FAZLAR ve DEMR-SEMENTT DYAGRAMI TTT DYAGRAMLARI ELK ISIL LEMLER

KASIM 2011

Faz kavram
Kristal yapl malzemelerin i yaplarnda homojen ve belirli zellikler gsteren blgelere faz (phase) ad verilir.

Fazlar; bu atom dzenlerinden ve toplam i yapda bu fazlarn oluturduklar tanelerden meydana gelir.

 Sv zeltide olduu gibi, kat durumda da bir elementin atomlar dier bir elementin kafes yaps ierisinde uygun bir yer bulup yerlemesi ile kat zelti meydana gelir. Uygun yerler arayer veya yeralan (ikame) olabilir. Hume-rothery kural gereklemise tam ve snrsz bir znme (karma) salanabilir.
zeltinin tanm: ki farkl atomun veya molekln atomsal veya molekler dzeyde karmna ZELT ad verilir. Bu karm sv haldeyse sv zelti, kat haldeyse kat zelti adn alr.

Kat zelti

Bir elemente dier bir element kartrlacak olursa, daima toplam i enerji mimimum olacak ekilde yeni atom dzenleri meydana gelir.

(a) Suyun 3 hali; gaz, sv, ve kat. Herbiri bir fazdr. (b) Su ve alkol; tam znme. (c) Tuz ve su; snrl znme. (d) Su ve ya; Hi znmeme.

(a)Sv Cu ve Ni, tam znr. (b)Kat Cu ve Ni kristal yapda rastgele yerlere yerlemek suretiyle tam kat zelti oluturur.
Kat zelti

2.Faz

(c)Cu ve Zn alamlar snrl znmeden dolay % 30 dan fazla Zn zemez, ikinci faz blgeleri oluturur.

Faz kavram sadece fiziksel durum (maddenin sv, kat veya gaz hali) ile ilikili deildir.rnein metal alamlarnda ayn anda birden fazla kat faz yanyana bulunur. Bileenin tanm: Bir alam oluturan kimyasal elementlere o alamn bileenleri ad verilir. Bir faz iindeki elementleri deriiklii genellikle arlk yzdesi olarak verilir. Saf metaller tek fazldr, i yaplar ok taneli olsa bile, taneler farkl olmadndan ayr faz saylmaz.eliklerde karakteristik bir yap olan perlit ise ferrit ve sementit ad verilen iki ayr fazn lamelli (levhal) bir ekilde dizilmesiyle oluur.

Saf molibden taneleri

Ferrit

Sementit

Saf molibdenin ok kristalli(taneli) yaps.Tek fazl yap.Her tane ynlenme fark dnda birbiriyle zdetir.

Demir-Karbon alamnn(elik) yaps.ki fazl yap.Fazlar:Ferrit (Beyaz alanlar) ve sementit (Parmak izi grnml, gerekte levha eklinde)

Faz diyagramlar

Kimyasal bileim ve scakla bal olarak belirli artlarda hangi fazlarn stabil olduu faz diyagramlar ile belirlenir.

Tek bileenli sistemlerde faz diyagram doal olarak scaklk ve basn deikenlerinin yer ald faz diyagramnda izilir. rnein saf suda faz diyagram aadaki gibidir.Bu diyagramda, scaklk ve basnca bal olarak faz deiimleri grlmektedir.
Scaklk Gaz Buhar

Sv

Su

Kat Basn(Log skala)

Buz

Benzer ekilde saf demire ait faz diyagram da aada verilmitir.Burada , ve fazlar katdr ve bunlarn kristal kafes yaplar srasyla HMK, YMK ve HMK dir.

Scaklk Gaz Sv Sv

Kat

Basn(Log skala)

Allotropi(Polimorfizm) Bileimi ayn kalan bir malzemenin kafes yapsnn scaklkla deimesine Allotropi ad verilir.Aada saf demirin allotropik halleri verilmitir:

Faz(Denge) diyagramlar Fazlarn oluumunda ve faz dnmnde ana etken maddenin enerji ieriidir.Bu ierii deitiren ana etken unlardr: - Alamn Scakl, T -Alamn bileimi, c -Basn, p Faz(Denge) diyagramlar yardmyla belirli bir malzemede scaklk ve bileime bal olarak denge halinde oluacak fazlarn trleri, bileimleri ve miktarlar ve hatta i yaplar da belirlenebilir.

Faz diyagramnn souma erilerinden elde edilii (Cu-Ni sistemi)

Kat zeltiler, malzeme biliminde , , gibi Yunan harfleriyle adlandrlr.

Gibbs Faz kural

Bir sistemde bileen ve faz saysnn belirli olmas durumunda serbest deiken olup olmadn belirlemede kullanlan bir kuraldr.
Basncn deiken bir parametre olmas durumu

F+S=B+2

Uygulamada genelde atmosfer basncnda alldndan , ve bu nedenle basn sabit olduundan durum byklklerinden biri sabit olur (Basn). Bu durumda Gibbs kural

Basncn sabit olmas durumu (en ok kullanlan bant)

F+S=B+1
Faz says Serbest deiken says Bileen says

 Serbestlik derecesi tanm: Fazlarn says ayn kalmak kouluyla,birbirinden bamsz olarak deitirilebilecek durum byklklerinin (Scaklk ,basn ve bileim) saysdr. Gibbsin faz kural Dengede olan ok fazl bir madde iin faz kural aadaki gibi verilir: F+S =B+2 B=Bileen says S= Serbestlik derecesi F= Faz says

Faz diyagramlar yardmyla bir maddeye ait faz durumlar, scaklk T, basn p ve bileim B ye bal olarak belirlenebilir. Malzeme biliminde en ok kullanlan faz diyagramlar sabit basn iin alamlara ait iki bileenli faz diyagramlardr( B= 2 ; p=1 atm=St.) ki bileenli faz diyagramlarnda yatay eksende bileim(deriiklik) ,dey eksende ise scaklk bulunmaktadr. Bu diyagramlar verilen her scaklk ve bileim iin malzemede denge halinde bulunan fazlarn ne olduunu gsterir.

F + S = B + 2 (GBBS Faz Kural-Kanunu) F:Faz Says S: Serbestlik Derecesi B:Bileen says 2: Scaklk ve Basn Deiken
Scaklk Gaz Buhar

Sv

Su

Kat Basn(Log skala) SUyun Faz Diyagram

Buz

Erime noktasnda Gibbs kural

Diagramda saf element iin erime noktasndaki (TA) durum: F = 2 (sv ve olarak 2 faz) B = 1 (Tek bileen A) S =1-2+1=0
T Basn sabit, kimyasal Svnn soumas bileimde deimedii iin tek deiken olan scaklktr. Katlama aral Ancak bu da erime/katlama boyunca scaklk sabittirserbest deiken bulunmaz t
nn soumas

TA

znme durumuna gre

Tam znme: Bir elementin dieri ierisinde snrsz znebilmesi. Hi znmeme: Bir elementin dieri iinde hi znememesi. Snrl znme: Bir elementin dieri ierisinde kstl znebilmesi.
a) b) c)

ki bileenli diyagramlara ait rnekler a)Kat durumda tam znrlk

Sv (zelti) Bnin erime noktas

Likids

Scaklk

A nn erime noktas

Solids

Kat zelti

Bileim( Arlk %)

Likids izgisi Sv T, Scaklk TB

T1 T

Sv S+

T2 TA

S+
Solids izgisi (kat)

T3
(kat)

Kimyasal bileim: Kompozisyon

Xs X1 X X1 kompozisyonuna sahip alam: T1 de: S T2 de: S+ T3 de: fazlarna sahiptir.

-A ve B srekli olarak, yani her oranda tek fazl bir yap(SS: Solid Solution: kat zelti) oluturmaktadr. -Bir baka deyile, her iki malzemeye ait atomlar( A ve B) ortak bir kafes iinde, birbiri iinde her oranda znmektedir.Buna tam znrlk ad verilir. Bunlarn dnda yksek scaklklarda sv zeltinin tek bana bulunduu bir blge ve sv+ kat zeltinin birlikte bulunduu iki fazl bir blge de mevcuttur.

-Tam

znrlk alamlarda yaygn olarak grlmez. Buna rnek olarak Bakr-Nikel alam verilebilir. -Tam znrlk iin ,bilindii gibi Hume-Rothery kurallarnn geerli olmas gerekir. Bu tr faz diyagramlar souma erileri yoluyla elde edilirler. Buna ait bir rnek Cu-Ni sistemi iin verilmitir.
DKKAT: -Saf nikel veya saf bakr halinde B=1 olup,faz kural F+S=B+1= 1+1 =2 eklini alr. Faz says iki iken(Yani katlama srasnda hem sv hem de kat faz birlikte bulunur.) serbestlik derecesi S = 0 kar.Bir baka deyile iki faz tek bir scaklkta (katlama scakl) denge halinde bir arada bulunabilir. Faz says ayn kalmak kaydyla deitirilebilecek bir durum bykl yoktur.

-Bu

nedenle saf metallerin souma srasndaki katlama sahanl yatay bir dorudur. -Buna karlk alamlarda,(B=2) faz kural F+S= B+1 2+1 = 3 olur. ki fazl blgede (kat zelti +sv zelti) F=2 olup ,serbestlik derecesi S= 1 kar.Yani alamn bileimi ya da alamn scakl durum byklklerinden birini serbeste deitirdiimiz halde iki faz denge halinde sistemde mevcut olabilir.Bu durumda verilmi bir bileimdeki, alamda belirli aralkta scaklk deise bile iki faz denge halinde muhafaza etmek mmkndr. -Souma erilerindeki katlama sahanl bu nedenle eiktir.

Arafazlar ve Metalleraras bileikler

Faz diyagramlarnn birden fazla reaksiyon iermeleri durumunda grlr. Arafazn tekbir kimyasal bileik olmas durumunda metaller aras fazlar sz konusudur. Metaller aras fazlar ok sert ve gevrek malzemelerdir.
Metalleraras bileikler Arafazlar

Verilmi bir bileimdeki alamn ki fazl blgesindeki her bir fazn verilen scaklktaki bileimlerinin hesab DKKAT:Tek fazl blgede fazn bileimi alamn bileimine eittir.Ancak gznne alnan blgede faz says birden fazla ise, her bir fazn bileimi hem birbirlerinden hem de alamn bileiminden farkldr.

L nin T1 deki bileimi

Hal noktas

ki fazl blge (Beyaz blge)

Ba izgisi

Alamn scakl
SS nin T1 deki bileimi

Alamn bileimi

Tam znme
Belirli bir bileimdeki alamn(sistem) sv halden itibaren soumas srasndaki iyaplar
Scaklk

S, Sv

TB

Sv Sv

Tamamen sv faz % 90 Sv + % 10

S+ TA

% 60 Sv + % 40 % 10 Sv + % 90 Tamamen kat faz. : %x orannda B elementi ierir.

, Kat

%B

REAKSYONLAR
tektik
Peritektik

Monotektik

tektoid

Peritektoid

tektik Yap
tektik reaksiyon; sv fazn ani olarak iki ayr kat faza dnmesi reaksiyonudur.
tektik reaksiyon: Sv
tektik noktadan uzaklatka, tektik reaksiyon, dnm ncesi varolan sv faz kadar gerekleir.
Souma

(Kat) +

(Kat)

tektik nokta

tektik Scaklk

 Katlama srasnda ekirdeklenme bir ok noktadan balar, Bu ekirdekler tabaka eklinde brler Birbirlerine temas etmeleri ile ince ve tabakal yap meydana gelir, ekirdeklenme ne kadar ok noktadan meydana gelmise yap o kadar ince tabakal (veya kk taneli) olacaktr.

A kristal taneleri (Ak renk)

B kristal taneleri (Koyu renk)

S = B F + 1 = 2 3 + 1 = 0

 tektik reaksiyon ile oluan kat faz. Lamelli (tabakalar eklinde paketlenmi) Nodler (matris faz ierisinde kresel dier fazn bulunmas) Lamelli yapda iki kat faz birbiri zerine paketlenmi tabakalar eklindedir. Her bir tabaka bir tanedir.

1 Lamelli Yap

2 Nodular Yap

Hi znmeme
S TA
1 2

1
2

TB

1.Alam (tektik Alt)

2.Alam

3.Alam tektik st 1 2
Sv
B
Sv

1
2

Sv Sv A Sv A

1
2

Sv

tektik Scaklk

A+S 3 4
5

S+B 3 4 A+B %B

2 3

3 4

3
tektik Yap tektik A tektik B

3 4

5
X3

X1

X2 tektik Bileim

Protektik A

5
tektik A tektik B

5
Protektik B tektik A tektik B

A Kristalleri (Ak renk) B Kristalleri (Koyu renk)

b)Tam znmezlik durumunda tektik reaksiyon

A ve B atomlarna ait kafeslerin birbirlerini kafeslerine almad durum grlmektedir (Tam znmezlik).
tektik:Dk scaklkta eriyen anlamna gelir.
Her iki kat fazn birarada olumas nedeniyle tektik yaplar sk istiflenmi yaplardr. Ya lamel eklinde ya da krecik eklinde oluurlar. Mekanik zellikleri yidir.

Scaklk

tektik noktada: F+S = B+1 F=3 B=2 S=0 kar.

tektik scaklk tektik reaksiyon Sv(L) A+B

tektik nokta

tektik bileimdeki sv, tektik scaklkta iki kat faza dnr.

tektik Bileim

Bileim

Malzeme bileimi tektik bileimden farkl ise,katlama(kristalleme) sabit scaklkta deil, belirli bir scaklk aralnda olur.tektik scakla inildiinde yapda bir miktar sv mevcuttur.Artan bu sv tektik bileime sahip olduundan, tektik scaklkta iki ayr kat faza ayrarak tektik yapda katlar.

Scaklk
L A L1 matrisi inde A kristalleri L2 matrisi iinde B kristalleri B tektik yap: nce A ve B lamellerinin oluturduu iyap

Sv :tektik bileimde Lt

L+A

L +B

Lt
A+B

Bileim

Snrl znme c) Snrl znrlk durumunda tektik

Alam sistemlerinin ounda grlr. B elementi A nn ierisinde snrl olarak znebilir. Oda scaklnda X1 kadar, scaklk arttka (tektik scaklkta) X2 kadar znebilir. Scaklkla sl aktivasyon artar ve boluk miktar artar.
reaksiyon

faz: Kat zelti

zeltiye giremeyen yabanc atomlar kendilerinin ounlukta olduu yeni atom dzeni (faz) olutururlar. A nn ounlukta olduu kat zelti fazn oluturur, B nin ounlukta olduu kat zelti fazn oluturur. Fiziksel ve kimyasal zellikleri farkl olan iki kat faz ve ayn yapda birarada bulunabilir.

faz: 2.Faz ve Kat zelti

Faz diyagramlar: Snrl znme

I
I II TA
1 2 2 3 3 1

II
1 2 1 2

III
1 2

IV

III

IV 1 S

1 2

TB 2
1 2

+S 3
4

S+ 3 + 4 %B 5
( dan ayran)

3 4

3 4

3
tektik tektik tektik ncesi

4 5 3

X1 X2

X3

tektik ncesi

tektik Bileim

tektik alt bileim (hypo)

tektik st bileim (hyper)

 Ayn ekilde A elementi B ierisinde snrl miktarda znebilir. Oda scaklnda X3 kadar, scaklk arttka (tektik scaklkta) X4 kadar znebilir. (Scaklkla sl aktivasyon artar ve boluk miktar artar).

DKKAT: alam deyi tektik yatayn kesmiyorsa, tektik reaksiyon meydana gelmez, kesiyorsa gelir.
tektik reaksiyon olumaz Birincil kristalleri Scaklk tektik Reaksiyon oluur

Sv Lt Lt
Birincil kristalleri L2 matrisi iinde 1 kristalleri
L + L +

L1 matrisi inde 3 kristalleri

ok taneli 1 kat zeltisi

2 ve 2 kristallerinin oluturduu ince lamelli tektik yap

Bileim

Teknik bakmdan nemli tektik diyagramlar

Kurun-Kalay tektik faz diyagram
Kalay atomsal yzdesi

Kalay arlk yzdesi

Yumuak lehim alam

183o C da eriyen % 61,9 Sn-%38,1 Pb alamdr.

Aluminyum -silisyum tektik faz diyagram

Basnl Al-Si alam dkm Erime scakl: 577oC

tektik faz diyagramnda mukavemet deiimi

tektoid Reaksiyon
Souma srasnda bir kat fazdan iki ayr kat fazn olumas reaksiyonudur.

tektoid reaksiyon: (Kat)

Souma

(Kat) +

(Kat)

TA

S S+ +S
1 2

TB

Ttektik
Ttektoid

+ %B

Xtektoid

Xtektik

c)tektoid reaksiyona ait faz diyagram tektoid reaksiyon: +

Bir kat zeltiden iki ayr kat zeltinin sabit scaklkta olumas

Diyagramn tektoid reaksiyon blgesi

tektoid reaksiyonla faz dnmleri

Scaklk
Sv(L) ok taneli kat zelti, tek 1 matrisi iinde ince taneli 2 kreciklerinden oluan tektik iyap

1 ve 2 kristallerinin oluturduu ince tabakal tektoid iyap

+
Alam deyi

Bileim

Peritektik ve Peritektoid Reaksiyon

Ksmi znrlk gsteren alam sistemlerinde elementlerin ergime scaklklarnn ok farkl olmas durumunda meydana gelen faz reaksiyonlardr.

Peritektik reaksiyon:

Sv +

(Kat)

Souma

(Kat)

Peritektoid reaksiyon:

(Kat) +

(Kat)

Souma

(Kat)

Peritektik reaksiyon:

Sv + (Kat)

Souma

(Kat)

Peritektoid reaksiyon:

(Kat) +

(Kat)

Souma

(Kat)

d)Peritektik reaksiyona ait faz diyagram Biri sv dieri kat olan iki faz sabit scaklkta reaksiyona girerek yeni bir kat faz olutururlar.
+S

Sv zelti S+

S +
+

Fe-C faz diyagramnda peritektik sistem

Xp

e)Peritektoid sistem(Kat-kat reaksiyonu) ki ayr kat zelti sabit scaklkta reaksiyona girerek yeni bir kat zelti oluturur. +

tektik
Peritektik

Monotektik

tektoid

Peritektoid

NEML BAZI KL FAZ DYAGRAMLARI

Kurun-Kalay tektik faz diyagramnda iyaplar

Cu : YMK Zn : SDH

Bakr-inko faz diyagram(Pirinler) Ara fazlara(Tek fazl blgeler) rnek

rnek
Aada verilen faz diyagramnda bulunan 3 adet farkl faz reaksiyonlarn tespit ediniz.
(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

1150oC, 920oC, 750oC, 450oC ve 300oC lerde yatay izgiler vardr 1150oC: + L , peritektik 920oC: L1 + L2 a monotektik 750oC: L + , a tektik 450oC: + , a tektoid 300oC: + or a peritektoid

Terazi (Kaldra) Kural

Faz diagramlar: Hangi scaklk ve bileimde hangi fazlar var? Bu fazlarn bileimi nedir?

Faz diagramnda, fazlarn oranlarn ve bileimlerini bulmak iin terazi kural (lever rule) kullanlr.

x bileiminin T scaklnda bileim oranlar:

S%

b x 100 b a

a
x

x-a

b-x

S+

x a 100 b a

S%

% 100 %

Fazlarn arlk oranlarnn hesaplanmas Terazi Kural (Kaldra kural) Verilmi bir malzeme bileimi ve scaklk iin faz diyagramlarndan aadaki bilgiler elde edilir: 1)Hangi fazlar mevcuttur? 2)Fazlarn bileimi nedir? 3)Fazlarn arlk yzdeleri nedir?

1) Szkonusu noktada iki faz mevcuttur : +

Alam deyi

Alamn Scakl

X-Z :Ba izgisi Mesnet

2)Fazlarn bileimi nedir? Ba izgisinin iki ucundan inilen deyler fazlarn bileimlerini vermektedir : nn bileimi : %20 B ;%80 A nn bileimi : %70 B; %30 A 3)Fazlarn arlk yzdeleri nedir?
Kaldra kural ile kolaylkla hesaplanr: Y noktasndan desteklenmi bir kaldracn dengede olabilmesi iin, x ve z noktalarna aslmas gereken arlklarn hesaplanmas gibi dnlebilir: % =100.b/(a + b)=100.(70-40)/(70-20)
= %60 % = 100.a/(a+b)= 100.(40-20)/(70-20) = %40

TERAZ (KALDIRA) KURALI LE LGL DAHA GEN AIKLAMA ve UYGULAMA RNEKLER

rnek
Cu-40% Ni alam iin aadaki scaklklarda serbestlik derecelerini bulunuz (a) 1300oC, (b) 1250oC, and (c) 1200oC.
Cu - Ni faz diyagramlarnda Basn sabit olduu iin eitlik: (1 + B = S + F) olur. (a) 1300oC, F=1 (Sadece sv faz), B=2 (Cu ve Ni) Bylece;

1+B=S+F
1+2=S+1S=2

(b) 1250oC,
ki faz mevcut; P = 2, (Sv ve kat) Cu ve Ni den dolay; C = 2: 1+B=S+F 1+2=S+2S=1 (c) 1200oC, F = 1, sadece kat faz; B = 2, (Cu ve Ni). 1+B=S+F 1+2=S+1S=2

rnek
Cu-40% Ni faz diyagramnda aadaki scaklklarda kompozisyonlar bulunuz; (a) 1300oC, (b)1270oC, (c)1250oC, (d)1200oC.

40% Ni kompozisyonunda dikey izgi izilir; -1300oC: Sadece sv faz mevcut. -1270oC: 2 Faz mevcut: Sv ve kat. Sv (S) faz 37% Ni, Kat ( ) faz 50% Ni konsantrasyonuna sahip.

-1250oC: ki faz mevcut.

Svda (L) 32% Ni, katda( ) 45% Ni mevcut -1200oC: Sadece kat ( ) mevcut; 40% Ni konsantrasyonuna sahiptir.

100 gr arlna sahip Cu-40% Ni alam, 1250oC de (a) hangi fazlara sahiptir (b) bu fazlarda arl nedir ?

Sadece 2 faz mevcuttur: Sv faz (L) v kat faz ( ). x ; nn oran olacak olursa; xL= 1 - x . Svnn oran x = (40-32)/(45-32) = 8/13 = 0.62 = % 62 xL = 1-x = 1-0.62 = 0.38= % 38 faznn arl; 100 gr x 0.62 = 62 gr Svnn arl; 100 gr x 0.38 = 38 gr.

rnek
Cu-40% Ni alam iin aadaki scaklklarda faz oranlarn saptaynz (a) 1300oC, (b) 1270oC, (c) 1250oC, (d) 1200oC.

1300o C: 100%L 1270o C: %L 50 40 100 50 37 77% % 40 37 100 50 37 23%

1250oC: %L 45 40 100 45 32 38% 40 32 100 % 45 32 62% 1200oC: 100%

rnek1
100 gr Pb-%10 Sn alam iin; (a)100oCde Sn nin Pb ierisinde max znrln bulunuz, (b) Pb nin Sn ierisinde max znrln bulunuz, (c) 0oC de ve faz miktarlarn bulunuz, (d) ve fazlar ierisinde Sn miktarn arlk olarak bulunuz,

(e) ve fazlar ierisinde Pb miktarn arlk olarak bulunuz.

(a) 100oC (Sn) nin (Pb) ierisinde znrl % 5.

(b) Pb nin Sn ierisinde max znrln tektik scaklk olan 183oC de gerekleir: Bu deer % 97.5.

Ttektik:183oC
97.5% Sn 2.5% Pb

5%

(c) 0oC de, + blgesinde terazi kuraln uygularsak:

2% Sn

a 2 10

100

a x100 % a b 8.2% % 100 8.2 91.8%

10 - 2 100 100 - 2

2% Sn

(d) M (Sn) = 2% Sn (e) M (Pb) = 98% Sn

91.8 g () = 0.02 91.8 g () = 0.98

91.8 g = 1.836 g. 91.8 g = 89.964 g

M (Sn) = (10 1.836) g = 8.164 g.

M (Pb) = 90 - 89.964 = 0.036 g.

(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

rnek2
Pb-Sn alamna ait faz diyagram verilmektedir. tektik kompozisyonda faz miktarlarn hesap ediniz. (b) Fazlarn arlk miktarlarn bulunuz. (c) 200 gr tektik alam iin her fazda bulunan Pb ve Sn miktarlarn bulunuz.

(a) tektik alam Pb - % 61.9 Sn kompozisyonunda olacaktr. Bu kompozisyon iin tektik scaklkta terazi kuraln uygularsak:
a b

19

61.9

97.5

97.5% Sn 2.5% Pb

a 19 61.9

b 97.5

:(Pb 19% Sn) b x100 97.5 % 97.5 a b :(Pb 97.5% Sn) a x100 61.9 % 97.5 a b

61.9 100 45.35% 19.0 19.0 100 54.65% 19.0

(b) tektik scakln hemen altnda: M()= M(alam) % = 200 g 0.4535 = 90.7 g M()= M(alam) M( ) = 200.0 g - 90.7 g = 109.3 g (c) M (Sn)= M( ) M (Pb) = M( ) % Sn() = 90.7g x 0.19 = 17.233 g (1 0.975) = 2.73 g M (Pb) = M( ) M(Sn) = 90.7 g - 17.233g = 73.467 g % Pb() = 109.3 g

M (Sn) = M( ) M(Pb) = 109.3 g - 2.73 g = 106.57 g

(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.

DEMR/KARBON veya DEMR/SEMENTT DYAGRAMI

Fe/C ve Fe/Fe3C Faz diyagram

Demir-Karbon faz diyagram

Diyagramn tektik reaksiyon blgesi

Fe-Fe3C sistemi Demir-Karbon alamlar mhendislikte yaygn olarak kullanlan elik ve dkme demir malzemelrin esasn tekil eder. %2 nin altnda karbon ieren malzemeler elik, stnde ise dkme demir olarak adlandrlr. eliklerin iyapsndaki karbon, teknikte geerli olan souma hzlarnda ayr bir faz olarak deil,demir karbr (sementit) iinde bulunur. Bu nedenle yukardaki diyagram Fe-Fe3C diyagram olarak verilmitir.

A3 A1 scakl

elikler

Dkme demirler

Demir Sementit Faz diyagram

Sementit; demir karbon faz diyagramnda metalleraras bir bileiktir. Pratikte Fe-C diagramnda sementite kadar olan blge nemlidir. Sementit; % 6.67 C konsantrasyonuna sahiptir. Atom arlklar dikkate alndnda; Fe:56, C:12.
% C(sementit) C 3xFe C 12 3x55 12 6.67

elik iin nemli scaklklar

A1 scakl: tektoid reaksiyon scakl A2 scakl: Kri scakl (769oC). Bu scaklkta manyetiklik kaybolur. A3 scakl: tektoid alt eliklerde tam ostenit alanna gei scakl (C oranna bal olarak deiir) Acm scakl: tektoid st eliklerde tam ostenit alanna gei scakl (C oranna bal olarak deiir)

A3

Acm

+Fe3C

A1

+Fe3C

Demir Sementit Faz diyagram

+S
Sementit : Fe3C Ferrit : Perlit : + Fe3C Ostenit: Delta demir: Ledeburit.

(ostenit)

+S
1148oC

Ttektik

Perlit

elik

Dkme demir

%C: arlk olarak

Ledeburit

Ttektoid

1538

1495

1400

elik ve Dkme demir

elik (steel): %2 ye kadar C ieren demir alamna verilen isimdir. Dkme Demir (cast iron) : %2 oranndan daha fazla C ieren demir esasl malzemelere verilen isimdir. Pratikte C oran en fazla % 4.3 kadar olur.

elik
elik; %2 ye kadar C ieren demir alamna verilen isimdir. Otektoit elik; % 0.8 C ieren elie tektoit elik ad verilir. Bu kompozisyonun altndaki eliklere tektoit alt elikler (C oran < % 0.8 %), bu bileimden daha fazla C ieren eliklere tektoid st elikler (C oran > % 0.8) ad verilir. C orannn %2 yi gemesi durumunda malzeme artk elik olarak deil, dkme demir (cast iron) olarak adlandrlr.

 C miktar % 0.8 %100 perlitik yap (tektoit elik). C miktar sfra doru azaldka, perlit azalr, ferrit ( -Fe) artar. C miktar % 0.8 in zerinde arttka, perlit miktar azalr, sementit miktar artar.

elik
Perlit: tektoit reaksiyon sonras -Fe ve Fe3C tarafndan oluturulan zel yapya verilen isimdir. tektoit yap hakknda daha ayrntl bilgi geen derste verilmiti. C miktar % 0.8 iken (tektoit elik) %100 perlitik yap elde edilir. C miktar sfra doru azaldka, perlit azalr, ferrit ( -Fe) artar. C miktar %0.8 in zerinde arttka, perlit miktar azalr, sementit miktar artar.
(ferrit) taneleri (Ak renk)

Sementit taneleri (Koyu renk)

tektoid alt ve tektoid st eliklerde tektoid reaksiyon

I
I II III

II

III

Perlit

+ 1 2 3 4 5

1 2 3

1 2 3 4 +Fe3C 5
Perlit Perlit

Sementit

Otektoit Bileim

tektoid alt eliin iyaps

+
%100 Perlit

+Fe3C

+ Perlit

Perlit +Fe3C

Otektoit Bileim

tektoid eliin iyaps

tektoid st eliin iyaps

inde %1,1 C bulunan eliin iyaps nasl saptanacak ?

Acm

A3 A1

tektoid st eliin iyaps

Perlit
(Ferrit +2. sementit lamelli yap)

Srekli sementit a
Birinci(Primer) sementit

Dkme demir
C ierii %2 den daha fazla olan Demir-karbon alamdr. Artan karbon oran yapy krlgan hale getirir. Sv fazdan katlamas srasnda souma hzlarna bal olarak farkl i yaplara sahip olabilir. Hzl souma: Beyaz dkme demir. Yava souma: Kr dkme demir (ferritik, ferritik/perlitik, perlitik). Temper dkme demir: BDDin tavlanmas ile. Kresel dkme demir: Mg, Ce gibi grafiti kreselletiren alam elementleri katlmas ile.

Beyaz DD
tektik reaksiyonda: Sv ledeburit i yap ( +Fe3C)

+S

1 2 3 +Fe C 3 4

Hzl souma sonras: Beyaz dkme demir oluur. BDD: sementitin baskn olduu sert ve gevrek bir yapya sahiptir.
1 Sv

S+Fe3C
Ledeburit

2
tektik ncesi

Dnm Ledeburit

+Fe3C

tektik

tektik Fe3C 4 tektik Fe3C

Dkme demir

tektoit Perlit

Beyaz Dkme demirin yaps (Demir-Fe3C sistemi)

Kr dkme demir
Sv fazdan ok yava souma ile karbon difzyonla biraraya toplanarak lamelli bir yap oluturur. Souma hz ok yava ise Ferritik DD. Biraz daha hzl olmas durumunda Ferritik-perlitik DD. Daha hzl olmas durumunda Perlitik DD. oluur. Perlit oran arttka dayanm artar. Tm durumlarda sneklik ok ktdr. Lamelli yapda keskin ularn oluturduu entik etkisi nedeniyle mekanik zellikler ok ktdr. Grafit Lameller Perlitik DD

Ferritik DD

Ferritik-Perlitik DD

Perlit

Artan Souma Hz

 Grafitin dayanm Demirin yannda ihmal edilebilecek kadar kktr. Dolaysyla grafit blgeler boluk gibi davranr. Bir de keskin kelerin oluturduu entik etkisi ilave olunca yap ok gevrek-krlgan davranr. Dolays ile kr DD ler genelde basya kar zorlanan paralarda kullanlr. ekme zorlanmalar olan yerlerde kullanlmaz.

Lameller

Kr Dkme demirin yaps(Fe-Karbon sistemi)

Temper Dkme Demir (TDD)

Temper DD: Hzl souma ile elde edilen Beyaz dkme demir yaklak 950oC de uzun sre (48 saat) tavlanr ve sementit yap ierisindeki kararsz karbon bir araya toplanarak temper grafiti denilen topak halinde yaplar meydana getirir. Bu yapda sneklik %10 a kadar artabilir. Souma hzna gre Ferritik TDD, Ferritik-perlitik TDD ve Perlitik TDD eklinde 3 farkl TDD elde edilebilir. Temper grafiti Perlitik TDD Ferritik TDD Perlit Ferritik-Perlitik TDD Artan Souma Hz

Temper ve Kresel grafitli DD

Lamellerin mekanik zelliklere olumsuz etkisini ortadan kaldrmak amacyla grafitlerdeki keskin kenarlar ortadan kaldrmak amacyla baz ilemlere tabi tutulur.
Demirin dayanm yannda grafitinki ihmal edilebilecek kadar kktr. Dolaysyla grafit blgeler daha ok i boluk gibi davranr. Birde lamellerin kelerindeki keskin kenarlarn oluturduu entik etkisi ilave olunca yap ok gevrek-krlgan davranr. Dolays ile DD ler genelde basya kar zorlanan paralarda kullanlr. ekme zorlanmalar olan yerlerde kullanlmaz.

Ferritik TDD

Temper grafiti Perlitik TDD

Perlit Ferritik-Perlitik TDD Artan Souma Hz

Kresel Dkme Demir (KDD)

Eriyik DD ierisine Mg ve Sb gibi grafitleri kreselletiren alam elementleri katlr. Bu ekilde oluan grafitler kresel ekillidir ve sneklik %20 lere kadar artar. Souma hzna gre Ferritik KDD, Ferritik-perlitik KDD ve Perlitik KDD eklinde 3 farkl KDD elde edilebilir.

Kresel grafit
Perlitik KDD Ferritik KDD

Ferritik-Perlitik KDD Artan Souma Hz

Perlit

Uygulama

(a) White cast iron prior to heat treatment. (b) Ferritic malleable iron with graphite nodules and small MnS inclusions. (c) Pearlitic malleable iron drawn to produce a tempered martensite matrix. (d) Annealed ferritic ductile (nodular) iron. (e) As-cast ferritic-pearlitic ductile iron. (f) Normalized pearlitic ductile iron.

FAZ KNET VE ISIL LEMLER

Isl ilemler: Faz Dnmleri

u ana kadar yava souma hzlarnda elde edilebilecek i yaplar grld. Gerek uygulamalarda souma hzlarnn kontrol ile farkl i yaplar elde etmek mmkndr. Bu sayede mikro yap ve mekanik zellikler ayarlanabilir. Isl lemler: Malzemelerin i yaplarn ve bunlara bal olarak zelliklerini ayarlamak amacyla yaplan kontroll stma ve soutma ilemleridir. u ana kadar incelenen faz diyagramlar yava soumada dengede olan fazlara gre hazrlanmtr. Isl lemler, malzemelerin zamana bal faz dnmlerinin bilinmesi ile uygulanabilirlik kazanr.

Bylece kararl yaplar

elde edilir.

Bunlara kararsz yaplar ad verilir.

yandaki

Bu erinin eklinin neden byle olduu daha sonra aklanacak

scaklklarda faz dnm sresi ok fazla iken, belirli bir scaklk aralnda bu dnm daha ksa zamanda olumaktadr.Bu nedenle erinin ortasnda bir burun olumaktadr.Bu erinin ekli neden byledir?

Scaklk

Zaman-Scaklk Dnm diagramlar

Birbiri ierisinde hi znmeyen elementler iin faz diagram. Faz diagramnda TA nn altndaki scaklklarda A katsnn oluaca bilinebilir. Fakat dnm sreleri bilinemez. Souma hzlarna bal olarak ne tr katlarn oluaca Zaman-Scaklk Dnm (ZSD) (TTT-Time Temperature Transformation) diagramlar ile verilir

Snr: Dnmn tamamlanmas

Faz dnm hz
1-Sv iinde nce kat ekirdekleri oluur. 2-Daha sonra bu ekirdekler byr ve tm svnn yerini alr(Katlama tamamlanr)
Sv Kat

Kristal ekirdei

Kristal bymesi

Katlamada ekirdeklenme ve byme aamalar

ekirdeklenme/Byme
Yksek scaklklarda ve dk scaklklarda dnm sreleri dk. Hzl dnmn gerekletii bir scaklk aral mevcut (Burun blgesi) Belli scakln altnda dnm gereklemez.
Sv Kat

Kat oluumu 2 aamada olur.

ekirdeklenme (nucleation) Byme (Growth)

ekirdeklenme

Byme

ekirdeklenmede: atomlar bir araya gelerek ekirdekleri olutururlar. Daha sonra belli bir boyutun (kritik ap) zerinde olan ekirdekler byrler. Dierleri znr yok olur.

ekirdeklenme(Katlama ) olurken sistemin hacm enerjisi(Gh) azalr. Katlama(dzen) enerji azalmasna neden olur.(Bu ekirdein bymesini tevik eder). Buna karlk yeni sv-kat ara yzeyi yaratldndan sisteme yeni bir yzey enerjisi() katlr.Bu enerji art ise ise ekirdein bymesini engeller. Kritik rc yarapna ulam ekirdekler byr,dierleri dalr yok olurlar. Yar ap rc olan ekirdeklere kararl ekirdek ad verilir.
Yzey enerjisi artmas 4.r2.

Net enerji deiimi

Net enerji deiimi : GT = 4.r2. + (4/3).. r3.Gh

rc = -2/Gh

Hacm enerjisi azalmas

(4/3).. r3.Gh

ekirdeklenme hz
Scaklk, faz diyagramndaki likids scaklnn altna dtnde,atomlar kat faza ait kristali oluturmak isterler. Bu istek scaklk dtke artar ve bu nedenle sv fazda birim zamanda oluan ekirdek says artar.te yandan dk scaklklarda ekirdeklerin olumas iin gerekli atom hareketlilii(yaynma) hz dktr.Yani ekirdek olumas iin gerekli yaynma katks yksek scaklklarda fazla, dk scaklklarda azdr.

Scaklk
Erime scakl

Yaynmann katks(Atomlarn bir araya gelmesi)

r rc olan ekirdekler iin net ekirdeklenme hz (iki erinin arpm)

Sv fazn dengesizliinin katks

(ekirdek saysnda artma eilimi)

Birim zamanda oluan ekirdek says

ekirdeklenme hz (Kararl ekirdekler iin)

BymeetkisindeDnm eklinde olur. ve ekirdeklerin bymesi hz Byme: Tamamen yaynmann

Dnm hz; ekirdeklenme ve byme hzlarnn arpmdr. Oluan rc yarapl ekirdeklerin bymesi iin de atomlarn yaynmas gerekir ve bu ekirdeklerin byme hz yksek scaklklarda daha yksek tir(G erisi). Toplam faz dnm hz ekirdeklenme hz ve ekirdeklerin byme hz erilerinin arpmna eittir. Dnmn tamamlanmas iin gereken sre, dnm hzyla ters orantldr. Dolaysyla scaklk-zaman erisi scaklk- hz erisine benzer karakterde fakat tam ters ekilde olacaktr. H; Toplam dnm hz

G; Byme hz

Q
H N; ekirdeklenme hz Hz

C e H

RT

NxG

Bir nceki erinin apsisi olarak hz yerine zaman(dnm zaman) alnrsa aadaki eri ya da ilk verilen eri elde edilir. Dnm balamas ve tamamlanmas, belli bir zaman aralnda gerekleecektir. Bu nedenle dnm; dnm balangcn ve sona ermesini ifade eden iki izgini arasnda gerekleir Zaman Scaklk Dnm (ZSD) diyagram Time Temperature Transformation (TTT) Curve Bu diyagrama izotermal dnm (Sabit scaklkta dnm)diyagram ad da verilir.
Dnm balar Scaklk

T1

t1

Dnm tamamlanr

Tamamlanm dnm yzdesi lk gsterilen eri

Zaman, t(Logaritmik skala)

tektoid elikte ZSD(TTT),zotermal dnm diyagram

Kaba perlit: Lamel(levhal) yap; levhalar aras mesafe(Serbast ferrit yolu) byk nce perlit : Lamelli (levhal) yap;levhalar aras mesafe(Serbest ferrit yolu) kk Beynit :Yap levhal deil ferrit ve sementitin ince bir karm

Kaba perlit

nce perlit

Beynit

Sertlik artar

T Ostenit

Tm Dengesiz ostenit

Kaba perlit nce Perlit st Beynit Alt Beynit Sryor t (logaritmik skala) Tamamlanm Sertlik

Reaksiyon Balamam

Souma hz
T

Souma hz=

T t

t (logaritmik skala)

Souma hz

Perlitin oluumu

Perlit: Ferrit ve sementitin levhal yaps

Beynit : Ferrit ve sementitin ince bir karm

Faz dnmleri
Faz dnmlerini ikiye ayrlr: 1. Yaynmal dnmler: 2. Yaynmasz dnmler:

Faz dnmleri
1. Yaynmal dnmler: Atomlar, en kararl halin (min.enerji) gerektirdii fazlar oluturmada yeterli sreye sahiptirler. Bu fazlar, faz diyagramlarnda yer alan fazlardr. a) Kaba perlit (coarse pearlite) b) nce perlit (fine pearlite) c) st beynit (upper bainite) d) Alt beynit (lower bainite)

2. Yaynmasz dnmler: Atomlar dk enerjili kararl fazlar oluturacak yeterli srelere sahip deillerdir. Bu nedenle faz diyagramlarnda rastlanmayan yar kararl veya kararsz fazlar olutururlar. * Martenzit

1. Yaynmal dnmler:

Yaynmal dnm 1a: Perlit

Kaba Perlit (coarse pearlite): Tabakalar (lameller) halinde dizilmi iri ve Fe3C fazlarndan oluur. Nispeten yumuaktr. Yksek dnm scaklklarnda olumaktadr, dolaysyla ekirdeklenmesi yava bymesi ise hzl olarak gerekleir.

(Ferrit)

Fe3C

Yaynmal dnm 1b: Perlit

nce Perlit (fine pearlite): nce ve Fe3C tabakalarnn (lamellerin) istiflenmesi ile oluan yapdr. Daha serttir. Dk scaklklarda dnm sonucu oluur (ekirdeklenme hz yksek). Kaba yapta gre daha serttir.
(Ferrit) Ak renk Fe3C

Yaynmal dnm 2a: Beynit

st Beynit (Upper bainite): Ferrit matris iinde dalm sementit tanelerinden ibarettir. Dk dnm scaklklarnda olutuundan tabakal yap oluturulamaz. Perlitle ayn kimyasal bileime sahip fakat daha serttir.
(Ferrit) Matris Fe3C

Yaynmal dnm 2b: Beynit

Alt Beynit (lower bainite): Dnm scaklklar daha da dktr. Bylece byme imkan bulamam ve ferrit iine dalm ok ince ve sk dalml sementit taneleri oluur. Ancak elektron mikroskopunda grlebilir. ok daha sert bir yapdr.

(Ferrit) Ak renk

Fe3C Koyu tanecikler

tektoit elik
T Ostenit Kaba perlit nce Perlit Dengesiz ostenit st Beynit

+Fe3C

+Fe3C

Alt Beynit Ms Mf Martenzit

t (logaritmik skala)

tektoit alt elik

T Ostenit

+
Dengesiz ostenit Kaba perlit

+Fe3C

nce Perlit
st Beynit

Alt Beynit

+Fe3C

Martenzit

t (logaritmik skala)

tektoit st elik
T Ostenit

+
Kaba perlit Dengesiz ostenit

+Fe3C

nce Perlit
st Beynit Alt Beynit Ms Mf Martenzit

+Fe3C

t (logaritmik skala)

2. Yaynmasz dnm:

Kritik souma hz
Yaynmal veya yaynmas dnm olacan belirleyen parametre souma hzdr. Soumann kritik bir hzn zerinde olmas durumunda ostenit martenzite dnr. Daha yava souma hzlarnda yaynma gerekleir ve souma hzna bala olarak yaynma perlit veya beynit oluabilir.
Kritik souma hz

Yaynmasz dnm: Martenzit

Kararl fazlarn olumas iin gereken yaynmann olmamas durumlarnda dnm kararsz olarak gerekleir. Bu deiim yaynmasz olmasndan dolay zamandan bamszdr ve iki yatay izgi eklinde gsterilir. Soumann kritik bir hzn zerinde olmas durumunda ostenit faz martenzit faza dnr.
Martenzit balang scakl

nemsi yap (Optik mikroskopta

Martenzit biti scakl

Martenzit
Fakat hzl soumada C, yaynma (difzyon) iin zaman bulamaz ve ferrit ierisinde hapis olur. Yaynamayan C atomlar hacim merkezli kbik yapy gererek hacim merkezli tetragonal yapya dnmesine sebep olur.

Bu yapya martenzit ad verilir. ok serttir ve inemsi bir grne sahiptir.

Yaynmasz dnmler-Martenzitik yaplar

HMK Ostenit ( ) YMK ferrit() allotropik dnm yava soumada karbon atomunun kafesten yaynmas sonucu kolaylkla oluur .Ancak hzl soumada C kafesten yaynamadan kafes sour ve C yaynamadan kafeste hapsolur ve HMK kafesini zorlar ve HM Tetrogonal hale getirir.Bu nedenle Kafeste i gerilmeler de doar. Bu olay aniden olur yani YMK Ostenit kafesi yaynmaszdr.
HMT kafes

Fe
Martenzitin kafesi HM Tetrogonal

C
DKKAT: elikte Karbon ierii artta c/a artar, buna bal olarak sertlik artar

c/a = Tetrogonalite

Martenzitin ineli i yaps (inde zebilecei miktardan daha fazla karbon bulunduran ,bu nedenle kararsz ve i gerilmeli olan ferrit yaps) - ad da verilir. Kararsz yap

TTT Diagrams

Srekli soutma erisi boyunca dnm

zotermal eri boyunca dnm

Isothermal annealing for fully pearlitic structure. Ferrite + Perlite for hypoeutectoid steels or Perlite + Cementite for hypereutectoid steels

ZSD diyagramlar zerinde iki ayr soutma yntemi ve bunlar temsil eden eriler uygulanarak dnm gerekletirilebilir. 1. Srekli souma ile dnm (Continuous cooling curve) 2. zotermal souma ile dnm (isothermal curve)

zotermal dnm iin

Srekli souma iin eri

zotermal dnm iin ZSD erisi, zellikle yksek scaklklarda bir miktar sola doru kayar. Bunun nedeni srekli soumada sl aktivasyon azalan scaklkla srekli azalacak olmasdr.

Bu durum atom hareketlerinin yavalamas ve dn iin gereken srenin artmasyla sonulanr. te yandan yksek scaklklarda ki izotermal dnm de dnm srasnda sl aktivasyon srekli etkin kalacaktr.

Su verme (Quenching)
Ama tamamen martenzitik bir yap (%100) (very hard but brittle) elde etmektir. Bu amala nce elik ostenit blgesinde en az 1 saat stlr: tektoid alt elikler iin: A3 + 30-50oC tektoid st elikler iin: Acm + 30-50oC Daha sonra, Mf in altndaki scaklklara, kritik souma hzlarnn zerindeki deerlerde hzl soutma yaplrsa yap tamamen martenzite dnr (quenching). Su verme eliin ostenit blgeden kritik souma scaklklarnn zerindeki hzlarda ani olarak soutulmas ilemidir. Eer Mf in altndaki scaklklara ani soutma sz konusu ise yap tamamen martenzite dnr. Aksi halde ani soutma srasnda eer ZDS erileri kesilmiyorsa yap dengesiz ostenit halinde bulunuz.

A3

Acm

+Fe3C

A1

+Fe3C
Critical Cooling rate.

elie ait sl ilemler

1. Srekli souma ile uygulanan sl ilemler
Tavlama (Yumuak Hale Getirme) Normalizasyon Temperleme Martemperleme

2. zotermal dnm ile uygulanan sl ilemler

Ostemperleme zotermal tavlama

Tavlama(Annealing) Yapy en yumuak hale getirme

elikte, en yumuak durumu elde etmek amacyla uygulanan sl ilemdir. Bu ilemde ama, tamamen kaba perlite dntrmektir. Kaba taneli yap ostenit blgesinden frn ierisinde kontroll olarak soutma ile elde edilebilir.

Normalizasyon (Normalization)
yapda ince taneli perlit oluturarak dayanm ve tokluk artn birlikte salamak amacyla (eliklere) uygulanr. nce taneli yap, ostenit blgesinden havada soutma ile elde edilebilir.

Kritik souma hz Yumuatma Tav

Normalizasyon
Ms

Su Verme

nce perlit
Martenzit Perlit + Martenzit

Mf

Kaba perlit

ISIL LEMLER Alamsz eliklere (baz metal ve metal alamlarna da) tatbik edilebilen sl ilemler: Kat haldeki metal ve alamlara belirli zellikler (istenilen) kazandrmak amacyla bir veya daha ok sayda, yerine gre birbiri peine uygulanan kontroll stma ve soutma ilemleridir.

Sertleebilirlik (Sertleme kabiliyeti) (hardenability)

eliklerde souma hz (su verme-quenching) arttka, sertlik artar. Paralar kalnlk arttka, i ksmlar martenzit oluumu iin gereken kritik souma hzlarna ulalamayabilir. Sadece kritik souma hzndan daha yksek hzlarda souyan blgelerde martenzit oluur. Bu nedenle i ve d ksmlarda nemli sertlik farklar olabilir. Sertleme kabiliyeti, malzemenin sertletirme ilemi esnasnda ne kadar derine sertleebildiinin gsteren bir kavramdr.

 C oran dtke burun sola kayar ve belli bir deerde martenzit oluumu iin gereken hza pratik olarak ulamak mmkn olmaz.

Pratikte %0.25 tan az olan eliklere su verilmez.

nk, orta ksmlar hale yumuak kalma problemi yaanr. Byk paralarn orta ksmlarnn dahi sertleebilmesi iin eliin kritik souma hznn drlmesi dier bir deile erinin saa doru kaydrlmas gerekir. Bu, eliin Cr, Mo, V vs, gibi alam elementleri ile alamlandrlmas sonucu salanabilir.

Jominy deneyi
Sertleme kabiliyeti Jominy deneyi ile llr. Ostenit scaklna kadar stlan numune bir ucundan souk su ile soutulur. Ucundan itibaren souma hz mesafeye bal olarak azalr. Numune, u ksmndan itibaren sertlik deerleri llr.

Jominy numunesi

Su

Souma hz-mesafe deiimi

Souma hz 0

Jominy mesafesi (Su verilen utan mesafe)

Rockwell sertlii

Jominy mesafesi (Su verilen utan mesafe)

deal durum

Sertleebilirlik

Rockwell sertlii Jominy mesafesi (1/16 inch)

Mesafeye bal olarak sertlik deerinde azalma grlr. Mesafenin artmas ile yksek sertlik deerleri gsteren malzemelerin sertleme kabiliyetleri daha iyidir. Souma hz ok arttrldnda ise atlama riski doar. Bu nedenle Cr, Mo, V, gibi baz alam elementleri katlarak sertleebilme kabiliyetleri arttrlr. En iyi sertleebilirlii 4340 gstermektedir.

Su vermede atlak oluumu

Yapda %100 martenzit oluturmak ostenit blgesinden kritik souma hz deerinden daha hzl olarak soutulmas. Yzey ve i blgelerdeki yksek scaklk fark oluur. Daha souk olan yzey kendini eker fakat halen scak olan i blgeler daha hala yksek hacme sahiptir. Bu nedenle yzeyde ekme gerilmeleri oluur. arplma veya atlama/krlmalar meydana gelebilir. Eer..............................ise atlamalar ve krlmalar olur.

Su verme atlaklar (Quench cracks)

Genleme Martenzit Martenzit atlaklar

Martenzit

ekme Gerilmesi

ekme Gerilmesi

Martemperleme (Martempering)
T yzey merkez

Martenzit oluumu srasnda atlama ve krlma risklerini azaltmak amacyla ostenit Temperleme scakl blgesinden martenzit (Beynit oluum sc. girilmeden) balang scaklnn hemen zerinde ani olarak soutulur. Bu scaklkta i ve yzey scaklklar eitlenecek ve beynit oluum scaklna girmeyecek ekilde bekletilir ve sonra tekrar su verilir.
t (logaritmik skala)

Martenzit: Genel kltr

(a) Lath martensite in low-carbon steel ( 80). (b) Plate martensite in high-carbon steel ( 400).

Tempered martensite in steel ( 500).

Temperleme
Temperleme srasnda, sl aktivasyon ile yar kararl martenzit ierisinde skm bulunan C atomlar kafesi terketmeye balar ve yap ince dalml ferrit-sementitten oluan daha kararl bir yapya dnr. Bylece, kafes arplmas ve dislokasyon younluu azalr ve yap yumuar. Yapda tavlama scaklna ve sresine bal olarak sertlikte azalma yani yumuama olur. Bu deiim parametrelerin kontrol ile kontrol edilebilir. Dolaysyla eliin sertlii istenilen deerlere ayarlanabilir. Temperleme ile su vererek elde edilen gevrek ve yksek dayanml yap, daha dk dayanml ve yksek toklukta malzemeye dntrlebilir.

Havada
Sertlik Suda Yada

Scaklk (oC)

Baz alam elementleri ikincil temper sertlemesine sebep olabilirler. Sebebi belirli scaklkta karbrlerin kelmesidir.

Menevileme (Temperleme)
T merkez yzey

Temperleme scakl

Krlgan Martenzit i yapnn, daha tok ve hala yksek dayanml i yapya dntrlmesi sl ilemidir. Ostenit scaklktan su verilen i yapda martenzitler oluur. Daha sonra bu malzeme temper scaklna stlarak martenzit temper yapya yani ince taneli ferritik-perlitik bir yap dntrlr.

t (logaritmik skala)

MARTEMPERLEME ile MENEVLEME arasnda Isl lem birbirine benzemekle beraber i yap ve buna bal olarak Mekanik zellikler farkldr. MARTEMPERLEME: % 100 Martenzit Yaplr ve Beynitik scaklk derecesine kmadan stlr. yap da % 100 Martenzit kalr ama Martenzit ineleri formunu yumuatr Sertlik biraz der. MENEVLEME (ISLAH ETME): Beynitik scakla kl biraz beklenir. Martenzit yapnn bir ksm Beynitik yapya dnr. Yapda Martenziy ve Beynit bulunur. Yap sertl,ikten kaybeder ancak tokluk kazanr.

Ostemperleme (Austempering) Yapy % 100 Beynitik hale getirme

T
yzey merkez

Yapnn %100 alt beynite dntrlmesi iin yaplan sl ilemdir. Ostenit scaklna stlan malzeme martenzit oluum scaklnn zerinde bir scakla su verilir. Daha sonra yeterince uzun sre bekletileren dengesiz ostenit %100 beynite dntrlr.

t (logaritmik skala)

Not: Karbonlu eliklerde beynit, srekli soutma ile elde edilemez. Beynit elde etmek iin izotermal soutma gereklidir.

(a) st beynit, (b) Alt beynit

 yaplar: Genel kltr

(a) perlit, (b) beynit, (c) temperlenmi martenzit

zotermal tavlama (Isothermal annealing)

T

eliin tamamen kaba perlitik bir yapya dntrlmesi iin yaplan izotermal ilemdir. nce ostenit blgesinden zotermal dnm scaklna ani tavlama soutma yaplr ve bu scaklkta eriyi kesecek ekilde beklenir. Dnm sonras oda Ostemperleme scaklna soutulur.
t (logaritmik skala)

Osforming
Bir tr termomekanik sl ilemdir. Malzeme A1 scaklnn altnda ostenit blgesinde plastik deformasyon ile ekillendirilir. Daha sonra beynit veya martenzit oluacak ekilde soutulur.
The bay area obtained by alloying lk ncw gwni dengesiz ostenit alanna kadar ani olarak soutulur, Daha sonra bu blgede perlit oluumuna izin vermeyecek srede plastik deformasyona maruz braklr. En sonunda Oda scaklna ani olarak soutulursa martenzit oluur.

Yava soutulursa beynit oluur.

Souk ekil verme

Scakln Tb<0.2 olduu scaklklarda plastik ekil deiimi ilemidir.(haddeleme, ekstrzyon, vs.) Souk .ds dislokasyon younluu nemli miktarda artar. (metal en yumuak halinde iken yapsnda 1010 m/m3, souk ekil deitirmi haldeyken ise yapsnda 1016m/m3) Taneler souk .d. ynnde uzama gsterirler.

% SD

Ao Ao

Af

x % 100

Souk .d. Srasnda pekleme ile dayanm ve sertlik artar sneklik ve elektrik iletkenlii azalr, i gerilmeler artar. Belirli bir orann zerine klmas ile mikro atlak oluumu ve hasar meydana gelebilir.

Yumuatma tav (Process Annealing)

Souk ekil deitirme (Tb < 0.2) ile dayanm ve sertlii artm, sneklii ve elektrik iletkenlii azalm metalin souk ekil deiiminden nceki yapsn tekrar kazandrmak iin uygulanan sl ileme yumuatma tavlamas ad verilir.

Yumuatma Tavnda
Yumuatma Tav srasnda tav scaklklarna bal olarak farkl aamalar grlebilir:
Toparlanma Yeniden kristalleme Tane irilemesi

Yumuatma tav (ProcessAnnealing)

Tane bykl

Tb 0.2 0.4
Benze Scaklk Oran

0.6

I. Aama (0.2 < Tb < 0.4) Toparlanma

yapda nemli lde deiiklikler olmaz. (0.2 < Tb < 0.4) Tane ilerinde noktasal kusurlarn azalmas ve dislokasyonlarn daha dk i enerji oluturacak ekilde yeniden dizilmesi (poliganizasyon) iin termal aktivasyon iin yeterli scaklk vardr. Dislokasyonlarn dizilmesi ile alt taneler oluur. Bu alt taneler YK srasnda oluan gerek taneler iin ekirdekler grevi grr. Mekanik zelliklerden nemli bir deime olmaz. Fakat elektrik iletkenlii nemli lde artar.

Dislokasyonlarn dzenlenmesi ile oluan Alt taneler

II. Aama (0.4 < Tb < 0.6) Yeniden kristalleme

Scakln atomsal hareketler iin gereken aktivasyonu salayacak ekilde olmas ile (0.4 < Tb < 0.6) gerekleir. Artan scaklk ile atomlar daha dk enerjili blgelere hareket etme imkan bulur. Souk D ile oluan i yapda yeni e eksenli ve i gerilmesiz kk tanelerin ekirdeklenip bymesi ile btn yap kk yeni taneler ile kaplanr.

Yeniden kristalleme scakl: Malzemenin en az yarsnn 1 saat iinde Y.K.si iin gereken scaklktr.

Souk .D. miktar (%CW) arttka yeniden kristalleme ile oluan tane boyutu klr. Souk .D. miktar (%CW) arttka yeniden kristalleme scakl azalr.
Bunun sebebi; YK iin gereken enerjinin bir blmnn depolanan mekanik enerji tarafndan salanmasdr. Dolaysyla sl enerji katks bylece azalr, YK daha dk scaklklarda gerekleebilir. YK nn gerekleebilmesi iin malzeme kesitinde mutlaka souk ekil deitirmenin bulunmas gerekir (%5-10).

III. Aama (Tb < 0.6) Tane bymesi

Yeniden kristalleme ile oluan ve souk .D. ye nazaran daha kararl (dk enerjili) i yapnn, yksek scaklkta tutulmaya devam etmesi tanelerde zamanla bymesine denir.

Tane bymesine sebep olan itici g: yksek enerji blgeleri olan tane snrlarnn azaltlp i enerjini drlmesi eilimidir. Malzeme sonuta sadece bir byk tane eklinde olup min enerjiye sahip olmak eilimi gsterir.

rnek: Genel kltr

Printe; (a) souk .d. Yap, (b) yeni tanelerin grlmesi, (c) yeni tanelerin oluumu, (d) Y.K tamamlanmas, (e) Tane bymesi

kelme sertlemesi
yapda, dislokasyon hareketlerini engelleyerek dayanmn artmasna sebep olan ok kk ve sert ikinci fazlarn keltilmesi ilemidir.

keltme sertlemesinde admlar

1. zndrme ilemi (solution treatment): Malzeme tek faz blgesine stlarak kelecek olan sert 2. faz, tek faz ierisinde tamamen zlr. Ani soutma (Quenching): Oda scaklna ani soutma ile 2. fazn kelmesi engellenir ve ar doymu kat zelti elde edilir. Yalandrma ileminde; ar doymu kat zelti, zndrme scaklndan daha dk olan yalandrma scaklna tekrar stlarak ok kk badak (koherent) 2. faz tanecikleri keltilir. (Bu keltiler dislokasyonlara engel tekil ederek malzemenin dayanmn arttrr). Ar yalanma: kelmelerin ok byyerek badakln (koherentliin ) kaybolmas (bu durum istenmez).

2.

3.

T
Tek faz; blegesinde tamamen zme ilemi Yap ierisinde kk keltiler oluturulur

tyalandrma +

Zaman Bileim

Tipik bir yapay yalandrma sl ileminin ematik gsterimi.

,
(1) (1)
max 0.2

Scaklk

(2)

(2)

(3)

(3)

%B

Zaman

Zaman

 Yalandrma ileminde; yalandrma scakl oda scaklnda gerekleiyorsa, buna doal yalandrma (natural aging), seilen bir scaklkta frn ierisinde gerekleiyorsa yapay yalandrma (artificial aging) ad verilir.

 yap
keltmenin ilk aamasnda, ok kk koherentGP blgeler (Guinier preston zones) oluur, GP blgeleri genelde dislokasyon altndaki boluklarda ekirdeklenir (sistemin enerjisini drmek iin) ve dislokasyon hareketlerini engeller. Bu blgeler, daha byk badak (koherent) keltilere dnr. Badak keltiler kafesi ar gererek dayanm art olutururlar. Daha sonra scakln veya zamann gerekenden yksek tutulmas halinde tane bymesi gerekleir. Dayanm dmeye balar.

Yava soutma
T %100 (tek faz) Yava soutma +

Denge mikroyaps erisinde taneleri

Bileim

Zaman

Scaklk

tyalandrma

Sertlik

tyalandrma(saat)

Yalandrma sl ileminde srenin i yapya ve dolaysyla malzeme zelliklerine etkisinin ematik gsterimi.
Ar yalanma

Badak tane oluumu

Sertlik

GP Blgesi oluumu

Badak kelti

Badakln kaybolmas

Zaman

 Yalandrma sl ileminde scakln malzeme zelliklerine etkisinin ematik gsterimi.

Sertlik T3 T4 Ar yalanma T2 T1

T1 < T2 < T3 < T4

Zaman

Ar yalanma
Ar byme: keltilerin ok bymesi ile oluan gerilmeler artk tanamaz ve badaklk sona erer. keltinin sertletirme etkisi azaltr. Yeterince uzun sre beklendiinde ilk yapya geri dnlr.

Dier Isl lemlerden Bazlar

Homojenletirme
Dkm sonras tane ierisinde nispeten hzl soumann sebep olduu kimyasal bileim farkllklar olabilir. Bu farkllklarn ortaya kard blgelere segregasyonlar denir. Bu durum malzemelerin mekanik zelliklerini olumsuz olarak etkileyebilir. Bu durumu ortadan kaldrmak iin malzemeyi erime scaklnn altnda uzun sre tavlamak ve bylece yaynma mekanizmas ile kimyasal bileim homojen hale getirme ilemi- homojenletirme uygulanr. Fazlarla segregasyonlar ayr eylerdir. Fazlar etkilenmez sadece faz ilerindeki segregasyonlar ortadan kalkar.

Gerilme giderme
Kaynak, dkm, ksmi plastik ekil verme gibi baz retim yntemleri sonras yapda artk gerilmeler oluur. Bunlar mekanik zellikleri olumsuz etkileyebilir. Bunu azaltmak iin Al da 400oC, ve elikte 500oC civarnda stlarak (scaklk arttka akma dayanm der) yap iindeki elastik atrk gerilmelerin oluturduu elastik ekil deiimi plastik ekil deiimine dntrlr. Bylece artk gerilme seviyesi zararsz dzeylere indirilebilir.

 Aadaki hayali faz diyagramnda yer alan be farkl alamdan hangisine veya hangilerine kelme sertlemesi uygulayabileceinizi nedeni ile birlikte aklaynz.

3 ve 5 Oda scaklnda 2 fazl bylece tek faza stp ani soutulabilir ve kelme Sertletirme Isl lemi tatbik edilebilir.

tektoid elikte sl ilem safhalar: PROBLEM 1.elik sahasndan aniden 500o C ye soutuluyor. 2.Bu scaklkta 5 saniye tutuluyor(x noktas). 3.Bundan sonra aniden 250oC ye soutuluyor(Y noktas) i elik 250oC scaklkta 1 gn tutulursa(z noktas) ve oda scaklna soutulursa yap ne olur? ii- Eer elik x noktasndan oda scaklna aniden soutulursa yap ne olur ?

Yaplar: -Y de +ince -Z de B+ince P -C de M+inceP

500oC

(kararsz)

P +

x
B

Figure 12.9 Producing complicated structures by interrupting the isothermal heat treatment of a 1050 steel.

2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning is a trademark used herein under license.