www.teknolojikarastirmalar.

com ISSN:1305-631X
Yap Teknolojileri Elektronik Dergisi 2007 (2) 26-35

TEKNOLOJK
ARATIRMALAR

Teknik Not

ngerilmeli Beton Teknolojisi

Osman NAL, Gkhan KRKL Afyon Kocatepe niversitesi, Teknik Eitim Fakltesi, Afyonkarahisar

ZET Modern mhendislikte daha gvenli yaplara ve yksek dayanml malzeme kullanmna doru yaplan almalar kesit boyutlarnn azalmasn ve yapnn hafiflemesini salamtr. Bu gelimelerin en nemli uygulamalarndan biri de betonarme yaplardr. Bu yaplarda toplam tasarm yknn byk bir blm de elemanlarn kendi z arldr. Bu noktadan hareketle, kesitte oluacak ve istenmeyen ekme gerilmelerini azaltacak veya nleyecek n basn uygulamasyla ilgili dnceler ortaya kmtr. naat mhendisliinde kullanlan tayc sistem malzemeleri arasnda ngerilmeli beton; artan aratrmalar, ilerleyen teknolojiler ile gelierek en verimli tayc sistem malzemelerinden birisi halini almtr. Bugn, ister beton dkmnden nce, ister beton dkmnden sonra olsun betona verilen n germe kuvvetleri ile oluturulan ngerilmeli beton teknolojisi byk aklklar ekonomik geme, normal betonarmenin birok zrn giderme ve taycnn mrn uzatma gibi faydalarnn yan sra daha ekonomik daha estetik, daha gvenli, daha narin yaplar ina etme gibi geni olanaklarda sunmaktadr. Bu alma, nerilmeli beton teknolojisinin amac, kapsam ve geliimi hakknda bilgi vermek amalanmtr. Anahtar Kelimeler: ngerilmeli beton, n ekmeli , Art ekmeli

1. GR ok nemli bir yap malzemesi olan betonun kusur olarak kaydedilebilecek olan bir zellii ekme gerilmeleri altnda mukavemetinin, basn gerilmeleri altndaki mukavemetinden ok kk olmasdr. ekil 1de grld gibi basit ekme altnda betonun mukavemeti, basit basn altndaki mukavemetinin 1/10 1/12si kadardr. Bunun yannda krlma boy deitirmeleri ise basit basn altnda ksalma 0,002 ve basit ekme altnda uzama 0,0002 olarak 1/10 kadardr. Betonun bu kusuru, tayc bir elemann kesitinde meydana gelen ekme gerilmelerini alacak ekilde tayc sistemin ekme blgelerini elik ubuklarla donatmak suretiyle giderilmi ve betonarme denen kompleks bir cisim yaratlmtr. Betonla eliin arasndaki balant sebebiyle beraber ve basn gerilmelerinin ya hepsi veya nemli bir ksm beton tarafndan alnmaktadr. Donatnn, betonda meydana gelen basn ubuklarna mesnetlik yapmak, kiri ve kolon birleim yerlerinde, sarg blgelerinde betonun birim ksalma kapasitesini artrarak ve kesitin krlma olmadan byk bir dnme yapmasn temin ederek tayc sistem dktil yapmak gibi nemli grevleri de vardr[1,2]. Betonun ekme dayanm ok dk olup bu dayanm gz nne alnmad iin betonarme kesit hesabnda betonun ekme gerilmelerini alamad, ekme kuvvetlerinin donat tarafndan tand kabul edilir. Donat, scaklk deiimi, rtre gibi etkilerden oluan ekme gerilmelerinin tanmas ve atlak geniliklerinin snrl kalmasn salamada kullanlr. Kolonlarda donat basn kuvveti ile zorlanan

nal, O., Krkl, G.

Teknolojik Aratrmalar : YTED 2007 (2) 26-35

betonun tama kapasitesini arttrr. Byk atlaklar nler ve ortaya kan eilme momentlerini karlar. Basn donats olarak betonun snme ve rtre ekil deitirmelerini azaltr. Sadece basn gerilmeleri ile zorlanan ve burkulma tehlikesi olmayan yap elemanlarnda betonun yksek basn dayanm nedeniyle donatnn nemi fazla deilse de yksek basn gerilmelerine maruz betonarme elemanlarda yarlmalara kar enine donat veya fret donats kullanlr. Enine donat betonun gme ekil deitirmesinin bymesini salar ve bylece sneklii artrr [3].

ekil 1. Betonun basn-ekme dayanm ve ekme uzamas ve basn ksalmas grafii ekil 2de betonarme tayc elemana rnek olmas zere basit mesnetli bir kiri grlmektedir. Kirie Etkiyen Md momenti F ile gsterilen kuvvet iftine edeerdir. Kiriin st lifleri F basn kuvvetinin, alt lifleri de F ekme kuvvetinin etkisindedir. Betonun basn dayanm yksek olduundan F kuvvetini tayabilir. ekme kuvvetini beton tayamaz, atlar. atlak kirie dik ynde oluur. atlak giderek geniler ve kesit yksekliince yol alr. Basn blgesindeki beton ezilir ve kiri krlr. Bu krlmann gereklememesi iin ekme blgelerine donat eklenerek sistem iler hale getirilir ve bylece betonun ekme gerilmeleri tayamama sorunu giderilmi olur[4]. Ancak aadaki sorunlar hala mevcut bulunmaktadr: Betonun ekmede uzama kapasitesinin azl sebebiyle donatda gerilmenin 650 kg/cm2yi getii durumlarda betonda atlaklar olumakta ve iletme ykleri altnda en dk donat gerilmesi ise 1400 kg/cm2 olmaktadr. Bu atlaklarn genilikleri, donat gerilmesi 2800 kg/cm2yi anca donat nervll olsa da, kabul edilebilir snrlar amaktadr. Betonarme bir kesitin normal gerilmeler bakmndan etkisiz blge ksmen de olsa tanabilen faydal yk azaltc ynde etkilemektedir. Bundan dolay aklk arttka betonarme kiriler kendi arlklar sebebiyle artk ekonomik olmamaktadrlar. Deprem etkileri de arlkla beraber artmaktadr. atlaklar kabul edilebilir snrlar iinde olsalar bile donat korozyona urayabilmekte ve yapnn mr azalmaktadr.

27

Teknolojik Aratrmalar : YTED 2007 (2) 26-35

ngerilmeli Beton Teknolojisi

ekil 2. Basit kirite oluan i kuvvetler 2. NGERLMEL BETON Betonarmenin sahip olduu bu mahsurlar da yine betonarmenin ekme mukavemetinin ve ekme kopma uzamasnn ok kk olmasndan meydana gelmektedir. Bu mahsurlar gidermenin, iletme durumunda sz konusu olabilecek btn ykleme hallerinde, tayc sistemin hibir kesitinde ya hi ekme gerilmesi olmamasn veya bu ekme gerilmesinin atlama olmayacak kadar kk kalmasn veya atlak geniliinin istenilen deeri amamasn temin eden bir gerilme durumunu d yklerden nce veya onlarn bir ksmnn etkimesi ile beraber tayc sistemden yapay olarak yaratmak suretiyle mmkn olacaktr. Burada ok nemli olan husus, bu yapay gerilme durumunun yklerden dolay en byk basn gerilmelerinin meydana geldii kesit kenarlarnda verdii gerilmenin sfr veya daha iyisi atlama olmayacak kadar kk bir ekme gerilmesi olmasn temin edebilmesidir. Aksi halde kesitin yk tama kapasitesinin azalaca aktr. ngerilmeli tayc elemann davrann en basit ekli ile tanmlayabilmek iin ekil 3deki gibi basit, ortas elik tellerin gemesi iin bo olan izostatik bir kiri dnlebilir. Tayc elemanda yk bulunmas durumunda oluacak gerilmeler (b) deki gibi olacaktr. (a) da ise gerilmi ve dzgn bir dalm elde edilmi olan ngerme grlmektedir. Sonuca bakldnda bu iki durum birletirildiinde ekme gerilmeleri ortadan kaldrlm ve kesitin atlamas engellenmitir. Fakat pratikte bu uygulama farkl olarak gerekletirilir. Zira bu uygulamadan da grlecei gibi sistemde ekme gerilemeleri yok edilmesine karn basn gerilmeleri iki katna karlmtr[5].

28

nal, O., Krkl, G.

Teknolojik Aratrmalar : YTED 2007 (2) 26-35

ekil 3. Merkezden gerdirilen ngerilmeli basit kiri Betonun zamana bal ekil deitirmelerinden olan snme yksek basn gerilmeleri altnda daha da artacandan sistemin biraz daha iyiletirilerek bu soruna zm bulunmas gerekmektedir. Germe kablolar ekil 4deki gibi kiri merkezinde alt ekirdek noktasndan geirilecek olursa beton basn gerilmeleri azalr. Bunun yannda ngerilme kuvveti de azalm olur[5].

ekil 4. D merkezli gerdirilen ngerilmeli basit kiri Bu aklamalarda betonun dorusal elastik davrand varsaylmaktadr. Beton atlamadna gre bu kabul yanl saylmamaktadr. Ykn verdii gerilme durumu ile yapay gerilme durumunun yapnn mr boyunca sabit kalmas, daimi olmas gereklidir. Yapay gerilme durumunun deeri, kablo yeri ve donat alan seilince donatdaki gerilmeye baldr. ngerme kablosunun ular ankre edildikten sonra da donat gerilmesi sabit kalyor denemez. Betonun zamanla bzlmesi ve sabit basn altnda zamanla ksalmaya uramas sebebiyle kablo ular arasndaki mesafe klr ve donatdaki gerilme der. Bir de sabit iki nokta arasnda gerilmi bir elik telin zamanla uzamas(rlaksasyon) vardr. Bu da ilave bir gerilme kaybna sebep olur. Zamana bal bu tr gerilme kaybnn toplam ortalama deeri 250-300 N/mm2 29

Teknolojik Aratrmalar : YTED 2007 (2) 26-35

ngerilmeli Beton Teknolojisi

civarndadr. Srtnme ve zamana bal gerilme kayplar dldkten sonra geri kalan donat gerilmesinin ve bunun betonda verdii yapay gerilme durumunun artk daimi olduklar sylenebilir. Yukarda belirtilen zellikleri olan ve d yklerin etkilenmesinden nce veya onlarn bir ksmnn etkimesi ile beraber yaratlan ve tayc sisteme d yklerden gelecek gerilmeleri maksada uygun ekilde deitiren yapay ve srekli bir gerilme durumuna ngerilme durumu ve ngerilmenin verildii betona da ngerilmeli beton denir. ngerme donatsnn zamana tabi gerilme kayplarnn 300 N/mm2 ve srtnme kaybnn da minimum 50 N/mm2 olduu gz nne alnrsa, daimi olarak elde 500 N/mm2lik bir gerilmenin kalabilmesi iin ngerme donatsnn en az 800 N/mm2lik bir balang gerilmesi ile gerilmesinin gerektii ortaya kar. Buna gre ngerme donats olarak, akma limiti en az 900 N/mm2 ve daha yksek olan yksek kaliteli elikler kullanlmaldr. 3. TS 3233E GRE NGERLMEL BETON LE LGL TANIMLAR Burada ngerilmeli beton denince yalnzca elik donat, tel, ubuk ve kablolar ile verilen ngerilmeli beton sistemler kastedilmektedir. Zaten ngerilmeli Beton Yaplarn Hesap ve Yapm Kurallar n ieren TS 3233 de ngerilmeli betonu ngerilmeli beton, elemana gelecek yklerin etkilerinin eliin gerilmesi ile istenilen ekilde dengelendii betondur diye tarif etmektedir. Bu noktada ngerilmeli beton ile ilgili eitli tanmlar yapmak gerekir. Bunlar; ngerme Teli: Yksek dayanml, eitli aplarda imal edilen, dz ve kvrml elik teldir. ngerme Toronu: Bir telin etrafnda bir veya birden fazla telin veya en az iki telin birbirine sarlmasyla elde edilmi rktr. ngerme ubuu: Yksek dayanml, eitli aplarda imal edilen zel alaml elik ubuktur. ngerme Kablosu: ngerme tel, toron veya ubuklarnn bir gurup olarak kullanlmas halidir. Kablolar art ekme metodunda kullanlr. ngerme elii (donat): n gerilmeli elemanlarda donat olarak kullanlan tel, toron, ubuk veya bunlandan oluan kablodur. Klf: Art ekmeli elemanlarda, betonun iinde n germe donatsnn geecei hatta delik brakmak iin kullanlan metal veya plastikten yaplm borudur. Aktarma: ngerme eliinin ekilmesiyle oluan kuvvetin betona aktarlmasdr. lk ngerilme: ngerilme eliinde aktarmadan hemen sonra ve kayplardan nceki gerilmedir [6]. 4. NGERLMEL BETON MALZEMELER ngerilmeli betonda kullanlan malzeme, zel malzeme gurubu olarak dikkate alnmaldr. Klasik betonarme inaatta kullanlan malzemenin kullanlmas doal gibi grlebilirse de gerek beton kalitesinin yksek olmas, gerekse yksek dayanml elik kullanlmas malzemeyi birinci plana karmaktadr. Standart en az C25 dese de C30, C35 ve daha yksek performansl betonlar kullanlmaldr. Bu betonlarda zamana bal ekil deiim etkileri normal betona gre ok daha dktr. rnein yksek performansl betonda rtrenin normal betona gre %70-80i kadar olduu bilinmektedir. Betonarmede beton ekmeye altrlmaz. ngermeli betonda da ekme gerilmesi istenmez. Basn dayanm yksektir. Rtre sonucu doan deplasmanlar ngermeli beton yaplarda gerilme kayplarna ve hiperstatik sistemlerde zararl ynde i kuvvet deimelerine neden olabilir. ngerilmeli beton daha taze iken yksek basn gerilmelerine maruz kalacandan, 28 gnlk basn dayanmnn 40 Mpa civarnda tutulmas gerekir. Betonlama srasnda kablolarn deplasmanna mutlak surette engel olunmaldr. Btn delikler yaptrc bir bantla tkanmal, beton erbetlerinin, klflarn ve ankrajlarn iine tesiri nlenmelidir. Aksi taktirde, klf iinde katlaan beton erbeti, ngerilmenin doru olarak yaplmasna engel olur. imento olarak TS19a uygun normal portland tipi imento, agrega TS706ya uygun, su TS500e uygun olmaldr.

30

nal, O., Krkl, G.

Teknolojik Aratrmalar : YTED 2007 (2) 26-35

Betonda katklardan, zelliklede kalsiyum klorrl katklardan kanlmaldr. Betonun hazrlan TS 802, TS 1247 ve TS 1248e uygun olmaldr. ngerilme telleri gerildikten sonra, kablo ile klfn aderansn temin etmek amacyla, klf boluklarna ankraj noktalarndan enjekte edilen, akc kvamda bir nevi beton karmdr. Akclk minimum su ile salanmaya allmaldr. Ama, donaty paslanmaya kar korumak ve betonla donat arasndaki aderans temin etmektir. Bunun iin hava ve su boluklar brakmakszn btn kanallar doldurmal, elie zararl hibir bileimi iermemelidir. Sertletikten sonra 25 MPalk bir dayanma erimelidir. eliin ngerilmeli betonda ekme eleman olarak ok nemli yeri vardr. elik ngerilmeli betonda iki ayr ekil ve fonksiyonda kullanlr. Bunlardan birincisi adi donatdr. Herhangi bir noktada veya kesitte, normal gerilme ve kayma gerilmesi ifti varsa, Mohr gerilme diyagramna gre bunlara tekabl eden asal gerilmeler ifti vardr. Bunlardan biri muhtemelen ekmedir. Betonun ekmeye altrlmas istenmeyen bir durum olduundan bu ekmeninin uygun ekilde tertiplenmi bir donat ile karlanmas gerekir. Bunun iinde betonarmede olduu gibi enine donat kullanlr. Adi donat olarak adlandrlan bu donatlarn yksek dayanml olmasna gerek yoktur. ngerilmeli betonda kullanlan dier elik eidi ngerilme donatsdr. ngerilmeli beton yap sistemlerine ngerilme kuvveti uygulamas, yksek dayanml elik kablolar vastasyla yaplmaktadr. ngerilme kuvvetleri d kuvvetlerdir, betonarme kesitlerdeki i kuvvetlerle kartrlmamaldr. ngerilmeli betonlar iin kullanlan eliklerin dayanm 160 MPa civarndadr [5, 7]. 5. NGERLMEL BETONUN AVANTAJLARI ngerilmeli betonun avantajlarna baktmzda ilk olarak beton elemanlar, temel ve arazi almalar srasnda nceden dklebildii ve tatlardan alnarak dorudan doruya kullanld iin, inaat mahallinde geen sre ve ii gereksinimleri azalr. Ayrca, btn yl boyunca inaatn devam etmesi salanr ve hava koullarndan kaynaklanan gecikmeler minimuma indirilir. Her iki boyutta uzun aklklar, kolonlardan bamszlyla, esneklik ve alann engellenmemi kullanmn salar. Yksek kaliteli elik ve betonun beraber kullanlmas ve bu sayede arln azaltlarak byk aklklarn ekonomik olarak geilebilmesini salar. Kesitin btn yksekliinin almasnn temini ve bu sayede narin ve cazip elemanlar yaplabilmesi. kuvvetlerin istenildii durumda olmasn temin edebilmek ve bu sayede sehimleri istenilen mertebede tutabilmek ve atlama durumuna hakim olabilmek. ngerilmeli betonun yangna dayankll, can ve mal gvenliiyle sigorta cretlerinin dmesini de salar. ngerilmeli beton zeminler ve duvarlar, ktleleri dolaysyla, hava yoluyla iletilen grltleri belirgin olarak azaltr [1, 5]. 6. NGERLMEL BETON YNTEMLER ngerilmeli beton gerilim uygulan tekniine gre ikiye ayrlr. Bunlar, n ekmeli ngerilmeli beton ve art ekmeli ngerilmeli betondur. Buraya kadar nceden ngerilmeli betonu tanmlamaya altk. Art ekmeli ngerilmeli uygulamaya bakarsak; Burada elik, betona aderansn nleyen borular iine konulur veya herhangi bir yolla rtlr, kalplar vastasyla yerletirilir ve beton dklr. Beton sertletikten sonra elik gerdirilir ve kiriin u ksmlarndan ankrajlanr. Borularda kalan boluk, elii korumak ve elik ile beton arasnda aderans salamak iin, genellikle, beton rnga edilerek doldurulur. Daha basit bir ifade ile nceden ngerilmeli betonda demetler beton dklmeden nce, sonradan ngerilmeli betonda ise beton sertletikten sonra gerdirilir.

31

Teknolojik Aratrmalar : YTED 2007 (2) 26-35

ngerilmeli Beton Teknolojisi

7. NGERLMEL BETON RETM AAMALARI 7.1. Art ekmeli ngerilmeli Beton Art ekmeli uygulamada yaplanlar ekil 5de gsterilmitir. Buna gre birinci olarak kalp temizlenir ve yalanr. Ardndan normal donatlarn ve ngerme donat klflarnn yerletirilmesi yaplr. nc aamada beton dklr ve vibrasyonla sktrlmas yaplr. Buhar kr ile betonun sertlemesi abuklatrlr. Kalplar sklr ve ngerilme donatlar klflardan geirilir, donat gerilir ve beton elemann ularna ankre edilir. Son olarak klflarn iine ince har enjeksiyonu yaplr.

ekil 5. Art ekmeli ngerilmeli betonun retim aamalar 7.2. n ekmeli ngerilmeli Beton

ekil 6. n ekmeli ngerilmeli betonun retim aamalar

n ekmeli uygulamada yaplanlar ekil 6da gsterilmitir. Buna gre birinci olarak kalp temizlenir ve yalanr. Ardndan normal ve ngerilmeli donatlarn yerletirilmesi yaplr. nc aamada ngerilme donatlar gerilir ve kalp balarna tespit edilir. Beton dklr ve vibrasyonla sktrlmas yaplr. Buhar kr ile betonun sertlemesi abuklatrlr. Germe donatsnn ular kesilir ve gerilmeler aderans ile betona aktarlr. Son olarak kalplar sklr. nekmeli n germe yatanda yaplan retime bakldnda ekil 7de de grld gibi ilk olarak ngerilme donatlar gerilir ve ayaklara tespit edilir. Ardndan beton dklr sktrlr ve buhar kr ile sertletirilir. Son olarak donatlar kesilir elemanlar birbirinden ayrlr ve gerilmeler aderans ile betona devredilir. Bu tip retimde yer alan gerdirme ayann detay ekil 8de sunulmaktadr. Burada; 1.ngerme yata, 2. kiri, 3. tel sktrclar, 4. basn noktas, 5. dey gerdirme aya, 6. enlemesine traversler, 7. delikli plak, 8. sktrma elemanlar, 9. ayarlanabilen tespit, 10. temeldir. ngerilme donatlarnn yatak ierisinde gerdirilebilmesi iin gerdirme ayanda sktrlmas gerekmektedir. Bu gerdirme ileminin yaplabilmesi iin ekil 9daki gibi elemanlara ihtiya vardr [8]. 32

nal, O., Krkl, G.

Teknolojik Aratrmalar : YTED 2007 (2) 26-35

ekil 7. ngerme yatanda yaplan retim

ekil 8. Gerdirme aya

ekil 9. ngerme donatsn sktrma eleman ekil 10a baktmzda ngerilme verilecek bir at kiriinin betonlanmadan nceki durumu grlmektedir. Klflar iindeki ngerme donats yerletirimi ve n yapm kiri balna dii ankraj konileri gmlmtr.

ekil 10. ngerilmeli beton uygulamas -at kirii33

Teknolojik Aratrmalar : YTED 2007 (2) 26-35

ngerilmeli Beton Teknolojisi

ekil 11. ngerilme donatlarnn ekilmesi

ekil 12. n germe ve art germe uygulamalar ngerilmeli beton uygulamalar arlkl olarak byk sanayi yaplarnda, kpr ve viyadk ayaklarnda ve kirilerinde, borularda olmaktadr. ekil 11de ngerilme donatlarnn ekilmesi grlmekte, ekil 12de ve 13de ise n germe ve art germe uygulamalar grlmektedir[9, 10].

34

nal, O., Krkl, G.

Teknolojik Aratrmalar : YTED 2007 (2) 26-35

ekil 13. n germe ve art germe uygulamalar SONU VE NERLER Basn dayanm karsnda ekme dayanm dk olan betonun donat takviyesi ile betonarmeye dnmnn ileri aamas olan ngerilmeli beton teknolojisi tayc sistemlerin daha ekonomik, daha estetik ve daha kullanl bir seviyeye gelmesini salamtr. En ok kullanlan tayc sistem malzemesi olan betonarmeye kar yeni teknolojiler ortaya kana kadar mevcut durumun iyiletirilmesi adna gelitirilmi olan ngerilmeli beton teknolojisi mhendislik ihtiyalarn karlamakta ve gelien teknoloji ile daha da ileri noktalara ulaacaktr. KAYNAKLAR 1. zden, K., Eren, ., vd. ngerilmeli Beton, T Yaynlar Say:1603, stanbul, 1998. 2. zden, K., ngerilmeli Beton ve Hesap Esaslarna Ksa Bir Bak, I. ngerilmeli Beton ve Uygulamalar Semineri, T, stanbul, 5 Aralk 1986. 3. Kumbasar, N., Betonarme Elemanlarda Donat Dzenleme, Seminer Notlar, stanbul, 2003. 4. Topu, A., Betonarme I Sunu Ders Notlar Osmangazi niversitesi, Eskiehir, 2006. 5. Topu, .B., Beton Teknolojisi, Eskiehir Osman Gazi niversitesi, Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Yaynevi, Uur Ofset, 1. Basm, s, 171, Eskiehir, 2006. 6. TS3233, ngerilmeli Beton Yaplarn Hesap ve Yapm Kurallar, TSE, Ankara, 1979. 7. Celasun, H., ngerilmeli Beton, DMM Akademisi Yaynlar Say:123, stanbul, 1974. 8. Ayaydn, Y., Byk Aklkl Prefabrike Betonarme Yaplar, Kurti Matbaas, stanbul, 1989. 9. PCI, Bridge Design Manuel, Chicago, 2006. 10. Corven, J., Moreton, A., Post-Tensioning Tendon Installation and Grouting Manuel, Federal Highway Administration, Washington, 2004.

35