (1951). "Fatih Devri airlerinden Cemal ve Eserleri". Trk Dili ve Edebiyat Dergisi IV (3): 189-213.
244
Yazlarn Gnderilmesi Yukarda belirtilen ilkelere uygun olarak hazrlanm yazlar, biri orijinal, dier ikisi fotokopi olmak zere (fotokopilerde yazar tantc hibir bilgi olmamak kaydyla) nsha olarak, disket veya yazlabilir diskiyle birlikte bilig adresine gnderilir. Yazarlarna raporlar dorultusunda gelitirilmek ve/veya dzeltilmek zere gnderilen yazlar, gerekli dzenlemeler yaplarak disket/CD ve orijinal ktsyla en ge bir ay iinde tekrar dergiye ulatrlr. Yayn Kurulu, esasa ynelik olmayan kk dzeltmeler yapabilir.
Yazma Adresi: Ahmet Yesevi niversitesi bilig Dergisi Editrl Takent Cad. 10. Sok. No: 30 06430 Bahelievler / ANKARA / TRKYE Tel: (0312) 215 22 06 Faks: (0312) 215 22 09 www.yesevi.edu.tr/bilig bilig@yesevi.edu.tr
245
bilig
Journal of Social Sciences of the Turkish World Ahmet Yesevi University Board of Trustees Editorial Principles bilig is published quarterly: Winter/January, Spring/April, Summer/July and Autumn/October. At the end of each year, an annual index is prepared and published in Winter issue. Each issue is forwarded to subscribers, libraries and international indexing institutions within one month after its publication. bilig is published to bring forth the cultural riches, historical and actual realities of the Turkish World in a scholarly manner; to inform the public opinion of international level scientific studies on the Turkish world. Articles primarily related to social sciences subjects and those dealing with past and current issues and problems, suggesting solutions are published in bilig. Articles forwarded for publication should be original, contributing to knowledge and scientific information in related fields or bringing forth new views and perspectives on previously written scholarly papers. Articles introducing works and personalities of particular importance, informing readers of new activities related to the Turkish world can also be published in bilig. In order for any article to be published in bilig, it should not have been previously published or accepted to be published elsewhere. Papers presented at a conference or symposium may be accepted for publication if clearly indicated so beforehand. Evaluation of Articles Articles forwarded to bilig are first reviewed by the Editorial Board in terms of journal's publishing principles. Those which are found unsuitable are returned to their authors to be corrected. Academic objectivity and scientific quality are considered of paramount importance. Those considered acceptable are initially referred to two referees who are well-known for their works in relevant fields. Names of the referees are kept confidential and referee reports are safe-kept for five years. For publication of articles, two positive reports are required. In case one referee report is negative while the other is favorable, the article may be forwarded to a third referee for further evaluation or alternatively the board, based on the contents of the reports may feel confident to make a final decision. The authors are to consider the criticism, suggestions and corrections offered by the referees and by the editorial board. If they disagree, they are entitled to counter present their views and justifications. Final
246
decision rests with the editorial board. Only original copies of the declined articles are returned upon request. Articles which are not accepted for publication are not returned to their authors. The royalty rights of the accepted articles are considered transferred to Ahmet Yesevi University Board of Trustees. However the overall responsibility and writing preferences for the published articles belong to the author of the article. Quotations from articles including pictures are permitted with full reference to the article. The Language Turkish is the language of the journal. Articles in English or in other Turkish dialects may be published, not to exceed one third of an issue. Articles submitted in other Turkish dialects may be published after they are translated into Turkish, upon the decision of the Editorial Board as necessary. Writing Rules In general, following rules are to apply to writing for bilig articles: 1. Title of the article: Title should be suitable for the content and one that expresses it best, and should be in bold letters. The title should consist of 10-12 words at the most. 2. Name(s) and address(es) of the author(s): Names and surnames are written bold, addresses in normal italic letters; the institution the author is associated with, his/her contact and e-mail addresses should also be specified. 3. Abstract: At the beginning, the article should include an abstract in Turkish, briefly and laconically expressing the subject in minimum 75, in maximum 150 words. There should be no reference to used sources, figure and chart numbers. Leaving one line empty after the body of abstract, there should be key words, minimum 5 and maximum 8 words. At the end of the article there should be titles, abstracts and key words in English and Russian. In case Russian abstract is not submitted it will be included by the journal. (An English abstract should also accompany the articles in Turkish) 4. Main Text: Should be typed in MS Word program in Times New Roman or similar font type, 10 type size and 1,5 line on A4 format (29/7x21cm) paper. There should 2,5 cm free space on the margins and pages should be numbered. Articles should not exceed 10.000 words. Passages that need emphasizing should not be bold but in italic. Quotations should be in italic and with quotation marks; in quotations less than 5 lines between lines and those longer than 5 lines should be typed with indent of 1,5 cm in block and with 1 line space.
247
5. Section Headings: Main, interval and sub-headings can be used in order to obtain the well-arranged narration of information in the article and these headings may be numbered if necessary. Main headings (main sections, references and appendices) should be in capital letters; interval and sub-headings should be bold and their first letters in capital letters; at the end of the sub-headings writing should continue on the same line after a colon (:). 6. Tables and Figures: Tables should have numbers and captions. In tables, vertical lines should not be used. Horizontal lines should be used only to separate subtitles within the table. The table number should be written at the top, aligned to the left, and should not be in italics. The caption should be written in italics below the table number, aligned to the left, and the first letter of each word should be capitalized. Tables should be placed where they are most appropriate in the text. Figures should be prepared in accordance with black-and-white printing. The numbers and captions of the figures should be centered right below the figures. The figure numbers should be written in italics followed by a full-stop. The caption should immediately follow the number. It should not be written in italics, and the first letter of each word should be capitalized. Below are sample tables and figures.
Tablo 1: Katlmclarn Mezun Olduklar Lise Trlerine Gre retmenlie Atanma Durumlar
Atanma Durumu Atand Atanamad Toplam GL f 143 181 324 % 44.1 55.9 100 F 88 190 AL Mezun Olduu Lise Tr SL AL % f % f % 143 164 307 46.6 53.4 100 97 98 195 49.7 50.3 100 KMLGE f % 14 53 67 20.9 79.1 100 Toplam f 499 584 1083 % 46.1 53.9 100
102 53.7 46.3 100
= 23.10 sd = 4 p < .01
Table 2: Teachers appointment rates depending on the schools graduated from

Appointment f Appointed Total 143 324 Not appointed 181 GL % 44.1 55.9 100 Type of high school finished AL VL OL F % f % f % 102 53.7 88 190 46.3 100 143 164 307 46.6 53.4 100 97 98 195 49.7 50.3 100 KMLGE f % 14 53 67 20.9 79.1 100 Total f 499 584 1083 % 46.1 53.9 100
= 23.10 sd = 4 p < .01
248
Figure 1. Figure drawn by student 1.
7. Pictures: Should be on highly contrasted photo papers. Furthermore, rules for figures and tables are applied to pictures as well. In special cases, color pictures may be printed. The number of pages for figures, tables and pictures should not exceed 10 pages. (one-third of article) Authors having the necessary technical equipment and software may themselves insert the related figures, drawings and pictures into the text. Those without, shall leave the proportional size of empty spaces for pictures within the text, numbering them. 8. Indicating sources: Endnotes should only be used for explanation, and at the end of the text. References within the text should be given in parentheses as follow: (Kprl 1944); (Kprl 1944: 15) When sources with several authors are referred, the name of the first author is given and for others et. al' is added. (Gkay et al. 2002) Authors should avoid using footnotes as much as possible. Footnotes should be used only for explanations and numbered automatically. In order to indicate sources in footnotes, authors should use the principles of in-text citation. Full reference, including the names of all authors should be given in the list of references. If the name of the referred author is given within the text, then only the publication date should be written: Tanpnar (1976: 131) on this issue . In the sources and manuscripts with no publication date, only the name of the author; in encyclopedias and other sources without authors, only the name of the source should be written. In secondary sources quoted, original source should also be pointed to: Kprl (1926) ..... (in elik 1998).
249
Personal interviews can be indicated by giving the last name(s) and the date(s); moreover they should be stated in the references. www.tdk.gov.tr/bilterim (15.12.2002) 9. References: Should be at the end of the text in alphabetical order, in one of the ways shown below. If there are more than one source by the same author, then they will be listed according to their publication date; sources of the same author published in the same year will be shown as (1980a, 1980b): Karahan, Leyla ve lk Grsoy (2004). Kavid- Lisn- Trk 1893. Ankara: TDK Kprl, Mehmet Fuat (1961). Azeri Edebiyatnn Tekml. stanbul: MEB Yay. Shaw, Stanford (1982). Osmanl mparatorluu. ev. Mehmet Harmanc, stanbul: Sermet Matb. Timurta, F. Kadri (1951). "Fatih Devri airlerinden Cemal ve Eserleri". Trk Dili ve Edebiyat Dergisi IV (3): 189-213. How to Forward Articles The articles duly prepared in accordance with the principles set forth are to be sent in three copies; one original, two photocopied forms with a floppy disk or compact disc, to bilig at the address given below. The last corrected fair copies in diskettes and original figures are to reach bilig not later than one month. Minor editing may be done by the Editorial Board. Ahmet Yesevi niversitesi bilig Dergisi Editrl Takent Caddesi, 10. Sok. Nu: 30 06490 Bahelievler - ANKARA / TRKYE Tel: +9 (0312) 215 22 06 Fax: +9 (0312) 215 22 09 www.yesevi.edu.tr/bilig bilig@yesevi.edu.tr
250

Bilig 50.sayi.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilig 50.sayi.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

The Annan Plan for Cyprus as a Prisoners Dilemma Game

bilig, Summer / 2009, number 50

Koca-Atabey, The Annan Plan for Cyprus as a Prisoners Dilemma Game

bilig, Summer / 2009, number 50

Cooperate+30.000 TL (R), +30.000 TL (R) B Defect +100.000TL (T), -100.000 TL(S)

Koca-Atabey, The Annan Plan for Cyprus as a Prisoners Dilemma Game

bilig, Summer / 2009, number 50

Not Cooperate (NO) T/C is responsible. G/C joins the EU (b).

Both responsble.G/Cjoins the EU (d).

Koca-Atabey, The Annan Plan for Cyprus as a Prisoners Dilemma Game

bilig, Summer / 2009, number 50

Koca-Atabey, The Annan Plan for Cyprus as a Prisoners Dilemma Game

bilig, Summer / 2009, number 50

Koca-Atabey, The Annan Plan for Cyprus as a Prisoners Dilemma Game

bilig, Summer / 2009, number 50

Tutukluluk kilemi Oyunu erevesinde Kbrs iin Annan Plan

bilig 2009 Vpusk: 50: 1-14 P Sovet niversiteta Axmeta Wsavi

16. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr ehir Demografisine Glerin Etkisi

Gaziosmanpaa niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm / TOKAT alpaslandemirtr@yahoo.com

bilig, Yaz / 2009, say 50

bilig, Yaz / 2009, say 50

bilig, Yaz / 2009, say 50

bilig, Yaz / 2009, say 50

Ms. Gmenler Olmasayd Ms. Nfusun Yllk Nfus Art Hz %o

Gayrims. Gmenler Olmasayd Gayrims. Nfusun Yllk Nfus Art Hz %o

Gayrimslim Gmenlerin Toplam Gayrimslim Vergi Neferine Oran %

Mslman Gmenlerin Toplam Mslman Vergi Neferine Oran %

Gmenler Olmasayd ehrin Yllk Nfus art Hz %o

Gayrimslim Nfusun Yllk Nfus Art Hz %o

Gmenlerin Toplam Vergi Neferine Oran %

Mslman Nfusun Yllk Nfus Art Hz %o

Toplam Gayrimslim Gmen Vergi Neferi

Toplam Mslman Gmen Vergi Neferi

Tahrir Defterlerinin Numaras ve Tarihi

ehrin Yllk Nfus Art Hz %o

Toplam Mslman Vergi Neferi

Toplam Gmen Vergi Neferi

Gayrimslim Vergi Neferi

Yllk Nfus Art Hz %o

Yllk Nfus Art Hz %o

Yllk Nfus Art Hz %o

Toplam Vergi Neferi

bilig, Yaz / 2009, say 50

bilig, Yaz / 2009, say 50

bilig, Yaz / 2009, say 50

bilig 2009 Vpusk: 50: 15-30 P Sovet niversiteta Axmeta Wsavi

SSCBnin Dalmasyla Bamszlna Kavuan lkelerde Sosyo-Ekonomik Benzerlik Analizi

bilig, Yaz / 2009, say 50

bilig, Yaz / 2009, say 50

bilig, Yaz / 2009, say 50

bilig, Yaz / 2009, say 50

Tablo 2. lkelerin Sosyo-Ekonomik ve evresel zellikleri

Kaynak: http://www.nationmaster.com (13.01.2007)

3.2. Hiyerarik Kmeleme Analizi

bilig, Yaz / 2009, say 50

ekil 1: Hiyerarik Kmeleme Analizinde Yeniden leklendirilmi Birleik Kme Uzaklklar

ekil 2: lkelerin Bir Birimlik Mesafede Kmelere Ayrl

bilig, Yaz / 2009, say 50

ekil 3: lkelerin ki Birimlik Mesafede Kmelere Ayrl

ekil 4: lkelerin Birimlik Mesafede Kmelere Ayrl

bilig, Yaz / 2009, say 50

ekil 5: lkelerin Drt Birimlik Mesafede Kmelere Ayrl

ekil 6: lkelerin Alt Birimlik Mesafede Kmelere Ayrl