T.C.

MLL ETM BAKANLII

KMYA TEKNOLOJS

REAKTR KULLANMA

Ankara 2010

Mill Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulunun 05.09.2008 tarih ve 186 sayl Karar ile onaylanan, mesleki ve teknik eitim okul ve kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan, ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir. Bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere mesleki ve teknik eitim okul ve kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Teknolojik gelimelere paralel olarak amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir (Yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir.). rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireylerin internet zerinden ulaabilecei ekilde hazrlanr. Eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET -1 .................................................................................................... 3 1. Reaktr ................................................................................................................................. 3 1.1. Tanm ........................................................................................................................... 3 1.2. Reaktr eitleri ........................................................................................................... 4 1.2.1. Kesikli alan Reaktrler..................................................................................... 5 1.2.2. Srekli alan Reaktrler..................................................................................... 7 1.3. Reaktrn almasna Etki Eden Faktrler ................................................................. 8 1.3.1. Scaklk .................................................................................................................. 8 1.3.2. Viskozite................................................................................................................ 8 1.3.3. rnlerin Fiziksel Hli .......................................................................................... 8 1.3.4. Younluklar.......................................................................................................... 9 1.3.5. Basn .................................................................................................................... 9 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 10 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 12 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 13 2. Reaktr Devreye Alma..................................................................................................... 13 2.1. Tanm ......................................................................................................................... 13 2.2. Reaktrn Donanm ................................................................................................... 14 2.2.1. Donanm .......................................................................................................... 14 2.2.2. D Donanm........................................................................................................ 15 2.3. Reaktrn alma artlarn Salama ....................................................................... 15 2.4. Ykleme Yapma ......................................................................................................... 16 2.5. Sistemin almasn Kontrol Etme ............................................................................ 17 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 18 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 20 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 21 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 23 KAYNAKA ......................................................................................................................... 24

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 524KI0132 Kimya Teknolojisi

Proses Reaktr Kullanma

Bu modl reaktr retime hazrlama ve devreye alabilme bilgi ve becerisinin kazandrld renme materyalidir. 40/32 Proses Kontrol Enstrmanlar 2 modln tamamlam olmak Reaktr kullanmak Genel Ama

Bu modl ile gerekli ortam salandnda, kuralna uygun olarak reaktr kullanabileceksiniz.
MODLN AMACI Amalar 1. Reaktr retime hazrlayabileceksiniz. 2. Reaktr devreye alabileceksiniz. Ortam Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam ( internet ) vb, kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar Donanm Projeksiyon, bilgisayar, DVD alar, televizyon Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. LME VE DEERLENDRME

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

ii

GR GR
Sevgili renci,

Bu modlde, Kimya Teknolojisi alannn Proses Teknisyenlii dalnn nemli ilemlerinden biri olan reaktrleri ve kullanma kurallarn reneceksiniz. Bu modl baar ile tamamlamak baarnzn anahtarlarndan biri olacaktr. Mesleinizi en iyi ekilde yapabilmeniz iin teknolojik gelimeleri yakndan takip ederek gnmz teknolojisine ayak uydurmanzla mmkn olacaktr. Mesleinizi baarl bir ekilde uygulayabilmek iin genel ahlak ve i ahlakndan asla taviz vermemelisiniz. te o zaman baarnn devam gelecektir. Mesleinizi ne kadar severseniz mesleinizi icra etmeniz de o kadar kolay olacaktr. Reaktrlerin ne kadar nemli ve gerekli olduunu anlayacaksnz. Sektrdeki pek ok sistemde kullanldn greceksiniz. almalarnzda baarlar dileriz.

RENME FAALYET -1 RENME FAALYET -1

AMA
Reaktr retime hazrlayabileceksiniz.

ARATIRMA
Kimya fabrikalarnda kullanlan reaktr eitlerini aratrnz.

1. REAKTR
1.1. Tanm
Sabit veya akkan yataa sahip, srekli veya kesikli alan tipleri olan, bir katalizr yardmyla kimyasal tepkime yaparak retim elde edilen endstriyel cihazdr (ekipmandr). Reaktr, ierisinde beslemenin herhangi bir tepkimeyle veya tepkimesiz olarak istenilen rne dnmesini salayan bir proses olarak da tanmlanabilir.

Resim 1.1: Reaktr

Reaktr arzu edilen kimyasal reaksiyonlarn gerekletirildii ekipmanlarn genel addr. lerinde meydana gelen reaksiyonlarn tipine gre eitli adlar alr. Polimerleme reaksiyonlarnn meydana geldii reaktrlere polimerizasyon reaktr; nkleer reaksiyonlarn meydana geldii reaktrlere nkleer reaktr, hidrojenasyon reaktr olarak isimlendirilir. Genellikle sv- kat veya sv -sv karmlarnn olduu reaktrler homojen karm salamak iin kartrcl olurken gaz faz reaksiyonlarnn olduu reaktrlerde kartrc olmaz. 3

Bir reaktr dizayn etmek iin gerekletirilecek fiziksel ve kimyasal proseslerin hzlarn ve ayn zamanda bir takm sorularn cevaplarn bilmemiz gerekir. stenilen kapasitede bir reaksiyon gerekletirebilmek iin hangi tipte ve hangi boyutta bir ekipmana gerek vardr? Operasyon artlar, scaklklar, basnlar, ak hzlar ne kadar olmaldr, evreyle s iin hangi artlar gereklidir? Reaksiyon endotermik midir yoksa ekzotermik midir? Reaksiyonun balatlabilmesi iin nce reaktr ceketinin stlmas, daha sonra reaksiyon baladnda soutulmas gerekebilir. Bu durumda reaktr ceketinin hem stma hem de soutmaya gre dizayn edilmesi gerekir. Ancak btn bu sorulara cevap verilerek reaktrn dizayn yaplabilir. Getirisi en yksek dizayna karar verebilmek iin yaplacak maliyet analizi, proses artlarna uygun imalat malzemeleri, korozyon, kullanm ihtiyalar ve bakm ihtiyac gibi daha detayl aratrmay gerektirir. Maksimum getiriyi elde edebilmek iin optimum operasyon ekline ve kontrol politikasna ve kontrol cihazlarna ( kontroln manelden bilgisayarl kontrole kadar deien kontrol sistemlerinden hangilerinin tercih edileceine ) karar verilmelidir. Kimyasal reaktrler hacim , ekil ve operasyon metodu bakmndan ikiye ayrlr: Kesikli reaktrler Srekli reaktrler

ekil 1.1: Reaktr tipleri

1.2. Reaktr eitleri

Sanayide kullanlan reaktrleri gruba ayrabiliriz. Bunlar: Tbler akl reaktrler Kesikli reaktrler Kartrmal reaktrler

Bunlara ilaveten gnmzde kullanlmakta olan ileri reaktrler de (izotermal olmayan kesikli reaktrler, izotermal kesikli reaktrler, sabit yatakl ( fixed bed ) katalitik reaktrler, tubular reaktr) mevcuttur.

1.2.1. Kesikli alan Reaktrler

Kesikli reaktrler endstriyel proseslerde geni kullanm alan olan, rn kartrmas, kimyasal reaksiyonlar, kesikli distilasyon, kristalizasyon, sv-sv ekstraksiyon, polimerizasyon gibi ok eitli proseslerin gereklemesine yardmc olan birimlerdir. Tipik bir kesikli reaktr bir tank, kartrc ve i stma-soutma sistemi bulundurur. Bu kaplar 1 litreden az hacimde olduklar gibi 15000 litre hacimlerine kadar yksek hacimlerde de olabilir. elik, paslanmaz elik, cam ya da eitli kompozit malzemelerden retilir. Sv ve katlar genel olarak reaktrn en st noktalarnda ilem grrken buhar ve gaz deiimleri de yine ayn ekilde st ksmlarda gerekleir. Svlar genellikle en alt ksmda deiime urar. Kesikli reaktrlerde reaksiyon mkemmel bir homojenlikte gerekleir. Proses istenilen dnm oranna eriildiinde durur. Reaktr boyutlar kk lekte alan pilot tesisler iin 5 galon, daha geni lekte alan isletmelerde bu deer 10.000 ila 20.000 galon arasnda deimektedir. Geni hacimler gerekli olduunda dizayn bu duruma paralel olarak ok eitli operasyon niteleri kullanmn da beraberinde getirir. Kk lekteki pilot tesislerde kesikli reaktrler n bilgi elde etmek amacyla kullanlabilir. Kesikli reaktrler ayrca daha yksek saflkta verimde gelimi kk miktarlarda yeni rn retiminde tercih sebebidir. Endstride kesikli reaktrler ila biyokimyasal ya da boya endstrisinde yaygn olarak kullanlr. Bu reaktrler mkemmel kartrc sistemlerini ve baz dahili temizleme nitelerini de ierir

ekil 1.2: Kesikli-homojen tip reaktr

Kesikli reaktrlerin avantajlar Kolay kurulum Kk maliyetler Rahat operasyon artlar

Kesikli reaktrlerin en nemli dezavantajlar iletim maliyetidir. Reaktrn doldurulmas boaltlmas srasnda ve yeni bir besleme yaplmadan nce temizleme ilemlerinde geen zaman kayb byk bir iletim maliyeti sorunudur. Ayrca bir reaksiyon oluurken belirli bir scakla stlmas gerekebilir. Reaksiyon tamamlandnda ise rnn soutulmas istenebilir. Bunlar salamak iin de ciddi bir enerji ve zamana ihtiya duyulur. Dier bir dezavantaj da s transferinin kontrolnn zorluu ve rn kalitesinin devamlln salayabilmenin gldr. Kimyasal reaksiyon hz genellikle scaklk art ile artar. Reaktanlar arasndaki baskn temaslar da hz artrr. Mekanik kartrclar ktle iletimini s ak itici gc ile salayarak kap eperlerinde film direncinin olumasn azaltmaya alr. Buna ek olarak kartrclar kk kat paracklarn da topaklanmasn nler.

Resim 1.2: Buhar ceketli stmal kesikli reaktr

Kartrmann nemi maddelerin homojen bir karm hlinde temas etmelerini salamaktr. ki ya da daha fazla akkan emlsiyonlar hlinde kartrlr. ekilde organik kimyasallar retiminde kullanlan 2.000 psi basn ve 300 F scaklkta alan buhar stma ceketli kesikli reaktr grlmektedir. Bu reaktr 120 galon hacmindedir. 1.2.1.1. eitleri Basit kesikli homojen reaktrler Yar kesikli reaktr

1.2.2. Srekli alan Reaktrler

Srekli homojen reaktrler

Uzunlamasna borulardan oluan reaktrler ( geri kazanmsz); kartrlan tank reaktr,borulu reaktr, kule reaktrler olmak zere eittir. Srekli heterojen reaktrler

Zt akmla alan rektrler, dolgulu kule tipinde reaktrler ve sabit yatakl katalitik reaktrler olmak zere ikiye ayrlr.

Sekil 1.3: zotermal olmayan reaktr

Resim 1.3: Akkan yatakl reaktr

1.3. Reaktrn almasna Etki Eden Faktrler

1.3.1. Scaklk
Scaklk reaksiyonun ve katalistin zelliine gre deimektedir. Daha ncede bahsedildii gibi bu tip reaktrler isotermal reaktr artlarna ok yakn almaktadr. Dolaysyla reaksiyondan kan snn reaktr scaklnn istenilen deerde tutulmas asndan nemlidir. Aksi taktirde ar reaksiyonlar oluarak hem dnmn azalmasna hem de katalistin bozulmasna neden olabilir. Bu yzden reaktrn istenilen scakta tutulmas iin gerekli hassasiyet ve zen gsterilmelidir.

1.3.2. Viskozite
Kvamllk, akarlk ya da viskozite, bir akkann, yzey gerilimi altnda ypranmaya kar gsterdii direncin lsdr. Akkann akmaya kar gsterdii i diren olarak da tanmlanabilir. Sper akkanlar hari tm gerek akkanlar yzey gerilimine kar diren gsterir.

1.3.3. rnlerin Fiziksel Hli

Gazlar Gazlarn viskozitesi, ak tabakalar arasnda momentum tamn salayan molekler difzyondan kaynaklanr. Gazlarn kinetik teorisi, gazlarn viskozitesinin (teorinin uyguland rejim iinde geerli olmak zere) doru olarak tahminine yardmc olur. Viskozite dk ve orta basn deerlerinde basntan etkilenmez fakat yksek basn altnda younluu artt iin basnla birlikte viskozitesi artar 8

Viskozite, scaklk arttka artar.

Svlar Svlarda, molekller arasndaki ilave kuvvetler nemli hle gelir. Bu durumda yzey gerilimine ilaveler olacaktr ki olgu bugn dahi tartmaldr. Dolaysyla svlarda; Viskozite basntan bamszdr (ok yksek basnlar hari) Viskozite, scaklk arttka azalr. (rnein, scaklk 0C den 100C ktnda suyun viskozitesi 1.79 cPden 0.28 cPye der.) Svlarn dinamik viskozitesi, gazlarn dinamik viskozitesinden birka kat daha byktr. Havann akmazl Havann viskozitesi scakla baml olup 15.0C'de 1.78 10-5 kg/ms dir.

1.3.4. Younluklar
Birim zamanda akan akkann hacmine hacimsel ak hz, ktlesine ise ktlesel ak hz denir. Gaz ve svlarn ak, hacimsel veya ktlesel ak hzlar ile llebilir. Akkann younluu bilinirse bu byklkler birbirine dntrlebilir. Svnn younluu sv koullarndan bamszdr, gazn younluu basnca, scakla ve gaz bileimine baldr.

1.3.5. Basn
Basn reaksiyonun zelliine bal olarak dnmleri etkileyen nemli deikenlerden biridir. Baz proseslerde mmkn olan en dk basnta altrmak dnm arttrmaktadr. Basn deiimleri reaktr iersindeki gaz hzlarn ve dolaysyla temas sresini etkilemektedir. Dnme etkisi yksektir. Ayrca hzn ok fazla artmas nedeniyle siklon kapasitelerinin zorlanmasna ve ar yklenmesine neden olur.

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Reaktr retime hazrlaynz. Kullanlacak malzemeler: Reaktr, vana ve pompalar lem Basamaklar neriler Laboratuvar nlnz giyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun alnz. Kullandnz ara ve gerelerin temizliine dikkat ediniz. Reaktr trlerini ve zelliklerini dikkatlice inceleyiniz. kan rnn zelliklerini korozifliini biliniz.

Reaktrn iini kontrol ediniz.

Besleme sisteminin vanalarn kontrol ediniz.

Kartrcy kontrol ediniz.

Reaktre giren karmn oranlarna baknz.

Is deitirme sistemini kontrol ediniz.

Reaktrdeki basn,scaklk,seviye vb. gstergeleri takip ediniz.

Malzemeleri temizleyiniz.

Kullandnz malzemeleri dikkatlice temizleyiniz. Malzemelerin krlabilir malzemeler olduunu unutmaynz.

10

 Sonular rapor hline getiriniz.

Deney srasnda aldnz notlardan faydalannz. Raporu ilen sranza gre yaznz. Raporlarnz kuralna uygun ve okunakl olarak yazmaya zen gsteriniz.

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Laboratuar nlnz giyip alma masanz dzenlediniz mi? Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi? Yar kesikli reaktre besleme karm koydunuz mu? Reaktr uygun scakla kardnz m? Reaktrde seviye olutuu zaman kartrc altrdnz m? Reaktrdeki enstrman cihazlarnn basn ler,scaklk ler vb. altklar kontrol ettiniz mi? Deneyde kullandnz malzemeleri temizleyp retmeninize teslim ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

11

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Kimyasal bir reaksiyonun olutuu kaba ne ad verilir? A) Eanjr B) Kompresr C) Reaktr D) Pompa 2. Aadakilerden hangisi ileri reaktr tiplerinden biri deildir? A) Sabit yatakl modler reaktr B) Akkan yatakl reaktr C) Tbler reaktr D) Kesikli reaktr 3. Aadakilerden hangisi kesikli reaktrn avantajlarndan biridir? A) Kolay kurulum B) Reaktrn doldurulmas boaltlmas srasnda geen zaman kayb C) Is transferinin kontrolnn zorluu D) Yeni bir besleme yaplmadan nce temizleme ilemlerinin zaman kaybna yol amas 4. Mekanik kartrclar ktle iletimini s ak itici gc ile salayarak kap eperlerinde direncinin olumasn ne ile azaltlr? A) Film B) Basn C) Scaklk D) Reaktr Aadakilerden hangisi reaktrn almasna etki eden faktrlerden deildir? A) Basn B) Scaklk C) Viskozite D) Kartrc

5.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

12

RENME FAALYET -2 RENME FAALYET-2

AMA
Reaktr devreye alabileceksiniz.

ARATIRMA
letmelerde kullanlan proses kontrol cihazlarn aratrnz.

2. REAKTR DEVREYE ALMA

2.1. Tanm
Reaktr devreye almak bir proseste dikkat edilecek en nemli konudur. Reaktr devreye almak komplike bir sistemdir. Reaktrle birlikte birok reaktr ekipman devreye alnr.
GER-BESLEMEL KAPALI KONTROL EVRM ( LOOP )

SET DEER

KONTROLR

LM

GR Hesaplanm Deiken Final Kontrol Eleman

PROSES

IKI Kontrol Edilmi Deiken

EKL- 1

ekil 2.1: Geri beslemeli reaktr

letme artlarnda reaktrn stlmas iin buhar kullanlr. Reaktr de bulunan kartrcnn mekanik seali devrede olup olmadna baklarak mekanik seal basnlandrlr. 13

Oksidasyon reaktrndeki oksijeni uzaklatrmak iin reaktrn ii azot gaz ile pr edilir. Bylece reaktrn iinde oksijen kalmam olur. Reaktr basnlanmaya baladnda deiik basn barlarnda reaktr vent edilir. Radyoaktif seviye lm cihaz alarak reaktrn seviyesini lmeye hazr duruma getirilir. Reaktrde tepkime olabilmesi iin gerekli ortam salayan solvent reaktre eanjrler yardmyla stlarak beslenir. Reaktre girecek kimyasal karmlar hazrlanr. Laboratuvara gnderilerek sonularna baklr. Reaktre girecek kimyasal malzemelerin oran nemlidir. Besleme karm, kontrol vanalar sayesinde reaktre beslenir. Oksidasyon reaktrnn en nemli girdilerinden biri de havadr. Bunun iin hava kompresr devreye alnarak reaktre hava ak ve hava vanalar yardmyla reaktr beslenir. Oksidasyon reaktrnde oluan tepkime ekzotermik yani darya s veren bir tepkimedir. Reaktrn iinde tepkimenin balad scaklk artyla anlalabilmektedir. Tepkime olutuu zaman reaktrn seviyesinde de art olur. Reaktrn seviyesinde art grld zaman reaktr kartrcs hz arttrlr. Reaktrn scakl, basn seviyesi srekli olarak takip edilir. Reaktrde bu deerleri lebilecek cihazlarnn bulunmas arttr. Oksidasyon reaktrnn ventinden kan vent gaz da srekli analizrlerle takip edilir. Reaktrde oluan su ve solvent buhar da eanjrler yardmyla soutularak bir ksm kolon sistemine bir ksm da tepkime ssn ayarlamak iin reaktre refluks olur. Reaktrdeki seviye ykselmesiyle kontrol vanalar alarak reaktrdeki seviyeyi korumak suretiyle rn dier ksma baka bir ilem yaplmas iin gnderilir.

2.2. Reaktrn Donanm

2.2.1. Donanm
Kartrclar; eitli bak tasarmlar kullanlr ve genellikle reaktr apnn iki kat uzunluktadr. Viskoz rnler elde edilecekse apa seklinde baklar olan kartrclar, bak ve reaktr eperlerinde birikme olmamas amacyla kullanlr. Birok reaktrde ayrca baffle denilen birimler bulunur. Bu birimler kartrcnn dnmesini salayan sabit baklardr. nemli kartrc ba ve baffle tasarmlarna ramen uygulanan enerjiye bal olarak geni reaktrlerdeki karma snrlanabilir. Geni kaplarda soutma sistemine her 1 litre iin 5 watt g binecek seklinde kartrma enerjileri uygulamas kabul edilebilir. Kesikli reaktrlerde kartrma kritik bir parametredir. zellikle yksek kartrmalarda saft stabilite problemleri vardr. Daha iyi kartrma hzlar yksek hz kartrclar gibi (ultrasonik kartrclar, statik mikserler gibi) kk sistem parametrelerinin kullanmyla elde edilebilir.

14

ekil 2.1:Bir reaktrn donanm

2.2.2. D Donanm
D donanmda reaktr koruyan ekipmanlar iinde en nemlisi ceket ksmdr.

2.3. Reaktrn alma artlarn Salama

Kesikli reaktrlerde oluan rnler genellikle proses sresince sy absorbe eder. Ayrca svlarn kartrlmasyla da bir miktar s retilir. Reaktr ieriklerini istenilen scaklkta tutabilmek iin s soutma ceketleriyle ya da soutma borular ile uzaklatrlr. Istma soutma ekipmanlar ya da dahili i ceketler, kesikli reaktrlerde stma ve soutmay ayarlamak iin kullanlr. Is transferi ceket iersinden geen akkann soutma ya da stma zelliine dayandrlarak gerekletirilir. zellikle ila endstrilerinde i soutma ceketleri reaktrn daha kolay temizlenmesi asndan tercih edilir. Bu ceketlerin performans parametreyle belirlenir. Ceket scaklna ayarlama zaman Uniform ceket scakl Ceket scaklnn stabillii yani kararll

Is transfer katsays ayrca ok nemlidir. Geni hacimdeki kesikli reaktrlerde d soutma ceketleri tasarmn deerine bal olarak ciddi ekilde snrlandrlr. deal s 15

transfer koullarnda bile 100 watt/litre deer elde etmek olduka gtr. Buna zt olarak srekli reaktrlerde soutma kapasiteleri 10000 w/litreye kadar kar. ok yksek s oluturan proseslerde kesikli reaktrlere gre daha iyi zm retir. Scaklk kontrolnn hzl olmas ve stma-soutma ceketleri zellikle scakla duyarl olan kristalizasyon gibi proseslerde olduka nemlidir. eitli soutma ceketleri bulunmaktadr.

2.4. Ykleme Yapma

rnek olarak byodizel retiminin yapl anlatlmtr.

ekil 2.2: Biyodizel retimi

Biyodizel retiminin eitli metotlar olmakla birlikte gnmzde en yaygn olarak kullanlan yntem transesterifikasyon (alkoliz) yntemidir. Transesterifikasyon reaksiyonunda ham madde olarak kullanlacak ya, monohidrik bir alkolle ( etanol, metanol ), katalizr (asidik, bazik katalizrler ile enzimler) varlnda ana rn olarak ya asidi esterleri ve gliserin vererek esterleir. Ayrca esterleme reaksiyonunda yan rn olarak mono ve digliseridler, reaktan fazlas ve serbest ya asitleri oluur. Biyodizel retiminde, kanola(kolza), ayiek, soya vb. yal tohum bitkilerinden elde edilen bitkisel yalar, atk kzartmalk yalar ve hayvansal yalar ile alkol olarak metanol, katalizr olarak alkali katalizrler (sodyum hidroksit, potasyum hidroksit ve sodyum metilat) tercih edilmektedir.

16

2.5. Sistemin almasn Kontrol Etme

Cihazn alaca ortam, belirlenmelidir. Bunlar evre koullardr. Sahann eks ve koruma snflarna baklmaldr. Bu snflar, her fabrikada saha saha ayrlmtr. Proses koullarna bakmaldr. Buna bakarken u deerler gz nnde bulundurulmaldr. Ortamn koroziflik derecesi, prosesin/ekipmann dizayn basnc, scakl vs. Bu koullar prosesin/ekipmann speklerinde yazldr. allacak aralk tespit edilmelidir. Normal operasyon deerlerinde prosesin alt ve st limitlerinin iyi belirlenmesi kontroln daha kolay olmasn salar. Prosesin lmnde kullanlacak cihazn lm metodunun ne olaca belirlenmelidir. Elektrik, hava, su, buhar vb. utiliteler kesilirse cihazn ne yapmas gerektii belirlenmelidir. llecek prosesin hangi dorulukla llmesi gerektii, llecek prosesin hangi hzla alglanmas gerektiini belirlenmelidir. Kurulacak sistem arza yaparsa alternatif kontrol sistemlerini tespit edilmelidir. By-pass kontrole msaade edilecek mi? Cihazn kendi zerinden kontrole msaade edilecek mi? Yoksa sistemi dorudan durduracak m? Bunlar belirlenmelidir. nsan hatalar gz ard edilmemelidir. Doal felaketler gz nne alnmaldr. zolasyon, stma vs gibi gerekler belirlenmelidir. Cihazn sklmesi, taklmas, periyodik bakm ve kalibrasyonlarnn nasl yaplaca dnlmelidir. Sistemin kontrolnn nereden yaplacana karar verilmelidir.( Prosesi her zaman kontrol odalarndan kontrol etmek doru olmayabilir. ) Btn bunlar ve buna benzer kritik olan eyleri bir araya getirip bir DATA-SHEET oluturulmaldr.

17

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Ham maddenin ve yardmc kimyasallarn reaktre transferini salaynz. lem Basamaklar neriler Laboratuvar nlnz giyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun alnz. Kullandnz ara ve gerelerin temizliine dikkat ediniz. Reaktre giri ve rn k hatlarndaki szdrmazlklara bakn. Kontrol vanalar,scaklk gstergelerini, seviye ler cihazlar kontrol ediniz. Reaktre rne ve saatlik retim miktarna uygun ekipman, vana,pompa reaktr tercih ediniz.

Reaktrdeki balant elemanlarna kontrol ediniz.

Reaktrde bulunan enstrman cihazlarn kontrol ediniz.

Reaktrnn stlp stlmadn kontrol ediniz.

Ham madde besleme pompasn altrnz. Yardmc kimyasallarn besleme pompasn altrnz. Btn girdilerin debilerini kontrol ediniz.

Reaktr stacak olan buhar vanalarn anz. Reaktrde tepkimeye girecek karmn oranlarna baknnz, Kontrol vanas yardmyla besleyiniz. Reaktre giren hava vanalarn kontrol ediniz. Reaksiyonda olumu rn dier ksmlara gnderecek vana ve pompa kontrol yapnz.

Reaktrn almasn gzetleme camndan (gey) takip ediniz. rnden numune alnz. Laboratuvarda analize gnderiniz. Analiz sonularna gre retime yn veriniz.

18

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Laboratuvar nlnz giyip alma masanz dzenlediniz mi? Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi? Reaktrdeki balant elemanlarna kontrol ettiniz mi? Reaktrde bulunan enstrman cihazlarn kontrol ettiniz mi? Reaktrnn stlp stlmadn kontrol ettiniz mi? Ham madde besleme pompasn altrdnz m? Yardmc kimyasallarn besleme pompasn altrdnz m? Btn girdilerin debilerini kontrol ettiniz mi? Reaktrn almasn Gzetleme camndan (gey) takip ettiniz mi? rnden rnek aldnz m? Laboratuvara analize gnderdiniz mi? Analiz raporu hazrladnz m? Kullandnz ara ve gereleri temizleyip retmeninize teslim ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

19

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Hangisi kontrol vanas deildir? A) Check vana B) Globe vana C) Kelebek vana D) Kontrol valve 2. Kimyasal bir fabrikada hangisi prosessin parametrelerini kontrol eden bir cihaz deildir? A) Basn ler B) Ak ler C) Seviye ler D) Kartrc motoru

3. Biyodizel retiminde, kanola(kolza), ayiek, soya vb. yal tohum bitkilerinden

elde edilen bitkisel yalar, atk kzartmalk yalar ve hayvsansal yalar ile alkol olarak metanol, katalizr olarakda aadaki alkali katalizrlerden hangisi kullanlmaz? A) inko hidroksit B) Potasyum hidroksit C) Sodyum metilat D) Sodyum hidroksit 4. Enstrman ve sistemler seilirken hangisi dikkate alnmaz? A) Elektrik, hava, su, buhar vb. utiliteler kesilirse cihazn ne yapmas gerektii belirlenmelidir. B) Prosesin lmnde kullanlacak cihazn lm metodunun ne olaca belirlenmelidir. C) allacak aralk tespit edilmelidir. D) nsan hatalar gz ard edilmelidir. Oksidasyon reaktr devreye alnrken hangisi dikkate alnmaz? A) Reaktrn scakl B) Reaktrn basnc C) Reaktrn seviyesi D) Reaktre pr iin verilen azot miktar DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz. 20

5.

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

KONTROL LSTES Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Deerlendirme ltleri Laboratuvar nlnz giyip alma masanz dzenlediniz mi? Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi? Yar kesikli reaktre besleme karm konuldu mu Reaktr uygun scakla karld m? Reaktrde seviye olutuu zaman kartrc altrld m? Reaktrdeki enstrman cihazlarnn basn ler,scaklk ler vb. altklar kontrol edildi mi? Reaktrn alma standartlarna uyduuna bakld m? Analiz raporu hazrladnz m? Kullandnz ara ve gereleri temizleyip retmeninize teslim ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz modl tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirme ye geiniz.

21

LME VE DEERLENDRME
Aada verilen cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. Sanayide kullanlan reaktrleri ..gruba ayrabiliriz. 2. Kimyasal reaktrler iin genel alma metodu vardr. Bunlar:

olmayan reaksiyonlar olarak adlandrlr. 3. Proses deikenini alglayarak kendinden sonra gelen ilk elemana ileten denir. cihazlara

4. Reaktr, arzu edilen .gerekletirildii ekipmanlarn genel addr. 5. Kimyasal reaktrler hacim ve ekil ve operasyon metodu bakmndan (altrlma ekli) bakmndan .ayrlr. 6. zellikle ila endstrilerinde i soutma ceketleri reaktrn daha kolay edilir.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

22

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FALYET-1N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 C B A A D

RENME FALYET-2NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 D D A D B

MODL DEGERLENDRME CEVAP ANAHTARI 1. 2. 3. 4. 5. 6

izotermal,adyabatik, izotermal ve adyabatik

transmitter veya sensr

kimyasal reaksiyonlarn ikiye temizlenmesi asndan tercih

23

KAYNAKA KAYNAKA
ATALTA ., Kimya Endstrisinde Organik Prosesler, nklap Yaynevi, stanbul, 1986. COKER A.,K., Modelling of Chemical Kinetics and Reactor Design, Texas, 2001. SMTH J.M., VANNESS H.C., Introduction to Chemical Engineering Thermodynamics, 3rd,Ed.,McGraw Hill,NewYork,1996.

24