Bilig 30.sayi.

Yksek retimde rgn Eitimle E-Eitimin
Karlatrlmas
Prof. Dr. Mmin KKSOY
zet: Uluslararas anlamayla kurulmu olan ve genelde rgneitim (-eitim) yapan Ahmet Yesevi Uluslararas Trk-Kazak niversitesinde, uzaktan eitimin 45 yl akn bir gemii bulunmaktadr. Son 5-6 yldan beri niversitede uzaktan eitimin ak retim tr (a-eitim) yansra ada teknolojilerden de yararlanarak video-konferans yolu ile v-eitim ve internet zerinden e-eitim trlerine de yer verilmitir. niversitedeki son iki yllk deneyimlere dayanarak -eitim, a-eitim, e- eitim ve v-eitim trleri arasnda genel bir karlatrma yapma olana elde edilmitir. Bu teblide eitim ile e-retimin genel bir karlatrmas yaplmtr. Eitim programlar, eitim hizmetleri, yaryl ii eitim faaliyetleri, mekna ve zamana bamllk, renciye maliyeti, retim yeleri, yneticiler, kurumun alt yaps ile kalite gvencesi alarndan karlatrldklarnda e-eitimin -eitime gre baz konularda nemli stnle sahip olduu grlmektedir. Ulusal ve uluslararas teknolojik altyapda ve eitim uygulamalarnda meydana gelen hzl gelimeler sayesinde e-eitimin yakn gelecekte -eitime ciddi bir alternatif oluturaca kesindir. Anahtar kelimeler: Ahmet Yesevi niversitesi, eitim teknolojileri, uzaktan eitim, e-eitim, e-retim, internetle eitim
Giri Ahmet Yesevi niversitesi Trkiye Cumhuriyeti ile Kazakistan Cumhuriyeti arasnda imzalanm olan uluslararas bir anlamayla 1992 ylnda kurulmu bir devlet niversitesidir. niversiteyi oluturan ou fakltelerin 50 yl akn bir akademik gemii bulunmaktadr. Bunlardan birisi de 45 yldan beri faaliyet gsteren Uzaktan Eitim (Srttan Eitim)
Ahmet Yesevi niversitesi Rektr Yardmcs /ANKARA koksoy@yesevi.edu.tr bilig Yaz / 2004 say 30: 1-8 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
bilig, Yaz / 2004, say 30
Fakltesidir. Bu fakltede 4 yllk rgn eitim programlar 5 yl olarak programlanmakta ve yllk eitimin 1/3 rgn, 2/3 klasik ak retim (a-eitim) eklinde yrtlmektedir. Dier fakltelerde eitimretim klasik rgn eitim (- eitim) eklinde yrtlmektedir. 1997 ylndan beri niversitenin uzaktan eitim sisteminin ada teknolojilerle desteklenerek gelitirilmesine allmaktadr. Bu teknolojilerden birisi olan e zamanl interaktif video-konferans sistemiyle eitim (v-eitim) iin 1997 ylnda Ankaradaki Mtevelli Heyet Bakanl binasna bir verici stdyo ve Rektrln bulunduu Trkistan ehrinde de bir elektronik akll snf yaplmtr. Bu sistemle ilk ciddi eitim denemesi iin 1998 ylnda Anadolu niversitesi Akretim Fakltesiyle ibirlii eklinde gerekletirilmitir. Anadolu niversitesinin Eskiehirdeki verici stdyosundan bu niversitenin retim yelerince Trkistandaki akll snfta hazr bulunan rencilere olduka baarl dersler verilmitir. Bu denemeden cesaret alarak 1999 ylnda Gazi niversitesi ile bir ibirlii protokol imzalanarak v-MBA program, daha sonda 2002 ylnda bamsz olarak letme v-MBA ve Turizm v-MBA programlar baaryla yrtlmtr. Ahmet Yesevi niversitesinin Tznn 1. maddesini oluturan ama blm niversiteye Trkiye Cumhuriyeti, Kazakistan Cumhuriyeti ve dier Trk Cumhuriyetleri ile Trk Topluluklarndaki niversite anda bulunan genlerin bir at altnda Trklk bilinci ve uluslar aras eitim ve ada bilimin gereklerine gre eitim salamak grevini vermitir. niversitede -eitim ve v-retimle verilen eitim ne kadar kaliteli olursa olsun her iki sistemde de hem retici hem de renci zamana ve mekna bal kalmaktadr. Bu nedenle her iki sistemde de eitim-retim olduka kaliteli, cretsiz ve harsz olmasna ramen Kazakistan vatanda dndaki Trk Dnyas rencileri iin o kadar ekici gelmemitir. Buna bir zm bularak tzn ngrd grevi yerine getirebilmek iin niversite e-retim sisteminden de yararlanmay kararlatrmtr. 2- Ahmet Yesevi niversitesinde E-Eitim Ahmet Yesevi niversitesi 2001 ylnda btn Trk Dnyas genlerine ynelik olmak zere internet zerinden Trkiye Trkesiyle Uzaktan Eitim Programlar (TRTEP) yrtmeye karar vermitir. Btn hukuki ve teknolojik altyaplarn hazrlayarak 2002-2003 eitim ylnda 7 e-eitim programna renci kabulne balanmtr. Bu programlar unlardr:
2
Kksoy , Yksek retimde rgn Eitimle E-Eitimine Karlatrlmas
Bilgisayar Programcl n Lisans (27) letme Lisans (yeterli renci bavurmad iin almad) Ynetim Biliim Sistemleri Lisans (44) Bilgisayar Mhendislii Lisans (142) letme Yksek Lisans (e-MBA) (170) Ynetim Biliim Sistemleri Yksek Lisans (81) Bilgisayar Mhendislii Yksek Lisans (50) Parantez iindeki saylar 2003-2004 eitim-retim yl iinde programlardaki kaytl renci saylardr. Eitim dilinin Trkiye Trkesi olmas, dier Trk Dnyas rencilerine henz yeterince ulalamamas ve bu lkelerdeki internet alt yapsnn yeterli olmay ve bu uygulamann ok yeni oluu gibi nedenlerden dolay Trkiye dndaki Trk Dnyasndan yeterli bavuru olmamtr. Bununla birlikte TRTEPte e-eitime devam eden Trkiyeli rencilerin yan sra henz ok snrl da olsa Kazakistan, Trkmenistan, Almanya, Azerbaycan, zbekistan, Afganistan, Belika, Burma ve Filistin gibi corafyalarda bulunan Trk Dnyas rencileri de mevcut olup yllar ilerledike saylarnn artaca mit edilmektedir. 3- -Eitimle E-Eitimin Karlatrlmas Ahmet Yesevi niversitesi TRTEPnn Bilgisayar Programcl n Lisans ile letme, Ynetim Biliim Sistemleri ve Bilgisayar Mhendislii Yksek Lisans programlar 2003-2004 ylnda ilk mezunlarn vereceklerdir. Bu nedenlerle bu programlarda yrtlm olan e-eitimi ayn alanlarda ve dzeylerde yllardr yrtlmekte olan -eitim ile eitli ynlerden karlatrmak iin elde yeterli veri ve deneyimler mevcuttur. Zaman ve yerden tasarruf etmek dncesiyle bu karlatrmalar aada tablolar halinde verilmitir. Her bir tablonun genel olarak anlalabilmesi iin ek bilgiye ihtiya duyulmasa da ayrntl olarak deerlendirilebilmeleri iin ek bilgilere, uzun bir zamana ve geni bir tartma ortamna ihtiya duyulaca takdire braklmtr. Tablo 1: Eitim Programlar Asndan
Mfredat Programlar Derslerin dzeyi, tanm, kapsam Haftalk ders program renci kabul ve mezuniyet artlar Eitim-retim ve snav ynetmelii . E. E. E. Benzer Benzer Benzer Benzer ok kat ve kesin renci merkezli, esnek Benzer Benzer Benzer Benzer 3
Tablo 2 : Eitim Hizmetleri Asndan

. E. retim eleman temini Ders aralar Eitimin yrtl renci-retici etkileimi Genelde kadro ile snrl Piyasadaki cansz kitaplar retici merkezli Szl-etkileim E. E. Dnyann her yanndan retim eleman temini (+) zel olarak hazrlanm animasyonlu ders ierikleri renci merkezli Yazl-etkileim
Tablo 3 : Yaryl i Faaliyetler Asndan

. E. E zamanl tartmalar Ezamanl arl konukla sohbetler Ara snavlar, devler renci denetimi retici denetimi Benzer fakat szl Dzenlenmesi ve katlm zor Benzer Ders saati ile snrl ok az E. E. Benzer-fakat yazl Dzenlenmesi ve katlm kolay Benzer, ancak online Snrsz denetim Snrsz denetim
Tablo 4: Mekana Ve Zamana Ballk Asndan

rencilerin ve reticilerin mekana ball rencilerin ve reticilerin zamana bamll Bamllk nedeniyle katlamad faaliyetlerin telafisi Bamllklarn sebep olduu zaman kayb Bamllklarn sebep olduu dier i kayplar Bamlln sebep olduu stres ve yorgunluk E. E. Internet Bina baml baml Hafta Saat baznda baml baznda baml Mmkn deil Gnde 2-3 saat haftada 10-18 saat ok fazla ok fazla Mmkn Yok ok az ok az . E.
Kksoy , Yksek retimde rgn Eitimle E-Eitimine Karlatrlmas
Tablo 5 : renciye Maliyeti Asndan rgn renci ailesinin yaad bir ehir dndaki (stanbul, Ankara, zmir gibi) bir byk ehirdeki bir devlet niversitesine devam ediyor ve iki kiilik bir ev kiralyor ise
. E. Milyon TL Gnlk --- 8 - 10 Aylk --150 - 200 Yllk -- ~2.000 Aylk ---- 150 Yllk ---- 1.800 Aylk ---- 100 Yllk ---- 1.200 Aylk ----- 150 Yllk ---- 1.800 Yllk ---- 500 Yllk ----7.250 550 E. E. Milyon TL YOK YOK 50 650 150 1.800 YOK Ahmet Yesevide 3.000 4.950
Yol ve le Yemei Ev Kiras Elektrik, Su, Isnma vs. nternet Kullanm Mutfak Masraflar Kitap-Defter-Fotokopi Yllk renim harc ve Dier Harcamalar Toplam Yllk Gider
Tablo 6 : retim yesi Asndan

. E. Btn rencilerinin zgemilerini, akademik gemilerini her an grebilmek lemekte olduu dersine rencinin ilgisini ve devamn srekli olarak izleyebilmek Test usul sorular hazrlayp soru bankas ve snav bankas oluturup rencilere her an ara snavlar atayabilmek Snf dnda rencisiyle iletiim kurmak Zor Zor Zor Zor E. E. Kolay Kolay Kolay Kolay
Tablo 7 : Yneticiler Asndan

. E. E. E. retim yelerinin tek tek i bandaki faalieffaf Btn Kapal mkansz yetlerinin denetimi Faaliyetler rencilerin tek tek i bandaki akademik effaf Btn Kapal mkansz faaliyetlerini denetim Faaliyetler Yaplm olan bir idari hatann veya suistimalin kimin tarafndan ne zaman yapldZor Kolay nn tespiti Kurul yeleri veya grup yeleri arasndaki etoplantlar, haberleme, iletiim mkansz Kolay
Tablo 8 : Kurumun Alt Yaps Asndan

. E. Byk ynetim binalar retim yeleri odalar Derslikler, ofisler Yatakhane, Yemekhane Ulam hizmetleri, Tamaclk Binalarn stlmas, soutulmas, aydnlatlmas Binalarn bakm, onarm ve temizlii Binalarn korunmas E. E. Zorunlu temel ihtiyalar olup YOK byk yatrm ve denecek iletme masraflar kadar az ve personel gerektirir.
4- Sonu Klasik -eitim ile gelimi eitim teknolojilerinden yararlanarak uygulanan eeitim yukardaki tablolarda verilen yksek retimle ilgili 8 faktr gznne alnarak birbiriyle karlatrlmtr. Tablo-2de belirtilen renci-retici etkileimi ile Tablo-3de belirtilen e zamanl tartmalar ve e zamanl arl konukla sohbetlerde rencilerle reticilerin gz gze ve yz yze szl olarak scak ilikiler kurabilmeleri -eitimin e-eitime olan en byk stnldr. E-eitimciler ve teknolojistler bu konu zende younlamaldrlar. Eeitimde grntl ve sesli iletiimin ektin olarak kullanlmaya balandnda bu konudaki -eitimin stnl de byk lde azalacaktr. E-eitimdeki szl ve sesli uygulama yetersizlii bir kenara brakldnda, eeitime pek ok konuda byk bir stnle sahip olduu grlmektedir. Bu nedenle e-eitimin, ok yakn bir gelecekte -eitime ciddi bir alternatif olaca ve toplumun her dzeydeki eitim ihtiyacnn karlanmasnda nemli rol oynayaca kesindir.
6
Comparision Between Class Room Education and E-Education

Prof. Dr. Mmin Kksoy
Abstract: Ahmet Yesevi University, which is a joint institution established by Trkiye and Kazakhstan, has experience for more than 45 years in offering open university type (o education) of distance education, besides its classical class room education (ceducation). Within 5-6 years, the University has been offering various programs using synchronous videoconference education (veducation) and asynchronous internet education (e-education). Based on the last two years experience, it became possible to make a general comparison between c-education, o-education, v-education and e-education. In this paper, a general comparison between ceducation and e- education will be made. By making comparison, based on educational programs, educational services, mid-term activities, dependence on space and time, cost to student, teaching staff, administrators, physical foundations and educational quality points of view, it has been observed that e-education has some important advantages over c- education. It seems that, within the few years, e- education will be very strong alternative to c-education as a result of fast improvements in the national and international communicational technology and educational techniques. Key words: Ahmet Yesevi University, educational technology, distance education, e-education, e- teaching, internet education.
Vice-president, Ahmet Yesevi University / ANKARA koksoy@yesevi.edu. bilig Summer / 2004 Number 30: 1-8 Ahmet Yesevi University Board of Trustees
Sravnenie Dnevnogo i Distan]ionnogo Obueniw Mmin KOKSOY, Prof. Dr.

Rezme: Distan]ionnoe obuenie v nekotorx fakul#tetax
universiteta Axmeda Wsavi, kotory bl sozdan mejdunarodnm soglaeniem i daiy v osnovnom dnevnoe obuenie, imeet 45-letnee proloe. V poslednie 5-6 let narwdu s zaonm obueniem s pomo# sovremennoy texnologii imeet mesto vid obueniw posredstvom telemosta i interneta. Opt, priobretenny za poslednie dva goda v universitete, pozvolwet sdelat# sravnenie mejdu +timi vidami obueniw. V stat#e sdelano obee sravnenie mejdu dnevnm i distan]ionnm obueniem erez internet. Blo zameeno, to esli rassmatrivat# s toki zreniw programm obueniw, uslug obueniw, aktiv v teenie polugodiw, svwzi s mestom i vremenem, +lementov obueniw, rukovoditeley, organiza]ionnoy baz i garantii kaestva, to v nekotorx aspektax distan]ionnoe obuenie erez internet imeet prevosxodstvo nad dnevnm obueniem. Blagodarw uskorennomu razviti v na]ional#noy i mejdunarodnoy texnieskoy baze, distan]ionnoe obuenie erez internet v blijayem buduem stanet ser#eznm al#ternativom dnevnogo.
Kleve slova: Universitet Axmeda Wsavi, texnologiw

obueniw, distan]ionnoe obuenie, obuenie erez internet.
Vi]e-prezident Universiteta Axmeda Wsavi- ANKARA bilig leto 2004 vpusk: 30: 1-8 Polnomony Sovet Universiteta Axmeta Wsavi
koksoy@yesevi.edu.tr
Trk Otomotiv Yan Sanayiinde Kalite Eitiminin Etkinliinin llmesi

Yrd. Do. Dr. Nilgn ANAFARTA Prof. Dr. Aye KURUZM
zet: Bu aratrmann amac, Trk otomotiv yan sanayiinde kalite eitiminin etkinliinin llmesidir. almada Toplam Kalite Ynetimi (TKY) ve ISO 9000 kalite belgesi kapsamnda rgt alanlarna verilen eitimin etkinliini aratrmak iin eitimin rgtsel adan yaratt sonular deerlendirilmitir. Avrupa Birlii Otomotiv Yan Sanayi Derneinin (CEPA) yesi olan Tat Aralar Yan Sanayii Derneine (TAYSAD) ye 133 firma aratrmann rneklemini oluturmaktadr. Alan aratrmasndan elde edilen veriler t testi, Ki-kare testi ve Lojistik regresyon analizi kullanlarak deerlendirilmitir. Aratrmann bulgularndan alanlara verilen kalite eitiminin rgtte olumlu deimeler salad ve Trk otomotiv yan sanayi firmalarnn kalite felsefesini yerletirmeye ynelik bir kalite eitim programn byk lde gerekletirdikleri grlmtr. Anahtar Kelimeler: Kalite Eitimi, Otomotiv Yan Sanayii, Lojistik Regresyon
Giri Piyasalarn kresellemesi ve firmalar aras rekabetin artmas piyasa ortamlarnn giderek artmasna yol amtr. 21.yzylda ayakta kalmak byyp gelimek iin tm firmalar ciddi olarak g kullanmak ve tm faaliyetlerini her ynden iyiletirmek iin srekli aba gstermek zorundadrlar. Bir firma kalite zerinde odaklanmak suretiyle performansn iyiletirebilir (Greenan 1997; Easton ve Jarell 1998). Uygulamalardan elde edilen bilgiler, kalite zerinde odaklanmann performans etkiledii
Akdeniz niversitesi ..B.F. letme Blm / ANTALYA anafarta@akdeniz.edu.tr Akdeniz niversitesi ..B.F. letme Blm / ANTALYA kuruuzum@akdeniz.edu.tr bilig Yaz / 2004 say 30: 9-26 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
ni ortaya koymaktadr. Kalite performans iki ynden etkilemektedir. Ksa dnemde, fiyatlandrmann tersine, kar art salarken uzun dnemde pazar payn arttrmaktadr ( Fredric ve Cabot 1995). TKYnin zerine ina edildii paradigma hem yneticiler hem de alanlar asndan bir zihniyet deiimini ngrmektedir. Bu zihniyet deiiminin yaratlabilmesi iin birka yeni kalite tekniinin renilmesinden ok daha fazlas gerekmektedir. alanlarn yaptklar ileri bu yeni paradigma erevesinde kavrayabilmeleri iin sadece seminerlerin yeterli olmas beklenmemeli (Zane ve Verneil, 2002) ve hzl renme teknikleri kullanlmaldr. Hzl renme teknikleri bireylerin yeni bilgiler almalarna, anlamalarna ve zihinlerinde kalmasna yardmc olabilmektedir (Pattison 2002). Yaplan aratrmalar, TKY anlayn ve tarzn benimseyen Trk firmalarnn karlarn cirolarnn %6s kadar arttrdklarn, borsaya kaytl olanlarn hisse senetleri deerlerinin borsaya kaytl olup ta TKY uygulamayan dier firmalara nazaran be misli daha arttn ortaya koymutur (Argun 1997). Olian ve Rynes, yaptklar aratrmada TKY uygulayan sanayii firmalarnn byk lde st ve orta dzey yneticilerine kalite eitimi aldrdklarn belirlemilerdir (Tanner vd. 1995). TKY organizasyonel deiimlere, alanlarn eitim ve retimine, fabrika ve makinelere gre daha fazla yatrm yapmay gerektirir (Harris 1999). Sloan, firmalarda Toplam Kaliteyi baarl bir ekilde izlemede uzun dnemli srekli iyiletirme ve eitimin nemini zellikle vurgulamtr (Lawes 1996). Chin vd.nin (2002) yaptklar bir aratrmaya gre TKYyi gerekletirmede kritik faktrden birinin kalite eitimi olduu bulunmutur. Srekli kalite iyiletirme uygulamalar, insan kaynaklar uygulamalar ve eitim ile ok yakndan balantldr. nsan kaynaklar, eitimi uygularken renmeyi gelitirmeye, yeni renme yntemleri uygulamaya ve yetenekleri gelitirmeye nem vermelidir (Ian 1998; Jameson 2000). Bu aratrmann amac, Trk otomotiv yan sanayii firmalarnda TKY ve ISO 9000 almalar kapsamnda verilen eitimin rgtsel adan yaratt sonular saptayarak kalite eitiminin etkinliini lmektir.
10
Anafarta-Kuruzm,Trk Otomotiv Yan Sanayiinde Kalite Eitiminin Etkinliinin llmesi
Kalite Eitimi Sreci Kalite eitimi, alanlarn kalitesini arttrmak ve kalite sisteminin bir gerei olarak tm alanlarn firma ii ve dnda srekli eitimini gerekletirmek iin bir sistem oluturur. Keza, teknolojik gelimeleri kalite performans gstergelerini esas alarak yllk eitim gereksinimlerini belirler. Kalite iyiletirme faaliyetlerinin en nemli bileeni alanlarn yeterliliini gelitirmesi olduundan, bu ereveden bakldnda, bir firmada verilen tm eitimler kalite eitimidir. Dorudan kalite kavram ve tekniklerinin renildii programlar ise, bu eitimin sadece bir blmn oluturmaktadr. Eitimin rgtsel performans asndan ne kadar nemli olduu giderek daha fazla anlalmaktadr (Loan vd. 1999; Phillips ve Phillips 2002; Gilley vd. 2004). Firmalar kalite eitim faaliyetlerini uygulama konusunda farkllk gstermektedirler (Lynch ve Black 1998). Kalitenin n planda olduu gnmzde her alan kendisini bir Toplam Kalite uzman olarak grmeli ve ilerini kalite anlayna uygun olarak yerine getirmelidir. Bu nedenle, her firmann gerekletirdii, alanlarn iini daha iyi yapmas iin gerekli bilgilerin verildii eitim programlarnn yansra, yeni bir yaklamla dier eitim faaliyetlerini de ele almas gerekmektedir. rnein teknik eitimlerin yansra kendini gelitirmesine ve daha iyi yaam kalitesini yakalamasna yardmc olacak beceri gelitirme, dllendirme sistemleri, motivasyon ve i dizayn vb. seminerler dzenlenmelidir. Kalite eitim programlarn dzenleyenler ncelikle bir kalite eitim programnn amalarn ortaya koymaldrlar. Kalite eitiminin amac, kalite stratejisini uygulamak olduuna gre yaplacak eitimin bu amaca ulamada katksnn olup olmadnn deerlendirilmesi gerekir (Rowe 1996; Phillips ve Phillips 2002). Ancak birok Kk ve Orta Byklkteki iletmelerin (KOB) malsahibi/yneticisi eitilmi alanlarn daha fazla cret isteyebilecekleri ve iletmeden ayrlabilecekleri olasl nedeni ile alanlarn fazla eitmekten korkmaktadrlar (Westhead 1998). Eitimciler kalite eitiminin hangi konular kapsayacan, hangi ortamlarda yapacaklarn, kimlere verdireceklerini ve hangi eitim tekniklerini uygulayacaklarn ayrntl olarak planlamaldr (Reitman 2002; Welber 2002; Dekker vd. 2002). Firmann kalite eitim amalarn gelitirmek iin kalite eitiminin planlanmas, uygulanmas ve yeniden gncelletirilmesi gerekir (ekil 1).
11
Kaliteeitim programlarn belirleme
Kalite eitim programlarn gncelletirme
Kalite eitimini planlama
Kalite eitim programlarn uygulama
ekil 1 Kalite eitim programlarn izleme sreci Figure 1. Monitoring process for quality training programmes .1.
Eitim sonularnn deerlendirilmesi sonucunda kalite eitim amalarna ulalamyorsa, buna bal olarak da planda deiiklikler yaplacaktr (Rowe 1996). Eitim sonularnn deerlendirilmesi konusunda genel literatrde en sk gnderme yaplan "Kirkpatrick Modeli" dir. Szkonusu model tepki, renme, davran ve sonular olmak zere drt deerlendirme aamasndan olumaktadr (zmen 2002). Eer kalite eitimi sonucunda arzulanan amalar elde edilemiyorsa ekil 2deki sre gerekletirilir. Ancak kalite eitim programlarnn etkinliklerinin deerlendirilmesi ok daha nemlidir (Easton ve Jarell 1998). Bir kalite eitim programnn etkili olabilmesi iin faktrn birbirini tamamlamas gerekir. Bunlar, ynetimin sorumluluu, eitimcinin sorumluluu ve katlmclarn sorumluluudur.
12
Kalite eitim programlarnn amalarn
Deiimi planlama
Deiimi yeniden gzden geirme
Kalite eitimi program amalar
Kalite eitimini yeniden gzden ge-
Kalite eitimini planlama
Eitim programlarn uygulama
ekil 2. Kalite eitim programn deerleme sreci Figure 2. Evaluation process of quality training program .2.
Ynetimin sorumluluu: Kalite eitim programlarnn etkinliinin salanabilmesinde, ncelikle elale (cascade) etkisi uyandracak gte inan ve kararlla sahip olan yneticiler, ayn inan, kararllk ve motivasyonu alanlar arasnda da salamaldrlar (Kumor ve Motwani 1996). Bunu salayabilmek iin yneticiler duygularn aa karan bir davran sergilemeli ve davranlarn eyleme geirerek destek vermelidirler (Phillips ve Phillips 2002). Daha sonraki aamada kalite eitim gereksinimleri belirlenmeli, doru konular programa alnmal ve uygun eitim ortamlar hazr13
lanarak, nitelikli eitimciler tercih edilmelidir. Btn bu koullarn sonucunda da elde edilen veriler deerlendirilmelidir. Firmalar genellikle gelecee ynelik planlara veya alanlarn mevcut i gereksinimleri ile dorudan balantl olmayan eitimleri finanse edebilirler (Kumor ve Motwani 1996). Kalite eitimi ve mesleki eitim dahil her alanda verilen eitim ve kiilerin becerilerinin gelitirilmesi organizasyon asndan byk nem tamaktadr (Arkol 1993). alanlarn kalite eitim gereksinimlerinin belirlenmesi, planl ve sistematik bir eitim programnn verilmesi sonucunda, mteri memnuniyeti salayabilir ve gnmz koullarnda rekabet edebilir bir kimlik kazanabilirler. Eitim gereksinimleri saptandktan sonra ortaya kan kalite eitim ve gelitirme hedefleri, arzu edilen davrann hangi koullarda olacan belirler, bireysel performansn ve yaplacak eitimin deerlendirilebilecei standartlar oluturur. Eitim gereksinimlerinin belirlenmesinde rgtsel analiz, grev analizi, anket yntemi gibi yntemler kullanlabilir. Ancak bu yntemlerin de firma asndan etkinlikleri deerlendirmeye alnmaldr. Firmalarda sk rastlanlan sorunlardan birisi st ynetimin sistemi anlamamas veya sistemi desteklememesidir. st ynetim, TKYnin nasl gerekletirileceini anlamal, gerekirse bilgileri alt dzeylere iletmek iin sorumluluk yklenmelidir (Fiedler 1996 ). Firmalar, TKY uygulamalarnda baar olasln arttrabilmek iin alanlarnn konu ile ilgili yeterli bilgiye sahip olmalarn salamaldr. Uygulanacak bir kalite eitimi program firmann ve alanlarn gereksinimlerine yant verecek ekilde dzenlenmelidir. Eitimin kapsam alma ekline ve faaliyet alanna gre deiim gsterecektir. Planlanan bir kalite eitim programnn alanlar tarafndan daha fazla benimsenmesi iin eitimin hem ierik olarak hem srece hem de firmann evresindeki yapsal deiime gre planlanmas gerekir. te yandan firmann eritii kalite dzeyine gre eitim konularnn seiminin yaplmas eitimin kalitesini arttracaktr. alanlarn eitiminde, onlarn tek bir konuda uzman olmaktan ok geni kapsaml bilgi sahibi olmalar, yaptklar ie ilikin ok sayda stratejiyi ve teknii iyi bilmeleri, hzl renmekten ve retmekten kanmamalar salanmaldr. Balangta eitim zamannn byk bir blmnn sadece kaliteye ilikin kavramlara ayrlmas beklenmemelidir. Beceri ve tutum deiikliliine ilikin programlara da zaman ayrlmaldr. st dzey ynetimin tm firmann kalite iyiletirme srecine liderlik etmesi ve rnek olmas iin gerekli donanm bu programla salanmaldr. Ynetim ve igc, takm almas ve eitli ynetim maharetlerini kapsayan yntemler konusunda eitilmelidir.
14
TKY hareketleri orta dzey ynetime de baz sorumluluklar getirmi ve 1990l yllardan sonra orta dzey yneticilerin rollerinde deimeler yaratmtr (Fiedler 1996). Bu nedenle orta dzey eitimi, ya st dzey yneticilerin gerekli bilgileri dorudan kendine aktarmas ya da firma d kaynaklarn yardm ile olmaktadr. TKYnin rgtlenmesi ve beklenilen sonularn elde edilmesinde de yine orta dzey ynetime nemli grevler dmektedir. Bu nedenle orta dzeye verilen eitim daha kapsaml ve uygulamaya ynelik olmaldr. st ve orta dzeye olduu kadar alt dzeyde de kalite eitimi uygulanmaldr. Alt ynetim dzeyi, kalitenin fiilen ynetildii yerdir. Bu da gruptaki yneticilerin kalite anlayn kavramas, st ynetimin kalite konusundaki kararllna inanmas ve kalite politikalarnn kendi yaptklar ite ne ifade ettiini anlamasn gerektirir. Kalite eitiminde etkinlii salamada arzulanan performans dzeyine ulamak iin eitime katlanlarn eitim konularn hem yeni evre koullarnda hem de onlar niin yaptklarna ilikin olarak eitilmeleri bir baka konudur (Rowe 1996). Eitim sadece snflarda yaplan kurs ve seminerlerle snrl tutulmayp, alanlarn bireysel geliimine katkda bulunabilecek ortamlar yaratmaldr. Birok eitim profesyoneli ve firma sahibi eitimin yatrma deer olup olmadn sorgulamamakta ve eitime harcanan paralarn bir masraf olduunu, firmann kar zerinde bir etkisinin olmadn dnmektedirler (Cliffon 1995). Trkiyede de kalite konusunda, zellikle insan kaynana yaplan yatrmn israf olduu gibi yanl inanlarn giderilmesi gerekmektedir. Eitim olanaklarnn geniletilerek bu konuya ayrlan harcama paylarnn arttrlmas kalite retiminde kanlmazdr. Yaplacak bir fayda maliyet analizi, srekli kalite eitim programlarnn yararlarnn maliyetlerine nazaran daha fazla olduunu gsterecektir. Btn bunlara ramen eitim ounlukla bir yatrm deil maliyet merkezli olarak grlmektedir (Takn 1993). Eitimcilerin sorumluluu: Eitim uralarnn baar ile yrtlmesinde en nemli faktrlerden birisi, grevi yrtenlerin kaliteli ve yetenekli bireyler olmasdr. Gerekten de birok eitim programnn etkinlii hereyden nce iyi yetitirilmi ve yetenekli eitimcilerin grevlendirilmesi ile llr. Eitimcilerin ilgili konularda uzman olmalarnn yansra davranlar deitirme koullarnn yaratlmas, baz tutumlarn gelimesi ve deimesi iin grup gcnden yararlanlmas ve uygulanacak yntemlerin seimi gibi konularda eitilmeleri gerekir. Bu alardan
15
baklacak olursa bilgileri i yaam ile zdeletirebilmeli, teoriyi uygulayabilmelidirler. Bunun yntemlerinden birisi, firmann kendi iinden eitimciler yetitirmesidir. Dolaysyla eitimciler genel eitici eitiminden gemelidirler. Aksi halde firma iinden eitimci olarak grev alan yneticiler, youn olarak anlatm metodu kullandklarndan verimsiz sonular elde edebilirler (Chiu 1996; Welber 2002; Reitman 2002). Kalite eitimi etkinlii asndan nemli bir dier faktr, eitim programlarnda elde edilen bilgilerin uygulamaya konulabilirliidir. Bu konuda eitimcilere byk grev ve sorumluluklar dmektedir. Eitim ncesi ve sonras yaplacak lmlerle kalite eitiminin etkinlii belirlenmeye allmaldr. Katlmclarn sorumluluu: Bir firmann alanlar firmann kalite dzeyine olumlu katkda bulunan en nemli faktrdr. Kalite eitimine katlan alanlar zincirin son halkasn oluturmaktadrlar. Eitimin baar veya baarszlnda nemli rol oynayabilirler. alanlarn eitimin maliyet ve faydalarnn iletme kadar kendilerine de yansyacann (Dougherty ve Tan 1999), kalite eitimine niin katldklarnn ve eitim sonucunda ne elde edeceklerinin bilincinde olmalar gerekir. Daha nceden de ifade edildii gibi katlmclar, eim srecinde mterilerdir. alanlarn kalite eitiminden ne tip bir hizmet bekledikleri nemlidir. Hizmetin standardn katlmc ve ynetim belirlemelidir. Kalite eitiminin etkili olabilmesi iin tm katlmclarn aktif bir rol stlenmeleri gerekmektedir. Firmalarda, eitimin gelitirdii herkesin katlmnn saland ortamda irili ufakl ok sayda iyilemenin olumas srekli geliimi salar. Elde edilen baarlarn doru ve kesin lmleri, bireyleri daha fazla motive ederek yeni gelimelere hazrlar. Yntem Aratrmann amac almann amac, eitimin rgtsel adan yaratt sonular deerlendirerek kalite eitiminin etkinliini lmektir. Kalite eitimi TKY ve ISO 9000 kapsamnda firma personeli ve yneticilerine verilen eitimi kapsamaktadr. Bu dorultuda test edilmek zere iki hipotez gelitirilmitir: H1 : TKY kapsamnda verilen eitim rgtte yaratt deiiklikler ynnden pozitif bir etkiye sahiptir. H2 : ISO 9000 kalite belgesi kapsamnda alanlara verilen eitim rgtte yaratt deiiklikler ynnden pozitif bir etkiye sahiptir.
16
rneklem ve veri toplama Dnya ekonomisinde ve otomotiv sektrndeki kreselleme eilimi evrensel standartlarda bir tketim biiminin olumasna sebep olmaktadr. Bu gelime tketici cephesinde karmak, ok ynl ve gittike byyen bir kresel tketici taban oluturmaktadr. Tketiciler, satn aldklar aralarda mkemmel kalite, mkemmel konfor ve uygun fiyat-maliyet aramaktadrlar. Tketicinin evrensel standartlarndaki tketim biiminin bir sonucu olarak, dnya otomotiv sektrnde, uluslararas kalite, standart ve rekabeti fiyatlarda aralar ve yan sanayii mamulleri retilmektedir. Bu gelimeler yan sanayi firmalarnn sorumluluunu daha da arttrmaktadr. Ara reticileri, kendilerine para reten tedariki firmalardan, kalite, hizmet ve fiyatta srekli geliim beklemektedir (TAYSAD 1998). Trk otomotiv sanayi iin tad nem gznnde bulundurularak aratrmann otomotiv yan sanayi firmalarnda yaplmas uygun bulunmutur. Bu nedenle Avrupa Birlii Otomotiv Yan Sanayi Dernei (CEPA) yesi olan TAYSADa (Tat Aralar Yan Sanayi Derneine) ye 170 firma aratrma kapsamna alnmtr. TAYSAD vastasyla anketin gnderildii tm firmalar aratrmann rneklemini oluturmaktadr. Firmalara gnderilen anketler kalite gvence mdrleri, eitim mdrleri veya konuya en yakn yneticiler tarafndan doldurularak geri gnderilmitir. Geri dnen anket says 133dr. Geri dn oran % 78' dir. Bu 133 anket deerleme kapsamna alnm olup, deerlendirmeler SPSS 11.0 ile yaplmtr. Aratrmada Ki-kare testi, t testi ve ok deikenli analiz yntemlerinden Lojistik regresyon analizi gibi istatistiksel yntemlerden faydalanlmtr. Aratrmada veriye ulama arac olarak anket teknii kullanlmtr. Soru formu drt blmden olumaktadr. Birinci blmde demografik sorular, ikinci blmde kalite, kaliteli rn ve rn kalite dzeyi kavramlarnn alglanna ilikin sorular, nc blmde TKY uygulamas ile ilgili sorular yer almaktadr. Drdnc ve son blmde ise kalite eitim etkinliine ilikin sorular bulunmaktadr. Aratrmann Bulgular Trk Otomotiv yan sanayi firmalarnn %64nde TKY uygulanmakta ve uygulayanlarn %53nde bu uygulama 2 yldan daha uzun sreyi kapsamaktadr. ISO 9000 kalite belgesine sahip 99 firmann (genel iindeki oran %74.4), %66.6snn TKY uygulamaya balamadan nce, %33.4nn TKYye baladktan sonra belge ald grlmtr. Bu durum Trk firmalarndaki ISO 9000 belgesinin TKYye gei iin bir balang olduu konusundaki yaygn grle elimemektedir. TKY uygulayan firmalarn alanlar17
na, ISO 9000 kalite belgesi almak iin alnan eitimden daha fazla eitim verip vermedikleri Ki-kare testi ile aratrlmtr. TKY uygulama ile alanlarn eitime katlma oran arasndaki Ki-kare analizi anlaml kmtr (Ki-kare deeri = 10.134, p<0.05). ISO 9000 kalite belgesine sahip firmalarda ise eitime katlma oran ile kalite belgesi alm olma arasndaki Ki-kare analizi anlaml deildir (Ki-kare deeri= 2.930, p>0.05). Bu sonu Bozkurt ve Odamann (1995) almas ile ayn dorultudadr ve TKY uygulayan firmalarn daha fazla eitim verdiklerini, kalite belgesine sahip firmalarn eitimi sadece prosedrlerin gerektirdii erevede planladklar eklinde yorumlanabilir. Firmalarn alanlarna verdikleri youn eitim programlar genellikle yeni ie baladklarnda (%47.5) ve TKY, yeniden yaplanma, kyaslama gibi teknikler uygulanmaya karar verildiinde (%37) kullanlmaktadr. Eitim, alanlara gereksinimleri orannda (%36), alanlarn seminer, panel, konferanslara katlmas (%24.3) ve oryantasyon eitimi eklinde (%23.2) verilmektedir. Trk otomotiv yan sanayi firmalarnn ounluu (%75.9) kalite eitimlerini firma d kurumlardan salamaktadrlar. Szkonusu firmalardaki eitim gelitirme almalar srasyla, kalite eitimi, takm eitimi (problem zme, iletiim, liderlik, vb.), retim konularnda rn bilgisi, toplam verimlilik bakm vb.) ve teknik yetenek ve ynetim gelitirme konularnda yaplmaktadr. Yani en fazla eitim almas kalite eitimi erevesinde yaplmaktadr. Eer firmalarn %74.4nn ISO 9000 kalite belgesine sahip olduu dnlrse bu sonu olduka tutarl grnmektedir. Kalite eitim programlar genellikle orta dzey yneticilere daha youn olarak verilmektedir (Tozluyurt ve enel 1994). Aratrmada, Trk otomotiv yan sanayi firmalarnn daha ok orta dzey yneticilere uygun eitim programlarn benimsedikleri ve srasyla, kalite gvencesi, ii hatalar, satnalma ve satta kalite kontrol, kalite maliyeti, motivasyon, kalite kontrol, kalite kontrol emberleri konularnda youn eitim verdikleri anlalmaktadr. st ynetime, kalite maliyet analizi ve kalite kontrol konularnda eitim verilirken, alt ynetime ii hatalar, kalite gvencesi, motivasyon, satnalma ve satta kalite kontrol konularnda youn eitim verilmektedir. Trk otomotiv yan sanayi firmalarnda kalite eitim programlarna katlm saptanrken en ok grev analizi yntemi kullanlmaktadr (%65). rgtsel analiz teknii en az kullanlan tekniktir (%9). Eitim gereksinimini belirlerken firmalarn kulland teknikler; performans deerleme, yneticilerden biimsel olmayan geri bildirim, eitim programlar sonunda yaplan deerlendirmelerdir.
18
H1 ve H2 hipotezlerini test etmek, yani kalite eitiminin rgtsel adan yaratt deiimi aratrmak amacyla t testi kullanlmtr. TKY ve ISO 9000 kalite belgesi kapsamnda verilen eitimin etkinliini lmek iin yaplan t testi sonular Tablo 1'de verilmitir. TKY eitimi sonucunda alanlarn greve ilikin bilgi ve becerileri, retilen mal ve hizmetlerin kalitesi, iletme ii ve dnda saygnlk kazanlmas Tablo 1. rgtsel deiimlerle ilgili t testi sonular TKY zellik Beceri ve yetenekler Mal ve hizmet kalitesi e devamszlk e giri-k oran Saygnlk Mteri ikayetleri Eitim indeksi t 2.074 2.317 1.422 1.237 1.998 1.523 2.154 p 0.040 0.022 0.157 0.218 0.048 0.130 0.033 ISO 9000 t p 2.477 0.015 2.852 0.005 2.273 0.025 1.878 0.043 2.040 0.043 1.849 0.067 2.648 0.009
gibi konularda iyileme grlmektedir (p<0.05). Alt zelliin ortalamasnn alnmas ile elde edilen eitim indeksi genel bir iyileme olduunu gstermektedir (p=0.033<0.05). Bu durumda H1 hipotezi kabul edilebilir. ISO 9000 belgesi kapsamnda verilen eitim alanlarn greve ilikin bilgi ve becerilerini, retilen mal ve hizmetlerin kalitesi, iletme ii ve dnda saygnlk kazanlmas, ie devamszlk ve ie giri-k oran konularnda 0.05 anlamllk seviyesinde bir iyileme meydana getirmektedir. Keza, eitim indeksi asndan, ISO 9000 kalite belgesi alanlar, iyileme asndan, ISO 9000 belgesi olmayanlardan nemli derecede daha iyi durumda bulunmaktadr. Bu sonu H2 hipotezinin kabul edilmesini gerektirir. Kalite Eitiminin Etkinliinin Lojistik Regresyon le llmesi Lojistik regresyon gzlemlerin gruplara ayrlmasnda kullanlan ok deikenli analiz yntemlerinden biridir. Son yllarda nlenmi ve youn bir ekilde kullanlmaya balanmtr. Varsaym kst olmamas nedeni ile kullanm rahatlnn yansra, zmlemeden elde edilen modelin matematiksel olarak ok esnek olmas ynteme olan ilgiyi arttrmaktadr (Tatldil 1992). Aratrmada lojistik regresyon, Trk otomotiv yan sanayindeki firmalarn alanlarna verdikleri kalite eitiminin rgt asndan gerekten bir deiim yaratp yaratmadn ve en ok deiimi hangi alanlarda yarattn
19
aratrmak amacyla kullanlmtr.Yukarda da ifade edildii gibi Trk otomotiv yan sanayi firmalarnn ya TKY uygulamaya baladklarnda ya da ISO 9000 kalite belgesi alma almalar srasnda personele eim verdikleri saptanmtr. Lojistik regresyon belirli kriterlere gre fiili durum ile tahmin edilen durum arasndaki ilikiyi anlamak amacn gtmektedir. Burada eitimin rgt asndan yaratt deiimler kalite eitiminin baarsna ilikin gstergeler olarak alnmtr (Akal 1996). Bu nedenle, kalite eitimi baml deiken olarak kullanlmtr. Baml deiken alanlarna kalite eitimi veren firmalar iin 1, vermeyen firmalar iin 0 deerini almaktadr. Bamsz deikenler ise eitime katlanlarn yzdesi, eitim programlarnn rgt asndan gsterdii deiimler; ii giri-k oran, ie devamszlk, alanlarn motivasyonu, teslimat programlarnn gvenirlii, kaza says, hata oran, mteri ikayetleri, maliyetler, retilen mal ve hizmetlerin kalitesidir. Lojistik regresyon sonular Tablo 2'de verilmitir. Tablo 2. Kalite eitimi etkinliinin lojistik regresyon sonular
Deiken Katsay Standart Wald p Hata istatistii Baml Kalite eitimi Sabit - 0.6735 0.8151 0.6228 0.4086 Bamsz retilen mal ve hizmetlerin kalitesi 1.6374 0.5042 10.544 5 0.0012 e devamszlk 1.8413 0.5041 13.345 1 0.0003 e giri-k oran 1.3416 0.5299 6.409 6 0.0114 alanlarn greve ilikin bilgi ve becerileri -1.2907 0.5700 5.1279 0.0235 -2 Log Likelihood 106.0520 Ki-kare deeri 41.6900 0.0000 Uygunluk Katsays 115.4360 (Goodness of Fit) Tablo 2'de sadece anlaml olan bamsz deikenler grlmektedir. Yaplan analizde, eitim alanlarn oran, alanlarn motivasyonu, teslimat programlarnn gvenilirlii, kaza says, hata oran, mteri ikayetleri, maliyetler gibi deikenler istatistiksel olarak anlaml olmad grld iin Tablo 2de verilmemitir.
Lojistik regresyon analizinde -2Log Likelihood deeri tahmin edilen modelin verilere uygunluunun bir gstergesidir. Wald istatistii ise bir katsay20
nn sfr olaca hipotezine dayanr. Eer Wald istatistii anlaml ise ilgili katsay sfrdan farkldr. Model Ki-kare deeri istatistiksel olarak anlaml ise bamsz deiken katsaylarnn sfr olduu hipotezi reddedilir ve bamsz deikenler sadece sabit terimli bir modelden daha iyi bir kestirim salar (De La ve Ford 2001). Byk anlamllk seviyesine sahip bir uygunluk katsays ise tahmin edilen modelin gerek modelden anlaml bir ekilde farkl olmadnn gstergesidir. Tablo 2'de grlen 2 Log Likelihood, Ki-kare ve Uygunluk katsays deerleri modelin iyi bir model olduunu gstermektedir (Hair vd., 1998). Lojistik regresyonun uygulanmas sonucunda geerlilik orannn %76.32 olduu grlmtr. Yani eitimin salad rgtsel deiimlere gre tahmin edilen durum ile fiili durum arasndaki tutarllk %76.32dir (Tablo 3). Tablo 3. Lojistik regresyonun kestirim gc Fiili Durum Tahmin sonular Kalite Eitimi Vermiyor Veriyor Vermiyor 26 14 Veriyor 13 61 Lojistik regresyon sonular, Trk otomotiv yan sanayii firmalarnn kalite eitimine nem verdiklerini ve bunun sonucu olarak retilen mal ve hizmetin kalitesinde art, ie devamszlkta azal, ie giri-k orannda azal ve alanlarn bilgi ve becerilerinde art gerekletiini gstermektedir. Sonu ve Tartma Eitim faaliyetlerinin sonucunda kiilerden beklenen davran deiiklii ve aldklar teknik kavram ve yntemleri hayata geirmeleri, organizasyonlardan beklenen ise organizasyon kltrnn TKY anlay eklinde deimesi ve bu deiimin kendini srekli yenileyerek, rgtn srekli geliim iine girmesidir (Tozluyurt ve enel 1994). Bu adan bakldnda eitimin rgtte meydana getirdii deiim nem kazanmaktadr. Aratrmada, ie giri-k oran, ie devamszlk, alanlarn motivasyonu, teslimat programlarnn gvenilirlii, kaza says, hata oran, mteri ikayetleri, maliyetler, alanlarn grevlerine ilikin bilgi, beceri, tutum ve yetenekleri, iletme ii ve dnda saygnlk kazanlmas gibi eitimin rgtte yaratt deimeler kalite eitiminin baarsna ilikin gstergeler olarak alnmtr. Kalite eitiminin Trk otomotiv yan sanayi firmalar zerindeki etkisini saptamak amacyla Lojistik regresyon analizi kullanlmtr. Lojistik regresyondaki geerlilik oran %76.32 olarak bulunmutur.
21
Yaplan t testinde TKY kapsamnda verilen eitimin ie giri-k orannda, ie devamszlkta, mteri ikayetlerinde ve ii hatalarnda nemli bir etki yaratmad halde ISO 9000 kalite belgesi kapsamnda verilen eitimin sadece mteri ikayetlerinde nemli bir etki yapmad grlmtr. Trk otomotiv yan sanayi firmalarnn eitim almalarn bu eksikliklerini giderecek ekilde planlamalar gerekmektedir. rnein, motivasyon, tedariki ilikileri, ii hatalar vb. gibi eitim programlarna arlk vermelidirler. Bu eksiklikler giderildiinde fiili durum ile tahmini arasndaki %23.68'lik fark azalacaktr. Ayrca eim programna katlmlar saptanrken rgtsel analiz tekniinin daha youn kullanlmamas da bir eksiklik olarak grnmektedir. Sonu olarak, Trk otomotiv yan sanayii firmalarnn kalite eitiminin nemini byk lde anladklar, uygulanan kalite eitiminden elde edilen bilgileri i hayatnda uygulayabildikleri lde ve eitim ynnden eksikliklerini tamamladklar takdirde kolaylkla kalite felsefesini yerletirebilecekleri grlmektedir. Ayn alma gelecekte belirli aralklarla tekrarlanp Trk otomotiv yan sanayii firmalarnn kalite ynetimi olgunluuna (Fok vd. 2003) eriip erimedikleri de incelenebilir. Ayrca kalite eitiminin firma performans zerinde dolayl veya dorudan bir etkiye sahip olup olmad da ayr bir aratrma konusu olabilir.
Akal, Z. (1996), Toplam Kalite Ynetimi ve Performans Deerlendirme Sistemleri, Verimlilik Dergisi, MPM Yayn, 2: 83-108 Argun, T. (1997), Toplam Kalite Ynetimi, Executive Excellence, 8 (10) Arkol, M. ( 1993), Pazarn Ynlendirdii Kalite, Deien Kalite Anlay ve TKY Sempozyumu, stanbul: 77-83 Bozkurt, R. ve Odaman, A. (1995), ISO 9000 Kalite Gvence Sistemleri, MPM Yayn, No:549, Ankara Chiu, H. N. (1996), Vision and leadership of principal in Honkhong, Journal of Educational Administration , 34( 3): 30-48 Chin, K.-S., Pun, K.-F., Xu, Y. ve Chan, J. S. F. (2002), An AHP based study of critical factors for TQM implementation in Shanghai manufacturing industries, Technovation, 22:707-715 Cliffon, R.C. (1995), A primer on determining the cost-effectiveness of training, Industrial and Comercial Training, 27(1): 17-25
Kaynaka
22
De La, L. ve Ford, J. (2001), Logistic regression analysis of cruise vacation market potential: demographic and trip attribute perception factors, Journal of Travel Research, 39:406-410 Dekker, R., Grip, A. ve Heijke, H. (2002), The effects of training and overeducation on career mobility in a segmented labour market, International Journal of Manpower, 20(2):106-125 Dougherty, C. ve Tan, J. (1999), Financing training: issues and options, Journal of European Industrial Training, 23(9): 416-436 Easton, G. S. ve Jarell, S. L. (1998), The effects of Total Quality Management on Corparate Performance: An Emprical Investigation, The Journal of Business, 71(2): 253-307 Fiedler, F. E. (1996), Research on leadership selection and training: one view of the future, Administrative Science Quarterly, 41: 241-250 Fok, W. M., Li, J., Hartman, S. J. ve Fok, L. Y. (2003), Customer relationship management and QM maturity: an examination of impacts in the health-care and non-health-care setting, Internation Journal of Health Care Quality Assurance, 16(5):234-247 Fredric, D. F. ve Cabot L. J. (1995), Training and development are enough testing must also meet the challenges of twenty first century, Journal of Management Development, 14 (6):51-55 Gilley, K., Greer, C. R. ve Rasheed, A. A. (2004), Human resource outsourcing and organizational performance in manufacturing firms, Journal of Business Research, 57:232-240 Greenan, K., Humphreys, P. ve Molvor, R. (1997), The green initiative improving quality and competitiveness for European SMS's, European Business Review, 97(5): 25-30. Hair, J., Anderson, R., Tatham, R. ve Black, W. (1998), Multivariate Data Analysis, Prentice- Hall, International (UK) Limited, London. Harris, R.P. (1999), Human resources trends for European leaders, European Business Review, 96(3): 9-13 Ian, M.R. (1998), Conceptual problems of continues quality management and innovation in higher education, Quality Assurance in Education, 74-84. Jameson, M. S. (2000), Recruitment and training in small firms, Journal of European Industrial Training, 24(1): 43-49 Kumor, A. ve Motwani, J. (1996), Doing it right the second time, Industrial Management and Data Systems, 96(6): 8-11 Lawes, A. (1996), Training for change, Library Management, 17( 3). Loan, J., Boocock, G., Smith, A. ve Whittaker, J. (1999), Investment in management training and development by small business, Employee Relations, 21( 3): 296-310 Lynch, L. M. ve Black, S. E. (1998), Beyond the incidence of employer-provided training, Industrial and Labour Relations Review, 52(1):64-81 23
zmen, . (2002), Eitim sonularnn deerlendirilmesi, Human Resource Dergisi: 32-38 Pattison, A.S. (2002), Staff meeting: an opportunity for accelerated training of employees, Journal of Workplace Learning, 13(4): 172-178 Phillips, J.J ve Phillips, P. P., (2002), Development, Training: 79-85 Reitman, A. (2002), Trainer, educate thyself , Training and Development: 1-11 Rowe, C. (1996), Evaluating management training and development: revisiting the basic issues, Industrial and Commercial Training, 28(4): 17-25 Tanner, J., Heady, B.R. ve Zhu, Z. (1995), TQM payback experience in manufacturing firms, Industrial Management and Data Systems, 95(9): 3-8 Takn, E. (1993), letme Ynetiminde Eitim ve Gelitirme, Der Yaynlar, stanbul: 128-144 Tatldil, H., (1992), Uygulamal ok Deikenli statitiksel Analiz, Ankara TAYSAD (1998), Rekabet Gc Yksek Otomotiv Sektr & Bamsz bir Savunma Sanayi iin Vazgeilemeyecek nemli bir Teknoloji ve nsan Gc Birikimi: 4-6 Tozluyurt, E. ve enel, G. (1994), Toplam Kalite Ynetimi, Ed. Erdal zcan, Rota Yayn, No.2, stanbul Welber, M. (2002), Save by Grawing Your Own Trainers , Workforce, September:44-48 Westhead, P. (1998), Factors associated with the provision of job-related formal training by employers, International Journal of Entrepreneunial Behavior & Research: 187-216 Zane, B. ve Verneil, M. (2002), The increasing scope of training and development competency, Benchmarking An International Journal, 9(1): 43-61
24
Measuring the Efficiency of Quality Training in Turkish Automotive Suppliers

Assist. Prof. Dr. Nilgn ANAFARTA, Prof. Dr. Aye KURUZM
Abstract:The purpose of this research is to measure the efficiency of quality training in Turkish automotive suppliers. To assess the efficiency of employee training on Total Quality Management (TQM) and ISO 9000 certificate, organizational outcomes of the training programme were examined. The sample consisted of 133 member firms to the Vehicle Suppliers Association (TAYSAD) which was also a member to the European Union Automotive Suppliers (CEPA). The data obtained from a field survey was analysed using t and chi-square tests and logistic regression. It is concluded from the findings of the research that quality training of employees resulted in positive changes within the organization and that the Turkish automotive suppliers have to a large extent been successful in launching a quality training programme for the adoption of quality philosophy. Keywords: Quality training, Automotive suppliers, Logistic regression
Akdeniz University, Faculty of Economic and Administrative Sciences / ANTALYA anafarta@akdeniz.edu.tr Akdeniz University, Faculty of Economic and Administrative Sciences / ANTALYA kuruuzum@akdeniz.edu.tr bilig Summer / 2004 Number 30: 9-26 Ahmet Yesevi University Board of Trustees
Opredelenie Vliwniw Kaestva Obueniw v Ture]koy Avtomotivnoy *ndustrii

Nil#gn ANAFARTA, k.n., do]ent Aye KURUUZM, Prof. Dr.
Rezme: [el# +toy rabot- opredelit# vliwnie obueniw kaestva na ture]ku avtomotivnu industri. V issledovanii analizirutsw rezul#tat obueniw na organiza]i dlw opredeleniw vliwniw obueniw rabotnikov v organiza]ii, v ramkax svidetel#stva kaestva ISO 900 i upravlenie obego kaestva. *ssledovanie provedeno na 133 firmax-lenov TAYSAD (asso]ia]ii pobonoy avtomotivnoy industrii), kotoraw v svo oered# wvlwetsw lenom SERA (asso]ia]ii pobonoy avtomotivnoy industrii Evropeyskogo Soza). Poluenne rezul#tat o]enen pri primenenii t-testa, Ki-v kvadrate-testa i analiza logistieskoy regressii. Sdelan vvod, to obuenie kaestva, daegosw rabotaim organiza]ii imeet polojitel#ne izmeneniw. A takje zameeno, to firm ture]koy avto-industrii osuestvlwt programmu obueniw kaestva s ]el# vnedreniw filosofii kaestva. Kleve Slova: obuenie kaestva, pobonaw avtomotivnaw industriw, logistieskaw regressiw.
Akdenizskiy Universitet, Fakul#tet Ikonomieskix i Upravleneskix NaukANTAL`W

anafarta@akdeniz.edu.tr.
Akdenizskiy Universitet, Fakul#tet Ikonomieskix i Upravleneskix NaukANTAL`W

kuruuzum@akdeniz.edu.tr.
bilig Zima 2004 vpusk: 30: 9-26 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi
Bir Sosyalizasyon Arac Olarak Televizyon ve iddet

Yrd. Do. Dr. Nuren ADAK
zet: nsann toplumsal bir varlk haline gelme srecinde yani toplumsallama srecinde etkili olan sosyalizasyon aralarndan biri de kitle iletiim aralardr. Kitle iletiim aralarnn saldrganlk ve iddet olaylarnn ortaya kmasnda ve artmasnda bir paynn bulunup bulunmad, varsa derecesinin ne olduu tartma konusudur. Anahtar Kelimeler: Sosyalizasyon, iddet, Televizyon, ocuk
Giri nsan zaman iinde yaad toplumun kltrel norm ve deerlerini renerek sosyal bir varlk haline gelir. Sosyalizasyon dediimiz bu sre yaam boyu devam eder. Toplumun kltr, dil araclyla bireylere aktarlr. Yeni doan ocua yrmekten konumaya, nasl giyineceinden nasl karnn doyuracana kadar tm maddi ve manevi kltr eleri retilir. Sosyalizasyon sreci btn toplumlarda evrensel iken bunu retme yntemi ve nelerin retilecei bir toplumdan dierine her kltrde farkldr. Gnmzde televizyon ocuklarn sosyalizasyonunda etkin olan aralarn banda gelmektedir. ocuklar pek ok eyi televizyon vastasyla renerek davran haline getirmektedir. Televizyonun rettii davranlardan biri de iddettir. Gnmzdeki tartmalar televizyonun iddeti retip retmedii konusundan ziyade ocuklar televizyonun olumsuz etkilerinden nasl korunaca noktasnda odaklanmaktadr. renme Sreci Olarak Sosyalizasyon Sosyalizasyon srecini ksaca bireysel ve toplumsal etkileim sreci olarak ele aldmzda (Katba 1990:65) insann doumuyla birlikte balayan bu srete ilk iletiimin en basit dzeyde iaretler ve sembollerle kurulduunu grmekteyiz. Sz konusu iaretler ve semboller iletiimin aralar ve bireyin yaam boyunca gelierek yaamn ayrlmaz bir paras olmaktadr. Birer bilgi taycs olarak ortaya kan
Bu yaz Nisan 2001de Eskiehirde Osmangazi niversitesi tarafndan dzenlenen ocuk Edebiyatna ve ocuk Hekimliine Yansyan iddet Sempozyumunda bildiri olarak sunulmutur. Akdeniz niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi / ANTALYA nadak@akdeniz.edu.tr
bilig Yaz / 2004 say 30: 27-38 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
iaret ve semboller, bu nedenle nemli bir toplumsallama kayna olma niteliini kazanmaktadr (Yeiltuna 1994:70). Her toplumda bireyleri, o toplumun yesi haline getiren arac kurumlar olarak sosyalizasyon ajanlar, yaratt kltrel atmosfer iinde davranlar ynlendirmektedir. Samimi ve duygusal ilikilerin daha youn yaand aile, arkada ve akrabalk gruplar bireyi etkileyen alt kltrlerin yaand ortamlardr. Bunun dnda rgn eitim kurumlar, kitle iletiim aralar, meslek kurulular... gibi kurumlam iliki ve etkileimlerin formle edildii, yaand kurum ve kurulular da bireyin toplumsallama srecinde rol almaktadr. Bu durumda kii; bir yandan yesi olduu alt kltrn bilgi birikimini deerler sistemini, dier yandan da kurumlam kltrel sistemin elerini i ie zmsemektedir (nr 1998:32). Dnyaya yeni gelen her insan sosyo-kltrel deer ve normlardan yoksundur. Bu yzden her toplumun barbarlktan 20 yl, yani sadece bir kuak tede olduu sylenir. nk dnyaya yeni gelen bebeklerin kltrden haberleri yoktur. ocuun sosyallemesinde ebeveynin oynad byk role son yllarda yeni bir ortak daha kt iddia edilmektedir: Televizyon, ocuun anne ve babasndan sonra, ebeveynliin nc kolu olarak tanmlanmaktadr (Kunczik 1994:114-116). Televizyon ve dier kitle iletiim aralarnn bu kadar yaygnlk kazanmad dnemlerde, ocuun ailesi, yakn evresi ve eitim kurumlar sosyalizasyonunda baat rol oynamakta ve yakn evresindeki yetikinler ocuk tarafndan model alnarak, taklit edilmekteydi. Gnmz biliim toplumlarnda ise, bunlara televizyon da eklenmitir. Amerikada yaklak olarak her evde (%99) bir televizyon; evlerin %74nde birden fazla televizyon bulunmaktadr. Ayrca, Amerikan ocuklarnn yardan fazlas kendi odalarnda televizyona sahiptir (Nielsen 1998; Media Dynamics 1996). zmirde Alsancak Gazi lkokulunda yaplan bir aratrmada (Sayn 1999:179) rencilerin %30unun evinde 1, %56snn evinde 2 ve %13nn evinde ise 3 televizyon bulunduu tespit edilmitir. Pek ok lkede olduu gibi lkemizde de televizyon yakn sosyal evrenin (aile, akrabalar ve okul) grevlerinden bir ksmn stlenmitir. Bylece ocuun evresi genilemitir. Uzak sosyal ve fiziki evredeki olaylar, insanlar, tabiat hatta uzay, dier gezegenler hakknda mesajlar grntl ve sesli olarak alglanabilir veya renilebilir olmutur. Alglanan veya renilen bilgilerin zihinde brakt tortularn insann davranlarn belirledii dnlrse, ocuklar gerek yada sahte olduunun farkna varmakszn televizyonda sunulanlar rnek birer davran kalb olarak kabul edip ona gre davranacaklardr (Kkkurt 1991:399). Gnmzde insanlar televizyondan grdkleri ve radyodan iittikleri ile iyi bir yaam biimi ve toplumun politikas hakknda bilgi sahibi olmakta, bakalarna olan
28
Adak, Bir Sosyalizasyon Arac Olarak Televizyon ve iddet
tutumlarn bunlara gre ayarlamaktadrlar. Dier bir deyimle radyo ve televizyon insann dnya grn, tutum ve davranlarn etkilemekte ve geri bildirimler ile insanlar belirli bir yolda deitirmektedir. Televizyonda gsterilen reklamlarn ocuklar zerindeki etkileri yadsnamaz. Ayn ekilde yetikin toplumsallamasnda da bu etmenin rol ok nemlidir (Aziz 1982:20). renilen Bir Davran Olarak iddet iddet ve medya arasndaki balantlar ortaya karmak amacyla yaplan aratrmalarn k noktasnda, insan kitlelerine hitap eden yayncln sosyalizasyon srecine etki ettii dncesi vardr. Televizyon ve iddet ilikisine gemeden nce ksaca iddet kavram zerinde durmak faydal olacaktr. iddetin genel geer ve ilevsel bir tanmn yapmak olduka gtr. iddet szden davrana kadar her insan davrannda bilerek yada bilmeksizin bulunabilir. ou zamanda saldrganlkla da kartrlmaktadr. Gnlk dilde saldrganlk ve iddet kavramlar e anlaml olarak birbirinin yerine kullanlyorsa da bilimsel anlamda saldrganln konumu iddetin zerinde yer alr. Saldrganlk (agresivite, agresiflik), bir bireyin baka bir bireyi yaralama giriimi dncesine sahip olmasdr. Eer byle bir giriim meydana gelmise buna da saldr denir (Hurelmann vd. 1995). iddet; bir kiiye g veya bask uygulayarak, istei dnda bir ey yapmak veya yaptrmak; iddet uygulama eylemi ise zorlama, saldr, kaba kuvvet, bedensel yada psikolojik ac ektirme yada ikence, vurma, yaralama olarak da tanmlanabilir. Dar anlamyla ele alndnda iddet, insanlarn bedensel btnlne kar dardan yneltilen sert ve ac verici bir edim olarak tanmlanr (nsal 1996:29). Dnya Salk rgt travma ve iddeti yle tanmlamaktadr: Kiinin kendisine, bir bakasna veya bir gruba kar, yaralanma, lm, psikolojik zarar, azgelimilik veya yoksunlukla sonulanan (veya sonulanma ihtimali yksek olan) kastl kuvvet kullanm veya kuvvet kullanma tehdididir. iddet bireysel, bireyler aras, aile ve toplum dzeylerinde pek ok faktre bal olarak ortaya kabilir. (http://www.un.org.tr/who/bulten/turk/bul9saglikgunsbbildiri.HTM 7.1.2004). Yani iddet en geni haliyle saldrganlkla ilgili bir davran biimidir. Bu anlamda fiziksel anlamdaki her trl saldr iddet tanm unsurlar arasnda yer alrken fiziksel olmayan kimi szl davranlarda bu tanm kapsamna girmektedir. Albert Banduraya gre, insan saldrganlnn kkeninde ne iddete ynelik isel istek ne de engellenmeye bal olarak doan saldrganlk drts bulunmaktadr. Bandurann kuramnda insanlarn birbirlerine kar saldrgan tutumlar gstermelerinin nedenleri:
29
Gemi deneyimleri sonucunda saldrgan davranlar kazanmalar, Bu trden tepkileri yznden takdir grmeleri veya dllendirilmeleri, zel sosyal ve evresel artlar tarafndan dorudan tevik edilmeleridir (Kaplan vd. 1994:176). gd ve drt teorilerinin tersine, sosyal renme teorisi, saldrganla yol aan bir veya birka potansiyel neden olmadn, ok eitli nedenlerle saldrganln ortaya kabileceini savunur; saldrganlk davrannn altnda kiinin gemi yaantlar ve renmelerinden birok dsal ve durumsal etkene uzanan geni bir alanda yer alan nedenlerin yattn ne srer (Michad 1991:89). ocuklar zerinde televizyondaki iddetin etkileri konusunda eitli teorik grler bulunmaktadr. Bunlardan en bileneni Bandurann sosyal renme teorisidir. Bandura, Ross ve Ross (1963) gerek yaamda saldrgan davranan ocuklarla televizyonda saldrgan davranlar izleyen ocuklar arasnda bir ba kurabilmektedirler. almalarnda ocuklarda saldrgan yantlarn ykseldiini, filme alnan saldrganla korumaszl buldular. Yazarlar televizyonun sosyal davrann nemli bir kayna olduu sonucuna vardlar. Bandura (1986) yaamn, medyann modelini yapt toplumda, medyann bir modellik yapma etkisine sahip olduunu aratrd. O insanlarn davrana rehberlik eden isel modeller ierisinde sembolleri tecrbeye dntrmek iin kullanabileceine inanmaktadr. Bilisel teoriysen Dacey ve Travers (1996) televizyon seyretmenin ocuk tarafndan ekillenen bilisel yapy deitirebileceine inanmaktadr. Sosyalizasyon teorisi, televizyonun cinsiyet rolleri, iddet ve su, politik grler, etnik ve rka ilikin tutumlar ve sosyal davran hakknda bilgi salama yoluyla Amerikadaki pek ok ocuk iin nemli bir sosyalizasyon arac olarak hizmet ettiini tartr. Televizyon toplumun gerek bir tasviri olarak alglanrsa veya bir ocuk iin yeterli gerek yaam tecrbeleri mevcut deilse televizyondaki sosyal gereklik tasviri dnyada onun yerinin bir ocuun grnn temeli haline gelebilir (Hepburn 1998). Aratrmaclar medyadaki iddeti doal, suni, gerek ve varsayma dayananlar olmak zere drde ayrmaktadr. Gerek iddet fiziksel ve psiik zarar verme amacna yneliktir yada byle bir zarar vermenin yaratt etkilerin medya tarafndan halka sunulmas olarak tanmlanabilir. Varsaylan iddet, bu tr davranlarn bir n koul olarak medya tarafndan halka sunulmas demektir. Doal iddet, gerek iddet olaylarnn medya tarafndan gsterilmesi, suni iddetse ise, rnein izgi filmlerle gsterilen, gerek d iddet trleridir. Bireysel iddet, bir bireyin baka bir bireye yada canl bir varla yada eyaya kar fiziksel yada ruhsal zarar verme amacyla yapt giriimlere verilen genel ad olarak tarif edilebilir (Kunczik 1994:117-119).
30
Televizyonun iddet etkisi zerine yaplanm olan psikolojik, sosyolojik ve tbbi aratrmalar, iddet davrannn ocuklar da ieren pek ok izleyiciyi etkilediini saptamlardr. Her gn izgi filmler, polis ovlar, yksek oranda iddet ieren cinayet dramalar izleyen gen izleyicilerle ilgili almalar televizyonun uzaktaki etkisiyle ilgilidir (Hepburn 1998 ). Dnyada ve Trkiyede Televizyonda iddet Son yllarda toplumdaki iddet oranlarndaki art, aratrmaclar televizyondaki iddet esi ieren programlarn, ocuklarn iddet eilimleri zerinde etkili olup olmad sorusuna yneltmitir. Bu konuda yaplan almalar iki grupta toplamak mmkndr. Birincisi televizyonda yer alan iddetin, izleyicileri zellikle de ocuklar olumsuz ynde etkileyerek, iddet eilimlerini arttrd savunmaktadr. kinci grup, bunun aksine televizyondan grsel ve iitsel olarak alglananlarn, ocuklarn iddet davrann artrmad eklindedir. Televizyon iddet ilikisine gemeden nce televizyonda iddet elerinin ne kadar yer aldna bakmak faydal olacaktr. nk televizyonun etkisinin unsura bal olduu ileri srlmektedir: erik, izleme sresi ve izleme skl (apl 2002: 197). Signorielli (2003:47) ABDde televizyonlar zerine, 1993-2001 yllarn kapsayan bir aratrma gerekletirmitir. Bu aratrmada her bir ylda prime time da yaklak olarak programlarn %60nn baz iddet unsurlarna sahip olduu saptanmtr. Trk televizyonlarndaki iddet ve saldrganlk dozu, dnya televizyonlar ile paralellik gstermektedir. Televizyondaki iddet eylemleri daha ok iki kii arasnda gemekte (%47), on saniye kadar srmekte, iddet eylemlerinin yarya yakn bir silah da iermekte ve sz konusu eylemlerin %64 kentlerde yaanmaktadr (Grmez vd. 1998:219). Aile Aratrma Kurumu tarafndan iki zel kanal (ATV ve SHOV TV) zerinde yaplan bir almaya gre iddet ieren yaynlarn %78.3nde kurgusal iddete rastlanrken, %21.7sinde rastlanmamaktadr. iddet ieren programlarn tr ise yle sralanmaktadr; yerli filmler/diziler %23.3, reality shovlar %21.7, yabanc filmler/diziler %20, haberler %10, mzik programlar %5, spor programlar %5, haber programlar %3.3, magazin programlar %1.7, ve dier programlar %10dur. iddet ieren programlarn en youn yaynland yayn kua, prime-time (%38.3), gece kua (%36.7), len kua (%15.7) ve sabah kua (%10) olarak saptanmtr. zellikle prime-timede iddet ieren programlarn yaynlanmas, ya ve cinsiyet gzetmeksizin herkesin bu tr yaynlara maruz kalmas demektir. Bu durum zellikle ocuklar asndan tehlikeli sonular dourabilir (Grmez vd. 1998:232). Acaba televizyonda yukardaki oranlarda izleyiciye ulaan iddet, onlarda nasl bir etkiye sahiptir? Bu konuda yaplan almalardan bir tanesi Bandura ve arkadalar
31
tarafndan yaplmtr. Bandura ve arkadalarnca laboratuar artlarnda yaplan benzer zelliklere haiz anaokulu rencileri 4 gruba ayrlmtr. Bir gruba hacyatmaza tekme, tokat, lastik top ve szlerle saldran canl kimseler gsterilmi; dier gruba benzer bir olay televizyondan gsterilmi; nc bir gruba da iddet ve saldrganlk eleri tayan davranlar kartonlatrlm (izgi film) tiplerce gerekletirilerek yine televizyondan gsterilmi; drdnc gruba ise iddet ve saldrganlk esi tamayan bir program gsterilmitir. Daha sonra hacyatmaz, lastik top ve dier oyuncaklarn bulunduu oyun odasna alnan ocuklarn davran gzlendiinde iddet ve saldrganlk esi tayan canl televizyon ve izgi film mesajlara maruz kalan ocuklarn iddet esi tamayan filmi izleyen gruptakilere gre daha ok saldrgan davranlar sergiledikleri grlmtr (Kkkurt 1991:401). Aratrma canl yada izgi film olsun iddet ve saldrganlk ieren programlarn seyredilmesinin ocuklar tarafndan taklit edildiini gstermektedir. ocuklarn saldrgan davran biimlerini televizyondan renerek bu davranlar taklit ettiklerini ortaya koyan bir aratrmada Dubow ve Miller tarafndan yaplm, televizyonda iddet ierii izlemenin gzlemsel renme araclyla saldrgan davranlar etkiledii ortaya konmutur (Mutlu 1999:126). Baka bir aratrmaya gre, ilkokul anda iddet esi ieren televizyon programlar seyretme miktar ile 19 yandaki iddet davranlar arasnda nemli bir iliki bulunmutur (Severin vd. 1979:261). Aile aratrma kurumu tarafndan lkemizde yaplan almada medyann iddeti en azndan iddetin kanksanmasna (duyarszlama) yol aarak, sz konusu etkisinin varln ortaya koymutur (Grmez vd. 1998:240). Televizyonun ocuklar zerinde olumsuz etkilerinin olduunu ileri srenlerin yan sra bu etkinin tek ynl olmadn, ocuklarn kiilik zelliklerinin heterojen yaps nedeniyle etkinin kiilere gre ve her bir olumsuz etki esinin her kiide farkl etki yaratabilecei nedeniyle tek sorumlunun televizyon olduunu dnmenin yanl olabileceini ileri sren aratrmaclarda vardr (Friedman; Johnson 1972; Parke vd, 1977; Berkovitz 1974; Mullan 1999). Televizyonun sadece ocuklar zerindeki etkilerine ya da ekrandaki iddet ve sonularna younlamann bu iletiim aracnn daha genel etkilerini gz ard etmek anlamna geldiini ileri srmektedir. Ona gre televizyon kltrn ayrlmaz bir paras olarak, onun adna karmak deer yarglar dizisini topluma iletmektedir. Ayrca televizyonun, kahramanlk, bakalarnn iyilii iin fedakarlkta bulunma gibi duyarl ve iyi nitelikteki deerleri de vurgulamakta olduunu belirtmektedir. Bunlara ek olarak, Gerbner ve arkadalar da (1982:37-47) yaptklar aratrmada televizyonda iddet ieren programlar seyretmenin ocuklar
32
zerindeki en nemli etkisinin daha iddet yanls olmalar deil de daha korkak olmalar olduunu savunmulardr. Televizyonun iddet etkisi olmad; aksine saldrgan duygulara sahip bireylerin iddet ierikli programlar izleyerek bu duygularndan arndklarn (katharsis etkisi) ileri srenler de vardr (Thomas 1985:10; Vural 1998:637den). Televizyon, iddet ve ocuklar Televizyon ve iddet konusunda ilk akla gelen grup ocuklar olmaktadr. Bunun birka nedeni vardr. lk olarak ocuklarn her trl etkiye ak olmasdr. Bu nedenle de televizyonun olumsuz etkilerinden zarar grmeye en ak, en gsz ve bu anlamda en fazla korunmas gereken kesimdir. Bir dier neden ise ocuklarn televizyondaki gsterimlerden hangilerinin gerek hangilerinin ise kurmaca olduunu anlayamamasndan kaynaklanmaktadr. nc olarak da insanlarn ocuklarn her trl zararl etkiye kar koruma gdsnden kaynaklanmaktadr. Bu balamda televizyon ocuklarn korunmas gereken bir ara durumundadr. Televizyon, en ykc gcn etkiye en fazla ak durumdaki ocuklar ve genler zerinde gsteriyor. iddet onlarn davranlarna, szlerine, oyunlarna yansyor. ocuklarn 3-4 yandan balayarak 12-13 yana kadar gnde ortalama 1-2 saat izgi film izledikleri, ayrca ocuklarn ve genlerin erikinler iin hazrlanan televizyon programlarn da seyrettikleri dnldnde, youn iddet bombardman altnda kaldklar grlr. Yaplan baz aratrmalarda (Minow and LaMay 1995; Akarcal 1996:553-560) ocuun saldrgan davranlar taklit ettii belirlenmitir. Neil Postmana (1994) gre televizyon ve okul rekabet halinde olan iki renme sistemidir ve Postman Televizyonun hzl bir ekilde birinci mfredat haline geleceini tahmin etmektedir. ABD nde yaplan bir aratrmaya gre (Media Dynamics 1996), ocuklarn ortalama olarak haftada 28 saat televizyon seyrettikleri ortaya konmutur. zmirde Anaokulu rencileri zerinde gerekletirilen bir aratrmada da ocuklarn %56snn gnde 2 saat, %44nn ise gnde 3 saat televizyon seyrettikleri ortaya konmutur (Sayn 1999: 172). Televizyon yetikinler tarafndan daha ziyade bir haber alma ve elenme aracyken, ocuklar iin televizyon elendirme arac olmann yannda, iinde yaanlan toplumu ve dnyay anlama ve tanma aracdr. inde yaanlan dnyay anlama ve sosyalleme abas iinde televizyondan faydalanan ocuklar, televizyon yoluyla aldklar iletilerin hangilerinin gerek hangilerinin kurmaca olduunu yetikinler gibi kolaylkla ayrt edememektedir Televizyon izleme ile davran arasndaki nemli etkenlerden biri de ynlendirmedir. ocuun izleyecei televizyon programnn aile bykleri veya retmen33
ler tarafndan programn konusu ve ierii hakknda ocua verilen n bilgiler, sunulan mesajn hangi ynne dikkat edilecei ve alglanaca ile ne ynde etkileneceini belirlemektedir (Kkkurt 1991:402). Sonu Televizyonun ocuklara iddeti rettii baz aratrmalar (Hogben 1998: Walsh, Goldman, and Brown 1996; Huesmann and Eron 1986) tarafndan desteklenmektedir. Pek ok evde birka tane televizyonun olduu gnmzde sorun artk televizyonun ocuklar nasl etkiledii sorusundan ziyade olumsuz etkiyi nasl en aza indirerek, televizyonun olumlu ilevlerinden nasl faydalanabiliriz olmaldr. Pek ok lkede televizyonun olumsuz etkilerinden korunmak iin, devlet tarafndan denetlenip denetlenmemesi konusu tartlmaktadr. lkelerin bir ksm, bunun baz hak ve zgrlklere aykr olduunu savunurken, bazlarysa bunun gerekli olduunu dnerek televizyon yaynlarna eitli kstlamalar getirmektedir. Trkiyede de RTK benzer kayglarla ortaya km bir kurumdur. Televizyonda youn iddet ieren programlara sansr konmas ve yayn saatlerinin zellikle ocuklarn en fazla televizyon seyrettii saatlere konulmamas iyi bir gelimedir. Ancak ocuklar iddet ieren programlardan uzak tutmak iin tek bana yeterli deildir. Bu konuda, sosyalizasyon aralarndan biri olan aileye de grevler dmektedir. Televizyonun ocuklar iyi veya kt sosyalletirmesi, ocuun ve dolaysyla ailesinin televizyon seyretme alkanlklar, onu kulanm biimi ve en az onun kadar nemli olan televizyon programlarnn ierik ve trlerine baldr. Asl nemli olan bir sosyalizasyon arac olarak televizyonun ne derece insanlarn lehine kullanld sorusudur. Eer ebeveynler televizyon seyretme konusunda ocuklarna iyi birer model olamyorlar, onlara televizyonu nasl kullanabilecekleri konusunda rehberlik yapmyorlar ve onlarla birlikte televizyon seyrederek programlarla ilgili bilgiler vermiyor veya merak ettikleri konular aydnlatmyorlar, onlar televizyonun ellerine brakyorsa bunun sorumlusu sadece televizyon veya televizyon programlarn hazrlayan yapmclar deildir. Sonuta kumanda aleti kiilerin elindedir ve istenildii kadar, istenilen kanal seme ve seyretme de zgrlkleri arasndadr. Televizyonu kapatmada bireylerin zgrlkleri arasndadr. ocuklarn televizyondaki iddet unsurlarndan hangilerinin gerek hangilerinin kurmaca olduunu anlayamamalar nemli sorunlardan biridir. Son yllarda televizyon ekimlerinin sahne arkasn ekrana getiren programlarn ocuklarn gerek ve kurmaca ayrmn yapmalar konusunda faydal olaca dnlmektedir.
34
Bu nedenle bu tr programlarn artrlmas ve ailelerin bu programlar ocuklaryla seyretmeleri nerilmektedir. Kaynaka

Akarcal, Sezer (1996), Televizyon ve iddet, Yeni Trkiye, Eyll-Ekim 1996, say 11, s.553-560 Aziz, Aysel (1982), Toplumsallama ve Kitlesel Etkileim, Ankara niversitesi B.Y.Y.O. Yaynlar, Ankara. Bandura, A (1986), Social Foundations of Thought and Action: A social Cognitive Theory, Englewood Cliffs, NJ:Prentice Hall. Bandura; Ross; Ross (1963), Imitation of Film-Mediated Agressive Models, Journal of Abnormal and Social Psychology, 66, 3-11 Berkowitz, L. (1974), Some determinants of mpulsive Aggresion Role of Mediated Associations With Re-inforcements for Aggression, Pyschological Review, 81, 76165. apl, Blent (2002), Medya ve Etik, mge Kitabevi, Ankara Dacey, J.;Travers, J. (1996), Human Development:Across the Lifespan, Dubuque, IA:Wilham C. Brown Friedman, H.; Johnson, R.L. (1972), Mass Media Use and Aggression, A Pilot Study in Cornstock, Television and Adolescent Aggressiveness, U.S: Government Printing Office. Gerbner; Gross; Morgan; Signirolli(1982) Charting the Mainstream: Televisions Contribution to Poltical Orientation, Journal of Communication, No.30, 37-47 Grmez, K; Bayat, B; Sezal, ; Gka, E; Kse, R; zcan, Y.Z.; Kutlugn, D; Sarmeeli, M; Kentli, K; Cavcav, D. (1998), Aile inde ve Toplumsal Alanda iddet, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar Bilim Serisi 113, Ankara. Hepburn, Mary A., (1998), The Power of The Electronic Media in The Socialization of Young Americans: mplications for Social Studies Education, Social Studies, Mar/Apr98, Vol. 89 Issue 2, p71, 6p, http://trial.global.epnet.com/ 2.4.2002. Hogben, Matthew (1998), Factors Moderating The Effect Of Televised Aggression On Viewer Behavior, Communation Research; Beverly Hills, 220-247 Huesmann R.L.; Eron L.D. (1986), Television and Aggressive Child A Crossnational Comparison, Hillsdale, NJ:Lavrence Erlbaum Hurelmann K.; Palentien, Ch. (1995), Gewalt als soziale Krankheit der Gesellschaft, AntiGewalt-Report. Handeln gegen Aggressionen in Familie, Schule und Freizeit. Edit. Hurrelmann, K., Palentien, Ch. & Wilken, W., Beltz, Weihnheim, Basel. Katba, idem (1990), nsan, Aile, Kltr, Remzi Kitabevi, stanbul. Kaplan N. Sadock, B.J.; Grebb, J.A, (1994), Agression, Accident And njuries, Synopsis Of Psychiatry, Williams Pub. pg. 171-179. Kunczik, M. (1994), Gewalt und Medien, Bhlau: Kln, Weimar, Wien. Kkkurt, Mehmet (1991), Tele-vizyon ve ocuk, Aile Yazlar 3, T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara, s.399-404. Media Dynamics (1996), TV Dimensions 1996, New York Michaud, Y. (1991), iddet, ev. Muhtarolu, C. letiim Yaynlar, stanbul.
35
Minov; LaMay (1995), Abondoned In The Wastelend:Children, Television And The First Amendment, New York:Hill and Wang. Mulan, Bob (1999), Consuming Television, Television an Its Audence, Blackwell Publishers, Oxford. Mutlu, Erol (1999), Televizyon ve Toplum, TRT Kurumu Yaynlar, Ankara. Nielsen Media Research (1998), 1998, report on television. New York: nr, Nimet (1998), Medya ve Eitim, Atilla Yaynclk, Ankara. Parke, R.D.; Berkowitz, L.; Leyens, J.P. West, S.; Sebastian , R.J. (1977), Film Violence and Aggression, A Field Experimental Analysis, Advances in Experimental Social Psychology, Vol.10, Academic Pres, New York. Postman, N. (1994) Televizyon ldren Elence; Gsteri anda Kamusal Sylem, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Sayn, nal (1999), Aile Ortamnda Televizyonun ocuun Toplumsallatrlmasnda Tek Ynl Belirleyicilii, letiim Ortamlarnda ocuk Birey Sempozyumu Bildiriler Kitab, Anadolu niversitesi Yaynlar No.1172, Eskiehir Signorielli, Nancy (2003), Prime Time Violence 1993-2001: Has The Picture Really Changed?, Journal of Broadcasting&Electronic Media 47 (1), pp.36-57 Severin, Werner J.ve Tankard James W. (1979), Communication Theorise, Hastings House, New York Thomas, Graham-Melville, (1985) Television Violence and Children, Video Violence and Children, Edit by Geoffrey Barlow and Alison Hill, St Martins Press, New York. nsal, A (1996), Geniletilmi Bir iddet Tipolojisi Cogito, K-Bahar 1996, Say 6-7 . Walsh, D., L. S. Goldman, and R. Brown. (1996), Physician's guide to media violence. Chicago: American Medical Association. Vural, Sacide (1998), Televizyondaki iddetin ocuklar zerindeki Etkisi, III. Aile uras Teblileri, T.C. Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar, No.106, Ankara, s.634-643. Yeiltuna, Dilek ifti, (1994), Siyasal Sosyalizasyon, Sosyoloji Dergisi, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Say:5, s.57-74. http://trial.global.epnet.com/ (2.4.2002). http://www.un.org.tr/who/bulten/turk/bul9saglikgunsbbildiri.HTM 7.1.2004)
36
The Effect of Television as a Socialization Tool on Violence

Assist. Prof. Dr. Nuren ADAK
Abstract: Mass media is one of the important socialization tools in which children acquire social and cultural patterns of any given society. It is a matter of discussion whether mass media plays a role in the occurrence or increase of aggressive and violent events and the degree of its possible effects The effects of violent messages in TV, as one of most effective mass media tools, on the socialization of children will be examined in this study. Key Words: Socialization, Violence, Television, Child
This paper was introdused in Osmangazi University in Eskishehir in Semposeum nfluence of Violence on Children Literature in April 2001. Akdeniz University, Faculty of Arts and Sciences / ANTALYA nadak@akdeniz.edu.tr
bilig Summer / 2004 Number 30: 27-38 Ahmet Yesevi University Board of Trustees
Televidenie kak Sredstvo So]ializa]ii i Agressiw

Nuren ADAK, k.n., do]ent
Rezme: Sredstvo massovoy informa]ii wvlwetsw odnim iz sredstv so]ializa]ii, vliwix na pro]ess stanovleniw eloveka so]ial#nm suestvom. Ostaetsw spornm vopros o stepeni roli sredstv massovoy informa]ii v prowvlenii i uaenii sluaev agressii i nasiliw. V stat#e rassmatrivaetsw vliwnie, peredaeesw posredstvom televideniw-odnogo iz naibolee +ffektivnx sredstv massovoy informa]ii- na so]ializa]i detey.
Kleve slova: so]ializa]iw, agressiw, televidenie,

deti.
Ita stat#w bla vperve predstavlena v kaestve vstupleniw na Simpoziume Agressiw v Detskoy Literture i Detskom Vraevanii, sostowvemsw v aprele 2001 goda v Universitete Osmangazi.
Akdenizskiy Universitet, Fakul#tet Estesstvennx i Gumanitarnx Nauk-ANTAL`W
nadak@akdeniz.edu.tr
bilig leto 2004 vpusk: 30: 27-38 Polnomony Sovet Universiteta Axmeta Wsavi
Bakurdistan Cumhuriyetinde Mill Dil ve Devlet Dili Problemi

Dr. Bekir DEMR
zet: Bu almada, gnmz Rusya Federasyonunun, etnik eitlilie sahip federe birimlerindeki (zellikle de mill cumhuriyetlerde) mill dillerin stats, Bakurdistan Cumhuriyeti rneinde incelenmektedir. Anahtar Kelimeler: Bakurdistan, Bakurta, Devlet Dili, Mill Dil
Giri Aralk 1991de SSCB hukuken ve fiilen son bulunca dnya haritasnda ortaya on be yeni devlet kt. Bu devletler iin Sovyet sonras ya da postsovyet dnem olarak adlandrlan ve hala devam eden yeni bir dnem balad. Bu dnemin en nemli zellii, bamszlklarn ilan eden bu devletlerde mill ve milletleraras dzeyde zme kavuturulmay bekleyen birok sorunun bulunmasdr. SSCBnin ardndan onun en byk mirass Rusya Federasyonu da, hem SSCBnin dalma dneminde, hem de ondan sonraki gei dneminde paralanma tehlikesi yaamsa da, 31 Mart 1992de imzalanan Federal Anlama ile toparlanmaya balamtr. 1990-1992 yllar arasnda Rusya Federasyonu mill cumhuriyetlerinde yaanan egemenlik ve bamszlk ilanlar (egemenleme sreci - suverenizatsiya) srasnda bir ok problem ortaya kmtr. Bu problemlerden biri, genelde Rusya Federasyonunda, zelde ise cumhuriyetler (21) ve dier eyaletlerde (49 oblast, 6 kray) yaayan mill dillerin stats ile ilgilidir. Hangi devlet olursa olsun, mill dillere devlet dili stats verilmesi sorunu ele alndnda, dikkate alnmas gereken en temel faktrlerden biri, o devlette, devleti oluturan milletler mozaiinin dili ya da dillerinin durumudur.
Rusya Aratrmalar Uzman / ANKARA bdemir28@hotmail.com bdemir@mail.ru
1960l ve 1970li yllarda Afrika ve Asya ktalarnda bamszlklarn kazanm bir dizi lkede ve eski SSCB cumhuriyetlerinde dil problemi, bamszlk sonras yaanan en nemli problemlerden biri olmutur. Hatta bu devletlerin bir ksmnda bamszlk mcadelesi devlet dili stats iin verilen mcadeleyle balamtr. Eski SSCBnin hakimiyet alan ierisinde, dil hakknda kanun karlmas konusunda ilk giriim Estonya Halk Cephesi tarafndan yaplm ve o zamanki Cumhuriyet Yksek Sovyeti (uras) dil kanununu kabul etmitir. Dier cumhuriyetlerde de 1989 yl sresince ve 1990 yl balarnda, titler etnik grubun (sayca fazla ya da azlndan bamsz olarak devlete adn veren etnik grup) diline devlet dili stats veren benzer kanunlar kabul edilmitir: Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev Cumhuriyet Parlamentosuna, Kazakistan Cumhuriyetinde diller hakknda kanunu yeniden inceleme teklifiyle mracat etmi, Beyaz Rusya (Belarus) Cumhurbakan Aleksandr Lukaenko, Belarusa ile beraber Rusaya da devlet dili stats verilmesi konusunu referanduma gtrmtr. Moldovada kabul edilen dil kanunu ile Rusa ve Gagavuzcann1 resm devlet dili statleri kaldrlarak bu hak sadece Moldova diline tannmtr2. Sonuta, eski Sovyetler Birliine dahil tm cumhuriyetlerde yerel dilin ncelii politikas izlenmeye balanm ve Rusa da dahil olmak zere dier diller ikinci plana itilmitir. Titler olmayan etnik gruplara kar taknlan bu ayrmc tutum bir dizi cumhuriyette atmalara ve Ruslarn ve Rus dili konuan dier halklarn lke dna g etmesine sebep olmutur. Dier taraftan, daha SSCB dalmadan, 1990dan itibaren Rusya ierisindeki zerk cumhuriyetlerde de dil hakknda kanunlar kabul edilmeye balanmtr3. 1994n sonuna doru, Tuva, uvaistan, Kalmukistan, Tataristan, Altay Cumhuriyeti, Buryat, Hakasya ve dier baz cumhuriyetlerde benzer kanunlar kabul edilmi, olmayanlarda da youn almalar balamtr (Pigolkin 1994: 162). Kabul edilen kanunlarn ounda iki dile devlet dili stats verilmektedir: Titler etnik grubun dili ve Rusa. rnein 30 Ocak 1991de kabul edilen Kalmuk SSC Halmg Tanda Diller Hakknda Kanunun 3.maddesine gre Kalmuk SSC Halmg Tann devlet dilleri Kalmuka ve Rusadr. Kalmuk SSC Halmg Tanda Rusa milliyetler aras iletiim vastas olarak kullanlr (Problem vozrojdeniya kalmtskogo yazka 1992: 66-74). Rusann zorunlu olduu istisnai haller dnda iki dilin (Kalmuka ve Rusa) her alanda kullanlmas serbesttir. Zorunlu haller: Merkezle (Moskova) yazmalar, ulam konusundaki haberleme ve yazmalar, cumhuriyet d posta ve telefon yazmalar ve askeri blge ierisindeki her trl i ve resm haberleme ve
40
Demir, Bakurdistan Cumhuriyetinde Mill Dil ve Devlet Dili Problemi
yazma. Bu arada, Rusya Federasyonu dil kanunlarnda Rus ordusunda Rusann kullanlmas hakknda zel bir ifade olmadn da belirtmek gerekir. stisnalar olmakla beraber (Udmurt Cumhuriyeti) 1990-1992 yllarnda cumhuriyetlerin Yksek Sovyet milletvekilleri, milliyetlerinden bamsz olarak, Merkez (Moskova) ile mcadelenin sembol grdkleri diller hakknda kanunlar kardlar (uvaistan ve Yakutistan gibi (Sleptsov 1994: 202) ). Bu sre ierisinde, birok milli cumhuriyette eitim alannda farkedilir deiiklikler yaanmaya baland. 1992 ylnda, Kabartay-Balkar Cumhuriyetindeki ilkokullarn %70inde mill dillere geildi (Yazkovaya situatsiya v sovremennoy Rossii 1992: 15). Bakurdistanda 1993ten itibaren okullarn 1-9 arasndaki snflarda Bakurta retimine baland (Nezavisimaya Gazeta 21.07.1993). Tataristanda Tatarca, Bakurdistanda Bakurta yksek renimin sosyal bilim dallarnda kullanlmaya baland (Yazkovaya situatsiya v sovremennoy Rossii 1992: 49). Dier taraftan mill dillerle baslan gazetelerin, yayn yapan radyo ve televizyonlarn saysnda nemli bir art oldu. Bakurdistandaki durum ok milletli bir devlette yrtlen dil politikasnn temel sorunu, mill dillerden birinin ya da birkann devlet dili veya resm dil statsnde seimidir. Bu seimde, hereyden nce, devlette o dili konuan gurubun says, siyasi, ekonomik ve sosyal durumu etkili olmaktadr. 1998 itibariyle nfusu 4.104.000 (1989da 3.952.000) olan ve otuzdan fazla etnik gurubun yaad Bakurdistanda4, bugn kanunla (Zakon Respubliki Bakortostan 15 ubat 1999, N 216-z O yazkah narodov Respubliki Bakortostan, Blm 1/ m.3/1) belirlenmi resm devlet dili Bakurta ve Rusadr. Bakurdistann temel etnik gurubu Ruslar, Tatarlar ve Bakurtlardr. Tm ehir merkezlerinde ounlua sahip Ruslar nfusun %43n, (1989da %39,3) Cumhuriyet ierisinde dank olarak yaayan Tatarlar ise nfusun % 24n (1989da %28,4) oluturmaktadr (Federalizm 1999: 216; Tikov vd. 1994). 1980li ve 1990l yllarda Ufa, Sterlitamak, Salavat, Neftikamsk ve dier ehirlerdeki saylar artmasna ramen, daha ok krsal kesimde yaayan Bakurtlar ise nfusun sadece %23ne (1989da %21,9) sahiptirler (bkz. Tablo 1). Tatar nfusun fazla olmas Tataristan ve Bakurdistan cumhuriyetleri arasndaki ilikilerde gerilimin artmasna sebep olmaktadr.
41
Tablo 1.Bakurdistann Etnik Yaps (1989) Milletler Nfus (Bin) Oran (%) Bakurtlar 863,8 21,9 Ruslar 1548,3 39,3 Tatarlar 1120,7 28,4 uvalar 118,5 3 Mariler (irmi) 105,8 2,7 Ukraynallar 75 1,9 Mordovlar 31,9 0,8 Udmurtlar 23,7 0,6 Beyaz Ruslar 17 0,4 Almanlar 11 0,3 Yahudiler 4,8 0,1 Kazaklar 3,6 0,1 Kaynak: islennost naseleniya i nekotorye sotsialno-demografieskiye harakteristiki natsionalnostey Rossiyskoy Federatsii. ., 1992. s. 21-30; nformatsionny blleten Goskomstata. ., 1996. s.33-34. Yaplan son drt nfus saym sonular, Rusya Federasyonu genelinde Bakurtay ana dili sayanlarn orannn arttn gstermektedir. 1989 yl itibariyle5 %72,6s rahat bir ekilde Rusay (ikinci dil olarak) kullanabilen Bakurtlarn, %72,8i Bakurtay (1959da %62si), %10,1i Rusay, %17,1i de Tatarcay anadil kabul etmektedir (www.peoples.org.ru/bashkir.html). Aratrmalar Rusay ana dili kabul edenlerin says srekli artarken, Tatarcay ana dil sayanlarn saysnda azalma olduunu gstermektedir. Bugn Bakurdistanda, fiilen Bakurta-Rusa ikidillilii ar basmakla beraber, zellikle kylerde Bakurt-Tatarca-Rusa dillilii yaygndr (Mihaylov vd. 1999: 132). Bu balamda, bugn gndemde olan konu Bakurta ve Rusa ile beraber Tatarcaya da resm dil stats verilmesi hususudur. Bakurtlarn hem Tataristanda ve hem de Bakurdistanda Tatarlar tarafndan asimile edildiklerini savunan Bakurt mill hareketlerinin temsilcileri, hem Tatarcaya resm dil stats verilmesine kar kmaktalar, hem de bu konudaki kararsz tutumundan dolay Cumhurbakan M. Rahimovu eletirmektedirler. Mill-Kltrel Merkez Ak Tirma Bakan Yardmcs R. Sultanovun, u demeci, bu duru-
42
mu en ak biimde zetlemektedir: Biz burada nc devlet dili kabul edemeyiz ve Tataristann ubesi olamayz (http://www.memo.ru/hr/discrim/bashkir/Chapter14.htm, Mays 1997). Bakurdistan Cumhuriyetinde mill dillerin stats konusunda resm ve entelektel boyutta birok alma yaplmtr. Hatta, yukarda ifade edilen srete ortaya kan dier problemler hakknda, mill dillerin stats hakknda yazlan makale kadar alma yaplmamtr. Bununla birlikte, almalarn ounun ortak zellii yzeysel, smarlama nitelik tamalar, dil problemini dorudan etkileyen ve onunla balantl etnodemografik, etnik-dilsel ve sosyo-ekonomik duruma ilikin kapsayc analizden mahrum olmalardr. zellikle Bakurt dilli basnda yazarlar, sadece Bakurtaya devlet dili stats verilmesinin gerekliliini ispat etme gayreti iindedirler. Yaplan aratrmalar, Bakurdistan nfusunun ounluunun, genelde farkl dillere kar sabrl olduunu, zelde ise devlet dili olarak iki dile (Bakurta ve Rusa) onay verdiklerini gstermektedir (bkz. Tablo 2). Bakurdistan devlet alanlar, kanuna uygun olarak, hangi dil (diller)i serbeste kullanmaldr Tablo 2. (Cumhuriyet apnda yaplan etno-politik anket verileri, %)
Sadece tek dille Milliyet Bakurta Tatarca Rusa Bakurtlar Tatarlar Ruslar 5,5 1,3 4,4 7,7 26,9 Ba. + Rus. 56,8 25,5 42,3 ki dille Tat. + Rus. 7,4 Ba.+Tat. Sylemesi dille zor 24,1 45,3 17,3 8,1 10,3 12,5
Kaynak: Goboglo M.N., Bakortostan i Tatarstan: Paralleli etnopolitieskogo razvitiya: Oerk 1. Plod suverenizatsii. Moskova, 1994. s. 27. Tablo 2ye gre, ankete katlanlarn ounluu (Bakurtlarn %56,8i, Tatarlarn %25,5i ve Ruslarn %42,3) devlet aygtnda iki dillilii mmkn grmektedir. Tatarlarn %45,3 Bakurdistanda dil sorununun en iyi zm yolunun dile (Bakurta, Rusa, Tatarca) devlet dili stats kazandrlmas olduu grndedir. Bakurdistanda yaayan Ruslardan bir ksm, Bakurdistan Cumhurbakanl adaylar ve devlet memurlar iin Rusa ve
43
Bakurta snavlarnn gerekli olduunu savunmaktadr6. Bununla birlikte, bir dizi mill cemiyet temsilcisi, sadece Bakurtaya devlet dili stats verilmesinin Bakurt olmayan halka kar ayrmclk yarataca grndedir. Bakurdistandaki etnik yaplanmaya ve mill dillerin dalmna bakldnda karmza yle bir tablo kmaktadr: Yukarda da belirtildii gibi, Bakurdistandaki etnik ve etnik-dilsel yapsnn zellii, cumhuriyete adn veren halkn, cumhuriyet nfusu ierisinde Ruslardan ve Tatarlardan sonra nc srada yer almalardr. 1989 nfus saym verilerine gre, Bakurdistan nfusunun %45i Rusa, %31i Tatarca7, %16,5i Bakurta ve %7,5i dier dilleri konumaktadr. Bu oranlardan hareketle, bu milletin temsilcileri (siyaset adamlar, yazarlar vs.) cumhuriyetin en fazla nfusa sahip halknn diline devlet dili stats verilmesi gerektii grn gndeme getirmektedirler. Bakurdistandaki etnik-dilsel yapya etki eden bir dier faktr de Cumhuriyetteki 54 idar rayonun (blgenin) kendine zg yapsdr. Nfusun yars ve daha fazlasn Bakurtlarn oluturduklar rayonlarn says on tr. 15 rayonda ise nfusun yarsn ve daha fazlasn Tatarlar oluturmaktadr. Ancak, Bakurdistann bat ve kuzey-batsnda yeralan ve Bakurtlarn ounlukta olduu drt rayonda, birok Bakurt Tatarcay anadili kabul etmektedir. rnein, nfusun %29u Tatarlardan oluan Yanaul Rayonunda yaayan 17.611 Bakurttan 13.480i (%76,5), nfusunun te biri Tatarlardan oluan liev Rayonundaki Bakurtlarn %96,4 Tatarcay anadil kabul etmektedir. Nfusun %21,1i Tatar olan Tatlin Rayonunda Bakurtlarn %88i Tatarcay anadilleri saymaktadrlar. Pekin Rayonunda ise Tatarca konuanlarn oran %61dir (Safin 1998: 180). Bakurdistandaki 19 rayonda Tatar ve Tatarca konusan nfus stnle sahipken, sadece 10 rayonda Bakurt dilli nfus ounluktadr. Tatarcann hakim olduu rayonlarda (6 tane) Tatarca, Bakurtann hakim olduu rayonlarda ise Bakurtann tek resm dil statsne sahip olmas gerektii ileri srlmektedir. Fakat bununla birlikte, bu rayonlarn bir ksmnda dier milliyet mensuplar da ehemmiyetli bir sayya sahiptirler. Bu nedenle kendi dillerinin rayon seviyesinde resm statde olmasn talep etme haklar olduunu ileri srmektedirler. rnein, Bakurtlarn %57lik ounlua sahip olduklar Ak Nehir (Belorets) Rayonunun %36,3n Ruslar oluturmaktadr. Haybullin Rayonunda Bakurtlardan (%66) baka %23,4 orannda Rus yaamaktadr. Meetlin Rayonunda nfus oranlar %51,4 Bakurt, %29,8 Tatar ve %17,9 Rus eklindedir. Salavat Rayonunda ise %28,9 orannda Tatar ve %17,9 Rus nfus mevcuttur (Safin 1998: 182). Ayrca, Cumhuriyet ierisinde dank yerlemi
44
olsalar da uvalar, Mariler, Udmurtlar ve Mordovlar, youn olarak yaamaktadrlar. Ruslarn nfusun yarsndan fazlasn oluturduklar rayonlar drt tanedir. Cumhuriyetin 6 rayonunda da say itibariyle birinci srada yer almaktadrlar. Bakurdistan ehirlerinin (21 tane) byk bir ksmnda ise Ruslar ounluktadr. ehirlerden on birinde Ruslar nfusun yarsna veya yardan fazlasna sahiptirler. ki ehirde Tuymaz ve Drtli nfusun yardan fazlas Tatardr. tanesinde Neftekamsk, Oktyabr ve Yanaul Tatarlar ve Tatar dilli halk birinci srada yer almaktadr. Bakurtlar ise sadece Baymak ehrinde ounlua sahiptirler. Az sayda olmalarna ramen mill aznlklarn dillerinin resm dil statsne ykseltildiini milletleraras tecrbe gstermektedir. Dilin stats probleminin demokratik zmnn bir rnei Finlandiyadr. Nfusunun %5inden biraz fazlasn svelilerin oluturduu bu skandinav lkesinde, sve dili resm dil statsndedir. svirede dil (Almanca, Franszca ve talyanca) devletin resm dili statsndedir. Bu dilleri konuanlarn toplam nfusa oran srayla %65, %18 ve %12dir. Lihtentayn, Avusturya ve Lxenburgda Almanca resm dil statsndedir. Bu rnekleri oaltmak mmkndr. Bakurdistanda ise Tatarcaya resm dil stats verilmesi fikri, Tatarcann komu Tataristanda resm ya da devlet dili olmasna gndermede bulunularak, reddedilmektedir. Sonu olarak, bugn Bakurdistanda nfusun %45i Rusa, %31i Tatarca, %16,5i Bakurta ve %7,5i dier dilleri konumaktadr. Bakurdistan artlaryla benzer etnik-dilsel durum, Rusya Federasyonunun dier blgelerinde de gzlenmektedir. Buralarda da hala yaayan dillerin hukuk statleri zme kavuturulamamtr. Asrlar boyunca ekillenmi etnil-dilsel duruma ilikin problemlere ynelik volontarist zm denemeleri, sadece Bakurdistandaki deil dil-Ural blgesindeki etnopolitik durumda dzeltilemez istikrarszlklara sebep olabilir. Dier taraftan bu blgede yaayan birok millet iin (uva, Mari, Udmurt, Mordov), zellikle de Bakurdistann bat ve kuzey-bat rayonlarnda Tatarca milliyetler aras iletiim dili olmutur. Bu hususun gzden karlmamas gerekir. Bu nedenle Bakurdistan artlarnda dillerin stats sorununun zmnde, cumhuriyetin tm halklarnn talepleri dikkate alnmas, zorunluluk arz etmektedir.
45
Kaynaka
islennost naseleniya i nekotorye sotsialno-demografieskiye harakteristiki natsionalnostey Rossiyskoy Federatsii. oskva 1992. Federalizm. 1999. 4 (16). GOBOGLO M.N.(1994), Bakortostan i Tatarstan: Paralleli etnopolitieskogo razvitiya: Oerk 1. Plod suverenizatsii. Moskova nformatsionny blleten Goskomstata. oskva 1996. zvestiya Bakortostana. 19.05.1998. MHAYLOV V.A. (Otv.red) to nujno znat o narodah Rossii. Spravonik dlya gosudarstvennh slyjaih. Moskova, Nauno-izdatelskiy tsentr Skriptoriy, nformatsionno-izdatelskoye agentstva Russkiy mir, 1999. Nezavisimaya Gazeta, 21.07.1993 PGOLKN A.S. (1994) Zakonodatelnoe regulirovanieyazkovh problem v Rossiyskoy Federatsii, Yazkovye problem Rossiyskoy Federatsii i zakon o Yazkah, oskva Problem vozrojdeniya kalmtskogo yazka, Elista, 1992. SAFN F.G. (1998), Osobennosti etnoyazkovoy situatsii v natsionalnh respublikax Rossiyskoy Federatsii (Na primyere Respubliki Bakortostan), Predstavitelnaya Vlast (Spetsialny vpusk Po materialam naunoy konferentsii Mnogonatsionalnaya Rossiya: istoriya i sovremennost), oskva SLEPTSOV P.A. (1994), K novomu etapu yazkovoy politiki i yazkovogo stroitelstva v Respublike Saha (Yakutiya), Yazkovye problem Rossiyskoy Federatsii i zakon o yazkah, oskva TKOV V.A. (Gl.red.) (1994), Narod Rossii: entsiklopediya. oskva Yazkovaya situatsiya v sovremennoy Rossii, (1992), oskva Yazkovaya situatsiya v sovremennoy Rossii, (1992), oskva Zakon Respubliki Bakortostan 15 ubat 1999, N 216-z O yazkah narodov Respubliki Bakortostan, (Blm 1/ m.3/1). http://www.bashedu.ru/encikl/maintitle.htm http://www.memo.ru/hr/discrim/bashkir/Chapter14.htm Beseda s R. Sultanovm, zam. Predsedatela bakirskogo natsionalno-kulturnogo tsentra Ak Tirma (Mays 1997). http://www.peoples.org.ru/bashkir.html
46
AIKLAMALAR
1 2
Gagavuzlar, Moldova nfusunun sadece %3,8ini (160 bin kii) oluturmaktadr. Bu karar, Moldovada yaayan Ruslar ve Gagavuzlar, Moldovadan bamsz cumhuriyetler ilan etmeye kadar varan ar kararlar almaya itmitir. 25 Ekim 1991de B.N. Yeltsin RSFSC Halklarnn Dilleri Hakknda Kanunu imzalar, ayn gn henz varl sona erdirilmemi olan RSFSC Yksek Sovyeti, ad geen Kanunun yrrle girmesi hakknda kararname ve Rusya Halklarnn Dilleri Deklarasyonunu kabul eder. Bu kanun hala yrrlktedir. Ancak 2002 ylnda kanunun baz maddelerinde deiiklikler yaplarak, Rusya Federasyonu devlet dili ve RF cumhuriyetlerinin devlet dillerinde kiril alfabesi (Rus alfabesindeki harfler) kullanlacaktr hkm getirilmitir. 143.600 km yzlm olan Bakurdistan, Rusya Federasyonunun Ural ekonomik Blgesi (Uralskiy ekonomieskiy rayon) ve Volga Boyu Federal Blgesi (Privoljskiy federalny okrug) ierisinde yeralmakta, 54 idar rayon, 21 ehir, 40 ky-kent (posylok) ve 929 ky idaresinden olumaktadr. 1989da tm Bakurt nfusu 1.449.462dir. Bunlardan 1.345.300 Rusya Federasyonunda yaamaktadr. Bakurtlarn % 59,6s (863,800) kendi cumhuriyetleri Bakurdistanda yaamaktadr. Ayrca Rusya Federasyonunun elyabinsk, Orenburg, Perm, Sverdlovsk, Kurgan ve Tmen oblastlarnda, Kazakistanda (41.800), zbekistanda (34.800), Ukraynada (7.400), Tacikistanda (6.800), Trkmenistanda (4.700) ve Krgzistanda (4.000) Bakurt nfus yaamaktadr. Bakurdistan Anayasasnn 92. maddesi cumhurbakan adaynn Bakurta ve Rusa bilmesi artn getirmektedir. Ancak 1998 Bakanlk seim kampanyas esnasnda Rusya Devlet Dumasndan baz miletvekillerinin bavurusuyla Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi Bakurdistan Anayasasnn bu hkmnn deitirilmesini kararlatrmtr. Postanovleniye konstitutsionnogo Suda Rossiyskoy Federatsii ot 27.04.1998. Po delu o proverke konstitutsionnosti otdelnh polojeniy asti pervoy stati 92 Konstitutsii Respubliki Bakortostan, asti pervoy stati 3 Zakona Respubliki Bakortostan o prezidente Respubliki Bakortostan (v redaktsii ot 28.08.1997) i statey 1 i 7 zakona Respubliki Bakortostan vborah Prezidenta Respubliki Bakortostan, zvestiya Bakortostana. 19.05.1998. Bakurdistanda yaayan 863.800 Bakurttan 178 binden fazlas, yani % 20,7si Tatarcay ana dilleri olarak kabul etmektedir.
47
Problem of the National and State Language in Republic of Bashkortostan

Dr. Bekir DEMR
Abstrac: In this work are considered the status of national languages in many national subjects of the Russian Federation (especially in national republics), by the example of Republic of Bashkortostan. Key words: Bashkortostan, National language, State language, Bashkir Language
Specialist of Searches on Russia / ANKARA bdemir28@hotmail.com bdemir@mail.ru
Problema Na]ional#nogo i Gosudarstvennogo Wzka v Respublike Bakortostan

Bekir DEM*R, Dr.
Rezme:
V +toy stat#e na primere Respubliki Bakortostan issleduetsw polojenie na]ional#nx wzkov v +tnieski raznovidnx federal#nx edini]ax (v osobennosti v na]ional#nx respublikax) Rossiyskoy Federa]ii. wzk,
Kleve
Slova: Bakortostan, bakirskiy gosudarstvenny wzk, na]ional#ny wzk.
Spe]ialist po issledovaniwm Rossii- ANKARA bilig leto 2004 vpusk: 30: 39-49 Polnomony Sovet Universiteta Axmeta Wsavi
bdemir28@hotmail.com
ran Trklerinde Kimlik Meselesi

Dr. Bilgehan A. GKDA M. Rza HEYET
zet: Bu makalede ran ve Gney Azerbaycan Trklerinin zellikle 20. yyda, yani Trkenin randa yasak olduu bir dnemde kimliklerini tanma ve koruma yolundaki faaliyetleri; randa Trke basnyayn hayat ve Trk aydnlarnn karlatklar sorunlar ele alnmaktadr. Bu almada ayrca ranl Trklerin son yllarda Azerbaycan Trkesiyle nerettikleri 30dan fazla dergi hakknda bilgi verilirken Trk dili, edebiyat ve tarihi konusunda onlarca eserin yaymlanmas ile ilgili geni deerlendirmeler yaplmtr. Anahtar Kelimeler: ran Trkleri, kimlik meselesi, Trkoloji, basn-yayn hayat, Varlk dergisi.
Giri 10 ubat 1828de 16 yl sren bir sava sonrasnda Rusya ve ran arasnda imzalanan Trkmenay Anlamas ile Azerbaycan ikiye blnm, Aras nehrinin kuzeyi arlk Rusyasna, gneyi ise Kacar slalesi ynetimindeki rana braklmtr. Tarih boyunca Trklerin ynetimi altnda olan ran corafyas M.. 4200lerde Trkler tarafndan kurulan Kuti Devletinin de zerinde yer ald bir toprak parasdr. Trklerin ana yurdunun bu blge olduuna dair aratrmalar gnden gne artmaktadr (Celilov 2000). Fars-Med-Sasan egemenlii ise yaklak 500 yl srmtr. Bu tarih gereklerden yola kldnda rann ok eski bir Trk yurdu olduunu apak grmek mmkndr. Bata Azerbaycan Trkleri olmak zere Trkmenler, Kakaylar, Horasan Trkleri, Halalar, Sungurlar, Ebiverdiler, Kazaklar ve zbekler gibi Trk gruplar rann belirli blgelerinde yaamaktadrlar (Blega 1997: 272).
Krkkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edeb. Blm / KIRIKKALE batsiz@yahoo.com Ankara niversitesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm / ANKARA m_r_heyet@hotmail.com bilig Yaz / 2004 say 30: 51-84 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
randa yaayan Trklerin nfusu ile ilgili kesin bir rakam verilmemektedir. Verilen rakamlarda Trk nfusu en az 20 milyon, en ok 35 milyon olarak gsterilmektedir. randaki Trklerin nfusu 25 milyon (Heyet Sarrafi 1999: 61), 33 milyon (Gldiken 1998:44), 20 milyon (Blega 1997), 25 milyon (Saray 1999: 261), 34 milyon (ehregani 2002) olarak birbirinden farkl ekilde verilmektedir. Dnya Bankas lke Profilleri veri tabanna gre 66,1 milyonluk ran nfusunun %42sini Trkler oluturmakta olup, bu oran da yaklak 25 milyonluk bir Trk nfusunu gstermektedir (tk 2002: 10). Bin yla yakn ran ynetimini elinde bulunduran ve lke nfusunun yaklak yarsn oluturan ran Trklerinin siyasi durumu olduka ilgintir. Kacarlar dneminde Trklerin randaki konumunu anlatan Mehmet Emin Resulzade; ran Trklerinin ne Rusyada olduu gibi mahkum, ne de Trkiyede olduu gibi hakim bir millet olmadklarn ve Farslarla hukukta eit vatanda hlinde olup ayn haklara, ayn imtiyazlara sahip olduklarn belirtiyor. Resulzadeye gre ran hkmdarlarnn Trk olmas Trklere zel bir ayrcalk bahetmedii gibi, Fars milletinin tazyikine de sebep olmamtr (Resulzade 1993: 17). Fakat ne yazk ki, Kacarlarn hakimiyetinin sona ermesi ve Pehlevilerin i bana gelmesiyle ran Trkleri, ikinci dereceli vatanda dzeyine derek vey evlat muamelesi grdler. ran Trkleri arasnda baz mill hareketlerin vuku bulduunu grmekteyiz. Rusyada 1905 ihtilalinden sonra Azerbaycanda zgrlk ve mill hkmet kurma fikirleri kuvvetlenmi ve bu gibi fikirlerin yaratt hareketler randa Merutiyet inklabna sebep olmutur. Merutiyet tarihinin de gsterdii gibi, randa Merutiyet inklab hem dnce hem de hayata geirilmesi bakmndan en ok Azerbaycanl yazar, air ve hrriyetilerine borludur (Heyet 1985; 20). O dnemde, Settarhan nderliinde Tebriz merkez olmak zere balayan zgrlk hareketi baaryla ilerlemi, 1907den itibaren Rus-ngiliz anlamalar karsnda skntyla karlamtr. Rza Han dneminde etnik gruplara uygulanan asimilasyon politikas randa mill hareketlerin biimlenmesine yol at. 1920de Muhammed Hyaban nderliinde kurulan Azadistan devleti bu biimlenmenin en ak rneidir. Bu akm isyann bir yl sonra bastrlmasyla sona erdi. 1945te Seyid Cafer Pieveri nderliinde kurulan Azerbaycan zerk Hkmeti Tahran ynetiminin kanl mdahelesi sonucu bir yl sonunda yklmasna ramen onun taraftarlar dncelerini devam ettirdiler. 1945-1946 yllar arasnda Pieveri nderliindeki Azerbaycan zerk Hkmeti zellikle kltr ve eitim alannda nemli reformlar gerekletirmitir. Bu ksa srede Azerbaycan Trkesi Azerbaycann resm dili ilan edilmi, okullarda ve devlet kurumlarnda kullanlmaya balam ve
52
Gkda-Heyet, ran Trklerinde Kimlik Meselesi
ilk okul rencileri iin Ana Dili adl alt ciltlik ders kitab yaynlanmtr. Tebriz niversitesi kurularak Trke eitim ve retim ve Tebriz radyosu tesis edilerek Trke yayn yaplmaya balatld. Azerbaycan gazetesi Azerbaycan Demokrat Partisinin (Frkasnn) resm organ olarak siyas, edeb ve sosyal konularda makaleler neretti. Onlarca Trke kitap, dergi ve gazete yaynlanmaya balad. Tebrizde Gney ve Kuzey Azerbaycan airlerinden ibaret bir airler meclisi oluturuldu. Sahir, Sehend, Bala Azerolu, Medine Glgn, H. Biluri, Y. eyda ve birok nl air ilk Trke iirlerini orada okudular. airler meclisinde okunan iirler toplanarak 1945 ylnda airler Meclisi adl 80den fazla airin iirlerini ieren bir antoloji eklinde hazrlanmtr. 1941-1946 yllar arasnda lkenin yabanc gler tarafndan igali srasnda ve merkez hkmetin zayflad bir dnemde Azerbaycan sosyal ve siyasal mcadelelerin odak noktas hline geldii gibi Azerbaycan Trk edebiyat da ieklenmeye balamtr. O zamana kadar daha ok gazel ve hiciv iirler yazan Ali Fitret, M. Biriya, H. Sahaf ve Mahzun gibi airler artk mill ve itima konularda iir yazmaya baladlar. Uzun yllar yasakl ve bountulu ortamda yaadndan dolay Farsa iir yazan Habip Sahirin Trke iir yazmas iin gzel bir ortam saland. Azerbaycan zerk Hkmetinin 1946 ylnda kanl ekilde ortadan kaldrlmasndan sonra Tahran devletinin fermanyla Trke yaynlanm olan btn kitaplar toplatlp imha edildi ve Trke yeniden yasakland. Azerbaycann nl airi Samed Vurgun Yandrlan Kitaplar adlyla Pariste Uluslararas Bar Kurultaynda (1952) okuduu itiraz iirinde bu olay gzel bir ekilde yanstmtr: ...Cellat, menim dilimdedir bayatlar, gomalar, De, onlar hi duydu mu senin o da rein? Her gerayl perdesinde min anann kalbi var, Her ikestem evladdr bir mukaddes dilein, De, onlar hi duydu mu senin o da rein?.... ...Cellat, yanp od olsa da kle dnmez arzular, Tabiatn ana kalbi kul domam insan, Her rein z dnyas bir saadet arzular, Kanlar ile yazlmtr her azadlk destan, Tabiatn ana kalbi kul domam insan... . 1960l yllarda rejim mill aznlklarn tarihine, diline, edebiyatna, folklor ve etnografyasna ait baz eserlerin nerine imkan tanyordu. Azerbaycann ayr ayr ehirlerinin etnografyas hakknda monografi ve makaleler de ya53
ymland. Azerbaycan Trk folkloruna ait kitapklar neredildi. Bu yllarda Tebriz, Erdebil ve Urmiye ehirlerinde Farsa, aralklarla 7 adet haftalk dergi, bir adet de gnlk (Azerbaycan) gazete vard. 1970'lerde ise bu say bee dt. Tarih ilmi tamamen siyas polisin nezareti altndayd. ah rejimi mill uurun artmasnda edebiyatn byk roln dikkate alarak, Trke edeb eserlerin nerine izin vermiyordu. Azerbaycan edebiyatnn byk zorluklarla yaymlanm (bazlar gizli) eserlerinin says ok azdr (Nesibzade 1997: 93-94). 1979da ran slam Cumhuriyeti kurulana kadar ok az sayda Trke eserin baslmasna izin verilmitir. Prof. G. Doerfer, 2. Dnya savandan 1969a kadar randa Azerbaycan Trkesi stne ancak 20 kadar dilbilimle ilgili almann yaynlandn bildirip onlarn en iyisi olarak da M. A. Ferzanenin Mebani-yi Destur-i Zeban-i Azerbaycan (Azerbaycan Dili Gramerinin Temel Kurallar) adl eserini gstermektedir. Doerfer, ayrca bu eserin Muharrem Erginin, Osmanlca Dersleri I, Trk Dil Bilgisi, stanbul 1958, 2. Bask 1962, adl kitab rnek alnarak yazlm olduunu da kaydetmektedir (G. Doerfer 1969: 2). Pehlevi rejiminin Farslatrma siyaseti sonucunda, ruhsuz ve snk bir hle gelip resm kullanl yasaklanm olan Trk dili ve edebiyatnn yeniden canlanmasnda Hyder Babaya Selam eserinin byk rol olmutur. Bu eserin yaynlanmas Pehlevi dneminin en byk edeb olay olarak deerlendirilmektedir. M. H. ehriyar, ilk iki dizesini ana dili olan Azerbaycan Trkesiyle syledii hlde, uzun zaman yalnz Farsa iir yazm ve yaratclnda ran klsik slbunu seerek zamanla gazel stad olmutur. O, 1953te annesinin tavsiye ve istei zere ana dilinde iir yazmaya balam; ilk yazd Hyder Babaya Selam manzumesi, kendisinin de beklemedii bir ekilde bir aheser olmu ve aire yalnz randa deil, btn Trk lkelerinde n kazandrmtr. Hyder Babaya Selam manzumesi yaynlandktan sonra ksa bir zamanda halk tarafndan sevilerek okunup ezberlenmi ve randaki Trk edebiyatnda bir dnm noktas yaratarak Azerbaycan iirinde de yeni bir dnem balatmtr. Bu manzume, ayn zamanda iki Azerbaycan arasnda edeb bir kpr hline gelerek Hasret Edebiyatnn glenmesine neden olmutur (Heyet, 1989: 2930). Hasret Edebiyat, 1828de Kuzey Azerbaycann ar Rusyas tarafndan igal edilmesinden sonra her iki Azerbaycan halknn birbirlerine duyduklar zlemi dile getirdikleri iirlerden olumaktadr. Sovyetlerin kurulmasnn ardndan snrlarn tamamen kapatlmas sonucunda Hasret Edebiyat halk iirinden yazl iire gemitir. Hasret Edebiyatnda Aras nehri ana motif olarak ele alnm ve Kuzey Azerbaycanda Sleyman Rstem Gney Azer54
baycanda ise ehriyar onun en byk temsilcileri olmutur. randa Trke yazma temaylnn glenmesiyle Trke baz kitaplar yaymlanmtr. Pehleviler dneminde yaymlanm olan Trke kitaplarn byk ksmn iir ve halk edebiyatna ait eserler oluturmaktadr. 1943 ylnda A. Mtehidinin 2500 Trke deyim ve ataszn ieren eseri yaymland. 1953te Ali Tebrizli, Dstn-i Asl ve Kerem kitabn, ardndan da ah smayl adl tarh romann yaymlatt. 1960 ve ondan sonraki yllarda Tebrizin Firdevsi yaynevi tarafndan ehnamenin Trkmen Trkesine tercmesi ve Muhtar Nme, skender Nme ve Rstem Nme gibi Trke eserler yaymland. H. M. Savalan, 1962 ve 1964 yllarnda Terneha-ye Torki (Trke arklar) adl iki ciltlik halk trkleri kitabn yaymlatt. M. A. Ferzane, 1963te Bayatlar kitabn, 1964te ise yukarda anlan Mebni-ye Destr-e Zebn-e Azerbaycan eserini neretti. M. M. timadn 1957de Gelinler Bezei, 1965te ise 400 beyit ve 4000 szckten oluan Nisab-i timad veyahut Kitab-i Lgt-i Manzum (Manzum Szlk) adl Farsa-Trke manzum szl Tahranda yaymlanmtr. Ayrca onun aramba Bazar, Gl Gonas, Munazire-yi Edeb (Edeb Tartma / iirleme), Ayine-yi Ahlk (Ahlak Aynas), Bedregetl-Sebyan, Mizanul-na, Elifba-yi Cedid (Yeni Alfabe), Tuhfetl-Sebyan gibi eserleri bu dnemde yaymlanmtr. 1965 ylnda Selamullah Cavidin Nemuneha-yi Ez Folklor-i Azerbaycan (Azerbaycan Folklorundan rnekler) eserinin birinci cildi ve 1979da Devrimden hemen sonra da onun ikinci cildi, 1966da Samed Behrengi ve Behruz Dehgann birlikte topladklar Folklor-e Azerbaycan (Azerbaycan Folkloru), Ksseha-ye Azerbaycan (Azerbaycan Masallar), Pre Pre eserleri, 1967de Peymayi ve Firuz Heyetin Farsa-Trke (Trkiye Trkesi) ve Trke-Farsa szlkleri ve 1968-1978 yllar arasnda ise H. Sadikin Mecmue-ye Vkif (Vakif Mecmuas), Aklar, Asri Ez oara-ye Azerbaycan (Azerbaycan airlerinin Eserlerinden rnekler), Sayalar, Makalat-e Felsefiye M. F. Ahundov (M. F. Ahundovun Felsef Makaleleri) adl eserleri yaymlanmtr. Dilbilgisine ait yazlm olan eserler arasnda S. Cavidin 1964te yaymlad Hodamuz-i Zeban-i Azerbaycan ve Fars (Azerbaycan ve Fars Dillerinin Kendi Kendine renme Klavuzu) eseri daha ok gnlk konuma konularn iermektedir. Ayrca Heyran Hanmn eserleri, Fuzulinin Leyli ve Mecnun eseri, H. Kerimi Merageinin Rengareng adl 5 ciltlik iir kitab ve onlarca Trke manzum eser bu dneme ait yaynlar ierisinde yer almaktadr (Heyet 2001: 270, V. Mustafayev 1991). randa Fars milliyetilii 19. yzyldan gnmze kadar ideolojik biim ile gelmitir. Fikr temellerini daha ok Fars olmayan gruplarn att Modern
55
Fars Milliyetilii, 1924te Kaar Hanedannn devrilmesiyle iktidara gelmi ve Pehlevler dneminde hakim ideoloji olmutur. Fetheli ahn olu Celaleddin Mirza-ye Kacar, S. Hasan Takzade, H. Kazmzade ranehr-e Tebriz, Mahmut Afar, S. Ahmet Kesrev, E. Azad Merage, Taki Arn, Timurta, D. Rzazade afak gibi Trkler ve Mirza Melkum Han (Ermen), Melikl-uar-e Bahar (Grc asll), M. Ali Furgi (Yahdi asll) gibi dier etnik gruplara mensup kiiler randa Fars milliyetiliinin nclerinden olmulardr (Heyet, 2002: 20). Pehlev rejiminin uygulamalarna dayanak yapt Azer Y Zebn-e Bstn-e Azerbaycan (Azeri veyahut Azerbaycann Eski Dili) 1921 ylnda Ahmet Kesrev tarafndan yazlmtr. Kesrev bu eserinde Trklerin Ar rkndan olduunu ispatlamaya almtr. Azerbaycanllarn Trk olmadklar Azer adl ayr bir ulus oluturduklarn ifade eden Kesreviye gre Azeriler Seluklularn rana gelmesiyle zellikle de Safevler zamannda Trklemilerdir. Modern Fars milliyetilerinin esas amac dier etnik gruplarn Farslamasna yneliktir. Fars milliyetilerine gre Azerbaycan Trkleri sonradan Trklemi olan Trke konuan bir halktr. Sovyetler Birliinin Trk Dilli Halklar gr ile ran Pehlev idaresinin baknn benzerlii dikkat ekmektedir. Taki Arni, Azerbaycan y Yek Mesele-ye Heyti ve Memti-ye ran (Azerbaycan yahut da rann lm ve Kalm Meselesi) adl yazsnda Azerbaycan halknn dou vahileri ve kan ien Moollar tarafndan Trkletirildiklerini yazdktan sonra Azerbaycanda Trkenin yok edilmesi ve Farsann yaygnlamas iin ran devletine yle bir teklifte bulunmaktadr: ...zellikle Maarif Bakanlnn o blgeye ok sayda Fars dili retmeni gndermesi ve ucuz fiyata hatta bedava olarak Farsa kitap, gazete ve makale yaymas gerekmektedir. Azerbaycan genlerinin de fedakarcasna Trke konumaktan vazgemeleri gerekiyor. (Afar 1989: 126-133). Mahmut Afar, Yegnegi-ye raniyan ve Zebn-e Fars (ranllarn Birlii ve Fars Dili) yazsnda Trkenin randa yabanc bir dil olduunu syleyerek onu arlmam misafir ve rahatsz edici bir unsura benzetmekte ve Azerbaycann herhangi bir okul veya niversitesinde Trkenin 5 dakika olsun bile okutulmasna kar olduunun altn izmektedir (Afar 1989: 288-289). Cevat eyhulislami ise Zebn-e Fars Nen-e Vl-ye Melliyet-e ran (Fars Dili ranlln stn Simgesi) adl makalesinde yle yazyor: ...Yerel diller ierisinde, Trkenin Azerbaycanda (Trkiye ile snr olan eyalette) haddinden fazla yaylmas ve Arapann Hzistanda (Irak ile snr olan eyalette) ok fazla yaygnlamas gzard edilmeyecek iki byk tehlikedir. nk bu iki yerel dil, Krtenin aksine olarak, eskiden ran
56
paralamak isteyen Panturanist ve Panarabistler tarafndan suiistimal edilmitir. Mellif sonra Trke ve Arapann konuulduu blgelerde Farsann yaylmas iin ok ilgin bir teklif ileri sryor: Azerbaycan, Zencan ve Hzistann kk yal ocuklarn Avrupadaki genlerin mbadelesi sisteminde olduu gibi, Farsa konuan saygl Fars ailelerinde bir iki yl misafir olarak kabullenmekle, Farsann bu ya grubu (12-16) ierisinde yaylmasna yardm edilmelidir (Afar 1989: 441-467). Rza ahn babakan, retmeni ve randa modern Panfarsismin kurucularndan olan M. Ali Furgi, Ankarada Bykeli olduu dnemde aha ve ran Dileri Bakanlna gnderdii mektupta randa alfabenin deimemesi gerektiini u nedenlerle aklamaya alyordu: Son zamanlarda Trkler alfabelerini deitirip Latin alfabesine getiler. Dolaysyla da onlarn ran Trkleriyle olan kltrel ilikileri kesilmi oldu. Eer randa da Latin alfabesine geersek onlarn ilikileri yeniden kurulur ve bu da ran iin byk bir tehlike oluturur. Mektubunun dier ksmnda ise randaki aznlklar tehlikeli unsurlar olarak deerlendirmektedir: randa Yahdi, Ermeni ve Asuri gibi az nfuslu ve tehlikesiz aznlklar vardr. Ancak Trkler, Krtler ve Araplar byk nfusa sahip tehlikeli aznlklardrlar. En tehlikelisi ise Trklerdir ve devletin bunu her zaman gz nnde bulundurmas gerekir.(Heyet 2002: 16). 12 ubat 1979da kurulan ran slam Cumhuriyeti gemite ah ynetiminin etnik ve kltrel asimilasyonuna urayan bata Trkler olmak zere, Fars olmayan halklarn talepleriyle karlat. lk dnemlerde bu halklara baz idar ve kltrel haklarn verilecei ynetim tarafndan ifade edilmitir. 1979da Tahran niversitesinde ran Hukukular Cemiyetinin davetiyle ran kavimlerinin kltrel sorunlar ve ran slam Cumhuriyeti Anayasas konusunda rann eitli etnik ve siyas gruplarnn da katlmyla gerekleen toplantda, hazrlanmakta olan ran Anayasasnn deiik ilkeleri ele alnmtr. Bu toplantda Azerbaycan Cemiyeti tarafndan Prof. Dr. Cevat Heyet, Prof. Dr. Hamit Nutki ve Dr. H. Katibi Anayasaya okul eitimi 4. snfa kadar ana dilinde ve ondan sonra ana dili ve Fars dillerinde olacaktr ve Radyo-televizyon ve btn kitle iletiim aralar kavm, yerel ve mill kltrn gelitirilmesine hizmet edecektir maddelerinin eklenmesini istemilerdir (Nutki 1979: 12-13). Buna benzer talepler randaki Arap, Krt, Belu, Trkmen ve Gilekler tarafndan da ileri srlm, zellikle Krtlerin klar bu dnemde bastrlmtr. Muhtariyet talepleri rejime ve lkeye ynelik blc bir hareket olarak nitelendirilmitir. ran Anayasasnn 19. maddesinde btn kavimlerin eit haklara sahip olduklar belirtilse de 15.
57
maddede Farsa resm ve zorunlu dil statsne sahip, Trke ve dier dillerin okullarda retilmesi ise sanki devletin grevi deilmi gibi serbest braklmtr. ran Anayasasna gre, rann resm ve ortak dili Farsadr. Btn resm belgeler, yazmalar, metinler ve ders kitaplar bu dil ve bu alfabeyle olmaldr. Fakat, yerel ve kavm dillerin basnda ve kitle iletiim aralarnda kullanlmas ve onlarn edebiyatlarnn Farsann yannda okullarda retilmesi serbesttir (Knn-e Ess 1991: 26-27). ran slam Cumhuriyetinin kurulu aamasnda Trkler etkin rol oynamlardr. 1978 ubatnn 18-19unda Tebrizde meydana gelen ayaklanma ah rejiminin yklmasna nemli darbe indirmitir. ran slam Cumhuriyetinin kurulduu yllarda Trklere nisb zgrlk gzlenmektedir. Bu yllarda Trklerin kurduu baz siyas ve kltrel cemiyetler ortaya kt. Azerbaycan Demokrat Partisi ilk olarak faaliyete balam, Azerbaycan gazetesi ve dergisi yayn organ olarak hizmet vermitir. Ancak bu ksa mrl olmu, 1980 yazndan itibaren faaliyetine son verilmitir. 1979 ubatnda Ayetullah eriatmedri taraftarlarnn kurduu Halk-i Mselman (Hezb-i Cumhuri-ye Helg-i Moselman-i ran) Partisi birok ehirde tekilatlanmtr. Yayn organ Farsa yayn yapan Halk-i Mselman gazetesidir. 1979 Aralk aynda Tebriz isyan bahane edilerek parti kapatlm, eriatmedri ev hapsinde gzetim altnda kaldktan bir sre sonra vefat etmitir. ran slam Cumhuriyetinin belli bir dnemlerinde liderlik, cumhurbakanl, babakanlk ve ordu bakanl gibi nemli makamlar hep Trklerin elinde olmutur (S. A. Hmeneyi; Lider ve eski Cumhurbakan, E. Benisadr; ilk Cumhurbakan, M. H. Msevi; eski Babakan, Msevi Erdebil; Adliye Bakan, Safevi Devlet Muhafzlar Ordusu Bakan vs.). 1979da ah rejiminin devrilmesi ve ran slam Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra Trklerin sahip olduu nisb bir hrriyet ortamnda birden bire Trke matbuat ve kitapta bir patlama yaanr. Onlarca gazete ve dergi ana dili ile yayn yapmann heyecan ile ilk yllarda mill uuru kuvvetlendirici yazlara arlk vermitir. Devrimden hemen sonra kurulan Tebriz airler ve Yazarlar Cemiyeti 1980li yllarn banda yayn organ lker dergisinde devrimi ven yazlara Trk dilinde yer veriyordu. Yine bu yllarda Tebrizde Gen air ve Yazarlar Cemiyeti Genclik adl yayn organ ile ayn dorultuda yayn yapmaktayd. 1979 Nisannda Tahranda kurulan Azerbaycan airler ve Yazarlar Cemiyeti 1981 ubatnda Gne mecmuasn karmtr. 1979 Martnda Tahranda faaliyete balayan Azerbaycan Medeniyeti Cemi58
yeti nl air Habib Sahirin nclnde kurulmutur. Yolda, nklap Yolunda, Yeni Yol ve birok dergi, ran Trklerinin sorunlarn ve taleplerini ele alan yazlarn yan sra, Marksist grlere yer verdiinden zaman zaman rejim tarafndan kapatlmtr. Ad geen dergilerin karlmasnda Hseyin Dzgnn hizmetleri byktr. Tahranda Azerbaycan meselelerini aratran bir grup enlibel gazetesini karmtr. Hibir grup ve partiyle ilgisi olmayan baz dergiler de bu dnemde yaymlanmaya balamtr. Cevat Heyetin nclnde kan Varlk, Tebrizde yaynlanan Dede Korkut dergileri ve Furg-i Azadi gazetesinin nl air Yahya eydann denetimindeki Trke blm Trk kltr yolunda nemli grevler grmlerdir. 50 yllk Pehlev idaresi yayn yapmann al iinde onlarca dergi, yzlerce kitap nerini devrimin ilk yllarnda gerekletirdiler. Yukarda ismini saydmz dergi ve gazetelerin dnda bir ksm Trke ve Farsa kan baz dergi ve gazeteler ise Tebrizde Odlar Yurdu, Ulduz, Araz gazetesi, Molla Nesreddin, Dede Korkut dergileri, Sarabda Veten Urunda gazetesi, Tahranda Azadlk, Korolu, Azerbaycann Sesi dergileridir. Bu dergilerin tamamna yakn 1979-1980 yllar arasnda neredilmi bir ou birka say kabilmi, bazlar madd skntlardan dolay, bir ksm ise ran ynetimi tarafndan eitli bahanelerle kapatma yoluna gitmitir. Varlk dergisi zamanmza kadar yaynn srdrmtr. Devrime kadar ran Trkleri arasnda ana dillerinin kullanmnn yasak edilmesi neticesinde okuma yazma bilenlerin az olmasn dikkate alan baz parti ve cemiyetler gazete ve dergi neretmenin yannda Trkenin retilmesine ve yazlmasna ynelik kurslar atlar. Tebriz evlerinde Trke dilbilgisi kurslarnn almasnda M. T. Zehtabinin byk rol olmutur. Tahran ve Kum niversitelerinde ise C. Heyet Trk dili ve edebiyat tarihi alannda, H. Nutki dilbilgisi, M.A. Ferzane Azerbaycan halk edebiyat ve H. Sadik dilbilgisi sahasnda, Azerbaycanl rencilerin atklar zel kurslarda Trke ders veriyorlard. Son yllarda da rann birok niversitesinde (Tahran niversiteleri, Tebriz, Urmiye, Erdebil, Ret, sfahan, iraz, Zencan, Kerec vs.) rencilerin kiisel giriimiyle Trke kurslar alarak A.Sarrafi halk edebiyat ve folklor arlkl dersler verirken, . Refref, . Hadi, Dakn, mami, T. Hudyi, H. Gamberpur, H. Ridi, M.R. Heyet vd. tarafndan Trke retimi gerekletirilmitir. ran slam Cumhuriyetinin kurulu yllarnda ran Trkleri Tebriz Tiyatro Cemiyetini kurmu, Arn Mal Alan, Meedi bad gibi mehur eserler sahnelenmitir. Tebrizde her hafta sonu klarn saz alp iir sylemeleri uzun srmemi 1980 ylnn sonlarna doru bu faaliyetler slma aykr grlm ve yasaklanmtr (Tagyeva 1991).
59
1980 ylndan itibaren Trk aydnlar arasnda kullanlan Arap alfabesi slah edilerek Trkeye uygunluunun salanmas yolunda baz admlar atlmtr. Bu konuda Hamit Nutki alfabe zerinde alan dier limlerin (K. Merutei, H. M. Savalan, M. T. Zehtabi, B. Behzadi vs.) de grlerini dikkate alarak Arap alfabesini Trkeye uygunlatrmaya alm, Farsa ve Arapada olmayan , , gibi sesler iin baz harfler ve iaretler ekleyerek, tespit ettii yaz kurallarn Varlk dergisinde uygulamtr. Hamit Nutkinin bu almalar mla Klavuzu veya Yaz Kideleri adyla hem Varlkta hem de ayrca kitap eklinde yaymlanmtr. 2000-2001 yllarnda Arap alfabesinin yeniden gzden geirilmesi ihtiyac duyulunca Tahranda iki ayr Ortografi Semineri gereklemitir. Dr. Cevat Heyetin bakanlnda ve Varlk, Nevid-i Azerbaycan, ems-i Tebriz, Erk, iek, Mehd-i Azdi, Avyi Eredebil gibi birok gazete ve dergi temsilcileri ile birlikte iekler Kuruluu, Miov Kltr Dernei, Gney Medeniyet Oca, Endie-yi No Yaynevi, Sbir Dernei ve Azerbaycan Biliyurtlular Toplumu temsilcilerinin ve onlarca yazar ve airin katlmyla gerekleen bu toplantda alfabenin ad, nl ve nszlerin yazl, diftonglar, hemze, birleik kelimeler ve bu gibi konular ele alnm, ilm heyet tarafndan hazrlanan tasar katlmclara datlm ve alnan neticeler gizli oylama yoluyla seilmi olan 3 kiilik bir komisyon (Behzad Behzadi, A. Sarrafi, M. R. Heyet) tarafndan deerlendirilmitir (Trk Dili Yaz kurallar 2001). Seminerin sekreteri (ktibi) brahm Refrefin her iki seminerin geirilmesinde byk hizmeti olmutur. 1979dan gnmze kadar ran devleti tarafndan gereklemi olan tek Trkoloji semineri 1987de Tebriz niversitesinde Azerbaycan Trkesi ve Edeb Dil zerine Aratrmalar ad altnda dzenlenmitir. ran Kltr Bakanlnn Dou Azerbaycan Eyaletindeki Genel daresince dzenlenen bir gnlk bu seminerde Tebriz niversitesi rektr Dr. Seyflu, Trke Aratrma Merkezinin alacana karar verildiini ve niversitelerde Trke blmlerin almas gerektii konusunda Radyo ve Televizyon Dairesi tarafndan Yksek Kltrel Devrim Konseyine mektup gnderildiini belirtmitir. Seminerde Dr. Yesrebi slamda rk, soy ve dil ve Dr. C. Heyet Azerbaycan Trkesinin Tarihi, Dr. Hamit Nutki Genel Azerbaycan Trkesi,Yaz Dili-Bedii Trke konularnda tebli sunmu ehriyar ise Trke iir okumutur (Varlk 1987: 3-5). Onlarca Trke kitap ve derginin yaymlanmas ve devlet tarafndan bir Trkoloji seminerinin yaplmas randa Panfarsistlerin sert tepkisine neden olmutur. Dr. Cevat Heyetin 1985 ve 1986 yllarnda yaynlatt Tarih-e Zeban ve Lehceh-ye Torki (Trk Dili ve Lehelerinin Tarihi) kitab resm
60
teekkr mektuplaryla Cumhurbakan S. A. Hmeney ve Babakan M. H. Msevinin beenisini kazanp Trk dili ve kltrne byk bir hizmet gibi deerlendirilse de Panfarsistler tarafndan rann paralanmas yolunda atlan tehlikeli bir adm olarak nitelendirilmitir. ran Panfarsistlerinin nde gelen simalarndan olan Nasrullah Purcevadi, 1987de yaynlatt ran-e Mazlum adl makalesinde ...Konyaya ilk yolculuum olmasna ramen her ey benim iin tandkt. Yalnz mezar sahibi deil, hatta orann binas, oradaki btn eyalar zellikle de iniler, tabelalar ve duvarlar sslemi olan kumalar benimle benim dilimde konuuyorlard. Fakat mezarln dnda her ey benim iin yabanc gzkyordu. Konya halknn dili ve yazs 750 yl nce yaam Mevlanaya ne kadar yabanc idiyse benim iin de bir o kadar yabancyd. Trkler de benim gibi Mevlanay kendilerinden biliyorlard, ama benim aksime onlar Mevlanadan deillerdi... diyerek Konya yolculuunu bu ekilde anlattktan sonra Cevat Heyetin ad geen kitabn sert bir dille eletirmitir. Ona gre C. Heyetin amac Azerbaycan okullarnda Farsann yerine Trkenin okutulmas ve ders kitaplarnn Trke yaynlanmas gerektiini ran slam Devletine kabullendirmektir (N. Purcevadi 1987). N. Purcevadi, Cevat Heyetin kitapta yazdklarn istedii gibi tahrif ederek onu ve onun gibi dnenleri Pantrkist, blc ve Kuzey Azerbaycan ve Trkiye yanls olarak gstermeye almtr: Byk tepki ve teviklere neden olan bu makale, randa Panfarsistlerle Trkenin resmilemesini isteyenler arasndaki atmalar iddetlendirdi. N. Purcevadi, dergisinin bir sonraki saysnda Bz Hem Derbre-ye ran-e Mazlm (Yine de Mazlum ran Hakknda) adl bir makalede Cevat Heyeti rann btnlne kar kmakta ve Anayasay bozmakta sulam ve daha sonra hem C. Heyetin cevabn hem de onun lehinde ve aleyhinde yazlm mektuplar nakletmitir. Purcevadi ikinci yazsnda, Heyet-i Trkenin randa resmi bir dil olmasn sular (N. 1987). Dr. Cevat Heyet ran-e Mazlum makalesine yazd sert cevapta, Purcevadinin cmleleri istedii gibi deitirdiini anlatp onlar dzelttikten sonra sulamalar yantlamtr; Bat hayranlnn moda olduu ah dneminde Tahran maazalarnn %50den fazlasnn ad yabanc kkenli olduu hlde Trke bir isim yasak olup bir kitapta Trke bir kelime grlseydi ah memurlar tarafndan basl durdurulurdu ve o kelime karlmayncaya kadar yaynlanmasna izin verilmezdi. Pehlevi rejimi komnizm ve Sovyetlerden daha ok Trk ve Trke dman idi. O yzden de rana kar iinde
61
bir kelime bile bulunmayan Trke kitaplarn yakld dnemde Tde Partisinin komnizmle ilgili kitaplar serbest braklmt... Yazar (Purcevadi), Trkeyi komnizm ve pantrkizmin yaylma arac gibi gstermeye alyor ve elikili bir ekilde beni bir yerde Pantrkist, dier yerde ise komnist adlandryor ve makalesinin 10. sayfasnda da bana mslman ranl diye hitap ediyor. O ve onun fikirdalar pantrkizmin anlamn bilmediklerinden dolay Trkeyi seven veya onun edebiyatn bilen herkese pantrkist diyorlar. Onlara gre pantrkistle trkolog ayn anlam tamaktadr. Cevat Heyetin cevabnn hemen ardndan M. S. mzal bir Trk de, Farslar Mool Neslindendir adl bir yazda Purcevadiyi sert bir ekilde eletirir. kinci mektup yine M. S. imzal bir Trk tarafndan yazlmtr. Purcevadiyi savunan yazsnda mellif, kendisinin Trk olduunu ve genliinde Azerbaycan Demokrat Hkmetinin taraftarln yaptn fakat, bugn pimanlk duyduunu yazmaktadr. Ona gre Azerbaycan halk bir kez bu srece sokulmutur ve bugn ok daha dikkatli olmas gerekir. Kasm Trkan in ve gne yurdundan Avrupann kalbine dek balkl yazsnda Biz Trkler tarihler yaratan muhteem bir milletiz. Gne yurdu ve inden Avrupann merkezine kadar bir kemer gibi yer kresini evrelemiiz. Bizim ok eski bir dilimiz ve zengin bir kltrmz vardr diye Cevat Heyetin kitapta yazdklarnn tamamen gereklere dayandn ve ona kar dncelerin ovenizm rn olduunu belirtmitir. A. S. Avrin adl baka bir yazar Azerbaycanllarn aslen Trk olmadklar fikrini savunduu mektubunda Cevat Heyeti Trk-Fars sava balatmakla sulamaktadr. O yle yazyor: ...nkr edilmez bir gerek u ki, ka yzyl bundan nceden Azerbaycann yerel dili Farsa ve Azerceyle kark bir Trkeye evrilmitir. Fakat bu Trke, mellifin Varlk dergisinde yazd ve resm yerlerde konutuu galiz Trke deildir. Avrin, mektubunun devamnda Panfarsismin hizmetinde olan A. Kesrev, A. Kreng, M. Edip Tsi, N. Ntik, M. Murtezev, M. Nevvab, Sadk Kiya, . Rza, Y. Zuka ve Rahimzade Melek gibi Trk dmanlarnn eserlerinden faydalanmadndan dolay Tarih-e Zeban ve Lehceha-ye Torki kitabn bilim d ve siyasi amalarla yazlm bir eser olarak deerlendirmeye alyor. O C. Heyetin Trk dilinin adnn Azerbaycan kelimesiyle deitirilip onun Azerbaycanla snrlandrlmas hkmetin hilesi ve yaygn bir hatadr. Geen 50 ylda hkmet adamlar ve gerici alimler Azerbaycan tamamyla farkl bir millet ve onun dilini de Trkeyle hibir ilikisi
62
olmayan ayr bir dil olarak gstermeye almlar szn iddetle eletirerek byle szlerin bilimsel bir kitapta deil, siyas partilerin beyanatnda sylenmesi gerektiini yazmtr. Ona gre, Varlk dergisini okumayan hibir Azerbaycanl gebe Ouz kabilelerinin masallar arasndaki tannmam Dede Korkut adn tanmaz. Bu gibi yabanc adlar Rstem, Gderz, Giv, Bijen vs. gibi tannm adlarla deitirmek ayrlklktan baka bir ey deildir (N. Purcevadi 1987). Dergide yer alan son mektup Azerbaycanl olduunu yazan Tahrandan Z. Rahim tarafndan gnderilmitir. Azerbaycan Demokrat Hkmeti dneminde Pieveri ve onun kurduu devlete kar mcadele ettiini yazan Z. Rahim, kitab okuduktan sonra Trkeyi savunma ad altnda siyas amalar gtmekten ve dolaysyla da tehlikeli oyunlarn bir daha tekrarlanmasndan korktuunu da gizlememektedir (N. Purcevadi 1987). Gney Azerbaycanda Trke yayn yapan radyo ve televizyon bulunmasna ramen tm okullarda eitim Farsa yaplmaktadr ve tm resm iler resm dilde gerekletirilmektedir. rann iinde bulunan etnik gruplarn komu devletlerdeki soydalaryla yakn kan ve dil balar bulunmaktadr. 1991de bamszln kazanan Azerbaycan Cumhuriyeti ile ran arasnda ilikiler sorunludur. Gney ve Kuzey Azerbaycan arasndaki ilikilerin genilenmesi ve dolaysyla da randa Trklk ve Azerbaycanllk uurunun artmas iki devlet arasndaki mnasebetleri etkileyen en nemli faktrdr. rann bnyesinde yer alan ve zellikle Azerbaycan ve Trkmen Trklerinden oluan Trk unsurlar, bu lkenin Trk Cumhuriyetlerine ynelik tutumunda sorunlar meydana getirmektedir (Erol 2002: 66-75). Kafkaslarda rann politikasn belirleyen hususlar Trkiye ve Rusyann blge politikalaryla Azerbaycann ynelimleri olagelmitir. Kafkaslarda rann Trkiyenin lehine olacak gelimelerden kaygland, bunun ayn kaygy tayan Rusya ile konjonktrel bir uzlamaya yol at ifade edilebilir. randa nfusun byk bir blmn (neredeyse yarsn) oluturan Gney Azerbaycan Kafkaslar konusunda belirleyici klan, Gney Azerbaycan meselesinin gelecekte alaca boyuttur (Sarkaya 2002: 31). Bu gelimeler bata Azerbaycan Cumhuriyeti olmak zere ran, Trkiye ABD ve Rusyann blgesel politikalarn ekillendirmektedir. ran Trk aydnlarn ilgilendiren siyas olaylarn banda, Karaba Meselesi gelir. Karabadaki kanl olaylar ve Kuzey Azerbaycan topraklarnn %20sinin Ermeni gleri tarafndan igali, ran Trklerini birletiren, onlarda mill birlik hissi uyandran en nemli faktrlerden biri olmutur. Karaba sorunu tamamyla siyas bir mesele olmasna ramen, ran Trk aydnlarnn her
63
zaman ak ekilde itirazyla karlamtr. Karaba ehitlerine yas trenleri dzenlenmi, ran slam Cumhuriyeti devletinden Karaba mslmanlar iin yardm talep edilmi ve hatta gnll asker olarak Ermeni igalcilere kar savaa hazr olduklar ran devlet adamlarna yazlan mektuplarla bildirilmitir. 1993 ylnda Dr. Cevat Heyet ve Varlk dergisi yazarlarnn teebbs ve onlarca bilim adam, i adam, hekim ve yazarn imzasyla ran slm Cumhuriyeti lideri Ayetullah Hameneye gnderilen ak mektupta, ran devletinin Karaba sorununa gsterdii ilgi ve kaknlara yapt yardmdan dolay teekkr edildikten sonra, dnya Mslmanlarna kar balatlan yeni Hal seferleri hatrlatlarak blgede ikinci bir srail devletinin kurulmasna izin verilmemesi ve Bosna Mslmanlarna olduu gibi Karaba mslmanlarna da yardm amacyla Azerbaycan Haftas ilan edilmesi istenmitir. Ayn ylda Dr. Cevat Heyet, talebelik zamanndan tand Trkiye Cumhurbakan Sleyman Demirele Karaba sorununun bir an evvel zlmesi ve Azerbaycan topraklarnn igalci Ermenilerden kurtarlmasna yardm etmesi iin mektupla mracaat etmitir. Varlk dergisinde de yaynlanan bu mektubun bir kopyasnn ran Dileri Bakan Dr. A. Vilayetiye gnderildii de belirtilmitir (Heyet. 1994). Bu mektup, ran basnnda sert tepkilerle karlamtr. Dr. Cevat Heyetin yrek arsyla yazd mektup, randa bazlarn rahatsz etmitir. Trkiyeli ve ana dilinin Trkiye Trkesi olduunu, randa mikrobiyoloji ve bakteriyoloji alannda altn yazan M. Sphandal Keyhan-i Havayi gazetesinde (31.08.1994) yaynlatt cevapta C. Heyeti laik bir devletten yardm ummakla sulamaktadr. Bu yaz Azerbaycan Trkesine de evrilmitir (Yol Dergisi, Temmuz-Austos 1994). Mozaik bir etnik yapya sahip olan ran, ada tarihte srekli etnik sorunlaryla kar karya kalmtr. Etnik istekler ve hareketlilikler merkez devletin zayflad her zaman kendini gstermitir. Gney Azerbaycanda ve rann birok blgesinde mill istekler dile getirilmi ve Hteminin sivil toplum erevesi iinde etnik gruplarn sorunlarn zme istei her gn artmtr. 1997de cumhurbakanl seimlerinde ran btn ranllarn sloganyla byk oranda oy kazanan Htemi, verdii szleri tutamaynca ikinci seimde birok oyu kaybetmitir. 8 Haziran 2001de yaplan cumhurbakanl seimlerine Trkler arasndaki katlmn oran dktr. %60 oranndaki katlmda Hatemiye %80 civarnda oy kmtr (Bayr 2001: 5-19). 8 Haziran 2001 cumhurbakanl seimi ncesi Hatemiye bir dileke yazan bir grup Azerbaycan milletvekili, akademisyen ve entelektel rann sadece belli bir gruba deil, tm ranllara
64
ait olduunu hepimiz kabul etmek zorundayz diyerek eitim ve yaynda ana dillerine daha fazla hak verilmesini talep ettiler. Gney Azerbaycan Trkleri kendilerini genellikle Trk diye adlandrrlar. Ana dilleri iin nceleri Trk kelimesi kullanlrken, Kuzey Azerbaycann etkisiyle baz ahslarn Azerbaycanca, Azer, Azerbaycan dili terimlerini kullandn grmekteyiz. Varlk dergisinin sahibi Dr. Cevat Heyet dergide yaymlad makalelerinde Azerbaycan dili, Azerbaycanca ve Azer terimlerinin 1936ya kadar kullanlmadn ve o tarihten itibaren Stalinin emriyle uydurulduunu sylemektedir. M. R Heyet airlerimiz bizi ve dilimizi nce adlandrrlar adl yazsnda 12. yy. airi Genceli Nizamiden 20. yy. airi ehriyara kadar onlarca airin eserlerinden rnekler vererek ana dilinin hibir zaman Azerbaycan dili olarak adlandrlmad ve her zaman Trk dili veya Trk teriminin kullanldn ispatlamaya almtr (M.R. Heyet: 1997). Birinci Ortografi Seminerinde dilimizin ad Trkedir, fakat dier Trk leheleriyle karlatrldnda Azerbaycan Trkesi de denilebilir diye dilin ad ilm heyet tarafndan Trke olarak kabul edilmitir. 1990larda ok sayda Trke dilbilgisi kitap ve szln yaynlandna ahit olmaktayz. Kuzey Azerbaycanda baslan bir kitabn Gney Azerbaycanda yaynlanmas bu dnemde artmtr (Hasanov 1992, C. Heyet 1992). 1993te Tahranda yaynlanan Abdul Kerim Manzri Hmneyinin Moklimt-i Rzmerre-yi Turki-Farsi (Trke-Farsa Gnlk Konuma Kitab) adl eseri Trke-Farsa konumaya ynelik deyim rehberidir. Kitapta Arapa karakterleri Ltin ve Kiril alfabelerine dntrmek iin bir tablo yer almaktadr. Kiril alfabesinin de tabloya dahil edilmesi Azerbaycan Cumhuriyetinden gelecek metinlerin okunmasn kolaylatrma isteine iaret etmektedir. ran Trklerinin folklor ve halk edebiyat mahsulleri zerine de birok kitap neredilmitir (Shaffer 2002). Szlk alannda kan kitaplarn says son yllarda artmaktadr. Szlklerin tamamna yakn iki dilde zellikle de Trke-Farsadr. M. Pifunun 1982de yaynlatt yaklak 30 bin kelimeyi ierdii Ferheng-e Azerbaycani-Farsi (Azerbaycanca-Farsa Szlk) adl szlnn ardndan 1989da Behzad Behzadi ayn adla yaklak 50 bin kelimelik yeni bir szlk neretti. Bundan iki yl sonra . Olgun ve C. Direhann birlikte hazrladklar Ferheng-e Torki-ye Estanbuli-Farsi (stanbul Trkesi-Farsa Szlk) kitab yaymland. Kuzey Azerbaycanda kan Azerbaycan Dilinin zhl Leti B. Behzadi tarafndan Arap alfabesine aktarlarak 4 ciltte Tahranda neredildi. 1985te Gazi Gonbed, Trkmen Trkesinin Szlikini (tek dilde) yaymlatt. Farsadaki Trke kelimelerle ilgili almalar da dikkat ekicidir. Cevat Heyet 1984te yaymlad
65
Mkayesetl-Lugateyn (ki Dilin Karlatrmas) eserinde Trke ile Farsay karlatrdktan sonra Farsada olduu gibi kullanlan veya o dilde karl olmayan 1700 Trke kelime vermitir. 2000 ylnda da A. radiferin Ferheng-e Vjegan-e Torki der Zeban ve Edebiyat-e Farsi (Fars dili ve edebiyatnda Trke kelimeler szl) eseri ve onun devamnda da . Hdinin Ferheng-e Etimolojik-e Torki-ye Novin (Yeni Trkenin Etimolojik Szl) kitab yaynlanmtr. Bu eser btn kusurlu ynlerine ramen randa Trkenin etimolojisi zerine yaplm ilk alma olduu bakmndan dikkate deerdir. M. S. Nibinin Vjegn-e Zeban-e Torki Der Farsi (Farsada Trke Kelimeler) eseri de son zamanlarda bu konuda yazlm eserlerdendir. Bu dnemde Dede Korkut Destanlar 5 defa yaymlanmtr. lk defa 1979da M.A. Ferzane tarafndan yaymlanan bu eser daha sonra 1999da H. M. Gneyli tarafndan da aratrlarak neredilmitir. 3. neri ada Azerbaycan Trkesiyle olup M. R. smaylzadeye aittir. Eserin bir ksm 1976da F. Azebdefteri ve M. H. Ekberi tarafndan ngilizceden Farsaya evrilmitir. Kitabn tam evirisi ise 2002de Behzad Behzadi tarafndan Tahranda yaymlanmtr. ran Trkesinin Sarf, nci Dilim-Edeb Azerbaycan Dilinin Kideleri (M.T. Zehtabi), Mebani-ye Destr-e Zebn-e Azerbaycani (M. A. Ferzane), Mukayesetl Lugateyn (C. Heyet), Torki Honer Est (Trke Hnerdir)(. Hadi), Ana Dil ve Trk Dili (. Refref), Hodmuz-e Torkemeni (Kendi kendine Trkmence renme Klavuzu) (M. Durdi Gazi), Zebn-e Torki-ye Gagi ve ive-ye Negre-e An (Kakayi Trkesi ve Onun mla Kurallar) (M. Merdni) gibi eserler bu dnemde dilbilgisine ait yaynlar arasndadr. Edebiyatla ilgili almalar arasnda en nemlileri unlardr: Cevat Heyet Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bak I, II, Azerbaycan ifhi Halk Edebiyat, Edebiyatinaslk, Y. eyda Edebiyat Oca (ada Azerbaycan airlerinin Antolojisi), H. Ren Edebiyat-e ifahi-ye Merdum-e Azerbaycan (Azerbaycan Halknn ifahi Edebiyat), S. Serdariniya Yaddati Ber Tarihe-ye Teatr-e Azerbaycan (Azerbaycan Tiyatrosu Tarihi zerine Notlar), A. Tebrizli Dil ve Edebiyat. A. Sarrafiye gre 1979dan gnmze kadar halk edebiyatyla ilgili 115 kitap yaymlanmtr ki, onlardan 90 Azerbaycan Trkesi, 9u Farsa, 10u Trkmen Trkesi ve 6s ad iki dilde (Trke-Farsa) olmutur (A. Sarrafi 1999: 68). Tarihle ilgili almalar olduka kstldr. C. Heyetin Trklerin Tarih ve Kltrne Bir Bak eseri ile M.T. Zehtabinin ran Trklerinin Eski Tarihi kitab dnda yaynlanm olan eserler daha ok Kuzey Azerbaycan ve Trkiyede kan tarih kitaplarnn evrisidir. Faruk Smerin Ouzlar ve Safevi Devletinin kurulmasnda Anadolu Trklerinin Rol adl
66
kitaplar Farsaya tercme edilerek yaynlanmtr. Refik zdekin Trkn Altn Kitab adl eserinin ilk iki cildi Azerbaycan Trkesiyle neredilmitir. Gnmze kadar randa Trk dili tarihi zerine yazlm olan en nemli eser daha nce de bahsettiimiz gibi Cevat Heyetin Tarih-e Zeban ve Lehceha-ye Torki adl eseridir. Bu eserin 3. basks 2001 ylnda yaynlanmtr. Hikye ve roman kitaplar olarak da Hayat Facalarndan (G. Sabahi), Gara uha, Son Nal Son Efsane (N. Menzri), Gy Gura (. Hadi), aman (Memizede) gibi eserlerden sz edilebilir. randa her yl aa-yukar 4000 kitap yaynlanr. Oysa, 1989 ylnda Trke sadece 150 eser yaymlanmtr (Cevadi, Bahaduri 1999). 1997de Htemi dneminin balamasyla Trke dergi ve gazeteler bir birinin ardnca yaymlanmaya balamtr. ran Trkleri Farsa eitim aldklarndan ve baz konularn Trk olmayan ranllar tarafndan okunmasn istediklerinden dolay gazete ve dergileri iki dilli Trke ve Farsa olarak yaymlamlardr. Baz dergilerin tamamen Farsa (rnein Yaprak dergisi), bazlarnn da tamamen Trke kt (rnein Yurt dergisi) grlmektedir. Bu tip yayn organlarnn says azdr. ran Trklerinin kard dergi ve gazeteler genellikle iki dillidir. yrenci adl dergi Trke, Farsa ve ngilizce karken Arap alfabesinin yannda bazen Ltin alfabesini de kullanmaktadr. ran resm dairelerinin denetimi altnda Kuzey Azerbaycanllar iin yaymlanan Krp adl gazete Kuzey Azerbaycan yaz dilini ve Kiril (son zamanlarda Ltin) alfabesini kullanr. Trkmen Trklerinin Yaprak adl dergisi ve Trkmen Trkesiyle kan Sahra gazetesi bulunmaktadr. zellikle son be yldr randa niversite rencilerinin kard dergiler dikkati ekmektedir. Tahran, Tebriz, Erdebil, Hoy, sfahan, Zencan, Merend, Hemedan gibi ehirlerde bulunan niversite rencileri mill uuru ykseltmek, Trk kltrn aratrmak ve yaatmak amacyla otuz civarnda dergi karmlardr. Araz, Bak, Bayku, Birlik, ar, iek, Dan Ulduzu, Erdem, Heyder Baba, Kimlik, Kopuz, Korolu, Nesim, yrenci, Sav, Seher, Toprak, Ulduz, Yurt, Ik, Ildrm, Bar, Ulkam adlarn tayan dergilerin ad olarak setikleri kelimelerin Trke olmas ve sembolik anlam tamalar da dikkati ekmektedir. rencilerin kard dergilerde kullanlan dilin Trkiye Trkesinden bir hayli etkilendii grlmektedir. renci, retmen, uak, zel, olay gibi onlarca kelime Trkiye Trkesinden gemitir. Bunda blgede seyredilen Trkiye televizyonlarnn ve Trke kitaplarn pay olduu kadar, Trkiye niversitelerinde okuyan ran Trklerine ait rencilerin de nemli katks olmutur. Ayrca Gney Azerbaycan rencilerinin yeni Trke kelime tretme eilimlerinin glenmesi de dikkati ekmektedir.
67
Eskiden drlfnun ve medrese-ye li denilen kelimeye karlk olarak randa Farsa dnegah ve Kuzey Azerbaycan ve Trkiyede niversite kelimesi kullanlmaktayken Gney Azerbaycanda zbek Trkesinde enstit anlamna gelen bilim yurti kelimesinden treyen biliyurt terimini kullanmaya balamlardr. Azerbaycanl biliyurtlular toplumunun teebbs ile hazrlanan renci dergilerinin ortak saysnda Dr. M. A. ehregani rencilere hitaben yazd Yolunuz Milletilik yoludur, tepeden trnaa kadar milleti olmalyz diyerek onlarn yayn politikalarn ekillendirmektedir. Aslnda renci dergilerinin hepsi Trk milletilii, Trkenin randa hakim klnmas, szl ve yazl edebiyatn rneklerinin halka ulatrlmas, Azerbaycanllk uurunun uyandrlmas gibi konulara ynelmilerdir. rnein, Araz dergisi kendisine gemii tantmak ve anayasann 15. ve 19. maddelerinin uygulanmasn salamay en nemli hedef olarak semitir. Bar dergisi seninle barmak, seninle sevimek, seninle pmek ebed borcumdur menim, anayurdum: Azerbaycan parolasyla kmaktadr. ar dergisinin ortak sayda yer alan sayfalarnda onun yayn politikas hakknda ok ak bir fikir edinmek mmkndr: arnn geni kitleler tarafndan alklanmas tuttuu siyasette, yani milletilik ve milletleme srecimizi ele alan yazlara yer vermesindedir... Bugn hangi ideolojiye sahip olursak olalm siyas izgimizin esas istikameti Trkolog arl ile Azerbaycanclk olmaldr. ehriyar dergisi k gayesini Biz yalnz z dilimizi seviyoruz, onun yok olmamas iin bir mill vazife olarak dilimizi hfzetmek kararna vardk. ehriyar dergisi bu yolda ilk admdr diyerek aklamaktadrlar (rencisel Dergilerin zel says, 7 Mart 1380). Milli Kimliin ekillenmesinde Varlk Dergisinin Yeri Varlk dergisinin ilk says Nisan 1979da Tahranda yaymlanr. Derginin kurucusu ve bayazar Dr. Cevat Heyettir. Yaz kurulunda ise Cevat Heyet, Hamit Nutki, M.A. Ferzane, G.H. Begdili, H. Memmedzade, T. Pirhimi, A. Menzri Hmneyi, H. M. Savalan, S. Serdriniya, A. Muhsini, K. Mertei Snmez, A. Kemli, . Hdi, M. T. Zehtbi, M. Hesri, B. Resulvend, M. Rza Heyet, . Refref, A. Sarrafi, H. Ridi, E. Azd, H. M. Gneyli bulunmulardr. H. Nutki, 12 yl derginin bayazar olarak alm, vefatndan sonra bu grevi C. Heyet stlenmitir. Derginin yaz ileri mdrln 2001 ylna kadar M. Rza Heyet ve ondan sonra da . Refref yapmtr. M. H. ehriyar ilk saydan itibaren derginin eref yesi seilmitir. D. brahimpurun ve ondan sonraki ylda M. skenderinin derginin hazrlanma68
snda byk emei gemitir. Yazlarn yaklak %20sinin Farsa yaynland derginin ilk saylarnda kltrel-sosyal dergi ibaresi yer alr. lk yllarda ayda bir kan dergi, daha sonralar iki ayda bir ve ayda bir kmaya balamtr. Yaz kurulu ilk saysnda k sebeplerini Azerbaycan halknn mill ve kltrel varlna, dil ve edebiyatna, folklor ve halk edebiyatna, iftihar edilecek gemiine, tkenmez bedii ve hner kudretine yol amak ve onu yeni tarh-sosyal artlarda daha demokratik ve daha ileri lkler etrafnda birletirmek arzusu ile ortaya kmtr. szleriyle aklamaktadr. Varlk dergisinin kt yllarda ran Trklerinin edeb dil slbu tam olarak inkiaf etmemiti. ml ve noktalama iaretleri konusunda bir birlik bulunmuyordu. Devrimden sonra matbuatta dil problemi ortaya kmt. Kuzey Azerbaycann edeb diline dayanan yaz dilinde bir yenileme sreci balad. Dergi ilk zamanlarda dil-slp problemini tedricen ortadan kaldrm, Arap alfabesi ile szlerin kolay okunmasn salamtr. Trklerin kulland ortak kelimelere de sayfalarnda yer veren dergi Gaspralnn Tercman gazetesinin yz sene nceki misyonunu stlenmitir. Varlk dergisi Gney Azerbaycan Trke basnnn atas olmas itibaryla Ekininin, yaym alan genilii, okuyucuda brakt etki ve mektep hline gelmesi itibaryla Molla Nesreddinin ve dil ve mefkre itibaryla da Tercmann devam olarak deerlendirilebilir. Varlk dergisi 1979-1982 yllar arasnda mill meselelerde daha ateli ve yol gsterici yazlara yer verirken 1983-1990 yllarnda (daha ok ran-Irak savann etkisi altnda) bir durgunluk dneminin iine girmitir. 1991den gnmze ise yine ran Trklerinin kltrel ve sosyal durumlarnn iyiletirilmesi iin ilk yllarda olduu gibi yayn faaliyetine devam etmektedir. Derginin ilk kt dnemlerde daha ok folklor ve halk edebiyat ile ilgili yazlara, malzemelere yer verilirken, okuyucularn durumu da gz nne alnarak sade ve anlalr bir dil kullanld. Trkenin dilbilgisi ve slbu hakknda bilgi verilirken mehur air ve yazarlarn eserlerinden ve halk edebiyat mahsullerinden rnekler verilmitir. Okuyuculara kolaylk olsun diye derginin sonunda aklamal bir szlk yer almaktayd. Derginin dille ilgili bu politikas netice vermeye balam, nceleri genellikle Farsa olan okuyucu mektuplar daha sonralar Trkeye dnmtr. Son dnemlerde Varlk dergisinin nclnde dil ve iml kurultaylar yaplmakta, sonular dergide yaymlanmaktadr. Bu almalarn ilerde oluturulacak bir Trke dil enstitsnn dnme, onun altyapsn hazrlama ynnde olduu ifade edilmektedir.
69
Varlk dergisinde edeb dil problemi ok geni olarak ele alnmtr. Mill birlik ve mill uurun oluturulmasnda mill dil ve onun ekillenmesi nemli bir yer tutmaktadr. Dergide Gney Azerbaycanl aydnlarn bu konu ile ilgili makaleleri yaynlanrken mill dilin yaatlmas ve devlet dili olarak kullanlmas hedeflenmitir. Dier taraftan randa kullanlan Trkenin tarihi, Trk lehe ve iveleri arasndaki yeri hakknda bir ok kapsaml yazlara yer verilmitir. O dnemde Tebriz aznn edeb dil olarak seilmesi ynndeki baz grler ileri srlrken Varlk dergisi, bir halkn iki yaz dili olmaz diye Rusa kelimeleri deitirerek Kuzey Azerbaycanda kullanlmakta olan edeb dili uygulamaya alyordu. M. A. Yaar Konuma dili-Yaz dili adl makalesinde air ve yazarlar ortak bir yaz dilinin oluturulmas iin greve armaktadr (Yaar 1979). Derginin yazarlar zellikle de C. Heyet ve H. Nutki Azerbaycan Trkesi edeb diline Trkiye Trkesinden de baz kelime ve terimler ekleyerek hem Azerbaycanda (Gney ve Kuzey) hem de Trkiyede anlalabilen bir Trk dili yaratmaya almlardr. Ana dili Azerbaycan Trkesinin varlnn korunmas, Varlk dergisinin sahibi ve ba yazar Cevat Heyeti dndren esas meselelerdendir. O, Paniranist politikalar sonucu randa konuulan Trkeye Azerbaycan Dili denmesini iddetle tenkit eder. Cevat Heyet ana dilini yabanc dil, mahall dil eklinde isimlendirenlere cevap olarak yazd yazsnda Azerbaycan Trklerinin bugnk dili Trk dilidir. Her halkn dili, annesinin kucanda rendii dildir. Ona gre Azerbaycan dili ifadesi dar anlamldr. yle ki Azerbaycanda kullanlan Trk dili sadece burada deil, rann Fars blgelerinde de binlerce kiinin yzyllar boyu kulland dildir. Buna Azerbaycan dili dediimizde onun ileklik sahas klr. Bu dil 1930lu yllara kadar Trk dili olarak adlandrlmtr. Cevat Heyet sz konusu makalesinde Bizim dilimize randa Trk diyorlar. Eskiden beri dilimizi Trki adlandryorlar. Avrupa Trkologlar da dilimize Azerbaycan Trkesi veya Azer Trkesi diyorlar. Trkiyenin Osmanl veya Anadolu Trkesinin Trke olarak adlandrlmas bizim dilimizin de ayn adla adlandrlmasna engel olmamaldr (C. Heyet 1982 sy. 37-38: 13). Cevat Heyet derginin 19. yl dnm mnasebetiyle yazd makalede, geen 19 yldaki durumu yle aklamaktadr: Uzun yllar Pehlevi rejimi dneminde yasak olan ve kkten inkr edilen bir dilde dergi karmak ve o dili, edebiyat ve kltr yaymak kolay bir i deildi, hatta bugn bile kolay deildir. slam nklabnn ve onun i bana getirdii hkmetin bi70
ze verdii hakk hayata geirmek bizi birok zorluklarla kar karya koymutur. Pehleviler zamannda hkmet stratejisi gibi propaganda yaplan Trk dmanl zaman zaman kltr eklini almtr. Kk ta Firdevsi ve onun zamanna kadar uzanan Trk dmanl Pehlevilerin i bana gelmesinden sonra en iddetli eklini almt. Hele Avrupadan gelen milliyetilik, Merutiyet nklabndan sonra Pehleviler zamannda Fars milliyetilii ve hatta ovenizminin domasna ve halk arasnda zellikle de okumular ve aydnlar arasnda milli kltr ve vatanseverlik! gibi yaylmasna sebep olmutur. Bu durum, Pehlevilerin devrilmesiyle ortadan kalkmam ve maalesef hl devam etmektedir. (C. Heyet 1998). Cevat Heyet Varlk dergisinin 78. saysnda Farsa olarak yazd makalesinde ran ynetiminin ve ranl ovenistlerin Trk diline yaklamn eletirir. Gney Azerbaycann randan ayrlmasna kar kan C. Heyet, Farsa ile birlikte Trkenin de eitimde kullanlmasn istemekte ve buna kar kanlara ise, ranlyz, resm ve mill hem de rk vatandalarmzn ana dili olan Farsay seviyoruz. Biz onunla birlikte kendi ana dilimizi de okuyup yazmak istiyoruz. Irklar bize, siz bunu yaptnzda Pantrkist olursunuz, Azerbaycan randan ayrrsnz diyorlar. Aslnda onlar bize ran Anayasasnda korunmasna ramen diyorlar ki, siz kendi ana dilinizi unutun, Farsa yazn ve varlnz inkar edin, cevabn vermektedir (C. Heyet 1990: 25-38). Azerbaycan Trk Dilinin Ad ve Mvgeyi Brede adl makalede Cevat Heyet Trk dilinin tarihi, Trk kavimleri, Azerbaycan Trkesinin yeri, Azerbaycan Trklerinin etnik dalm ve halk edebiyatndan yola karak u neticeye varmaktadr ki, u anda randa Trke konuan ahali Trk dilli deil, her bakmdan Trktr (C. Heyet 1993: 87). Varlk dergisinde daha ok halk edebiyatyla ilgili yazlar yazan M. A. Ferzane Ana Dilimiz ve Mill Varlmz Urunda Mbarize Defterinden balkl yazlarnda (say 91-93, 1994) Trklerin dil ve kltrnn yasak edildii yllarda onun korunup yaatlmasnda halkn, zellikle annelerin nemli rol olmutur. Bask ne kadar iddetli olursa olsun, halk her yerde bayat, koma, yetim segah, terne ve tiringe okuyarak, anneler evde ocuklarna ninniler syleyerek bu mill varl koruyup yaatmlardr demektedir (Ferzane 1994: 78-79). H. Nutki derginin ilk saysnda yazd Aaran Fecri selamlarken balkl yazsnda Trkenin Pehlevi dnemindeki durumunu yle anlatyordu:
71
... Uydurma tarihler ve masallar bize mutlak gerekler gibi damla damla iirttiler. Bizi kendimize yabanc ve hatta dman yaptlar. Bizde, bizden olan, doma olan her eyi bizden ayrmak istediler. ocuklarmzn adlarndan tutun t mitolojimize kadar kimliimizi hatrlatan en kk belirtiye bile gzlerini kapatmadlar. Bize hakaret ettiler! Tiyatromuz son nefeslerini verdi. Biz ikinci derece vatandal kabul ettik. Gemiimizi silmek, uydurma tarihleri yetler gibi ezberden tekrarlamak ve ancak kendimizi inkar etmek pahasna, elimizden aldklar haklarmzn krntlarn yerden toplamak iin izin alabildik. Kul ve kle olma karlnda ak ve serili yama sofrasnn en aasnda oturmaya izin alabildik. Ama sofrann bana gemek iin kat kat hyanetlere gnll olarak katlmak ve hatta dirseklere kadar karde kanna bulamak artt. (H. Nutki 1979: 17). M. H. Hesri Folklor Ymakta Gabagcllar adl makalesinde son dnemlerde randa Trk folkloruna ait malzemelerin Fars folkloruna mal edilmesine kar kmaktadr. Hesri zellikle A. E. Dehhudann 4 ciltlik Emsal ve Hikem ve E. Emirinin Ferheng-i Avam kitaplarnda Nizmi, Katran Tebrizi, Hkni gibi Farsa yazan Trk airlerinin ve Trk halk edebiyat ve folklor numunelerinin Farsa mal edilmesini iddetle tenkit etmektedir (Hesri 1996: 49-56). ran Trklerinin ana dili problemi Varlk dergisinde yer alan iirlerde de en ok ilenen konularn banda gelmektedir. Habip Shirin Terehhata ok nanma adl iirinde: Gel atee kzm, yanma Terehhata ok inanma! Zenci danmaz z dilini, Hindi sever z elini Kimse yolun ap azmaz, Trk deyip, Fars yazmaz! eklinde duygularn msralara dkerek halkn ana dilini korumaya armaktayd (1979:50). nl air Sehendin Varlk dergisinde yaynlanan iirleri Fars ovenistlerinin Trkeye kar amanszca yrtt siyaseti tenkide ayrlmtr. Derginin ilk saysnda yazd iir yaymlanma tarihi itibaryla da (1979) dikkati ekmektedir.
72
Tleyime sen bak, Dncelerim yasak, Duygularm yasak, Gemiimden sz amam yasak, Geleceimden danmam yasak, Anamdan ad aparmam yasak... ...Bilirsen? Anadan doulanda bile zm bilmeye bilmeye Dil ap dandm dilde Danmam da yasak imi, yasak! Hamit Nutki Ovsun balkl iirinde randa Fars ovenistlerini cadya benzetmitir: Meni ovsunlayan cad Meni ovlad Dilimden balad... O cadya kandm batlaa yuvarlandm ...Almazsa dilim Kim bilecek men kimem? Men artk men deilem (1986: 5-6). A. Aaylnn Shbet (say 86) ve Ba Bell Dilimiz adl hikyelerinde ana dili konusu ilenmektedir. Varlk dergisi, okuyucularndan gelen mektuplar iin ayr bir blm oluturmutur. Okuyucu mektuplarnn bir ou Trkenin kullanm ve gelecei hakkndadr. Dergide yaynlanan bir okuyucu mektubu ran Trklerinin nasl bir kltrel soykrma uradn ok ak aksettirmektedir. Tebrizden Hseyin Cemid tank olduu bir olay mektubunda aklar: Evine gelen bir yakn kendi ocuuna ana dilinde konumaya izin vermez. Baka bir ocukla oynarken ocuk yasa unutup Trke konumaya balar. Bunu duyan baba ocuu iddetli bir ekilde dver. Bu duruma zntyle ahit olan ev sahibi, babaya davrannn sebebini sorar. Baba ocuun Trke konutuunda terbiyesiz, ahsiyetsiz olacan syler. Mektubun yazar bu babann nankr ve erefsizliinden yandm, klm kt diyerek zntsn dile getirir (1994: 102-104). Varlk dergisi ran Trklerinin mill uurunun uyannda byk rol oynam, kimliini tanyan, Trkl ile vnen yeni bir kuan yetimesine sebep olmu ve Gney Azerbaycan tarihinde ei grlmemi bir dnem balatmtr. Varlk dergisi, Trkl n plana kararak Trkenin siyas ideolojilerin
73
etkisinden kurtarlp halkn btn kesimleri arasnda yaylmasn salamay baarmtr. Derginin yazarlar Hseyin Cavidin Tranda kltan daha keskin ulu kuvvet, yalnz medeniyet, medeniyet, medeniyet iirinden ilham alarak halka kltr hizmetleri vermeyi amalamlardr. Varlk dergisi bugne dek birok lisans, yksek lisans ve doktora tezinin ve bilimsel makalenin konusu olmutur: Pervane Memmedova Varlk Jurnalnda Edebiyat Meseleleri (doktora tezi, Bak 2000), Nezaket smaylova Varlk Jurnalnda imali Azerbaycan Edebiyatnn Neri (doktora tezi, Nahvan 1997), Sonel Bosnal randa Trk Olgusu ve Varlk Dergisi (yksek lisans tezi, Paris), M. Rza Heyet Varlk Dergisinde Dilcilikle lgili almalar (lisans tezi Bak 1998) vs. svete Gney Azerbaycanllar tarafndan yaymlanan Tribun dergisinde, Alirza Erdebilinin Varlk dergisinin 20 ya mnasebetiyle yazd 20 Yanda Bir Mektep-Varlk balkl yazda Varlk dergisini bir mucize olarak deerlendirmi ve onun milli dncenin oluumunda, edeb dilin yaylmasnda, iki Azerbaycan ve ayn zamanda iki kuak arasnda bir kpr rol oynamasndaki nemini belirtmitir. A. Erdebili diyor ki: Rus yazarlar arasnda Nikolay Gogolun inel adl romannn kendisinden sonraki edebiyatlar zerindeki etkisine dair yle bir ifade varm: Hepimiz Gogolun inelinin altndan kmz. Azerbaycan yazarlar da M. Celil Mehmetguluzadenin Posta Kutusu hikayesinin brakt etkiye gre Hepimiz Mirze Celilin posta kutusundan kmz diyorlar. Bence rann Azerbaycanl ve gayriazerbaycanl Trk aydnlarnn son kua da byle bir ifade kullanmaldr: Hepimiz Varlk mektebinden kmz (A. Erdebili 2002). Varlk dergisi bir taraftan Arasn iki yann birletirirken bir taraftan da btn Trk dnyasnn gemii, hli ve gelecei hakknda da yazlara yer vererek Trklerin kltrel birliinin oluturulmasnda ok nemli bir grev stlenmitir. Varlk dergisi bata olmak zere 1979dan gnmze ran matbuat eitli alardan ele alnp incelenmelidir. zellikle Trkiye asndan bakldnda bu konuda ciddi bir bilgi eksikliinin olduu grlmektedir. ran Trklnn gelecekteki yneliminin nereye doru olduunu anlayabilmek iin son 24 yllk matbuat iyi tahlil edilmelidir. Geen 25 ylda ran ve zellikle de Gney Azerbaycan Trkleri arasnda mill uurun hzl ekilde gelimesinde etkin rol oynayan hususlar ksaca yle sralayabiliriz:
74
1.randa Trklerin yaklak bin yllk hkimiyetinden kaynaklanan ve 19451946 yllar arasnda kurulan Azerbaycan Demokrat Hkmetiyle yeni boyutlar kazanan geleneksel mill uur; 2.Pehlev rejiminin devrilmesi ve ran slam Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra elde edilen nisb zgrlk ortam; 3. Trke kitap, gazete ve dergilerin yaymlanmas ve zellikle de Varlk dergisinin 24 yl boyunca aralksz neredilmesi; 4. Sovyetler Birliinin kmesi ve Kuzey Azerbaycann bamszla kavumas; Trkiye televizyonlarnn uydu yoluyla randa seyredilmesi; 5. 1997 seimlerinde Hteminin cumhurbakanlna seilmesi, dolaysyla da Trke yaynlarn artmas ve renci hareketlerinin balamas; 6. ehregninin Meclis adaylnn reddedilmesi ve Azerbaycan renci hareketinin daha da aktiflemesi;
Ek: I 1979-2003 Yllar Arasnda kan Dergi ve Gazeteler ran slam Cumhuriyetinin kuruluundan (1979) gnmze kadar ran Trklerinin kard dergi ve gazetelerin listesi aada yer almaktadr (Uzun 2002; Memmedova 2000). Bu dergi ve gazetelerin bir ksm bugn de kmaktadr. Birou ise kapatlmtr. ran Trklerinin yurtdnda kardklar onlarca dergi ve gazete bulunmaktadr. Onlarn en geni yaylan svete kan Tribun dergisidir. Dergiler: Araz I, II, Ayna, Azerbaycann Sesi, Bak, Bar, Bayku, Birlik I, Birlik II, Blten, ar, iek, uvalduz, Dan Ulduzu I, Dan Ulduzu II, Dede Korkud, Erdem, Galem Ucu, Gr, Gne, Heyder Baba, Ildrm, Ik, nkilab Yolunda, slam ars, slam Birlik, Kimlik, Kopuz, Korolu, Miov, Nesim, yrenci, Peyk-i Azer, Sav, Sehend I,II, Seher, Ses, ehriyar, Toprak, Ulduz I, II, lker, Varlk, Yaprak, Yeni yol, Yol I, II, Yolda, Yurd. Gazete: Araz, Asr- Azdi, Ava-y Erdebil, Azadlk, Azerbaycan, Azerbaycan Gnei, Azerbaycan-i Ayende, Bang- Serb, enlibel, Erk, Ettelaat, Ettelaat- Azerbaycan, Fecr-i Azerbaycan, Ferda-y Ma, Ferda-y Ren, Furg-i Azdi, Genlik, Halk Sz, Kardalk, Kepenek, Krp, Ka, Maarif, Msk, Mubin, Neda-y Azerbaycan, Nevid-i Azerbaycan, Odlar Yurdu, Peyam- Erdebil, Peyam- N, Peyam- Urmiye, Resed, Shib, Sahra, Seda-y Urmiye, Settarhan Bayra, ems-i Tebriz, Ulduz, mid-i Zencan, Vatan Urunda.
75
Ek: II 1979-1984 Yllarnda randa Trklkle lgili kan Kitaplarn Bibliyografyas Bu bilgi Dr. Cevat Heyetin Trh-e Zeban ve Lehceh-ye Tork kitabnn 404-411. Sayfalarnda yer almaktadr. Bu tarihler arasnda yaynlanan eserlerin bir ksmnn knyesinde (Matbaa ad, yayn yeri ve tarihi, yazar ad vb.) eksiklikler bulunmaktadr. Bu gibi eserlerin ne zaman, nerede ve hangi yaynevi tarafndan yaymlandnn ve yazarnn kim olduunun tam olarak belirlenmemesi Trkenin Pehleviler dneminde yasaklanm olmasndan ve ondan kaynaklanan korku psikolojisinin sonraki yllarda da devam etmesinden ileri gelmektedir. Sonraki yllarn yaynlarnda eserlerin knyesinde hibir eksiklik gzlenmemektedir. Bibliyografyadaki eserlerin byk bir ksm Trke, bir ksm ise Farsadr. Farsa eser adlarnn karsnda Trke tercmeleri de tarafmzdan eklenmitir. Azadlk Kahramanlar I, II, 3. Bask, Tebriz; Korolu, Atropat Yay., Tahran; Kolliyat-e Kitab-e Asl ve Kerem Be Torki / Trke Asl ve Keremin Tm Metni, Firdevsi Yay., Tebriz; Kolliyat-e Muhtrnme Be Torki / Trke Muhtr-nmenin Tm Metni, Firdevsi Yay., Tebriz; Kolliyat-e Rstemnme Be Torki / Trke Rstem-nmenin Tm Metni, Firdevsi Yay., Tebriz; Kolliyat-e Emir Arslan Be Torki / Trke Emir Arslann Tm Metni, Firdevsi Yay., Tebriz; Mczn Taza Taplan iirleri, Yay.Tebriz; ehriverin 12si (1324-1325), 2. Bask, Gne Yay., Tebriz; Ysuf ve Zleyha ev. Sirus Gameri, Gameri Yay., Tebriz; (1357), Klliyet-i Mcz ebsteri / Mcz ebsterinin Tm iirleri, Yay.Tebriz; (1357), Veten Egi (iirler, hikyeler ve...), Rafat Yay., Tebriz; (1358) Ana Dili I-VI, Ferzane Yay., Tahran; (1358), Aklar ( Azerbaycan Edebiyat Mecmuas III), Ana Yay., Tebriz; (1358), Dvn-i Vkif / Vkifin Dvan, Firdevsi Yay., Tebriz; (1358), Gecedir bak, gecedir / Hest eb ri, hest eb, Nma, F. Farruhzad, amlu ve E. Salisin iirlerinden semeler, Trkeye eviren: Samed Behrengi, ems Yay., Tebriz; (1358). Korolu (Seyidzadenin iirinde, Saz iirinde), Ferzane Yay., Tahran; (1358), Korolu, Haz.: M. M. Seyidzade, A. M. Hamneyi, Yay. Tahran; (1358), Numneha-yi Ez er-e Moaser-e Azerbaycan /ada Azerbaycan iirinden rnekler, ev. Aziz Muhsini, Nevid Yay., Tahran; (1358), ehriyar ve Heyder Babaya Mektublar ve Nazireler, Ferzane Yay., Tahran; (1358), Uak Nameleri / ocuk Trkleri (iir), Ana Yay., Tebriz; (1359), Gomacalar-Tampacalar (Meselha-istanha), Elburz Yay., Tahran; (1360), iekler (Azerbaycan iir ve Edeb Hdimlerinin Eserlerinden Numuneler), Behmen Mat.; (1360), Gne Garda Sene Selam (iir), Mcz Yay.; (1360), ehriyar Azerbaycan Dilinde (iir), Haz.Yahya eyda, Yay. Tebriz; AFYET M.R. Serdr-i Milli Settarhan, Yay. Tebriz; AAYLI A. (1361), Gagyi El Edebiyat, Glen Mat., Tebriz; AHUNDOV E., TAPDIK . Ak emir, Sar Ak Hakknda Bir Nee Sz, Akt. Sefi, Behruz Yay., Tebriz; ALAV A. (1358), Aysz Geceler (iir), Evrin Yay., Tebriz; ALAV A. (1358), Dumanl Gnler (iir), Evrin Yay., Tebriz; ALAV A. (1359), Heyder Babadan ehriyara Mektub ve Babek Manzumesi (iir), Evrin Yay., Tebriz; ALAV A. (1360), Gneli Seher (iir), Rafat Yay., Tebriz; ATAYYE Ali Neccar olu (1360), Fokhi, tima, Ahlki iirler, Haz.: Yahya eyda, Yay.Tebriz; AZERBAYCAN ELMLER AKADMYASI (1360), Tarih-i Azerbaycan II / Azerbaycan Tarihi II, ev: N. Felsefi, Erk Yay., Tebriz; AZER Gulam Ali (1363), Yoksullar Namesi I-II (iir), Yaran Yay., Tebriz; AZEROLU Bala (1364), Savalan Nameleri (iir), Tela Yay., Tebriz; BAEBAN Semine (1360), Gelin Trke Danak, Tahran; BAHTYAR M. H. H. (1358), nklab Yolunda (iir), Yay.Tebriz; BARIMAZ H.A. (1363), Name Da ve stmr, Tela Yay., Tebriz; BARZ Abbas, HATB G.H., HAM Feramerz (1359), Kzl Ku, Yay.Tebriz; BASR brahm (1360), Bere Sz, Manzume Be ekl-e Heyder Baba / Heyder Baba Uslubunda Manzuma), Darut-Tebli Yay., Gum; BEGDL G. (1358), ehriyarla Gr, Yay.Tahran; BEGDL G. (1359), Kehliye Selam (iir), Vahid Mat., Tebriz; BEGDL G. (1361), Sahahul Acem-
76
e Hendah Nahvani / Hindah Nahvaninin Shhul-Acem Eseri, Ner-i Danigahi Yay., Tahran; BEHRENG Samed, DEHGAN Behruz (1353), Efsneha-yi Azerbaycani (Azerbaycan Hikayeleri), Yay.; BEHRENG Samet, Gomacalar, Tapmacalar- Folklor-i Azerbaycan, Elborz Yay., Tahran; BEHRENG Samet (1359), uundur satan olan ve bir nee ayr nal / Pancar satan olan ve birka masal daha, ev. M. R. Afiyet, H. Mehmetzade, ems Yay., Tebriz; BERELYAN Ali, Nameha-ye Azerbaycani Ba Notha-ye Msigi / Azerbaycan Trkleri ve Mzik Notalar, Yay.; BRYA Mehmet (1360), rek Szleri (iir), Haz. Yahya eyda, Yay. Tebriz; CABBARLI Cafer, Hikayeler, Azerbaycan Edebiyat Macmuas IV, Ana Yay., Tebriz; CAVD Selamullah, Tarih-i Hizb-i Adalet / Adalet Partisini Tarihi, Yay.Tahran; CAVD Selamullah (1358), Nehzet-i Milli-yi Azerbaycan Hakknda Amerika Hrice Vizaretinin Mektublar / ABD D leri Bakanlnn Azerbaycan Mill Harekeine likin Mektuplar, Yay.Tahran; CAVD Selamullah (1358), Tgti Devresinden Hatralarm, Yay.Tahran; CAVD Selamullah (1359), Azerbaycan Folklorundan Numuneler I, II, Ferzane Yay., Tahran; CAVD Selamullah (1359), Dostlar Gr, Edebiyat Oca, Yay.Tahran; CAVD Selamullah, HAMNEY A. M. (1358), Tapmacalar / Bilmeceler, Yay.Tahran; CEMAL Esedullah (1359), Dan Ulduzu (Zencan aiirleri), Yay. Zencan; COGUN H.K. (1358), Azerbaycan Tablosu (iir), Aban Yay., Tahran; DZGN Hseyin (1358), Mecmue-ye er / iir Toplusu, Yay.; DZGN Hseyin (1359), Kiik iirler, Yay. Tahran; DZGN Hseyin (1360), Bak Levhalar (iir), Yay. Tahran; DZGN Hseyin (1361), Ugun Dahma (iir Macmuas), nklab Yay., Tahran; ENCUMEN- AZERBAYCANHA-Y TEHRAN (1358), Edeb Yarpaklar I, II, Yay. Tahran; EREVANYAN Kerim (1358). Ahengszn-e Azerbaycan / Azerbaycan Bestecileri, Huru Yay.; FERECULLAH smayl (1361), Ahger (iir), Yay. Tekab; FERD M., Ana Dilimizi Bele Yazak, Yay., Tebriz; FERBAF Habib (1359), Dan Yeri (iir), Behruz Yay., Tebriz; FERBAF Habib (1359), Karada Kentlerinde (iir), Behruz Yay., Tebriz; FERZANE M.A. (1358), Mebni-ye Destr-e Zebn-e Azerbaycani / Azerbaycan Dili Gramerinin Temel Kurallar , 3. Bask, Ferzane Yay.,Tahran; FERZANE M.A. (1358), Kitab- Dede Korkud, Ferzane Yay., Tahran; FERZANE Mehmet Ali (1361), Bayatlar, 4. Bask, Ferzane Yay., Tahran; FEYZULLAH Hseyin (1363), Bayatlar, 2. Bask, Tela Yay., Tebriz; FKR K.E, Divni Fikr (Golgun Kefenn-i Kerbela) / Fikrinin Dvan (Kerbela ehitleri), 3. Bask, Yay., Tahran; GAFLANTI (1359), Seilmi Eserleri, Yay. ; GARANGU S. [Samed Behrengi] (1359), Pre Pre, 2. Bask, ems Yay., Tebriz; GARG ZENCAN, Trk Nhalar (Trke Matem iirleri), Yay.; GASIMZADE F. (1358), Kaak Nebi (iir), Elnaz Yay., Tebriz; GAEM Ak (1358), El Meni Atmaz (iir), Yay.Tebriz; GUREY B. Trkolu (1358), Tepeyin Da, iirler, Gazeller, Yay.Tahran; GLMUHAMMED Settar, Seilmi iirler, Yay.; HACIBEYOV zeyir (1357), Oper-ye Korolu /Krolu Operas, ev. . Ferehmen Raz, Armaan Yay., Tahran; HAD smayl (1360), Hubab / Kabarck, Trke Eserler I, Firdevsi Yay., Tebriz; HAGBEYG H. (1360), Herisden Bir Ses (iir), Yay.; HAMENEY A.M. (1360), Trkce-Farsca Mmuli Danklar / TrkeFarsa Gnlk Konumalar, Yay.Tahran; HAZR Nabi (1358). Montahab-e Ear-e Halk-e Azerbaycan (Azerbaycan Halknn iirlerinden Semeler, ev. M.A. Mehmid, Yay.; HEDDAD A.E. (1358), Odlu Szler (iir), Yay., Tebriz; HEYET Cevat (1358), Azerbaycan Edebiyat Tarihine Bir Bak I, Tahran; HEYET Cevat (1358), Trihe-ye Torki-ye Azeri / Azeri Trkesinin Ksa Tarihi, Varlk Yay., Tahran; HEYET Cevat (1363), Mukayisetol Lugateyn / ki Dili Mukayesesi, Varlk Yay., Kaviyan Mat., Tahran; HORREM A. (1359), Edeb Hazinesi, Yay.,Tahran; HOSROAH H., Ydi Ez Mocahidin / Muchitleri-Savaan Askerleri- Anarken (iir), Yay.; HOSROAH H. (1359), Engelb-e Hnin I-II / Kanl Devrim I-II (iir), Hurid Mat., Tebriz; HSEYN M., HAKVERDYEV A. (1357), emir-e Atein / Ateli Kl, ev. Kazm Hohaber, Yay., Tebriz; HSEYN M.S, mer Hayyamn Rbaleri, RAK Abbas (1358), Hodmuz-e Torki-ye Estanbuli / stanbul Trkesinin Kendi Kendine renme Klavuzu, ems Yay., Tebriz; RAK Abbas (1358), Mih-
77
hem Torki-ye Azerbaycani Yd begirem / Azerbaycan Trkesini renmek stiyorum, ems Yay., Tebriz; KENDOLU F. (1358), Veten Olu (Trki iirler Macmuas), Yay., Tebriz; KERM H. (1358). Rengreng I-VI (iir), Yay., Maraa; KERM M. (1358), Edebiyat-e Bstn-e Azerbaycan / Eski Azerbaycan Edebiyat, Ik Yay., Tebriz; KUDS Yakub (1359), Atalar Sz (Goftr-i Niykan) I, Nevid Yay., Tahran; MAHZUN M.A. (1358), Hicran Hastas (iir), Yay., Tahran; MARAGEY Ohadiddin (1364), Mesnevi-ye Cm-i Cem / Cm- Cem Mesnevisi, ev: G. Begdili, H. Ysifi, Tabi Mat., Tebriz; MECDZADE H, Trki Terneler / Trke Trkler, Yay.; MEHD Hseyin, Odlu Kln (Hikayeler), Sabir Yay., Tebriz; MEHMET BEGOV Davud, Terneh-ye Halk-e Azerbaycan / Azerbaycan Trkleri, Akt. Menije Alipur; MEHMET GULZADE Celil (1357), end Dstan /Birka Hikaye, ev. M. A. Ferzane, Ferzane Yay., Tahran; MENZUR HAMNEY A. (1358), M o Gorbe (Sian ve Piik) / Sian ve Kedi, Yay., Tahran; MENZUR HAMNEY A. (1362), Bohll-e Dnende Letfeleri / Bilici Bohlulun Fkralar, Yay., Tahran; MENZUR HAMNEY A. (1363), Asl ve Kerem Destan, Mocdi Yay., Tahran; MENZUR HAMNEY A. (1364), Muhabbet Destanlar, Yrn Yay., Tebriz; MOVLU M. (1356), erik Himsesi I / Partizan Destan (iir), Mutereggi ranl Trk Rvenfikrler Cemiyeti Neriyesi; MUCAVR SERAB H. (1359), Kzl Bulak (iir), Yay., Serab; MUHLS Gulamrza, Sib Tebrz, Gazeller, Yay., Tebriz; MUHSN Hasan (1364). Edeb Damclar (iir), Shil Yay., Tebriz; NABDL Ali Rza (1358), Tlk Kitab (Bznevisi-ye Mesnevi-ye Slebiyye-ye Bgr Halhli) / Tilki Kitab (Bar Halhlinin Slebiye Mesnevisinin Yeniden Yazl, Yay., Tebriz; NASH ERDEBL (1364), rek Aynas (iir), Shil Yay., Tebriz; NATG [M.Mehdi TMAD] (1360), Gelinler Bezei (iir), Haz.: Yahya eyda, Yay., Tebriz; NECD Samet (1358), Bahr-e Tavil, SAVAK Dilincen, Mehrgan Mat., Maraa; NGAB (1358), Bayatlar, Merkez-i Peh-i Kitab-i Tebriz, Tebriz; NGAB (1358), Uaglar Baasnda, Guneler / ocuklar Bahesinde, Goncalar, Mehmet Yay., Tebriz; NSRET Bahtiyar, Kzl Kan (iir), Yay.; OKTAY NABDL A. (1357), Ik (iir), Rafat Yay., Tebriz; PENAH Abbas (1359), Hanm Nene (iir), Yay., Maku; PFUN Mehmed (1361), Ferheng-e Azerbaycani-Fars / Azerbaycanca-Farsa Szlk, Neri Dani Yay., Tahran; PEVER C. (1358), 21 Azer Nutuklar ve Makaleler, Ferzane Yay., Tahran; PUREKBER R., Berresi-ye Edebiyat-e efhi-ye Azerbaycan / Azerbaycan Szl Edebiyat zerine Aratma , Behruz Yay., Tebriz; RAHM Mehmet (1342), Kudret Nameleri (iir), Azerner Yay., Bak; RENCDUZAN M. brahm (1363), Akan Bulaklar (iir), Elmehdi Yay., Tebriz; REZZAG Ekber (1363), Glzr-i Hseyni (iir), 3. Bask, Telim Yay.; RIZAY M, Hodmuz-e Torki / Trke Kendi Kendine renme Klavuzu, Lle Yay., Tebriz; ROEN H (1358), Edebiyat-e efhi-ye Merdom-e Azerbaycan / Azerbaycan Halknn Sszl Edebiyat, Yay.; S.C.F., Mokaleme-ye Mahfi-ye h B Hhara Eref Pehlevi / ahn Kz Kardei Eref Pehlevi ile Gizli Sohbeti (iir), Yay.; SABAH Genceli (1357), Kartal, 2. Bask, Ferzane Yay., Tahran; SABAH Genceli (1359), Hayat Facalarndan, Dnya Yay., Tahran; SABAH Genceli (1360), iirimiz Zamanla Admlayr, Dnya Yay., Tahran; SABR Ali Ekber, Mekteb Uaklarna (iir), Yay.; SABR Ali Ekber, Mekteb Uaklarna Thfe (iir), Deniz Yay., Tebriz; SABR Ali Ekber (1360), Hop Hop Nme, 2. Bask, Ferzane Yay., Tahran; SABR Gulamhseyin (1361), Yankl Nameler (iir), nklab Yay., Tahran; SADK H., Govsi Tebrizi, Yay. Tahran; SADK H. (1357), Sayalar, Tahran; SADK H. (1360), Gneli Veten Yaddatlar (Sefernme), Yay., Tahran; SAF (1359), Klliyat-e Gencine-ye Hseyni (iir), Firdevsi Yay., Tebriz; SAHR Habib, Lirik iirler, Eyvaz Yay., Tahran; SAHR Habib (1358), Seher Iklanr (iir), Yay., Tahran; SAVALAN H.M. (1357), Apard Seller Saran (iir), Yay, Tahran; SEHEND B.G. (1358), Sazmn Sz I-II (iir), ems Yay., Tebriz; SELAH Umran (1361), Pencerden Da Gelir (iir), Yay., Tahran; SELAM A. (1359), Eller Crtdan Olacak (iir), Azer Yay., Tebriz; SERDARNYA Samed (1357), Yaddati Ber Tarihe-ye Teatr-e Azerbaycan /Azerbaycan Tiyatrosunun Tarihine Dair Notlar , Ana Mat., Tebriz; SERDARNYA Samed (1360), Tarih-e Rznmeha ve Mecelleha-ye Azerbaycan I /
78
Azerbaycan Gazete ve Dergilerinin Tarihi I, Dnya Yay., Tehran; SEYD NEGEV Hamid (1361), Knl Derdi (iir), Behcet Yay., Tahran; SEYDZADE Mirmehdi (1358), Korolu, Ferzane Yay., Tahran; SIHHAT Abbas (1358), K / G (iir), ems Yay., Tebriz; SNMEZ K.M. (1358), Ar ller (iir), Yay., Tebriz; SNMEZ K.M. (1358), sann Son am (iir), Yay., Tebriz; AHVERD Mehmet, Ganl Torpak (iir), Rislet Yay., Hoy; EBSTERL M. (1358), Baban El olu, Tfan Yay., Tebriz; EBSTERL M. (1974), Baht Yatm (Manzume-ye Folklorik / Folklorik Manzuma), Yay.,EHRYAR M.H. (1358). Heyder Babaya Selam I-II, 2. Bask, Hagigat Yay., Tebriz; EMDE Ahmet (1358). Azadlk Kahraman Heyder Amolu, Yay., EYDA Yahya ; Sejim Gulu, Dede Korkud Yay., Tebriz; EYDA Yahya (1364), Edebiyat Oca (Antoloji-ye uar-ye Moaser-e Azerbaycan / ada Azerbaycan airlerinin Antolojisi), Yay., Tebriz; TAB DN TEBRZ M. H. (1360), Engelb-e Ehl-e Yagin y Divan-e Tabi Din / Ehl-i Yakinin nklab veya Tabi Dinin Divan (iir), Yay.; TEBRZ Molla M. C. (1357), Tefrih-nme-ye Lazemiyye-ye Hoca Molla Nesreddin / Nasrettin Hocann Fkralar, Firdevsi Yay., Tebriz; TEBRZL Ali (1360), Dil ve Edebiyat, Atropat Yay., Tahran; TELMHANLI (1357), Seilmi Trki iirler, Yukar Kahramanl Yay., Tebriz; TERLAN Ham (1358), Alovlu iirler, Pya Yay.; ULDUZ H. (1358), madeddin Nesm, Seilmi Eserleri, Yay., Tebriz; ULDUZ H., AAYLI H. (1361), Azerbaycan Gl (Tanz-i Azerbaycan), Yay., Tebriz; VAHABZADE Bahtiyar (1363), Atlmlar (iir), Erk Yay., Tebriz; VALEH (1364), Dadl Szler (iir), Shil Yay., Tebriz; VURUN Samed, Yada Sal Meni (iir), Yay.; YURDOLU M.H. (1358), Kurtulu (Seilmi Eserler) I, Yay., Zencan; ZAMAN Behmen (1358), Araz (iir), Azerbaycan Yay., Tebriz; ZAMANOV Abbas (1358), Sbir ve Moasern-e U / Sbir ve Onun adalar, ev. Esed Behrengi, ems Yay., Tebriz; ZEHTAB M.T. (1358), ran Trkesinin Sarfi / Morfolojisi, Aramaan Yay., Tahran; ZEHTAB M.T. (1359), Vayganl Adem (Hayat-Eserleri), ebster Yay., Tebriz; ZEHTAB M.T. (1360). Ana Dilimizi Nece Yazak?, Yay., Tahran; ZEHTAB M. ebsteri, Pervnenein Sergzeti / Kelebein Hayat Hikayesi (iir), ran Mtereggi Trk Rvenfikrler Cemiyeti; ZUHUR Samed (1362), iir Sanat ran Trke Edebiyatnda, Safa Mat., Tebriz ;
79
Kaynaka
AFAR, rec (1989), Zeban-e Farsi Der Azerbaycan I, II, Tahran: Mahmut Afar Vakf Yay. AAYLI, A (1992), Shbet, Varlk, Say 86: 34-36. AAYLI, A (1993), Ba bell dilimiz, Varlk, Say 87: 60-64. ASLANOV, Vagif (1994), zme Yer Edim, Gr Sene Neyleyeceyem, Azerbaycan, 6 Yanvar, Bak. BARUTU ZNDER, F. Sema (2002), ran ve Trkler, Kk Aratrmalar, 4:101-122 BAYIR, Emre (2001), Tahranda kinci Raund: Reformculara Ramen Reforma Devam, Stratejik Analiz, Say 15: 5-19. BLAGA, Rafael (1997), ran Halklar El Kitab. CELLOV, Feridun (2000), Azer Halk, Bak. CEMD, Hseyin (1994), Mektup, Varlk, Say 92: 102. CEVAD, H., BAHADUR, A. (1999), Cenubi Azerbaycanda Ana Dilinde Eserlerin ap ve Ner Tarixi 3, Merteden Sonra, Pehlevi Hakimiyeti ve Demokrat Firgesi Dvr, Azerbaijan International, (7.1), Spring, USA. EHREGAN, Mahmut Ali (2003), Hedefimiz Milli Kltrmze Sahip kmak, 2023, Say 14, Ankara. DOERFER, G. (1969), randaki Trk Dilleri, TDAY-Belleten, Ankara: 1-2. ERDEBL, Alirza (2002), 20 Yanda Bir Mekteb, Varlk, http://www.tribun.com (15.05.2002) Web (a) Sitesi. EROL, M. Seyfettin (2002), rann Orta Asya Politikas. Deneyimli Aktrn Gvenlik Sorunu Ya Da Ava Giden Avlanr, Stratejik Analiz, Say 28: 66-75. FERZANE, M.A. (1985), emendz-e er-e Mobrez-e Azerbaycan Der Dran-e Ehtenag, Varlk, Say 1-2, Tahran. FERZANE, M.A. (1994), Ana Dilimiz ve Milli Varlmz Urunda Mbarizeler Defterinden, Varlk, Say 93: 78-79. GLDKEN, Kadir (1998), randa Yaayan 33 Milyon Trk Dnnz, Azerbaycan, Say 322: 47-48. HESAR, M. H (1996), Folklor Ymakda Gabagcllar, Varlk, Say 100: 49-56. HEYET, Cevad (1985), 20. Asrda Gney Azerbaycan Edebiyat, Varlk, Say 7-8, Tahran. HEYET, Cevad (1989), ehriyar, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, zmir. HEYET, Cevad (1990), ran ve Zebn-e Govmi, Varlk, Say 78: 25-38. HEYET, Cevad (1993), Azerbaycann Trklemesi ve Azeri Trkesinin Teekkl, Varlk, Say 87: 5-20. HEYET, Cevad (1998), Varlk Yirmi Yanda, Varlk, Say 107, Tahran. HEYET, Cevad (2002), Nasiyonalism ve Bastangerayi Der ran, Varlk, Say 126-3: 20. HEYET, M. Rza (1997), airlerimiz Bizi ve Dilimizi Nece Adlandrrlar?, 80
Varlk, Say 105-2, Tahran. HEYET, M. Rza (2000), Alnma Kelimeler ve Tekliflerimiz, Varlk, Say 1154: 54-60. HEYET, M. Rza (2000), Dr. Cevad Heyetin Eserlerinin Bibliyografyas, Bak ve Galem, Bak: Tahsil Yay. HEYET, M. Rza (2000), Varlk Dergisi ve Onun Grkemli Yaradcs, Bak ve Galem, , Bak: Tahsil Yay. ran sam Cumhuriyeti Anayasas, (1996), (ev. Abdullah nl), stanbul: Evrensel Yay. SMAYILOVA, Nezaket (1997), Varlq Jurnalnda imali Azerbaycan Edebiyatnn Neri, Doktora Tezi, Nahvan Devlet niversitesi, Filoloji Fakltesi, Nahvan. KAFKASYALI, Ali (2002), ran Trk Edebiyat Antolojisi I-VI, Erzurum: Atatrk niversitesi Yay. Kanun-e Esasi-ye Cumhuri-ye Eslmi-ye ran, (1991), Tahran: ran Kltr Bakanl Yay. MEMMEDOVA, Pervane (2000), Varlk Jurnalnda Edebiyat Meseleleri, Bak: Elm Yay. MUSTAFAYEV, V.K. (1991), Cenubi Azerbaycanllarn Milli uuru, Baz Geydler, Cenubi Azerbaycan Tarihi Meseleleri, Bak: 176-195. NESBZADE, Nesib (1997), randa Azerbaycan Meselesi, Bak: Ay-Ulduz Yay. NUTK, Hamit (1979), Aaran Fecri Selamlarken..., Varlk, Say 1: 17. NUTK, Hamit (1979), Mesele-ye Ferheng-e Akvam-e Mohtelef-e ran ve Kanun-e Esasi Cumhuri-ye slami, Varlk, Say 2: 7-14. NUTK, Hamit (1986), Ovsun, Varlk, Say 85: 5. PURCEVAD, Nesrullah 1366 (1987), Bz Hem Derbre-ye ran-e Mazlum, Ner-e Dne, say 6, s. 46-57, Tahran PURCEVAD, Nesrullah 1366 (1987), ran-e Mazlum, Ner-e Dne, Say 5 Murdad-ehriver: 2-10. RESULZADE, M.E. (1993), ran Trkleri, (Hazrlayanlar: Yavuz Akpnar, rfan M. Yldrm, Selahattin an), stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf. SAHR, Habib (1979), Terehhata ok nanma, Varlk, Say 3: 50. SARAY, Mehmet (1999), Trk-ran likileri, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yay. SARIKAYA, Yaln (2002), Hatemi Dneminde rann D Politikas, Geleneksel D Politika in Atlm mkan m? 2023, Say 14, Ankara. SARRAF, A. (1999), ran Trklerinin Dili ve Folkloru, Varlk, Say 114-3: 60-71. SEHEND, Bulud Karaurlu (1979), Yasak, Varlk, Say 1: 15. SHAFFER, Brenda (2001), randa Azerbaycanl Ortak Kimliinin Oluumu, (ev. Yaln Sarkaya), Azerbaycan, Say 339: 19-38. SHAFFER, Brenda (2002), Azerbaycan Cumhuriyetinin Kuruluu: randaki 81
Azeriler zerindeki Etkisi, Bamszlklarnn 10. Ylnda Trk , (Editrler: Prof. Emine Grsoy Naskal, Erdal ahin) Haarlem-Hollanda: SOTA Yay., s. 261-284. SPHANDALI, M. (1994), Dert Meneyinden Derman Ummayn, Yol, Temmuz-Austos, Tahran. SPHANDALI, M., (1994), Nme-ye Sergode-ye Yek Moselmn-e Ehl-e Torkiye Be Modir Mesl-e Feslnme-ye Varlk, Keyhan Havayi, 31 Austos, Tahran. TAGIYEVA, ., RAHMOLU E. (1994), Cevat Heyet Nede ttiham Olunur?, Yeni Msavat, 9 Dekabr, Bak. TAGIYEVA, .A. (1991), 1978-79. ller ran ngilabndan Sonra Cenubi Azerbaycanda Milli Hguglar Urunda Mbarize, Cenubi Azerbaycan Tarihi Meseleleri, Elm Yay., Bak, s. 143-175. TAHRZADE, Adalet (1992), Varlk Toplusu ve Ana Dili, (Akt. M. Rza Heyet), Varlk, Say 84-1, Tahran. Tebriz Danigahnda Azerbaycan Trkesi ve Edebi Dil zere Aradrmalar Seminar, (1987), Varlk, Say 63-2: 3-6 Trk Dili Yaz Kurallar- I. ve II. Ortografi Seminarnn Ald Kararlar, (2001), (Haz. brahim Refref), Varlk, Say 120-1: 56-80. UZUN, Enver, (2002), Gney Azerbaycan Basn Tarihi, Trabzon: Trk Oca Trabzon ubesi Yay. TK, Kazm (2002), Araftaki lke: ran, 2023, Say 14: 8-15. YAAR, M.A. (1979), Dank Dili-Yaz Dili, Varlk, Say 2: 3-7.
82
Iranian Turks Identity Problem

Dr. Bilgehan A. GKDA M. Rza HEYET
Abstract: This article includes Iran and Southern Azerbayjan's Turks' activities about knowing and protecting of their identities, specially in 20th century that is the period in which Turkish language is forbidden in Iran, Turkish press-publication life and the problems that Turkish intelecuals facing with them in Iran. This article, also prepares informations about Iranian Turks' publication of more than 30 magazines in late period and it evaluates more than 10 works' publication, whose subjects are about Turkish language, literature and history. Key words: Iranian Turks, Identity problems, Turkology, prespublication's life, Varlik magazine.
Krkkale University, Faculty of Arts and Science / KIRIKKALE batsiz@yahoo.com Ankara University, Faculty of Modern Turkish Language and Dialects / ANKARA m_r_heyet@hotmail.com bilig Summer / 2004 Number 30: 51-84 Ahmet Yesevi University Board of Trustees
Problema Na]ional#nogo Samoopredeleniw ranskix Trkov

Bil#gexan A. GCKDAG*, Dr. M. Rza XEYET
Rezme: V +toy stat#e rassmatrivatsw sleduie vopros: dewtel#nost# trkov rana i jnogo Azerbaydjana s ]el# priznaniw i zait svoego na]ional#nogo opredeleniw v 20 veke, t.e. v period zapreta trkskogo wzka v rane; a takje pressa na trkskom wzke v rane i problem, s kotormi stolknulas# trkskaw intelligen]iw. Narwdu s +tim datsw svedeniw o sve trid]ati jurnalax, izdavaemx iranskimi trkami na azerbaydjanskom wzke. Takje sdelan vvod o publika]ii deswtkov proizvedeniy na temu trkskogo wzka, literatur i istorii. Kleve slova: ranskie trki, problema na]ional#nogo samoopredeleniw, trkologiw, pressa, jurnal Varlk.
Universitet Krkkale, Fakul#tet Esstestvennx i Gumanitarnx Nauk, Kafedra Ture]kogo Wzka i Literatur-KRKKALE.
batsiz@yahoo.com
Ankarskiy Universitet, magistrant Kafedr Sovremennogo Ture]kogo Wzka i Nareiy-ANKARA.
m_r_heyet@hotmail.com
Eski Korecede Trke dn Kelimeler

Han-Woo Choi
zet: Korecede pek ok Altayca dn kelime bulunmaktadr. Bunlarn esas olarak iki ayr dnemde Koreceye girdikleri kabul edilmektedir. Korecedeki Altayca kelimelerin ou 13. yzyln ortalarnda, Koredeki Mool egemenlii dneminde dnlenmitir. Ayrca Kore tarihinin daha erken dnemlerinde, ilk veya eski Korece dneminde de dnlenmi ok sayda Altayca kelime bulabiliriz. Bu Altayca dn kelimelerin ounun Trke kkenli olmas ilgintir. Bu yaz eski Korecedeki Trke dn kelimelerle ilgilidir. Anahtar Kelimeler: Korece, Eski Korece, Altayca, dn kelime, Kore-Trkiye ilikisi
Giri Korece ile Trke arasnda kkl bir genetik mnasebetin sz konusu olduu hakknda bir ok gr ileri srlmtr. Bu grler yle zetlenebilir: Moolca, Trke ve Manu-Tunguzca birbirine en yakn diller olarak bir Altay dil ailesini oluturmaktadr ve Korecenin de bu birlie dahil edilebilme ihtimali ok byktr. Korece konusuyla en ok ilgilenen Batl bilim adamlar Ramstedt ve Poppe olmutur. Bu iki bilginin konuyla ilgili grleri arasnda baz farkllklar vardr. Ramstedt Korece ile dier Altay dilleri arasndaki genetik ilikiden sz ederken Koreceyi dier Altay dilleri ile ayn lde yakn bir dil saymtr. Fakat onun rencisi Poppe, Korecenin Altay dil birlii iindeki yeri konusunda baz pheler tar. Ona gre Korecenin bir Altay dili olma ihtimali yksektir; ancak Korece bir Altay dili ise Altay dil ailesinden, yani Proto-Altay dilinden en erken ayrlan dil olmaldr. Bundan dolay Korece dier Altay dillerinden biraz uzak kalmtr. Bu konu hakkndaki benim grm ise udur: Korece kesin bir ekilde Altay dil ailesine mensuptur ve Altay dilleri iinde en ok Trk diline yakndr. imdiye kadar yaplm aratrmalar dnda, kendi aratrmala
Handong University / G. KORE bilig Yaz / 2004 say 30: 85-93 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
rmn sonucu olarak Korece ile Trke arasnda 180e yakn yeni ortak kelime ve 90a yakn ortak ek bulunmutur. stelik bu ortak unsurlarn ou yalnz Trke ile Korece arasnda deil, Moolca ve ManuTunguzca gibi dier Altay dillerinde de mevcuttur. Ortak kelimeler bir yana braklrsa, almalarmdan elde ettiim ortak unsurlar unlardr: sim yapma ekleri 37, fiil yapma ekleri 14, hal ekleri 9, zamirler 8, sfat fiiller 5, zarf fiiller 12, oul ekleri 2. (Choi 1989). te yandan, Trke ile Korece arasnda bir ok dn kelime de bulunmaktadr. Trkeden Koreceye yaplm dnlemeler iki ayr tarihi dnemde meydana gelmitir; Birincisi ilk Kore devletlerinin tekil edilmesi ve gelimesi sralarnda, yani aa yukar M 2. yzyldan nceki asrlarda, ikincisi ise MS 13. yzylda Mool mparatorluunun Koreyi idare ettii yllarda Moolca vastasyla gereklemitir. Bu makalede ilk Kore devletleri devrinde Trkeden Koreceye gemi dn kelimeler zerinde duracam. Bilindii gibi milttan nceki asrlarda Korenin ilk devleti olan Kocoson ile Proto-Trkler olarak bilinen Hunlar arasnda coraf ve kltrel adan olduka sk mnasebetler olmutur. Bu iki devlet ve bunlardan sonra kurulan devletler de bir Altay kavimler birlii halinde ine kar savamlardr. Bu sralarda ve ondan nceki dnemlerde Korece ve Trke arasnda hem kltrel hem de sz varl anlamnda dnlemeler olmutur. Kore devletinin ilk devirlerinde Trkeden Koreceye gemi kelimeler unlardr:
(1) Ko. ori rdek: Orta Korecede orh ve orhi olarak iki ekli vardr. Bu kelimedeki /h/, epithesis ses olay sonucu ilave edilmi bir nszdr. Ayrca orhi eklinin sonunda bulunan /i/ nls Korecede sk grlen isimden isim yapma ekidir. Modern Korecesi ise ori eklindedir. te yandan, bu kelime Yakutada uzun nll olarak o:r eklinde bulunmaktadr. Eski Uygurcada rdek rdek kelimesi vardr (Ligeti 1966: 190). Clauson (1977: 205), bu kelimenin or- yksek yere kmak fiili ile isim yapma eki dek gibi iki ayr morfemden meydana gelmi olduunu iddia etmitir. Fakat, bildiimiz gibi Trkede dek eklinde bir isimden isim yapma eki bulunmamaktadr. Bana gre bu, Trke r ile bilinmeyen bir dilden gemi -dek kelimesinden olumu ve hendiadion olarak kullanlmtr. (2) Ko. turumi turna: Bu kelime Eski Trkeden Koreceye gemitir. Eski Trkede turunya, Orta Trkede turna eklindedir. Kpaka, Kumanca, Osmanlca gibi tarihi Trk dillerinde de ayn ekilde gemektedir. Azerice ve Trkmencede ise durna eklindedir. te yandan, Yakutada bu kelime
86
Choi, Eski Korecede Trke dn Kelimeler
turuya eklindedir ve bu Tunguzcaya da gemitir: Evk. turuya. Bu kelime Japonca tarafndan da turu eklinde dnlenmitir. (3) Ko. bora kar frtnas: Korecede bu kelime yalnz nunbora kar frtna (nun kar) kelimesinde bulunmaktadr. Bu kelime ilk defa Orhon Trkesinde bor kar frtnas, iddetli yamur eklinde bulunmaktadr. aataycada boraan eklindedir ve bu Moolcadan gemitir. Bugnk Trk lehelerinde de bu kelime bulunmaktadr; Trkm. bo:ran idleri., Kzk. boran idleri., Tuv. bora:n idleri., Tat. buran idleri. Fakat bunlarn hepsi Moolcadan gemitir. ok ilgintir ki Anadolu Trkesinde bora ekli kullanlmaktadr ve bu ekil Eski Trke bor ekline paragoge ses olayyla sonuna nl ilave edilerek meydana gelmitir. te yandan, Anadolu Trkesinde Moolcadan gemi boran ekli de bulunmaktadr. Bu kelime Moolca ve Tunguzcada da bulunmaktadr; Mo. boroan yamur, Lam. burkun kar frtnas, Evk. burkan idleri. Bu kelime Yakutadan Evenkiceye gemitir; Yak. burxa:n kar frtnas. Poppeye (1960: 21) gre Moolca boroan, buruandan gelimitir. Poppe bu kelimeyi Trke bur- fiili ile karlatrmtr. Fakat Poppenin bu gr yanltr, nk Kazaka ve Krgzcada Moolcadan gemi boran kelimesinin yannda bora- fiili bulunmaktadr. Bu fiil, isim isim bor ile isimden fiil yapma eki a-dan meydana gelmitir. (4) Ko. cokha yeen: Bildiim kadaryla bu kelime Moolca ve Manu-Tunguz dillerinde grnmemekte ve yalnz Orhon Trkesinde qan eklinde bulunmaktadr. (5) Ko. tonga kuvvetli, kaln ve gl halat: Bu yalnz tongacur kuvvetli halat kelimesinde grnmektedir. Eski ve Orta Trkede tonga olduka sk grnmektedir. Bu kelime Kagarl Mahmudun lugatnda kaplan, Clausona (1972: 515) gre kahraman, bn Mhennaya gre ise kuvvetli anlamndadr. te yandan bu kelime ince kaynaklarda da dung-nga olarak gemektedir. Bu kelime byk ihtimalle Manu-Tunguzca yoluyla Koreceye gemitir. (6) Ko. wri iri kpek: Bu kelime Korenin gney eyaletinde kullanlmaktadr. Bu Eski Trke bri kurt ile ayndr ve Trkeden Koreceye gemitir. Yenisey Ostyak ve Rus dillerine de gemitir. (7) Ko. toksuri doan: Bu kelime dnda Korecede doann bir eidini ifade eden ve suri ile yaplm iki kelime daha vardr: surimae (<*suri + mae doan) ve surisae (< suri + sae ku). te yandan, anlam belli olmayan suri tek bana hi kullanlmamaktadr. Fakat bu rneklerden toksuri kelimesinin tok ve suri eklinde iki kelimeden meydana gelmi olduu anlalmaktadr. Korece tok kelimesi Trke doan anlamndaki toan (<*tok+kan) kelimesinde yaamaktadr. Trke toan kelimesi *tok ve kkeni belli olmayan *kan eklinde iki kelimeden meydana gelmi ve hendiadion olarak kullanlmtr. Trke *tok ise byk ihtimalle proto veya eski Trkeden Koreceye gemitir.
87
(8) Ko. ko uyuyan kiiyi bastran kt ruh: Bugnk Korecede bu kelime kawi eklindedir. Orta Trke Ouz diyalektinde kt ruha tutulmu hal anlamnda kowu ve kowuz ekli vardr. Kagarl Mahmudun lugatinde bu kelime hakknda ilgin bir izah vardr; Kt ruha tutulmu adamdan kt ruhu kovarken souk suyu adamn yzne dkp kowu! kowu! diye barrlarm. Clauson (1972: 581) ve Dankoffa (1985: 144) gre bu kelime kovmak anlamndaki Trke fiil kow-dan gelimitir. Fakat bu gr pek inandrc deildir. nk Trkede fiilden isim yapma eki u veya uz nadir grnmektedir ve istisnasz olarak geili fiillerle kullanlmtr. Bunun dnda semantik bakmdan da pek ilgili grnmemektedir. Bence iki ihtimal vardr: birincisi, isim olan kowuya kltme eki gelmi olmas; ikincisi, isim olan kow ile umak, yok olmak anlamndaki u- fiilinin beraber kullanlm olmas. kincisi kow u! kt ruh! yok ol! anlamndadr. te yandan, Korece ekil kawi, arkaik ekil kwe isimden isim yapma eki inin eklenmesi ile sonradan gelimitir. (9) Ko. tark tavuk: Bu Eski Uygurca ve Orta Trke taku evcil ku ile ayndr. Bu kelime tak ve u eklinde iki morfemden meydana gelmitir. Clauson (1972: 587), unun Eski Trke hayvan isimlerinde sk sk rastlanan a ile ayn isim yapma eki olduunu sylemitir: Trk. kabura bayku, tora tarla kuu. Fakat, bence unun ince bir dn kelime olmas ihtimali byktr (Karl. 126). Trke taku, tak ve u eklindeki iki kelimenin ikileme olarak yanyana kullanlm eklidir. Eski Trke tak biimi, /r/ nsznn dmesi ve sonda // sesi tremesiyle ortaya kmtr.. Korecenin ivelerinde /r/ dmesiyle /tak/ eklinde kullanl yaygndr. Bu kelime Moolcada da grnmektedir: Mo. takijan pili. Bu kelime, tak tavuk ile dnml-aitlik eki ijandan olumutur. Korece tark kelimesinin Trkeden Koreceye mi yoksa Koreceden Trkeye mi gemi olduu belli deildir. (10) Ko. satari portatif merdiven: Bu kelime merdiven anlamndaki Trke satu ile balantldr. Clauson (1972: 867) bu Trke kelimenin bilinmeyen baka bir dilden dnleme olduu ihtimalini ileri srmtr. Korecede satari kelimesinin yannda ayn anlamda sataktari kelimesi vardr. Korece satari ve sataktari ayn kktendir. Bu iki kelime mukayese edilirse, satarinin birden fazla morfemden olutuu belli olmaktadr. Bence satari kelimesi sata ve ari olmak zere iki morfemden meydana gelmitir. Burada ari bir kltme eki olup Korecede ok yaygn olarak kullanlmaktadr. satak kelimesi ise sata ile isimden isim yapma eki aktan olumutur. sim yapma eki ak Korecede ok yaygn bir ektir. (11) Ko. kut (amanizmde) kutluluk dilemek iin yaplan dini merasim: Bu kelime amanizm ile ilgili bir kelimedir ve Altay dillerinde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Eski Trkede devlet, saadet, kutlama anlamnda kut vardr. Eski
88
Uygurcada, fiil yapma eki ile yaplan qutur- kut vermek, saadet vermek ve kutad- kutlu olmak da vardr. Orta Trkede saadet, kutlama anlamnda yaygn olarak kullanlmtr. Moolcada ise bu kelime iki heceli kutu eklinde olup saadet; kutsal anlamndadr. Manucada ayn anlamda xuturi ekli vardr ve ayrca kt ruh anlamnda xutu da kullanlmaktadr. Bu kelimenin nasl dnlenmi olduunu belirlemek kolay deildir. Fakat, ekillere ve anlamlara baklrsa, Trkeden Koreceye ve dier dillere gemi olmas ihtimali byktr. Korecedeki anlam kutluluu dilemek iin aman merasimi dzenlemek olup bu, Trkedeki anlamna gre ikincildir. (12) Ko. tul dii hayvan; yavru veya yumurta veremeyen dii: Bu kelime yalnz nek olarak kullanlmakta ve tek bana kullanlmamaktadr. Bu kelime Trke dul kadn anlamndaki tul kelimesinden dnlemedir: Uyg., MK, a. tul dul. Ramstedt (1935) bu Trke kelimeyi Moolcann Kalmuk lehesine ait tulu yalnz, yetim ile ilikilendirmitir. (13) Ko. kor maya, mayal yemeklerde grnen ve sertlemi kalnt: Korecede bu kelime tek bana kullanlmamakta, kormai (< *kor-mai), korkaci (< *korkaci), kormaci (<*kor-maci) gibi kelimelerde grnmektedir. Bu kelimeye Orta Trkede rastlanmaktadr: MK kor. Bugnk Trk lehelerinden Trkmence ve Krgzcada kullanlmaktadr: Trkm. gor, Krg. kur. (14) Ko. tuk set, bent: Bu kelime Eski ve Orta Trkede tu dam, cover, stopper (Dankoff 1985:198) eklinde kullanlmtr. Bunun dnda tula(<*tu-la-), tuaq (<*tu-aq) gibi kelimeler de vardr. Trke tu kelimesi tufiiline isimden fiil yapma eki nin eklenmesiyle yaplm bir isimdir. (15) Ko. tam toprak ve talarla yaplm duvar: Bu kelime Eski ve Orta Trkede ok yaygn kullanlmtr: Orh., Uyg. tam id., MK tam id. Orta Trke aatayca ve Kumancada at anlamnda, Osmanlcada ise at, bina, hapishane anlamndadr. Orta Trkede bundan tremi fiil de vardr: MK tamula- set ve bent ina ederek suyu korumak. Trke tam kelimesi, tuk ile beraber ok erken dnemde Trkeden Koreceye gemitir. (16) tori kahraman: Bu kelime ilk defa eski Korece kaynaklardan Samgukyusada, ilk Kore devletlerinden biri olan Silla devletinin kurucularndan sz edilirken sobltori eklinde gemektedir. Sobltori, sobr ve tori olmak zere iki kelimeden olumutur. Sobl bakent anlamndadr; sonra seule gelimitir. tori kelimesinin anlamna gelince, bu Moolistann bakenti Ulan Batorun adnda gemektedir. Burada ulan bir sfat olup krmz anlamna gelir; bator ise Trke bagator ile ayndr. bagator asli olarak kahraman anlamna gelir ve Dou Trkistanda, Miran ve Tunhuangda kefedilen ve Runik yazyla yazlm Eski Uygurca bir metinde grlmektedir. Bu kelime baga ve tor eklinde iki kelimeden olumutur. baa Trke baqa ile ayndr. nk /q/ > // ses olay Trkede nadir olsa da grlmek89
tedir: Uyg., MK buqa, a. bua, Kum. boa. Eski Uygurca baqa kara kurbaa, Kpaka ve Osmanlcada baa eklinde gelimitir. Baator nvan iin kullanlan baa kelimesinin hayvan isminden olmas pek artc deildir. nk, Eski Trkede hayvan isminden gelme nvanlar oktur: Baqa Tarqan, Boqa Kaan, Bri Kaan, Sonkor Kaan, vb. Bu gibi geleneklerin eski totemizm ile ilgili olmas gerekir. Baatordaki tor general, kahraman anlamndadr ve baator kara kurbaa general anlam tamaktadr. lgintir ki bu isim Kore halkbiliminde ok gl bir hayvan olarak tannmtr. Eskiden Koreliler gl erkek ocuklara kara kurbaa general gibi ocuk diye hitap ederlerdi. ocuk oyunlarnda da ocuklar oynarken kara kurbaa bana yardm et! diye barmaktadrlar. Gelenek olarak Korede tori cesur erkek anlamnda kullanlmtr. te yandan, tori kelimesinin son nls olan /i/ Korecede ok yaygn olan bir isimden isim yapma ekidir. (17) kakkan Silla devletinin bir nvan: Eski Kore devletlerinden Koguryede ulu hkmdar anlamnda kaxan nvan kullanlmtr (Lee B.D. 1985: 12). Bu, Silla nvan kakkan ile ayndr. Bu Eski Trke nvan qaqan ile de ayndr. te yandan Eski Korecede qan bir hkmdar nvannn yannda bir de qa yerel hkmdar nvan kullanlmtr. Bu, Trke qaann qa ve qan eklinde iki nvandan olutuunu gstermektedir. Moolcada bu kelime qan (<*qan <*qn <*qaan <*qaan <*qaqan) olmutur. te yandan, n-Trke Tabga (Topa) dili ve Eski Trkede kullanlan qaan Altay dilleri dnda Farsa, Tibete, Ural dilleri ve Hint-Avrupa dillerine de gemitir (Doerfer IV, 1161). (18) Ko. kam Silla devletinin bir nvan: Silla nvanlarnda byk kam, kk kam, kk karde kam gibi nvanlar kullanlmtr. Bu kelime aman anlamndaki Trke kam kelimesiyle ayndr. (Ramstedt 1949: 90, Lee B.D. 1985: 610): Uyg. qam sorcer, MK qam id., a. qam physician, healer, wise man (Clauson 1972: 625). Orta Trkede kam kelimesi fiil yapma eki ile de kullanlmtr: kamla- ifac olarak almak. Eski devirde amanlarn yalnz dini ilerde bulunmayp politik ilerde de faaliyet gsterdiini iyi biliyoruz. Kumancada kam kadn aman iin kullanlmtr. Ramstedtin (1951:51) bu Korece kelimeyi inceden dnleme olarak grmesi yanltr. Yukarda erken dnemde Trkeden Koreceye gemi dn kelimelerden bazlar gsterilmitir. Bunun dnda Trkeden gelmi daha pek ok dnleme mevcuttur. Tabii ki baz kelimeler ne Trke, ne de Korecedir; kk belli olmayanlar da bulunmaktadr. Bunlarn ne zaman Koreceye getii hakknda kesin bir ey sylemek mmkn deildir, fakat bunlarn byk ksmnn tahminen Proto- veya n-Trke dneminde, dierlerinin ise Eski Trke dneminde olmas ihtimali byktr. Bilindii gibi ilk Kore devleti olan Kocoson ile Proto-Trkler olarak tah90
min edilen Hyung-nular arasnda olduka sk mnasebetler olduu hakknda kantlar oktur. Bunun yannda Kocosondan sonraki Kore devletlerinden Puye ve Kogurye de Manu bgesinde olup kuzey ve kuzey batsnda bulunan n veya Eski Trkler ile srekli mnasebetleri olmutur. Japon Trkolou Morinin Orhon abidelerinde sz edilen bkli ile, bu Kore kavimlerinden bahsedilmekte olduu eklindeki gr dorudur. Gerekten de Hyung-nular ve Gktrkler, srasyla nce Kocoson ile, sonra ise Kogurye ile askeri mttefik halinde ine kar direnmi ve savamlardr. MS 9. yzyldan sonra Asya ktasnn kuzey-dousunda inin gl bir hakimiyet kurmasyla Koreliler ve Trkler arasndaki mnasebetler tamamen kopmutur.
Kaynaka:
Choi, H.W. (1989), Trke ile Korecenin Karlatrmal Morfolojisi. Yaymlanmam Doktora tezi, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara Choi, H.W. (1992), Notes on Some Ancient Korean Titles, Central Asiatic Journal, Vol. 36:1-2 Clauson, G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century. Oxford. Dankoff, Robert (1985). Mahmd Kagr, Compendium of The Turkic Dialects (Divni Lugat at Turk) Part III., Edited and Translated with intruduction and indices by Robert Dankoff in collaboration with James Kelly. Washington, D.C. Doerfer, G.(1975), Trkische und mongolische Elemente im neupersischen.IV. Wiesbaden. Karlgren, Bernhard (1923). Analytic Dictionary of Chinese and Sino-Japanese. Librairie Orientaliste Paul Geuthner. Paris Lee, B.D. (1985), Hanguk Kodaesa Yongu. Seoul. Ramstedt, G. J. (1935), Studies in Korean Etymology. Helsinki
91
Turkish Loan Words in Ancient Korean

Han-Woo Choi
Abstract: In the Korean language, a lot of Altaic loan words are found. These are supposed to have been borrowed into Korean mainly in two different periods. Most of the Altaic loan words were borrowed into Korean during the Mongolian rule of Korea in the middle of the 13th century AD. In addition to these, we can find considerable number of Altaic loan words, which was passed into Proto or Ancient Korean in the earlier periods of Korean history. It is very interesting that most of these Altaic loan words are of Turkic origins. This paper deals with some Turkic loan words in Ancient Korean. Key Words: Korean, Ancient Korean, Altaic, Loan word, KoreaTurkey relations
Handong University / SOUTH-KOREA
Trkskie Zaimstvovaniw v Drevne-koreyskom Wzke

Xan-Voo OY
V koreyskom wzke imeetsw bol#oe koliestvo zaimstvovaniy s altayskogo wzka. Prinwto, to +ti zaimstvovaniw voli v koreyskiy wzk v dva raznx perioda. Bol#instvo altayskix slov v koreyskom wzke bli zaimstvovan v seredine 13-go veka, t.e. v period mongol#skogo gospodstva v Koree. Pomimo +togo, i v bolee ranniy period istorii Koreiv naal#ny ili drevniy period koreyskoy istoriivstreaetsw bol#oe koliestvo altayskix slov. *nteresno, to bol#instvo +tix zaimstvovaniy imeet trkskoe proisxojdenie. Ita rabota posvwena teme trkskix zaimstvovaniy v drevne-koreyskom wzke.
Rezme:
Kleve Slova: koreyskiy wzk, drevne-koreyskiy

wzk, altayskiy wzk, zaimstvovanie, ture]ko-koreyskie otnoeniw.
Universitet Xandong-JNAW KOREW bilig leto 2004 vpusk: 30: 85-93 Polnomony Sovet Universiteta Axmeta Wsavi
Yabanc Dillerin Trkenin Sz Dizimi zerindeki Etkisi

Do. Dr. Fatma ZKAN Ara. Gr. Badagl MUSA
zet: Dilin deimeye ve gelimeye meyilli olduu bir gerektir. Yeryznde dier dillerle iliki kurmayan hibir dil yoktur. Dnyada konuulan btn diller birbirleri ile sk iliki ierisindedir. Bu diller aras ba, ister istemez dillerin birbirlerini etkilemelerine yol aar. Sonu olarak, bir baka dilin etkisi altnda kalan dilde baz deiiklikler meydana gelir. Bu deiiklikler dilin her alannda, yani leksik (kelime varl), morfoloji (ekil bilgisi) ve sentaks (sz dizimi) alanlarnda grlebilir. Dillerin birbirlerinden kelime alp vermesi, tabi ve kanlmaz bir olaydr. Kelime al-verii, dilin sz dizimi yapsndaki deiiklikler kadar tehlikeli deildir. Zira sz dizimi, dilin yaps demektir. Dilin sz diziminde meydana gelen herhangi bir deime, dilin genel yapsn, dolaysyla dilin tabitn etkiler. Sz konusu makalede bugnk Trk lehelerinin sz diziminde, Arapa, Farsa, Rusa, ngilizce, Franszca ve dier Hint-Avrupa dillerinin etkisiyle meydana gelen deiikliklere dikkat ekilmeye allmtr. Anahtar kelimeler: Trk leheleri, sentaks (sz dizimi), diller aras ilikiler, diller aras etkileim.
Giri nsanlar arasnda iletiimi salayan canl bir varlk olan dil, kltr deerlerini dnden bugne aktaran bir tayc fonksiyona sahiptir. Canl olma zellii sebebiyle dil, zaman ierisinde geliir, hatt baz unsurlarn kaybedip yeni unsurlarla zenginleebilir. Dnya zerinde konuulan diller,
Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi / ANKARA fozkan@gazi.edu.tr Ahmet Yesevi niversitesi bilig Yaz / 2004 say 30: 95-139 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
gramatikal yaplar itibaryla birbirinden farkl olmakla birlikte kendi ierisinde mkemmel bir yap arz eder. O bakmdan ilkel dil yoktur denilebilir. Ancak bir dilin dier dile stnl kelime kadrosunun zenginliiyle llebilir. Kendilerini kuatan dnya, tabi evre ihtiyalar lsnde yz veya drt yz kelimeyle konuan ilkel kabilelerin diliyle teknolojide byk hamleler yapm, sadece dnyayla kalmayp uzaya da hkmetmi olan ve binlerce kelimeyle aheserler vcda getiren gelimi lkelerin dili, bu bakmdan mukayese bile edilemez. Meden lkelerin gelimi ve zenginlemi, insan zihnindeki btn kavramlara nanslaryla birlikte karlk bulan zengin dilleri bu seviyeye nasl ulamtr? Bu soruyu baka bir deyile yle sorabiliriz: Dnya zerinde konuulan diller arasnda tamamen saf bir dil var mdr? Hi phe yok ki bu soruya cevabmz olumsuz olacaktr. Milletler aras ilikileri dikkate alrsak yer yznde konuulan btn dillerin baka dillerden kelime aldn, saf dil diye bir eyin olmadn syleyebiliriz. Hatt yrtlen ilikiler erevesinde komu lkelerin gramer kurallar bakmndan birbirlerinin dillerini etkilediini de sylemek mmkndr. nk milletler, iletiimin bugne nispetle daha az olduu dnemlerde bile birbirlerinden habersiz, birbirlerinden kopuk yaamamlardr. Bazen tek tarafl, bazen de karlkl olan etkileimin bir rneini, bugn Gagauz, Karay ve Kumuk Trklerinin dillerinde grmekteyiz. Komu devletlerle uzun sre temasta bulunmalarndan dolay bu lehelerde Bulgarca, Moldovaca ve Rusa gibi Slav dillerinin etkisi, kelime alveriiyle snrl kalmam; cmle yapsn deitirecek boyutlara ulamtr. Bu tr etki, Franszlarn ve ngilizlerin smrs altnda kalan Kuzey Afrika'da Cezayir, Tunus, Msr ve Arap yarmadasnda Lbnan ve Suriye gibi Arap devletlerinde veya ngiliz smrgesi durumuna den Hindistan'da grld gibi, bazen de ekonomik bakmdan hakim durumunda olan lkelerin tbi kldklar lkelerin dillerini etkilemesi eklinde bir mecburiyetten de doabilir. Bir baka ifadeyle, ekonomik smrnn kltrel smrye yansmas eklinde grlebilir. Ayn ekilde bata Ruslar olmak zere dier Slav kkenli milletlerle bir arada yaamak zorunda kalan Trk boylarnn dillerindeki yabanc dilin etkisini de siyas beraberlik ve iie yaamakla, dolaysyla ekonomik ve siyas ynden gl olann kltrel bakmdan kendilerine tbi olan milletleri etkilemeleriyle aklamak mmkndr. Trkenin bir zamanlar edebiyat dili olarak Farsay, ilim ve devlet dili olarak Arapay kabul etmelerinde grld gibi, her hangi bir d bask olmakszn sadece benimseme sz konusu olduunda da bu tr etkileim gerekleebilir. (1)
96
zkan-Musa, Yabanc Dillerin Trkenin Sz Dizimi zerindeki Etkisi
Ksaca sylemek gerekirse ekonomik ve siyas olarak byk g olan lkeler, kltrel alanda da sz sahibi olabilmekte ve dier milletleri kltrel adan etkileyebilmektedir. Btn bunlarn dnda sradan komuluk ilikileri yoluyla diller, en azndan birbirinden kelime alabilir. Bu yolla dilini ifade kudreti bakmndan da gelitirip zenginletirebilir. nk akraba dillerin zaman ierisinde coraf adan birbirlerinden ayr dmeleri, dolaysyla birbirlerinden uzaklaarak farkllamalar her ne kadar doal ise, akraba olmayan dillerin birbirleriyle olan sk ilikilerinin neticesinde kltr al-veriinde ve karlkl etkileimde bulunmalar da o kadar tabidir. Dillerin birbirleri zerindeki etkileri ounluk itibaryla kelimelerde; nadir olmak zere dilin ekil bilgisi ve sz dizimi alanlarnda grlr. Bir dilin baka dillerden ok sayda kelime almas, o dilin yapsn etkilemekle birlikte ekil bilgisi ve zellikle sz dizimi alanndaki yabanc etki kadar tehlikeli olamaz. Trkiye Trkesinde eanlaml gzel mkemmel - harika muhteem rneinde grld gibi, yeni kavramlar karlamak zere dile giren yabanc kelimelerin, dili zenginletirdiini dnmekle birlikte her dilin kendi imknlar erevesinde kendi yapsna uygun kelime tretme yollaryla ihtiya lsnde yeni kelime tretmesi, elbette ki en doru olan yoldur. Ancak bilim ve teknoloji alannda Trkeye giren dnya dillerinin kabul ettii telefon, telgraf, televizyon, makine gibi Bat kkenli terimlerle Trklerin slm kabul etmesiyle Trkeye Arapa ve Farsadan giren Allah, ilah, merhamet, kr, din, ahiret, namaz, ezan gibi din terimler Trkenin kusuru veya zaaf deil, zenginlii olarak kabul edilmelidir. Ancak yabanc dillerden ihtiya lsnde kelime almann dnda gramer yapsn bozacak yabanc unsur, dilin i bnyesindeki geliimi durdurup onun yozlamasna, hatt yoksullamasna sebep olur. Dilin yozlamas, onun kirlenmesi anlamna gelir. Dilin yozlamas problemi, bugn olduu gibi tarihte de dnem dnem yaanan bir olgu olarak karmza kmaktadr. aatay Trkesine klsik deer kazandran Ali ir Nevy, Farsayla Trkeyi mukayese ettii "Muhakemet'l Lgateyn" adl eserinde Arapa ve Farsa unsurlarn istilsna urayan gzel Trkeyi gl bahesi olarak nitelendirirken yabanc unsurlar da ayrk otlarna benzetir. Ali ir Nevy yle demektedir: "... ben de genliimde gelenee uyarak ilk iirlerimi Farsa syledim. Kendimi anlamaa balaynca, glkleri yenmek isteiyle Trk Diline dndm ve onu dnmee baladm. O zaman gzlerimin nnde onsekiz alemden daha geni bir alem belirdi. O alemin sslerle dolu g bana dokuz felekten daha yksek grnd.
97
ncileri yldz cevherlerinden daha parlak olan iine yabanc aya girmemi, yabanc eli dememi bir gl bahesine rastladm. Fakat bu hazinenin bekisi olan ejderleri kan dkc idi. Gllerinin dikenleri de sayszd. Dndm ki, tabiat sahibi kiiler bu ejderlerin zehri kokusundan bu hazineye giremezlerdir ve gnlme yle geldi ki, airlerin sekinleri bu dikenlerin kokusuyle bu baheden bir gl bile koparmadan geip gitmilerdir" (Levend 1961: 19-20). Dili, dncenin veya i benliimizin aynas ve mill varlmzn temeli sayan bilginler hi de haksz deildir. Tarih, dilini unuttuu iin mill varl yok olan saysz toplumlarn akbetini anlatan saysz olaylara sahne olmutur. Bu bakmdan, bir milletin gerek yurdunun onun dili olduunu, dilleri yok olan milletlerin mill duygularn da yitireceklerini syleyen Alman filozofu Vilhelm Humboldt ne kadar isabetli bir gr ortaya koymutur (Gencan 1975: 13). Mill varln yitirmek istemeyen her millet dilini, gramer yapsn bozacak etkilerden korumaya ve mmkn mertebe kendi dillerinin yaratc kabiliyetinden yararlanmaya almaldr. Trkenin ekil bilgisini etkileyen yabanc unsurlara Trkiye Trkesinde bugn says azalm ve artk kalplaarak tek bir kelime gibi kullanlan bedbaht, beddua, biare gibi kelimeleri rnek olarak gsterilebilir. Bununla birlikte bu yaplarn dilin varln tehlikeye sokacak unsurlar olmad belirtilebilir. Ayn ekilde Kazak Trkesinde betpak (bedbaht) kelimesi ve sz, -siz, suz,-sz ekinin fonksiyonunu gsteren Farsa nekle yaplan biara (biare), beymezgil (zamansz), beywaqt (zamansz) rneklerini de verebiliriz. Trkiye Trkesinde bilhassa, filhakika, maalesef, alelade, alelacele, fevkalade gibi rneklerde karmza kan Arapa nek veya n edatla oluturulmu yaplar, belli bir anlam karlayan kalplam unsurlar olarak varln srdrmektedir. Buna karlk Grek kaynakl pan neki ile tretilen pantrkizm, panislamizm kelimeleri de ok yaygn kullanm olmayan rneklerdir. Ancak gnmzde nlenemez bir ykseli ve artla dilimize giren; ek olduu halde yanl olarak kelimeymi gibi kullanlan mega (Ersoylu 1993: 327-333) multi, maxi gibi neklerle tretilmi yaplar tehlikeli ve Trkenin yapsna aykr kelime tretme ekli olarak karmza kmaktadr. Bu yazda, Trkede birka kelimede kalplap talam rnekler halinde yaayan yabanc yaplardan ziyade, onun yapsn bozan ve ona byk zararlar veren yabanc dillerin, Trkenin sz dizimini ne ekilde etkiledii ortaya konmaya allmtr. Dil alanndaki en nemli ve bazen tehlike arz eden yabanc dillerin etkisi, sz diziminde grlenlerdir. nk
98
bir dilin cmle yaps, cmledeki elerin sras, d etkilerle kolay kolay deimez. Cmle yaps ancak uzun bir zaman dilimi iinde ok snrl bir alanda deiime urar. Bu deiim ise daha ok gelime biiminde kendini gsterir. Sz dizimi (sentaks), dilin cmle yapsn, cmle trlerini, kelimelerin birleme usulleri ile kelime gruplarn inceleyen gramerin byk ve nemli bir koludur. Nasl ki, dili dncenin aynas olarak kabul ediyorsak, dncemizi muhatabmza iletmemizin yegne yolu da, cmledir. Cmle, kelimelerin rastgele sralanyla deil, onlarn belli kurala gre birlemesinden meydana gelen bir btndr. Mesel : gzel hava eklindeki sfat tamlamas, kelimelerin yerlerinin Hava gzel eklinde deitirilmesiyle cmleye dnr. Dolaysyla kelimeler, ancak cmle iinde anlam ve deer kazanr. Duygu ve dncelerimiz, kelimelere dkldnde belli bir hkm tayan cmle meydana gelir. Duygu /dncehkm-cmle, aralarnda sk ba olan ve birbirlerinden ayr dnlemeyen kavramlardr. Bir baka deyile dil, seslendirilmi dnce, dnce ise, sessiz bir dildir diyebiliriz. Nasl ki; cmleye sz dizimi diyorsak, sz dizimi de, dilin yaps demektir. Yeryznde konuulan btn dillerin kendilerine has yap zellikleri vardr. Bir dili dier dillerden ayran zellik, kelime varlndan ziyade cmledeki kelimelerin sralan dzenindeki farkllklardr. Bu sebeple bir dili tanyabilmek iin yap zelliklerini iyi bilmek gerekir. Bilindii zere dnya zerinde konuulan diller yaplar bakmndan tek heceli, eklemeli ve ekimli olmak zere ayr grupta incelenmektedir. Bu tasnifte esas olan ey, kelime tretme zellikleridir. Kelimenin yaps ve tretme yollar da bir dilin temel yaps iine girmekle birlikte dili meydana getiren asl unsur, cmle yapsdr. Trkenin Sz dizimindeki Deiiklikler Trke zerindeki yabanc dillerin etkisini ele almadan nce, Trkeyi baka dillerden ayran balca yap zelliklerinden sz etmek yerinde olacaktr. Kken bakmndan Ural-Altay dil ailesine giren Trke, yap bakmndan eklemeli diller arasnda yer almaktadr. Trk dilinin yapsn inceleyen Batl bilginler dilbilgisi kurallarnn son derece dzenli, istisnas az ve sabit oluuna hayranlklarn belirtmilerdir. Bir baka bilim adam ise, Trkenin bilim adamlarnn mzakerelerinden ortaya km mkemmel bir yapya sahip olduunu sylemitir (Gencan 1975:29) Gerekten de
99
Trkenin matematie dayal yap zellii, sentaks zerine alan gramer bilginlerinin aratrma konusu ve ilgi alanlarndan olmutur(2). Trkenin sz dizimi zellikleri erevesinde yabanc dillerin Trk lehelerinin cmle yaps zerindeki etkisi, modeller hlinde yle tespit edilmeye allmtr. rnekler Trk lehelerinde ve onlarn Rusa ve ngilizce evirileriyle birlikte verilmiltir. 1. Trkede isim cmlelerinin yklemleri, herhangi bir yardmc fiil olmadan kullanlabilir. Bu konuda Kazak bilim adamlar M. Balakayev ile T. Sayrambayev'in (1997: 121) dikkate deer grleri bulunmaktadr. Hint-Avrupa dillerinde isim cmleleri kurulurken yardmc fiil mutlaka bulunur. Mesel, Almanca Bu, bir kitaptr anlamna gelen Das ist ein Buchen cmlesinde ist; Rusa Eto est' kniga cmlesinde est' yardmc fiilleriyle yaplmaktadr. Sz konusu aratrmaclar, Trkenin gramerini yazan baz Trkologlarn Hint-Avrupa dillerinin etkisinde kalarak yklem kavramnn sadece fiillere mahsus olduunu, dolaysyla isimlerin yklem olamayacan dnmekte yanldklarn belirtirler. Sz konusu yabanc dillerle Trkenin yapsndaki farkll anlamak zere isim cmlelerinden oluan u rnekler aaya alnyor: a) Bu, kitaptr. Eto est' kniga. This is a book. b) Grevimiz, almak ve baarmaktr. Naa obyazannost' (est') trudit'sya i uspevat'. Our aim is to study and achieve. 1.1. Yukardaki rneklerden anlald zere Hint-Avrupa dillerinde est', ist veya is yardmc fiilleri olmadan sz konusu cmlelerin kurulmas mmkn deildir. Oysa Trkede isim cmlesi, "Hava gzel." rneinde olduu gibi, yardmc fiil olmakszn da kurulabilmektedir. Trke rnekte grld gibi, bugn imek yardmc fiilinin geni zaman ekli olarak kullanlan ve tarih adan turur yardmc fiilinden gelen tr eki, Hint-Avrupa diilerindeki yardmc fiilerin karl olarak kabul edilebilir. Ancak imek yardmc fiilinin kullanlmad da olur. Nitekim ou ada Trk lehelerinde bu yardmc fiil kullanlmamaktadr. N. A. Baskakov (1956: 87-88), basit cmlenin tarih eklinin zne (A1 S1) Yklem (A2 S2) yapsn tadn dile getiriyor. Buradaki A1, znenin somut atributu; S1, znenin yapld somut bir kelime veya somut bir nesne; A2, yklemin mutlaka bulunmas gereken atributu, S2 ise, yklemin oluumundaki soyut kelime veya kavramdr. A1 S1 - A2 S2 yapl cmlelere u rnekleri veriyor:
100
Karakalpaka: Bu at jaks (turur) at(//ol) A1 S1 A2 S2 (---) Men algan (turur) man A1 S1 A2 S2 Bu rnekler ve genel olarak Trkedeki fiillere gelen ahs eklerinin ounun zamir meneli olmas, isim cmlelerinde yklemlerin herhangi bir yardmc fiil almadan da tekil edilebileceini dorulamaktadr. 1.2. Bununla birlikte Bulgarca, Moldovaca, Ukraynaca, Polonyaca, Rusa gibi Slav dillerinin etkisinde kalan ada Gagauzca ile Karaycada Trkenin bu yapsna aykr kullanlarla karlalmaktadr. Gagauz Trkesinde ek-fiil fonksiyonu, Rusadaki est kelimesinin karl olan "var" kelimesiyle karlanmaktadr. Mesel : Gag.: 1. Onnar konaan bir ierinde vardlar yedi-sekiz adam. (h bylo (oni byli)sem-vosem elovek b odnoy iz komnat postoyalogo dvora). (Pokrovskaya 1978: 29) (Onlar konan bir odasnda yedi sekiz kii idiler). 2. O var ifti. (On yavlyayetsya zemledeltsem/ On est zemledelets). (Pokrovskaya 1980) (O iftidir). 3. Ben o kyden varm, neresi ont durer. (Ya iz togo sela (yavlyayus), kotoroye stoit na otibe (v storone) (Gadjiyeva 1973: 167) (Ben, o kenarda duran kydenim). Kar.: Men tvl kz. (Ya ne devoka). (Gadjiyeva 1973: 157) (Ben kz deilim). Ayrca baz durumlarda zellikle iirlerde sadece nc ahs ek-fiilinin deil, birinci ve ikinci ahs eklerinin de drlerek kullanld grlr: Trkm.: 1. Bu ben , bu ben . (Eto ya ). (Gadjiyeva 1973: 157) (Bu, benim). 2. ndi sen mening balklk edyen kolhozmng agronom . (Teper tyagronom kolhoza, kotorm ya rukovoju) (Gadjiyeva 1973: 123) (Artk sen, bakanln (benim) yaptm kyn tarla uzmansn). Kaz.: Nitekim, M. Balakayev, T. Sayrambayev, ounlukla iirlerde olmak zere Kazakada ek-fiilin drlerek sylenebildiini belirtiyorlar: Sen- temir de, men- kmir . Sen- arstan , men- qablan . Alsqal kelgenmin. (Q. Qazbek) (Sen, demirsin; ben ise, kmrm. Sen, aslansn; ben ise, kaplanm. Dvmek iin geldim) (Balakayev Sayrambayev 1997: 123). Dier Kazak bilim adam Agmanov (1991: 211-213) ise, u rnekleri veriyor: Men Altay kii, sler Altay ulue (Dr., Oyrot., s.237) (Ben Altaylym, siz Altay olusunuz (Altayl evlatlarsnz). Min yazws, hin uqws
101
(Dmit., Gr. Bak. Yaz., M.-L., 1948, s.53). (Ben, yazarm; sen (ise) okuyucusun). Trk Bilge Kaan ilinge bititdim ben Bilge Tonyukuk (64)( Orhun abidelerinden). Siz jaln ok , biz- bir may . (Abay)(Siz, alevsiniz, korsunuz; biz (ise), yaz). Keng dala saan men- bala ;... Baqtt elge sen ana . (A. Tokmaganbetov)((Ey) Geni bozkr, ben senin evladnm; Sen (ise), bu mutlu halkn anassn). uv. : epe vat (Am., s.170) "ben ihtiyarm", al-Kaschg.: men bu balaa amraq (Raq. E-T. Dict. 68b) "bu ocuu seviyorum" (Grnbech 2000: 75) Yak.: kini aa "o babadr" (Bhtl). (Grnbech 2000: 75) 2. Trkede tamlayan veya belirten unsur, daima tamlanan veya belirtilen unsurdan nce gelir. Baka bir ifadeyle yardmc unsur, daima asl unsurdan nce yer alr. Bu kural, kelime gruplar iin olduu gibi, birleik cmleler iin de geerlidir. Btn aratrmaclar, Trke sz diziminin, bu ana kanun zerine kurulduu konusunda hemfikirdirler (3). Ayrca, Muharrem Ergin'in dedii gibi, "Trkede bu sra, ayn zamanda bir zaman srasdr. Gerekten de Trkede kelimelerin sras onlarn karladklar nesnelerin ve hareketlerin zaman iindeki var olu sralarna uygundur. Mesel, bir hareketin yardmc hareketleri nasl daha nce meydana gelirse, o yardmc hareketleri karlayan kelimeler de, asl hareketi karlayan kelimeden ayn ekilde daha nce gelir. Trke dncede zaman sras esastr." (Ergin 1990: 375) N. G. Gadjiyeva da, Altayca Cas kelip kar kayld (Gadjiyeva 1973: 318-319) (Kogda prila vesna, sneg rasstayal./ Sneg rasstayal, kogda prila vesna). (lk bahar gelince kar eridi). rneinde olduu gibi, cmlenin p zarf-fiiliyle yaplan ksmnn, ounlukla asl cmleden nce vuku bulan hareketleri gsterdiini belirtmektedir. Bu konuyla ilgili olarak aadaki rnekler incelenebilir: kapnn kolu ruka dveri the knob of the door gzel hava prekrasnaya pogoda a wonderful weather ok almak truditsya userdno to study hard renci antasn alp, snftan kt. Student vyel iz klassa, vzyav (svoyu) sumku./ Vzyav svoyu sumku, student vyel iz klassa. The student left the class-room, after taking his (her) bag./After the student had taken his (her) bag (Latipov 1992: 5), he left the class-room. rneklerde de grld gibi, esnek yaplarndan dolay her iki yapnn da mmkn olduu Hint-Avrupa dillerinde genel itibaryla asl unsur yardmc unsurdan nce gelir. Trkede ise bu yap tam tersine ileyerek "renci antasn alarak snftan kt" cmlesinde olduu gibi, yardm102
c unsur olan "renci antasn alarak" ksm, "snftan kt" asl unsurundan nce gelmektedir. Trkeye nce Arapa ve Farsa terkip kurallar girmitir. Gnmzde ise, Trkede Bat dillerinin yapsnn etkisiyle Trkenin tamlama yapsna ters den ok sayda kelime gruplarnn olutuu bilinmektedir. Farsa terkipler, alabildiince bol kullanld Osmanl devresine gre, bugnk Trkiye Trkesinde parmakla saylacak kadar ok az kullanlmaktadr. Ancak onlarn yerine Bat dillerinin yapsna uygun terkiplerin gittike yaygnlat grlmektedir (4). Mesel, aadaki rneklere gz atalm: a) T.T.: hfz--shha, dar--afaka, tebdil-i hava, tebdil-i mekn zb.: nuqti nzr (bak as), aynaycihan (televizyon) Kaz.: aqrzaman (ahr-i zaman) T.T.: Otel Dedeman, Salon Uur Gag.: bobas kzn (kzn babas), uaklar onun (onun ocuklar) (Pokrovskaya 1975: 234) Tat.: hissiyati milliya (mill his), ehri Bolgar (Bolgar ehri), kaderi hel (kader-i hl/ hl kaderi) (Safiullina 1999: 980) 2.1. Trkede bazen tamlayan tamlanan sras muhafaza edilir, ama isim tamlamas olmas gerekirken sfat tamlamas gibi kullanlr: Rzgrl soka yerine Rzgrl sokak; Bebek soka yerine Bebek sokak. Bu tr yaplar, bir taraftan Orhon abidelerinde geen Trk budun, tken y tamlamalarnn devam gibi deerlendirilebilir. Ancak sokak isimlerinden baka yerlerde kullanmamalar ve Orhon abidelerinden bu yana benzer rneklere rastlanmamalar dikkate alnarak bunlarn, muhtemelen North Street, Church Street gibi sokak isimlerinde olduu gibi ngilizcenin etkisinde olutuu kanaatine varlmtr. Sokak isimlerinden daha sk kullanlan isimlerin olmas, bu tr tamlamalarn sk kullanmdan oluma ihtimalini ortadan kaldrmakla birlikte, sz konusu olgu, Trkedeki eski bir tamlama modelinin yabanc dillerin etkisiyle kullanm sklnn genilemesi olarak da izah edilebilir. 2.2. Kazakistanda resm dil olarak kullanlagelen Rusa ile birlikte artk Kazakann resm dil olarak kullanlmaya balamasyla kurum, maaza, otel adlarnda Rusa isimlerin yanna Kazakasnn da zorunlu olarak konulmas ilgin durumlara yol amtr. Kazakistann hemen hemen btn ehirlerinde Qonaq yi OTIRAR gostinitsa (OTURAR oteli), Kitap dkeni QASYET magazin (QASYET kitap maazas) gibi kurum isimle103
rine rastlanabilir. Ne Kazakann ne de Rusann dil yapsna uygun olan byle gln isimlere yol amaktansa ya Rusa karlnn hi kullanlmamas gerekir, ya da kullanmakta srar edenler varsa veya kullanlmak zorunda kalnrsa hem Kazakann hem de Rusann dil yapsna uygun kullanlmaldr. 2.3. F. S. Safiullina (1999: 979), Rusadaki "genitif konstrksiyonlar" adl yaplarn tesirinde Tatarca'da "Tatarstan su ast sport federatsiyas Prezidyumu predsedateli V. Merdanov" (Tataristan'n su alt sporu federasyonu prezidyumu (bakanlk heyetinin) bakan V. Merdanov), v.s. gibi zincirlemeli tamlamalarn oaldn belirtir. 2.4. Aadaki rneklerden de grlecei gibi bazen isim tamlamas olmas gerekirken baz isimlerden sfat yapan eklerden (mesel, -sal eki) dolay sfat tamlamas olarak kullanlan yaplar da vardr. Mesel, yl ve gnlerin ifadesi, Trkiye Trkesinde isim tamlamas yapsyla karlanlrken, dier Trk lehelerinde Rusann etkisiyle sfat tamlamas yapsyla kurulmaktadr. 2000 yl ifadesi yerine dier Trk lehelerinde 2000inci yl kullanl vardr. Bu durum Almanca, ngilizce gibi Bat dilleriyle Rusada da byledir. Bu yapyla ilgili rnekler yle sralanabilir: T.T.: parasal (5) sorun ------- para sorunu bilimsel aratrma -------------- bilim aratrmas Kaz.: on ekini mart dvenadtsatoye marta on iki mart (aslnda olmas gereken ekil, marttng on ekisi eklidir). 1980-i jl 1980-y god 1980 yl (tpk qoy jl (koyun yl) tamlamasnda olduu gibi, !980 jl eklinde olmaldr). Krg.: 19'unu may devyatnadtsatoye maya 19 (on dokuz ) mays 1917'ni cl 1917-y god 1917 yl (Kulamshaev) Kaz.: Q.A.Yasawi atnda universitet universitet imeni H.A.Yasavi H.A.Yasawi University (H. A. Yesevi niversitesi) (olmas gereken, Q.A.Yasawi Universiteti'dir). Krg.: F.Engels atndag orto mektep Srednyaya kola imeni F. Engelsa F. Engels Orta Okulu. (Kulamshaev) Tat.: 20-i sentyabr' 20-oye sentyabrya 20 Eyll (Safiullina 1999: 983) Sz konusu rneklerin says oaltlabilir. Bu rneklerde asl unsurla yardmc unsurun yer deitirmesi, ngilizce ve Rusadaki benzer yaplardaki gramer kuralnn Trkeye transferiyle aklanabilir. Bu kullan104
larn eitli psiko-sosyal sebepleri bulunmaktadr. Ancak bu yazda bu konu zerinde durulmayacaktr. Yardmc unsurun asl unsurdan nce gelme kural, birleik fiil gruplar ve birleik cmleler iin de geerlidir. Ancak baz Trk lehelerinde bu konuda da yabanc dillerin etkisi grlmektedir: Gag.: isteerim gidejim hou poyti gitmek isterim (Pokrovskaya 1980: 231-232) var ni alajym mogu vzyat al-a-bilirim yok ni geliym ne mogu priyti gel-e-mem lazm gidelim (nam) nujno poyti git-meli-yiz (gitmemiz lzm/gerek) T.T.: Deil yazmaa, okumaa bile iktidar yoktur. (Haceminolu, 1992: 240) (Ne to to pisat', (on(a) ne v sostoyanii daje itat') (He can not only write but also read)(Yazmak bir kenara (yle dursun), okumaa bile iktidar yoktur) Kaz.: Ol alaqanmen kz jasn srtti de: - Erteng-aq turp ketemin,dedi klip. (Bkeyev, 1994: 109) (On vyter slyozy ladonyu i skazal ulbayas (smeyas): Zavtra vstanu na nogi (vzdorovlyus) (O elinin iiyle (ayasyla) gz yan sildi ve: -Yarna bile kalmaz, iyileirim,dedi glerek). Cmlede yardmc unsurun asl unsurdan nce deil de, Hint-Avrupa dillerinin yapsna mahsus olduu gibi, sonra kullanlmas, bata Trkiye Trkesi olmak zere ounlukla Ouz grubunu tekil eden lehelerde, daha az grlmekle beraber dier lehelerde kili birleik cmle olarak karmza kmaktadr. Gemii ok eskilere, yani Uygurca dnemine kadar uzanan bu ekin dilimize Farsadan getii konusunda kabul etmeyenler de (E. Z. Abdullayev 1964: 82-97) olmakla birlikte, hemen hemen btn Trk Dili grameri yazarlar hemfikirdirler. Ancak kinin menesi ve kullanlnn, kili birleik cmlelerin anlam ve yap bakmndan trlerinin (Musaolu, 2002) kendi bana aratrlmas gereken bir konu olduu iin, burada sadece Trkenin sz dizimine aykr rnekler ele alnacak: b) Az.: 1. O gorhur ki, bu uag onun geleek planlarna engel tretsin. (On boitsya, to etot rebeyonok pomeayet yego buduim planam) (O korkar ki, bu ocuk onun gelecekteki planlarna engel yarata (yaratr) (Ubryatova (Gadjiyeva 1962: 8) (O), Bu ocuun gelecek planlarna engel yaratacndan korkuyor).
105
2. hdm bulvara ki, belke orada grem. (Ya vyel na bulvar, tob mojet bt tam uvidet (ih) (Ubryatova (Gadjiyeva 1962: 23) (ktm caddeye ki, belki orada grrm. / Belki de orada grrm diye caddeye ktm). Tat.: Dnyada kp kiiler bar ki, tken ve gakll kiilerden kurkp, z tirelerinde kbrek ahmaklarn yrteler. (Yest na svete mnogo lyudey, kotorye boyas umnh i pronitsatelnh lyudey, okrujayut sebya durakami) (Dnyada (yle) ok insan var ki, keskin (zekal) ve akll insanlardan korkarak etrafna aklsz (ahmak) insanlar toplarlar/ Dnyada keskin ve akll insanlardan korkarak etrafna aklsz insanlar toplayan o kadar ok insan var (ki) (Gadjiyeva 1973: 354-355) zb.: unday knler bolganki, Alier mayda harjlari n hem tangasiz kolgan. (Bvali takiye dni, to alier ostavalsya dolgo bez kopeyki na melkiye rashody) (Gadjiyeva 1973: 355) (yle gnler oldu ki, Alier ufak tefek ihtiyalarn karlayamayacak kadar parasz kalmt./Alierin ufak tefek ihtiyalarn bile karlayamayacak kadar parasz kald gnleri oldu) T.T.: Kzl havalar seyret ki akam olmakta (AH) Kar.: Son aytlar, ki biz karahlar (Potom skajut, to my razboyniki). (Sonra diyecekler ki, biz haramiyiz. Sonra bizim harami olduumuzu syleyecekler). (Gadjiyeva 1973: 157) Kum.: Ol nedir ge yzdr barmag (to eto takoye, to u nego sto paltsev). (O nedir ki, yz parma var. Yz parma olan nedir) (Gadjiyeva 1973: 353). Ki balacndan baka ayrca etkilendikleri dillerin, zellikle Hint-Avrupa dillerinin yapsna gre gelien, gittike o dillerdeki ekiller ve leksikgramatikal birliklere yaklaan, hatta anlamca onlarla zdelemeye yz tutan cmle eitleri vardr. Baz rneklerde grlecei gibi, kalka (6) (istinsah) yoluyla, yani ekillerin olduu gibi kopyalanmasyla meydana gelen yaplara da rastlamak mmkndr. Mesel: Gag.: 1. Onun salar karajdy, ni qarga kanady. (U neye byli volosy yornye, kak voronovo krylo. (Pokrovskaya 1980: 144) (Onun salar siyaht, karga kanad misali) (Onun salar karga kanad gibi siyaht). 2. nsannar gittiler, bizi glerek. (Lyudi uli, smeyas nad nami). (Pokrovskaya 1980: 146) (nsanlar gittiler bize glerek. /nsanlar bize glerek gittiler). 3. Biz onnarz, kimi bktler, ama kramadlar. (My te, kogo oni sognuli, no ne slomili). (Gadjiyeva 1973: 358) (Biz onlarz, kimi ediler, ama kramadlar. / Biz, (onlarn) eip kramadklaryz (kramadklarndanz). ) 4. Memeleket baka ben bilmedimdir, nende ble bol insan yaar. (Ya ne znayu drugoy (takoy) strany, gde (b) elovek jil v takom izobilii).
106
(Gadjiyeva 1973: 361-362) (Memleket baka bilmem, nerede byle insan bolluk (iinde) yaar./ nsanlarn byle bolluk iinde yaadklar baka memleket bilmem). 5. Bunnar da gider yayn onun ardna em bakerlar, nen o sapajek. (A eti idut za nim pekom i smotryat, kuda on svernyet). (Pokrovskaya 72) (Bunlar da yayan onun arkasndan giderler ve bakarlar, nereye o sapacak (dnecek)./ Bunlar da onun arkasndan yayan giderler ve nereye dneceine bakarlar). 6. Grgiy annatt, nein geldiler Komrada. (Geyorgiy rasskazal, zaem oni priyehali v Komrat). (Pokrovskaya 72) (Geyorgiy anlatt, niin geldiler Komrata./ Geyorgiy, Komrata niin geldiklerini anlatt). 7. Biz grdk, ani yava ilemeklen var nije geri kalalm. (My uvideli, to iz-za medlennoy raboty mojem otstat). (Pokrovskaya 71) (Biz grdk, ki yava almakla mmkn geri kalmamz./ Yava almakla geri kalabileceimizi grdk (anladk). Tat.: pteim kildi, kays ki Meskevden kaytkan. Priyol moy tovari, kotory vernulsya iz Moskvy. Arkadam geldi, ki Moskovadan dnd. Moskovadan dnen arkadam geldi ( Gadjiyeva 1973: 353). zb.: Pulini ol, senge yaraadi, negaki kambaalsan. Beri dengi, tebe (oni) prigodyatsya, ibo ty beden. _ Paran al, sana lazm olur (iine yarayacak), nk fakirsin (yoksulsun) (Gadjiyeva 1973: 361). Az.: Ahund soruurdu neye Sada lala deyirler. Ahund spraival, poemu Sadka nazvayut balagurom. Ahund sordu, niye Sadka akac (soytar) derler (Gadjiyeva 1973: 361) Ahund, Sadk'a neden soytar dediklerini sordu. Kar.: O kart yah hatn dgl, kays kobuz etkende sekire; o yah hatn, kays evnin keregin bile. (Horoaya jenina ne ta, kotoraya tantsuyet kak tolko uslet muzku, ata, kotoraya znayet hozyastvo) (yi kadn o deil, ki kopuzu duyunca oynaya; iyi kadn odur, ki evinin ilerini bile. Kopuzu duyunca oynayan kadn iyi kadn deil; ev iinden anlayan kadn, iyi kadndr) (Polkanov) Kaz.: Kosmos kengistigin igerw problemasnng yerekeligi sol- bul problemanng bkil adamzattng mddesine qats bar. Osobennost problemy osvoyeniyakosmieskogo prostranstva v tom, to eta problema imeyet otnoeniye k nujdam vsego eloveestva. (Demesinova 1974: 22) Uzay boluunu idare etme meselesinin zellii udur ki, bu mesele btn insanlk iin nem tar. Btn insanlk iin nem tamas, uzay boluunu idare etme meselesinin zelliidir.
107
3. Cmlede zne ile yklemin kii ve say bakmndan uyum salad bilinmektedir. Ancak Trkede baka dillerden farkl olarak "Onlar gittiler" yerine "Onlar gitti" rneinde grld gibi, fiil ekiminde 3. okluk ahs eki kullanlmayabilir. Nitekim ou Trk lehelerinde bu byledir. Ayrca Trkenin bu konudaki dier ayrt edici zelliklerinden biri de, say sfatlarndan oluan sfat tamlamalarnda ismin okluk eki almamasdr. Eskiden teklik ve okluk ekillerinin olmadna iaret eden sayca uygunluun snrll, aadaki rneklerden daha iyi anlalacak: a) Onlar gitti . Oni uli. They went (have gone). b) kitap . Tri knigi. Three books. Ancak Trke'nin Bat grubunu oluturan lehelerde eskiden beri; Dou ve Kuzey-Dou gruplarn oluturan lehelerde ise son zamanlarda zne ile yklemin say bakmndan uymasna doru temayl vardr. Mesel : a) Gag.: Dnjler kutladlar onnar, verdiler baailari.-Uastniki svadby (svadebiki) pozdravili ih, dali podarki. (Pokrovskaya, !978: 31)Dncler (dne gelenler) onlar kutladlar, hediyeleri (ni) verdiler. Kar.: Son aytular ki, biz karahlar. Potom skajut, to my razboyniki (Gadjiyeva 1973: 157) Sonra derler ki, biz haramiyiz. Yak.: ...Bar dn aymana tstler. ... ves narod vdrug zavolnovalsya. Btn halk birdenbire heyecanlanverdiler) (Ubryatova 1962: 107). Az.: Men aglandm ve de sakit olub istediler gedeler... Ya razozlilsya, i vse troye pritihli i hoteli uyti... Ben sinirlendim ve de birdenbire sakinletiler ve gitmek istediler. (Ubryatova 1962: 8). zb.: Kolhoziler pahtni ekdiler, suardlar v terdilr. Kyller pamuk ektiler, suladlar ve topladlar. (Yaman 2000: 205). T.T.: renciler birer ikier gelmeye baladlar. Kaz.: Jinalan jurt .... yereke iltipat bildiristi (Demesinova 1974: 17). ( Toplanan (gelen) millet.... memnuniyetlerini dile getirdiler iltifat yadrdlar) b) Btn Trk lehelerinde say sfatlaryla isimler birletiinde okluk eki kullanlmaz. Ama ok nadir olmak zere, mesel Trkiye Trkesinde "Ali Baba Ve Krk Haramiler", "Pamuk Prenses Ve Yedi Cceler", v.s. gibi yabanc dillerden evrilen eserlerin isimlerinde ve Yedi Kardeler gibi otel isimlerinde grld gibi, say sfatlaryla birleen isimlerin okluk eki ald da grlr. eviride eserin orijinaline sadk kalma sz konusu olmakla birlikte, onun dilin tabiatna aykr dmemesi gerekir.
108
NOT: Ayrca son zamanlarda Trkiye Trkesinde patlcanlar kavruluyorlar, patatesler halanyorlar rneklerinde olduu gibi, zellikle basn ve yayn dilinde kullanlmak zere, cansz isimlerle birleen fiillerin de okluk eki ald grlmektedir. 4. Trkede dier Hint-Avrupa dillerinden farkl olarak isimlerin iyelik eki ald bilinmektedir. Konunun daha iyi anlalmas iin aadaki karlatrmal rneklere baklabilir: benim kitab--m moya kniga my book sizin kitab--nz vaa kniga your book Ancak, Muharrem Erginin, Genitif grubu altnda inceleyerek iyelik eki dm iyelik gruplar diye deerlendirdii: bizim kz, senin ev, benim at, Ahmet daynn olan, sizin av kpei ve J. Nemethin (1962: 103) Son zamanlarda konuma dilinde iyelik eklerinin dmeye meyilli olduunu belirterek verdii benim kitap, bizim peder gibi rneklerden de grld gibi, iyelik eklerinin drlerek kulanlmas yaygnlamaktadr. Artk bu kullanl sadece konuma diliyle snrl olmayp yaz diline de gemitir. Mesel, Trkiye Trkesinde Memduh evket Esendaln Hayat Ne Tatl eserinde geen rnekte de iyelik eki drlmtr: a) T.T.: Birdenbire yannda birini grd. Kavafn kr ... (ME) Ayn ey Kazak Trkesi iin de geerlidir. Btn ahslar sz konusu olmamakla birlikte 1. okluk ahs ve 2. okluk ahs iyelik ekleri Kazak Trkesinde de drlerek sylenebilir: Kaz.: bizding y, sizding awl Yukarda da belirttiimiz gibi, bu yap gnlk konuma diliyle snrl kalmayp edeb dile de gemitir. Mesel, Majan Jumabayn Trkiyedeki Kurtulu sava iin yazd Alsta Bawrma (Uzaktaki Kardeime) iirinde bu hususla ilgili yle rnekler vardr: Bawrm! Sen o jaqta, men bu jaqta Qaydan qan jutamz, bizding at -qa Layq pa qul bop turuw, kel keteyik Altaya ata miras altn taqqa (M.Jum). (Kardeim, sen orada, ben burada Kaygdan kan yutarz, bizim ad -a (bizim admza) Layk m, kul olup durmak, gel gidelim Altaya atadan miras altn tahta)
109
Sz edilen olay iin yabanc dillerin etkisi sz konusu olmayabilir. Bu, daha ok iyelik ekinin kendi fonksiyonundan kaynaklanabilir. Bilindii gibi, Trkede iyelik ekleri, ayn zamanda iyelik zamirlerinin anlamn da tar. Bunun iindir ki, benim kitabm yerine sadece kitabm dendiinde de ayn anlam verilmi olur. Yukardaki rneklerde ise bunun tam tersi grlmektedir. Yani tamlayanda iyelik zamiri kullanld iin, tamlanann iyelik eki drlmtr. zellikle zel isimlerle kurulan isim tamlamalarnda ilgi durumu ekinin kullanlmad rneklere tarih eserlerde de rastlanr. Mesel, Nehcl-Feradiste (Tezcan Zlfikar 1995: 353-355) geen rnei inceleyelim: b) N.F.: Andn song babalar Yakub kat--nga kirdiler tak aydlar. Ondan sonra babalar (Hz). Yakubun (Yakub Peygamberin) huzuruna girdiler ve dediler. Yusuf peygamber hatr- ho bold. (Hz). Yusufun gnl ho oldu (memnun oldu). rneklerinde olduu gibi, Yakub ve Yusuf tamlayanlar zel isim, yani belirli olduu iin, ilgi durumu ekine ihtiya duyulmamtr. Benim kitap dediimizde bu olayn tam tersi olarak m iyelik ekinin anlamn zaten benim iyelik zamiri verdii iin, ayrca belirtmeye gerek kalmamtr. Ayrca son zamanlarda Trkiye Trkesinde yaygnlaan; c) T.T.: Dilimizi korumak, bizlerin grev-i-dir. Sizlerin saye-s-i-nde bu gnlere geldik rneklerinde olduu gibi, iyelik eklerinden sonra ahs eklerinin kullanlmad ve dolaysyla tamlananlar sanki nc teklik ahs iyelik ekini alm isimler gibi kullanld durumlara da rastlamak mmkndr. 5. Trke'de sahip olma veya sahip olmamak kavramlar iyelik ekleriyle verilir. Trke "Benim bir ocuum var" cmlesinin Hint-Avrupa dillerindeki karl "Ben bir ocuk sahibiyim" eklinde olurdu. Nitekim ok nadir olmakla birlikte byle kullanllara da rastlamak mmkndr. Halbuki aadaki rneklerden grlecei gibi, Trkenin yaps tamamen farkldr: Ben-i-m bir ocuum var. U menya est' rebyonok. I have a child. Her ne kadar bazen Benim bir ocuum var yerine Ben bir ocuk sahibiyim; veya Benim bir kitabm var yerine Bende bir kitap var eklinin kullanld grlse de bu, o kadar yaygn deildir ve yabanc etkinin olup olmad tartma konusudur. Bununla birlikte Kazak Trkesinde Mening bir ulm bar. (Benim bir olum var), Sizding dosngz bar ma? (Sizin arkadanz var m?) gibi kullanllarn yannda, zellikle cansz
110
isimler sz konusu olduu zaman Sizde artq qalam bar ma? ((Sizin) fazla kaleminiz var m?) eklinde iyelik eklerinin yerine bulunma hli ekininin kullanld yaplar da yaygndr. Bu, eskiden ok nadir olmakla birlikte var olan yapnn Rusann etkisinde kullanm sklnn genilemesi ile izah edilebilir. nk sz konusu yapnn Rusadaki karl, U vas est' linyaya ruka ? (Sizde fazla kalem var m? Fazla kaleminiz var m?) rneinde grld gibi, bulunma hli ekiyle yaplr. 6. Trke'de yer ve mekn bildiren i, d, kar, yan, n, v.s. gibi yardmc isimler baka isimlerle birletii zaman iyelik eki alarak isim tamlamalarnn tamlanan olur. Necmettin Haceminolu (1992: V-VI), Baz Avrupa Trkologlarnn isme muzaf olan ve ekim eki alan bu gibi kelimeleri kendi dillerine kyasla edat saymalarnn yanl olduunu belirtiyor. Trkenin bu konudaki dier dillerden fark aadaki rneklerden daha iyi anlalmaktadr: anta-n-n i-i-n-de Ben-i-m yan--m-da v sumke vozle menya in a case next to me
6.1. F. S. Safiullina (1999: 977), Tatarcada yzinde (Rusa "v litse"), tertibinde ("v poryadke"), noktasnnan (s toki zreniya") rneklerinde grld gibi, birok yardmc isimlerin, yabanc dillerden zellikle Rusadan "kalka" (istinsah) yoluyla girmi olan yardmc isimler olduunu belirtir. 6.2. Trkiye Trkesinde yan, etraf anlamna gelen oras zamiri yardmc isim grevinde kullanld zaman dier i, d, yan, ba... gibi yardmc isimlerden farkl olarak heykelin ora- -da, duran ora- -da, v.s. rneklerinde grld gibi, iyelik ekleri olmakszn kullanlmaktadr. 7. Trke'nin, isim hl ekleri ve onlarn grevleri konusundaki dier dillerden farkl olan zellikleri yle sralanabilir: Trkede yn bildiren hl vardr; fiiller, belirli bir hl ekini alan isimleri idare eder {(b) ksmndaki rneklere baknz)} ; kyaslama kma hliyle yaplr {(c) ksmndaki rneklere baknz)}. Bu konuda Necmettin Haceminolu ve Rasim imek (Haceminolu, 1992: V-VI, imek, 1987: 7-8) gibi bilim adamlar, Trkedeki hl eklerinin dier dillerdeki mukabilinin edatlar olduunu belirtmektedirler. Bu, aaya alnan rneklerden de grlebilir: book Kniga a) Y.H kitap (of) the book knig-i .H. kitab-n book (v,na) knig-u Y.H. kitab- (to )the book (k) knige Yn.H. kitab-a (in, on) the book (v, na) knig-e B.H. kitap-ta
111
b)
.H. kitap-tan V.H. kitap-la kpek-ten korkmak okul-a gitmek snf-ta bulunmak kitab- okumak
(iz, s) knig-i (s) knig-oy boyatsya sobak-i hodit v kol-u nahoditsya v klass-e itat knig-u
(from) the book (with) the book to be afraid of a dog to go to school to be in a class-room to read the book
c) Gne Yerkreden byktr.- Solntse bole (em) zemli (zemlya).The Sun is bigger (than) the Earth. Ancak ada Trk lehelerinde, zellikle eski Sovyetler Birlii snrnda olan Trk boylarnn dilinde bu konu ile ilgili, bilhassa fiillerin idare ettii ismin hl ekleri konusunda baz deiiklikler grlmektedir. Mesel: Kazak Trkesinde Doum gnn kutluyorum anlamna gelen Tuan kning-men quttqtaymn rnei, Tuan kning-di quttqtaymn olmas gerekirken Rusa s nedatnn (predlog) karl olan vasta hli ekiyle yanl yaplmaktadr. Rusann etkisiyle ortaya kan bu eviri ifadelere dier lehelerde de rastlanmaktadr: Kaz.: tuan kning-men (quttqtaymn) (pozdravlyayu) s dnem rojdeniya (Doum gnn kutluyorum) zb.: byrmingiz biln S prazdnikom (bayramn kutluyorum) Krg.: Jengil parng menen! S lyegkim parom!- Shhatler olsun! (kelimesi kelimesine: Hafif buharlarnzla!) Jengiing menen! S Pobedoy! Zaferinizi kutluyorum! (kelimesi kelimesine: Zaferinizle!) Mayramng menen! S Prazdnikom! Bayramnz kutlu olsun! (Bayramnzla!) (Kulmashaev) Tat.: Kaytwgz bilen! S priyezdom! (Birisi bir yerden dnd zaman sylenir). Tugan kning bilen! S dnyom rojdeniya! - Doum gnnz kutlu olsun! (Safiullina 1999: 981) Kaz.: siz-di bolad ma? Mojno vas? (Sizi olur mu? Sizinle grebilir miyim?) Bilindii gibi, kutlamak fiili nesne isteyen fiildir, yani idare ettii ismin, rneklerde olduu gibi vasta hli deil, ykleme hli ekini almasn ister. Dolaysyla ismin vasta hli ekini almas, tamamen Rusadaki kullanl112
n karlnn Trkeye gemesinden ileri gelmektedir. kinci rnekteki olmak fiili de ykleme hli ekini alan ismi deil, yaln hlindeki ismi ister. Dolaysyla burada da eviri sz konusudur. Ve eklerin yanl kullanld, u rneklerden kolayca anlalabilir: Sen-i quttqtaymn (Seni kutluyorum) Mualim bolad (retmen olacak) 8. Trke'de, dier dillerdeki karl verbum finitum, yani ekimli fiil olan ve ahs eklerini alan isim fiiller, cmlede fiil veya isim gibi yklem olabilmektedir. Mesel, nemli olan, (senin) bana gven-me-ndir rneindeki 2. teklik ahs ekini alan gvenmendir isim-fiilinin, dier dillerdeki karl aadaki rneklerden de grlecei gibi, isim-fiil deil, ekimli fiildir: nemli olan, (senin) bana gven-me-n-dir. Samoye glavnoye- to, to ty doveryaye mne (tvoye doveriye v otnoenii ko mne). (t is important that you trust me. (The important thing is that you trust me). Ancak son zamanlarda etkilendikleri Hint-Avrupa dillerinin yapsna uygun olarak baz Trk lehelerinde bu tr yaplarn, isim-fiil deil, verbum finitum, yani ekimli fiille yapld da grlebilmektedir. Mesel ayn cmlenin Trkiye Trkesi ve Kazak Trkesindeki muhtemel kullanl u ekilde gsterilebilir: T.T.: nemli olan u ki, sen bana gveniyorsun. Kaz.: Mangzds sol- sen maan senesing. 9. Trke, bilindii zere fiilimsilerle (isim-fiil, sfat-fiil, zarf-fiil) kurulan yaplar asndan ok zengin bir dildir. Bu tr yaplarn fiillerinin, dier dillerdeki ayn yapl fiillerden fark, verbum finitum, yani ekimli bir fiil deil, ekimsiz olmasdr. Fiilimsilerle yaplan cmlelerin yardmc (baml) cmle olup olmad, Trkologlar arasnda tartlagelmitir. Bazlar, bunlar birleik cmlelerin yardmc (baml) unsuru olarak kabul ederken, bazlar da basit cmlenin bir esi olarak kabul ederler. V. G. Kondratev ise, bu tr yaplara Cmlenin genilemi geleri adn vererek sebebini yle aklyor: Bu terim, ayn yapnn Hint-Avrupa dilerindeki yardmc cmlelerden farkl olduunu vurgulama imknn salar;
113
Trkolojide ounluk tarafndan kabul edilen bir terimdir. (Kondratev 1981: 161-162) Aadaki rneklerden de grlecei gibi, Trke fiilimsilerin dier dillerdeki karlklar, ekimli fiillerdir: a) Onun okula gidememesi beni ok zd. Menya ogorilo to, to on(a) ne mojet hodit v kolu. It made me upset that he (she) could not go to the school. b) Gelen adam, babamdr. elovek, kotory idyot (iduiy), moy otets. The man who is coming is my father. c) Ben okula gelirken yamur yayordu. yol dojd, kogda ya yol (la) v kolu. It was raining when was coming to school. Trkenin yardmc unsur + asl unsur yapsna ve yardmc unsurun ekim ekleri (zaman, ahs ekleri) olmakszn kullanlmasnn aksine, yabanc dillerin tesiri altnda kalarak gittike artmakta olan unsurlarn banda ou lehelerde kullanlan kili birleik cmlelerle; baz lehelerde de rneklerine rastladmz ani (ki, ne), nije (nasl), nende (nerede), kays (hangi), sol (u), sonday (o kadar),... gibi zamirlerin bala gibi kullanld cmle trleri gelmektedir. Yukarda 2. maddede zerinde uzun uzadya durulduu ve ok sayda rnek verildii iin, burada tekrarlamak istemiyoruz. Yalnz, Hint-Avrupa dillerinin yapsna yaklamakta olan bu tr cmlelerin gittike yaygnlamas, Trkenin en nemli zelliklerinin banda gelen fiilimsilerin grevlerinin snrlanmasna ve kullanmlarnn azalmasna yol atn sylemek gerekir. 10. Trke'de birleik cmlenin unsurlar, baka dillerdeki ayn yaplardan farkl olarak balasz birleebilme kabiliyetine sahiptir. Aadaki rneklerden de grlecei gibi Trkede balasz yaplan yaplarn dier Rusa ve ngilizcede balasz kurulmasnn gramer hatasna yol aaca bir gerektir. Dolaysyla dier dillerde bu tr birleik cmlelerde balalarn olmas arttr: a) Ben okula gelirken / yamur yayordu. yol dojd, kogda ya (yo, la) v kolu. t was raining when was coming to school. b) Bekledim, / gelmedi. Jdal(a), (no) ne priyol(prila). waited but he (she) did not come.
114
Cmlenin yardmc ve asl unsurlarnn birbirlerine herhangi bir bala almadan balanmasnn kk ok eskilere dayanmaktadr. N. Z. Gadjiyeva, bu tr yaplarn aslnda balangta iki ayr basit cmle olan birimlerin herhangi bir deiiklie uramadan sadece yanyana gelerek birlemesinden nce sral cmle, daha sonra da baml cmleler olarak gelimesinden meydana geldiini ve bu gelime sreci ierisinde de tamlayan + tamlanan yapsndan dolay yardmc olan unsurun ekimli fiil olma kabiliyetini yitirerek fiilimsilere dntn; aada verdii rneklerden de grlecei gibi, Trke fiillerin znde isim olduu iin bunun ok kolay gerekletiini sylyor (Gadjiyeva 1973: 207, 237, 335-396): Bak.: Min ylengen yl bik kngilli ini. (God, v kotorom ya jenilsya byl oen vesyoly) (Gadjiyeva 1973: 213) (Benim evlendiim yl, ok gzel bir yl idi). Tat.: Ul da Dimka eytkenni raslad. ( on podtverdil to, to skazal Dimka). (Gadjiyeva 1973: 213) ( O da, Dimkann sylediklerini dorulad). Hak.: Passajirler anng pn giderin kisek pilgenner. (Gadjiyeva 1973: 231) (Passajiry znali to, to on uyezjayet segodnya, eyo vera). (Yolcular, onun gideceini dnden (bile) biliyorlard). Kum.: Urubat algan belgili. (zvestno, to on bral vzyatki). (Gadjiyeva 1973: 231) ( Rvet ald belliydi). Kaz.: Jekiting te araand onng trinen bilinip tur. (To, to Jake silno ustal, blo zametno po yego litsu). (Gadjiyeva 1973: 231) ( Jakein ok yorulduu (onun) yznden belliydi). N. Z. Gadjiyeva, dier taraftan da balangta Trkenin bu tr cmleleri balamak iin balalara ihtiya duymadn; dilin yap belirtileri ve fiillerin morfolojik ekillerinin ok kolayca balalarn yerini tuttuunu; fakat daha sonra fiilimsilerin yetersiz kald ve ztlk, netlik anlamnn gelimesinin balalarn da ortaya kmasna yol atn; bunun Trkenin ki, da gibi ok zengin pekitirici edatlarnn sayesinde gerekletiini ve hatta daha sonra bununla da kalmayp hem edatlarla hem de fiilin ekilleriyle yaplan gibridlemeye doru gidildiini; burada yabanc dillerin etkisinden daha ok dilin kendi zemininin hazrlad artlarn ok byk bir nem tadn da dile getirir. Ayrca birleik cmlelerin gelimesiyle ilgili Rus bilim adam Y. A. Sprinakn (Oerk Russkogo
115
istorieskogo sintaksisa, II, Kiyev, 1964, s.7) u grlerini ilave eder: Birleik cmlelerin tarih gelimesi u varsayma dayanyor: nce birbirlerine bal olmayan sadece basit cmleler, daha sonra yklemleri her bakmdan birbirlerine eit olan sral bal cmleler ve bunun neticesinde de daha sonra bal cmleler meydana gelmitir. Gadjiyeva, bu grleri destekleyecek u rnekleri sunuyor: N. Z. Gadjiyeva: Az.: 1. Gzledim, / gelmedi, / ahtardm, / taplmad. (Bekledim, (ama) gelmedi; aradm, (ama) bulunmad). (1973: 208) 2. Bir ata dogguz olu besler, dogguz olu bir atan besleye bilmez. (1973: 335) (Bir ata dokuz olu besler, (ama) dokuz oul bir atay besleyemez). 3. Arvad var, ev tiker, arvad var,/ ev yhar. (Kadn var, ev diker; kadn var, ev ykar. / Ev yapan kadn var, ev ykan kadn var) (1973: 209) Tat.: 1. zing bilesin,/ at kibik eledim min. (Kendin de biliyorsun (ki) at gibi altm./ At gibi altm kendin de biliyorsun) (1973: 209) 2. Karang tti,/ ut kabzdlar. (Karanlk kt( iin), ate yaktlar) veya (Karanlk kt, ( onun iin) ate ayktlar) (1973: 210) Horezm.(XIV.y.y). : Krermen/ bir yerli kkli arasnda bir ulu taht urulmu. (Gryorum (ki)yerle gk arasnda bir byk taht kurulmu./ yerle gk arasnda bir byk tahtn kurulduunu gryorum). (1973: 209) Orta Asya Tefs. (XII.-XIII.y.y). : Bir tn berdi/ ming aydin yigrek turur. (Bir gece verdi, bin geceden daha yedir. / Bin geceden daha hayrl olan bir gece verdi), (1973: 210) Kaz.: Qunanbay bul jerine dawlasqan joq,/ tsindi. (Qunanbay burasn tartmad, (nk) anlad. (1973: 209) Ayrca bu konuda Kazak bilim adam T. Kordabayev (1964: 61, 87, 150) ise, birleik cmlede yer alan unsurlar birbirine balamann en verimli yollarndan birinin, yardmc unsur ykleminin ekim ekleri almadan kullanlmas olduunu; Kazak Trkesinde baka dillerde olduu gibi iki basit cmleyi birbirlerine balayan balalarn olmadn; alalarn grevini a) zarf-fiiller; b) sfat-fiiller; c) art kipi eki; d) dier fiil ekillerinin stlendiini; XV. ve XVI. yzyllarda balalarn sayca ok olmak116
la birlikte, Trkeye Arapa, Farsa gibi baka dillerden getiini ileri srer. Ayrca Cemiat-t-Tevarihte ok rastlanan balasz birleik cmlelerin, ayr ayr basit cmlelerin mana yaknlndan dolay birlemesinden birleik cmlenin ilk trlerinin meydana geldii dncesini doruladn da belirterek u aadaki rnekleri vermektedir: 1. Adal engbek elge jetkizer,/ aram qulq elden ketkizer. (Helal i halka yaklatrr; haram i veya kurnazlk (ise) halktan uzaklatrr). 2.Urs rst qarar, / ntmaq halqt asrar. (Kavga, bereketi uzaklatrr, ittifak, birlik (ise) halk besler (gelitirir) 3. Kz qorqaq, / qol batr. (Gz korkak, el (kol)(ise) cesurdur). (1964: 224) 4. Ekseng orasng, / berseng alasng. (Eksen, biersin; versen alrsn). 5. Eki qara talassa, / bir quzna jem tsedi. ki karga dvrse kuzguna (kartala) yem olur. (1964: 333-338) (Ataszleri) Mecdut Mansurolu, baka dillerin yardmc cmle ile bildirdiklerini Trkenin, zengin isim-fiileri ve zarf-fiileri ile, yani ekimli fiil (verbum finitum) veya bildirici (predicatum) saylamayacak unsurlarla karladn; ancak yabanc dillerle kltr al-veriine girdii zamandan , yani Uygur devresinden itibaren birinci derecede din metinlerde aslna uygunluk istei ile eitli yardmc cmleler ve bunlar ba cmleye balayan edatlarn girdiini; bundan Trkenin aslnda balama edat tanmayan bir dil olduunu anlamak gerektiini ifade eder. Necmettin Haceminolu (1992: 112), Trkede balama edatlarnn teekklnn, Karahanl devresinden itibaren kendini belli ettiini; Eski Trkede olmad halde, sonradan ok sayda balama edatnn baka dillerden alnmas veya dilin kendi imknlar ile teekkl etmesi hadisesinin, gramerciler tarafndan yabanc dillerin tesiri ile, hususiyle Arapa ve Farsann tesiri ile izah edildiini (J. Deny, Stucture de Lanque Turque, Paris, 1950, s.17-51); Bat Trkesindeki balama edatlarnn byk bir ksmnn yabanc asll oluunun, bahis konusu kanaati destekler mahiyette olduunu; ancak dier byk bir ksmnn da, Trkenin kendi bnyesinden ktn; baz isimler, fiil ekilleri, hatta kelime gruplarnn kalplaarak edatlatn; onun iin balama edatlarnn teekkln sadece yabanc dillerin tesiri ile izah etme117
nin doru olmadn; bunda geni lde Trkenin gelimi ve ilenmi bir dil olmasnn da rol olduunu (anadak kimanda ok (yle, yle ki), v.s. syleyerek farkl bir gr ortaya koyar. brahim kzc (1989), tek tek kurulmu basit cmlelerden, balama edatlaryla yaplm birleik cmlelere geiin, insan dncesinin gelimesine ve dilin ilenmesine de dayandn belirtmektedir. N. H. Demesinova (1974), balasz birleik cmlelerin en kadim ve en temel yap olduunu, onlarn basit cmlelerin birlemesiyle meydana geldiini, gnmzde ise eitlik, sebep, sonu, ztlk anlamn veren birleik yaplarla balalarn yaygnlatn, bunun zellikle edeb trler ve ilm ve basn trlerinin gelimesiyle zellikle Sovyet dneminde hz kazandn, bunda ayrca Rusadan yaplan evrilerin de byk paynn olduunu belirtiyor. N. Z. Gadjiyeva bata olmak zere baz bilim adamlarnn savunduu gibi, ister dilin kendi artlar iinde meydana gelsin; ya da Kordabayev gibi baz bilim adamlarnn savunduu gibi, ister Arapa, Farsa gibi dillerin etkisinden meydana gelsin, kk ok eskilere dayanan ve gittike fiilimsilerin grevini snrlamakta olan balal birleik cmleler gnmzde artk yaygnlamaktadr. 9. maddede de belirtildii gibi, balal kullanmlar artk o derece ilerlemitir ki, baz lehelerde dilin yapsn Hint-Avrupa dillerinin yapsna yaklatracak kadar etkilemektedir. 11. Trkede edatlar isimlerden sonra gelir. (imek 1987: 7-8) Necmettin Haceminolu, Avrupal Trkologlarn kendi dillerinin hususiyetine kyasla Trkedeki ekim edatlarna postposition, sona gelen edat adn vermelerini, doru bulmuyor. nk, Trkede bir ne gelen edat veya ek olmadna, btn ek ve edatlarn tabi olarak sona geldiine gre, bunlar iin son ekim edat tabirini kullanmak da hataldr. Bu ister istemez, bir de n ekim edatnn mevcud olduunu zannettirmektedir, diyor. (Haceminolu 1992: 1) Trkede birletii kelimelerden sonra gelen edatlar, dier dillerde n edatlar eklinde birletii kelimelerden nce gelir. Mesel: dersten sonra
118
posle uroka
after the lesson
Edatlar, kendisinden nce gelen isimlerin belirli bir isim hl ekini almasn ister. Mesel: den sonra/nce/evvel; -a kadar/dein; - kadar/gibi,v.s. rneklerinde grld gibi, sonra edat, kma hli eki; kadar (dein) edat, ynelme hli eki; gibi/kadar edatlar ise, 3. okluk ahs ahs zamiri hari dier ahs zamirleriyle kullanldnda ilgi hli ekiyle; isimlere geldii zaman da ismin yaln hliyle kullanlr. Trkiye Trkesinde gibi edatnn bir yerde (Trkiye Trkesindeki btn eserler taranmad iin tek bir yerde ifadesi kullanlyor). Trkenin genel yapsna aykr olarak kma hli ekiyle kullanld grlmektedir: T.T.: Emin Bey hep beraber getikleri tecrbenin ardn-dan gibi hsana tebessm etti. (AHT) 12. geli tamlayanla kurulan yap, Trkenin sentaks zelliklerinden biridir. Mesel: Trkm.: ndi sen mening balklk edyen kolhozmng agronom. (Teper ty agronom kolhoza, kotorm ya rukovoju) (Artk sen (benim) bakanln yaptm kyn tarm uzmansn). (Now you are the agronomist of the village which I lead). Mening (1.ty) balklk edyen (2.ty) kolhozmng (3.ty) agronom (tn) Agronom (Tn) kolhoza (1.Ty), kotorm ya rukovoju (2.Ty) The agronomist (Tn) of the village (1.Ty) which I lead (2.Ty) rneinde grld gibi, Trkedeki bu eli tamlayandan oluan yap, dier dillere evrildiinde yardmc cmlelerle karlanmaktadr. Ancak bu tr yaplarn genellikle Trkenin kurallarna uyduu, ama nadir olarak yabanc dillerin etkisinde kalarak yap ve kurulua o dillerdeki yaplara benzedii grlmektedir: Gag.: Etiiyrs o ev, nnd benim ikinji kardam yayer. (Pokrovskaya 1978: 75) (Doydyom do doma, gde moy vtoroy brat jivyot) (Varrz o eve ki, nerede benim ikinci kardeim oturuyor. Benim (1.Ty) ikinci kardeimin (2.Ty) oturduu (3.Ty) eve (Tn) varrz). Yukarda verdiimiz rnekte Hint-Avrupa dillerinde olduu gibi, cmle birleik cmleye dnerek her cmlenin yklemleri ekim ekleri almaktadr. Oysa Trkede yardmc cmlenin yklemleri ekim ekleri almaz, fiilimsi eklerinden birini alr.
119
13. Yklemin, cmlenin sonunda, zellikle vurgulanmak istenen kavram tayan elerin ise ykleme yakn bulunmas, Trkenin en bata gelen zelliklerinden biridir. Dolaysyla Trkenin yaps, zne + Yklem + Tmle yapl Hint-Avrupa dilleri ve Yklem + zne + Tmle yapl Arapaya mukabil zne + Tmle + Yklem eklindedir. Mesel: T.: renci kitap okuyor. + T+ Y Arap.: Yaqrau ettalibu kitaben. Y + + T Rus.: Studen itayet knigu. + Y + T ng.: The student is reading the book. + Y + T Burada Trkenin bu ana kuralna dayanan dier cmle gelerinin, dolaysyla cmledeki kelimlerin srasyla ilgili dier Trkologlardan bazlarnn grlerine de deinmek istiyoruz: 1. N. A. Baskakov, Cmle unsurlarnn standart sralannda yklemin her zaman sonda, znenin yklemden nce, tmlecin tmlenenden; tamlayann tamlanandan; zarflarn, zellikle yer ve zaman zarflarnn gnmzdeki Trk lehelerinin cmle yapsnda genel olarak asl cmle unsurlarndan nce geldiini belirtir. (1956: 91) 2. Tahsin Banguolu, tam yapll basit fiil cmlesinde be ye olduunu ve bunlarn dorudan srasnn (ordre direct): Kimse + Zarflama + simleme + Nensne + Yklem Turgut + yarn + ehirden + tfek + getirecek, eklinde; tam yapll bir isim cmlesinde drt ye olduunu ve bunlarn da dorudan srasnn: Kimse + Zarflama + simleme + Yklem
Hava + bugn + Ankarada + karlym, eklinde olduunu gsterir. (1995: 532, 535)
Not: Burada isim cmlesinden sz almken, Trkiye Trkesinde borlu + ek fiil eki yklemiyle kurulan cmlelerde isim cmlesine mahsus olmayan nesnenin de bulunduu grld belirtilmelidir. Rasim imek, bu tr nesneli isim cmlelerine ok zel kurululu bir tmce diyor. (imek, 1987: 132) Ayrca, bu konuda . P. . Kuznetsov'un (1972: 96-97) da makalesi vardr. Mesel: Baarlarmz retmenlerimize borluyuz. My obyazany svoim uitelyam za nai uspehi. We owe our success to our teachers. Emin zdemir, yle bir ema sunar:
120
Etken kalplar: zne + Yklem zne + Nesne + Yklem zne + Dol. Nesne + Yklem zne + Nesne + Dol.Nesnne + Yklem Edilgen kalplar: Yklem Nesne + Yklem Dol. Nesne + yklem Nesne + Dol. Nesne + Yklem (1967: 118-121) 4. M. Balakayev, T. Sayrambayev, Kazak Trkesinde cmledeki kelimelerin yer alma dzeni veya sralanmasnn 1) cmledeki baz cmle unsurlarnn yerlerinin sabit; 2) bazlarnn da kaygan olmak zere, aslnda iki trl olduunu; yerleri sabit olanlarn, genellikle herhangi bir ek almadan birleen cmle unsurlar, yerleri kaygan cmle unsurlarnn ise, ahs, zaman, isim durum ve iyelik eklerinin yardmyla birleen unsurlar olduunu belirtirler. rnek verdikleri Joldasmz ekewmiz knde... qalng aa klengkesinde jatatnbz. (S. Erubayev) (Arkadam ikimiz (Arkadamla ben)her gn... aa glgesinde uzanr yatardk). cmlesindeki qalng (kaln)kelimesinin yerinin sabit; Knde (her gn) ve aatng klengkesinde (aacn glgesinde) zarflar ve yer tamlayclarnn yerlerinin ise deiebildiini ileri srerek, cmledeki unsurlarn yeri veya srasn, znenin 1) normal ve 2) deitirildii zamanki yerine bal olarak yle bir emayla gsterirler: Normal olan yap: Unsurlarn yeri deitiinde: + Ty + N + Z + Y T+Z++Y + Z + Ty + T + Y T++Z+Y Ty + + Z (T) + Y Z++T+Y Z + T + Ty + + Y (1997: 201, 206) Ty + + T (Z) + Y T + Ty + + Y Gnmzde akraba olmayan dillerin youn etkisinde kalan Gagauzca, Karayca gibi baz Trk lehelerinde daha ok; dier lehelerde daha az (ounlukla birleik cmlelerde) olmak zere cmledeki gelerin sralan Trkenin zelliini belirleyen + T + Y eklinde deil, HintAvrupa dillerine mahsus + Y + T eklindedir. Bu, yukarda 2. maddede
121
de anlattmz birleik cmleler iin olduu gibi, basit cmleler iin de sz konusudur. Mesel: Gag.: 1. Bu evd gidrdi dn. V etom dome proishodila svadba. .(Pokr., 1978, s. 54)- Bu evde vard dn (Bu evde dn vard). 2. Koarm kzleri ojuk, gidermi kra. (Zapryagal volov paren, yehal v pole) (Pokrovskaya 1978: 54) (Koarm ocuk kzleri, gidermi kra. / ocuk kzleri koarm, kra gidermi). 3. Erbir insann var gendi adetleri. (U kajdgo naroda yest svoyi obyayi) (Pokrovskaya 1978: 54) ( Her milletin var kendi adetleri./Her milletin kendi adetleri vardr). Kar.: Son aytular ki, biz karahlar. (Gadjiyeva 1973: 1579) (Potom skajut, to my razboyniki). ( Sonra derler ki, biz haramiyiz. / Sonra bize harami derler). Az.: 1. Men dedim eidesen, demedim yrenesen. (Ubryatova(Gadjiyeva), 1962: 10) (Ya skazal, to uslyi, a ne skazal, to nauisya) ( Ben dedim iitesin, demedim renesin. / Ben iiteceksin dedim, reneceksin demedim). 2. Aldm gelemi ki, name yazm. (Ya vzyal pero, rob napisat pismo) (Gadjiyeva 1973: 357) (Aldm kalemi ki mektup yazaym. /Mektup yazaym diye kalemi aldm). Not: Baz lehelerde zarflarn yklemden nce deil, sonra gelmesi yaygndr. Mesel: zb.: Cude yaman qlypsn-d, ortaq,- dedi Qumri kslhan yanid sovuqqna hayrl turib. ok kt bir i yapyorsun, arkada, dedi Kumri hastahanenin yannda souk bir ekilde vedalarken. (Yaman 2000: 23-24) Kaz.: -y, Ornbay, mal-jan aman ba? dedi Aqan at stinen. (Evet, Orunbay, naslsn? Dedi Akan at stnden./ Akan at stnden, Naslsn, Orunbay? dedi). - Peyilinigizge rahmet, -dedi Aqan ngi krengitip. (Bkeyev, 1994: 99)(yiniyetin iin teekkr ederim, dedi Akan benzi solarak./ Akan benzi solarak yi niyetin iin teekkr ederim dedi). Not: F. S. SAFULLNA (1999: 983), yazar sznn byle direk anlatmdan sonra gelmesinin Tatarca iin de sz konusu olduunu belirtir. 14. Balalar. Dier dillerle temasta bulunmasnn neticesinde Trkeye ok sayda balacn girdii bir gerektir. Fiilimsilerin grevleri zayflad iin hem balalar hem de fiilimsiler kullanlmaya balam; ekim
122
edatlarnn grevlerini stlenen baz balalarn yabanc, zellikle HintAvrupa dillerinde olduu gibi, yapnn sonunda deil, bata yer almas yaygnlamtr. ekim edatlarnn grevlerini stlenen yabanc kkenli edatlarn banda (madem(ki), meer(ki), nk v.s). cmle ba edatlar (balalar) gelmektedir. Konunun daha iyi anlalmas iin ada Trk lehelerinden rnekler getirelim: a) zb.: Modomki haloyiq kolga toa oalibdir, oning konglide dardi boardr. (Poskolku narod vzyal v ruki kamen, to i na due u nego tyajelo). (Gadjiyeva 1973: 360) (Mademki halk eline ta almtr, gnlnde dert var (demektir) (Halk gnlnde dert olduu iin eline ta almtr). Alt.: Men koldo bolbodm, nening uun deze, bajm oord. (Ya ne byl v kole, tak kak u menya bolela golova) (Gadjiyeva 1973: 311) (Ben okulda yoktum (okula gitmedim), nk bam ard). (iin). (Bam ard iin okula gitmedim). Kum.: Agam getip bolmad, nege tgl, men tnegn azrudum. (Moy stariy brat ne smog uyehat, potomu to ya vera bolel) (Gadjiyeva, 1973: 361) (Aabeyim gidemedi, nk ben dn hastalandm) (iin) (Ben hastalandm iin aabeyim gidemedi). Tat.: Ras (Rus). : Ras ul singa uy, tiktirirge kirek. (Raz tebe nravitsya, nujno sit) (Gadjiyeva 1973: 362) (Madem houna gidiyor, abuk diktirmeliyiz. /Houna gidiyorsa diktirmeliyiz). Gag.: 1.Onnarda kzlarlan ojuklar biribirine la aterlar, sansn azarlaerlar... (U nih devuki s parnyami peregovorivayurtsya, slovno rugayutsya.). . (Gadjiyeva 1973: 363) (Onlarda kzlarla olanlar konuuyorlar, sanki kavga ediyorlar.). .Onlarda kzlarla olanlar kavga ediyorlarm gibi konuuyorlar(d) 2. Oyneer o da- tpk bobas oyneer. (A on igrayet, slovno igrayet ego otets) (Gadjiyeva, 1973: 364) ( O da oynuyor, tpk babas). (gibi) (O da tpk babas gibi oynuyor). T.T.: Vine yalnz reel ve uruba yarar, halbuki reel ve urubu da gzel olmaz. (Haceminolu 1992: 154) (Reel ve urubunun gzel olmamasna ramen vine, yalnz reel ve uruba yarar). b) Trke asll olmayan hem...hem, ya...ya, v.s. gibi ift balama edatlar Hint-Avrupa dillerinde olduu gibi, baladklar unsurlardan sonra deil, nce gelir. Mesel:
123
T.T.: Deil yazmaa, okumaa bile iktidar yoktur. (Haceminolu 1992: 240) Ne to to pisat, On daje ne v sostoyanii itat. He can not only to write but also read. Robert H. Meskill u rnekleri veriyor: Ya bunu bileceksin ya bu diyardan gideceksin. (Either you must guess this or leave) (Meskill, 31) Kah burada kah kapnn arkasnda. (Whats sometimes here and sometimes behind the door?) (Meskill 31) 15. Trke, yardmc fiiller asndan da ok zengin bir dildir. Yapmak, etmek, eylemek, klmak, olmak, bilmek, grmek bunlardan ancak birkadr. Yardmc fiillerin isimlerle birleerek fiil gruplar oluturduklar bellidir. Ancak son zamanlarda Trkiye Trkesinde ngilizcedeki make, take, do fiilerinin etkisinde oluan ve dier yardmc fiillerin kullanm ve fiil yapm eklerinin fonksiyonunu kstlayan yapmak ve almak yardmc fiilli yaplar oalmaktadr: T. T.: banyo yapmak/du almak (ykanmak); konuma yapmak (konumak); ay yapmak (ay demlemek); kahvalt yapmak (kahvalt etmek); yemek yapmak (yemek piirmek); ay almak (ay imek) Kaz.: T. S. sayevin (1973: 152) belirttii gibi, Kazak Trkesinde jaman dedi (jamandad) (kt dedi: ktledi); enggime qld (enggimeledi) (bahsetti); qabl ald (qabldad) (kabul etti) fiil gruplarnda da Rusann etkisi grlmektedir. 16. Kim...o; ne...o; Ne zaman... o zaman; nerede... orada (7), v.s. gibi soru zamirleri ve iaret zamirlerinden oluan ift balalarn aslnda Trkeye mahsus olup olmad tartlmakla birlikte dilimizin genel yapsn zedelemeyecek ekilde kullanld da grlr. ounluk itibaryla birleik cmle eklinde rastlanan bu tr yaplarn yardmc unsurunun yklemi art kipi ekiyle kullanldnda Trkenin yapsna uygun saylr. Mesel: Kar.: Ku uyasnda ne krse, an renir. (Atasz) (Ku yuvasnda ne grse, onu renir). Kaz.: Uyada ne krseng, uqanda son ilersing. (Atasz) (Yuvada ne grsen, utuun zaman da onu alrsn) T.T.: Ne ekersen onu biersin.
124
Kkalp.: Ne gurlum okusan, sol gurlum bilimin hem sanan artad. (Naskolko pouilsya, nastolko u tebya znaniy i mudrosti pribavilos) (Gadjiyeva 1973: 361) (Ne kadar ok okusan, o kadar bilimin artar ve uurun (ufkun) alr). Ancak gnmzde kim...o; ne...o; ne zaman... o zaman; nerede... orada;v.s. gibi soru zamirleri ve iaret zamirlerinden oluan ift balalar sk sk kullanlmaktadr. Kazak bilim adamalarndan K. ESENOV (1982: 23) bu tr yapl cmlelerin kullanmn sklnn Rusann etkisiyle genilediini belirtir. Eskiden ok az olmakla birlikte var olan ve daha sonra yabanc tesirlerden dolay kullanm alan genileyen sz konusu yaplarn bugnk kullanlarndaki deiiklik, birinci unsurun ykleminin eskiden olduu gibi, art kipi ekiyle deil, Hint-Avrupa dillerinde olduu gibi, artk ekimli fiille yaplmaya doru temayl gstermesinden ibarettir. Krg.: Alar kanday keldi, oondoy biz jnbz kerek. (Kak tolko oni pridut, tak i my otpravimsya). (Gadjiyeva 1973: 353) (Onlar nasl geldi, yle biz gitmemiz gerek/ Onlar gel-ince /gel-ir gel-mez, gitmeliyiz /gitmemiz gerek). Bu, artk dilimize o kadar yerlemi ki, ksa ve ahenkli olmas asndan elverili olduu iin, ataszlerimizde bile yer almaktadr. Mesel: Kar.: Neni bilmez, ani svmez. (ego ne znayut, togo i ne lyubyat) (Polk). uv.: ip qatan inge, unttan tatalat, te. (Nitka rvyotsya na tonkom meste) (Gadjiyeva, 1973: 354) (p nerede ince, orada kopar). Tat.: Ne ki tilden kt, ul baka kiler. (Ne dilden kar, o baa gelir) (Gadjiyeva 1973: 361) Oysa ayn rnekler, Trkenin zengin fiilimsileriyle ve Trkenin yapsna uygun Birlik olan yerde dirlik var. nsan bilmediini sevmez. p, ince yerinden kopar. Dilden kan, baa gelir eklinde daha ksa ve z bir biimde yeniden yaplabilirdi. Nitekim bu zl szlerin ilk ekillerinin byle olmas kuvvetle muhtemeldir. Ksaltlm ekiller ise, sk kullanmdan domu olsa gerekir. 17. Trkede gereklilik kipi, bilindii zere, baz Trk lehelerinde olduu gibi ya mal/-meli ekiyle yahut hemen hemen btn Trk lehelerinde olduu gibi fiil kk + mastar eki + iyelik eki ve lzm/gerek kelimelerinin birlemesiyle ifade edilir. Trkiye Trkesindeki Bu kitab oku-mal-y-m veya Benim bu kitab oku-ma-m gerek/lzm rneinin
125
Kazak Trkesindeki karl, Men(ing) bul kitapt oqu-w-m kerek eklinde tek yolla, yani ikinci birleme yoluyla ifade edilir. nk Kazak Trkesinde mal/-meli gereklilik eki yoktur. Ancak sz konusu yapnn yannda Maan bul kitapt oquw kerek (Bana bu kitab okumak gerek) eklinde Rusann etkisiyle meydana geldii dnlen yapnn da yaygn olarak kullanld bir gerektir. Sz konusu yapnn Rusadaki karl, Mne neobhodimo/nujno/nado itat etu knigu (Bana lzm okumak bu kitab Bu kitab okumam lzm) eklinde Kazaka rnein ikinci varyantnda olduu gibi, ahs zamirinin iyelik zamiriyle veya ilgi hli eki almasyla deil, yaklama hli eki almasyla; mastarn ise iyelik eki almasyla deil, eksiz kullanlmasyle ifade edilmektedir. Ayrca bu yapnn Men, jaw tas-talqan bolp jengilgene, ilgeri qaray ayangday beruge tiyistimin (Esenov 1982: 118) rneinde grld gibi, yine yaklama hlli yapl ekli de vardr. Bu sefer yaklama hli eki, men zamirine deil, berw mastarna gelmektedir. Gereklilik kipinin yaklama hlli yaps, Rusann etkisi grlen dier Trk leheleri iin de geerlidir. 18. Kalplam ifadeler. ngilizce I am afraid ..., I hope (that)..., I am sure (that)..., I believe (that)... yaplarnn evrisi olan Trkenin yapsna aykr Korkarm ki..., mit ediyorum ki..., eminm ki..., inanyorum ki... kalplam ifadeleri zellikle Trkiye Trkesinde yaygnlamaktadr. T. T.: Umarm ki, herkes bar ve huzur iinde yaarlar. (23 Nisan, ocuk bayram enliiyle ilgili televizyon program) Kazak Trkesinde Bastq os jerde me?(Bakan buradalar m?) veya Bastq z ornnda ma?(Bakan yerindeler mi?) eklinde olmas gereken kalp ifadelerin, Rusa Naalnik u sebya rneindeki gibi u sebya (kendisinde) kalbnn olduu gibi alnmas suretiye Bastq zinde me? (Bakan kendisinde mi?) olarak kullanlmaktadr. Sz konusu mesele dier eski Sovyetler Birlii ierisinde olan dier Trk leheleri iin de geerlidir. 19. Son zamanlarda gittike yaygnlamakta olan .... dnyor olabilirsiniz, ... uuyor olacam, ... yapsn istemiyorum gibi yaplar, ngilizceden evri olup, Trkenin genel yapsn etkilemektedir. S. A. Sokolov (1978: 63-69), bu tr yaplar iin asindetik yap terimini kullanmaktadr. L.A. Pokrovskaya ise (1975: 233), bu tr istek-emir kipi (konjunktif) ile kurulmu balasz konstrkstonlar, ilk defa olarak S. Kakukun tespit ettiini; bunlarn Bulgar dilinin etkisi altnda Trk azlarnda gelitiini ve yayld dncesini ileri srdn; J. J. Nemeth, Mollovlar, V. Guzevin bu sanda olduklarn; ayrca bunun sadece Bul126
gar dili deil, Gagauz dilinin uzun sre etkisi altnda kald Romen, Yunan, Arnavut, Srp dillerinin de etkisi olduunu sylyor. Not: (Tarihleri belirtilen rnekler eirli televizyon programlar ve filmlerden alnmtr) T. T.: 1. Artk cildim hakknda konuulsun istemiyorum. (19. 04. 02) 2. Ltfen acele edin, sizi bekliyor olacaz (19. 04. 02). 3. nce neden buradaym oldum (13. 04. 02). 4. u anda bir kumsalda gneleniyor olmal (19. 04. 02). 5. Siz buraya tekrar dndnzde ben gitmi olacam (15. 04. 02). 6. Reklamlardan sonra sizi burada bekliyor olacam (16. 04. 02). 7. Belki de hoca herkes derse geliyor dnyor olabilir. 8. Bu an bitsin istemiyorum. 9. Peki ama Feyhan onu sevmiyor sanyorum (M. Tahsin) (Sokolov). 10. Salonda Msy Dranla Madam yanyana kitap okuyor buldum (. Seyf). (Sokolov) 11. Kendimizi usuz bucaksz mesafeler arasnda kaybolmu hissettik. (RNG) (Sokolov) Gag.: Lakin at korkar yaklasn, su isin. (Pokrovskaya 1975: 233) Sonu Trkenin sz dizimi zerindeki yabanc dillerin etkisi, aada kelime gruplar, basit cmle, genilemi cmle ve birleik cmle olmak zere drt balk altnda maddeler hlinde verilmektedir: Kelime Gruplar Trkiye Trkesinde hfz- shha, tebdil-i hava; zbeke nuqti nzar; Tatarca hissiyati milliya, kaderi hel rneklerinden grld gibi, gnmzde parmakla saylacak kadar ok ndir rastlanmakla birlikte, Arapa ve Farsadan girmi olan terkip kurallarnn izleri muhafaza edilmitir. Trkiye Trkesinde Rzgrl soka, Bebek soka eklinde isim tamlamas olmas gerekirken Rzgrl sokak, Bebek sokak eklinde sanki sfat tamlamas gibi kullanlan sokak isimlerine sk sk rastlanmaktadr. Kazaka on ekini mart, 1980-ini jl; Krgzca 19unu may, 1917ni l; Tatarca 20-i sentyabr rneklerinden de grld gibi, martn on ikisi,
127
1980 yl, maysn on dokuzu gibi isim tamlamas olmas gereken, ancak Bat dillerinin etkisiyle sfat tamlamas eklinde kullanlan tamlamalar vardr. Trkiye Trkesinde para sorunu, bilim aratrmas gibi isim tamlamalar olmas gereken kelime gruplar, -sal ekinden dolay parasal sorun, bilimsel aratrma eklinde sfat tamlamas olarak kullanlmaktadr. Kazaka Qoja Ahmet Yasawi atnda universitet, Krgzca F. Engels atnda orto mektep rneklerinden de grld gibi, Hoca Ahmet Yesevi niversitesi veya F. Engels orta mektebi eklinde isim tamlamas olmas gereken kurum isimleri, Rusadaki imeni kelimesinin karl olan atnda kelimesiyle sfat tamlamas olarak kullanlmaktadr. Bu durum, Rusann etkisinde kalan dier Trk leheleri iin de geerlidir. Trkiye Trkesinde son zamanlarda sk kullanlan ve Bat dillerinin yap zelliini tayan Otel Dedeman, Salon Uur gibi kurum isimleri ve Gagauzcadaki bobas kzn, uaklar onun gibi Rusann etkisinde kalan isim tamlamalar, Trkenin tamlayann (yardmc unsurun) tamlanandan (asl unsurdan) nce gelme kuralna aykrdr. Kazakistanda resm dil olarak kullanlagelen Rusa ile birlikte Kazakann resm dil olarak kullanlmaya balamasyla Qonaq yi OTIRAR GOSTNTSA, Kitap dkeni QASYET magazin gibi kurum isimleri, ne Kazakann ne de Rusann dil yapsna uymaktadr. En ok Gagauzcada grlen isteerim gideyim (gitmek isterim), var nija alaym (alabilirim) birleik fiil gruplar, Rusadaki hou poyti, mojno vzyat yaplarnn etkisinde kalmtr. Trkiye Trkesinde deil yazmaa, okumaa bile iktidar yoktur rneinde grld gibi, deil yardmc unsuru, yazmak deil (yazmak bir kenara/ yazmak yle dursun) eklinde sonra kullanlmas gerekirken nce kullanlmaktadr. Trkiye Trkesinde ok nadir olmakla birlikte Ali Baba ve Krk Haramiler, Pamuk Prenses ve Yedi Cceler gibi yabanc dillerden evrilen eserlerin; Yedi Kardeler gibi otel isimlerinde grld gibi, say sfatlaryla birleen isimler Hint-Avrupa dillerinde olduu gibi, okluk ekleri almaktadr. Trkiye Trkesindeki bizim kz, senin ev, benim at, Ahmet daynn olan; Kazaka bizding y, sizding awl; ayrca Trkiye Trkesinde bizlerin grevi, sizlerin sayesi rneklerinde grld gibi, iyelik gruplarnda tamlanan iyelik eki almamaktadr.
128
Trkede i, yan, ara, n gibi yardmc isimler, bir baka isimle birletiklerinde iyelik eki alr. Ancak Trkiye Trkesinde heykelin orada, bankann orada rneklerinden grld gibi, yan/ etraf anlamna gelen ora zamiri yardmc isim grevinde kullanld zaman iyelik eki almamaktadr. Trkede edatlar isimden sonra gelip, - kadar/gibi, -dan sonra/nce, -a kadar gibi, birletii ismin belirli bir hl eki almasnn istedii bellidir. Bununla birlikte Trkiye Trkesinde Emin Bey hep beraber getikleri tecrbenin ardn-dan gibi hsana tebessm etti (AHT) rneinden anlalmak zere gibi edat dan kma hli eki almaktadr. Etiiyrs o ev, nnd benim ikinji kardam yayer (Benim (1.Ty) ikinci kardeimin (2. Ty) oturduu (3. Ty) eve (Tn) varrz) rneinde grld gibi, Trkenin sentaktik zelliklerinden birini oluturan geli tamlayanla kurulan yap, Gagauzca ve Karayca bata gelmek zere baz lehelerde tpk Hint-Avrupa dillerinde olduu gibi, birleik cmle eklinde ve yardmc cmlenin yklemi ekimli fiille karlanmaktadr. Son zamanlarda Trkiye Trkesinde ngilizcenin etkisinde gelien ve dier yardmc fiillerin kullanmn kstlayan banyo yapmak, ay almak, yemek yapmak gibi fiil gruplar yaygnlamaktadr. Basit Cmle Trkede fiil cmlelerinin yklemlerine gelen ahs eklerinin ounun zamir meneli olmas, isim cmlelerinin yklemlerinin her hangi bir yardmc fiil almadan yklem olabilmesi gereinden hareketle ou Trk lehelerinde imek yardmc fiilinin geni zaman ekli olan dr eki olmadan da isim cmleleri kurulabilmektedir. Bununla birlikte Karayca O var ifti (O, iftidir)rneinde grld gibi, Bulgarca, Moldovaca, Rusa gibi Slav dillerinin etkisinde kalan Gagauzca ve Karaycada Rusa est yardmc fiilinin karl olan var kelimesi, ek-fiil fonksiyonunu stlenmektedir. Ayrca Trkmence ndi sen mening balklk edyen kolhoznng agronom ; Kazaka Sen-arstan , men-qablan ; Bakurta min yazuvs hin uquvs rneklerinde grld gibi, baz lehelerde genellikle iirlerde rastlamak zere sadece nc ahs ekinin deil, 1. ve 2. ahs eklerinin de drld kullanmlara rastlamak mmkndr. Trkiye Trkesinde Onlar gittiler; Gagauzca dnjler kutladlar; Karayca biz karahlar; Yakuta bar dn tstler; Azerice de istediler gedeler; zbeke kolhoziler ekdiler; Kazaka jurt bildiristi rneklerinde grld gibi, Trkenin Bat grubunu oluturan lehelerde eskiden
129
beri; Dou ve Kuzey-Dou grubunu oluturan lehelerde ise son zamanlarda zne ile yklemin say bakmndan uymasna doru temayl vardr. Ayrca Trkiye Trkesinde zellikle basn ve yayn dilinde olmak zere patlcanlar kavruluyorlar, patatesler halanyorlar rneklerinde grld gibi, cansz isimlerle birleen fiillerin de okluk eki ald grlmektedir. Benim bir ocuum var, onun bir kitab var rneklerinde grld gibi, Trkede sahip olma veya sahip olmama kavramlarnn iyelik ekiyle verilmesine ramen, ayn zamanda Ben bir ocuk sahibiyim, onda bir kitap var gibi byk bir ihtimalle yabanc dillerin etkisi olduu dnlen yaplara da rastlanmak mmkndr. Trke cmle yapsnn + T + Y eklinde olduu bilinmektedir. Ancak Gagauzca koarm kzleri ocuk, gidermi kra; Karayca son aytular, biz karahlar; Azerice ben dedim eidesen, demedim yrenesen rneklerinde grld gibi, Hint-Avrupa dillerinin + Y + T zelliini tayan; ayrca Kazaka Peyilingizge rahmet, - dedi Aqan krengitip; zbeke Cde yaman qlyapsn-d, ortaq,- dedi Qumri kslhan yanid sovuqqna hayrl turib rneklerinde grld gibi, zarflarn yklemden nce deil, sonra geldii cmle yapsnn yaygnlat bir gerektir. Kazak Trkesinde Bastq z ornnda ma?/ Bastq os jerde me? eklinde olmas gereken Bastq zinde me? (Bakan kendisinde mi?) rneinde grld gibi, Rusadaki karlnn olduu gibi alnmas suretyle kalplaan ifadelere rastlanmaktadr. Kazak Trkesinde gereklilik kipi, Mening bul kitapt oquwm kerek rneinde olduu gibi, fiil kk + isim-fiil eki + iyelik eki ve kerek birlemesinin yannda Rusann etkisiyle meydana geldii dnlen Maan bul kitapt oquw kerek ekilleriyle de ifade edilmektedir. Genilemi Cmleler (Genilemi elerle Yaplan Cmleler) Fiilimsilerle yaplan cmlelerin yklemleri, ister baz Trkologlarn deerlendirdikleri gibi, basit bir cmlenin bir esi olsun; ister baz aratrmaclarn ileri srdkleri gibi, birleik cmlenin yardmc (bal) unsuru olsun veyahut nc bir grup bilim adamlarnn tespit ettikleri gibi, basit ve birleik cmleler arasnda yer alan genilemi cmleler olsun, neticede Trkeden farkl sentaktik yapya sahip olan Hint-Avrupa dillerinden ekimli olmamas, baka bir deyile verbum finitum olmamas asndan ayrlmaktadr. Bununla birlikte Azerice hdim bulvara ki, belke orada grem; Kumuka O nedir ge yzdr barma; Tatarca Dnyada kp kiiler var ki, ... z tirelerinde kbrek ahmaklarn yrteler rneklerinde grld gibi, bu tp cmleler, ou
130
Trk lehelerinde kili birleik cmlelere dnmekte ve yardmc cmlelerin yklemleri ekimlenmektedir. Gagauzca Onun salar karayd, nij qarga kanad; Tatarca pteim kildi, kays ki Meskevden kaytkan; Azerice Ahund soruurdu niye Sada lala deyirler; Karayca O kart yah hatn dgl, kays kobuz etkende sekire, o yah hatn, kays evinin keregin bile; Kazaka Kosmos kengistigin igerw problemasngn yerekiligi sol bul problemanng bkil adamzattng mddesine qats bar rneklerinde grld gibi, fiilimsilerle yaplmas gereken baz yaplar, ou lehelerde tpk HintAvrupa dillerinin yapsna gre gelien , hatt kalka (istinsah) yoluyla ekillerin olduu gibi kopyalanmasyla meydana gelen yaplara da rastlamak mmkndr. Son zamanlarda Trkiye Trkesinde bitsin istemiyorum, bekliyor olacaz gibi ngilizcenin etkisinde oluan yaplar gittike yaygnlamaktadr. Birleik Cmle Trkede birleik cmlelerin yardmc unsurlar, Trkenin ana kanunu gerei asl cmleden nce gelir. Ancak Azerice O gorhur ki, bu uag onun gelecek planlarna engel tretsin; zbeke unday knler bolgan ki, Alier mayda harjlar n hem tangasiz kolgan; Karayca Son aytular, ki biz karahlar; Trkiye Trkesindeki Kzl havalar seyret ki/ akam olmakta rneklerinde olduu gibi, baz lehelerde sk sk bavurulan kili birleik cmlelerin ou, bu ana kurala aykr bir yap arz etmektedir. Trkede birleik cmle unsurlarnn baka dillerdeki ayn yaplardan farkl olarak balasz birleebilme kabiliyetine kar fiilimsilerin grevini snrlamakta olan balal birleik cmlelerin yaygnlat bir gerektir. Bunlarn banda yukarda da belirtildii gibi, kili birleik cmleler gelmektedir. Ayrca Gagauzca Memleket baa ben bilmedimdir, nende ble bol insan yaar; zbeke Pulini al, senge yaraadi, negaki kambaalsan; Trkiye Trkesinde Paramz yok, ama namusumuz var rneklerinde grld gibi ister yabanc kkenli, ister Trke kkenli balalarla yaplan birleik cmleler de rastlamak mmkndr. Tatarca Ras ul singa uy, tiktirirge kerek; Gagauzca Oyneer o da tpk bobas oyneer; Kumuka Agam getip bolmad, nege tgl, men tnegn azrudum; Trkiye Trkesinde Madem sevmiyorsun, niye okuyorsun o kitab rneklerinde grld gibi, ekim edatlarnn grevini stlenen
131
yabanc kkenli veya Trke kkenli cmle ba edatlaryla (balalarla) kurulan cmlelerde balalar, Hint-Avrupa dillerinde olduu gibi, yapnn banda yer almaktadr. Krgzca Alar kanday keldi, oondoy biz jnbz kerek (Onlar gel-ince /gel-ir gel-mez, gitmeliyiz /gitmemiz gerek); Karayca Neni bilmez, ani svmez (nsan bilmediini sevmez/ nsan neyi bilmezse onu sevmez); Tatarca Ne ki tilden kt, ul baa kiler (Dilden ne karsa o baa gelir/ Dilden kan baa gelir) rneklerinde grldgibi, ift balala yaplan cmlelerin aslnn genellikle artl birleik cmle veya fiilimsilerle kurulan genilemi cmleler olduu kanaatindeyiz. Ayrca Trkiye Trkesinde son zamanlarda Korkarm ki..., Eminim ki..., Umarm k..., zgnm ki..., nanyorum ki... kalplar ve Sizi burada bekliyor olacaz, Seni okuyor zannediyordum gibi ngilizcenin etkisinde gelien yaplar oalmaktadr. Dilin sz dizimi yaps, dilin canll ve devam iin ok byk nem tamaktadr. Sz dizimindeki herhangi bir deiiklik, dilin genel yapsn etkiledii iin, kelime al-veriine nazaran byk tehlike arzetmektedir. Nitekim, bunun en belirgin rneini, yap bakmndan Trkenin ortak yapsndan ok farkl zellikler tayan Gagauzcada grmekteyiz. Kresellemenin sz konusu olduu bu gnlerde dildeki deimeleri kltr al-verii ile izah edenler olmakla birlikte, konu derinlemesine incelendiinde bu al-veriin karlkl deil, ounlukla tek tarafl olduu grlr. Her ne kadar Trk lehelerini inceleyen bilim adamlar, Trk lehelerinde zellikle Sovyet devrinde meydana gelen deiikliklerin veya birounun iddia ettii gibi gelimelerin, yabanc dillerin etkisinden daha ok dilin kendi artlar ierisinde vuku bulduunu veyahut sentaks yaps asndan bozulmaya msait olan konuma dilinin etkisinin gittike artarak edeb dili etkilediini (8) ileri srseler de Orhun Abidelerinden gnmze kadar o sabit yapsn koruyarak ulaabilen Trkenin, son yzyl ierisinde geride kalan bin yz yl boyunca gstermedii gelimeyi kaydettii bir gerektir. Sz konusu makalede, baz aratrmaclarn slp meselesi, bazlarnn ise gelime veya deime eklinde nitelendirebilecekleri yabanc dillerin etkisi sonucunda ortaya kan farkl kullanmlarn yanlln ispatlamak132
tan ziyade, Trkenin sz diziminde meydana gelen yabanc dillerin etkisi tarafsz bir ekilde tespit edilmeye allmtr. letiim ve hz anda yaadmzn bilinciyle, Trkenin yabanc dilbilgisi kurallarnn istilsna maruz kalmasnn tehlike arzettii herkesin malumudur. "Erdemin ba, dildir" diyen Yusuf Has Hacip'in yolundan giderek Trke konusunda gereken zeni ve titizlii gstermek herkesin grevi olmaldr.
1
Aklamalar
Trkenin dier dillerle olan ilikileri ve genel diller aras etkileimler hakknda bkz.:L. Pokrovskaya, Sintaksis Gagauzskogo yazka v sravnitelnom osveenii (Karlatrmal olarak Gagauz Dilinin Sentaks), Moskova, 1978, s.7-15; "Printsipy ssledovaniya Sinataksieskih zmenenii V Tyurkskih Yazkah (v plane yazkovh kontaktov) (Trk Dilleri Sz dizimindeki Deimelerin Aratrlma lkeleri (diller aras temaslar asndan), Problemiy Sovremennoy Tyurkologii (ada Trkoloji Problemleri), Leningrad, 1980, s.141-147; E. Yaman, Trkiye Trkesi le zbek Trkesinin Sz Dizimi Bakmndan Karlatrlmas, Ankara, 2000, s. 13-17; . Bakan, Yabanc Dilin Ana Dile Etkisi, Trk Dili, XXXVI, 315 (Aralk, 1977), s.636-641; John Soper, Loan Syntax n Turkic And ranian, Bloomington, ndiana, 1996, s. 236-239, 254-285; H. . Usta, Yabanclamann Sz Dizimindeki Grnmleri, Trk Dili, 463, (Temmuz, 1990), s. 5663; H. Topuz, Uluslar Dillerine Sahip kyor, Trk Dili, XXXIX, 266 (Kasm, 1973), s.234-235; H. Ersoylu, Bat Kkenli n Eklerin Trk Dilinde Kelime Olarak Kullanlmas, Trk Dili, (Mays, 1993), say 497, s.326-333; O. Sinanolu, Dil Ve Eitim, 3 Mays, 1996; eitli lkelerde Bilim ve teknik Dili, Bizde de Osmanlca, ztrke derken ngiliz Atn Alan skdar Geti, Yeni Trkiye, 1995 (Haziran)s. 5-13 ; M. Karars, Yozlama Trkemizi Kemiriyor, Dil Ve nsan, s.5-10, H. Eren, "Trkede Rumca Alntlar", XXXI, 282 (Mart, 1975), s.180-183; N. Z. Gadjiyeva, Osnovnye Puti Razvitiya Sintaksieskoy Struktury Tyurkskih Yazkov (Trk Dillerinin Sz dizimi Yapsnn Temel Gelime Yollar), Moskova, 1973, s.157, 366, 371; T. Kordabayev, Tarihi sintaksis meseleleri (Tarih Sentaks Meseleleri), Almat, 1964, s.6061; N. A. Baskakov, Tyurkskiye Yazki (Trk Dilleri), Moskova, 1960, s. 8; Nekotorye Nablyudeniya Nad Sintaksisom Karaimskogo Yazka (Karaim Dilinin Sentaks le lgili Baz Gzlemler), Moskova, 1965, s.273-277; Z. Korkmaz, "Dilimizin Dnk Ve Bugnk Sorunlar Ve zm Yollar", Trk Dili zerine Aratrmalar, 1.cilt, s.868-887; F. S. Safiullina, "Tatar Tilinin Sentaksik Tziliine Baka Tillernin Tesiri" (Tatar Dilinin Sz dizimi Yapsna Baka Dillerin tesiri), 3. Uluslarars Trk Dili Kurultay 1996, Ankara, 1999, s. 973-985; "Razvitiye Sintaksisa Tatarskogo Literaturnogo Yazka V Sovetskuyu Epohu" (Tatar Edeb Dili Sentaksnn Sovyet Devrinde Gelimesi), Sovetskaya Tyurkologiya, (1); M. . Onaran, "nce Dil", Hrriyet, 28 Mays, 2000; . K. Mardanov, "Russkiye Kal'ki V Uzbekskom Yazke" (zbek Dilindeki Rusa Kal'kalar", Tyurkologieskiye ssledovaniya, Frunze, 1986; S. sayev, Kazak Edebi Tilining Sovet Dewirinde Damuw (Kazak Edeb Dilinin Sovyet Devrinde Gelimesi), Almat, 1973, s.152; A. Umarov, "Novye Yavleniya V Yazke h Otrajeniya V Opisatel'nh Grammatikah" (Dillerde Meydana Gelen Yeni Durumlar (deimeler) Ve
133
Onlarn Tasvir Gramerlere Yansmas) (Nks), Vopros Sovetskoy Tyurkologii, I, Akabat, 1988, s.224-226; . Kengesbayev, Kazak Til Bilimi Tural Zerttewler (Kazak Dil Bilimi le lgili Aratrmalar), Almat, 1987, s.32-41; F. zkan, "Trke yanllar zerine", Trk Dili, Say 525, Eyll 1995, s. 974-981; K. Kulamshaev, "Krgz Diline Rusann Tesiriyle Giren Baz Kullanllar". Trkenin genel yapsyla ilgili daha geni bilgiler iin bkz: Z. Korkmaz, A. B. Ercilasun, H. Zlfikar, M. Akaln, T. Glensoy, . Parlatr, N. Birinci, Trk Dili Ve Kompozisyon Bilgileri, Ankara, 1990, s..28; R. imek, rneklerle Trke Sz dizimi, Trabzon, 1987, s. 7-8; L. A. Pokrovskaya, Sintaksis Gagauzskogo Yazka V Sravnitelnom Osveenii (Karlatrmal Olarak Gagauzcann Sz dizimi), Moskova, 1978, s.13-15; N. A. Baskakov, Struktura Prostogo Predlojeniya V Tyurkskih Yazkah (Trk Dillerinde Basit Cmlenin Yaps), Frunze, 1956, s.91; N. Z. Gadjiyeva, Osnovnye Puti Razvitiya Sintakasieskoy Stuktury Tyurkskih Yazkov (Trk Dillerinin Sz dizimi Yapsnn Esas Gelime Yollar), Moskova, 1973, s.225; M. Balakayev, T. Sayrambayev, Kazirgi Kazak Tili (ada Kazak Dili), Almat, 1997, s.9; J. J. Soper, Loan Syntax n Turkic And ranian, Bloomington, ndiana, 1996, s. 21-37; Arnold Edwin, A Simple Translitation Grammar, London, 1877, s.57-61; J. Nemeth, Turkish Grammar, Mouton, 1962, S-Gravenhages, s.95, 100-110; v.s. Bkz: L. A. Pokrovskaya, Printsipy ssledovaniya Sintaksieskih zmeneniy V Tyurkskih Yazkah (v plane yazkovh kontaktov) (Trk Dillerinin Sz dizimindeki Deiikliklerin ncelenme lkeleri (diller aras temaslar asndan)), Problmy Sovremennoy Tyurkologii (ada Trkoloji Meseleleri), Leningrad, 1980, s. 141-147; N. A. Baskakov, a.g.e. s.91; T. R. Kordabayev, Tarihi Sintaksis Meseleleri (Tarih Sentaks Meseleleri), Almat, 1964, s.168; : Z. Korkmaz, A. B. Ercilasun, H. Zlfikar, M. Akaln, T. Glensoy, . Parlatr, N. Birinci, a.g.e. s.28; L. Karahan, Trkede Sz Dizimi, Ankara, 1998, 5.bask, s.11; R. imek, a.g.e. s.7; J. J. Soper, (a.g.e. s.21-37; Arnold Edwin, a.g.e. s. 58; J. Nemeth, a.g.e. s. 100; Trkiye Trkesindeki Bat dillerinin etkisinden dolay oalmakta olan tamlamalarla ilgili bkz: M. Karars, Yozlama Trkemizi Kemiriyor, Dil Ve nsan; E. Yaman, Trkiye Trkesi le zbek Trkesinin Sz Dizimi Bakmndan Karlatrlmas, Ankara, 2000, s.18-21 sal/-sel ekinin yanl kullanmas ile ilgili bkz: Faruk Kadri Timurta, Kubbealt Akademi Mecmuas, say 2; Z. Korkmaz, Bat Dilleri ve Trk Dili Grameri zerindeki Etkileri, TDAY Belleten, 1997, s. 49-54 "Kalka", Franszca "calque", "kat zerinde kopya alma" anlamna gelmektadir. . K. Mardanov, "Russkiye Kal'ki V Uzbekskom Yazke" (zbek Dilindeki Rusa Kal'kalar", Tyurkologieskiye ssledovaniya, Frunze, 1986; M. Musaolu, bu tr yaplara korrelyatif model" (Correlato "kuvvetler arasnda oran") diyor. ""Kitab- Dede Korkut" Dilinin Birleik Cmle Sentaks", Dil Dergisi, Say 88, ubat, 2000; korrelatif, iftbileimli demektir. (Trkolojinin eitli sorunlar zerine, Makaleler-ncelemeler, KB, 2002)
Ksaltmalar
AH: Ahmet Haim AHT: A. H. Tanpnar 134 Krg.: Krgzca Kkalp.: Karakalpaka T. T.: Trkiye Trkesi T: Tmle
Alt.: Altayca Az.: Azerice Bak.: Bakurta uv.: uvaa Gag.: Gagauzca Hak.: Hakasa Kar.: Karayca Kaz.: Kazaka
Kum.: Kumuka ME: M. . Esendal N. F.: Nehc'l-Feradis N: Nesne : zne zb.: zbeke Rus.: Rusa SVO: Subject-Verb-Object
Tat.: Tatarca Tn.: Tamlanan Trkm.: Trkmence Ty.: Tamlayan Y: Yklem Yak.: Yakuta Z: Zarf
Kaynaka
ABDULLAYEV, E. Z.(1964), Muasir Azerbaycan Dilinde Tabeli Mrekkep Cmleler, Bak AGMANOV, S. (1991), Kazak Tilining Tarihi Sintaksisi (Kazak Dilinin Tarih Sentaks), Almat. BALAKAYEV, M. (1997),Sayrambayev, T., Kazirgi Kazak Tili (ada Kazak Dili), Almat. BANGUOLU, Tahsin (1995), Trkenin Grameri, Ankara, 4. bask. BASKAKOV, N. A. (1965),Struktura Prostogo Predlojeniya V Tyurkskih Yazkah (Trk Dillerinde Basit Cmlenin Yaps), Frunze, 1956; Tyurkskiye Yazki (Trk Dilleri), Moskova, 1960; Nekotorye Nablyudeniya Nad Sintaksisom Karaimskogo Yazka (Karaim Dilinin Sentaks le lgili Baz Gzlemler), Moskova. BAKAN, . (1977), Yabanc Dilin Ana Dile Etkisi, Trk Dili, XXXVI, 315 (Aralk). BKEYEV, O. (1994), Eserleri, 1. cilt, Almat. DEMESNOVA, N. H. (1974), Razvitiye Sintaksisa Sovremennogo Kazahskogo Yazka (ada Kazak Dili Sentaksnn Gelimesi), Almat. DMTRYEV, N. K. (1948), Grammatika Bakirskogo Yazka (Bakurt Dilinin Grameri), Moskova- Leningrad DIYRENKOVA, N. P. (1940), Grammatika Oyrotskogo Yazka (Oyrot Dilinin Grameri), Moskova- Leningrad EDWN, Arnold, A (1877), Simple Translitation Grammar, London. EREN, Hasan (1975), "Trkede Rumca Alntlar", Trk Dili, XXXI, 282 (Mart). ERGN, Muharrem. (1990), Trk Dil Bilgisi, stanbul, 19.bask. ERSOYLU, H. (1993), Bat Kkenli n Eklerin Trk Dilinde Kelime Olarak Kullanlmas, Trk Dili, (Mays), say 497. ESENOV, K. (1982), Sabaqtas Qurmalas Sylemning Qurls (Baml Birleik Cmlenin Yaps) , Almat GADJYEVA, N. Z. (1973), Osnovnye Puti Razvitiya Sintakasieskoy Stuktury Tyurkskih Yazkov (Trk Dillerinin Sz dizimi Yapsnn Esas Gelime Yollar), Moskova. GENCAN, Tahir Nejat (1975), Dilbilgisi, 3. bask, Ankara. 135
GRNBECH, K. (2000), Trkenin Yaps, ev.: M. Akaln, Ankara. HACIEMNOLU, Necmettin (1992),Trk Dilinde Edatlar, stanbul. SAYEV, S. (1973), Kazak Edebi Tilining Sovet Dewirinde Damuw (Kazak Edeb Dilinin Sovyet Devrinde Gelimesi), Almat. KARAHAN, Leyla (1998), Trkede Sz Dizimi, Ankara. KARARS, Metin Yozlama Trkemizi Kemiriyor, Dil Ve nsan. KENGESBAYEV, . (1987), Kazak Til Bilimi Tural Zerttewler (Kazak Dil Bilimi le lgili Aratrmalar), Almat. KONDRATEV, G. (1981), Grammatieskiy Stroy Yazka Pamyatnikov Drevnetyurkskoy Pismennosti VIII-XI Vekov (VIII. XI. Yzyllardaki Eski Trk Yaztlar Dilinin Gramatikal Yaps), Leningrad. KORDABAYEV, T. R. (1964), Tarihi Sintaksis Meseleleri (Tarih Sentaks Meseleleri), Almat. KORKMAZ, Zeynep (1997), Bat Dilleri ve Trk Dili Grameri zerindeki Etkileri, TDAY Belleten, s. 49-54; "Dilimizin Dnk Ve Bugnk Sorunlar Ve zm Yollar", Trk Dili zerine Aratrmalar, 1.cilt. KORKMAZ, Z., ERCLASUN, A. B., ZLFKAR, H., AKALIN, M., GLENSOY, T., PARLATIR, ., BRNC, N. (1990), Trk Dili Ve Kompozisyon Bilgileri, Ankara. KULAMSHAEV, K., "Krgz Diline Rusann Tesiriyle Giren Baz Kullanllar". KUZNETSOV, P.. (1972), Ob odnom sluaye nepravilnogo upotrebleniya vinitelnogo padeja v turetskom yazke, (Trk Dilinde (Trkiye Trkesi anlamnda kullanlmtr) Ykleme Halinin Yanl Kullanld Bir Durum Hakknda ) Sovetskaya Tyurkologiya, say, 5 LATPOV, N. (1972), O Subertivno-predikativnh svyazyah Mejdu lenami Sintaksieskih Struktur S Nelinmi Formami Glagola V Angliiskom Tyurkskih Yazkah (ngilizce Ve Trk Dillerinde ekimsiz Fiillerle Kurulan Sz dizimi Yaplarnn Unsurlar Arasndaki zne-Yklem likisi Hakknda), Sovetskaya Tyurkologiya, say 5 LEVEND, Agah Srr (1961), Tarih Boyunca Trk Dili, Ankara. MANSUROLU, Mecdut, Trkede Cmle eitleri Ve Balayclar. MARDANOV, . K. (1986), "Russkiye Kal'ki V Uzbekskom Yazke" (zbek Dilindeki Rusa Kal'kalar", Tyurkologieskiye ssledovaniya, Frunze. MENZ Astrid (2003), Slav Dillerinin Gagauzcaya Etkisi, Bilig, Say 24 MESKLL, Robert H., A Transformational Analysis Of Turkish Grammar. MUSAOLU, Mehman (2000), "Kitab- Dede Korkut" Dilinin Birleik Cmle Sentaks", Dil Dergisi, Say 88, ubat; Trkolojinin eitli Sorunlar zerine, Makaleler-ncelemeler, KB, 2002; Trkede eviri Ve Aktarma, Bilig, Say 24, 2003 NEMETH, J. (1962), Turkish Grammar, Mouton, , S-Gravenhages ONARAN, M. . ( 2000), "nce Dil", Hrriyet, 28 Mays KZC, brahim (1989), Trkede Cmle Balayclar, Ankara. 136
ZDEMR, Emin (1967), Cmle Kalplar, Dilbilgisi Sorunlar, TDK yaynlar ZKAN, Fatma. (1995), "Trke yanllar zerine", Trk Dili, Say 525, Eyll POKROVSKAYA, L. A. (1978), Printsipy ssledovaniya Sintaksieskih zmeneniy V Tyurkskih Yazkah (v plane yazkovh kontaktov) (Trk Dillerinin Sz dizimindeki Deiikliklerin ncelenme lkeleri (diller aras temaslar asndan)), Problmy Sovremennoy Tyurkologii (ada Trkoloji Meseleleri), Leningrad, 1980; Sintaksis Gagauzskogo Yazka V Sravnitelnom Osveenii (Karlatrmal Olarak Gagauzcann Sz dizimi), Moskova; Gagauz Dilinin Ve Balkan Trk Azlarnn Baz Sentaks zellikleri, Ankara, 1975 SAFULLNA, F. S. (1999), "Tatar Tilinin Sentaksik Tziliine Baka Tillernin Tesiri" (Tatar Dilinin Sz dizimi Yapsna Baka Dillerin tesiri), 3. Uluslarars Trk Dili Kurultay 1996, Ankara; "Razvitiye Sintaksisa Tatarskogo Literaturnogo Yazka V Sovetskuyu Epohu" (Tatar Edeb Dili Sentaksnn Sovyet Devrinde Gelimesi), Sovetskaya Tyurkologiya, (1) SNANOLU, Oktay. (1995), Dil Ve Eitim, 3 Mays, 1996; eitli lkelerde Bilim ve teknik Dili, Bizde de Osmanlca, ztrke derken ngiliz Atn Alan skdar Geti, Yeni Trkiye, (Haziran) SOKOLOV, S. A. (1978), O Sootnoenii asindetona i bezsoyuziya (Asindeton ile Balaszlk likisi Hakknda, Sovetskaya Tyurkologiya, say 5, s. 63-69 SOPER, J. J. (1996), Loan Syntax n Turkic And ranian, Bloomington, ndiana. MEK, Rasim (1987), rneklerle Trke Sz dizimi, Trabzon. TEZCAN, S. , ZLFKAR, H. (1995), Nehc'l-Feradis, 1. Metin, Tpkbasm, Ankara. TMURTA, Faruk Kadri , Kubbealt Akademi Mecmuas, say 2 TOPUZ, H. (1973), Uluslar Dillerine Sahip kyor, Trk Dili, XXXIX, 266 (Kasm). (1941-42), Trke Gramer El Kitab, stanbul. UBRYATOVA, E. . (1962), slledovaniya Po Sintaksisu Tyurkskih Yazkov (Trk Dillerinin Sz dizimi (Sentaks) le lgili Aratrmalar), Moskova. UMAROV, A. (1988), "Novye Yavleniya V Yazke h Otrajeniya V Opisatel'nh Grammatikah" (Dillerde Meydana Gelen Yeni Durumlar (deimeler) Ve Onlarn Tasvir Gramerlere Yansmas) (Nks), Vopros Sovetskoy Tyurkologii, I, Akabat USTA, Halil brahim (1990), Yabanclamann Sz Dizimindeki Grnmleri, Trk Dili, 463, (Temmuz) YAMAN, Erturul (2000), Trkiye Trkesi le zbek Trkesinin Sz Dizimi Bakmndan Karlatrlmas, Ankara
137
Influence of Foreign Languages on Syntax of Turkish

Assoc. Prof. Dr. Fatma OZKAN Research. Assist. Bagdagul MUSA
Abstract: It is a reality that a language is a system which has tendency to change and improve. There is no language which does not have any connection with other languages. All languages of the world are closely related to each other. Relationship and communication between languages influence each other as a result of the fact that languages under the influence have some changes. These changes can occur in the lexical, morphological and syntactic structures of a language. It is normal and is not avoidable to take or give new words to each other. Also it is not as dangerous as syntactic changes. Because syntax is the general structure of the language, any changes in syntactic structure influence the whole structure, in other words, the whole nature of the language. In this article authors tried to determine and classify the changes in the syntactic structure of the modern Turkic dialects which have been influenced and contacted by other languages such as Arabic, Persian, Russian, French and English. Key Words: Turkic dialects (languages), syntax, language contact,
Gazi University Faculty of Arts and Sciences / ANKARA fozkan@gazi.edu.tr Ahmet Yesevi University bilig Summer / 2004 Number 30: 95-139 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

, d.n., do]ent
,- : , , . : , . . , , , , . , : , , , , ... : , , , .
, E G N-ANKARA fozkan@gazi.edu.tr bilig leto 2004 vpusk: 30: 95-139 Polnomony Sovet Universiteta Axmeta Wsavi
mer Seyfettinden Mill Benlie Dn ars: Primo Trk ocuu

Ebru BURCU*
zet: Primo Trk ocuu adl yk, kiinin bilinlenme srecinde yaad deiimi, mill benlie dn izlei etrafnda sorgulamaktadr. Kenan ve Primonun yaad bu deiimde, varolu mcadelesi veren insann, etrafndaki dmanlara kar sadece fiziksel olarak kar koymasnn yeterli olmad belirtilmektedir. Nitekim maneviyatn kaybeden kii ve toplumlar, baka bir ynden de kendilerini savunamazlar. Kiinin, kendisini oluturan deerleri tanyabilmesi ve kimliinin farkna varabilmesi iin Ben kimim? ve Kim olmam gerek? seslerine kar duyarl olmas gerekir. Bu seslere iinde karlk bulduu srece kii, renksizler ordusundan kendisini ayrmay baaracaktr. Anahtar Kelimeler: mer Seyfettin, Primo Trk ocuu, mill benlik, uyan, hmanizm, kimlik
Giri Mill edebiyat dneminin balangcnda nemli bir giriim olan Yeni Lisan hareketi Trke konusunda duyarl sanatlarn ve fikir adamlarnn Gen Kalemler dergisi etrafnda oluturduklar bir dil hamlesidir. Bu hareket ierisinde aktif rol oynayan mer Seyfettin, yazm olduu Yeni Lisan makalesiyle dil ve edebiyat konusunda yaplmas gereken deiiklikleri ayrntl bir ekilde ortaya koyar. Tanzimatn ardndan, bir ideolojiler maheri (Emil 1997:150) olarak tanmlanan II. Merutiyet dneminde zellikle dikkati eken balca ideoloji; Batclk, slamclk ve Trklktr. Trklk hareketinin dil ve edebiyat sahasndaki yansmas, Gen Kalemler hareketiyle ortaya kmtr. Cumhuriyet dneminde de yaygn olarak ilenen pek ok konu,
nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm / MALATYA eburcu@inonu.edu.tr bilig Yaz / 2004 say 30: 141-149 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
*
ilk hareket noktasn Mill edebiyat dneminden almtr. Bu konulardan biri de, dou-bat atmas ve fertlerin yaad kimlik bunalmdr. mer Seyfettin hikayelerinde kiilerin deiim ve bilinlenme maceralarn ileyerek okuyucuya bir takm mesajlar vermeye alr. Ona gre milliyetilik uurunu tamas gereken bireyler ncelikle aileden alm olduklar terbiyeyle kltrlerini tanmaya balarlar. Bu yzden yabanclarla evlenme sonucu dnyaya gelen ocuklarn annelerinden yabanc kltr almalar onlarn milliyetlerini de kaybetmelerine sebep olmaktadr (Enginn 1984: 61). Yazar bu konudaki eletiri ve tekliflerini Primo Trk ocuu adl hikayede milli benlie dn fikri erevesinde ortaya koymaktadr. Hikye dou-bat atmas ekseninde yaanan atmalarla ekillenir. Metni yzeysel olarak okuduumuz zaman ve yazarn niyetini gz nne aldmzda, milliyeti bir bak asyla, kiilerin ve milletlerin kltrel deerlere bal olmalarnn gereklilii zerinde durulduunu syleyebiliriz. Hikyenin birinci dzeyde bu ekilde anlamlandrlmas mmkn olmakla beraber, metni derin anlamda sorguladmz zaman asl evrensel mesaj udur; Kiinin varolu ve kendini bulu macerasnda mill benlie dn byk nem tar. Nitekim bilin varolmann nkouludur. (Jung 1999: 78) Bu tip ok katmanl yaplarda yazarn niyetinden ziyade, metnin niyeti bizi daha salkl ve evrensel mesajlara ulatrabilir. Mehmet Kaplan da her iki niyeti, gz nnde bulundurarak hikyenin znde, mill benlie dn meselesi olduunu belirtir (Kaplan 1997 :244). Hikye, merutiyetin ilanndan drt yl sonra Selanikte gemektedir. Mason localarnn youn olarak faaliyet gsterdii bu dnemde, Trablusgarp sava ve bu savan neticesinde talya ile ilikilerin bozulmas , sosyal ve siyas adan karklklarn kmasna sebep olur. Primo Trk ocuu, mer Seyfettinin dier hikyelerinde olduu gibi bir tasvir blmyle balar. Yazar tarafndan yaplan blmlemede Nasl Dodu? ve Nasl ld? balklarn tayan iki blm yer alr. Birinci blmde balktan da anlald gibi bakii Primonun nasl doduu anlatlr. Bu doum, Primonun kendini bulma ve tanma macerasnn balangc anlamndadr. Ancak Primodan nce babas Kenan n plana karlr. Tasvir blmnn ardndan denize inen kk merdivenin banda, hareketsiz ve mcessem bir glge dimdik duruyor(s.8) ifadesiyle dikkatler Kenan zerine ekilir. Burada ilk olarak glge olarak nitelenmesi , Kenann i dnyasyla olan atmasn ve kararszln sezdi-
142
Burcu, mer Seyfettinden Mill Benlie Dn ars : Primo Trk ocuu
rir mahiyettedir. Ayn zamanda mekn tasvirinde kullanlan kelimeler de olumsuz bir havay yanstmaktadr: Bu serin ve karanlk eyll gecesinin yldzsz semas altnda meyus ve mustarip Selanik, sanki gndzki nmayilerden , heyecanlardan, grltlerden yorulmu gibi , baygn ve sakin uyuyordu. Kenara arpan siyah kpkl deniz. Bu siyah ve mfteris gecenin gizli kinini f etmek istiyordu(s.7). Bu tasvirlerin ardndan glge sfatyla tantlan Kenan Beyle ilgili bilgiler verilir. Yazar-anlatcnn verdii bilgilere gre; Kenan Bey, sava sevmeyen, medeniyetsizlie kar, naziklii, en ve uhluuyla tannan bir kiidir. Tahsilini Pariste bitirmi ve ardndan zmirde k olduu bir talyan kzyla evlenmitir. Dokuz senedir mason olan Kenan, anane, mz, vatan, kavmiyet tanmaz, rk ve muhit nazariyesini de inkra kalkar. Hikyenin banda dnceli ve i dnyasyla atma halinde olan Kenan Bey, gemii hatrladka ve lkenin iinde bulunduu durumu dndke sknts daha da artar: Hl ve tarih birbirine kararak hezeyan halinde dimana hcum ediyor, mehul bir az tarafndan kulaklarna fsldyormu gibi rabtal rabtasz bir ok vakalar aklndan geiyor, birden ruhu, hissi, fikri, vicdan, idrk deiiyor, tututurucu bir humma nbeti varln eritiyor(s.11). Sosyal alkantlar Kenan Beyi ben kimim? sorusuna ve olmas gereke yneltir. Bylece yllardan beri iinde yaad gafletten uyanr. Burada karmza kan ses, simgesel anlamda kiiyi kendisi olmaya aran sestir. Hikyede en ok gze arpan deiim, kahramann yaad kendini tanma ve bulma srecidir. Hikyeyi bu deiimi esas alarak da zmleyebiliriz. Kiilerin ruhsal olarak kendilerini kefettikleri sreci dikkate aldmzda ereve halinde iki vaka karmza kar. nk hikyede, adeta okuyucunun dikkati babadan oula gemektedir. Bu durum ayn zamanda kiinin bireyleim macerasnn tarihsel boyutunu ortaya koymaktadr. Babadaki uyan, oulu da etkilemitir. Ayrca babann yan sra Primo zerinde Orhan adl arkada da etkili olmutur. Hikyede vakann karakteri sosyal olandan ferd olana doru bir gelime gsterir. Kenan Beyin yaad i atma, zamanla onu daha nceden benimsemi olduu deerleri sorgulamaya yneltir. Hikyede kavramlar, yeniden yorumlanma ve anlamlandrlmaya allr. rnein, fazilet ve insaniyet ii boaltlm kavramlar olarak grlmekte ve asl anlamlarnn ztt olan eylemlere hizmet etmektedirler.
143
Kenan Beyin sorgulad bir dier konu, Avrupann insaniyet fikri (hmanizmas) dir. nsaniyet konusunda hayran olduu Avrupann, aslnda Afrikadaki smrgeci zihniyetinin bir vahet ve barbarlk olduunu idrak eder. Hikyede kiiler, kavramlar ve semboller seviyesinde atan deerleri u ekilde gsterebiliriz:
Tematik G Kenan Primo Orhan Mz Trklk bilinci Kavramlar Hmanizm Hfza (Tarih bilinci) Kar G Msy Vitalis Grazia Hl Kendini inkr, masonluk Avrupa medeniyeti Smrgecilik Gaflet, inkr apka Batl tarz ev dekoru Katolik kilisesi Mstevl an Olimp Da
Kiiler
Semboller
Fes Bursadaki baba evi Beyaz minareler
Hikyedeki atmalar ark ve garp dnyasnn karlatrlmas eklinde karmza kmaktadr. Kavramlar seviyesinde, gemie ballk mz ve hl arasndaki atmayla sunulmutur. Msy Vitalis ve Grazia tarihlerine ve geleneklerine sk skya balyken Kenan, hikyenin banda manev deerlerine srtn dnm olan bir kiidir. Yaad bireysel deiimin etkisiyle o zamana kadar destekledii batnn hmanizm anlaynn aslnda smrgecilik zihniyetinin bir paras olduunu dnr. Kar g grubunda yer alan kavramlar hikyenin banda Kenan tarafndan temsil edilirken, ilerleyen blmlerde Msy Vitalis ve Graziann ahsnda Avrupa medeniyetine atfedilir. Simge deerler arasnda sayabileceimiz Olimp Dayla Eski Yunana bir gnderme yaplrken, mstevl an kiliseyi temsil etmekte ve yaylmac bir zihniyetin gstergesi olarak sunulmaktadr. Hikyede mekn ve insan arasnda sk bir iliki sz konusudur. Tasvir edilen meknlar, ilerinde barndrdklar insanlarn zelliklerini yanst144
maktadrlar. rnein Kenan Beyi, bilinlenme srecinde ocukluk dnemine aran ses, ayn zamanda ona gemiin dekoratif ynn de hatrlatr. Bu adan simge deer olarak deerlendirdiimiz, Bursadaki baba evi ile Kenan Beyin evi arasndaki atma ayn zamanda unutulan gemi ve gelenek ile zenilen modernizmin ve alafranga unsurlarn atmasdr. Bursadaki evde beyaz rtl divanlar, hallar, alaturka saat, selamlk, duvarda asl olan kllar, kamalar dikkatimizi ekerken Kenan Beyin evinde, duvarda eski Roma ve Yunan manzaralar, Msy Vitalis ve Madam Vitalisin resimleri, masann zerinde Progres ve Jurnal de Selanik gazetelerinin nshalar karmza kar. Ayn ekilde kiilerin kyafet unsurlar da ayn toplum iindeki dalizmi yanstmaktadr. Grazia ve Msy Vitalisin Kenana bak ve ondan beklentileri, 1900l yllarda Avrupann Trklerden beklentileriyle rtmektedir. Aslnda bu talepler Trklerin batllama urunda demeleri gereken faturalar olarak sunulmaktadr. Nitekim Msy Vitalis, Kenann, kzyla evlenmesine msaade etmek iin baz artlar ne srer: Kenan izdivadan evvel ratlarn satacak, kzna be bin lira verecek, Trk detlerine sdk kalm mutaassp akrabalaryla asla mnasebet ve lfette bulunmayacak, doacak ocuklar talyan terbiyesi grecek ve talyan olacak .Grazia her hususta serbest bulunacak. Kendisine de baz teebbslerinde kullanlmak zere bor gibi be bin lira verilecek (s.21) Kenan tereddtsz bu artlar kabul eder ve evlenirler. ki tane ocuklar olur. Bu ocuklarn doma srasna gre. lkine Primo, ikincisine Sekundo adn verirler. Ancak bir sre sonra Sekundo hastalanr ve lr. Bu noktada ad koyma konusunda iki medeniyet arasndaki fark dikkatimizi eker. talyan ailede adet bir makinalama anlayyla ocuklarn dou srasna gre isim verilirken, Trklerde ocuun tayaca ismin mnsna dikkat edilir. Nitekim Primo, kendisine Ouz ismini seer ve bu isme layk olma dncesiyle hareket eder. Hikyede baty temsil eden tiplere baktmz zaman, bu tiplerin srekli tarihlerine ballklarna dikkat ekilirken, tekilemi Trklerin tarihlerinden utandklarn ve gemilerinden katklarn grrz. Bu atma da hem kiiler hem de kavramlar seviyesinde temsil edilir. Buradan hareketle eserde karmza kan mesajlardan biri de; ruhunu ve maneviyatn kaybeden milletlerin topla, tfekle savaamayacaklar gereidir. Kenan Bey, gemiin ve iinde bulunduu ortamn muhasebesini yaptktan sonra bir k yolu bulmaya alr. Bir seim yapmak zorundadr. Ya
145
gemiini ve tarihini inkr ederek bir yabanc gibi yaayacak ya da kim olduunun farkna vararak, hem kendisi hem de ailesinin asl kimliklerine uygun bir ekilde yaamalar iin alacaktr. Ancak kars Grazia, Kenan Beyin karsnda olmakla beraber olu Primoyu da alarak lkesi talyaya dnmek istemektedir. Annesi ve babas arasnda bir tercih yapmak zorunda kalan Primo, arkada Orhann da tesiriyle asl kimliini bulur ve babasyla kalmay tercih eder. Hikyede Kenan Beyden sonra bireysel anlamda en byk deiimi yaayan kii Primodur. Hikyenin ikinci blm Graziann, Kenan ve Primoyu terkederek talyaya gitmesiyle balar. Babasn ve onun mill deerlerini kendisine rehber edinen Primo, hikyenin banda kararl olan ancak daha sonra mitsizlie kaplan Kenan Beyin yerini alr. Hatta ondan daha cesur davranlar sergiler. Primo, annesi gittikten sonra ondan bir dman gibi bahseder. Hatta onu hi zlemez. Primo , annesi ve babas arasnda bir tercih yapmak zorunda kalr.Anne nin Trk aile yaps iinde stlendii yapc ve birletirici role karlk, baba dzen ve otoritenin temsilcisidir. Anne olarak kadn, ocan, ailenin, kkenin, var olann koruyucusudur; yuvann sahibesidir. nce oul, ardndan baba olarak erkek ise, ideallerin fetihlerin, topilerin taycsdr (Saydam 1997:174). Ailede annenin gidiiyle birlikte yaanan bir paralanma sz konusudur. Hikyeye gereki bir bak asyla yaklarsak, evde talyanca konuulduu iin Trke renemeyen, ailesinden dil, tarih, millet vs. bilincine dair hibir ey renemeyen Primonun bylesine dirayetli ve cesur bir tavr sergilemesi bizi artabilir. Bu yzden Primonun yazar tarafndan idealize edilmi bir karakter olarak sunulduunu syleyebiliriz. Nitekim, Primo hikyenin sonunda lm gze alacak bir kahramanlk sergiler. Esaret ve kimliksizlemeye kar lm bir nevi zgrlk olarak tercih eder. nk ona gre asl lm, benliini kaybetmi, kksz ve kimliksiz bir glge olmak, lisanlarn, ahlaklarn, adetlerini unutan ve sadece isim olarak Trk kalabilen renksizler ordusuna katlmaktr. Yazar ayrntlar kullanma konusunda baarldr. Kenan Bey Primo ile yapt bir konumada ;Sen bir aslansn yavrum, aslan bir Trk. Adn tarihe geecek(s.44) der. Bunu gayet byk ve l bir i yapmakla mmkn olacan belirtir. Primo de hikyenin sonunda, talyan askerlere kar gerekletirecei eylemden nce babasnn szlerini tekrar eder.
146
mer Seyfettin bu hikayesinde tarih ve toplumsal bir konudan hareketle kiiler dzleminde yaanan bir bilinlenme srecini ilemitir. Bireyin kendine ve deerlerine dn macerasnn mill bir anlay erevesinde ele alnd hikye, kiiyi iinden gelen olmas gerek sesine kar duyarl olmaya armaktadr. Gerek anlamda varolu ve lm bu ekilde mmkn olacaktr. Aksi takdirde yaam ve lm, renksiz bir yaant iinde hibir anlam tamayacaktr. Kaynaka
EML, Birol (1997), Trk Kltr ve Edebiyatndan Meseleler I, Ankara: Aka Yaynlar. ENGNN, nci (1984), mer Seyfettinin Hikyelerinde Yabanclar, Doumunun 100. Ylnda mer Seyfettin, stanbul: Marmara nv. Yaynlar. JUNG, C.G. (1999), Kefedilmemi Benlik, stanbul: lhan Yaynlar. KAPLAN, Mehmet (1997), Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar, (3.bs), stanbul: Dergh Yay. SAYDAM, Bilgin (1997), Deli Dumrulun Bilinci, stanbul: Metis Yay. SEYFETTN, mer (1998), Bomba Btn Eserleri-, (10.bs), stanbul: Bilgi Yaynevi.
147
Return to National Counscious in mer Seyfettins Primo Trk ocuu (A Turk Child Primo)
Ebru BURCU
Abstract: In the story Primo Trk ocuu changes in mans life while he become conscious, are questioned. Showing the changes in Kenan and Primos life, the autor point out that only physicial forse is not enough for humans strugle of existance. As a result, man and community, which lost morale values, can not defend theirself in other aspects. To know the values inside himself and to realise his own identity, man should answer to the question Who am I? If he can find the answer to this question, he will escape himself from colourless. Key words: mer Seyfettin, Primo Trk ocuu, national counscious, humanism, identity
Inn University, Faculty of Arts and Science / MALATYA eburcu@inonu.edu.tr
Prizv Omara Seyfettina k Na]ional#nomu Samosoznani v Rasskaze Ture]kiy Sn Primo

Ibru BURDJU
Rezme: Rasskaz Ture]kiy Sn Primo proslejivaet
izmeneniw v samosoznanii eloveka v pro]esse vozvraeniw k na]ional#nomu samosoznani. V +tix peremenax, kotore perejivat Kenan i Primo, ukazvaetsw, to dlw boregosw za suestvovanie eloveka, borot#sw s vragami tol#ko fizieski nedostatono. elovek i obestvo, poterwvie svoi duxovne ]ennosti, ne sposobn zaiat#sw i v drugix aspektax. Dlw togo, tob poznat# sebw i ]ennosti, iz kotorx on sostoit elovek doljen bt# neravnodunm k voprosam Kto w_ i kakim w doljen bt#_. Esli elovek naxodit v sebe otvet na +ti vopros, to on sposoben vbrat#sw iz mranosti.
Kleve
slova: Omar Seyfettin, Ture]kiy Sn Primo, na]ional#noe samosoznanie, prozrenie, gumanizm, samoopredelenie.
Universitet *nen, Fakul#tet Estesstvennx i Gumanitarnx Nauk, Kafedra Ture]kogo Wzka i Literatur- MALAT`W
eburcu@inonu.edu.tr
Timurlularn Bilim ve Sanata Yaklamlar ve Baz Son Dnem Sanatkrlar

Yrd. Do. Dr. Hayrunnisa A. AKBIYIK
zet: Timurlu diye andmz Emr Timur Gregenin kurduu ve in hari Asya tarihini yz elli yl boyunca etkileyen devletin idarecilerinin bilim ve sanata bak alar zerinde durmaya alacaz. Maksadmz, Timurlu devletinin nasl bir devlet olduu, mirass olduu aatay Hanlna kyasla ehirli kltre yaknl ve bu devletin idarecilerinin bilime, sanata ve imar ilerine bak gibi sorulara cevap aramak ve bu hususlar anlamaya almak olacaktr. Anahtar Kelimeler: Timurlu, Sanat, Semerkand, Ali ir Nevai, Horasan
Giri Balkta ifade ettiimiz aratrma konusunu daha salkl anlayabilmek iin nce Timurlu Devletinin genel yapsnn nasl olduuna bakmak gerekiyor. Sz konusu devlet Maverannehir ve Horasan merkez olmak zere kurulmutu. Hakimiyet sahas kurucusu Timur zamannda en geni snrlarna ulamt. Timurdan sonraki hkmdarlar zamannda snrlar giderek daralm ve nihayet Herat ve civarna hakim olacak kadar kldkten sonra zbeklerin Herat almasyla tarih sahnesinden silinmitir. Devletin tebeas yayld geni corafyaya paralel olarak Trkler, Trklemi Moollar, ranllar, Arap, Grc, Ermeni vs. gibi millerden olumutu. Ancak devlet iinde etkili olan unsurlar asker ve idar yapda Trkler ve Trklemi, mslman olmu Moollar ile brokraside ran nfus idi. Timura ballklarn sunan toplumlar genellikle kendi idarecilerinin ynetiminde braklmt. Hanedana baktmzda ise kurucusunun Trke konuan, slam dinine inanan, ancak kken itibariyle Mool bir kabileden geldiini gryoruz1. Cengiz Han ve halefleri tarafndan kurulan devletler hanedan olarak MoAbant zzet Baysal niversitesi, Eitim Fakltesi, Glky / BOLU hayrun2001@yahoo.com bilig Yaz / 2004 say 30: 151-171 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
ol ancak tebaa asndan arlkl olarak Trk idi. Bu devletlerin bnyelerindeki Moollar da ksa srede Trkletiler. Bu durum aatay Hanlnda da byle oldu. aatay Hanl, idar bakmdan, Cengizin halefi dier devletlerden farkl bir yapya sahipti. Bu hanlk bnyesindeki ehirler Yalava ailesi vastasyla dorudan Kaana bal idi. aatay Hanlar ise daha ziyade kr nfusuna ve otlaklara tasarruf ediyorlard. Kebek Handan (1319-1326) itibaren artk hanedan yeleri de Trke konuuyorlard2. Alaaddin Tarmairin ( 1326-1335 ) hem slamiyeti kabul etmi hem de ehirli hayat tarzna daha yaklamt. Tarmairinin bu tavr geleneklerinden kopmak istemeyenlerin tepkilerine neden olmu ve neticede tahttan uzaklatrlmt3. Hanedan yelerinin arasnda grlen bu farkllama phesiz halk arasnda da meydana gelmiti. Sosyal yap olarak boy; hayat tarz olarak konar-ger ve ekonomik olarak hayvancla dayal yaayan aatay Ulusu iinde bir farkllama yaand. zellikle Maverannehirdekiler ile daha doudakiler birbirlerinden farkllamt. Bu farkllamaya bal olarak taraflar birbirlerini biraz da alayc isimlerle et ve karaunas olarak anyorlard. Doudakiler yani Cengiz geleneine daha sadk kalanlar ve yukarda belirttiimiz sosyal yapya bal olanlar, Maverannehir blgesinde yaayanlarca et/haydut diye adlandrlyordu. te yandan doudakiler de Maverannehir blgesinde yaayan, yerleik hayat tarzna yaklam olanlar karaunas/melez olarak isimlendiriyorlard (Barthold 1997:11). te Timur devletini byle, etnik olduu kadar hayat tarz olarak da birbirinden farkl gruplarn bulunduu bir sosyal yap zerinde kurmutu. Timur bu sosyal yapnn gerei olarak Mslmanlarn emri, Moollarn damad, Trklerin beyi idi4. Timurun kendini Mool olarak grdne dair bir malumatmz yoktur. Devrin kaynaklarnda Timurun Moollar ete olarak grd ve onlar zerine sk sk sefere kt anlalmaktadr5. Timurun beinci nesilden torunu olan hatrat sahibi Babr de, eserinde kendini Moollardan ayrmaktadr. Mool askerleri ile ilgili ifadesinden, onlarla ilgili iyi kanaate sahip olmadn anlyoruz. Annesi Cengiz neslinden gelen Babr, daylarndan sz ederken Mool detine gre giyindikleri vs. zerinde durmakta ve Moollar kaba bulmaktadr (Babr 1987:94,109,115). Timurlu devletinin kurulduu bu alt yapya ksaca temas ettikten sonra, esas konumuz olan bu devletin imar ve kltr ilerine bak zerinde duralm. Burada amacmz bu hanedan dneminde yaplan eserlerin bir envanterini karmak ya da sanatkrlarn listesini oluturmak deildir6.
152
Akbyk, Timurlularn Bilim ve Sanata Yaklamlar ve Baz Son Dnem Sanatkrlar
Ancak kaynaklarda zikredilen eserlerden rnek mahiyetinde sz ederek, Timurlu devleti bnyesinde tahta geen hkmdarlarn ve hanedan yelerinin yerleik hayata, imar faaliyetlerine nem veren, edipler,sanatkr ve bilim adamlarn himaye eden idareciler olup olmadklarn anlamaya alacaz. Bu politikann sadece bir hkmdara ait bir davran tarz olup olmadn, her hkmdarn benzeri bir tavr sergileyip sergilemediini anlamak bakmndan, bu yazmzda sadece bir hkmdar dnemi ile snrl kalmayp kronolojik srayla Timurdan balayarak konuyu ileyeceiz. Burada hareket noktamz Timurlu devri tarih kaynaklar olacaktr7. Timur, yazmzn giri ksmnda ksaca temas ettiimiz, kendisinden hemen nceki dnemde blgede hakim olan zihniyetle karlatrldnda, yerleik hayata daha yakn ve bunu tevik eden bir tablo izmektedir. Ancak, yine de sonu olarak onun seferlerinin hreti, imar faaliyetlerini glgede brakacak kadar byktr. Bu iki cmle elikili gibi grlebilir, ancak gerein iki yzn gsteren bir ifadedir. Timurun sefer dzenledii yerlerin genilii (Moskavadan Delhiye; zmirden Dou Trkistana), bu seferlerin hepsinin 40-45 yl gibi bir srede yaplmas tabii olarak yapld yerlerde dehet yaratmtr. Madalyonun br yznden bakarsak, bu seferler galipler iin zaferdir, ayrca zenginlik ve refah kaynadr. Timurlu kaynaklar, dnemin kahramanlk anlaynn da katksyla Timurun seferlerini-zaferlerini anlatmaktadr. Bylece gnmzde de geerliliini koruyan yaygn bir kanaat olumu ve bu dnemde sadece savaan bir toplum ve idarecileri varm gibi deerlendirilmitir. Ancak, biraz dikkatle incelendiinde Timurun ok erkenden ehirlerin nemini kavradn, ticaretin ve tarmn ehemmiyetini bildiini grrz. Uzun seferlerden elde edilen ganimetleri ve buralardan toplanan alimleri, sanatkrlar, ustalar kendi merkezi Semerkand ve civarn mamur hale getirmek iin kulland. O Hindistanda ele geirilen esirler arasndan ta ustalarn kendi payna ayrtmt (ami:232). Semerkandda eitli binalar yaptrarak ehri gzelletirmiti. Timur, sadece binalar yaptrmakla kalmam, atrd sulama kanallar ile tarm da tevik etmiti. Timurun pek erken dnemde, daha saltanatn kurma serveninin balangcndan itibaren imar ilerine giritiini syleyebiliriz. O, saltanat mcadelesinde nemli bir dnm noktas olan Emir Hseyin ile mcadelesinde baarl olup Belhi ele geirince, bu ehrin kale ve hisarlarn harap etmi8 , Belh suyu zerinde kpr kurdurmu; Semerkanda getiinde, burada kaleler ve mkemmel saraylar yaplmasn emretmiti (am: 73). Timurun
153
Semerkandda yaptrdklarn en ayrntl anlatan kaynamz Babrdr. Semerkandda hkmdar olma imknn kaybedince Hindistana geen ve burada devletini kuran Babr, Timur Bey diye and, byk atasnn brakt eserleri bize anlatrken kendi dnemindeki durumlarna dair de baz bilgiler vermektedir. Babrn verdii bilgiye gre Timur Bey, Kete doduu iin, bu ehri payitaht yapmaya ok urat. Kete byk binalar yaptrd. Divan kurmak iin, kendisine byk bir tak (divanhne), sa ve sol tarafna tavac (nevahi) beyleri ile divan beylerinin oturup divan yapmalar iin, bir az kk, iki tak yaptrmtr. Bir de mracaat eden i sahiplerinin oturmas iin, bu divanhnenin bir tarafna kk daireler ina ettirmitir. Bu kadar byk tak cihanda az bulunur ve bunun Kisra takndan daha byk olduunu sylerler. Bundan baka Kete bir medrese ve bir makbere yaptrmtr. Cihangir Mirzann ve dier baz evltlarnn kabirleri oradadr. Kein ehir olarak inkiaf kabiliyeti Semerkand kadar olmad iin, Timur Bey, payitaht olarak,nihayet Semerkand eti (Babr: 51). Babr, coraf konumu, kuruluu mehur taraflar vs. hakknda bilgi verdii Semerkand ehri ile ilgili konumuz andan nemli u bilgileri vermektedir : Mool ve Trk uluslar Semiz-kend derler. Timur Bey burasn payitaht yapmt. Timur Beyden nce ve onun gibi byk bir padiah Semerkand payitaht yapm deildir. Sur zerinden kurgann9 uzunluunun llmesini emrettim, ltler onbin alt yz kadem10 kt (Bbr: 47). Yine Babrn verdii bilgiye gre: Semerkand ve mahallelerinde Timur Bey ve Ulu Beyin imaret ve baheleri oktu. Timur Bey, Semerkand erkinde KkSaray diye mehur olan, drt katl, fevkalde byk bir kk yaptrmt11. Bundan baka, Ahenin kapsna yakn ve kalenin iinde de cami yaptrmt. Bunun talarn ekseriye Hindistandan getirttii talar ilemiti. Camiin kitabesinde (Bakara suresinin 127.) ayetini yle byk harflerle ile yazmlardr ki bir krh mesafeden okumak mmkndr. Bu da ok byk bir binadr. Semerkandn arknda iki bahce yapmtr. Biri daha uzakta olan Ba-Bold ve dieri de daha yaknda olan Ba- Dilgadr, Ba- Dilgadan Firze kapsna kadar bir yol yaptrp, iki tarafna kavak aac diktirmiti. Dilgada da byk bir kk yaptrm ve bu kkte Timur Beyin Hindistan muharebelerini tasvir etmilerdir. Khek tepesinin eteinde ve Kn- Gilin Ab- Rahmet de dedikleri, KaraSuyunun st tarafnda, Nak- Cihan adnda, bir ba yaptrmtr. Benim grdm zaman bu bahe artk bozulmu ve dikkate deer bir ey kalmamtr. Semerkandn cenubunda ve kaleye yakn yerlerde Ba- nar,
154
Semerkandn aa tarafnda Ba- imal ve Ba- Behit vardr. Timur Beyin torunu, Cihangir Mirzann olu Muhammed Sultan Mirza Semerkandn d kurgannda bir medrese yaptrmtr. Timur Beyin ve Semerkandda padiahlk eden evlatlarnn hepsinin kabri buradadr (Babr: 48). Babrn adn zikr ettii balardan Ba- Behit iin Yezd, Timurun Semerkandn batsnda baz evleri ve on iki ba alp birletirdiini ve bir ba oluturduunu, burada bir kasr yaptrdn ve Ba- Behit adn verdiini yazar (Yezd:162a-162b). Timur, yine Semerkanda yarm konak mesafede yeni bir yerleim yeri bina ettirmi ve adn Dmak koymutu (Arapah:18). Yine Semerkand civarnda iki yeni kasaba kurdurmu ve her birini byk beldelerden birinin adyla isimlendirmiti (Arapah: 48). Timurun imar ilerine dair bir baka rnek olarak, Yezdde yaptrd kervansaray gsterebiliriz. Bu kervansaray yaptrd srada kendisi Anadoluda seferdeydi. Yezdde yaptrd kervansarayn masraf, divn- ladan yani devlet hazinesinden karlanmt. (Hondmir1317: 344). Ticareti nemseyen Timur, Fransa kralna yazd ksa mektubunda, iki lke arasnda tccarlarn gelip gitmesini ve karlkl olarak tccarlara kolaylk gsterilmesini istemiti (Kazvin:52). mar ve ticaret dnda Timur tarmla da ilgilenmitir. O, Anadoludan g ettirdii Kara Tatarlar, Semerkant civarna yerletirmi ve kendilerini tarmla uramalar iin tevik etmiti. Timur, hafzalarda seferleri ve savalaryla yer etmi ve bu yn ile hret bulmu bir hkmdar olarak bilinir. Ancak burada kaynaklarda rastlayabildiimiz rneklerden de anlalaca zere, dier btn hkmdarlar gibi, kendi lkesini mamur hale getirmekten geri durmamt12. Onun 1360larda balad devlet kurma serveni, 1405de Otrarda lmne kadar devam etmiti. 45 ylda Moskovadan Delhiye, stanbuldan in hududuna kadar ok geni bir alanda seferler dzenlemi ve nihai hedefi in zerine dnd seferin balangcnda Otrarda 1405 ylnda ld zaman, torunlarna bile yetecek muazzam bir servet ve byk bir lke brakmt. Timurun lmnden (1405) sonra yaanan saltanat mcadelesinin ardndan, olu Mirza ahruh devleti toparlad ve hkmranln dier hanedan yelerine kabul ettirdi. Mirza ahruhun saltanat dnemi, kltrel gelime iin her eyin (bilimden, sanattan edebiyattan anlayan iyi eitimli hanedan yeleri (mirzalar) ; madd birikim ve nihayet bu iki unsurun kullanlabilecei siyas istikrar) 13 mevcut olduu bir dnemdir . ahruh dneminde Timur zamannda i
155
banda olan emirlerden hayatta olanlar hl grevde idiler. Emr Alike Kkelta, Emr Firuzah gibi emrler, Gevherad gibi hanmlar ve Baysungur, Ulu Bey, brahim gibi mirzalar imar faaliyetleri, bilim ve sanatn himayesi gibi hususlarda det yar iinde idiler. Herat, iraz, Mehed, Semerkand, Buhara bu faaliyetlerden geni ekilde nasiplerini alan ehirlerdi. ahruhun eleri arasnda en gl simalardan biri ve devrin devlet idaresinde de etkili olan Gevheradn Mehedde yaptrd imaret, mederese ve camii nemlidir. Fars blgesinin merkezi olan irazda daha Timurun torunu skender zamannda bir lde imar faaliye14 tine sahne olmutu . Timurun lmnden sonraki saltanat mcadeleleri sonucu blgenin idaresi ahruhun denetimine geince, ahruhun oullarndan Mirza brahim burann idaresine tayin edilmiti. O da, burada imar faaliyetlerinde bulunduu gibi, edebiyat ve tarihle de yakndan ilgilenmi ve erafeddin Ali Yezdyi Zafernme yazmas iin desteklemiti. ahruhun dier olu Mirza Baysungur gerekten ok ynl bir ahsiyet15 ti. Kendisi devlet idaresinde grev ald gibi, gerek bir sanat ve edebiyat hamisi idi. Konutunu det bir gzel sanatlar akademisine dntrmt. Burada hat, tezhip, ciltcilik gibi dnemin en yaygn sanat dallarnda mahir ahslara alma ortam salamt. Devrin kaynaklarnda zikredilen bu zelliini, o dnemden kalan bir belgeden Tebrizli Caferin 16 arzndan rahatlkla takip edebiliyoruz . Herat, bir kltr merkezi olarak, zenginliine phesiz sadece Baysungur ile ulamad. Eski bir ehir olan Herat, Horasann idaresinden sorumlu olan ahruhun merkezi idi. ahruh, babasnn yerine devletin bana getikten sonra, Timurlu Devletinin bakenti olarak, Timurun setii Semerkand yerine, mirzalk dneminden beri alk olduu Herat kullanmaya devam etti. ahruhdan (1405-1447) sonra Ebu Said (1451-1469) ve Hseyin Baykara (14691505) da devlet merkezi olarak buray kullandlar. Bylece Herat ehri, 17 kentin tarihinde grlmemi derecede geliti ve gzelleti . Ulu Bey, Mirza ahruhun bir dier olu olarak, Maverannehir blgesinin idaresinden sorumlu idi. Merkez olarak, dedesi Timur Gregenin bakenti Semerkant kullanyordu. Onun burada yaptrd eserler ile ilgili en ayrntl bilgiyi biz yine Babrn eserinde bulabiliyoruz. Babrn anlattna gre: Ulu Bey Mirzann imaretlerinden medrese ve hankah Semerkand kalesinin i tarafndadr. Hankahn kubbesi fevkalde byktr. Onun kadar byk bir kubbenin dnyada bulunmadn
156
sylerler. Bu medrese ve hankahn yannda, Mirza Hamam diye mehur olan iyi bir hamam yaptrmt. Demesi muhtelif talardandr. Horasan ve Semerkandda byle bir hamamn bulunduu mlm deildir. Bir de, mederesenin gneyinde Mescid-i Mukatt dedikleri, bir mescid yaptrmtr. Mukatt denilmesinin sebebi, para para aalar yontup, islim ve in usul naklar ile yapldndandr. Btn duvarlar ve ats bu tarzdadr. Bu mescidin kblesi ile mederesenin kblesi arasnda ok byk fark vardr. Her hlde bu mescidin kble cihetini yldzlara gre tyin etmilerdi. Yaptrd dier byk binalardan biri de, Khek tepesinin eteinde bulunan ve ierisinde zc yazma aleti olan, katl rasathaneydi. ... Khek tepesinin garp tarafndaki eteinde Ba- Meydan adl bir bahe ve bu bahenin ortasnda, ihil-Stn dedikleri byk bir bina yaptrmt. ki katl ve stunlar tamamen tatan olan bu binann drt kesine drt tne, minareye benzer, bur konulmutu. st kata bu kulelerden klrd. Btn dier yerlerde ta stnlar vard. Bunlarn bazlar bklml, bazlar oluklu yaplmt. st katn drt taraf ayvan olup, stunlar tat. Ortasnda drt keli bir oda vard. Binann krssn batan baa talar ile demilerdi. Binadan Kuhek tepesine doru ve bu tepenin eteinde bir bahe daha yaptrmt. Burada da byk bir saray ina ettirmi ve bunun iine , taht olarak , byk bir ta koydurmutu; uzunluu, tahminen on drt-on be, genilii yedi-sekiz ve ykseklii bir 18 kardr . Bu byk ta epeyce uzak bir yerden getirmilerdi. Ortasnda bir atlak vard ve dediklerine gre bu atlak buraya getirildikten sonra olmutu. Bu bahede bir kk daha yaptrmt. Duvarlar tamamen ini olduundan buna inihne ad ile anlyordu. Bunlar hususi adam gndererek inden getirtmiti (Babr:48-49). Ulu Bey, Babrn anlatt eserleri, ba ve baheleri yaptran ve blgesini imar eden bir idareci olmakla beraber, onun Babrn temas etmedii bir taraf daha vard. Aslnda Ulu Beyin bu yn idareciliini glgede brakacak kadar byktr. O sadece medrese ve rasathane banisi deildi, kendisi ayn zamanda kuvvetli bir bilim adam idi. Onun dneminde Semerkanddaki bilim atmosferini, en iyi, mesai arkada matematiki Gyasddin Knin babasna tccarlar aracl ile gnderdii mektubundan reniyoruz. Bu mektubun 19 dnda, Ulu Bey ve ilm faaliyetlerine dair kaynaklara sahibiz . Ancak bu mektup herhangi bir hkmdara ya da byk devlet adamna sunulmak zere hazrlanmam, tam tersine bir oulun babasna halini ve durumunu aktard, zel bir mektuptur. Dolaysyla fikirleri daha samimi ve itendir. Bu adan, nemli bir kaynak olan bu mektuba gre, Ulu Bey,
157
Semerkandda kurdurduu rasathane ve medresede 60-70 kadar iyi matematikiyi istihdam etmektedir. Bu say, teknolojinin ve eitimin o yzyllara gre daha yaygn olduu gnmzde bile, ayn alanda alan bu kadar ok bilim adamn bir araya getirebilmek bakmndan byk baardr. Knin anlattna gre Ulu Beyin himayesi ile buraya toplanan bilim adamlar gerekten bilgili kiilerdi. Knin mektubundaki u ifadesi, Semerkanddaki atmosferi gstermek bakmndan arpcdr: Ulu Babu (Ulu Bey) ilim adam olduu iin ve ilme vukufu son derece derin olduundan, ayrca ilim adamlar da ok sayda mevcut bulunduundan, burada bir mesele bir defa tahakkuk edince, daha nce baka trl konumu olan kimseler, konuyu anlamayanlarn gzn boyamak iin inatlk edip bir takm kusurlar bulmak iddias ile ii uzatamaz. nki ilim adamlarnn 20 en sekinleri burada hazr bulunuyor (Sayl:82) . Ulu Bey, kendisinin de bir yesi olduu, byle sekin ve yksek seviyeli ahsiyetlerin bulunduu bilim ortamnda, Kadzade-i Rum ve Gyasddin Ka ve Ali Kucu gibi bilim adamlar ile gzlem yapm ve bir yldz katalou hazrlatmt. Onlar buradaki almalaryla sadece Zc hazrlamadlar. Ayn zamanda bir ekol oluturdular ve slam dnyasnda Nasrddin Tusden sonraki dnemin doruk noktasn tekil ettiler. Burada yetien bu alimlerden zellikle Kadzade ve Ali Kucu, hazrlanmasna katkda bulunduklar Zc dnda, yazdklar eserleri ve yetitirdikleri talebeleri vastasyla Osmanl bilim 21 dnyasn da etkilemi simalardr . Mirza ahruhun 1447de lm yeni bir mcadele dnemi yaanmasna neden oldu. Bu uzun ve ypratc dnemden, bilim ve sanat da olumsuz etkilendi. Maverannehir ve Horasan blgelerinde cereyan eden, mirzalar arasndaki bu youn mcadele dneminde Ulu Bey olu Abdllatif tarafndan ldrld (1449). Ulu Beyin ldrlmesi, sadece siyas istikrar bakmndan deil, Semerkandda yukarda szn ettiimiz bilim evresinin durum ile ilgili olarak da ok eyi deitirmitir. Zira ehir, idar merkez olarak kullanlmakla birlikte, bir daha byle parlak bir dnem yaamamtr. Ulu Beyin lmnden sonra, bu alim hkmdarn mesai arkada, yakn dostu ve srda olan Ali Kucu, nce Akkoyunlu sonra da Osmanl sarayna intisab etti. 1411den onun ldrld 1449a kadar Maverannehiri idare eden bu alim hkmdarn himayesinde ykselen bilim atmosferinin rettii temel eser, phesiz, Zic-i Ulu Beydir. Bunun yan sra bata Kadzade-i Rum ve Ali Kuunun yetitirdii talebeler ve kaleme aldklar almalar da bu dnemin eserleri arasnda saymak yanl olmaz.
158
Mirza ahruhun uzun saltanat (1405-1447) dneminde, imar ve kltrel gelimeye katkda bulunanlar phesiz sadece mirzalar deildi. Bizzat hkmdar, Gevherad, Tuman Aa gibi hanmlar, Alike Kkelta, Emr Firuzah, ah Melik gibi nde gelen emrler imar faaliyetlerine ciddi katklarda bulunmulardr. Bu imar faaliyetlerinde yeni binalar yapld gibi, daha nceki dnemlerde yaplan eserlerin, bazen yeniden bina etme 22 derecesinde tamir ettirilerek, kullanldn biliyoruz . ahruhun saltanatnn sonu, deta Timurun kurduu devletin sonunun balangc gibidir. 1405-1447 yllar arasnda saltanat sren bu hkmdarn lm ile, mirzalar arasnda saltanat mcadelesi tekrar balam ve bu mcadeleden Ebu Said galip kmtr. Ebu Said Timurun olu Miranahn soyundan geliyordu. Dolaysyla saltanat konusunda ahruhun torunlar kadar ansl deil idi. Ancak ehirlerde etkili olan tasavvuf erbabnn lideri durumundaki Hace Ubeydullah Ahrar onu destekliyordu. te yandan Timur ve ahruh dneminde pek etkili olmayan ya da olamayan Argun kavmi de Eb Saidin yannda yer ald. Bylece Timur ve ahruh dnemlerinde idareyi ellerinde tutan elit grupta bir deime oldu. Eb Saidin saltanat dnemi yaklak 18 yl srmtr. O, bu dnemi srekli mcadele ile geirmitir. Kaynaklarn Sultan- said olarak zikr ettii bu hkmdar, Semerkandda ilan ettii saltanatn kabul ettirebilmek iin Mirza Abdullah, Ebl- Kasm Babr, Aladdevle, brahim, Mirza Cuki, Hseyin Baykara gibi mirzalarla mcadele etmitir. Timurlu mirzalar kendi aralarnda saltanat iin ekiirken, Karakoyunlular Cihanahn nderliinde iyice glenmiler, Irak- Arap ve Acemde kontrol ele aldklar gibi Horasana doru ilerleyip, nihayet ksa bir sre iin bile olsa Timurlu bakenti Herat ele geirmeyi baarmlardr. Ebu Said, Maverannehir ve Horasanda hakimiyetini saladktan sonra Karakoyunlu Cihanahn lm haberinin gelmesinin de verdii bir cesaretle Irak ve Azerbaycan da ele geirmek zere sefere kar. Her zaman yapt gibi, bu sefere kp kmama konusunda Hace Ubeydullah Ahrarn fikrini ald ve sefere kt. Cihanahn lm ile Karakoyunlular blgede glerini yitirmi, bu defa bir baka Trkmen grubu olan Akkoyunlular etkili olmaya balamlard. Bu yzden Ebu Said bu seferinde Akkoyunlularla mcadele etti; ancak, Uzun Hasan karsnda baa23 rsz oldu ve yakalanarak idam edildi. (1469) . Bu ksa siyas olaylar panaromasndan da anlalaca zere, bu hkmdarn dnemi hanedan yelerinin birbirleri ve nihayet Timurlularn ezeli rakipleriyle
159
mcadele ederek gemitir. Bu ortamda Ebu Saidin bilim ve sanat hamisi bir hkmdar imaj izdiini sylemek zor ise de, o da bir lde imar faaliyetlerinde bulunmu, tarm tevik etmi ve ahaliyi rahatlatmaya almtr. Ancak, bunlar ahruh dnemi ile kyas kabul etmez. Ebu Said devrinde, ne Ulu Beyin saraynda olduu gibi ilim adamlarnn toplandn, ne de Baysungurun sarayndaki gibi sanatkr ve ediplerin faaliyetlerini gryoruz. Ancak bu hkmdar dneminin karakteristik yapsnn tarmn tevik ve himayesi olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Mesel, onun istei ile Niretu kalesinin etrafndaki topraklarn ok bereketli olduu bilindiinden, ahali tarmla uramaya tevik edilmi ve kale etrafnda hazrlanan tarlalara ekim yaplmt. Ebu Said burada ilerin yoluna konulmasna bizzat nezaret etmiti (Semerkand:330). Yine bu hkmdarn emriyle vezir Hace Kudbeddin Tavus Simnannin idaresinde, byk bir sulama kanal alm ve bu kanal sayesinde Heratn kuzeyi mamur hale gelmiti. Bu projenin tamamlanmas vezire de ciddi bir prestij salamt (Hondmir1317: 389-390). Muhtar da eteinden Heratn kuzeyine uzanan bu kanal sayesinde Gazargh, Muhtar ve Zencirgh dalar eteklerinde, eme-i Mahiyana kadar olan yerlerde binlerce ba ve bostan ve otlakta cennet bahesine benzetilen tarma uygun alanlar olumutur. Herat ehrinin tarihini yazan sfizarye gre, Heratta Cuviceden baka ehrin iinde su kayna yoktu; bahe ve balarn durumu ktyd. Ancak bostan ve otlaklar zellikle Gazargh tarafndakiler, Sultan Ebu Saidin himmetiyle gzellemiti. Yaplan kanaln uzunluu Gazarghdan eme-i Mhiyna kadar bir fersah (yaklak 6 km) ve Batandan Saksalman kyne kadar alt fersah (36 km) idi (sfizar I:85; Togan 1979:435). Bu hkmdar sadece bakenti Herat ve civarnda deil, Maverannehirde de ayn tarm politikasn srdrmtr. zellikle hkmdar nazarnda byk bir itibara sahip olan Hace Ubeydullah Ahrar, geni iftliklere sahip idi. Bu hkmdar tarm dnda eitli yaplar tamir ettirdii gibi, kendisi de Heratta baz yaplar yaptrmt. Heratta, Irak kapsnn dnda bulunan Ak Saray (Babr:210), Zegan Banda drt kemerli ar (Hondmir 1333:83), Herata bal Obeh kasabasndaki imaret onun yaptrd eserlerdir. 1469da Ebu Saidin Uzun Hasan nnde yenilmesi ve lmesi, Timurlu devletinin iyice klmesine neden oldu. Ebu Saidin oullar Maverannehirde hakim olurken, Hseyin Baykara Horasan blgesinde Herat merkez olmak zere saltanat srmeye balad. Bylece Timurlu devleti
160
paralanm ve iyice klm oldu. Hseyin Baykara dnemi, edebiyat bakmndan bir hayli zengin bir dnemdir. Ancak sanat ve bilim de bu dnemde ahruhun saltanat ile kyas kabul etmez. Timurlu devleti ve idarecileri Hseyin Baykara dneminde artk tam anlamyla ehirli bir toplum olmu, askerin savalk zellii kalmam, zbekler karsnda asker anlamda ciddi baarszlklar yaanmtr. Ksr i ekimeler ve d basklar sonucu, bu devlet tarih sahnesinden silinmitir. Hseyin Baykara, bizzat divan sahibi bir airdi. Dnemin belki hkmdar kadar nemli bir simas olan Ali ir Neva, kltr hayatnn ba hamisi olarak, hatta hkmdar glgede brakacak kadar nde grnmektedir. Politik klmenin aksine edebiyat alannda zengin bir dnem yaanmtr. Ali ir Nevai, bu hususta belki bal bana ilgin bir simadr.aatay edebiyatnda klasik devreyi oluturan bu ahsiyet iin, onun eserleri zerinde alan Prof. Dr. Kemal Eraslan (1996: XXXVIII) yle demektedir : Dvn mesnevi, tezkire, tarih gibi trlerde otuza yakn eser veren Nevayi, devrinin olduu kadar Trk Edebiyatnn da en mhim ahsiyetlerinden biridir. Farscann resmi dil olarak hkm srd, mnevverlerin Farsca renip bu dil ile yazmay meziyet saydklar bir devirde, Nevayinin Trkenin Farsadan aa kalacak bir dil olmadn mdafaa etmesi Trkeyle de yksek bir edebiyat vcuda getirmenin mmkn olacan bizza eserleriyle ispat etmesi ve yenilerin Trke yazmalar hususunda tevikte bulunmas gz nne alnrsa, bu hizmetinin derecesi ve nemi daha iyi anlalr. Hkmdar, bizzat kendisi de divn sahibi olan, Hseyin Baykaradr; ancak dnemin kltr hayatna damgasn vuran Ali ir Nevadir. Mzikten hatta, tarihten iire kadar hner sahibi hemen herkesi himaye etmi ve desteklemitir. Hseyin Baykara ve Ali ir Neva devri literatrnde biyografiler daha youn iken, Timur, ahruh ve Ebu Said dnemlerinde zaferler, seferler, imar faaliyetleri (dnem ile ilgili mevcut kaynaklarn dnda, grlerimizi deitirecek yeni kaynaklar kmazsa) n plandadr. amnin ve Yezdnin Zafernameleri, yerini Nefahatl-ns, Tezkire-i Devletah, Dsturl-vzera gibi biyografi eserlerine brakmaktadr. Bu, herhalde toplumun gndeminin ve aydnlarn nelere younlatnn da bir gstergesi olsa gerek. Bu biyografik eserler bize Timurlu dnemi sanatkrlar hakknda da bilgi sunmaktadrlar. Hkmdarn, Ali ir gibi byk emrlerin kitaphanelerinde (burada kitaphane terimi zellikle seilmitir zira buralar kitaplarn muhafaza edildii ktphaneden farkldr) sanatlarn icra eden nakka, musavvern (tasvir yapanlar), hattatlarn bulunduunu biliyoruz. Bu konuda aada isimlerini zikredeceimiz sanat-
161
krlarla ilgili bilgi, tarihilerin yan sra, belki onlardan daha fazla sanat tarihileri ve mzikologlarn ilgisini ekecektir. Kanun saznda esiz olan Hafz Kudak, stad Seyyid Ahmed, Ud da ok iyi olan stad Kul Muhammed uburgan, stad Hseyin Ud, stad eyh Mil Ali ir Neva devri musikiinaslarnn banda geliyorlard.. Mevlana Hac Muhammed eitli bilim dallarnda ve fenlerde tam vukufu olan bir ahst. Srekli garip hayallerin suretlerini, acaib yzleri izerdi. mrnn bir ksmn iniyi olgunlatrmak iin sarf etti. Hondmirin verdii bilgiye gre, Mevlana tuhaf icatlarn sahibi idi. Onun tuhaf icatlarndan biri de sandkl bir saat idi. Bu eserin bir sureti Hseyin Baykarann ktphanesinde idi. Bu eserde gnn her saatinde tahta bir suret (heykelcik) kyor ve nnde dzenlenen dmbelee vuruyordu. Bu tanmdan bugnk mnda alar saatin tarif edildii anlalyor. Mevlana Hac Muhammed, bir sre Hseyin Baykarann kitapdarln yapm, 904 ylnda(1498-1499) grnte hibir sebep olmakszn, bu iten ayrlm ve Hseyin Baykarann olu Mirza Bedizzamann yanna giderek Belhde yaamt (Hondmir1345:63-64). Mevlana Muhammed sfahan bu dnemde yaayan mhendislerden biri idi. Onun akl fikri her an yeni bir eyler yapmak, resmetmek ile meguld. O da bir sandk saat yapmt ve iinde saati belli eden bir tas dzenlemiti (Hondmir 1345: 64). Timurlu son dnemindeki en mhim nakka her halde stad Bihzad idi. Kaynaklar onun dnemin tasvir yapanlarnn en iyisi, belki de bu ii en mkemmel noktasna ulatran kiisi olarak anmakta. O nce bir sre Ali ir Nevanin himayesinde alm, daha sonra Hseyin Baykarann hizmetine girmiti (Hondmir 1345:64). Heratl olan Bihzad kkken anne ve babasn kaybetmi ve Hseyin Baykarann Kitapdr olan stad Mirek tarafndan himaye edilmi, eitilmi, ksa zamanda byk gelime gstermi ve o dneme kadar kimsenin yapamad ekilde nak ve suretler yapmt. O, 942 (1535-1536) ylnda vefat etmiti (Hondmir 1345:135). stad Kasm Ali ehzekasa, Bihzada yakn iler yapan ve onun talebesi olan bir sanatkr idi. Hondmirin bu ifadesinden, onun Bihzad kadar baarl olmadn anlyoruz. Kasm Ali de, Ali ir Nevainin himayesinde onun kitaphnesinde alyordu. Kaynamzn ifadesine gre dnemin musavvernnn en nemlilerinden idi (Hondmir 1345:64). Hseyin Baykara, saltanatnn balangcndan itibaren hattatlar himaye etmi, bu taifenin refah ve gelimesi iin uramt. Kitaphanesinde
162
himaye ettii hattatlardan bir ka unlar idi. Mevlana Sultan Ali Mehed, Hace Hafz Muhammed, Sultan Ali Kayn, Mevlana Sultan Ali ir Mehed, Mevlana Sultan Muhammed Nur, Mevlana Alaaddin Muhammed, Mevlana Sultan Muhammed Handan, Mevlana Hicran, Mevlana Adm, Mevlana Abdlhamid. Sultanl-hattatin ve kbletl- kttb ve zbdett- kttab elkabyla lakaplanm, olan Sultan Ali Mehed, Baykara ve Ali ir devrinin en mehur hattat idi. Bir sre Hseyin Baykarann kitaphanesinde grev yapt. Hattat 836 (1432-1433) da dnyaya geldi, 7 yanda babasn kaybetti. Genliinde hatta meyletti, ok zahmet ekti ve nihayet yazs olgunlat. Dneminin hretli hattatlarndan olan Mevlana Cafer, Sultan Ebu Said iin bir ehname dzenlemiti. Bu nshay hazrlarken vefat edince, sultan yarm kalan eseri tamamlatmak iin Mevlana Caferin yeteneinde birini arad ve bu i iin Al Mehedyi 1461de Herata davet etti. Bu ekilde devlet merkezi olan Herata gelen sanatkr, Sultan Ebu Saidin vefatndan sonra Hseyin Baykarann hizmetine girdi. Hseyin Baykarann vefatndan sonra, eyban Hann hizmetine girdi. Bu mehur hattat muhtemelen 919 (1513) da vefat etti. Nesih ve talik yazda hret sahibi idi. Mevlana Caferden sonra kimse ebru zerine yazmamt, Ali Mehed bu teknii uygulad (Hondmir 1345: 61,128-129) . Ali ir Nevanin himayesinde olan katiplerden biri olan Mevlana Sultan Muhammed Nur nestalik hatta baarlyd. Onun, Sultan Ali Mehednin talebelerinden olduuna dair kaytlar vardr (Hondmir1345:62). Mevlana irali Mehed, Hseyin Baykara dneminin nestalik yazan mehurlarndan idi. Hatt ve tarz nestalik yazanlarn oundan stnd. Baz kaynaklar, onu Sultanali Mehednin rencileri arasnda sayar. Ali ir Neva onun hattn dierlerinin yazsna tercih ederdi (Hondmir1345:131). Ali ir Nevanin himayesinde olan ve nestalik yazan bir baka hattat, Mevlana Zeyneddin Mahmud- Kayndir. Bu sanatkr Sultanali Mehednin damad ve talebesiydi (Hondmir 1345:61,130). Hseyin Baykarann kitaphnesinde grev yapan ve Ali ir Nevanin meclisinde bulunanlardan biri de Mevlana Sultanali Kayndir. Nesih ve talik yazy tam bir olgunluk ve usulyle yazard. Bu hattat Hseyin Baykarann ocuklarndan birkana ders vermiti. Hoca Hafz Muhammed Timurlularn son dneminde mehur olan hattatlardan biri idi. Aklam- sitteyi (alt temel yaz sitilini) tam bir gzellikle
163
yazard. Bu hattat ayn zamanda Ali ir Neva tarafndan byk apta onartlan, adeta yeniden yaplan Mescid-i camiinin imam ve hatipliini yapard. Bu dnemin byk hattatlarndan biri de nestalik hatta byk kabiliyeti ve ayn zamanda neyzen olan Mevlana Sultan Muhammed Han idi (Hondmir 1345: 61-62). Mevlana Alaaddin Muhammed son dnemin mehur hattatlarndan idi. Ali ir Nevanin kitaphanesinde yetien hattatlardan biri olan Alaaddin Muhammed nestalik yazy baaryla yazard. Kendisi Ali ir Mehednin talebelerindendi. Ali ir Neva, onun Heratn mehur katiplerinden olduunu, iirle itigal etmediini, ama bu konuda da yetenei bulunduunu belirttir (Hondmir 1345: 62, 131) Ali ir Neva sadece hattat, nakka, musikiinas ve airleri himaye etmekle kalmam, imar faaliyetlerine de ciddi katkda bulunmutur. O ondrt kpr, dokuz hamam, elliki ribat, ondokuz su deposu, bir darl-huffaz, bir hastahane, be imaret, yedi hankah, drt medrese ve yirmi mescit yaptrmt (Golombbek:64). Sonu Timurlu hanedannn tarihi, ilk bakta kurucusu Timurun hzl, kanl ve onun taraftarlar iin krl seferleri ile akla gelmektedir. Ancak dnem biraz daha dikkatli incelendiinde, btn devlet idarecilerinde grlen lkesini mamur etmek, refah artrmak, lim ve sanatkrlar himaye etmek fikrinin bu hanedann hkmdarlarnda da mevcut olduunu grrz. Timurun ahsnda sanatkr ve ediplerin himayesi devrin karakteristik zellii olacak boyutta deildi, zira buna dair rnekler kaynaklarda Timurun halefleri dneminde younlamaktadr. Bununla birlikte Timur da seferlerinde limleri ve din adamlarn, sanatkrlar dier esirlerden ayr tutmutu. Halefleri bu konuda ok daha iyi hrete sahiptirler. Timurdan itibaren soyundan gelen hkmdarlar devrinde, devleti kuran ve sistemi ayakta tutan asker ve idar kesimi oluturanlarn, ehirli hayata daha da yaklatklarn ve Hseyin Baykara devrinde artk tamamen ehirli bir toplum haline geldiklerini ve savalk zelliklerini yitirdiklerini syleyebiliriz. Timur, ele geirdii yerlerde, zellikle kalelerin yklmasn tercih etmiti, zira muhalifleri buralarda barnabilirdi. Ancak, Timurlu devletinin merkez topraklar diyebileceimiz Horasan ve Maverannehirde bunun tam tersi bir politika takip etti ve ehir surlar dahil kendi merkezini mamur hale getirdi. Bu politika, kendisinden sonraki idareciler tarafndan da srdrld. Ancak, Herat, Semerkant, Buhara gibi
164
merkezler, Timurlu dnemindeki parlak seviyelerine bir daha ulaamadlar. mar faaliyetleri, lim ve sanatkrlarn himayesi konusunda Timurlu hanedan, mirass olduklar aatay hanedanndan ciddi bir farkllk gstermektedirler. Cengiz Hann haleflerinin kurduklar devletlerde, yerleik hayata kar ciddi bir muhalefet ve antipati vard. Konar-ger boylar ve hayvancla dayal ekonomi daha n planda idi. Hanedan, ticareti de tevik ve himaye etmiti. Ancak ehirlerin imar, airlerin, ediplerin, sanatkrlarn himayesi, mutasavvf ve dervilere sadakalar datlmas, aatay Hanlnda pek rastlanlan bir durum deildi. Timur da boylarn ve boy beylerinin gl olduu bir ortamda tarih sahnesine km ve baz tarihilerce bozkr meneli son byk fatih olarak anlmsa da, yazmz boyunca ifade etmeye altmz rneklerden de anlalaca zere hem Timurun ahs hem de soyundan gelenler ehirli hayat tarzna daha yakn ahsiyetler olarak karmza kmaktadrlar. Bu mnda Zahirddin Muhammmed Babrn, Heratn zbeklerin eline gemesi zerine, dnya grmemi kylln bu ehre hkim olduunu esefle ifade etmesi, Timurlu merkezinin bir medeniyet merkezi olarak grldn aka ifade eder.
165
Aklama
Barlas kabilesi Barulas olarak Gizli tarihinde geen kabile Cengiz Han(.1227) destekleyenler arasndadr. aatay Han verilen binliklerden birini Barlaslar tekil ediyordu (Gizli Tarihi 1986:14;55 ; Manz 1993:156-157). 2 bn Battuta 1333-1335, I.118. Seyyahmz bu hkmdar iin adil ve iyi bir hkmdar ancak islamiyeti kabul etmemi bir hkmdar demektedir. Bu hkmdar dnemi iin bk. Mustafa Kafal 2002:350. 3 bn Batutann verdii bilgiye gre Trke konuan bu hkmdar sabah ve yats namazlarn cemaatle birlikte klacak kadar dindard. Hanlnn son drt ylnda Almalk blgesine hi gitmedii iin Cengiz Yasasna riayet etmemekle suland Nitekim Almalk yaknlarnda yaplan kurultayda enki ve Bozan oulun elebaln yapt muhalifleri tarafndan hanlktan azl edildi ve daha sonra katl edildi. bn Batuta, :422-423.; Kafal, : 350-351. 4 Timur , Emir Hseyinle mcadelesinde ele geirdii Saray Mlk hanmla evlenmi ve bu evlilik dolaysyla Cengiz slalesine damat olmutu. Moolca damat anlamna gelen gregen i bir unvan gibi resmi yazmalarda kullanmtr bk. Stanley 1882: 4-20. Burada Timurun Suyurgatm Han ve Mahmud Hann adn kulland btn paralarda Gregen (damat) sfatn grebiliyoruz Ulu Bey ve Ebu Said de bu sfat paralarnda kullanmlardr bk. a.g.e, s. 38; 41. Onun evlilikleri iin bk. Nazmiye Togan 1973: 3-14 5 Mesela bk. Yezd 1972: vr. 131 a ete zerine yrmesi; vr 154 b. drdnc defa ete zerine yrmesi; 157a, beinci defa ete zerine yrmesi vs. 6 Timurlu dnemi mimarisi ve eitli sanat dallar ile ilgili son zamanlarda ok kapsaml almalar yaplmtr. Mimar alanda Lisa Golombek- Donald Wilber tarafndan hazrlanan The Timurid Architecture of ran and Turan, Princeton 1988 adl iki ciltlik almann birinci cildi metin ikinci cildi grntlere ayrlmtr. Bu almada Timurlu mimarisi eitli ynlerden incelendii gibi kaynaklarda tesbit edilebilen eserlerin bir katalou karlm ve 257 den fazla eser hakknda bilgi verilmitir (s.,241-444). Ayrca ekler halinde tantm yaplmayan ama bina edildii kaynaklardan anlalan eserlerde eklenmitir (s.446-452). Bura da da 140 eser tesbit edilmitir. Btn bu eserleri kimlerin yaptrd , hanedan yesi, asker snf, brokrat ve katip snf olmak zere tasnif edilmitir. Yine tesbit edilebilen baz usta ve sanatkrlarn isimleri de liste halinde mevcuttur (s.458-462) . Timurlu mimarisine dair ancak sadece Horasan blgesindeki eserlere matuf bir baka alma iin bk. Bernard OKane, Timurid Architecture in Khurasan, California, 1987. 7 Timurlu Devri kaynaklar bakmndan Altn Orda Devleti ile kyaslarsak zengin ama Osmanl Devleti ile mukayese edersek ok fakirdir. Zira bize bu dnemden kalan Osmanl Arivi gibi bir ariv yoktur. Kaynaklar daha ziyade kronikler , biyografik eserler, ehir tarihleri gibi eserler oluturur. Bizde almamzda devrin kaynaklarndaki rnekleri deerlendirmeye altk. 166
1

8 Timur yayld yerlerde genellikle kale duvarlar ve burlarn yklmasn tercih etmiti. Bunun en nemli nedeni kendisine muhalefet edenlerin buralara snarak kar koymalar idi. zellikle hafif svari arlkl bir orduda muhasaralar her zaman vakit kaybna neden oluyor ve glk karyordu. Bu konuda bk. Hayrunnisa Alan 1996:24-36. 9 Kale, muhafaza, duvar anlamna gelen terim iin bk. Babr : 626. 10 Yaklak 3,5 mil. Babr: 667. 11 Timur Bey evlatlarndan bir kii isyan ederek tahta karsa burada tahta oturur. Taht kavgas yznden ban kaybederse burda kaybeder. Hatta filan ehzadeyi Gksaraya kardlar sz onun ldrldne kinaye olmutu. Bk. Babr :38. 12 Timur ekya reisi, ete olarak , yakp ykan , bir ahs olarak da anlmaktadr. Onun devlet mantndan uzak bir hkmdar olmad hususu iin bk. Alan 1996:24-36. yine bu hkmdarn asker yn dnda imarc ynnn bulunduuna dair bk. Aka, 2000: 453-466. 13 Bilim ve sanat faaliyetlerinde siyasi istikrarn nemi iin Alan 2001:23-33. 14 Bu mirza dnemi faaliyetleri iin bk. Aubn 1987 :969 vd. 15 dari tekilatta ok nemli bir meclis olan divan- lnn banda bulunmutu bk. Hafz- Abru 1372: II, 628. 16 M. Kemal zergin 1976 :VI,471-518. Baysungurun atlyesindeki sanatkrlar ve onlarn ne ile megul olduklarn gsteren bir rapor olan bu alma neredildii iin burada, rapordaki bilgileri tekrarlamaktan kandk. Baysungur dnemi sanatkrlarna dair yine bk. Togan, 1953:74 vd. ; Alparslan:.276-277. 17 ehrin Timurlular dnemindeki durumu iin bk.Togan,1988. 18 Bir uzunluk ls birimidir. Babrn verdii deerlere gre yaklak 20-25 cm lik bir l birimi olmaldr (Babr: 667). 19 Ulu Beyin hazrlatt Zcin erh, tertip,ihtisar ve tercmeleri mevcuttur. Bak. zgi:413-419. Bu Zcin Heratta 12 bin dinara alc bulmas ok manidardr. Burada bir hususu zellikle vurgulamak gerekiyor. Ulu Beyin bilim adam kimliini tam deerlendirebilmek iin daha farkl bir formasyona (matematik ve astronomi bilimleri ile ilgili birikime) sahip olmak gerektiini dnyorum. Bunun da bir tarihinin almasn aan bir husus olduunu belirtmeliyim. Yinede konuya ilgi duyabilecek okuyucular bilim tarihi ile ilgili eserlere bakabilirler. Bu manada son yllarda Osmanl Bilim Tarihi zerine yaplan aratrmalarda Ulu Bey ve mesai arkadalarnn eserleri, bunlarn yaygn olarak kullanm, yazma ktphanelerimizdeki nshalar gibi hususlarda bilgi veren iki almay zikretmek yararl olacaktr. bk. Osmanl Astronomi Literatr Tarihi (1997); Osmanl Matematik Literatr Tarihi (1999). 20 Sayl 1985: 82. Bu mektup Kanin babasna yazd ikinci mektuptur. Birincisinin kaybolmas ihtimaline kar ikincisini kaleme almtr. Sz konusu birinci mektubun metni bulunmu ve neredilmitir. Bk. Muhammed Bagher 1375 (1996) :37-50.
167
Bu alimlerin eserleri stanbul, Bursa Malatya, Diyarbekir, Sivas, Erzurum, Kahire, Badat medreselerinde ders kitab olarak okutulmutur. zgi 1997:275285;372. 22 Bu ahsiyetlerin her birinin yaptrd binalar iin bk. Golombek-Wilber 1988; Aka 1996: 193-208. 23 Bu hkmdar dnemi siyasi olaylar iin bk. Alan:1996 B.
21
Kaynaka
ALPARSLAN, A.(1992), Baysungur , DA, 5. ABDRREZZAK-I SEMERKAND (1949),Matla- Sadeyn ve Mecma- Bahreyn (yay. Muhammed efi) Lahor, II/3. AKA, smail (1996), Mirza ahruh ve Zaman, Ankara. AKA smail (2000), Timur Sadece Bir Asker mi idi?, Belleten LXIV/240 Austos,Ankara. ALAN Hayrunnisa (1996A),Timurun Sefer Politikas, Mimar Sinan niverisitesi Fen-Edebiyat Fak. Dergisi,2, stanbul. ALAN Hayrunnisa (1996B), Sultan Ebu Said Devri Timurlu Tarihi (1451-1469), MS Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Dr Tezi, stanbul. ALAN Hayrunnisa (2001),Osmanl Timurlu lm Mnasebetleri rneinde Organize lm almalarda Siyas stikrarn Rol Osmanl Dnyasnda Bilim ve Eitim Milletleraras Kongresi stanbul 12-15 Nisan 1999 Tebliler, stanbul. AUBIN. J.(1987), Timurlularn irazda Bilim ve Sanat Koruyuculuu (ev. Yaar Ycel), Belleten Austos,Ankara . BABR (1987), Babr, Vekaii, (ev. R.R. Arat) Ankara. BAGHER Muhammed(1996)Ez Semerkand be Kaan Name-i Gyasddin Kaan be Pedere, Tahran. BARTHOLD,W.(1997), Ulu Beg ve Zaman, (ev. smail Aka), Ankara. ERASLAN Kemal(1996), Ali ir Nevayi, Nesayiml- Mahabbe min emayimil- Ftvve I Metin, Ankara. GOLOMBEK,Wilber,(1988),The Timurid Architecture of ran and Turan, I, Princeton. HAFIZ-I ABRU(1372), Zbdett-tevrih, II (nr. Seyyid Kemal Hac Seyyid Cevad) Tahran. HONDMR (1317), Dsturl- vzera, (nr, Said Nefisi), Tahran. HONDMR (1333), Habibs-siyer,Tahran III. HONDMR(1345),Fasl- ez Hulasatl- Ahbr, (nr. Guya timadi), Kbil. SFZAR (1338) Ravzatl-cennat fi evsaf- Medinet-i Herat, I BN- ARAPAH(1277), Tarih-i Timurlenk, (ev. Nazmizade Murtaza) stanbul.
168
BN BATTUTA(1333-1335), Seyehatnme-i bn Batuta, I (ev. Mehmet erif), Matbaa-i Amire, stanbul. ZG, Cevat(1997),Osmanl Medreselerinde lim, Riyazi limler I, stanbul KAFALI,Mustafa(2002), aatay Hanl, Trkler, 8 Yeni Trkiye Yay. Ankara. BST MAKALE- KAZVN (1363) , I-II, Tahran. MANZ, Beatrice F.(1993),The Rise and Rule of Tamerlane, London. Moollarn Gizli Tarihi, (1986),I. Tercme, (ev. Ahmet Temir), Ankara. OKANE,Bernard(1987),Timurid Architecture in Khurasan, California, Osmanl Astronomi Literatr Tarihi, (1997) I-II, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul. Osmanl Astronomi Literatr Tarihi, (1999),I-II,ed.. Ekmeleddin hsanolu, stanbul. ZERGN,M. Kemal(1976),Tebrizli Caferin Bir Arz .. Edebiyat Fak. Sanat Tarihi Yll, VI,stanbul. POLE, Stanley Lane(1882),The Coinage of Bukhara (Transoxiana) nthe British Museum From the Time of Timur to Present Day, London. SAYILI,Aydn (1985), Ulu Bey ve Semerkanddaki lim Faaliyetleri hakknda Gyasddin Knin Mektubu, Ankara . AM, Nizamddin (1984),Zafernme, (ev. Necati Lugal), Ankara. TOGAN,Nazmiye(1973),Temrl Zamannda Aristokrat Trk Kadn slam Tetkikleri Enstits Dergisi, V/ 1-4, stanbul. TOGAN, Z.V.(1979), Herat, A. V/1 TOGAN, Z V.(1953),Topkap Saraynda Drt Cnk, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, I/ 1-4,stanbul. YEZD, erafeddin Ali (1972), Zafernme, (nr A. Urunbaye, ), Takent
169
Attitudes of Timurids to Science and Art and Some Artists of the Last Period
Assist. Prof. Dr. Hayrunnisa A. AKBIYIK
Summary: In this study, perceptions of the governors of the Timurids, established by Tamerlane and which influenced on the history of Asia more than 150 years apart from China, on science and art will be studied. nventoring works of art or forming the list of artists of the dynasty period are not the scope of this study. However; in this study some works of art made during this period will be stated, dealt with as the characteristics of this period. n this study we will try to answer the following: what kind of a state was Timurid state, whether they were close to educated townsmen or not, what did the governors think about science, art and developing and constructing public facilities compared to Chagatai Khanate as they were the heir of the khanate? Key words: Timurid, Art, Khurasan , Samarkand , Ali Shir Navai.
Abant zzet Baysal University, Faculty of Pedagogue, Glky / BOLU hayrun2001@yahoo.com bilig Summer / 2004 Number 30: 151-171 Ahmet Yesevi University Board of Trustees
Vzglwd Timuridov na Nauku i *skusstvo i Nekotore Mastera *skusstva Pozdnego Perioda

Xayrunnisa AKBYK, k.n., do]ent
V +toy stat#e proslejivaetsw podxod rukovoditeley gosudarstva timuridov, sozdannogo +mir Timurom i povliwvego na protwjenie bolee 150-ti let na istori Azii (za iskleniem Kitaw), k nauke i iskusstvu. Glavnaw ]el# rabot- rassmotret# sleduie vopros: kakim blo gosudarstvo timuridov; blo li ono blije k gorodskoy kul#ture v sravnenii s agatayskim xanstvom, naslednikom kotorogo ono wvlwlos#, i kakim bl vzglwd rukovoditeley +togo gosudarstva na nauku, iskusstvo i urbaniza]i_
Rezme:
Kleve
Slova: timurid, Alier Navoi, Xorasan.
iskusstvo,
Samarkand,
Universitet Abant *zzet Baysala, Pedagogieskiy Fakul#tet-Gelkoy-BOLU bilig leto 2004 vpusk: 30: 151-171 Polnomony Sovet Universiteta Axmeta Wsavi
hayrun2001@yahoo.com
Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e kadar

Dr. H. Bayram SOY
zet: Osmanl Devletinde Tanzimatla birlikte modern okullarn almasyla ve Suriye, Cebel-i Lbnan ve Filistindeki misyoner okullarnn etkisiyle, zellikle Hristiyan Araplar arasnda Batl anlamda milliyetilik fikirleri yaygnlamaya balamtr. Mslman Araplar ise, slm dnyasnn Bat karsnda nlenemez gerileyiine bir tepki olarak Arap kimlik ve kltr mirasna vurgu yapmak suretiyle, slm ve Bat medeniyetlerine Araplarn yaptklar katklardan bahisle, Araplk uurunu canlandrarak szkonusu gerilemeye zm bulmaya almlardr. Hristiyan Araplar, Arap kltr ve dilini canlandracak faaliyetler yapmann yannda, Osmanl Devletinden ayrlma fikrini de gndeme getirerek bamszl savunmulardr. Mslman Araplar ise ayrlk fikirlerden ziyade, imparatorluun btnlnn muhafaza edilmesine taraftar olmakla birlikte, yaadklar blgelerde Arap dil ve kltrne daha fazla nem verilmesini talep etmilerdir. Ancak Suriyeye kyasla, ngiliz idaresinin de etkisiyle, daha farkl bir milliyetilik anlay gelitiren Msrl Araplar, vatan kavramna vurgu yaparak Araplktan ziyade Msrl kimliklerini n plana karmaya almlardr. Mslman ve Hristiyan Araplar arasndaki milliyeti akmlara ramen, Birinci Dnya Sava srasnda Hicazda erif Hseyinin balatt bamszl hedefleyen ayaklanma Araplar arasnda ancak snrl destek bulabilmitir. Gizli Sykes-Picot Anlamas ve Balfour Deklerasyonu nedeniyle Birinci Dnya savandan sonra bamszlklarn elde edemeyerek Birlemi Milletler denetiminde ngiliz ve Fransz mandasnda yaamak durumunda kalan Araplar, ancak smrgelerin tasfiye srecine gidildii 1940larn sonlarndan itibaren bamszlklarn elde edebilmilerdir. Anahtar Kelimeler: Arap Milliyetilii, Araplar, Milliyetilik, Osmanl mparatorluu, Ortadou
Krkkale niversitesi, Fen- Edebiyat Fak. / KIRIKKALE bayramsoy@ttnet.net.tr bilig Yaz / 2004 say 30: 173-202 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
Giri Milliyetilik baz faktrlerin tesiriyle ortaya km, kimileri iin bir problem, kimileri iinse kurtulu reetesi olmu, modern zamanlar belirleyen akmlardan biridir. Anderson, Hayali Cemaatler adl eserinde milliyetilik akmn ortaya karan faktrleri sralarken matbaann yaygnlamasn, Latincenin okuyan kitleler arasnda artk pek rabet grmemesi sebebiyle, kapitalist bir yaklamla yaynclarn daha ok para kazanabilmek amacyla yerel dillerde kitap basmalarn ileri srmektedir. Bylelikle halk dilleri iktidar dilleri statsne ykselmi, bunun mill kltrn inasna katk saladn ve bylece milliyeti akmlarn nnn almtr (Anderson 1995: 52-58). Nitekim Alman filozofu Johann Gottfried von Herder (1744-1803) Denn jedes Volk; es hat seine National Bildung wie seine Sprache1 diyerek, milliyetilik kavramn dil ve kltr zerinde ina etmek suretiyle, zelde XIX. yzyl Avrupasn, genelde ise milliyetilik hakkndaki teorileri nemli lde etkilemitir (Anderson 1995: 83-84). Arap milliyetilii de balangta Arap diline ve kltrne vurgu yapmas bakmndan, Amerika ktasndaki milliyeti hareketleri darda tutacak olursak,2 XVIII. yzylda Avrupay etkileyen milliyeti akmlardan temelde farkl bir karakter arz etmemektedir. Ancak Gellnerin Milletler de devletler gibi artlara bal oluur ve evrensel bir zorunluluktan domazlar (Gellner 1992: 27) tespiti nda, phesiz Arap milliyetiliini de ortaya karan artlar vardr.3 Bu almada Arap milliyetiliinin ortaya kmasna sebep olan artlar ve 1918 ylna kadar sren seyri ele alnacaktr. Arap Milliyetiliini Ortaya karan artlar Osmanl Devletinin XVIII. ve XIX. yzyllarda zellikle asker alanda iyice zayflamasyla, Avrupal byk devletlerin Ortadouda karlar olan blgelerdeki ihtiraslarnda canlanma olmutur. XVIII. yzyl sonlarna doru byk devletler pe pee elde ettikleri imtiyazlar sayesinde hem dorudan doruya Osmanl Devletine nfuz etmek, hem de imkn dahilinde Ortadouya yerlemek yolunda hzla mesafe almaya balamlardr. XVIII. yzylda Batda yaygnlaan milliyetilik fikri, Osmanl Devletinde ilk nce Balkanlarda Hristiyan tebaa arasnda kendini gstermi, daha sonra Lbnan, Suriye ve Msrdaki yabanc misyoner eitim kurumlar vastasyla Ortadouda yaylmtr.4 Bu yeni akmn mensuplar Osmanl Devletinin snrlar dahilinde barnamadklarndan 1909dan
174
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
itibaren ngiliz idaresi altndaki Kahireye yerlemek veya Paris gibi d merkezlere tanmak zorunda kalmlardr. Bunlar arasnda Mslman Araplar olduu gibi Hristiyan Araplar da vard ve bunlar genellikle Beyruttaki Amerikan Koleji (kur. 1866), St. Joseph Cizvit Koleji (kur. 1875) ve Kahiredeki el-Ezherden yetimi kimselerdi5 (Tu 1969: 259; Anderson 1995: 91). XVIII. yzyla kadar Osmanl Devletinde Arap nfusunun ounlukta olduu topraklar, sadece ticar adan Avrupallarn ilgi alan olmutur. Bu blgelerde zellikle ngiliz, Fransz ve talyanlarn ticar faaliyetleri olduka youndu. Fakat 1798de Napolyonun Msr igaliyle bu durumda byk bir deiiklik yaanmtr. nk Hal seferlerinden bu yana ilk defa bir Avrupal g Yakndouya sefer dzenlemi ve toprak elde etmiti. Her ne kadar bu igal dnemi ok ksa srmse de, daha sonra byk ekonomik ve sosyal alkantlara sebep olacak, Arap dnyasna Batl glerin dorudan mdahalesini getirecek sreci de balatmtr (Lewis 1968: 166). XIX. yzyla gelindiinde uluslararas politikada henz bir Arap meselesi yoktur. Gerekte Arap eyaletlerinde oturanlarla ilgili belgelerde ve bunlardan bahseden kitaplarda Arap kelimesi de kullanlmamaktayd. Bunun yerine blge insanlarndan bahsedilirken Mslman ya da gayrimslim ifadeleri kullanlmaktayd. Blgesel aidiyeti vurgulayan ifadelerde de, mesel Suriye iin Suriyeli yeterli oluyordu. Arap kelimesi daha ziyade yerleik hayat yaamayanlar ve llerdeki bedevleri tasvir ediyordu6 (Zeine 1981: 36). Napolyonun Msr igalinden sonra Msr valisi olan Kavalal Mehmed Ali Paa her ne kadar hukuken Osmanl Devletine bal olsa da zamanla deta Msrn fiilen bamsz hkmdar olmutur. Ancak karsnda zayf bir Osmanl Devleti yerine gl bir Msr istemeyen Batl gler, Mehmed Ali Paann bamszlk ve genileme abalarn engellemilerdir. Mehmed Ali Paann, gl devlet olma yolunda yapt reformlardan tarm reformlar baarya ulamsa da, endstrilemede ayn baar gsterilememitir. Eitim alannda yaplan reformlar arasnda, yabanc hocalarn ders verdii okullarn almas, Bat meneli kitaplarn tercmelerinin desteklenmesi ve Avrupaya renci gnderilmesi dikkati ekmektedir (Lewis 1968: 162). Avrupann kltrel etkinlii Suriyede kendisini balca din alanda, zellikle Hristiyan Araplar vastasyla hissettirmitir. nk XIX. yz175
ylda byk glerin kendi aralarnda kutsal meknlar ve Hristiyan aznlklar zerindeki etkinliklerini artrmak iin giritikleri din rekabet had safhaya kmtr. Bu mcadelede ne kan ve en etkili olanlar Fransz Cizvitleri ve Amerikan Protestan misyonerleridir. Bunlar, zellikle Suriyede7 kolej ve eitli okullar aarak Arap gemiini ve Arap mirasn bilen, bunun yannda Avrupa kltrnden de haberdar olan ve bu kltrden etkilenmi bir Arap nesli yetitirmeyi hedeflemilerdir8 (Lewis 1968: 172). Nitekim, bu okullarn da etkisiyle Hristiyan Araplar, Arap milliyetiliinin olumasnda nemli rol oynamlardr. Balangta laik nitelik tayan bu akm, daha sonra Mslman Araplarn da milliyetilie ilgi duymasyla, Arap mill kimliini oluturacak etnik, dil ve din unsurlar arasndaki dengenin salanmas konusunda problemli hale gelmitir (Ochsenwald 2000: 392). Bu okullarda misyonerlerin gzetiminde eitimini tamamlayan Suriyeli Hristiyan entelekteller Msr ve Suriyede gazete ve dergi karmak suretiyle blge halkn etkilemeye balamlardr. Daha nce yaymlanan gazeteler stanbul ve Kahirede devlet tarafndan yaymlanyor ve genelde resm haberlere yer veriliyordu. Ayrca Franszca, Rumca ve Ermenice gazeteler yaymlanmasna ramen, hemen hemen hi Arapa gazete yoktu. 1860lardan itibaren blgede matbaann yaygnlamas, Arap yazar ve okuyucularn artmas ve nisp zgrlkler sayesinde gazete ve dergiler kmaya balamtr. Bu dnemi takip eden otuz yl iinde de matbuat Lbnanl Hristiyanlarn eline gemitir9 (Hourani 1984: 97). Tabiatyla, bu artlar altnda gelien Arap milliyetilii, zellikle Hristiyan Araplar arasnda daha da yaygnlamtr. Milliyetilik hareketlerinin geliimi, 1882de ngilterenin Arap dnyasnn merkezi olan Msr igal etmesiyle, yani Msrn dorudan Avrupann etkisi altna girmesiyle daha da hzlanmtr (Harari 1962: 105; Lewis 1968: 173). Siyas anlamda milliyetilik fikri, Mslmanlar arasnda ise, hi phesiz, Bat dnyas ile youn temasa geilmesi sonrasnda yaylmaya balamtr. XIX. yzyl balarnda Avrupada bulunan baz Trkler ve Msrl Araplar Fransz htilli ile birlikte Avrupada yaylm olan anavatan ve millet gibi fikirleri renmilerdir. Bu anlamda Araplar arasnda milliyetilik fikirlerinin yaylmasndaki nemli isimlerden biri Msrl Rifaah Rafi el-Tahtavidir (1801-1873). Tahtavi 1826-1831 yllar arasnda Fransada bulunmu ve 1834 ylnda yaymlad kitabnda orada edindii tecrbelerini aktarmtr. Bu kitap Trkler ve Araplar arasnda ok popler olmu, 1840da Trkeye tercme edilmi Arapa nshas 1848de
176
tekrar yaynlanmtr.10 Tahtavinin getirdii en nemli fikr yenilik Msr vatanperverlii dncesi olmu ve bunu slm bir temele oturtmaya almtr (Hourani 1984: 68-69). Farkl bir mahiyette de olsa doulan yere veya anavatan kabul edilen blgeye duyulan sevgi Mslmanlar arasnda zaten olan bir duygu idi, fakat bu duyguya siyas bir nem atfedilmiyordu. Milliyetilik blgesellikle de ilikilendirilmemiti. Tahtavi ve adalar ite bunu yapmlardr. Tahtavi, millet ve lkelerden bahsederken milletin belli bir lkeyle snrlandrlabileceini vurgulamtr11 (Dawn 1973: 123-124). Tahtavi, yazd eserlerde srekli vatan kavramna vurgu yapm ve bahsettii vatanda yaayan cemiyeti de Arap deil Msrl olarak vasflandrmtr. Ayrca Araplarn slam tarihinde oynadklar role methiyeler dzm, fakat yine vatanseverlikten bahsederken Arapa konuanlar deil, Msrda yaayanlar kastetmitir. Msr ve tarihini zihninde bir sre olarak canlandrdndan, ona gre Modern Msr, Antik Msrn meru varisiydi. Yani Msr komple bir medeniyetti. Tahtaviye gre Msrn fazilet ve zenginliklerini kaybetmesinin sebebi tamamen yabanc idarelerdi. nce Memlkler, sonra Osmanllar, nihayet erkezlerin kt idaresi altnda Msr gerilemiti. Aslnda btn bunlar sylerken Tahtavi, Napolyonun fikirlerini dile getirmi ve kendisinden sonra gelecek Msrl dnrler tarafndan da kabul grecek bir dnce tarz oluturmutur12 (Hourani 1984: 79-80). Arap milliyetilii Araplarn yaad her blgede ayn mahiyet ve tarzda gelimemitir. Suriye ve Mezopotamyadaki Araplar arasnda yaygnlaan Arap milliyetilik akmlar ile Arabistandaki akmlar arasnda oluum asndan farklar gzlemlenmektedir. Mesel, Suriyede am, Beyrut, Kuds ve Hayfa gibi ehirlerde bir Arap Rnesans olarak adlandrlabilecek gelimeler yaanr ve XIX. yzylda Avrupada gelien milliyetilik akmlarnn ortak zelliklerinin etkisinde bir Arap milliyetilii oluurken, Arabistanda, Vahhabi ayaklanmas rneinde olduu gibi, farkl din yaklamlarla veya merkez otoriteye isyan eklinde kableci bir milliyetilik anlay gelimitir (Kohn 1928: 212-213). Msrda ise, byk lde Avrupann Mslmanlar aleyhine ilerleyiine bir tepki ve ngilizlerin Msrdaki uygulamalarna reaksiyon eklinde gelierek, slm modernizmi ve Msr milliyetilii olarak kendisini belli etmitir (Lapidus 1989: 620). Arap milliyetiliinin geliimi blgeler arasnda deikenlik gsterdii gibi, Hristiyan ve Mslman Araplar arasnda da farkl bir seyir gster177
mitir. Mslman Araplar, Osmanl Devletinin Avrupa karsnda asker anlamda tutunamamas neticesinde devleti toparlayabilmek amacyla yaplan ve hayatn her alann kapsayan, Batl tarzdaki reformlara kar tepki gstermilerdir.13 Hristiyan Araplar ise, Avrupal hamlerinin de desteiyle, Osmanl Devletinin zayflamasn da frsat bilerek, bamsz ve mstakil devlet olma gayesini gtmlerdir.14 Mslman Araplar arasnda kan ve Msr Valisi Mehmed Ali Paann mdahale ederek bastrd Vahhabi ayaklanmas, yukarda da bahsedildii gibi, Arabistanda Osmanl idaresine kar balatlan ve din mahiyet tayan Arap ayaklanmalarna iyi bir rnektir. Ayaklanmann lideri Muhammed ibn-i Abdlvahhaba gre Osmanl idaresinde slm Allaha kar hrmetsizlie dnmt, batl inanlar ve bidatler yaylmaya balayarak putperestlie benzer hale brnmt. Abdlvahhab, slm toplumunun iinde bulunduu gerilemenin Batl tarzda reformlarla deil, ancak Kuran ve sahih hadislerin nda slmn en saf ve temiz ekline dnlmesi suretiyle nlenebileceini ileri sryordu (Tu 1969: 256). Abdlvahhab, savunduu fikirler dolaysyla Suud hanedannn da desteini almt. Fikir ve gn bir araya gelmesiyle 1747 ylnda Vahhabi hareketi kuvveden fiile dnm ve bundan sonra yaplan saldrlarla Badat, Kerbela, Medine ve Mekkeyi kontrollerine almlar, am hatta Halebi tehdit etmeye balamlardr. 1792de Abdlvahhabn lmesinden sonra da hareketin etkisini kaybetmemesi zerine, 1811 ylnda Mehmed Ali Paa ayaklanmay bastrmakla grevlendirilmitir. Yedi sene sren mcadeleden sonra Mehmed Ali Paann ayaklanmay bastrmasyla, isyan geici olarak yatmtr (Antonius tarihsiz: 22). Bundan sonra Mehmed Ali Paa da, Osmanl Devletinin zaafndan faydalanarak Osmanl mirasn ele geirme arzusuna kaplm, Suriye topraklarn elde ettii gibi, Anadoluda da Ktahyaya kadar ilerlemeye muvaffak olmu ve onun bu stnl 1841 ylna kadar srmtr. Mehmed Ali Paa ve olu brahim Paann ele geirdikleri yerlerde bir hkmdarlk kurma ve hilafeti devralma arzular vard. Fakat mstakil bir Arap krall kurma gibi bir dnceleri yoktu (Zeine 1981: 38). Mehmet Ali Paa, kuraca devletin idaresinde, hakimiyeti Trkler ve Arnavutlarla salamay planlyor, Araplar da bu devlete tb bir topluluk olarak dnyordu (Antonius tarihsiz: 28). Bu dnemde brahim Paann idaresi altnda olan Suriyede oluturduu hogrl ortam Batl misyonerlere kaplarn almasna sebep olmutur15 (Tibi 1997: 96, 98-99). Bu frsattan en iyi Fransz ve Amerikal mis178
yonerler faydalanmtr. Sz konusu misyonerlerin en aktifi Fransz Cizvitleri olmutur. Fransz Cizvitlerinin bu blgedeki faaliyetleri 1625de balam, 1713de kesintiye uram, fakat 1831de tekrar aktif hale gelmitir. Amerikallar ise blgeye 1820 ylnda girmilerdir. Aslnda Fransz Cizvitlerinin tekrar buraya dnmelerinde Amerikan misyonerlerinin etkisi ok byktr. nk gelen Amerikal misyonerler Presbiteryen idi ve Katolik Hristiyanlar Protestan yapmaya alyorlard. Amerikal misyonerler o zaman nfusu 9.000 olan Beyruta yerlemilerdi. Cizvit ve Lazaristlerin ise zaten 200 yldan beri am, Halep ve Lbnanda okullar bulunmaktayd. Bunlarn temel amalar buradaki Hristiyanlar kendi dinlerine ekmek ve teolojik kltr zerine younlamakt16 (Antonius tarihsiz: 35-36). Arap milliyetilik hareketlerinin, zellikle Suriye eyaletinin bugn Lbnan diye bildiimiz blgesinde younlamasnn baz sebepleri vard. Bunlar, blgedeki misyoner okullarnn Batl tarzda verdii eitim, Fransz htillinin siyas fikirleri, Arap dili ve edebiyatn canlandrma teebbsleri, burada matbaalarn kurulmasyla Arap gazetelerinin yaynlanmas ve Lbnanl gmenlerin Amerikada bir mddet yaadktan sonra geri dnerek orada edindii tecrbeleri blgeye tamak istemeleriydi. Bu blgenin dier Arap blgelerinden fark Bat ile daha ok ve sk irtibat halinde olmasnn yannda, coraf yaps dolaysyla Avrupa ile olan ticar faaliyetlerin de byk lde buradan yrtlmesiydi. Lbnanda, Hristiyan Araplar arasnda Trk aleyhtar fikirlerin gelimesinde bunlarn kendilerini Mslman Trk idaresinde okyanusta bir ada gibi hissetmelerinin de etkisi byktr. Hristiyan Araplarn bu dncelerine karlk Mslman Araplarn byk ounluu Osmanl idaresinden ayrlmak niyetinde deillerdi (Zeine 1981: 39). Hristiyan Araplar arasnda yaygnlaan milliyetiliin ilk yllarnda hemen bamszlk hareketine soyunmam, nce eski Arap kltrnn canlandrlmas konusunda eilimler olumutur. Bu konudaki nderlerden biri olan Nasf Yazc, zellikle Amerikan misyon okullarnda okutulmak zere Arapa dilbilgisi, mantk, hitabet ve vezin konularnda kitaplar yazm, fakat bu eserler daha geni kesimler tarafndan benimsenmi ve lmnden (1871) sonra da Arap dili retiminde temel eserler olmutur. Yazc, Osmanl idaresinden kurtuluun ancak bu yolla olacana inandndan, eski Arap edebiyatnn canlandrlmas gerektiini savunmu ve nemli bir kesimi de etkilemitir. Yazc on iki ocuunu da ayn heyecan ve ideal dorultusunda yetitirmitir. yle ki, Arap mill
179
kurtuluuna ilk ary ocuklarndan biri olan brahim Yazc yapmtr17 (Antonius tarihsiz: 46-47). Arap milliyetilik hareketlerinde bir dier nemli Hristiyan Arap (Maruni) Butrus el-Bustani ise, ok iyi eitim alm ve Arapadan baka diller de renmitir. Amerikallarla srekli irtibat halinde olmu ve misyoner okullarnda dersler vermitir.18 Amerikan misyonu, Yazc ve Bustani ile ibirlii yaparak Ocak 1847de Society of Arts and Sciences (Sanat ve Bilim Topluluu) kurmutur. Topluluun yeleri ise, Eli Smith, Cornelius van Dyck ve birka Amerikal idi. Bu topluluk iki yl iinde 50 ye daha kaydetmitir. Topluluun yeleri arasnda Mslman ve Drzilerden kimse olmad gibi, Suriye ve Arap dnyasnda da trnn ilk rneiydi. Society of Arts and Sciences be sene faaliyet gstermi ve benzer baka cemiyetlerin kurulmasna da rnek tekil etmitir. Mesel, bu cemiyetin kurulmasna n ayak olan Amerikallar ilk taklit edenler Cizvitler olmu ve 1850de Oriental Society (Dou Topluluu) kurulmutur. Bu da dieriyle ya ayn zamanda ya da ksa bir mddet sonra ortadan kalkmtr (Antonius tarihsiz: 51-52). Arap milliyetiliini savunan bir dier cemiyet ise 1857de kurulan elCemiyye el-lmiyye el-Suriye (Suriye lim Cemiyeti) idi. Cemiyetin yeleri tamamen Arap olmakla birlikte, Hristiyanlarn yannda Mslman ve Drzilerden oluan 150 yesi vard. Cemiyetin bakanln Drzi olan Amir Muhammed Arslan yapyordu. yeler arasnda etkili bir Mslman aileden olan Hseyin Bayhum ve Hristiyan Bustaninin olu gibi farkl simalar mevcuttu. 1860da Lbnanda kan olaylar19 faaliyetlerine set vurmusa da, cemiyet ksa bir sre sonra tekrar faal hale gelmi ve resmen tannmtr. Bundan sonra stanbul ve Kahiredeki yandalarn da yelie dahil etmilerdir. Bylece, bu cemiyetin kurulmas rneinde de grld gibi, blgede yzyllar boyu atmaya sebep olmu farkl inanlar, ayn idealler erevesinde bir araya gelmitir. Bu cemiyetin kurulmas, ortak milli uurun olumas yolunda grnteki ilk belirti olmu ve yeni bir hareketin beikliini yapmtr (Antonius tarihsiz: 53). Nasf Yazcnn olu brahim Yazc da bu cemiyetin yesi olmutur. Yazc tm Araplarn bir araya gelerek Trk idaresinden kurtulmalar ynnde ar yapmtr. Yazd iirlerde Arap milletinin baarlarn, edebiyatnn parltlarn ve gemiinden ilham almas durumunda gelecekte elde edebilecei baarlar vurgulamtr. Bu iirler Arap milliyetiliinin geliim evresini beslemede nemli rol oynamtr (Antonius tarihsiz: 54).
180
II. Abdlhamid Dneminde Arap Milliyetilii II. Abdlhamidin en byk endielerinden biri alternatif bir Arap hilafetinin oluturulmas idi. Dolaysyla, kendisi Araplar yksek asker ve idar mevkilere getirerek ve nihayet Pan-slamist politikasyla Araplar kazanmaya almtr. II. Abdlhamid idaresinde, padiahn kontrol sayesinde Araplar arasnda milliyetilik uuru ok yava bir gelime gstermitir.20 Nitekim 1877-78 meclisinde Arap mebuslar birletiren ve onlar dierlerinden ayran ak seik bir ortak kar ya da belli bir Arap gr olmamtr. Arap mebuslar kendilerini imparatorluun temsilcileri olarak alglam ve dorudan doruya seildikleri blgeyle ilgilenmilerdir (Kayal 1998: 31). Daha nce de belirtildii gibi Mslman Arap entelekteller, ayrlp bamsz bir devlet kurmann peinde komaktan ziyade, Osmanl Devletini hem din hem de siyas ynden glendirecek reformlarn yaplmasn hedeflemilerdir.21 Bunlarn nde gelenleri, eyh Muhammed Abduh, Muhammed Raid Rza ve Abdurrahman el-Kevakibi ve Arap olmamasna ramen sz konusu tartmaya cidd katklar olan Cemaleddin Afgani idi. Bunlardan Cemaleddin Afgani, cidd bir ekilde eitilerek ve slm an gereklerine uygun hale getirerek, Mslmanlarn serbest ve gelimeye msait milletler haline getirilmesi gerektiini ileri srmtr. Bu amala Mslman lkeleri, ayn slmn altn yllarnda olduu gibi, yabanc hakimiyetinden kurtarmak ve Mslmanlar arasnda evrensel olarak kabul grm bir halifenin idaresi altnda birletirmek istemitir22 (Antonius tarihsiz: 69; Hourani 1984: 115; Zeine 1989: 130; Lapidus 1989: 620621). Arap entelektelleri arasnda bir yandan bu tr gelimeler yaanrken, dier taraftan okuma yazma bilmeyenler, kyller ve fakirlerin bir ou bu gelimelerden habersiz veya etkilenmeden hayatlarn srdrmlerdir (Zeine 1981: 58). Yani bu tr akmlar ve gelimeler ancak belirli evrelerde etkili olmu ve tartlmtr. II. Abdlhamidin idaresinde ynetimi eletiren ve hilafet makam iin alternatif tekliflerde bulunanlardan biri Abdurrahman el-Kevakibi olmutur. dare aleyhinde konutuu iin tutuklanan el-Kevakibi 1898de serbest kaldktan sonra Msra gitmitir. El-Kevakibi, slma ve yaylmasna gsterdikleri hizmetten dolay Arap rknn stn olduunu savunmu ve hilafetin Kurey soyundan birine verilmesi gerektiini ileri srmtr (Antonius tarihsiz: 98). Bir dier nemli sima olan eyh Muhammed Abduha gre slamn hastalna tek are Bat medeniyetinin reddi ve saf slama dnlmesiydi.
181
Yaplmas gereken ey, esas ile teferruatn ayrt edilmesi, sonra da esasn muhafaza edilerek yaanan tarih srete slama eklenen harici unsurlarn karlmasyd. Bu anlamda Mslmanlarn yaadklar problemler siyas deil, din idi (Lapidus 1989: 621). Ayrca misyoner okullarna Mslmanlarn gitmesine kesinlikle kar kmtr. Ona gre misyonerler yabanc eytanlard ve syledikleri de eytann slklaryd (Dawn 1973: 134). Abduhun hedeflerinden biri de slamn modern dnce ile uzlatrlmas idi. Bu abas dorultusunda modern Avrupa dncesine ait baz fikirleri geleneksel slam terimleri ile izaha ve eletirmeye almtr. Mesel, maslahat menfaate (utility), uray parlamenter demokrasiye, icmay kamuoyuna (public opinion), slamn kendisini ise medeniyetle eletirerek Bat dncesiyle bir uzlama salamay hedeflemitir (Hourani 1984: 144). Milliyeti Arap hareketlerinin organizeli olarak yaylmasnn ilk teebbs 1875e kadar geri gtrlebilir. Bu ylda, Suriye Protestan Kolejinde eitim grm be gen Beyrutta gizli bir dernek kurmulardr. Dernek yelerinin hepsi Hristiyan idi, fakat bunlar hareketlerinin baarya ulaabilmesi iin Mslman ve Drzilerin de kendilerine katlmalarnn gerekliliinin farkndaydlar. Dolaysyla aralarna Mslman ve Drzilerin de katlmn saladktan 3-4 yl sonra yollara ilnlar asarak aktan propaganda yapmaya balamlardr. Astklar ilnlarda Trk idaresinin kt ynleri vurgulanm ve Arap toplumunun ayaklanarak bu durumdan kurtulmas ynnde telkinlerde bulunulmutur23 (Dawn 1973: 79-80; Zeine 1989: 132). 1883de Osmanl idaresinin sk takibinden dolay bu dernein mensuplar mevcut evrak yakarak o srada Msra yerlemi bulunan ngiliz idarecilerinin himayesine snmlardr (Tu 1969: 260). Burada unu da belirtmek gerekir ki, Arap Hristiyanlar arasndaki baz lml yazar ve liderler, Osmanl idar sisteminin ileyiinden holanmasalar hatta nefret etseler dahi, Osmanl Devletinin ykldn grmek istemiyorlard.24 Hristiyan Araplardan ve Arap milliyetiliinin ateli savunucularndan Necip Azuri ise 1904 ylnda Pariste bir dernek kurmutur: Ligue de la Patrie Arabe. Bu dernein amac Suriye ve Irakn Trk hakimiyetinden kurtarlmas ve bu ama dorultusunda Araplar ayaklanmaya tevik etmek idi. Azuri, baz Fransz yazarlarn da desteiyle Nisan 1907de lIndependence Arabe adl bir dergi karmtr. Fakat Temmuz 1908de II. Merutiyet iln edilince yayn durmutur. Bu dergi yabanc bir lke ve yabanc bir dilde yayn yapt iin milliyetilik hareketinin merkezin182
de yer alamamtr (Antonius tarihsiz: 98-99). Azuri yaynlarnda Trklerin, Araplarn geri kalmasnn tek sebebi olduunu ileri srmtr. Ona gre, eer Trk idaresine girilmeseydi Araplar dnyann medeni topluluklar arasndaki yerlerini alacaklard. Ayrca Araplar her alanda Trklerden daha iyi idi. Hatta asker olarak da Trklerden daha iyilerdi ve bundan dolay Trkler zaferlerini Arap askerlere borlu idi. Azuriye gre, Osmanl Devletinde gerekli reformlar yaplsa ve Araplara daha iyi artlar salansa onlar devlete sadk kalacaklard, ancak Abdlhamidin reform yapmaya hi niyeti olmad gibi, Jn Trklerin de iktidara gelme anslar yoktu. Dolaysyla ona gre Arap bamszl tek k yolu olarak grnmekteydi25 (Hourani 1984: 278-279). Bu dnemde Araplar arasnda Trk aleyhtar hareketlerin yava gelimesi iki nedene balanabilir. Birincisi, Avrupa kkenli milliyetilik fikirlerinin szkonusu blgelere cidd anlamda ilememi olmas, ikincisi ise, II. Abdlhamidin devletin elinde kalan blmn bir arada tutmak iin uygulad baarl ve kurnazca yntemlerdir. Bu yntemlerin banda Mslmanlarn din inanlarndan yararlanmak ve ajanlar vastasyla btn siyas faaliyetlerden haberdar olmak geliyordu. II. Abdlhamid imparatorluun Mslman nfusunu bir arada tutabilmek amacyla halifelik messesesini, dolaysyla slm Birlii fikrini de etkili olarak kullanmak istemitir26 (Mansfield 1975: 30). II. Abdlhamid idaresinde Hristiyan Araplar, hkmranlk talep etmeyen her trl siyas etkinlik ve akm olarak adlandrlabilecek, Arapl27 tevik etmekten ok Jn Trk hareketi olarak bilinen liberal hareketin canlandrlmasna katkda bulunmulardr. Ayrca Arap siyas rgtleri XIX. yzyln sonuna kadar, temelde Suriyenin Osmanl mparatorluu iindeki birliini tercih etmilerdir (Kayal 1998: 57). II. Merutiyet Sonras Arap Milliyetilii II. Abdlhamidin 1909da tahttan indirilmesinden sonra Arap milliyetilik hareketleri ok hzl ve etkili bir seyir takip etmeye balamtr. 19081918 yllar arasnda Araplar Osmanl hkmetinden srekli reform taleplerinde bulunmulardr. stedikleri reformlarn temel hedefi Osmanl snrlar dahilinde kendi eyaletlerine otonomi verilmesi olmutur. ttihatlarn bu talebe olumlu cevap veremeyii Araplarn bamszlk iin itahlarn kabartmaktan baka bir ie yaramamtr (Harari 1962: 106). ttihatlar ve Araplar arasnda henz fikir atmasnn olmad dnemde, 1908 ylnda el-kha el-Arabi el-Osmani (Osmanl-Arap Kardelii)
183
adl bir cemiyet kurulmutur. Bu cemiyetin temel amac mevcut anayasay korumak, Osmanl tebaas tm milletlerin padiaha sadakatini salamak, Arap eyaletlerinin refah seviyesini dierleriyle ayn seviyeye getirmek, Arap dilinde eitimi yaygnlatrmak ve Arap geleneklerinin yaylmas ve muhafazasn salamakt (Antonius tarihsiz: 102; Tibi 1997: 108). II. Merutiyetten sonraki dnemde Araplarla ilikilerin iyilemesine etki eden iki gelime daha olmutur: Haclarn Mekkeye ulamna byk kolaylk salayacak olan Hicaz demiryolu resmen hizmete alm28 ve II. Abdlhamidin stanbula ararak burada ikamet etmesini istedii erif Hseyin ibn Ali Mekke erifi olarak tayin edilmitir.29 II. Merutiyetin ilnndan sonra Araplar ve Trkler arasndaki ilk sarsnt merut meclisin oluturulmas iin yaplan seimlerde yaanmtr. Araplar seim artlarn Trklerin kendi lehlerine dzenlediklerini iddia etmilerdir. nk yaplan seimler sonucunda Aralk 1908de alan meclisteki 288 sandalyenin 147sini Trkler, 60n da Araplar almlard (Ahmad 1986: 255). Padiah tarafndan atanan 40 kiilik mecliste (Heyeti yan veya Meclis-i yan) ise 3 Arap vard30 (Antonius tarihsiz: 104). Bunun yannda, Araplarn merut rejimin faydalarn umduklar gibi ksa srede grememeleri, ttihatlar ile Araplar arasnda hasmane duygularn gelimesine sebep olmutur. Mesel, ttihatlarn yaptklar reformlarn vazgeilmez art olan merkezi otoritenin mmkn olan en geni alana ulatrlmas prensibi ve bunun tamamlayc unsuru olan devletin dili Trkenin kamu hayatnn her alannda kullanlmas hedefi, Araplarla gittike siyasleen bir anlamazla sebep olmutur. Ancak, Trke kullanma zorunluluu stanbul ile Araplar arasnda nemli ve hassas bir konu olarak ortaya kmsa da, Arap siyaseti temelde imparatorluktaki genel eilimlere uymaya devam etmitir31 (Kayal 1998: 88-90). Balkanlardaki hareketlenmeler ve Araplar arasndaki huzursuzluklar sebebiyle ttihatlarn devleti kurtarmak amacyla Pan-slamizmden PanTuranizme gei yapmalar32 ve bunun yannda sk bir merkeziyeti politika izlemeye balamas sonucu Araplar arasnda bir reaksiyon olumutur33 (Lewis 1968: 174). Bu reaksiyonun temel sebebinin genelde Trkletirme politikas olduu ileri srlmtr.34 Araplar Trkletirmeye gsterdii tepkileri, neredeyse her sahada kltrlerinin bombardmanna maruz kaldklar Franszlara, dier bir deyile Franszlamaya da gstermilerdir. 1908 ylnda Beyrutta yaynlanan La Question Sociale et Scolaire en Syrie adl anonim bir brorde, Araplarn Franszlar sevdikleri, ancak bu sevginin kendilerini kaybettirecek
184
kadar ileri gidemeyecei ifade edilmitir. Ayrca, Fransz kltrne kendi ihtiyalarna cevap verdii iin itibar ettikleri, ancak bunun hibir zaman kendi kltrlerini unutmaya terk edecekleri anlamna gelmeyecei vurgulanmtr (Kohn 1928: 216). ttihatlarn merkeziletirmeci yaklamlarna reaksiyoner tavrn bir neticesi olarak Arap liderleri ve milliyetilik adna yaplan faaliyetlerin bir ksm yeraltna inmi ve almalar yrtebilmek amacyla drt dernek kurulmutur. Bunlardan ikisi faaliyetlerini aktan yrtrken, dier iki dernek almalarn gizlilik iinde srdrmtr. Aktan faaliyet gsteren derneklerden ilki al-Muntada al-Adabi (Edebiyat Kulb), 1909 ylnda stanbulda kurulmutur. Dernein amac, stanbulda oturan veya buraya gelen Araplar iin bir buluma merkezi oluturulmas idi. Hedef siyas olmad mddete ttihatlar bu dernee msamaha gstermilerdir. Dernek Arap milliyetilik hareketine yeni bir boyut kazandrmasndan ziyade yaylmasn salamtr. Suriye ve Irakta birok ubesi almtr35 (Antonius tarihsiz: 108; Zeine 1989: 134). Dier aktan faaliyet gsteren dernek ise, 1912de Kahirede kurulan Hizb el-Lamerkeziyye el-dariyye el-Osman (Osmanl Adem-i Merkeziyyet daresi) olmutur. Bu dernein iki amac vard: Birincisi, Osmanl idarecilerine devletin adem-i merkez bir idareye ihtiyac olduunu anlatmak, ikincisi ise, Araplarn bu konudaki desteini almak zere harekete gemekti. Dernek yeleri bir yl iinde iyi organize olmular ve milliyeti Arap duygularnn en yetkin organ durumuna gelmilerdir.36 Gizli rgtlerden ilki el-Kahtaniyye idi ve amac Osmanl Devletini Avusturya-Macaristan rneindeki gibi ikili bir monari haline getirmekti. Buna gre, Arap eyaletleri kendi idaresine ve meclisine sahip bir krallk olacakt. Btn messeselerin dili Arapa olacakt. Osmanl padiah ise Trk tahtnn sahibi olduu gibi, Arap tahtnn da sahibi olacakt. Bu cemiyetin ortaya k ve Arap milliyetilii adna ilk faaliyeti, Osmanl ordusundaki Arap subaylarn davalar adna kazanmaya almaya balamalaryla olmutur. Cemiyet, her ne kadar yelerini seme konusunda titizlik gstermise de, yelerden birinin ihanet ederek faaliyetlerinin aa kmasna sebep olmasyla almalar atl hale gelmi, fakat dalmamtr37 (Antonius tarihsiz: 110-111). Dier gizli dernek ise, 1911 ylnda Pariste kurulan Cemiyyet el-Arabiyye el-Fetat (Gen Arap Cemiyeti)dir. Bu dernein amac Arap eyaletlerine bamszlklarn kazandrarak Trklerin veya dier yabanc glerin haki185
miyetinden kurtarmakt. Dernek Paristeki Arap renciler tarafndan kurulduundan merkezi ilk iki yl Paris olmu, bu renciler mezun olunca 1913de Beyruta, bir yl sonra da ama tanmtr. Cemiyetin gizlilii Osmanl idaresinin sonuna dek muhafaza edilebilmitir.38 1911 ylnda ttihatlar d politikada umduklarndan daha etkili olduunu anladklar Pan-slamist siyaseti benimsemilerdir. Fakat Mslman Arap liderler iki sebepten dolay ttihatlara Pan-slamist politikada gvenmemekteydiler. Birincisi, onlara gre ttihatlarn istisnasz hepsi farmasondular ve bu anlamda bir din birlik siyaseti masonlukla elimekteydi,39 ikincisi ise Selnik Yahudileri ttihat ve Terakkinin ayrlmaz bir paras idi.40 Sadece bu sebepten olmasa bile, ttihatlarn slamc politikalarnn ie yaramad u rnekten de belli olmaktadr: ngilizler, gerektiinde Cezireyi (Mezopotamya) igal etmeleri durumunda yerel halkn bu igale kar tavrn renmek amacyla 1912de blgede yaptrdklar aratrmalarn neticesinde Yukar Mezopotamyadaki kabile eyhlerinin ngiliz igalini desteklemeyi vadettiklerini renmilerdir.41 Her eye ramen ttihatlarn lkeyi bir arada tutmaya abaladklar, ancak kimsenin beklemedii tarzda imparatorluun can damarlarndan olan Balkan topraklarn kaybettii bir dnemde, 21 Haziran 1913te Pariste kabaca yars Mslman, dier yars da Hristiyan olan bir Arap Kongresi toplanmtr.42 Bu kongrede de ayrlk tavrdan ziyade yine birlikte yaamann formllerini arayan uzlamac bir tavr sergilenmitir. Burada yaplan tartmalara gre lml Arap milliyetileri kesinlikle tavrlarn Batllamadan yana koymulardr. Bu toplantda, modern medeniyete dahil olmak iin imparatorluu reforme etmek istediklerini ve bu konuda Avrupann yardmn beklediklerini iln etmilerdir (Hourani 1984: 283). Ayrca bu toplantda aldklar kararlar ve Osmanl Devletinde yaplmasn istedikleri reformlar Paristeki Osmanl bykelisine de sunmulardr. Buna gre Osmanl Devletinde kkl ve acil reformlar yaplmal, Arapa Suriye ve Arap vilyetlerinde resm dil olarak tannmal ve askerlik hizmeti Suriye ve Arap vilyetlerinde zaruri durum olmadka blgesel olmalyd (Krkolu 1982: 37-38). Ancak Osmanl idaresini elinde bulunduranlar bu tr reformlar yapmaktan ziyade kaybedilen topraklarn nasl geri alnacann hesaplarn yapmaktaydlar. Nitekim Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana giri ekli bunun en bariz delilini tekil etmektedir.
186
I. Dnya Sava Srasnda Arap Milliyetilii ve Ayaklanma 1914de Araplar arasnda slamclk hl hkim bir grt ve birok Mslman Arap, Osmanl Devletinin devamndan yanayd. Fakat sava yllarnn basks ve zellikle ngilizlerin faaliyetleriyle ayrlk Arap hareketlerinde de hzl bir gelime olmutur. ngilizler, 1916 ylnda bamszlk ve her trl malzeme yardm vaadiyle Hicazda bir ayaklanma organize etmiler ve Hicaz Araplarnn sava srasnda Suriyenin igal edilmesine yardm etmelerini salamlardr (Lewis 1968: 174). Osmanl hkmeti, Almanya yannda savaa girince ngiltere, Osmanl Devletinin Asya topraklarnn, savan gidiat ile ilgili ok nemli stratejik nemi olduuna kanaat getirmitir. ngiltere, savata Osmanllarn stesinden gelebilmek iin Osmanl Devletinin gayrimemnun tebaas olarak grlen Araplara ynelmitir. Osmanl Devleti savaa girince baz Araplar Osmanl Devletinin keceini ve bylece kendilerine bamszlk iin frsat doacandan sevin gsterileri yapmtr. Bu srada Araplarn byk ounluunun halife padiah sadakatle desteklemelerine ramen baz Arap liderler, inkraza srklenen Osmanl Devletini terk etmeyi ve gerekirse bamszlk yolunda yabanc yardmna bavurmay zaruri bir durum olarak grmlerdir. Daha sonraki gelimeler de Fransa ve ngilterenin zaten byle bir an kollamakta olduunu gstermektedir. nk Franszlar ve ngilizler, zellikle Mekke Emiri erif Hseyin gibi, bamszlk peinde olan Arap liderlerinden ve baz Araplarn ikayetlerinden haberdardlar ve bu ikayetlerden faydalanmak iin uygun bir frsat bekliyorlard43 (Zeine 1981: 99-100). ngiltere asndan Araplar Osmanl Devletine kar isyana itmek iin artlar ok msait iken yine de ilk teebbse geen ngiltere olmamtr. I. Dnya Savann arifesinde Osmanl Meclisinde mebus olan Mekke Emiri erif Hseyin, olu Abdullah, 5 ubat 1914de Kahirede ngiliz Yksek Komiseri Lord Kitchenere gndererek Osmanl Devleti ile herhangi bir ak atmada kendilerine destek olunup olunmayaca konusunda ngilterenin grn sormutur44 (Krkolu 1982: 75; Yerasimos 1994: 134-136). ngilizler balangta bu teebbse kar herhangi bir taahhtte bulunmamlardr. Hatta, stanbuldaki ngiliz yetkilileri Bab- linin Hicaz ve Suriyede Arap entrikasndan srekli phe ettii iin bu tarz grmelerden huzursuzluk duyduunu Msrdaki ngiliz makamlarna bildirmilerdir (Storrs 1939: 129; Krkolu 1982: 76). Bundan dolay, Msrdaki ngiliz yetkilileri Dost bir devlete kar kullanlmak zere silah veremeyeceklerini, Hicaz Araplarnn ngilte187
reden cesaret grmeyi beklememeleri gerektiini ve ngilterenin Arabistandaki tek karnn Hindistanl haclarn emniyet ve rahat olduunu syleyerek Abdullaha ret cevab vermilerdir (Storrs 1939: 129, 1. dipnot; Krkolu 1982: 76). ngilizler, erif Hseyinin teklifini reddetmelerine ramen Almanlarn Osmanl Devletini savaa girmeye zorlamas ihtimaline kar tedbir almaktan da geri durmuyorlard. Bundan dolay 24 Eyll 1914de Lord Kitchener erif Abdullaha bir temsilci gnderilerek Hicaz Araplarnn, Osmanl Devletinin Almanyann yannda savaa girmesi durumunda kendilerinin yannda m, karsnda m olacaklarnn sorulmasn istemitir (Storrs 1939: 156). ngilizlerin bundaki amac sava srasnda kendileri iin hayati neme sahip Msrn dousunu gvence altna almak iin Hicaz Araplarnn deve kervanlarndan faydalanmak idi. nk lle evrili Msrda en etkili vastalar develerdi (Storrs 1939: 155). ngilizler umduklar Arap desteini salamak iin bir sre daha beklemek durumunda kalmlardr. Ancak ngilterenin endiesi gerekleip Osmanl Devleti ngiltereye kar savaa girince, ngilizler de daha nceki grmelerde gndeme gelmi olan Araplarn ayaklanmasn destekleme konusunu erif Hseyinle tekrar grmeye balamlardr.45 Birinci Dnya Sava srasnda Arap isyan ve onu etkileyen faktrler konusunda Cemal Paann Suriye valilii hep tartlagelmitir. Cemal Paa Aralk 1914de hem 4. Ordu komutan hem de Suriye valisi olarak tayin edilmitir. Cemal Paa Suriyeye ulatktan sonra bu savan slmn ve en byk Mslman devleti Osmanl Devletinin savunmas iin bir cihat olduunu vurgulam ve yumuak ballk ve msamaha ile Araplar kazanmaya almtr. Cemal Paann ubat 1915de Svey kanalna dzenledii saldr baarsz olunca, Suriyeye dndkten sonra Arap liderlerini lkelerini yabanclara satmakla sulayarak bunlara kar ok kat bir politika izlemeye balam, hatta baz Arap liderlerini isyana engel olmas midiyle idam ettirmitir46 (Zeine 1981: 101-102; Gogoi Abdulgahfour 1994: 100; Harari 1962: 107). Dnya Savann devam ettii srada erif Hseyin ve Sir MacMahonun yazmalar sonunda Araplar Mekkede 10 Haziran 1916da erif Hseyin liderliinde ve ngilterenin asker ve mal desteiyle ayaklanmlardr.47 erif Hseyinin isyan zellikle byle bir eye taraftar olmayan Msrl entelekteller arasnda huzursuzlukla kark aknlk oluturmutur. Bunun Trklerin itibarn sarsmak iin ngilizler tarafndan ortaya
188
atlm bir aldatmaca olduunu ileri srmlerdir (Storrs 1939: 177). Ayrca unu da belirtmek gerekir ki, tm Araplar ve Arap liderler bamszlk durumunda erif Hseyin tarafndan idare edilmek istemiyorlard. Bundan dolay isyan srasnda farkl fikirlere sahip grup ortaya kmt: Bunlardan ilki Suriyelileri temsil edenlerdi ve temel hedefleri Franszlar Suriyeye sokmamakt. kinci grup erif Hseyinin grubuydu ve bu grupla ngilizler, hem dnyev hem de manev otoriteyi bnyesinde bulunduracak bir Arap krall oluturmann grmelerini yapyorlard. nc grup ise, Irak grubu idi ve bamsz bir hkmet oluturarak ngilizlerden kurtulmak istiyorlard (Zeine 1981: 105-106). Araplara verilen bamszlk szlerine ramen sava srasnda 2 Kasm 1917de Balfour Deklrasyonunun yaynlanmas Araplar zerinde souk du etkisi yapmtr (Yerasimos 1994: 152; Mejcher 1991: 443). Bunun yannda 1917deki devrimle Rusyadaki idareyi ele geiren Boleviklerin, Balfour Deklarasyonundan birka gn sonra, gizli Sykes-Picot Anlamasn aklamalar erif Hseyin ve dier Arap liderler arasnda daha iddetli bir ok etkisi oluturmutur. nk onlar ngiltere ve onun mttefiki Fransaya ar derecede gveniyorlar ve bamszlklarn elde edeceklerine inanyorlard. Bundan dolay her iki gelime de Araplar tarafndan kendilerine ihanet olarak deerlendirilmitir (Harari 1962: 108). Nitekim Balfour Deklarasyonu ile Yahudilere bir ulusal yurt balanacann anlalmasyla Filistin Meclisleri Yksek Komitesi, Kudsteki ABD temsilcisine unlar yazmtr: Zayf Arap milletinin paralanmas iin alan en byk dman sanlan Trkiye, bizi bu yava lme mahkm edecek kadar zalimlememiti. O halde, Yakndoudaki zaferlerine Araplarn yapm olduu katky kabul eden dostumuz Mttefikler, nasl olur da byle bir cezaya mahkm edilmemize gz yumarlar? Eer Trkiyeye kar ba kaldrdysak, bu sadece haklarmz ne srmek iindi, ve ittifakmzn lkemizi bleceini ve ardndan da smrgeletireceini nceden grebilseydik, Trklere kar husumetimizi ilan etmezdik.48 Bundan sonraki aama ise, savan tilaf Devletleri tarafndan kazanlmasyla, gizli Sykes-Picot Anlamasnn Mays 1920de San Remo Konferansnda onaylanarak drt baml Arap devletinin oluturulmas olmutur. Milletler Cemiyetinde de onaylanmasnn ardndan, oluturulan uydu devletlerden Lbnan ve Suriye Fransann, Irak ve Filistinde ngilte189
renin manda ynetimine braklmtr. 1922de ise, Filistin topraklarndan bir beinci devlet, rdn oluturulmutur (Lapidus 1989: 643). Deerlendirme Osmanl Devletinin XVIII. yzyldan itibaren Avrupal gler karsnda srekli asker malubiyetler alarak iyice gerilemesiyle, bu devletler kendi karlar asndan ok nem verdikleri Ortadou ve Yakndouya eitli yollarla szmaya almlardr. Bu szma faaliyetleri gerek ticar, gerekse eitim ve misyonerlik faaliyetleriyle gereklemitir. Misyonerlik faaliyetleri paralelinde alan okullarda eitilen Hristiyan Araplar, Avrupada Fransz htilli ile yaylan zgrlk ve milliyeti fikirlerin etkisiyle Trk idaresinden ayrlmak iin eitli cemiyetler kurarak mcadeleye girimilerdir. Bu esnada Mslman Araplar ise, Trk idaresinden kurtulmak yerine, idar sistemin ve din dncenin slah ve yeniden yaplandrlmas ynnde faaliyetler gstermilerdir. ttihatlarn devleti merkezletirerek kurtarma hedefi Araplar arasnda Trklk politikas olarak alglanm ve bu dneme kadar birlikte imparatorluu kurtarmak iin zmler arayan Mslman Arap aydn ve liderleri arasnda, bundan sonra nisb olarak ayrlk hareket ve dncelerin artt grlmtr. Bu arada bandan beri yabanc lkelerden bamszlk iin destek arayan Mekke Emiri erif Hseyin de arad frsat Birinci Dnya Sava srasnda bulmutur. Sava srasnda bamszlk iin asker ve madd yardm karlnda ngilizlerle bir olup erif Hseyin liderliinde ayaklanan Araplar, ok gemeden Balfour Deklarasyonu ve gizli Sykes-Picot Anlamasnn aa kmasyla kandrldklarn anlamlardr. Fakat geri dn olmayan bu aamadan sonra Araplar, savatan galip kan Fransz ve ngilizlerin manda sisteminde bir sre yaamak zorunda kalmlardr. Smrgeci glerin 1940lardan itibaren smrgelerini tasfiye srecini balatmalaryla, Araplar da ancak bu dnemde mandac lkelerin igal ettikleri yerlerdeki karlarn salamlatrmalar sonrasnda, bamszlklarn elde etmilerdir. Kaynaka
AHMAD, Feroz (1986), ttihat ve Terakki 1908-1914, Kaynak Yaynlar, stanbul. ANDERSON, Benedict (1995), Hayali Cemaatler. Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, ev. skender Savar, Metis Yaynlar, stanbul. ANTONIUS, George (tarihsiz), The Arab Awakening, The Story of the Arab National Movement, Khayats, Beirut. 190
BARBIR, Karl K. (2000), Bellek, Miras ve Tarih: Arap Dnyasnda Osmanl Miras, mparatorluk Miras. Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, (Ed.) L. Carl Brown, letiim Yaynlar, stanbul, s. 144-163. Cemal (Paa) (1959), Hatralar. ttihat-Terakki ve Birinci Dnya Harbi, haz. Behet Cemal, Selek Yaynlar. DAWN, C. Ernest (1973), From Ottomanism to Arabism, Essays on the Origins of Arab Nationalism, University of Illinois Press, Urbana. GELLNER, Ernest (1992), Uluslar ve Ulusculuk, ev. Bra Ersanl Behar Gnay Gksu zdoan, nsan Yaynlar, stanbul. GOGOI, Aparajita - Gazi Ibdewi Abdulghafour (1994), Arab Nationalism, Birth, Evolution and the Present Dilemma, Lancers Books, New Delhi. HARARI, Maurice (1962), Government and the Politics of the Middle East, Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs. HOURANI, Albert (1984), Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939, Cambridge University Press, Cambridge. KARMI, Orhan (1991), Arb, Diyanet slm Ansiklopedisi (DA), c. III, stanbul, s. 242. KAYALI, Hasan (1998), Jn Trkler ve Araplar. Osmanl mparatorluunda Osmanlclk, Erken Arap Milliyetilii ve slamclk (1908-1918), ev. Trkan Yney, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. KOHN, Hans (1928), Geschichte der Nationale Bewegung im Orient, Kurt Vowinckel Verlag, Berlin. KRKOLU, mer (1982), Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Hareketi, 1908-1918, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara. LAPIDUS, Ira M. (1989), A History of Islamic Societies, [slm Toplumlar Tarihi, ev. Yasin Aktay, stanbul: letiim, 2002], Cambridge University Press, Cambridge. LEWIS, Bernard (1968), The Arabs in History,[Tarihte Araplar, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1979], Hutchinson and Co. Ltd., London. MANSFIELD, Peter (1975), Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, ev. Nuran lken, Sander Yaynlar, stanbul. MEJCHER, Helmut (1991), Der arabische Osten im zwanzigsten Jahrhundert, 1914-1985, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, Mnchen, s. 432-501. OCHSENWALD, William (2000), Modern Ortadouda slm ve Osmanl Miras, mparatorluk Miras. Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, (Ed.) L. Carl Brown, letiim Yaynlar, stanbul, s. 384-411. ZYKSEL, Murat (1988), Osmanl-Alman likilerinin Geliim Srecinde Anadolu ve Badat Demiryollar, Arba Yaynlar, stanbul. 191
SCHLCH, Alexander (1991), Der arabische Osten im neunzehnten Jahrhundert, 1800-1914, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, Mnchen, s. 364-431. STORRS, Ronald (1939), Orientations, Readers Union Ltd., London. TIBI, Bassam (1997), Arab Nationalism. Between Islam and the Nation-State [Arap Milliyetilii, ev. Takn Temiz, stanbul: Yneli Yaynlar, 1998], St. Martins Press, Inc., New York. TU, Salih (1969), slam lkelerinde Anayasa Hareketleri, XIX. ve XX. Asrlar, rfan Yaynlar, stanbul. YERASIMOS, Stefanos (1994), Milliyetler ve Snrlar, Balkanlar, Kafkasya ve Ortadou, letiim Yaynlar, stanbul. ZEINE, Zeine N. (1981), Arab Turkish Relations and The Emergence of Arab Nationalism, Greenwood Press, Westport. ZEINE, Zeine N. (1989), Arap Milliyetilii, ev. Kemal Kahraman, Cambridge slam Tarihi, Hikmet Yaynlar, stanbul.
192
Aklamalar
1 2
7 8
Nasl her halkn bir halk olarak dili varsa, mill kltr de vardr. Amerika ktasndaki milliyeti hareketler daha ziyade smrge idaresinden kurtulmak amacyla zulme ve klelie kar kan ayaklanmalardr. Bkz. Anderson (1995: 61-67). Barbir (2000: 146), bu artlarn anlalmas iin esas bilinmesi gereken dnemin kabaca 1600-1800l yllara tekabl eden zaman dilimi olduunu, ancak bu dneme ilikin bilgilerin snrl olduunu ifade etmektedir. Arap milliyetiliinin ilk k noktas Lbnandr. Bu aslnda hi de artc deildir, nk Lbnandaki modernizasyon ve yeni siyas uyann olumas tamamen Avrupann siyas, ticar ve eitim alanndaki nfuzundan etkilenmitir (Lapidus 2002: 638). Lbnandaki Avrupa etkisi hakknda ayrca bkz. Tibi (1997: 95-96). Beyruttaki Amerikan kolejinin eitim dili Arapa idi ve modern bilimler retiliyordu. Bu okul sayesinde Amerikan demokrasi gelenei blgeye aktarlm, eitim dilinin Arapa olmasyla da modern bilimler ilk defa bu dilde okutulmutur (Kohn 1928: 214). Karm (1991: 242), Arap kelimesinin izahn yaparken unlar sylemektedir: Arab kelimesi bir rkn ismi olmakla beraber bu rkn ky ve ehirlerde yaayanlarna arab, lde (bdiye) yaayanlarna ise arb (bedev) denir. Bu dnemde Suriye idar birimine gnmzde mstakil bamsz lkeler olan Lbnan, srail ve rdn dahildi. ngiliz, Fransz ve Amerikallarn yannda Ruslar da blgede misyoner okullar amtr. Fransz ve Rus misyoner okullar kendi lkelerinin destei ve lkelerinin plan ve karlar dorultusunda alrken, ngiliz ve Amerikan misyoner okullar siyas amalarla faaliyet gstermemitir (Bu konu hakknda bkz. Zeine (1981: 43). [Tibi (1997: 100) ise, Amerikan ve Rus misyoner okullarnn siyas bir hedefi olmadn, ancak Franszlarn tamamen kolonyal hedeflerle hareket ettiklerini sylemektedir. Buna ramen, ilk Arap milliyetilerinin Fransz okullarndan deil, Amerikan okullarndan ktn, bunun sebebi olarak da Amerikan okullarnda Arap kltr ve Arap dilinin zerinde durulmasn gstermektedir. nk Amerikallar Protestand ve Protestanlkta ibadet ana dilde yaplmaktayd. Bundan dolay ncil Arapaya evrilmi ve Arap dil ve kltrne nem verilmitir.]). Ancak Ruslarn ve Franszlarn Hristiyanlar zerindeki etkilerine karlk ngilizler de Drzileri desteklemilerdir. Dolaysyla, bu okullar balangta Arap milliyetiliini uyandrmak amacyla alm olsalar da, netice itibariyle blgedeki mezhep ve din farkllklar krkledii iin temelde Arap milliyetilik hareketiyle tenakuza dmtr (Antonius tarihsiz: 92-93). [George Antoniusun ad geen eserine atf yapld bu yerde u ihtiyat notunu dmek gereklidir: Araplar, bamsz olmay hayal ettikleri Birinci Dnya Savandan sonra kendilerini manda ynetimi altnda bulunca, bu durumu bir emperyalizmden (Osmanl) kurtulup dierinin (Avrupa) ku193
10
11
12
13
14
cana dmek olarak yorumlamlardr. Bu dnce ise 1938de yaynlanan Antoniusun ad geen eserinde klasik ifadesini bulmutur. Ancak Arap-Osmanl ilikileri hakknda daha sonra yaplan aratrmalar Antoniusun yorumundaki zaaflar ortaya koymutur. Yaplan dzeltmeler arasnda unlar saylabilir: Mesel, Osmanl Devletinde Tanzimatla birlikte balayan eitimi modernletirme abalarnn Batllamay hzlandrmaktaki etkisi Araplarn yaad blgelerdeki misyoner okullarndan daha fazla olmutur. Ayrca, iddia edilenin aksine II. Abdlhamid Arap kart olmad gibi, pek ok Arap yksek makama getirmi ve makul olarak karlanabilecek slm Birlii siyaseti izlemitir. Son olarak, erif Hseyinin sava srasnda balatt ayaklanmay ok az sayda Arap desteklemi, byk ounluk ya sadakatini muhafaza etmi ya da tarafsz kalmtr. Bkz. Barbir (2000: 152-153).] Araplara hitap eden matbuat alannda ilk ne kan isim Faris el-idyak olmutur. Maruni bir aileden gelen el-idyakn Hristiyan mezhepleri ve dinler arasnda gidip gelen bir hayat olmutur. nce Protestanla gemi, daha sonra slama girerek padiahn daveti zerine stanbula gitmi ve ilk nemli Arapa gazete olan el-Cevaibi 1860tan 1883e kadar karmtr. Yazlarnn siyas bir derinlii, gazetesinin de politik bir doktrini olmamtr. Faaliyetlerindeki amac Arap dilini gelitirmek olmutur. Siyas anlamda, daha ziyade padiah tarafndan ierde ve dardaki politikasn desteklemek amacyla kullanlmtr (Hourani 1984: 98-99). J. Heywoeth Dunne, Rifaah Badawi Rafi al Tahtawi: The Egyptian Revivalist, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (London Univ.), IX (1939), 961-967 ve X (1940), 400-401den nakleden Dawn (1973: 123). Gellner (1992: 224-225), anavatan ve millet kavramlarnn imentosu olarak adlandrlabilecek vatanperverlikin milliyetilikle ilikisini izah ederken unlar sylemektedir: ddia edilen nokta; ulusculuun, vatanperverliin ok belirli bir tr olduu ve bunun aslnda, yalnzca, modern dnyada varolan baz toplumsal koullarda yayld ve hakim olduudur. Ulusculuk birok nemli zellikle belirginleen bir vatanperverlik trdr: (...); bireyler kmelenmi alt gruplara yelik nedeniyle deil, sahip olduklar kltrel slup nedeniyle bu siyasal birimin dorudan yesi saylrlar. Trdelik, okuryazarlk ve anonimlik temel zelliklerdir. Schlch (1991: 426) de, Arap milliyetiliinin, zellikle Mslman Araplar arasnda, yaygnlamaya balad ilk dnemde, Araplarn slm tarihinin ve medeniyetinin olumasnda oynadklar role vurgu yaplarak gndeme getirilmeye alldn ifade etmektedir. Baz Mslmanlarn gznde Avrupallama ynnde yaplan bu reformlar, Osmanllar Snn slmn temsilcisi olmaktan karyor ve inanlrlklarn kaybettiriyordu. Bu gre sahip olanlar Sudandaki Mehdiye tarikat, Libyadaki Sunus tarikat ve Arabistandaki Vahhab-Suud hareketleri idi. (Ochsenwald 2000: 395). Mslman veya Hristiyan, Araplar arasnda belli bir dnemden sonra Osmanl Devletini her ne sebeple olursa olsun eletirilmesinin pek ok sebebi vardr. Barbire (2000: 146) gre bunun en nemli nedeni, XIX. yzyl balarndan itibaren Osmanl gerilemesinin Avrupa tarih yazclnn belli bal konulardan biri
194
15
16
17
18
19
haline gelmi olmasdr. Rankenin XVII. yzylda Osmanl ve spanyay anlatt eserini [Leopold von Ranke, Die Osmanen und die Spanische Monarchie im 16. und 17. Jahrhundert, Leipzig: Duncker und Humbert, 1877] yaynladnda, ana fikri Avrupada orta snflar ykselirken, Osmanl ve spanyann gerilemekte olduuydu. Bu Avrupa, Trk ve Arap tarih yazclnda hi eletirilmeden bir doru olarak benimsendi. [Her ne kadar konuyla alkal deilse de, bu yaklama eletiriler gelmeye balad, bu dnemde Osmanl Devletinde bir duraklama veya gerilemeden bahsedilemeyecei, olsa olsa Avrupa ve dnyadaki deiim karsnda sarslan dengeye direnme veya deiime ayak uydurma abalarnn mevcudiyetinden bahsedilebilecei hakknda ok ciddi yorumlar yaplmaktadr. Bu konuda olduka doyurucu malmat hakknda bkz. Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul: tken, 2002, s. 37-40.] Bu dorunun benimsenmesinden sonra Araplar iin yakn gemi bir hor grme ve alay nesnesine dnm ve uzak gemi, yani anl imparatorluk a (Emev ve Abbas dnemleri) Araplara ilham kayna oluturabilecek bir standart olarak kabul edilmitir. XIX. yzyln sonlarna doru misyonerlerin altrd messeseler niversite eklini alm ve gerek Mslman gerekse gayrimslimlerin eitilmesinde en nemli unsur olmutur. Bylece Avrupa ve Amerika kltryle birlikte milliyetilik fikirleri de Ortadouya girme frsatn bulmutur (Tu 1969: 254). 1831den sonra Cizvitler Beyrut, am, Halep, Gezir ve Zahlede okullar amlard. 1820de gelen Amerikan Presbiteryenleri de 1860 ylnda 33den fazla okula sahipti. Fakat blgedeki en nemli iki eitim kurumu 1866da Beyrutta alan Suriye Protestan Koleji ve 1875te yine Beyrutta alan St. Joseph Cizvit niversitesi idi (Zeine 1981: 42). brahim Yazcya gre Araplar en kayda deer milletti, nk onlar dier milletlerden daha ksa zamanda daha ok eyler baarmlard. Araplar, Arap olmayanlarn hakimiyetine girince gerilemiler, bundan sonra din ilimlerde gerileme olduu gibi dini de fanatikletirmilerdir. Avrupallar da Araplardan aldklar bilgilerle hzl gelime kaydetmilerdir (Dawn 1973: 132). Hatta El-Bustani 1863de kendi okulu olan el-medrese el-vataniyye adl bir okul am ve burada Arap dili ve modern bilimler retilmitir. Hayatn Arap dilinin benimsenmesi ve sevilmesine adamtr. El-Bustani, din fark gzetmeksizin, eskiden Araplarn parlak bir medeniyetin sahibi olduunu ve bu dnemde Batnn kendilerini rnek aldn, ancak kendilerinden kaynaklanmayan eitli sebeplerden bu ncln kaybedildiini ileri srmtr. Ancak artk ilmin Batda olduunu ve aslnda onu almann kendilerine ait bir eyi geri almaktan farksz olacan ileri srmtr (Hourani 1984: 99-100). El-Bustani hakknda ayrca bkz. Tibi (1997: 102-103). 1839 Tanzimat Fermanndan sonra Lbnan ikiye blnmt; biri arlkl olarak Hristiyan, dieri Drzi idi. Bu durum mevcut atmay azaltmad gibi ngiliz ve Fransz rekabeti durumu daha da ktletirmitir. nk Franszlar Hristiyan Ma-
195
20
21
22
23
runileri, ngilizler de Mslman Drzileri desteklemilerdir. Ayrca brahim Paa idaresi srasnda Hristiyanlara msamaha gsterilmesi Mslmanlar rahatsz etmitir. Bunun yannda ngilizler de bu ayrln ve dmanln artmasnda nemli rol oynamlardr. 1841 ylnda tekrar Osmanl idaresine dnldnde ise bu iki grup kar karya kalmlar ve 1860 ylnda bu gruplar arasnda atmalar patlak vermitir (Antonius tarihsiz: 55-56). Osmanl hkmeti bu fesadn arkasnda zellikle Fransa ve ngilterenin olduunu biliyordu. Dolaysyla bunlarn destekledii yayn organlarna ambargo uygulanmtr. Ayrca aleyhte faaliyetlerin etkisini azaltmak iin basnda bunlar hakknda aleyhte yazlar yazlmas tavsiye edilmitir. Mesela, Tercman- Hakikat gazetesinin sahibi Ahmed Mithat Efendiye slm birlik iinde tutacak yazlar yazmas konusunda istekte bulunulmutur. Ayrca hkmet Msrl genlerin, Yahudilerin ve Ermenilerin de yurtdndaki faaliyetlerini yakndan izlemitir (Krkolu 1982: 22-32). Dnemin Mslman liderleri Araplar Trk idaresinden kurtulma ynnde deil de Batnn tecavzlerinden korunmalar ynnde uyaryorlard. nde gelen Mslmanlar ve Arap nfusunun byk ounluu (Arap yakndousunun) Osmanl idaresine sadktlar. Onlarn kalan son gl slam imparatorluunu zayflatmak gibi bir niyetleri yoktu (Zeine 1981: 58). Ayrca bkz. Tu (1969: 255); Zeine (1989: 134); Gogoi ve Abdulghafour (1994: 85). 1890da Pariste Jn Trklerin yapt bir toplantda Mizanc Muradn Arap katlmclara bir Arap devleti kurma niyetlerinin olup olmadn sormas zerine Madra Mutran ve Halil Ganem bu iddialar reddetmiler ve Halil Ganem unlar sylemitir: Biz Araplar biliyoruz ki, eer Frenkler lkemize girerlerse, birka yl iinde topraklarmz onlarn eline geecektir ve lkeyi diledikleri gibi yneteceklerdir. Trklere gelince, onlar bizim dinimize inanrlar ve detlerimizi bilirler. Drt yz yllk ynetimleri boyunca bir santimetre mlkmz dahi almamlardr. Topraklar, mlkleri, sanayiyi ve ticareti yerli halka brakmlardr. Araplar, Trklerle ticaretten ve kesintisiz bamzdan yararlanmlardr. imdi bunu deitirmek be Trklerin yerine bakasn getirmek doru olur mu?... Mslmanlar bir Arap devleti kurmak istedikleri, Hristiyanlar da yabanclarla gizli ittifak yaptklar gerekesiyle sulayanlar, sadece hkmdara yaranmak isteyenlerdir... Arap aydnlarnn ve ileri gelenlerinin mmetlerinin Osmanl karlar erevesinde yaamasndan baka bir istei yoktur. (Kayal 1998: 49). II. Abdlhamid, Afganinin balatt, Mslmanlar bir halife idaresinde birletirmeyi amalayan slamclk akmn baarl bir ekilde kullanmak amacnda olmutur. Bundan dolay Afganinin randan srlmesiyle onu stanbula davet etmi ve himayesine almtr (Mansfield 1975: 31). Bu cemiyet hakkndaki kaytlar mevcut deildir. Fakat rgtn amacnn Suriye ve Lbnann birletirilerek olarak bamszlnn elde edilmesi ve kurucularndan birinin de Faris Nimr Paa olduu bilinmektedir (Dawn 1973: 81-87). Cemiyetin
196
24
25
26
27
28
29
30
31
kurucusu dier drt kii ise unlardr: brahim el-Hourani, Yakub Sarruf, brahim el-Yazc ve ahin Makarius (Zeine 1981: 57). Bunlarn nde gelenleri nl gnlk gazete el-Ahramn kurucusu Salim Takla, el-Mukattamn sahibi ve editr Faris Nimr Paa, el-Hilal dergisinin kurucusu Corci Zeydan, el-Camia el-Osmaniyyenin sahibi ve editr Farah Antun ve air Halil Mutran idi (Zeine 1981: 60). Azuri, 1909dan itibaren Kahirede toplanan Arap milliyetilerini bir araya getirerek talyan Carbonari tekiltnn benzeri bir mason locas kurmutur. Bu locann hedefi ise Arap milletini zgrletirmekti. (Kohn 1928: 220). Ochsenwald (2000: 392-394) bu konuda unlar sylemektedir: II. Abdlhamid, milliyetilik akmlarnn gcn krmak iin slm Birlii (ttihad- slm) fikrine sahip km, bu yolla hem Osmanl mparatorluundaki, hem de baka lkelerdeki Mslmanlarn desteini salayacan ummutur. slm Birlii, Mslmanlarn refahn ve gcn arttrmay, ortak kimliini gelitirmeyi hedeflemesi asndan, kartla dayal bir ideoloji deildi; ama ayn zamanda, Avrupa ve Hristiyan emperyalizmlerine kar koymay hedefleyen bir akm olmas sayesinde de destek elde etmiti. (...) II. Abdlhamid, halifelik unvann da ne karmt. Geri daha nceki Osmanl padiahlar kullandklar pek ok unvan arasna halifelii de katmlard, ama bu unvana bir slm Birlii siyaseti balamnda arlk verilmesi yeni bir gelimeydi. Arapln tanm hakknda bkz. Kayal (1998: 11). Bu konuda daha geni bilgi iin Dawna (1973) baklabilir. Araplk ve byk glerin Arapla etkisi hakknda bkz. . Tufan Buzpnar, Arap Milliyetiliinin Osmanl Devletinde Geliim Sreci, (Ed.) Kemal iek Cem Ouz, Osmanl, c. II, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 168-178. Bu demiryolu projesini neren II. Abdlhamidin ktiplerinden Suriyeli bir Arap olan zzet Paadr. 1901-1907 yllar arasnda tamamlanan ve 3 milyon sterlinlik maliyetin 1/3 dnyann eitli yerlerindeki Mslmanlar tarafndan karlanmtr. Bu proje ile hac kolaylaaca gibi her hangi bir isyan durumunda blgeye hzl asker sevkyat da mmkn olacakt (Mansfield 1975: 32). Bu konuda ayrca bkz. zyksel (1988: 170-172). II. Abdlhamid tepki endiesiyle cezalandramayaca asi liderleri stanbula davet eder ve gz hapsinde tutard. Bunlardan erif Hseyin ibn Alide bu amala stanbula arlm, fakat kendisi tahttan indirildikten sonra ttihatlar tarafndan serbest braklmtr (Mansfield 1975: 33). Bu dneme ait kesin nfus verileri yoktur, fakat yaklak olarak nfus Msr hari 22 milyon civarndadr. Bunlarn 7.5 milyonu Trk, 10.5 milyonu Arap, kalan 4 milyon ise Rum, Arnavut, Ermeni, Krt v.d. idi. Ayn yer, s. 104. Bu seimlerde bilinli olarak Trk hakimiyetinin kurulmaya alld iddialar ve o dnemdeki nfus bilgileri hakknda bkz. Kayal (1998: 94-107). II. Merutiyet ile birlikte liberal ve merut ynetimde Osmanlck ilkesi etrafnda Trklerin ve Araplarn birlikte yaayabileceine inanlmaya balanm, ancak tti-
197
32 33
34
35
hatlarn Suriyedeki idar makamlara adamlarn yerletirmeleri ve buradaki okullarda, mahkemelerde ve idar birimlerde Trke kullanmn mecburi hale getirmeleri Araplk Suriyede muhaliflerin bir enstrman haline getirmitir (Schlch 1991: 426-427). Balkan Savalarndan sonra yaand iddia edilen bu gei hakknda bkz. Ahmad (1986: 254-255). Arap milliyetilik hareketlerinin yannda Trk milliyetiliinin de ttihat ve Terakki idaresinde filizlenmesiyle, Araplarn dil, din ve rk gururuyla atma zemini olumutur. Dolaysyla denilebilir ki, 1909dan itibaren Arap ayrlk hareketinin tohumlar Trk milliyetilii topranda filizlenmitir (Zeine 1981: 77). Trk milliyetilii yolundaki gelimeler, hem Arap milliyetiliine rnek oluturmu hem de Araplarda, Trklerin artk kendilerini bir yana brakt, gzden kard hissini uyandrmtr (Krkolu 1982: 16). Ayrca bkz. Gogoi ve Abdulghafour (1994: 94). Trklk adna Kuran- Kerimin Trkeye tercmesinin istenmesi zerine ulemnn buna kar kmas ve slm ncesi Trk tarihinin n plana karlmas konularnda ayrca bkz. Zeine (1981: 77-80). Barbir (2000: 151-152) de, Araplarn ttihatlarn oulcu vizyona sahip reformlardan vazgemeleriyle ayrlkl ciddi bir ekilde dnmeye baladklarn sylemektedir. Kayal (1998: 93-94), son yaplan almalar nda hazrlad kitabnda Trkletirme ile ilgili u yorumu yapmaktadr: Osmanlnn son on ylnn incelendii almalarn tmnde, ak bir sosyopolitik program olarak grlen Trkletirmeye atf yaplr. Hatta kinci merutiyet dneminde Arap siyaseti, toplumu ve ideolojisini en iyi anlatan analizlerde bile Trkletirme, doru drst sorgulanmadan varsaylan bir fikir olmutur. Bunun, 1908de ortaya kan ve ounlukla milliyeti bir programn vazgeilmez bir paras olarak sistematik biimde uygulanan bilinli bir politika olduu kabul edilir. Son zamanlarda, Arap milliyetiliini gzden geiren tarihyazmnda Osmanl merkeziyetiliini Trkletirmenin bir gerei deil de, Trkletirmeyi Osmanl merkeziyetiliinin bir yan rn olarak grme eilimi vardr; geleneksel bilgeliin byle gzden geirilmesi yararldr, ancak bu yaklamda da Trkletirme kavramnn z yine aratrlmadan kalmaktadr. Trkletirmeyi, stanbul politikasnn bilinli ya da bilinsiz bir unsuru olmaktan ziyade, Osmanl hkmetinin politikalarna kar olanlarn ideolojik bir kurgusu olarak incelemek gerekir. Sorulmas gereken udur: Jn Trk rejiminin hangi politikalar, daha nceki uygulamadan farkl olarak Trkeye ve Trklere zel bir ayrmclk tanmt? Burada, mecliste ve dier devlet grevlerindeki Arap unsurlara kar ayrmclk konusu zerinde durulmaldr; nk bu iddiay sadece Arap milliyetiliinin kklerine iaret eden Arap milliyetisi tarihiler ve gelecekteki kuaklar deil, o dnemin Arap liderleri de dile getirmilerdi. Dernein kurucular arasnda unlar vardr; Abdlkerim el-Halil (Mslman, Lbnan), Salih Haydar (Mslman, Baalbek), Refik Sallum (Hristiyan, Humus), Cemil Hseyni (Mslman, Kuds), Yusuf Muhayber (Mslman, Baalbek), Seyfeddin el-Halip (Mslman, am) (Antonius tarihsiz: 108).
198
36
37
38
39
40 41
42 43
44
45
Dernein kurucular arasnda n plana kan isimler unlard: Refik el-Azm (Mslman, am), Raid Rza (Mslman, Suriye), skender Ammun (Hristiyan, Lbnan), Fuad el-Hatib (Mslman, Lbnan), Salim Abdlhadi (Mslman, Cenin), Hafz el-Said (Mslman, Yafa), Naif Tellu (Mslman, am), Ali Naaibi (Mslman, Kuds) (Antonius tarihsiz: 109). Bu cemiyet Osmanl ordusunda subay olan Aziz Ali el-Msr tarafndan kurulmutur. Dier kurucu yeleri ise unlardr: Salim Cezairi (Mslman, am), Emir Amin ve Adel Arslan (Drzi, Lbnan), Halil Himade (Mslman, Beyrut), Emin Kazma (Hristiyan, Humus), Safvet el-Avva (Mslman, am), Ali Naaibi (Mslman, Kuds), kri el-Asali (Mslman, am) (Antonius tarihsiz: 110). Bu cemiyetteki gayrimemnun Arap subaylar 1914de el-Ahd adnda yine gizlilik esaslarna bal bir baka cemiyet teekkl ettirmilerdir (Schlch 1991: 427). Dernek kurucular ve yelerinin tamam Mslmand ve unlard: Avni Abdlhadi (Cenin), Cemil Merdan (am), Muhammed el-Mihmisani (Beyrut), Rstem Haydar (Baalbek), Refik Tamimi (Nablus), Tevfik el-Natur (Beyrut), Abdlgani el-Uraysi (Beyrut) (Antonius tarihsiz: 111-112). Great Britain, Admiralty, Geographical Section of the Naval Intelligence Division, A Handbook of Syria (Handbook), (Including Palestine), no. 96 a & b, s. 67den nakleden Zeine (1981: 77). Handbooks, no. 96 c & d, s. 18den nakleden Zeine (1981: 77). PRO FO [Public Record Office, Foreign Office] 195/2433. Lowtherdan Beyrut, am, Kuds, Halep konsoloslarna (gizli), fol. 19 (Pera, 26 Haziran 1912)den nakleden Kayal (1998: 138). Tibi (1997: 110), bu kongreye ev sahiplii yapan Fransann ayn zamanda Arap gizli cemiyetlerinin organizasyonunu da desteklediini ileri srmektedir. Kohn (1928: 223), Araplarn Birinci Dnya Sava ncesindeki hedeflerini btn Araplar bir federasyon altnda birletirmek, halifelik makamn ilk ortaya kt gnlerdeki mahiyetine dndrmek ve am ve Badata romantik bir arzunun neticesi olarak eski ihtiaml gnlerini yaatmak eklinde formle ettiklerini ifade etmektedir. Bu arada Araplarn gizli cemiyeti el-Fetat erif Hseyine szl olarak Suriye ve Mezopotamyadaki Arap liderlerin bir isyan iin hazr olduunu bildirmitir. erif Hseyin, daha sonra Irak kral olacak olu Faysal araclyla bu cemiyetle temasn srdrmtr (Mejcher 1991: 441). El-Fetatn erif Hseyin tarafndan desteklendii hakknda ayrca bkz. Lapidus (1989: 642). Yaplan grmelerde Mays 1915de am Protokol olarak adlandrlan ve kurulacak bamsz Arap devletinin snrlarn tespit eden bir anlamaya varlmtr. Buna gre 1839dan beri ngilterenin elinde bulunan Aden ve 1882den beri fiilen ngiliz idaresinde olan Msr haricinde Bereketli Hillin ve Arap yarmadasnn tamam Arap devletinin snrlar iinde kalyordu. Doudaki ran snr kesin olarak belirlenmese de Anadoluya temas eden kuzey snrlar 37. paralelde Mersin, Adana, Birecik, Urfa, Midyat ve Cizre hattndan ran snrna kadar devam ediyordu (Mejcher 1991: 442). 199

46
47
48
Cemal Paa, hatralarnda Fransz Konsolosluundan msadere edilen belgelere gre am ve Beyrutta yaayan baz Mslman liderlerinin itham edildiini ve Arap ihtilalcilerin Franszlarla ibirlii iinde olduunun aka anlaldn yazmaktadr. Ayrca bu evraklarda ad geen Arap liderlerinden de bahsetmektedir. Bkz. Cemal (1959: 218-219). damlar hakknda kendini savunurken de, bu kararlar vermekteki amacnn Arap isyanclar korkutmak olduunu ifade etmektedir. Bkz. Cemal (1959: 250-251). Mejcher (1991: 442) ise, Cemal Paa ve Alman General Falkenhaynn amacnn el-Fetat ve el-Ahd gibi gizli cemiyet mensuplarn yakalayarak Arap isyann etkisiz klmak olduunu ifade etmektedir. Cemal Paa hatralarnda (1959: 279-299) Arap liderlerin idamna gereke olarak gsterdii vesikalar da vermektedir. erif Hseyin ayaklanma gerekeleri arasnda Jn Trk idaresinin slma uygun olmadn ve Suriyedeki idamlar gstermitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Krkolu (1982: 119); Kohn (1928: 225). Arap isyannn ngiltereye maliyeti 11.000.000 sterlin olmutur. 8 Austos 1916da erif Hseyin ayda 125.000 sterlin olmak zere yaklak 1 milyon sterlin almtr. Dier 10 milyon sterlin ise asker operasyonlar ve salanan desteklerin masraflardr (Storrs 1939: 160, 1. dipnot; Zeine 1981: 115, 37. dipnot). US [Records of the U.S. Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey (1910-1929)] 867.00/1094 Filistin Meclisleri Yksek Komisyonundan Birleik Devletlerin li Hkmetine, Kudsteki saygdeer Amerikan Temsilcisinin Dikkatine (Hayfa, 27 Kasm 1919)dan nakleden Kayal (1998: 230).
200
Arab Nationalism from Its Emergence until 1918

Dr. H. Bayram SOY
Abstract: In the Ottoman Empire, by the introduction of modern schools with Tanzimat and by the influence of the missionary schools opened in Syria, Lebanon and Palestine, Western nationalist ideas became prevalent, especially among the Christian Arabs. As for the Muslim Arabs, as a reaction to the irresistible regression against the West, they tried to find a solution to this regression by reviving Arabism through emphasizing on the Arab identity and culture, and its contributions to the Islamic and Western civilizations. The Christian Arabs, besides working on the revival of the Arab language and culture, they also discussed the idea of separation and defended the idea of independence from the Ottoman Empire. But the Muslim Arabs, instead of separation, defended the unity of the Empire, but demanded their language widely used and culture to be more considered especially in their local areas. However, compared to Syrians, the Egyptian Arabs, under the influence of the British rule, developed a different understanding of nationalism by emphasizing on the idea of motherland and gave importance for being an Egyptian more than being an Arab. In spite of the nationalist movements among Muslim and Christian Arabs, the revolt started by Sheriff Hussein in Hedjaz during the First World War gained a restricted support among the Arabs. Because of the secret Sykes-Picot Agreement and Balfour Declaration, the Arabs were not able to get their independence after the First World War. Moreover, they were obliged to live under the English and French mandates by the supervision of the United Nations. So, for their independence, they had to wait until 1940s, when the colonialist powers began to emancipate their colonies. Key Words: The Arab Nationalism, The Arabs, Nationalism, The Ottoman Empire, The Middle East
Krkkale University, Department of History / KIRIKKALE bayramsoy@ttnet.net.tr bilig Summer / 2004 Number 30: 173-202 Ahmet Yesevi University Board of Trustees
Arabskiy Na]ionalizm: s Momenta Powvleniw do 1918 g.

X. Bayram SOY, Dr.
Rezme:
Vmeste s otkrtiem sovremennx kol v Osmanskoy *mperii v svwzi s tanzimatovskimi reformami i vliwniem missionerskix kol v Sirii, Lbnane i Palestine, osobenno sredi arabov-xristian stali rasprostranwt#sw na]ionalistieskie idei. Arabmusul#mane, opiraws# na arabskoe na]ional#noe samoopredelenie i kul#turnoe nasledie, a takje upominaw o vklade arabov v musul#mansku i zapadnu ]iviliza]ii, vozrojdaw arabskoe samosoznanie, ptalis# nayti puti vxoda iz situa]ii neizbejnoy otstalosti musul#manskogo mira pered Zapadom. Arab-xristiane narwdu s dewtel#nost# vozrojdeniw arabskoy kul#tur i wzka, vstupali za ide otdeleniw i nezavisimosti ot Osmanskoy *mperii. Arab-musul#mane, wvlwws# storonnikami soxraneniw ]elostnosti imperii, trebovali pridavaniw bol#ego znaeniw arabskomu wzku i kul#ture v regionax, gde oni projivat. Odnako po sravneni s Siriey, egipetskie arab, pod vliwniem rukovodstva Anglii, priderjivalis# drugogo ponwtiw na]ionaliza]ii, delaw udarenie na ponwtie rodina, vdvigali na pervy plan svoe egipetskoe nejeli arabskoe na]ional#noe opredelenie. Nesmotrw na na]ionalistieskoe teenie sredi arabovmusul#man i arabov-xristian, vo vremw 1-oy mirovoy voyn vosstanie za nezavisimost#, naatoe >erifom Xseinom v Xidjaze, nalo li# ograniennu podderjku sredi arabov. Po taynomu soglaeni Saykes i Pikot i soglasno deklara]ii Balfour, arab ne poluiv nezavisimosti posle 1-oy mirovoy voyn, vnujden bli prinwt# mentalitet Anglii i Fran]ii pod egidoy OON i tol#ko v kon]e 1940-x godov, kogda naalsw pro]ess razlojeniw koloniy, smogli priobresti nezavisimost#. arab,
Kleve slova: arabskiy na]ionalizm, na]ionalizm, Osmanskaw *mperiw, Sredniy Vostok.
Universitet Krkkale, Fakul#tet Estesstvennx i Gumanitarnx Nauk, Kafedra *storii- KRKKALE bilig leto 2004 vpusk: 30: 173-202 Polnomony Sovet Universiteta Axmeta Wsavi
bayramsoy@ttnet.net.tr
Trkiye ve Kazakistanl Spora Katlmc Erkek niversite rencilerinin Psikolojik htiyalarnn Karlatrlmas
Yard. Do. Dr. Emin KURU
zet:1. Bu aratrmada, Kazakistandan gelip Ankarada farkl niversitelerde renim grrken, yksek renim yurtlarnda kalan, bu sre ierisinde spor yapmak isteyenlere ak olan kapal spor salonundan beraberce istifade eden Kazak ve Trk niversite rencilerinin 15 boyutta psikolojik ihtiyalar incelenmi, aratrmann bulgular aada zetlenmitir: 2. Aratrmada kullanlan veri toplama aralar: Psikolojik ihtiyalar Murrayn 1938de saptad insan davranlarn ynlendiren psikolojik ihtiyalar lmek amacyla, Alien Edwards tarafndan gelitirilen Edwards kiisel tercih envanteri (Edwards Personal Priferans Shedule) olarak bilinen ve Trkiyede Prof. Dr. Yldz Kuzgun tarafndan dilimize evrilip, gvenirlii ve geerlii saptanm olan lme arac kullanlmtr. (Kuzgun 1985:1-2,69-85) lek 15 ihtiyac belirlemektedir. Bunlar baarma, uyarlk,dzen, gsteri, zerklik, yaknlk, gsterme, duygular anlama, ilgi grme, baatlk, kendini sulama, efkat gsterme deiiklik, sebat, kar cinsle ilikiler ve saldrganlk boyutlardr. Bu ihtiyalarla ilgili tanmlar ve aklamalara ileride ayrntl bir biimde yer verilmitir. lemler t testiyle analiz edilmi, ilemler ii SPSS Windows Paket program kullanlmtr. 3. Edwards kiisel tercih envanterinde, maddeler zorunlu semeli olup, 15 ihtiyacn her birinin dierleriyle ikier kere karlatrlmas gerekmektedir. Bu yolla elde edilen madde says aslnda 210dur. Ancak envanterin ciddi biimde doldurulup doldurulmadn kontrol iin maddelerden 15 tanesini envanterde ikier kere yer verilmektedir. Bylece madde says 225 olmaktadr. Bu almada 30 Kazakistanl, 40 Trkiyeli renci olmak zere toplam 70 envanter deerlendirmeye alnm, 30 envanter gvenilirlik puannn altnda (9) puan alt olduundan deerlendirilmeye alnmamtr.
Gazi niversitesi Beden Eitimi Spor ve Yksek Okulu retim yesi / ANKARA ekuru@ gazi.edu.tr
4. Her iki denek grubu baarma, uyarlk dzen, gsteri, zerklik, yaknlk, gsterme, duygular anlama, ilgi grme, baatlk, kendini sulama, efkat gsterme, sebat, kar cinsle ilikiler ve saldrganlk bakmndan karlatrlm, Kazakistanl ve Trkiyeli renciler arasnda bu ihtiya bakmndan farkllk bulunamamtr. 5. Kazakistanl ve Trkiyeli renciler deiiklik ihtiyac bakmndan karlatrlm puanlarn aritmetik ortalamalar (x) incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 42,90, Trkiyeli rencilerin 61,65 olduu denek gruplarnn karlatrlmasnn sonunda elde edilen verilerden standart sapmalar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 24,33, Trkiyeli rencilerin ise 28,38 olduu grlmtr. Her iki grubun deiiklik boyutuna ilikin puanlar arasnda farkllklar iin Ti testi sonucu t=2,243*dr. Bu deer 0,05 dzeyinden anlamldr. Bu durumda Kazakistanl renciler ile Trkiyeli rencilerin deiiklik ihtiyalar bakmndan her iki grup arasnda manidar bir farkllk bulunmaktadr. Trkiyeli renciler Kazakistanl rencilere gre daha fazla deiime nclk etmektedirler. Anahtar kelimeler: Spor Psikolojisi, Kazakistanl renciler, Trkiyeli renciler, spora katlm.
Giri Trkiyede 2000-2003 yllar itibariyle yksek renime devam eden Kazakistan ve dier Trk Cumhuriyetlerinden gelen toplam 7425 renci mevcuttur (Milli Eitim Bakanl 2000). Bu rencilerin bir ksm da Ankaradaki farkl niversitelerde renim grmektedirler. renim sreleri boyunca Kredi Yurtlar Kurumuna bal yurtlarda kalan renciler spor yapma imkanna da sahiptirler. Ayrca Ankarada belediyelerin oluturduu semt sahalar onlarn ak alanda spor yapma ihtiyacna cevap verir durumdadr. niversitede okuyan Trkiyenin eitli illerinden ve Kazakistandan gelen rencilerin bu ortamlarda dzenli spor yaptklarn gzlemlemekteyiz. Bu ortamn psikolojik ihtiyalara ne kadar yansd, bu almann aratrma konusunu tekil etmektedir. Trk Cumhuriyetlerinden gelen genlerin ve Trkiyedeki genliin belli deerler etrafnda btnlemesinin temellerini rencilik yllarnda kurulacak diyalogla, oluturulacak dostluklar ve nihayet alnan eitim sonras sergilenecek davran beraberliklerinin olabilmesi iin kalc salkl dostluklara zemin oluturulmaldr. Bu anlayla oluturulacak ortak politikalarn temelleri Trkiye ve Trk Cumhuriyetlerine mensup lkelerin ortak menfaatleridir. lkeler ve insanlar birbirine yaklatran en nemli olgulardan biri de spor faaliyetleridir.
204
Kuru, Trkiye ve Kazakistanl Spor Katlmclarn Erkek renci...
Dzenli spor faaliyetleri srdren Trkiye ve Kazakistanl renciler salkl fiziki grnme sahip olduklar grlmektedir. Yurtlara ait spor salonlarnda ve belediyeye ait ak alanlarda spor faaliyetlerini dzenli olarak srdren Trkiye ve Kazakistanl rencilerin kiilik yaplarnn benzeim veya ayrm noktalarnn bilinmesi spor faaliyetlerinin etkisi adna nemli bir veriyi oluturacaktr. Bu gne kadar hi yaplmam olan bu alma tr Trk dnyasna ynelik politikalarda sporun yeri ve nemine k tutmas bakmndan yeni bir yaklam olarak dnlmelidir. Her yl artan saylar ile Trkiyedeki niversitelerde eitimini ve renimlerini srdren Trk Cumhuriyetlerinden gelen genler, kald Kredi Yurtlar Kurumunda kaynama srecini yaamaktadrlar. Sporun oluturduu dostluk ve kardelik ortam, youn yaanacak spor faaliyetleri kaynamay hzlandrmada nemli bir faktr olarak gzkmektedir. Bu almann amac, Kazakistandan gelerek Ankaradaki farkl niversitelerde okuyan rencilerin psikolojik ihtiyalarn Trkiyeli niversite rencileri ile karlatrmaktr. Sporun toplumsal kaynamay salad varsaymndan hareketle ayn soydan gelen, farkl kltr ortamlarnda yetimi genlerin Trkiyede bulunma sreleri ve spor mterek olgusunun her iki gruptaki psikolojik ihtiyalar ve bu ihtiyalarn belirginlemesinde etken midir? Dolaysyla bu soruya, eitimin kiilik yapsyla ilgisi bakmndan da yaklalabilir. Bu durum, spora katlm bakmndan nemli bir deiken olarak gzkmektedir. Her iki denek grubunun psikolojik ihtiyalarnn belirlenmesi almamzn amacn oluturmaktadr. Kiilik Gen ve yetikinlerde fiziksel ve zihinsel aktiviteler uygun sportif yaantlar oluturmak iin ama dorultusunda fiziksel evre ile btnleir. Bu durum yaantlar en st seviyeye tar. Gen bireylerin etkileimde bulunduu bu olgu duygusal etkileimin en youn olduu yaant srecidir. Kiinin olumlu benlik gelitirebilmesi iin baz ilerde baarl olmas gerekmektedir. Bu durum kar tarafta kabul grmeyi salayacandan bireyin kendini kabul edebilmesi iin nemli bir yaant olacaktr (Onur 1985: 21-25; Onur 1993:45). Fiziksel aktivitelerde kendini yeterli gren veya bakalar tarafndan o ekilde alglanan bireyin kendi vcudunu beenmesi ve fiziksel olarak kendi kendini yeterli olabileceini dnmesi kendine gven ve z saygsnn olumlu gelimesini salayacaktr (Baymur 1994:97; Saluman 1990: 3,4,5,9). Bireylerin z saygs ksa sreli nemsenecek dzeyde deiime uramazlar. Kiilie ynelik ev205
resel etkileimi oluturmak iin en iyi aracn spor ortam olduu sylenebilir. eitli biyolojik evresel ve bireysel etmenlerin sonucunda farkllaan benlik kavramn motivasyon, z kontrol ve baar gibi faktrler etkileyebilmektedir. Kiiler arasnda yaanan sorunlar ile benlik kavram arasnda anlaml ilikiler grlmektedir ( ztrk vd.1993:333,334). Kiide ben olgusu gelitike benlik kavram onun alglama alannn en nemli yesi olarak ortaya kmakta ve ya ile birlikte daha soyut ve karmak bir nitelik kazanmaktadr. Gabay, Livesyl ve Bromley yaptklar aratrmalarda ocuklarn kendilerini betimlemede sosyal roller, kiiler aras ilikiler, yelikler gibi sosyal zelliklerini belirttikleri grlmektedir (Gabay 1996:17; Livesyl ve Bromley:1973), (Damon vd.1988:15,45). Sporcularda orta dzeyde saldrgan olmas aranan zelliklerdendir. Fakat baarl oyuncularn hrs ve istek dzeyleri yksek olmaktadr (Salakon 1990: 865,866). Sporcularda inat, rekabeti, saldrgan atlet tipler kuvvetli liderlik zelliklerine sahiptir (Fletcher vd. 1971:34,41). Yaplan aratrmalarda sporun bireylerde birbirlerine kar saygl olma, kurallara uyma, ibirlii yapma, bamsz davranma, kendini disipline etme, azimli ve karal olma ve toplumsallama srecini hzlandrd, milli duygular gl kiilik gelitirmede etkili olduu belirtilmektedir (Johnson1991:33,36). Sporun bireydeki kiilik oluumunda etkisinin nemi, Avrupa parlamentosunda da gndeme gelmi niversite rencilerinin bo zamanlarnn %70 inin spora ayrlmasn nermilerdir. Ayrca sporun bo zaman uras olmasnn yan sra bir meslek durumuna gelmesi de toplumsal bir kurum olarak etkinliini arttrmaktadr (zolu 1977:15,19). Spor ve Kiilik likisi Eitim, kiinin davranlarnda kendi yaantlar yoluyla istendik ynde bir dereceye kadar kalc deiimler meydana getirme srecidir. (Bloom 1979:75,87) Bir baka tanma gre ise eitim kiilik, zeka, ilgi, yaant gibi srelerin etkileimidir (Var 1978:25,27). Sporla uraan renciler kendilerinde var olan fiziksel zelliklerin farkndadrlar. Bu fark bireylerin geliimsel, kaltmsal ve evresel etkilerinin yan sra daha nceleri sporla uramalar ile de ilgilidir (Kane1964:99,103). Sporcular bir sportif faaliyete katlmalarndan dolay tatmin duyarlar. (Balogun 1987:343,344; Subhan vd. 1987:223,229) Bu tatmin de rekabet
206
drtsn harekete geirir. nsanlar arasndaki karakter farkllklarndan dolay baz kiiler dierlerinden daha rekabeti olurlar. Ancak, yarma ve rekabet kaltsal eilimler deildir. inde yaanan toplum tipine gre renilmi davranlardr (Onur 1985:103,123.; Onur 1993:28,4). Bireyin kiilik geliiminde ve deiiminde ald eitim, sosyo ekonomik dzey, kltrel evre ve ya, etkin bir rol oynamaktadr. Kiiliin tanmlanmasnda eitimin ve deneyimlerin belirli evreler iinde btnleerek kiide gvenilebilen davran deiiklii olduu vurgulanmaktadr (Damon vd. 1988:113). Kiilik kuramclar kiilii etkileyen faktrlerin neler olabilecei zerinde gnmzde de youn bir ekilde almaktadr. Bu bakmdan sportif yaantlarn kiilik gelimesi veya deimesi bir baka ifade ile benzeimi spor ortamnda ne kadar olmaktadr. nk spor mterek kltrlenme ve uyarclarn olduu, sosyalleme srecinin yaand kltrlenme faaliyetleri iin nemli bir ara olacan dndmz olumlu sonular olan psikolojik bir etkendir. Oyun, yarma ve hareket ile gelien benlik kavram kiinin duygusal davranlarnn nemli bir esidir (Salakon1990:865-866). Psikologlarn yapt tanmlarda bireyin zel ve ayrc davranlar kiilik olarak tanmlanmaktadr. Kiilik zeldir ve ayrt edicidir. nk bireyleri birbirlerinden farkl klan davran rntleri ayrt edilerek yorumlanmaktadr. Bu bakmdan kiiliin incelenmesinde bireyin dier insanlardan hangi noktalarda ayrld nem kazanmaktadr ( enerler 1993:1,3,28,35). nsan yaam olduu srete eitli ilikiler kurar. Ve bu ilikilerin gerektirdii davranlar gstermek ister. Fakat eitli faktrler ve olgular bu ilikileri etkiler. Bu etkiler, bireyin yaad toplum ve o toplumun yaama artlar bireyin kiiliini ynlendirmektedir. Kiilik kavram ok geni bir kapsamla ele alnmaktadr. nsann ilgilerini, tutumlarn, yeteneklerini, konuma tarzn, d grnn ve evresine uyum biimini iermektedir (Baymur1994:97). Bireyde kiilik yaam olduu toplumda dier kiilerle ve organize gruplar iindeki etkileimle olumaktadr. Bu etkileime zemin hazrlayan en gzel ortam da spor faaliyetlerinde bulunmaktadr. nk bireysel tercihlerin n plana kt eitli bo zaman etkinliklerinin hibiri sporda olduu kadar oyun, zevk, elence ve yarma elerini birlikte tamazlar. Spor sosyal ve kltrel ayrm yapmadan insanlar cezbeden merkez olma zelliini srdrmektedir. Eitimde kiilik gelimesini salamak iin disiplinler aras bir etki olarak algladmz sporu kitleler iin hoa vakit geirilen bir seyir, enerjiyi biimlendirmede dengeli ve mcadeleci bir anlay uyandrmak iin yneticilerin ba vurduu bir yntem ve insanla207
ra haz veren kurallar olan bir oyun olarak ifade edebilmekteyiz (Suphan vd.1987:223,229). Beden eitimi ve spor bireysel ya da takm olarak psikolojik ve toplumsal davranlar gelitirici, toplumlar birbirine kaynatran eitim ve yarma faaliyetleridir. Baka bir ifadeyle beden eitimi ve spor bireyin kefedilmemi zelliklerini tanmasn salayan ve yaratc ynn harekete geiren nemli bir faktrdr (Erkal 1988:114). Spor gnmzde eitli zellikleri ile toplumsal bir kurum ve ok sayda insann yaam biimi durumundadr. Gelimi toplumlarda gnlk yaantnn vazgeilmez bir paras haline gelmitir. niversitelerin eitli blmlerinde okuyan Trkiye ve Kazakistanl renciler ok mkemmel olmayan artlarda spor alkanlklarn srdrmektedir. Bu da rencilerin spora kar ok istekli olduklarn gstermektedir. Bu durum rencilerin sosyalleme ve benlik algs srelerini dorudan etkilemektedir. Bu olguyu eitimin bir paras olarak da yorumlayabiliriz. Crattyye gre motor becerilerin kazandrlmasnn benlik geliimini olumlu ynde etkilediini, ocuklarn hareket halinde vcudunu iyi kontrol edemiyorsa yetersiz bir benlik olutuunu ileri srmektedir (Cratty 1974:1,15). Bunun yan sra alglanan fiziksel yeterlilik de benlik kavramn olumlu ynde etkilemektedir (Gndz vd.1991:229,238). Spora katlm niversite genliinde bo zaman faaliyetleri arasnda nemli bir yer almaktadr. Ders d etkinlikler adyla ele alnan konu eitimin nemli bir boyutunu oluturmaktadr. Haftalk eitim program iinde yer alan derslerin renimi dnda kalan zaman iinde belirli rencilerin sportif etkinlikler yoluyla eitimlerini srdrmesi anlamndadr. Ders d etkinlikler modern eitim ortamlarnda ikinci eitim veya paralel eitim olarak adlandrarak genel eitimin ayrlmaz bir paras olarak tanmlanmaktadr (Karakk1999:52-61). Gnmzde ders dnda kalan zamanlar yapc bir biimde deerlendirme ile rencilerin bedensel ve ruhsal bakmdan olgunlamas arasnda dolayl bir iliki vardr. Bu durumda sanayilemenin hzlanmas, kentlerin giderek oalmas ve younlamas gibi faktrler ders d zamanlarn nemini giderek artrmtr (Mutlutrk 1993:245). Sanayi toplumunun olumas ile beraber gelen sosyal ve psikolojik sorunlar sanayilemi lkelerin nlerinde zm bekleyen sorunlarndandr. Bu sorunlar daha ok genlik kesimini etkileyen ruhsal ve zihinsel sorunlar da iermektedir. (Armaner 1986:80)
208
Trkiyede eitli skntlar iinde olan genlerin nemli bir blm bo zamanlarnda kendilerini megul edip elendirecek sporda rekreasyon alkanlndan yoksundur. Oysa bu faaliyet tr genlerin ileride yakalanmalar muhtemel sosyal hastalklardan uzak tuttuu gibi koruyucu ynyle onlarn ruh sal ve dengesini spora ynelik rekreasyon faaliyetlerini salar. Nihayet eitli ihmal ve yanl davranlardan dolay beden ve ruhen eitli zr ve hastalklara yakalanm olanlarn rehabilitasyonunda bu faaliyetler son derece nemlidir. (znder 1988:15) Kiilikle lgili Yaplan Aratrmalar Spora katlmn etkisi bilim adamlarnca aratrlm bu aratrmalarda sporcu olanlar, olmayanlar ya da elit ve vasat sporcular karlatrlm, bu almalar sonunda sportif katlmn kiilik zerine etkili olduklar bulunmutur. (Salokon 1990; Hoffman 1986:390,397; Balanz vd.1976:45,49; Geron vd.1986:120,135) Wendt tarafndan 21 takm sporcusu bayana ve 21 bireysel spor yapan bayana Edwars kiisel tercih envanteri (epps) kiilik zellikleri farkn lmek zere uygulanmtr. Ancak ihtiya asndan nemli bir fark bulunamamtr (Wendt vd:1974). Kiilikle spor tr zerinde yaplan aratrmalarda haltercilere ynelik bulgular utanga, aalk, duygusu olan, ok kuvvetli ve hakim olmay, erkeke grnmeyi arzu eden kimselerdir. (Wendt vd.1974:861,862; Ellison vd.1975:250,255), (Petrov 1986:78) Gerek yurtdnda yaplm bir ok aratrma gerekse yurdumuzda yaplan aratrmalar. (ztrk 1993:333,334) spor ile kiilik zellikleri arasnda manidar farkllk vardr ve yoktur gibi elikili sonular vermekte bu almalar kendi rnekleriyle snrl bulunmaktadr. Wallaca ve Stuff (1973) tarafndan yaplan bir aratrmada, ocuklarn sporda baarmalarna ynelik davranlarnn genel eitimlerine katks bir yl boyunca incelenmi ve bu faaliyetlerin ocuklarn davranlar ile benliklerini etkiledii saptanmtr (Wallaca ve Stuff:1973), (amlyer 1992den:19,21). 1995 ylnda farkl branlardaki beden eitimi spor yksekokulu rencilerine Edwards kiisel tercih envanteri uygulanm bu almann sonunda gsteri, zerklik, yaknlk gsterme, duygular anlama, kendini sulama, efkat gsterme, deiiklikte bulunma, kar cinsle ilikiler ve saldrganlk boyutlarnda sporcu gruplar arasnda manidar bir farkllk olmad rapor edilmitir (Kuru 1995:63,69).
209
Yntem 2002 2003 retim ylnda Ankarada farkl niversitelerde renim gren 18 25 ya grubuna mensup, Yksek renim Kurumuna ait yurtlarda kalan Kazakistanl erkek renciler ve Trk renciler arasndan, bo zamanlarnda ve hafta sonlarnda spor yapma alkanln srdren 20 Kazak renci ile 20 Trk renci, bu aratrmann rneklemini oluturmaktadr Bu rneklem kendi says ile snrl tutulmutur. Trkiye ve Kazakistanl renciler Ankaradaki niversitelerden O.D.T.., Gazi niversitesi, Ankara niversitesi, Hacettepe niversitesinde 2002-2003 retim ylnda renimlerini srdrmekte olanlardr. Bu renciler Yksek renim Kurumuna ait olan yurtlarda ayn yaam artlarn paylamaktadrlar. Denek gruplarna envanter,1 yllk bir srete Kredi Yurtlar Kurumuna bal Atatrk ve Balgat Yurtlarnn kapal spor salonlar, Gazi niversitesi spor tesisleri, Atatrk Orman iftlii kou parkurunda futbol, basketbol ve kou gibi farkl branlarda srekli spor yaptn beyan eden rencilere 2 er 3 er kiilik gruplar olarak envanter uygulanmtr. Yz yze grme yolu ile denek gruplarna ulalmaya allmtr. Hafta sonlarnda dzenli olarak spor yaptklarn beyan edenlere envanter uygulanrken seyrek ve dzensiz spor yaptklarn beyan edenlere envanter uygulanmamtr. Bu almada 30 Kazakistanl, 40 Trk renci olmak zere toplam 70 envanter deerlendirmeye alnm, 30 envanter gvenilirlik puannn altnda (9) puan olduundan deerlendirilmeye dahil edilmemitir. Bu almada Trk Cumhuriyetleri ve Kazakistanl renci denek grubu bulma gl yaanm, alma Kazakistanl ve Trkiyeli rencilerin saylar ile snrl tutulmutur. Dzenli spor yapan rencilere antrenmanlarndan sonra kendi istedikleri yer ve zamanda envanterin doldurulmas istenmitir. Aratrma Tarama Metodu olup gnlllk esasna gre yaplmtr. 1-Kazakistanl renciler: Kazakistandan Trkiyeye okumak iin gelip farkl niversitelerde renim gren spor yapma alkanlna sahip erkek rencilerdir. 2-Trkiyeli renciler: Anadolunun farkl vilayetlerine mensup olup Gazi niversitesinin farkl blmlerin de renim gren spor yapma alkanlna sahip erkek rencilerdir.
210
Veri Toplama Arac Psikolojik ihtiyalar Murrayn 1938 de tespit ettii insan ve davranlarn ynlendiren psikolojik ihtiyalar lmek amac ile Allen Edwards tarafndan gelitirilen Edwards kiisel tercih envanteri (Edwards Personel Pireterense Schedule) olarak bilinen ve Trkiye de Prof Dr. Yldz Kuzgun tarafndan dilimize evrilip uyarlanan, geerlilii, gvenirlilii tespit edilmi lme arac kullanlmtr. lek: 15 psikolojik ihtiya belirtilmektedir. Bunlar baarma, uyarllk, dzen, gsteri, zerklik, yaknlk gsterme, duygular anlama ilgi gsterme, deiiklik, sebat, kar cinsle ilikiler ve saldrganlk boyutlardr. Veriler normal dalm gsterdiinden iki gurubun karlatrlmas iin t testi kullanlmtr. Ve ilemler iin SPSS for Windows Paket Program uygulanmtr. Bulgular Trkiye ve Kazakistanl rencilerin psikolojik ihtiyalarnn karlatrlmasnda belirlenen 20 Trkiyeli renci ve 20 Kazakistanl niversiteli erkek renciler bu almann rneklem gurubunu oluturmaktadr. Tablo-1: Aratrma Gurubu:
Aratrma grubu Kazakistanl spor aktivitelerine katlan renciler Trkiyeli spor aktivitelerine katlan renciler say 20 cinsiyeti erkek Spora ynelik deiken aktiviteler Futbol,basketbol,voleybol,kou
20
erkek
Futbol,basketbol,voleybol,kou
Bu aratrmada amalar dorultusunda Trkiye ve Kazakistanl niversite rencilerinin spora katlp katlmadklar aratrmac tarafndan deneklerle yz yze grerek ve gzlem metoduyla elde edilmitir.
211
Tablo-2: Trkiye ve Kazakistanl sporcu rencilerin baar ihtiyalar: Gurup Kazakistanlm Spr. r. Trk spr. r. p=0.70, p> Tablo-2 de grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin baar ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr (p>0,05). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 43,16, Trkiyeli rencilerin 39,89 olduu grlmektedir. Standart sapmalar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 25,26, Trkiyeli rencilerin 28,71 olduu grlmektedir. Her iki grubun baar ihtiyacna ynelik puan ortalamalar arasndaki yaplan t = test sonucu 0,382dir. Bu deer 0,05 deerinde anlaml deildir. Bu durumda denekler arasnda ki puanlarda anlaml bir fark yoktur. Bu bulgu Vallaca ve Stuff (1973) aratrmalar ile benzerlik gstermektedir. Tablo-3: Trkiye ve Kazakistanl sporcu rencilerin uyarlk ihtiyalar: Gurup N Kazakistanl spr. r. Trk spr. r. p=0.36, p> Tablo 3de grld zere sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin uyarlk ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr ( p >0,05 ). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 50,86, Trkiyeli rencilerin ise 58,79 olduu grlmektedir. Standart sapmalar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 22,96, Trkiyeli rencilerin 30,81 olduu grlmektedir. Gruplarn uyarlk bakmndan puan ortalamalar iin yaplan t testi t testi sonucu t=0,926dr. Bu deer 0,05 deerinde anlaml deildir. Bu duruma gre Kazakistanl ve Trkiyeli gruplarn uyarlk ihtiyac puan arasnda anlaml bir fark yoktur. Bu sonucu Gndz vd. (1991:229,238) grleri desteklerken Gabay (1996),
212
N 20 20
x
43,16 39,89
S 25,26 28,71
t 0,382
x
20 20 50,86 58,79
S 22,96 30,81
t -0,926
Smith Hoffman (1986:390,397.), Synder vd. (1976:804,809.) yapt almalarla uyumluluklar gstermektedir Tablo- 4 Trkiye ve Kazakistanl rencilerin dzen ihtiyalar Gurup Kazakistanl Spr. r. Trk Spr. r. p=0.37, p> Tablo 4de grld zere sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin dzen ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr ( p>0,05 ). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 40,11, Trkiyeli rencilerin 48,54 olduu grlmektedir. Denek gruplarnn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 33,08, Trkiyeli rencilerin 26,14 olduu grlmektedir. Her iki grubun dzen ihtiyacna ynelik puan ortalamalar fark iin yaplan t testi sonucu 0,894dr. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasndaki puanlarda manidar bir farkllk yoktur. Bu sonu Bilge ve Bayarn aratrmalar ile benzerlik gstermektedir (Bilge 1992:10-17; Bayar 1993:14-15). Tablo-5: Trkiye ve Kazakistanl renciler gsteri ihtiyalar Gurup Kazakistanl Spr. r. Trk Spr.r. p=0.15, p> Tablo 5de grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trk ve Kazakistanl rencilerin gsteri ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr. ( p>0,05 ). Deneklerin alm olduklarn puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 50,11, Trkiyeli rencilerin 37,14 olduu grlmektedir. Denek gruplarnn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencileri 25,26, Trkiyeli rencilerin 27,88 olduu grlmektedir. Her iki grubun gsteri ihtiyacna ynelik puan ortalamalar fark iin yaplan t testi sonucu 1.541 dir. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasndaki puanlarda manidar bir farkllk yoktur. Bu sonu Petrovun aratrmalar ile benzerlik gstermektedir (Petrov 1986:89-90).
213
N 20 20
x
40,11 48,54
S 33,08 26,14
t -0,894
N 20 20
x
50,11 37,14
S 25,26 27,88
t 1,541
Tablo- 6: Trkiye ve Kazakistanl rencilerin zerklik ihtiyac Gurup Kazakistanl Spr.r. Trk Spr. r. p=0.41, p> Tablo 6da grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin zerklik ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr ( p> 0,05 ). Deneklerin alm olduklar puanlar aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 46,69, Trkiyeli rencilerin 39,49 olduu grlmektedir. Denek gruplarnn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 27,00, Trkiyeli rencilerin 28,68 olduu grlmektedir. Her iki grubun zerklik ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin yaplan t testi sonucu 0,817dir. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasndaki puanlarda manidar bir farkllk yoktur. Bu sonu Petrovun aratrmalar ile paralellik gstermektedir (Petrov 1986:76). Tablo- 7: Trkiye ve Kazakistanl rencilerin yaknlk ihtiyac Gurup Kazakistanl Spr. r. Trk Spr. r. p=0.69, p> Tablo 7de grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin yaknlk ihtiyac bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr ( p>0,05 ). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 53,66, Trkiyeli rencilerin 50,04 olduu grlmektedir. Denek gruplarnn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 27,53, Trkiyeli rencilerin ise 29,28 olduu grlmektedir. Her iki grubun yaknlk ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin yaplan t testi sonucu 0,402dir. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasndaki puanlarda manidar bir farkllk yoktur. Bu sonucu enerlerin (1993) yapm olduu alma desteklemektedir. N 20 20 N 20 20
x
46,69 39,49
S 27,00 28,68
t 0,817
x
53,66 50,04
S 27,53 29,28
t 0,402
214
Tablo-8: Trkiye ve Kazakistanl rencilerin Duygular anlama ihtiyalar Gurup Kazakistanl Spr. r. Trk Spr. r. N 20 20
x
44,66 43,29
S 25,41 21,68
t 0,183
p=0.85, p> Tablo 8de grld gibi sportif etkinliklere katlan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin duygular anlama ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr ( p>0,05 ). Deneklerin alm olduklarn puanlar aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 44,66, Trkiyeli rencilerin 43,29 olduu grlmektedir. Denek gruplarnn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 25,41, Trkiyeli rencilerin 21,68 olduu grlmektedir. Her iki grubun duygular anlama ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin t testi sonucu 0,183dr. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasndaki puanlarda manidar bir farkllk yoktur Synder vd. yaptklar almalarda fiziksel yeterliliin benlik kavramnn olumlu etkilediklerini bulmular iki sporcu grup arasndaki duygular anlama bakmndan fark bulamadklarn rapor etmilerdir (Synder vd.1976:805). Tablo- 9: Trkiye ve Kazakistanl rencilerin ilgi gsterme ihtiyalar Gurup Kazakistanl Spr. r. Trk spr. r. N 20 20
x
72,16 70,89
S 19,81 21,04
t 0,196
p=0.84, p> Tablo 9da grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin ilgi gsterme ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr ( p>0,05 ). Deneklerin alm olduklar puanlar aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 72,16, Trkiyeli rencilerin 70,89 olduu grlmektedir. Denek gruplarn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 19,81, Trkiyeli rencilerin 21,04 olduu grlmektedir.Her iki grubun ilgi gsterme ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin t testi sonucu 0,196dr. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasndaki puanlarda manidar bir farkllk yoktur. Wendt vd. 1974 ylnda takm ve bireysel spor yapanlara Bursel tercih envanteri uygulam denekler arasnda manidar bir fark bulamamtr. (Wendt 1974:860) Bu sonu eldeki bulgularla benzerlik gstermektedir.
215
Tablo-10: Trkiye ve Kazakistanl rencilerin baatlk ihtiyalar. Gurup Kazakistanl Spr. r. Trk spr. r. p=0.55, p> Tablo 10da grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin baatlk ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr (p>0,05). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 46,21, Trkiyeli rencilerin 45,14 olduu grlmektedir. Denek gruplarn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 25,42, Trkiyeli rencilerin 27,96 olduu grlmektedir. Her iki grubun baatlk ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin t testi sonucu 1,126dir. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasndaki puanlarda manidar bir fark yoktur. Bu bulguyu, Fletcher ve Dovelin iddialar sporculardan inat hareketleri saldrgan atlet tipler kuvvetli liderlik zelliklerine sahiptir savlar ile benzerlik gstermektedir (Fletcher vd. 1971:34-41). Tablo-11 Trkiye ve Kazakistanl rencilerin kendini sulama ihtiyalar: Gurup Kazakistanl spr. r. Trk Spr. r. p=0.21, p> Tablo-11 de grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin kendini sulama ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr (p>0,05). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 46,21, Trkiyeli rencilerin 60,54 olduu grlmektedir. Denek gruplarn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 26,68, Trkiyeli rencilerin 29,84 olduu grlmektedir. Her iki grubun kendini sulama ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin t testi sonucu 1,601tr. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasndaki puanlarda manidar bir fark yoktur. Bu bulgu Petrovun ve Kurunun yapt almalarla paralellik gstermektedir. (Petrov1986:45) (Kuru 1995:72)
216
N 20 20
x
46,21 45,14
S 25,42 27,96
t 0,126
N 20 20
x
46,21 60,54
S 26,68 29,84
t -1,601
Tablo-12: Trkiye ve Kazakistanl rencilerin efkat gsterme ihtiyalar: Gurup Kazakistanl Spr. r. Trk Spr. r. p=0.46, p> Tablo-12de grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl renciler arasnda efkat gsterme ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr (p>0,05). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 57,21, Trkiyeli rencilerin 63,29 olduu grlmektedir. Denek gruplarn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 28,85, Trkiyeli rencilerin 22,92 olduu grlmektedir. Her iki grubun efkat gsterme ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin t testi sonucu 0,737tr. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasndaki puanlarda manidar bir fark yoktur. Wendt ve Patterson (1974) yapt almalarla takm sporu ve bireysel spor yapan bayanlara uygulad Edward kiisel tercih envanteri ile kiilik farkn lm, denek gruplar arasnda efkat gsterme ihtiyalar bakmndan fark bulamadn rapor etmitir. Eldeki bulgular ile Wendt ve Patersonun yapt almalar benzerlik gstermektedir Wendt ve Peterson 1974 ( Ellison vd. 1975den:254). Tablo-13: Trkiye ve Kazakistanl rencilerin deiiklik ihtiyac: Gurup Kazakistanl Spr. r Trk Spr. r. p=0.03, p< Tablo-13de grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin deiiklik ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunmutur (p<0,05). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 42,90, Trkiyeli rencilerin 61,65 olduu grlmektedir. Denek gruplarn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 24,33, Trkiyeli rencilerin 28,38 olduu grlmektedir. Her iki grubun deiiklik ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin t testi sonucu 2,243tr.Bu deer anlaml bulunmutur. Bu durumda denekler arasndaki puanlarda manidar bir fark vardr. Bu sonu ile (Kuru
217
N 20 20
x
57,21 63,29
S 28,85 22,92
t -0,737
N 20 20
x
42,90 61,65
S 24,33 28,38
t -2,243*
1995:73; Balaz 1975:270; Geron vd 1986:120-135; Ellison vd. 1975:250-255) almalar paralellik gstermektedir. Tablo-14: Trkiye ve Kazakistanl rencilerin sebat ihtiyalar: Gurup Kazakistanl Spr. r. Trk Spr. r. p=0.28, p> Tablo-14te grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin sebat ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr (p>0,05). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 58,56, Trkiyeli rencilerin 48,74 olduu grlmektedir. Denek gruplarn standart sapma puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 33,64, Trkiyeli rencilerin 22,86 olduu grlmektedir. Her iki grubun sebat ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin t testi sonucu 1,079dur. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasnda manidar bir fark bulunamamtr. Bu bulgular ile Wendt ve Pattersonun almalarnn sonular benzerlik gstermektedir. (Wendt ve Paterson 1974:861-862) Tablo-15: Trkiye ve Kazakistanl rencilerin kar cinsle ilgi ihtiyalar: Gurup Kazakistanl Spr. r. Trk Spr. r. p=0.81, p> Tablo-15 de grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin kar cinsle ilgili ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr (p>0,05). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 40,56, Trkiyeli rencilerin 42,44 olduu grlmektedir. Denek gruplarn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 24,82, Trkiyeli rencilerin 24,69 olduu grlmektedir. Her iki grubun kar cinse ilgi ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin t testi sonucu 0,240 dr. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasnda manidar bir fark yoktur. Bu almann sonu218
N 20 20
x
58,56 48,74
S 33,64 22,86
t 1,079
N 20 20
x
40,56 42,44
S 24,82 24,69
t -0,240
lar ile Wendt ve Pattersonun yapt almalar benzerlik gstermektedir (Wendt ve Paterson 1974:33-35). Tablo-16: Trkiye ve Kazakistanl rencilerin saldrganlk ihtiyalar: Gurup N Kazakistanl Spr. r Trk Spr. r. p=0.58, p> Tablo-16 da grld gibi sportif etkinliklerde bulunan Trkiye ve Kazakistanl rencilerin saldrganlk ihtiyalar bakmndan anlaml bir fark bulunamamtr(p>0,05). Deneklerin alm olduklar puanlarn aritmetik ortalamalar ( x ) puanlar incelendiinde, Kazakistanl rencilerin 70,41, Trkiyeli rencilerin 66,34 olduu grlmektedir. Denek gruplarn standart sapma puanlar incelendiinde Kazakistanl rencilerin 25,35, Trkiyeli rencilerin 20,86 olduu grlmektedir. Her iki grubun kar cinse ilgi ihtiyalarna ynelik puan ortalamalar fark iin t testi sonucu 0,554 dr. Bu deer 0,05 deerinden anlaml deildir. Bu durumda denekler arasnda manidar bir fark yoktur. Bu almann sonucu, Kuru ve Wendt vd.in yaptklar aratrmalarn sonucu ile benzerlik gstermektedir (Wendt vd. 1974:33-35; Kuru 1995:73). Sonu Edwards Kiisel Tercih Envanteri Murray tarafndan betimlenen psikolojik ihtiyalarn bir kimsede bulunu derecesini saptamaktadr. lekte yer alan 15 ihtiya yle aklanmaktadr. 1- Baarma-Baar(Achievement): Bir eyin en iyisini yapma, baarl olma, yetenek ve aba gerektiren ilerin stesinden gelme, otorite olarak tanma, byk nemi olan bir ii baarma, ok zor bir ii ok iyi bir ekilde yapma, zor problem ve bilmeceleri zme, bir eyi bakalarndan daha iyi yapabilme olarak aklanmaktadr. Tablo-1den elde edilen verilerden anlalaca zere Kazakistanl renciler ile Trkiyeli renciler arasnda baarma ihtiyalar bakmndan fark olmamas Kurunun yapm olduu alma Cokuntrk ve Balanzn almalar ile benzerlik gstermektedir (Balanz 1976:45-49; Cokuntrk 1988:26; Kuru 1995:71).
219
x
20 20 70,41 66,34
S 25,35 20,86
t 0,554
Crattyye gre motor becerilerin kazandrlmas benlik geliimini, fiziksel yeterlilik de benlik kavramn olumlu ynde etkilemektedir (Cratty1974:45; Gndz vd.1991:229-238). Bu bakmdan Kazakistanl ve Trk rencilerin sporu bir alkanlk haline getirmeleri iin orta okul ve lise yllarnda spor yapmalar gerekmektedir. Bu durumda her iki denek grubunun yeteri kadar motor becerilerinin gelitii, bylece kuvvetlerini fiziksel olarak yeterli hissetmeleri, denek gruplarnda olumlu kiilik yapsnn olutuu anlalmaktadr. Sporu alkanlk haline getirmi denek gruplarndaki fiziksel yeterlilikten dolay oluan olumlu benlik yapsnn iinde baarma arzusu rol oynar. Baarma ihtiyalarnda manidar bir farkn olmay her iki grubun da sporcu olmasndan kaynaklanmaktadr. Her iki grubun ortak kltr deerlerinden gelmesi, her iki gurubun sporcu olmas ve niversite mezunu olma beklentileri, yurt ortamnda ayn artlar paylamalar denek guruplarnda baar boyutunda manidar bir fark bulunmamasnn nedeni olarak sylenebilir. 2- Riayet Etme,Uyarlk (Deference): Dierlerinden fikir alma, bakalarnn ne dndn renme, ynergeleri takip edip bekleneni yapma, bakalarn vme, bakalar iyi bir i yaptnda bunu onlara syleme, dierlerinin nderliini kabul etme, byk adamlarn hayatlaryla ilgili kitaplar okuma, geleneklere uyma ve geleneklere uymayan eylerden kanma, karar vermeyi bakalarna brakma gibi nitelikleri kapsar. Kazakistanl ve Trkiyeli renciler arasnda uyarlk bakmndan bir fark olmad bulunmutur. Bu bulgumuzu Kuru ve Wendt yapm olduklar aratrmalarla desteklemektedir (Wendt vd. 1974:862; Kuru 1995:71). Sporcular bir sportif faaliyete katlmdan dolay tatmin duyarlar (.Subhan vd.1987:223-229; Balogun1987:343-344) Bireydeki kiilik kapsam onun ilgilerini, tutumlarn, yeteneklerini, konuma tarzn, d grnn, evresine uyum biimini iermektedir (Baymur; 1994:97). Her iki denek grubu da ayn yurt ortam ayn niversite ortamn paylamaktadr. Hafta iinde ve hafta sonlar dzenli olarak spor yapmaktadrlar. Deneklerin dzenli okula gitme ve dzenli olarak yurt ortamnn kurallarna uymas gerekmektedir. Bu durum sorumluluk duygusunu getirip kendi kendini disipline etmi insanlarn uyumlu hareket etmesini salar .Yurt ve spor ortamnn niversite gibi ayn zamanda bir eitim ortam olduunu syleyebiliriz. Bu sre iinde dier renciler ile uyum iinde hareket etmeleri, eitim ortamnda da baarl olmalarn temin edecektir. Uyumsuz davran sergileyenlerin ise okulunu baar ile bitirmesi zordur. nk, sosyal ortamlarda baarma uyumlu olmay gerektirmektedir.
220
3- Dzen (Order): ini temiz, dzenli ve organize edilmi olarak yapma, g bir ie balamadan nce plan yapma, organize edilmi ve dzenli, tertipli eylere sahip olma, bir seyahate kmadan nce ayrntl plan yapma, bir ii ayrntlaryla organize etme, mektup ve evraklar belli bir sisteme gre saklama, yemekleri dzenli ve kararlatrlan saatlerde yeme, her eyi ayarlanm ve dzenlenmi bir yaam, bir deime olmadan srdrmek isteme gibi nitelikleri kapsar. Kazakistanl ve Trkiyeli renciler arasnda dzen ihtiyac bakmndan bir fark olmad bulunmutur. Tablo-3te elde edilen verilerden anlald gibi Kazakistanl ve Trkiyeli rencilerin dzen ihtiyalar bakmndan fark olmamas Wendtin yapt almalarla benzerlik gstermektedir (Wendt vd.1974:861-862). Kazakistanl ve Trkiyeli renciler, belli kurallar iinde eitim-retim srelerini yaamakta, ailelerinden uzak kendi temel ihtiyalarn kendileri karlamaktadrlar. Dzenli olarak spor alkanlklarn srdrmeleri, yurtlarda barnmalar gerei belli bir dzen ortamn yaamalar gene niversite ortamnda baarl olmalar iin dzenli olarak ders takibi ve okula devam gerektirmektedir. Her iki denek arasndaki dzen ihtiyacnn farkl kmamas benzer ortamlarn yaand sonulardan kaynaklanmaktadr. 4- Tehir Gsteri (Exhibition): Esprili ve zekice eyler syleme, elenceli akalar ve hikayeler anlatma, dierlerinin dikkatini ekme ve grn hakknda fikir sylemelerini isteme, bakalarnn zerinde nasl bir etki yapacan grmek iin bir eyler syleme, bireysel baarlar zerinde konuma ilgi merkezi olma, bakalarnn anlamn bilmedii kelimeleri kullanma, bakalarnn cevaplayamayaca sorular sorma gibi nitelikleri kapsar. Aratrmada Trkiyeli ve Kazakistanl spora katlmda bulunan renciler arasnda gsteri ihtiyalar bakmndan, fark olmad bulunmutur. Bu bulgu Kuru ve Wendtin yapt alma sonular ile uygunluk gstermektedir. (Wendt vd. 1974:861; Kuru 1995:73) Yaplan aratrmalarda ocuklarn kendilerini betimlemede sosyal roller, kiiler aras ilikiler, yelikler gibi sosyal zellikleri belirttikleri de grlmektedir (Damon vd.1988:125). Gsteri, kiiler aras rollerin tanmlanmasn gerektirmektedir. Zekice eyler syleme, dikkat ekme, anlatma, ilgi merkezi olma spor ortamnda yaanan iliki trlerindendir. Spora katlm salayan denek guruplarnda gsteri ihtiyalar bakmndan farkn olmay spora katlm ve benzer niversite ile yurt ortamndaki yaad artlarn ayn dzeyde olabileceini syleyebiliriz.
221
5- zerklikBamszlk (Autonomy): stedii zaman gidip istedii zaman gelme, bir eyle ilgili eyleri syleme, karar verirken bakalarndan bamsz olma, istediini yapmada kendini zgr hissetme, geleneklere uymayan eyler yapma, dierlerinin neler dneceini dikkate almadan davranma, otorite durumunda olanlar eletirme, sorumluluk ve ykmllkten kamak gibi nitelikleri kapsar. Eldeki verilere gre Kazakistanl ve Trkiyeli rencilerin zerklik boyutunda fark olmamas Kuru ve Wendt vd.in yaptklar alma sonular ile benzerlik gstermektedir (Wendt vd. 1974; Kuru 1995:71). nsanlar arasndaki karakter farkllklarndan dolay baz kiiler dierlerinden daha rekabeti olurlar. Ancak yarma ve rekabet kaltsal eitimler deil iinde yaanan toplumun tipine gre renilmi davranlardr (Onur 1985:95;Onur1993:26). Her iki denek grubu eitim ortamnda yaam olduu renilmi davranlarda zerklii dominant anlayla ne karmaktadr. Her iki denek grubunun zerklik ihtiyac bakmndan farkl olmayn ayn eitim ortamn paylamalarndan olabileceini syleyebiliriz. 6- Duygular AnlamaBakalarn Anlama (Intreception): Bakalarnn hareket ve duygularn inceleme, bakalarn gzleme, bakalarnn problemleri karsndaki duygularn anlamaya alma, kendini bakalarnn yerine koyma, bakalarnn ne yaptklarnn deil de neden yle yaptklarn anlamaya alma, bakalarnn davranlarn analiz etmeye alma, bakalarnn nasl davranacan bilmek isteme gibi nitelikleri kapsar. Aratrmada Kazakistanl renciler ve Trkiyeli renciler arasnda duygular anlama bakmndan bir fark olmad bulunmutur. Eldeki verilerden anlalaca zere denekler arasndaki farkn olmay bulgular Wendt ve Kurunun almalarndan kan bulgular ile benzerlik gstermektedir (Wendt vd.1974:862; Kuru 1995:65,92,104). Erickson gen yetikinlik dnemini bir yaknlama yada yakn ilikiler kurma dnemi olarak almaktadr (Klc1989:68,69). Kar cinsle kurulan ilikilerde paylalan sevgi cinsellii de iine almakta ve cinsel geliim bu dnemde nemli aamalardan gemektedir. Denek grubu, youn bir sosyal sre yaamaktadr. Bu durumda genliin hemcinsleri ve kar cinsle yaknlaabilmek iin duygusal noktada younlap kendilerini ifade etmeye ve karlarndakileri yorumlamaya ilgili olduklarn belirtebiliriz. 7- Yaknlk (Affilication): Arkadalarna ve dostlarna kar vefal olma, arkadalar iin bir eyler yapma, yeni arkadalklar kurma, mmkn olduu kadar ok arkada edinme, her eyini dostlaryla paylama, baz
222
eyleri yalnz yapma yerine arkadalaryla yapma, arkadalarna mektup yazma kuvvetli dostluklar kurma gibi nitelikleri kapsar. Eldeki verilerden anlalaca gibi Kazakistanl ve Trkiyeli spora katlmc rencilerin yaknlk boyutunda fark olmamas Wendt ve Kurunun yaptklar almalarla benzerlik gstermektedir (Wendt vd.1974; Kuru 1995:65,92,104). Burada sporcularda anlaml bir fark olmad rapor edilmitir. niversite genliinin arkada ve alkanlklarna kar ilgili ve vefal olma, arkada gruplarna iletiimi gerektirecek ortamlarna katlarak karlkl dialog kurma eiliminde olduklarn syleyebiliriz. 8- Yardm steme lgi Grmek stemek (Succorance): G durumda kaldnda bakalarndan yardm bekleme, bakalarndan cesaret vermelerini bekleme, bakalarndan anlay bekleme, bakalarnn sevgi ve yaknln isteme, bakalarnn kendini neelendirmelerini isteme, zgn olduu zamanlar bakalarndan yardm grmek isteme, hastalandnda bakalarnn da zlmesini telalanmasn isteme gibi nitelikleri kapsar. Elde edilen verilerden anlalaca gibi Kazakistanl ve Trkiyeli renci denekleri arasnda ilgi gsterme boyutunda fark olmamas Morgann, Wendt vd.in ve Kurunun yapt almalar da benzerlik gstermektedir (Wendt vd.1974; Morgan 1980:56,59,180;Kuru 1995:65,92,104). Denek grubunun anne-baba, retmen ve evreden ilgi grme beklentisinde olduunu syleyebiliriz. 9- Baatlk Baskn Olma (Dominance): Kendi dncelerini savunma, iinde bulunduu grupta lider olma, bakalar tarafndan lider olarak kabul edilme, bir komitenin bakanlna seilme, grup adna kararlar verme, bakalarnn davranlarn denetleme ve ynetme, bakalarna ilerini nasl yapacaklarn syleme gibi nitelikleri kapsar. Elde edilen verilerden anlalaca zere Kazakistanl ve Trkiyeli renci denek gruplar arasnda baatlk ihtiyac bakmndan fark olmamas Morgann ve Wendt vd.in yapt almalarla benzerlik gstermektedir (Wendt vd. 1974; Morgan 1980:56,59,180). Denek gruplarnn farkl lkelerin kltr iklimlerinde yetimelerine ramen spor alkanlklar niversite yaantlarnda komite bakan olma, ikna etme, davranlar kazanmalarn olumlu bir kiilik zellii kabul edersek bireylerdeki fiziksel yeterlilik benlik kavramn olumlu etkilemektedir (Gndz vd.1991:28-35).
223
Bu zellikler spora katlmlarnn ve youn bir sosyal ortam yaamalarnn sonucudur. Toplumun tekaml bakmndan sosyal gruplar lider zellikli bireyleri ne kardklarn syleyebiliriz. 10- Klme, Kendini Sulama (Abasement) : Bir eyi yanl yaptnda sululuk hissetme, iler yolunda gitmediinde kabahati kendinde arama , yanl yapt eylerden dolay cezalandrlmay isteme, bireysel olarak ac ekmenin kiiye yarar getireceini inanma, yoluna kan bireyle kavga etmekten kanp teslim olmay yeleme, hatalarn itiraf etme ihtiyacn hissetme, beceri gstermediinde hemen kme, kendinden stn birinin olduu yerde kendini korkak hissetme, pek ok ynlerden kendini aa bulma gibi nitelikleri kapsar. Denekler arasnda manidar bir fark yoktur. Elde edilen verilerden anlalaca gibi Kazakistanl ve Trkiyeli spora katlmc renci gruplar arasnda kendini sulama bakmndan fark olmamas Kurunun yapt almalarn sonular ile benzerlik gstermektedir (Kuru 1995:65,104). Carotty e gre ocuklar hareket halinde vcudunu iyi kontrol edemiyorsa bireyde yetersiz bir benlik olduunu ileri srmtr. Kazakistan ve Trkiyeli spora katlmc niversite rencilerinin vcutlarn iyi kontrol edebildiklerini syleyebiliriz. Bu durumda deneklerde kendini sulama puanlarnda manidarlk anlaynn olumlu bir dzeyde olduu gzlemlenmektedir. Morgan (1980) yapt almada niversite genelinde yeterli benlik kavramnn olutuunu, bunlarn kendini kabul ve z saygsnn yksek kiiler olduunu sylemektedir. Denek grubundaki puan ortalamasnn olumlu dzeyde kendi duygularna sahip olduklarn syleyebiliriz. 11- efkat Gsterme, Koruma (Nurturance): Arkadalar skntda olduunda onlara yardm etme, bakalarna efkat ve sempatiyle yaklama, bakalarn affetme, bakalar iin ufak tefek iyilikler yapma, bakalarna kar cmert olma, hasta yada zgn olanlara sempatiyle yaklama, bakalarna byk yaknlk gsterme, bakalarnn mahrem sorunlarn anlatmalarn isteme gibi nitelikler tar. Eldeki verilerden anlalaca gibi Kazakistanl ve Trkiyeli genleri arasnda efkat gsterme bakmndan fark yoktur. efkat gsterme bakmndan fark olmamas Kurunun yapt alma sonucu ile benzerlik gstermektedir (Kuru 1974:65-104). Toplumsal yaantda efkat gsterme toplumun ahenk ve uyumu iin nemli bir unsurudur. (Morgan 1980: 190) Dnyada en eski toplumlardan biri de Trk toplumudur. Kazak Trkleri ve Trkiye Trklerinin rf, adet, gelenek ve grenekleri ile beraber binlerce yldr yaamas, bu de224
erlerin insana olan sayg ve sevgiyi esas alndndan, her iki Trk toplumunda gelenek olarak efkat gsterme duygularnn varl spor ortamnn oluturduu dostluk kardelik duygular sonunda efkat gsterme duygularn olumlu olarak etkilendiini syleyebiliriz. niversite genliinin arkadalarna ve dostlarna ilgili olduklarn problemlerini kendi aralarnda zdklerini syleyebiliriz. 12- Deiiklik, Yenilik (Chance): Yeni ve deiik eyler yapma, seyahat etme, yeni insanlarla tanma, yeni eyler deneme ve gnlk rutini deitirme, yeni eyler denemeye ve yasamaya alma, yeni yerlerde yeni eyler yeme, yeni ve deiik iler deneme, memleket grme ve yeni yerlerde yaama, yeni moda ve heveslere katlma gibi nitelikleri kapsar. Eldeki verilerden anlald gibi Kazakistanl ve Trk genleri arasnda deiiklik ihtiyalar bakmndan manidar bir fark vardr. (P < 0,03) Kazakistanl rencilerde ( x)42,9 standart sapma 24,33 olduu, Trkiyeli genlerde ise (x) 61,65 standart sapma 28,38 olduu grlmektedir. Bu durumda denek gruplarnn spor ortamn yeterince yaamadklarn syleyebiliriz. Bireyde z sayg ksa srede nemsenecek dzeyde deimez. Kurulan ilikiler ve evre faktr etkileimini oluturmak iin en iyi etkenin spor olduu belirtilmektedir (Guilford 1959:81). Farkl temel eitimleri alm denek gruplarndan Kazakistanl spora katlmc erkek rencilerin yeni moda ve heveslere katlma, yeni insanlarla tanma, seyahat etme, yeni eyler deneme ve yaama, gnlk rutinin dna kma hususunda Trkiyeli spora katlmc rencilere gre daha dk puana sahip olduklar gzlenmektedir. Bireyde oluan kiilik yaps, yaam olduu toplumda dier kiilerle ve organize gruplar iindeki etkileim ile olmaktadr (Salakon 1990:865-866). Trkiyeli spora katlmc rencilerin deiim puannn yksek olmas deiime ynelik ilgilerinden ve renilmi yaantlarndan olduunu syleyebiliriz. 13- Sebat, Dayankllk (Endurance): Bir ii bitirinceye kadar zerinde alma zerine ald herhangi bir ii tamamlama, bir i zerinde youn olarak alma bir problem yada bilmece zlene kadar zerinde alma, bir baka ie gemeden nce elindekini bitirme, ii bitirmek iin ge saatlere kadar alma rahatsz edilmeksizin ok uzun saatler alabilme, hibir ilerleme olmayacakm gibi grnen bir i zerinde direnme, alrken engellenmekten kanma gibi nitelikleri kapsamaktadr. Eldeki verilerden anlald gibi Kazakistanl ve Trkiyeli genleri arasnda dayankllk ihtiyalar bakmndan fark yoktur. Dayankllk ihtiyalar bakmndan fark olmamas Kurunun yapt alma ile benzerlik gster225
mektedir (Kuru 1995:65-104). Morgan yapt almalarda elit sporcular lehine sebatlk rapor etmitir (Morgan 1980: 190). Kiinin olumlu benlik gelitirmesi baz ilerde baarl olmasn gerekmektedir. Bu durum kars tarafta kabul grmeyi saylayacandan bireyin kendini kabul edilmesi iin nemli bir yaant olacaktr. Kazakistanl ve Trkiyeli niversite genlerinin dayanma iradesini glendirecek yaantlar srmeleri nemli olmaktadr. niversite genlerinin yaantlarnda psikolojik ve fiziksel dayankll gerektiren sreleri yaamak zorunluluu vardr. Bu zorluklar destek ya da bireyin kendi abas ile almaktadr. Belli zamanlarda alma mecburiyeti spora katlmn verdii fiziksel zindelik, zihinsel olarak i baarmak iin dayankllk sebebi olduunu syleyebiliriz. 14- Kart Cinsle likiler (Heterosexualite): Kart cinsle kmaktan holanma, kar cins ile sosyal etkinliklere katlma, kart cinsten birine ak olma, kart cinsten birisini pme, kart cins tarafndan fiziksel olarak cazip bulunmay isteme, cinsellik ile ilgili tartmalara katlma, cinsellikle ilgili piyes ve romanlar okumaktan, akalar yapmak ve dinlenmekten, cinsel ynden uyarlmaktan holanma gibi nitelikleri kapsar. Eldeki verilerden anlalaca gibi Kazakistanl ve Trkiyeli genlerin arasnda kars cinsle ilikiler bakmndan fark yoktur. K.C. bakmndan fark olmamas asndan Wendt, Kocatrk ve Morgann yapt almalar birbirleriyle paralellik gstermektedir. Morgan yapt almalarda elit sporcular lehine rapor etmitir (Wendt vd.1974; Morgan 1980:59-190; Kocatrk 1982:16). Kar cinsle kurulan ilikilerde paylalan sevginin cinsellii de iine alnd ve cinsel geliimin bu dnemde nemli bir aamada yaand denek gruplarnn K.C.lerinin yalar gerei olmasndan dolay iki denek gurubu arasnda fark olmamtr. Bu durumun denek gruplarnn eilimlerini oluturduunu syleyebiliriz. 15- Saldrganlk (Agression): Kart dncelere kar gelme, bakalar hakknda dndklerini syleme, herkesin iinde bakalarn eletirme bakalaryla alay etme, bakalaryla ayn fikirde olmadn syleme, hor grld ya da kt bir davran ile karlat zaman intikam alma, fkelenme, bakalar hatal davrandnda onlar sulama, gazetelerde dehet ile ilgili stunlar okuma. Eldeki verilerden anlalaca gibi spora katlmda Kazakistanl ve Trkiyeli genlerin arasndaki saldrganlk ihtiyalar bakmndan bir fark olmad bulunmutur. Denek gruplar arasnda saldrganlk boyutlarda farkl olmamas Kurunun, Kocatrkn ve Morgann yapt almalarla benzerlik gstermektedir (Morgan 1980:59-190; Kocatrk 1982:16,18; Kuru 1995:69).
226
niversite genliinin saldrganlk arzularnn, yaanan sosyal hayatta kendilerini koruma gdlerinin gerei olduunu syleyebiliriz. Kaynaklar:
ARMANER, N. (1986),Yksek renim Genliinin Psiko Sosyal Sorunlar,1985 Uluslararas Genlik Yl Faaliyetleri On Dokuz Mays niv. Yayn no:15 Samsun. BALAZS, K.E. (1975), Psycho-Social Study of Outstanding Female Athletes., The Reserarch Quarterly, Journey of Psychology, 2:267-273 BALAZS, K.E VE E. NCKERSON (1976). Personalty Needs Profile of Some Outstanding Female Athletes.,Journal of Clinical Psychology, 32,1:45-49 BALOGUN, J.A. (1987), Body Image Before and After Assessment of Physical Performence, The Journal of Spotrs Medicine and Physical Fitness , 27:343-344 BAYAR, P. (1983), Atletlerin Kiilik zellikleri., Ankara niversitesi, Yaynlanmam yksek lisans tezi. BAYMUR, F. (1994), Genel Psikoloji, nkilap Yayn Evi, stanbul. BLGE, F., (1992), Sporcularn Psikolojik htiyalar., Spor Bilimleri Dergisi, C.3 ,S.2,s.10-17 BLOOM, S.B. (1979), nsan Nitelikleri ve Okulda renme (ev. A. zelik), Milli Eitim Basmevi, Ankara. CAMLIYER, H. (1992), ocuk Hareket ve Benlik maj Gelitirme, Eitim Bilimleri Dergisi, Beden Eitimi ve Spor zel Says,1,1:19-21 COKUNTRK, S.O. (1988), Kiilik zelliklerden Kendine Gven, Kararllk ve Baar Drtsnn Sportif Performans ve Gelitirilmesine Etkileri, Gazi niversitesi, Salk Bilimleri Enstits, yaynlanmam doktora tezi. CRAGHEAD, D.J. (1986), Characteristics of Basketball Players. Starters ve Non Starters,, International of Sport Psychology ,17:110-119 CRATTY, B.(1974), Movement Behavior and Motor Learning., Lea febiger. Philadelphia. DAMON ,W. ,W.D.HART (1988), Self Understanding In Childhood and Adolesence., Cambridge:Caldridge un. Press. ELLSON,K. ve J. FRESCHLAG.(1975),Pain Tolorance Arousal and Personality Relationships of Athletes and Nonathletes., The Research Quarterly Journey of Pscyhology,46,2:250-255 ERKAL,M. (1988), Sosyolojik Adan Spor, Der yaynlar stanbul. EVANS,P.K.(1993), Self Esteem of Young Children in Camp Situaction, Universty Mikrofilms nterntional, Ann Arbor, Mich. FEK,K. (1980), Spor Ynetimi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi yaynlar, Ankara. FLETCHER. R. ve L. DOVEL. (1971), Selected Presonality Characteristics of 227
High School Athletes and Nonathlete, Journal of Psychology,Vol.77,p.34-41 GABAY,R. (1996), ocuklarda Benlik Sisteminin ncelenmesi, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi yaynlanmam doktora tezi zmir. GERON.E., D. FURST ve P. ROTSTEN (1986),Personality of Athletes Participating in Various Sports.,International of Sport Psyhology,17:120-135 GULFORD,J. (1959), Personality,Mc grow, New York. GNDZ,N., KO.S., TUVER,F. (1991), Orta Eitim Kurumlarnda Ders D Sportif Etkinliklerin Eitim Programlar ve levsellii Asndan Deerlendirilmesi., 1. Eitim Kurumlarnda Beden Eitimi ve Spor Sempozyumu, zmir. S.229-238 HOFFMAN A. (1986), Competitive Sport and The American Athlete:How Much is Too Much.?, International.Sport Psychology, 7:390-397 NEL,M.S. (1996), Kimlik Oluumunda Spor Ne Kadar Merkezde, Mersin niversitesi yaynlanmam yksek lisans tezi. KANE,J.E. (1964), Personalty and Physical Ability, nt. Cong. Sport.Tokyo, Japan. KARAKK,S. (1999), Okul Yneticilerinin Ders D Etkinliklere Yaklamlar., Gazi Beden Eitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, C.4. say 3, Ankara, s.52-61 KILICI, Y. (1989),Okulda Ruh Sal, afak Matbaas, Ankara, KOCATRK,R. (1982), Saldrganlk Gdsnn Sportif ve Eitim Alannda Meslek Seimine Etkisi, H.. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara. KURU, E. (1995), Farkl Bran ve Dzeydeki Erkek Sporcularda Spor ,Spor Yapmam Olanlarn Psikolojik htiyalar ile Baz Sosyal ve Sportif zellikleri, Gazi niv. Salk Bilimler Enstits yaynlanm doktora tezi. KUZGUN,Y. (1985), Edwars Kiisel Tercih Envanterinin Trkiyede Gvenilirlilii ve Geerlii, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Dergisi, XVII,s.1-2,69-85 MLL ETM BAKANLII (2000), Milli Eitim Saysal Verileri, Milli Eitim yaynevi, Ankara MORGAN,W.,P. (1980), The Trait Psychology Controversy, Research Quarterly For ExerciseSport, II :56,59,190 MUTLUTRK,N. (1993), Milli Eitim Bakanl le Genlik ve Spor Genel Mdrlnn Orta Eitim Genliine Ders D Etkiliklerde Sporun Yeri ve nemi, Eitim Kurumlarnda Beden Eitimi ve Spor 2. Ulusal Sempozyumu, 16-18 ARALIK 1993, Manisa. ONUR,B. (1985), Ergenlik Psikolojisi, ztek Matbaas, Hacettepe Ta Kitaplk, Ankara. ONUR,B (1993),ocuk ve Ergen Geliimi, mge Kitapevi,zkan Matbaaclk, Ankara. 228
NER, N. (1996), Piers-harrisin ocuklarda z Kavrama lei El Kitab, Trk Psikologlar Dernei yayn, Ankara. ZOLU,.S. (1977), Spor Psikolojisi, Ankara. ZNDER, H.(1988), Genlik anda Hobinin nemi.,S.. 2. Milli Genlik Kongresi ,S.. yaynlar no:44 Konya ZTRK, F. ve G. NSE (1993), Adana li Orta Oretimde Sportif Katlmn Benlik Saygs zerine Etkisi , Eitim Kurumlarnda Beden Eitimi ve Spor 2. Ulusal Sempozyum, 16-18 Aralk 1993 Manisa PETROV, R. (1986), Importance and Role of Psychologacal Preperation of Wrestlers Withn the System of Ther General Preperation Basic Aspect of Tranin in Wretling, fila,. SALAKON, S. (1990), Comparision of Nigerian High School Male Athletes and Non Athletes on Self Concept, Perceptual and Motor Skills, 70:865-866 SALUMAN, K. (1990), Felsefe ve Toplum Bilimi Asndan Spor,ev.Orhun, A.,Spor Bilimleri Blteni, 3,4,5,9, Ankara SUBHAN,S., WHTW,J.A. (1987), The nfluence of Exercise on Stress States Using Psychophysiological Indices, Journal Sports Med, 27:223-229 SYNDER,E., SPREITZER,E. (1976), Correlates of Sport Participation Among Adolescent Girls, Journal of Sport, 47:804-809 ENERLER,S. (1993), Spor Yapan ve Yapmayan Gruplarda Kiilik ve Benlik Karlatrlmas, stanbul Marmara niversitesi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. VARI,F. (1987), Eitim Bilimine Giri, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, Ankara, WEND,D.T.ve T.W.Patterson (1974), Personality Characteaistics of Women in Intercollegiate Competition, Perceptual and Motor Skills, 38:861-862
229
The Comparison of the Psychological Needs of Turkish and Kazakh University Male Students Participated in Sports
Assist. Prof. Dr. Emin Kuru
Abstract :1. In this study, the psychological needs of the Kazakh students who stay in Ankara in the institution for student scholarship and accommodation and Turkish university students and within this period, use the gymnasium which everybody can make use of are examined in 15 dimensions and the findings of the study have been summarized below. 2. Data Collection Instruments used in the study In order to measure the psychological needs, a measurement instrument is used which was firstly developed by Murray in 1938 for the purpose of identifying psychological needs directing human behaviors and later on known as Edward Personal Priferans Schedule and has been translated into our language by Prof. Dr. Yldz Kuzgun in Turkey and its validity and reliability have been tested. The measurement identifies the 15 needs. These are the dimensions of achievement, conformity, order, show off, autonomy, closeness, demonstration, understanding the feelings, being interested in, dominancy, blaming yourself, showing tender, change, endurance, relations with the opposite sex, and aggressiveness. Definitions and explanations regarding these needs will be given in detail. Calculations were analyzed by the t-test and SPSS Windows packet program is used for the calculations.(Kuzgun1985:12,69-85) 3. In Edward Personal Priferans Schedule, the statements have been chosen compulsorily and each of the 15 needs has to be compared to the others twice. With this method, there are in fact 210 statements. However, in order to check whether the inventory isa filled up sincerely, 15 of the statements were given twice in the inventory. Therefore, the number of the statements becomes 225. 4. Both of the subject groups were compared to each other in terms of achievement, conformity, order, show off, autonomy,
Gazi University College for Physical Education and Sports Teaching Staff / ANKARA ekuru@gazi.edu.tr bilig Summer / 2004 Number 30: 203-233 Ahmet Yesevi University Board of Trustees
closeness, demonstration, understanding the feelings, being interested in, dominancy, blaming yourself, showing tender, change, endurance, relations with the opposite sex, and aggressiveness and a meaningful difference related to these needs could not be found between the Kazakh and Turkish students. 5. Kazakh and Turkish students have been compared to each other in terms of change and when the meaningfulness average of the points (x) examined, the subject groups comparison which the results are such as Kazakh students 42,90, Turkish students 61,65, it has been seen that Kazakh students are 24,33, and Turkish students 28,38 after the standard deviations have been examined with the help of the findings. The t-test result for the differences between the points related to the change dimension of both groups is t =-2,243*. This value is meaningful in 0,05 level. Thus, there is not a meaningful difference between the two groups in terms of only the change needs of the Kazakh students and the Turkish students. Compared to the Kazakh students, the Turkish students tend to adopt more changes. Key words: Sport Psychology, Kazakh students, Turkish students, participation in sports.
231
Sravnenie Psixologieskix Potrebnostey Studentov iz Tur]ii i Kazaxstana, Uavstvuix v Sportivnx Meropriwtiwx Emin KURU, k.n., do]ent
Rezme: 1. V stat#e datsw rezul#tat issledovaniw
psixologieskix potrebnostey studentov iz Kazaxstana i Tur]ii, uaixsw v razlinx universitetax v Ankare, jivuix v obejitiwx i pol#zuixsw pri +tom krtm sportivnm zalom. 2. Sredstva sbora dannx, ispol#zovannx v issledovanii: ispol#zovano sredstvo izmereniw, kotoroe blo zameeno Mirrayom v 1938 godu kak sredstvo dlw izmereniw psixologieskix potrebnostey, opredelwix postupki eloveka, a takje razvity Alien Idvardom i izvestny kak inventar# linogo predpoteniw Idvarda, perevedennogo na ture]kiy wzk Yldz Kuzgunom, nadejnost# i upotreblwemost# kotorogo bla dokazana (Kuzgun 1985:1-2,69-85). Kriteriy opredelwet 15 potrebnostey: uspevaemost#, porwdok, pokazatel#nost#, samostowtel#nost#, okazanie blizosti, ponimanie uvstv, pol#zovat#sw vnimaniem, prevosxodnost#, samoobvinenie, pokazvat# sostradanie, izmenenie, stabil#nost#, otnoenie k protivopolojnomu polu, agressiw. Dalee v podrobnostwx udeleno mesto ponwtiwm i ob$wsneniwm, svwzannx s +timi potrebnostwmi. Pro]edura proanalizirovana t-testom; pri +tom upotreblena programma SPSS Windows Paket. 3. Po inventar linogo predpoteniw Idvarda, neobxodimo dvajd sravnenie kajdogo iz 15-ti potrebnostey s ostal#nmi. Takim obrazom, v konenom itoge islo punktov dostigaet 210. Odnako dlw proverki
Universitet Gazi Vsaw Sportivnaw kola - ANKARA bilig leto 2004 vpusk: 30: 203-233 Polnomony Sovet Universiteta Axmeta Wsavi
ekuru@gazi.edu.tr
ser#eznosti zapolneniw inventarw, 15 iz punktov povtorwtsw. Po+tomu islo punktov dostigaet 225. V +tom issledovanii o]enivaetsw 30 studentov-kazaxstan]ev, 40 studentov-turkov (vsego-70 inventarey), 30 inventarey s pokazatelem nije 9 ne vzwto na uet. 4. Mejdu +timi dvumw gruppami sdelano sravnenie s toki zreniw uspevaemosti, porwdka, pokazatel#nosti, samostowtel#nosti, okazaniw blizosti, ponimaniw uvstv, pol#zovaniw vnimaniem, prevosxodnosti, samoobvineniw, okazvaniw sostradaniw, stabil#nosti, otnoeniw k protivopolojnomu polu, agressii. S toki zreniw +tix potrebnostey osoboy razni] mejdu kazaxstanskimi i ture]kimi studentami ne zameeno. 5. Pri sravnenii srednix arifmetieskix ballov (x) kazaxstanskix i ture]kix studentov, s toki zreniw potrebnosti izmeneniw, nabldaetsw, to u kazaxstanskix studentov +tot ball 42,90, a u ture]kix-61,65. Po dannm, poluennm v rezul#tate sravneniw dvux grupp, standartny ball u kazaxstanskix studentov 24,33, a u ture]kix-28,38. Rezul#tat t-testa dlw razni] mejdu ballami dvux grupp s toki zreniw izmeneniw, t= -2,243. Itot rezul#tat imeet znaenie po opredeleni 0,05. V +tom sluae, s toki zreniw izmeneniw osoboy razni] mejdu kazaxstanskimi i ture]kimi studentami ne suestvuet. Ture]kie student bolee preklonn k izmeneniwm nejeli studentkazaxstan].
Kleve slova: psixologiw sporta, student Kazaxstana, ture]kie student, zanwtie sportom.
iz
Mehmetkuluzde, Hamide, Azerbaycanda Yeniliki Bir nc: Celil Mehmetkuluzde: Hatralar / Hamide Mehmetkuluzde; (Haz.: Do. Dr. Fatma zkan), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2002.
hsan KALENDEROLU
Celil Mehmetkuluzde (Mirza Celil), nce arlk Rusyas, sonra Sovyetler Birlii Azerbaycannda hem yaad dnemde, hem de lmnden sonra Azerbaycan Trklerinin yetitirdii en nemli cediti (maarifi) lerden biri olmutur. Bu idealist aydn, altm alt yllk mrnn yaklak krk yln, eitim ve yayn hayatnda bin bir zorluklara gs gererek, Azerbaycan Trklerinin var olma mcadelesine adamtr. Azerbaycanda yeniliki aydnlarn ncs olarak gsterilen Celil Mehmetkuluzdenin sanat alanndaki ustal, Azerbaycan Edebiyat Tarihinde byk bir neme sahiptir. zellikle kaleme ald, estetik seviye kazanm eserleri gerek aydnlar, gerekse halk tarafndan byk ilgi grmtr. Elimizdeki htrt trnde yazlm bu eseri ilk olarak, Celil Mehmetkuluzdenin mrnn son yllarnda, onunla btn zorluklar, basklar, aclar ve mutluluklar birlikte yaayan, ei Hamide Hanm Mirza Celil Hakkndaki Hatralarm adyla Rusa olarak kaleme almtr. Eser, daha sonra Celil Mehmetkuluzde gibi hayatn Azerbaycan Edebiyatna adam, hreti lkesi dna taan bilim adam Abbas Zamanov tarafndan 1967 ylnda Rusadan Azerbaycan Trkesine aktarlarak Bakde yaymlanmtr. 1981 ylnda eserin ikinci basm gerekletirilmitir. Uzun bir hayat hikyesinin, yaln bir dil ve edeb slpla kaleme alnd bu eseri, Do. Dr. Fatma zkan 2002 ylnda Trkiye Trkesine aktarm, Kltr Bakanl tarafndan da yaymlanmtr. Sz Ba, Celil Mehmetkuluzde, Abbas Fettaholu Zamanovun Hamide Mehmetkuluzde Hanm ve Hatralar Hakkndaki Dnceleri, Hatralar ve Resimler olmak zere be blmden meydana gelen eser 252 sayfadan olumaktadr.
Gazi niversitesi TMER/ ANKARA kihsan@gazi.edu.tr bilig Yaz / 2004 say 30: 235-239 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
Eseri Trkiye Trkesine aktaran Do. Dr. zkan, sz ba blmnde XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarnda Trk dnyasndaki fikr ve siyas hareketlerden bahsetmi ve bu hareketler sonucunda meydana gelen kkl deiimlere deinmitir. Ayrca, bu dnemde oluan Usl-i Cedid akmyla maarif, maarifilik, cedid ve cedidilik kavramlarnn Trk aydnlar zerindeki etkileri zerinde durmutur (s.IX). Daha sonraki deerlendirmelerinde ise zkan, Celil Mehmetkuluzdenin yirmi be yl boyunca aralksz kard Molla Nasreddin adl mizah ve edeb dergiden ve bu derginin o dnemdeki etkilerinden bahsetmitir. Yine almann sz banda, Mirza Celil ile birlikte dnemin btn zorluklarna gs geren hayat arkada Hamide Hanmdan bahsedilmitir. Hamide Hanm, idealist ve gereki bir aydn olarak, Rusay sonradan renmesine ramen, hem bu eseri hem de Mirza Celilin dier eserlerini Rusaya evirecek kadar ileri derecede Rusa renmitir. Ayn zamanda Molla Nasreddin dergisinin karlmasnda eine madd ve manev destek vermi, lmnden sonra da eserlerinin yaymlanmasnda byk fedakrlklarda bulunmutur (s.XI). Eserin, Celil Mehmetkuluzde adl ikinci blmnde ise, daha ok Mirza Celilin hayatndan ve zellikle de onun, Azerbaycan Edebiyat ve btn Trk edebiyatlarnda hakl bir yer almasn salayan eserlerinden bahsedilmitir. Mirza Celilin 22 ubat 1869 ylnda be ocuklu yoksul bir ailenin ferdi olarak Nahvanda balayan hayat maceras, 4 Ocak 1932de Bakde son bulmutur. O, bu zaman aralnda bir insann vatan ve milleti iin hibir fedakrlktan kanmayan bir aydndr. zellikle, zaman zaman karlat madd zorluklara ve siyas basklara ramen yirmi be yl boyunca, ylda 52 say kard Molla Nasreddin dergisi, Azerbaycan Trkesi ve Edebiyat iin XIX. yzyl sonu ile XX. yzyl banda ok nemli bir yap ta olmutur. Komnist rejimin kat sansrne ramen, derginin yazld dile yaplan mdahalelere boyun emeden, dergiyi Azerbaycan Trkesi ile karmaktan hibir zaman vazgememitir. Onun bu cesur davran, daha sonra gelen aydnlar yreklendirmi, onlara bu konuda ufuklar amtr. Mirza Celil, Molla Nasreddin Dergisinin yaymlanmasyla Azerbaycan halknn manev, ahlk ve sosyal meselelerini anlalr bir dil ve slpla halka anlatmtr. Bilhassa, eletiri tarznda yazm olduu yazlaryla, bilgisizlikle ve halk arasnda yaygnlaan btl inanlarla mcadele etmitir. 1920 ylnda Boleviklerin basks sonucunda Molla Nasreddin Dergisi kapatlr. Tm basklara ve alnan kapatma kararna ramen Mirza Celil hibir zaman geri adm atmaz. Ailesini de yanna alarak bin bir zorlukla Tebrize gider. Dergiyi burada karmaya balar (8 say). Ancak Tebrizde de derginin Azerbaycan Trkesi ile karlmasna kar klr. Farsa karlmas y236
Kalenderolu, Mehmetkuluzde, Hamide, Azerbaycanda Yeniliki Bir nc
nnde basklar yaplr. Fakat, Mirza Celil bu teklife iddetle kar kar ve o dnemin devlet temsilcileri ile anlaarak dergiyi Azerbaycan Trkesi ile karmaya devam eder. Ocak 1921de dergisini tekrar Azerbaycan Trkesi ile karmaya balar. 24 Mays 1924 ylnda Sovyet Azerbaycannda Cumhurbakan olan eski arkada Neriman Nerimanovun daveti ile Bakye tekrar dner ve dergiyi burada yaymlamaya devam eder. Ayrca, 1921 ylnn sonlarnda karlmaya balanan Yeni Yol adl gazetenin de ba yazarln stlenir. Mirza Celil bu dnemde, bir yandan Azerbaycan Edebiyatnn gelimesine katkda bulunmaya devam ederken, dier yandan da, 1924 ylnda Azerbaycan Tetkik ve Tetebbu Cemiyetinin Yeni Alfabe Komisyonuna seilir. O, 4 Ocak 1932 ylna kadar devam eden hayat izgisinin tamamna yaknn halka hizmetlerde bulunarak geirmitir. Bu sebeple, lmnden sonra Azerbaycanda edeb bir ekol olmu; daha sonra onun ekolnden pek ok edip ve aydn yetimitir. nc blmde ise eseri, Rusadan Azerbaycan Trkesine aktaran tannm bilim adam ve gazeteci Abbas Zamanovun, Mirza Celilin ei, ayn zamanda bu eseri kaleme alan Hamide Mehmetkuluzde Hanm ve hatralar hakkndaki dnceleri yer almaktadr. Zamanov bu blmde, Mirza Celil ve zellikle birok konuda fikir alveriinde bulunduu Hamide Hanm ve onun hatralarndan bahseder. Ona gre Mirza Celil mtefekkir bir sanatkr, Hamide Hanm ise tabiat itibariyle alkan, dnen, gzn daldan budaktan saknmayan, dim yeni bir i yapmak arzusu ile rpnan bir insandr. Mirza Celil ile Hamide Hanmn aile hayat Mirza Celilin lmne kadar, yaklak yirmi be yl srmtr. Bu sre iinde onlar birbirlerine dim sevgi ve hrmet beslemilerdir. zellikle Hamide Hanm, Mirza Celil ile evlendikten sonra onun desteini alarak sosyal hayatta faal hle gelmi, yapm olduu iler daha geni bir ehemmiyet kazanmaya balamtr. Bu noktada, bin bir zorluklarla yapm olduu hayr ileri takdire ayandr. Tifliste bulunan Kz Enstitsndeki rencilerin Trke retimi konusundaki skntlarn zmesi, kylerdeki salgn hastalklarla mcadelesi, yoksul kadnlar faydal ilerde istihdam etmek iin areler aramas, kk aplarda dokuma imalthaneleri amas, hem babasndan kalan topraklar iletmesi, hem de evredeki kyllerin karlam olduu ziraat problemleri ve zira hastalklarla mcadelesi, en nemlisi de 1912 ylnda Tifliste tertip edilen XIII. Kafkas tesi Pamukular Kurultayna katlmasdr. Hamide Hanmn bir kadn olarak ilk defa byle bir toplantda konuacak olmas basnda geni bir ekilde yer alm ve sosyal hayatta da kadnn neleri baaraca ynnde gl tesirler uyandrmtr.
237
Hamide Hanm, ayn zamanda Mirza Celilin hayatnda ve edeb almalarnda mspet bir rol oynamtr. Yirmi be yl sren aile hayat boyunca, tarihin bir ok karmak olaylarna birlikte gs germiler, siyas basklara maruz kalmlar, birbirlerine her zaman yardmc olmulardr. Bu ynleriyle Mirza Celil Azerbaycann nde gelen edeb muasrlarndan, Hamide Hanm ise, XX. yzyl Azerbaycannn fikir ve kltr tarihinde nde gelen kadnlarndan biri olmutur. Eserin drdnc blmnde ise Hamide Hanmn kaleminden yazlm htralar yer almaktadr. Hamide Hanm, bu blmn banda Mirza Celil ve onun ailesinden bahsetmitir. Mirza Celilin renim hayatndan balayarak bir ky okuluna tayin edilinceye kadar olan dneme deinmitir. Nehrem adndaki bu kyde Mirza Celil, yaklak on yl retmenlik yapm ve buradaki rencilere ve halka ok yararl hizmetlerde bulunmutur. 1897 ylnda ise yazar Nehremden Nahvana tayin olmu. Burada, Eynelibey Sultanov, Mehmetkulubey Kengerli, Kurbanali erif, ahbaz Kengerli, Esat Kengerli, Ferec eyh, Nasrullah eyh, Mirza Ali, Mirza Sadk Halil ve Mirza Rahim Halil, Bahali ahtatl, air Mehmettai Stk Sefer gibi serbest fikirli eitimci ve limlerle dostluklar kurmutur. Bu dnemde Mirza Celil, youn ekilde felsefe ile megul olmu, eski Yunan filozoflaryla Avrupann fikir adamlarndan John Stuart Mill, Charles Darwin, Sokrates, Karl Marx ve dier birok dnr ve yazarn eserini okumaya balamtr. 1898 ylna Mirza Celilin ilk kars vefat etmitir. Bunun zerine Revana tanm ve burada kaymakamlkta tercman olarak greve balamtr. Bu dnemde Yan Flt ve Posta Kutusu hikyelerini yazmtr. 3 Haziran 1900 tarihinde, Mehmetkulu Kengerli Beyin kz kardei Nazl Hanm alarak ikinci defa evlenmitir. Mirza Celil ise kz kardei Sakineyi Kengerli Beye vermitir. Bu dnemde Mirza Celil Kengerli Beyle ok sk mnasebetler kurmutur. Daha sonralar Mirza Celil, Nazl Hanmla olan evliliinde byk skntlar yaamtr. Eserin bu blmnn dier ksmlarnda, Hamide Hanm kendi ailesinden ve Mirza Celil ile olan ilk mnasebetlerinden bahseder. Mirza Celil de bu dnemde Tifliste tesadfen tant Mehmet Aa ahtatl ile grr, onun kard ark- Rus gazetesinde almaya balar. 1905 ylnda Rus inklbnn cokun devri balar ve Ermeni-Mslman atmas balar. Ayaklanmalar her tarafa yaylr. Hamide Hanmn bu blmdeki hatralar, genel olarak Bak, Tiflis, ua, Kerhizli, Tebriz, Nahvan blgelerinde geen olaylara dayanr. Buralardaki
238
Kalenderolu, Mehmetkuluzde, Hamide, Azerbaycanda Yeniliki Bir nc
hayatn, bazen yalnz bana, bazen de Mirza Celil ile birlikte geirmitir. Bu sralarda Mirza Celil daha ok Molla Nasreddin Dergisinin yayn ileri ve eserlerini yazmakla megul olurken, Hamide Hanm ise hem ocuklar ve ev ileri ile ilgilenmi hem de zellikle kadnlara faydal ilere n ayak olmutur. Ayn zamanda ocuklaryla ilgilenmi, onlarn eitim problemlerinin zmnde byk fedakrlkta bulunmutur. Hamide Hanm, zaman zaman karlatklar madd zorluklara ramen Mirza Celile her zaman destek olmu; derginin yaymlanmas iin ihtiyalarn karlamak amacyla ayrd paray bile derginin baslmas iin harcamtr. Mirza Celil, hem Molla Nasreddin Dergisindeki yazlarnda hem de yazm olduu tiyatro ve hikyelerinde sade, anlalr bir Trke kullanm, bu konuda ok mcadele vermitir. Trke kelimelerden baka kelime kullanmamaya zen gstermi ve hatta bat kkenli kelimelere iddetle kar kmtr. Yazm olduu eserleri, Trk leheleri ile Dou ve Bat dillerine evrilmitir. Tiyatro eserleri hem Azerbaycanda hem de dier birok lkede sahnelenmitir. Azerbaycanda bir blge ve bir ky ile, Bak, Nahvan ve Gencede sokak, meydan ve okullara ad verilmitir. Eserin beinci ve son blmnde ise Mirza Celilin eitli dnemlerde Hamide Hanm ve ocuklar ile ektirmi olduu resimler vardr. Bu eser, bir dneme damgasn vurmu mefkre insan Celil Mehmetkuluzdenin hayat hikyesinin Hamide Hanm tarafndan kaleme alnmas ile ortaya kmtr. Htra trnde kaleme alnan eserin; Mirza Celilin ei tarafndan yazlmas esere vesika deeri kazandrmtr. Edebiyat tarihilerinin de mracaat edecei kaynak niteliinin yan sra, edebiyat merakls her okuyucuya hitap eden bu eserin Trkiye Trkesine aktarlmas da son derece baarldr. Kitab yayna hazrlayan Fatma ZKAN, akc, duru ve gzel Trkesiyle eserin orijinalindeki eklini korumaya zen gstermitir. Kapak kompozisyonu ve bask kalitesiyle bir titizlik rnei olan eseri okumay herkese tavsiye ederken, eserin Trkiyede yaymlanmasnda emei geenleri kutlarz.
239
Ramazan KORKMAZ, Hlya ARGUNAH, Ali hsan KOLCU, Ayenur KLAHLIOLU SLAM, Cafer GARPER, Osman GNDZ, Tark ZCAN, Yeni Trk Edebiyat El Kitab (1839-2000), Grafiker Yaynlar, Ankara 2004
Ar. Gr. Mutlu DEVEC
*
Trk edebiyatnn Tanzimat ile birlikte farkl almlara yneldii Batllama sreci, Yeni Trk Edebiyat adyla temellendirilir. Tanzimatn ilan (1839) ile balayan toplumsal ve siyasal geliim-ilk rnek yaptlaryla - 1860 ylnda edebiyatmzdaki yansmalarn bulur. Yeni Trk edebiyatnn balangc saylan bu sre, gnmze kadar olan Trk edebiyatnn da Batl tarzda bir yol haritasn izmi olur. Editrln Prof. Dr. Ramazan KORKMAZn yapt, Yeni Trk Edebiyat El Kitab (1839-2000) adl eser, Grafiker Yaynlar arasnda kmtr. Yazarlar grubunda yer alan Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ, Prof. Dr. Hlya ARGUNAH, Do. Dr. Ali hsan KOLCU, Yard. Do. Dr. Ayenur KLAHLIOLU SLAM, Yard. Do. Dr. Cafer GARPER, Yard. Do. Dr. Osman GNDZ ve Yard. Do. Dr. Tark ZCAN alanlarndaki tecrbelerini ve bilgi birikimlerini, gznuruyla birletirerek kapsaml bir eser meydana getirmilerdir. Uzun ve yorucu bilimsel almalarn kaynaklarla desteklendii eser, 454 sayfadan ibaret olup: indekiler (s.1-4); nsz (s.5-6) ve 10 mstakil blm (s.7-454) halinde dzenlenmitir. Eserin, Yeni Trk Edebiyatna Giri (s. 7-36) baln tayan birinci blmnde Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ, Tanzimatn arka-plan kltrnden balayarak Tanzimat/yahut/Osmanl modernlemesine kadar olan edebiyatmzn, uzun soluklu yolculuuna ktaki temel izleklerini verir. Osmanldaki modernleme abalarnn, ya hudutsuz bir kendine gven amaznda, ya da ar bir gvensizliin yaratt yine hudutsuz bir hayranlk duygusu veya aaFrat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / ELAZI mutlu_deveci@mynet.com bilig Yaz / 2004 say 30: 240-243 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl
*
Deveci, Yeni Trk Edebiyat El Kitab (1839-2000)
lk kompleksi ile salksz bir zeminde ve kesintili srelerde gelitiini (s. 39) belirten Korkmaz, 19. yzyln sosyo-kltrel alandaki Osmanl modernlemesinin edebi ynelilere de yansdn belirtir ve bunu ilk dnem denemeleriyle rneklendirir. Dolaysyla bizdeki modernleme srecinin, dnyadaki aydnlanma sreci ile temellendii sonucuna varlr. Eserin, Yenilemenin Balangc ve ncleri: inasi - Namk Kemal - Ziya Paa (s. 37-76) olarak balklandrlan ikinci blmnde yazar, Yard. Do. Dr. Cafer GARPERdir. inasi-Namk Kemal ve Ziya Paann oluturduu Tanzimatn birinci dnemine k tutan yaklamlaryla Gariper: Yenileme hareketi edebiyatta yapaca yenilie dilde vcuda getirdii deimeyle birlikte girer. (s.44) deerlendirmesi ile, bu dnem iir ve dzyazsndaki deiim ve geliim aamalarn, teorik araylarla da birletirerek zmler. Eserin, Yenilemenin kinci Kua: Ekrem-Hmid-Seza Mektebi (s .77-104) olarak ekillendirilen nc blmnde Do. Dr. Ali hsan KOLCU, Tanzimatn birinci dnemindeki nclerden miras devralan Ekrem, Hamid ve Sezai mektebinin arka-plan kltrne ayna tutarak, bu dnem yazn hayatn irdeler. Ekrem ile balayan Tanzimatn ikinci dnemi; iirden-dzyazya, edebi yeniliklerin yansmalarn tar. Kolcu, anlatma dayal bir tr olan romann, Trk edebiyatnn gereki (realist) izgideki ilk yansmalarndan biri olan Ekremin Araba Sevdasn analitik olarak zmler ve Tanzimat romannn tip ve izleksel yapsn betimler. Metafizik rperileriyle Hamidin edebiyatmzdaki yeri belirlenirken k noktas olarak daha nce verilmi kararlar yerine, Hamidin eserleri esas alnr. Kolcunun Sami Paazade Sezainin Sergzet incelemesi de yine eserden yazara giden bir anlay zerine kurulur. Eserin drdnc blm, Gei Dnemi Nesli: Ara Nesil (s. 105-118) balklandrmasyla Yard. Do. Dr. Cafer GARPER imzasn tar. Gariper, klasik edebiyat ile yeni edebiyat arasnda srdrlen arayn taraflarna eski ve yeni dzleminde bir yaklam sergiler. Eskiyi devam ettirenlerin; eski ile yeni arasnda yer alanlarn; giderek yenilikilerin oluturduu Ara Nesil, bir bakma kendilerinden sonra oluacak farkl ynelimlerin de habercisi olur. Bireysel duygu ve ynelimlerle Tanzimatn ikinci dnemi ve Ara Nesil sanatlarnn ekillendirdii Servet-i Fnun Edebiyat (s. 119-164), beinci blm balyla ve Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ bak asyla verilir. Bu blm, Servet-i Fnun dneminin iirden, dzyazya dein btn edebi trlerini, analitik bir zmleme yntemi ile yanstr. Servet-i Fnun dnemini genel zellikleriyle deerlendiren Korkmaz, Halit Ziya Uaklgilin Ak- Memnu
241
roman zerinde yapsalc ve psikanalitik bir yaklamla rnek bir okuma denemesi yapar. Korkmaz, bu okumasnda: Ak- Memnu, geleneksel balamda epiin ve masaln biimlendirdii soylu insan tipolojisini kkten ykarak yerine, dleri ile gerekleri arasna skm sradan insanlar koyar. (s.166) diyerek Ak- Memnunun, olay rgtleyici bir anlatdan karakter sentezleyici anlatma gemesi bakmndan Trk romannn dnm noktas oluturduunu syler. Prof. Dr. Hlya ARGUNAH tarafndan kaleme alnan altnc blm, Mill Edebiyat (s. 165-214) baln tar. Trk edebiyatnn balangcndan itibaren ulusal izgideki yol haritas izilen bu blmde, toplumsal ve kltrel boyutlu bir yaklamla dnem, asli mecrasnda irdelenir. Milli edebiyat, ulusal sylemin boyut kazand ve st seviyelere ulat, dil ve kltr ilikisinin n plana karld ve milli hassasiyetlere nem verildii bir dnemin addr. Millileme dneminde nce milli dili btn yabanc unsurlardan arndrarak ortaya karmak sonra da milli edebiyata ulamak planlanmtr. (s.173-174) Bu temel zerinde temsilcileri ile birlikte ykselen milli edebiyat dnemi, Argunah tarafndan kapsaml bir ekilde irdelenmitir. Cumhuriyet Dnemi Trk iiri (s. 215-310) ana bal ve ilevsel nitelikli alt balklar ile yedinci blm, Prof. Dr. Ramazan KORKMAZ ve Yard. Do. Dr. Tark ZCAN imzalarn tar. 1920-1935 Cumhuriyet kurulu dneminin; 1935-1960 iirinde, yeni alm araylarnn; 1960-1980 iirinde ideolojik ynelimlerin ve 1980-2000 iirinde bamsz ve bireyci sylemin ekillendirdii Cumhuriyet dnemi Trk iiri: Yaanm bir byk edebi tecrbe alannn zerine oturtulduu iin gemiin birikimlerinden bir hayli faydalanmtr. (s.309) Korkmaz ve zcan, Cumhuriyet airi iin: nceki dnemin ortak birlikteliklerinin olduu gibi dnlememitir. konlaan ya da karnavallaan biimsel ve dilsel eleri yadsyarak; iir sanatn, izleksel ve imgesel bakmdan zamann ihtiyalarna yant verecek bir dntrme tabi tutmutur. (s.310) diyerek Cumhuriyet iirinin, gemiin birikimleri zerinde ykselen konumlar ile ieriksel ve biimsel geliimlerine de dikkat ekmilerdir. Cumhuriyet dnemi Trk iirini zmlemede ilevsel bir yaklam sergileyen Korkmaz ve zcan, yedinci blm ve snflandrmalar ile zgndrler. Sekizinci blm, Cumhuriyet Dnemi Trk Hikayesi (s. 311-346)ni yanstr. Yard. Do. Dr. Ayegl KLAHLIOLU SLAM, Cumhuriyet dnemi ilk yklerinden balayarak, yeni araylarla ekillenen yklere, oradan sava
242
Deveci, Yeni Trk Edebiyat El Kitab (1839-2000)
sonu yklerine ve 1960tan gnmze kendi sesini arayan ykclere farkl bir perspektiften bakar. Klahlolu slam, Modern Trk hikayesinde balangcndan itibaren nemini hi yitirmeden var olan kuvvetli bir toplumsal eletiri mekanizmasndan sz etmek mmkndr. (s.319) diyerek yk ile sosyal ve kltrel yaam arasndaki ieriksel boyuta da gndermeler yapar. Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu (s. 347-366) olarak balklandrlan dokuzuncu blm de, Yard. Do. Dr. Ayegl KLAHLIOLU SLAM tarafndan oluturulmutur. Klahlolu slam, Tiyatro, toplumla ortak deerlerde birlemek zorundadr. (s.353) deerlendirmesiyle, ilk modern tiyatro almalarndan balayarak Cumhuriyetin kurulu yllarna, giderek II. Dnya Sava yllarndaki araylardan, gnmze dein tiyatro trne ve sanatlarna bakta, ilevsel ve sradizimsel bir kompozisyon izer. Eserin, son blmn/ onuncu blmn oluturan Cumhuriyet Dnemi Trk Roman (s. 367-454), Yard. Do. Dr. Osman GNDZ tarafndan kaleme alnr. Gndz, 1920li yllardan balayarak gnmze Trk romannn; oluum, geliim ve deiim izgisini, sanat ve eserleri de dikkate alarak tantr. Gndze gre dnem romanclar: temalarna ve konularna paralel olarak anlatm tekniklerinde de Batdaki gelimeleri annda romana yanstmaya almlardr. (s.375) Gndz, ideolojilerin, dnemlerin ve eilimlerin ekillendirdii Trk romann bireysel ve toplumsal izgide- Cumhuriyetin ilk yllarndan, ada dneme kadar tm aamalarn irdeleyerek ayrntl bir ekilde tantmtr. Prof. Dr. Ramazan KORKMAZn editrlnn stlendii Yeni Trk Edebiyat El Kitab (1839-2000) adl eser, ilevsel nitelikli snflamalar, bak as ve rnek zmlemeleri ile okurlara yeni ufuklar aacak zellikte bir almadr. niversitelerimizdeki akademisyenlerin, lisans, yksek lisans ve doktora seviyelerindeki rencilerin rahatlkla faydalanabilecekleri bu eser, ortaretim kurumlarnda grev yapan retmenlerimizin de alanla ilgili bavurabilecekleri temel kaynaklardan biri olaca inancndayz. Daha sonraki basklarda rnek zmlemelerin arttrlmas ve zellikle nszde de belirtildii gibi Cumhuriyet Dneminde Eletirinin eklenmesi almaya daha ilevsel bir nitelik kazandracaktr. Trk edebiyatnn toplumsal ve bireysel deiimi/ geliimi izgisinde Yeni Trk edebiyatnn balangcndan 2000li yllara kadarki srete alm olduu yolu, farkl almlarla ve zmlemeleriyle ilevsellik kazandran Yeni Trk Edebiyat El Kitab (1839-2000) yazar grubuna teekkr ederiz.
243
bilig
Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl Yayn lkeleri bilig, K/Ocak, Bahar/Nisan, Yaz/Temmuz ve Gz/Ekim olmak zere ylda drt say yaymlanr. Her yln sonunda derginin yllk dizini hazrlanr ve K saysnda yaymlanr. Dergi, yayn kurulu tarafndan belirlenecek ktphanelere, uluslararas endeks kurumlarna ve abonelere yaymland tarihten itibaren bir ay ierisinde gnderilir. bilig, Trk dnyasnn kltrel zenginliklerini, tarih ve gncel gereklerini bilimsel ller ierisinde ortaya koymak; Trk dnyasyla ilgili olarak, uluslar aras dzeyde yaplan bilimsel almalar kamuoyuna duyurmak amacyla yaymlanmaktadr. biligde, sosyal bilimlerle ilgili konular bata olmak zere, Trk dnyasnn tarih ve gncel problemlerini bilimsel bir bak asyla ele alan, bu konuda zm nerileri getiren yazlara yer verilir. bilige gnderilecek yazlarda, alannda bir boluu dolduracak zgn bir makale veya daha nce yaymlanm almalar deerlendiren, bu konuda yeni ve dikkate deer grler ortaya koyan bir inceleme olma art aranr. Trk dnyasyla ilgili eser ve ahsiyetleri tantan, yeni etkinlikleri duyuran yazlara da yer verilir. Makalelerin biligde yaymlanabilmesi iin, daha nce bir baka yerde yaymlanmam veya yaymlanmak zere kabul edilmemi olmas gerekir. Daha nce bilimsel bir toplantda sunulmu bildiriler, bu durum belirtilmek artyla kabul edilebilir. Yazlarn Deerlendirilmesi bilige gnderilen yazlar, nce yaym kurulunca dergi ilkelerine uygunluk asndan incelenir ve uygun bulunanlar, o alandaki almalaryla tannm iki hakeme gnderilir. Hakemlerin isimleri gizli tutulur ve raporlar be yl sreyle saklanr. Hakem raporlarndan biri olumlu, dieri olumsuz olduu takdirde, yaz nc bir hakeme gnderilebilir. Yazarlar, hakem ve yayn kurulunun eletiri ve nerilerini dikkate alrlar. Katlmadklar hususlar varsa, gerekeleriyle birlikte itiraz etme hakkna sahiptirler. Yayma kabul edilmeyen yazlarn, istek hlinde bir nshas yazarlarna iade edilir. 245
biligde yaymlanmas kabul edilen yazlarn telif hakk Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanlna devredilmi saylr. Yaymlanan yazlardaki grlerin sorumluluu yazarlarna aittir. Yaz ve fotoraflardan, kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Yayma kabul edilen yazlar iin, yazar ve hakemlerine yayn tarihinden itibaren bir ay iinde telif / inceleme creti denir. cret miktar, her yl banda yayn kurulunun nerisi zerine ynetim kurulunca belirlenir. Yazm Dili biligin yazm dili Trkiye Trkesidir. Ancak her sayda derginin te bir orann gemeyecek ekilde ngilizce ve dier Trk leheleri ile yazlm yazlara da yer verilebilir. Trk lehelerinde hazrlanm yazlar, gerektii takdirde yayn kurulunun kararyla Trkiye Trkesine aktarldktan sonra yaymlanabilir. Yazm Kurallar Makalelerin, aada belirtilen ekilde sunulmasna zen gsterilmelidir: 1. Balk: erikle uyumlu, onu en iyi ifade eden bir balk olmal ve koyu karakterli harflerle yazlmaldr. 2. Yazar ad(lar) ve adresi: Yazarn ad, soyad byk olmak zere koyu, adresler ise normal ve eik karakterde harflerle yazlmal; yazarn grev yapt kurum, haberleme ve elmek (e-mail) adresi belirtilmelidir. 3. zet: Makalenin banda, konuyu ksa ve z biimde ifade eden ve en fazla 150 kelimeden oluan Trke zet bulunmaldr. zet iinde, yararlanlan kaynaklara, ekil ve izelge numaralarna deinilmemelidir. zetin altnda bir satr boluk braklarak, en az 3, en ok 8 szckten oluan anahtar kelimeler verilmelidir. Makalenin sonunda, yaz bal, zet ve anahtar kelimelerin ngilizce ve Rusalar bulunmaldr. Rusa zetler, gnderilemedii takdirde dergi tarafndan ilave edilir. 4. Ana Metin: A4 boyutunda (29.7x21 cm. ) ktlara, MS Word programnda, Times New Roman veya benzeri bir yaz karakteri ile, 10 punto, 1.5 satr aralyla yazlmaldr. Sayfa kenarlarnda 3er cm boluk braklmal ve sayfalar numaralandrlmaldr. Yazlar 10.000 kelimeyi gememelidir. Metin iinde vurgulanmas gereken ksmlar, koyu deil eik harflerle yazlmaldr. Alntlar eik harflerle ve trnak iinde verilmeli; be satrdan az alntlar satr arasnda, be satrdan uzun alntlar ise satrn sandan ve solundan 1.5 cm ieride, blok hlinde ve 1 satr aralyla yazlmaldr. 246
5. Blm Balklar: Makalede, dzenli bir bilgi aktarm salamak zere ana, ara ve alt balklar kullanlabilir ve gerektii takdirde balklar numaralandrlabilir. Ana balklar (ana blmler, kaynaklar ve ekler) byk harflerle; ara ve alt balklar, yalnz ilk harfleri byk, koyu karakterde yazlmal; alt balklarn sonunda iki nokta st ste konularak ayn satrdan devam edilmelidir. 6. ekiller ve izelgeler: ekiller, kltmede ve basmda sorun yaratmamak iin siyah mrekkep ile dzgn ve yeterli izgi kalnlnda aydinger veya beyaz kada izilmelidir. Her ekil ayr bir sayfada olmaldr. ekiller numaralandrlmal ve her eklin altna balyla birlikte nce Trke, sonra ngilizce olarak yazlmaldr. izelgeler de ekiller gibi, numaralandrlmal ve her izelgenin stne balyla birlikte nce Trke, sonra ngilizce olarak yazlmaldr. ekil ve izelgelerin balklar, ksa ve z olarak seilmeli ve her kelimenin ilk harfi byk, dierleri kk harflerle yazlmaldr. Gerekli durumlarda aklayc dipnot veya ksaltmalara ekil ve izelgelerin hemen altnda yer verilmelidir. 7. Resimler: Parlak, sert (yksek kontrastl) fotoraf kdna baslmaldr. Ayrca ekiller iin verilen kurallara uyulmaldr. zel koullarda renkli resim basks yaplabilir. ekil, izelge ve resimler toplam 10 sayfay amamaldr. Teknik imkna sahip yazarlar, ekil, izelge ve resimleri aynen baslabilecek nitelikte olmak art ile metin iindeki yerlerine yerletirebilirler. Bu imkna sahip olmayanlar, bunlar iin metin iinde ayn boyutta boluk brakarak iine ekil, izelge veya resim numaralarn yazabilirler. 8. Kaynak Verme: Dipnotlar, sadece aklama iin kullanlmal ve aklamalar da metnin sonunda verilmelidir. Metin iinde gndermeler, parantez iinde aadaki ekilde yazlmaldr: (Kksoy 2000); (Kksoy 2000: 15) Birden fazla yazarl yaynlarda, metin iinde sadece ilk yazarn ad vd. yazlmaldr: (sen vd. 2002) Kaynaklar ksmnda ise dier yazarlar da belirtilmelidir. Metin iinde, gnderme yaplan yazarn ad veriliyorsa kaynan sadece yayn tarihi yazlmaldr: Tanpnar (1976:131), bu konuda . Yaym tarihi olmayan eserlerde ve yazmalarda sadece yazarlarn ad; yazar belirtilmeyen ansiklopedi vb. eserlerde ise eserin ismi yazlmaldr.
247
kinci kaynaktan yaplan alntlarda, asl kaynak da belirtilmelidir: Kprl (1926) ..... (elik 1998den). Kiisel grmeler, metin iinde soyad ve tarih belirtilerek gsterilmeli, ayrca kaynaklarda belirtilmelidir. nternet adreslerinde ise mutlaka tarih belirtilmeli ve bu adresler kaynaklar arasnda da verilmelidir: http://www.tdk.gov.tr/bilterim (15.12.2002) 9. Kaynaklar: Metnin sonunda, yazarlarn soyadna gre alfabetik olarak aadaki ekilde yazlmaldr. Kaynaklar, bir yazarn birden fazla yayn olduu takdirde yaymlan tarihine gre sralanacak; bir yazara ait ayn ylda baslm yaynlar ise (1980a, 1980b) eklinde gsterilecektir: KKSOY, Mmin (2000), Trk Yksekretiminde Yabanc Dille Eitim, Bilimlik Dergiler ve Trkemiz, Ankara: Bilig Yay. TMURTA, F.Kadri (1951), Fatih Devri airlerinden Cemal ve Eserleri, , Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, IV (3) : 189-213. SHAW, S. (1982), Osmanl mparatorluu, (ev. M.Harmanc), stanbul: Sermet Matb. Yazlarn Gnderilmesi Yukarda belirtilen ilkelere uygun olarak hazrlanm yazlar, biri orijinal, dier ikisi fotokopi olmak zere nsha olarak, disketiyle birlikte bilig adresine gnderilir. Yazarlarna raporlar dorultusunda dzeltilmek zere gnderilen yazlar, gerekli dzeltmeler yaplarak disketi ve orijinal ktsyla en ge bir ay iinde tekrar dergiye ulatrlr. Yayn kurulu, esasa ynelik olmayan kk dzeltmeler yaplabilir.
Yazma Adresi bilig Dergisi Editrl Takent Cad. 10. Sok. No: 30 06430 Bahelievler/ANKARA / TRKYE Tel: (0312) 215 22 06 Fax: (0312) 215 22 09 www.yesevi.edu.tr/bilig bilig@yesevi.edu.tr 248
bilig
Journal of Social Sciences of the Turkish World Ahmet Yesevi University Board of Trustees
Editorial Principles
bilig is published quarterly: Winter/January, Spring/April, Summer/July and Autumn/October. At the end of each year, an annual index is prepared and published in Winter issue. Each issue is forwarded to the subscribers, libraries and international indexing institutions within one month after its publication. bilig is published to bring forth the cultural riches, historical and actual realities of the Turkish World in a scholarly manner; to inform the public opinion about the scientific studies on the international level concerning Turkish World. The articles firstly related to social sciences subjects and dealing with the historical and current issues and problems and suggesting solutions for the Turkish World are published in bilig. An article sent to bilig should be an original article which contribute knowledge and scientific information to its field or a study that bring forth new views and perspectives on previously written scholarly works. Articles introducing works and personalities, announcing new activities related to the Turkish world can also be published in bilig. In order for any article to be published in bilig, it should not have been previously published or accepted to be published elsewhere. Papers presented at a conference or symposium may be accepted for publication if stated so beforehand. Evaluation of Articles The articles forwarded to bilig are first studied by the Editorial Board in terms of the journals principles those found acceptable are sent to two referees who are well-known for their works in that field. Names of the referees are confidential and referee reports are safe-kept for five years. In case one referee report is negative and the other is favorable, the article may be sent to a third referee for re-evaluation. The authors of the articles are to consider the criticisms, suggestions and corrections of the referees and editorial board. If they disagree, they are entitled to counterpresent their views and justifications. Only the original copy of the unaccepted articles may be returned upon request. The royalty rights of the accepted articles are considered transferred to Ahmet Yesevi University Board of Trustees. However the overall responsibility for the 249
published articles belongs to the author of the article. Quotations from articles including pictures are permitted during full reference to the articles. Payments to the authors and referees for their contributions are made within one month after publication. The amounts of payments are determined by the Editorial Board subject to the approval by the Board of Trustees. The Language of the Journal Turkiye Turkish is the Language of the journal. Articles presented in English or other Turkish dialects may be published not exceeding one third of an issue. Articles submitted in Turkish dialects may be published after they are translated into Turkiye Turkish upon the decision of the Editorial Board if necessary. Writing Rules In general the following are to be observed in writing the articles for bilig: 1 . Title of the Article: Title should be in suitable for the content and the one that expresses it best, and should be bold letters. 2. Name(s) and address(es) of the author(s): Names and surnames are in capital letters and bold, addresses in normal italic letters; institution the author works at, contact and e-mail addresses should be specified. 3. Abstract: In the beginning of the article there should be an abstract in Turkish, briefly and laconically expressing the subject in maximum 150 words. There should be no reference to used sources, figure and chart numbers. Leaving one line empty after the abstract body there should be key words, minimum 3 and maximum 8 words. At the end of the article there should titles, abstracts and key words in English and Russian. In case Russian abstract is not submitted it will be attached by the journal. 4. Main Text: Should be typed in MS Word program in Times New Roman or similar font type, 10 type size and 1,5 line on A4 format (29/7x21cm) paper. There should 3 cm free space on the margins and pages should be numbered. Articles should not exceed 10.000 words. Passages that need emphasizing should not be bold but in italic. Quotations should be in italic and with quotation marks; in quotations less than 5 lines between lines and those longer than 5 lines should be typed with indent of 1,5 cm in block and with 1 line space. 5. Section Headings: Main, interval and sub-headings can be used in order to obtain the well-arranged narration of information in the article and these headings can be numbered if necessary. Main headings (main sections, references and appendixes) should be in capital letters; interval and sub250
headings should be bold and their first letters in capital letters; at the end of the sub-headings writing should continue on the same line after a colon (:). 6. Figures and Tables: Figures should be drawn on tracing or white paper in ink so as not to cause problems in printing or reducing in size. Each figure should be on a separate page. Figures should be numbered with a caption of the title in Turkish first and English below it. Tables should also be numbered and have the title in Turkish first and English below it. The titles of the figures and tables should be clear and concise, and the first letters of each word should be capitalized. When necessary footnotes and acronyms should be below the captions. 7. Pictures: Should be on highly contrasted photo papers. Rules for figures and tables are applied for pictures as well. In special cases color pictures may be printed. The number of pages for figures, tables and pictures should not exceed 10 pages. Authors having the necessary technical facilities may themselves insert the related figures, drawings and pictures into text. Those without any technical facilities will leave the proportional sizes of empty space for pictures within the text numbering them. 8. Stating the Source: Endnotes should be only for explanation and explanations should be at the end of the text. References within the text should be given in parentheses as follows: (Kksoy 2000); (Kksoy 2000: 15) When sources with several authors are mentioned, the name of first author is written and for others (et. al) is added. (sen et al. 2002) Full reference including all the names of authors should be given in the list of references. If there is name of the referred authors within the text then only the publication date should be written: Tanpnar (1976:131) on this issue . In the sources and manuscripts with no publication date only the name of author; in encyclopedias and other sources without authors only the name of the source should be written In the secondary sources quoted original source should also be pointed: Kprl (1926) ..... (in elik 1998). Personal interviews can be indicated by giving the last name(s), the date(s) and moreover should be stated in the references. http://www.tdk.gov.tr/bilterim (15.12.2002) 251
9. References: Should be at the end of the text in the alphabetic order as shown in the example below. If there are more than one source of an author then they will be listed according to their publication date; sources of the same author published in the same year will shown as (1980a, 1980b): KKSOY, Mmin (2000), Trk Yksekretiminde Yabanc Dille Eitim, Bilimlik Dergiler ve Trkemiz, Ankara: Bilig Yay. TMURTA, F.Kadri (1951), Fatih Devri airlerinden Cemal ve Eserleri, , Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, IV (3) : 189-213. SHAW, S. (1982), Osmanl mparatorluu, (ev. M.Harmanc), stanbul: Sermet Matb. How to Forward the Articles The articles duly prepared in accordance with the principles set forth are to be sent in three copies, one original and two photocopied forms with a floppy disk to bilig to the address given below. The last corrected fair copies in diskettes and original figures are to reach bilig within not later than one month. Minor editing may be done by the editorial board. Correspondence Address bilig Dergisi Takent Caddesi, 10. Sok. Nu: 30 06430 Bahelievler - ANKARA / TRKYE Tel: (0312) 215 22 06 Fax: (0312) 215 22 09 www.yesevi.edu.tr/bilig bilig@yesevi.edu.tr
252

Bilig 30.sayi.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilig 30.sayi.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Yksek retimde rgn Eitimle E-Eitimin

bilig, Yaz / 2004, say 30

Kksoy , Yksek retimde rgn Eitimle E-Eitimine Karlatrlmas

bilig, Yaz / 2004, say 30

Tablo 2 : Eitim Hizmetleri Asndan

Tablo 3 : Yaryl i Faaliyetler Asndan

Tablo 4: Mekana Ve Zamana Ballk Asndan

Kksoy , Yksek retimde rgn Eitimle E-Eitimine Karlatrlmas

Tablo 6 : retim yesi Asndan

bilig, Yaz / 2004, say 30

Tablo 7 : Yneticiler Asndan

Tablo 8 : Kurumun Alt Yaps Asndan

Comparision Between Class Room Education and E-Education

Sravnenie Dnevnogo i Distan]ionnogo Obueniw Mmin KOKSOY, Prof. Dr.

Kleve slova: Universitet Axmeda Wsavi, texnologiw

Trk Otomotiv Yan Sanayiinde Kalite Eitiminin Etkinliinin llmesi

bilig, Yaz / 2004, say 30

Anafarta-Kuruzm,Trk Otomotiv Yan Sanayiinde Kalite Eitiminin Etkinliinin llmesi

bilig, Yaz / 2004, say 30

Kaliteeitim programlarn belirleme

Kalite eitim programlarn gncelletirme

Kalite eitimini planlama

Kalite eitim programlarn uygulama

Anafarta-Kuruzm,Trk Otomotiv Yan Sanayiinde Kalite Eitiminin Etkinliinin llmesi

Kalite eitim programlarnn amalarn

Deiimi yeniden gzden geirme

Kalite eitimi program amalar

Kalite eitimini yeniden gzden ge-

Kalite eitimini planlama

Eitim programlarn uygulama

bilig, Yaz / 2004, say 30

Anafarta-Kuruzm,Trk Otomotiv Yan Sanayiinde Kalite Eitiminin Etkinliinin llmesi

bilig, Yaz / 2004, say 30

Anafarta-Kuruzm,Trk Otomotiv Yan Sanayiinde Kalite Eitiminin Etkinliinin llmesi

bilig, Yaz / 2004, say 30

Anafarta-Kuruzm,Trk Otomotiv Yan Sanayiinde Kalite Eitiminin Etkinliinin llmesi

bilig, Yaz / 2004, say 30

Anafarta-Kuruzm,Trk Otomotiv Yan Sanayiinde Kalite Eitiminin Etkinliinin llmesi

bilig, Yaz / 2004, say 30

Anafarta-Kuruzm,Trk Otomotiv Yan Sanayiinde Kalite Eitiminin Etkinliinin llmesi

bilig, Yaz / 2004, say 30

Measuring the Efficiency of Quality Training in Turkish Automotive Suppliers

Opredelenie Vliwniw Kaestva Obueniw v Ture]koy Avtomotivnoy *ndustrii

Akdenizskiy Universitet, Fakul#tet Ikonomieskix i Upravleneskix NaukANTAL`W

Akdenizskiy Universitet, Fakul#tet Ikonomieskix i Upravleneskix NaukANTAL`W

Bir Sosyalizasyon Arac Olarak Televizyon ve iddet

bilig, Yaz / 2004, say 30

Adak, Bir Sosyalizasyon Arac Olarak Televizyon ve iddet

bilig, Yaz / 2004, say 30

Adak, Bir Sosyalizasyon Arac Olarak Televizyon ve iddet

bilig, Yaz / 2004, say 30

Adak, Bir Sosyalizasyon Arac Olarak Televizyon ve iddet

bilig, Yaz / 2004, say 30

Adak, Bir Sosyalizasyon Arac Olarak Televizyon ve iddet

Bu nedenle bu tr programlarn artrlmas ve ailelerin bu programlar ocuklaryla seyretmeleri nerilmektedir. Kaynaka

bilig, Yaz / 2004, say 30

The Effect of Television as a Socialization Tool on Violence

Televidenie kak Sredstvo So]ializa]ii i Agressiw

Kleve slova: so]ializa]iw, agressiw, televidenie,

Akdenizskiy Universitet, Fakul#tet Estesstvennx i Gumanitarnx Nauk-ANTAL`W

Bakurdistan Cumhuriyetinde Mill Dil ve Devlet Dili Problemi

Rusya Aratrmalar Uzman / ANKARA bdemir28@hotmail.com bdemir@mail.ru

bilig, Yaz / 2004, say 30