BLM II

2. FOURIER DNM


2.1 Giri

Yer kremizde gzlenen jeofizik olaylar zamana yada uzakla bal olarak geliir.
Gzlenen jeofizik olay zamann bir fonksiyonu ise zaman ortam (Time Domain),
uzunluun bir fonksiyonu ise uzaklk ortam (Space Domain) szkonusudur. ayet olay
frekansa bal olarak gzlenmi, yani frekansn bir fonksiyonu ise frekans ortam
(Frequency Domain)ndan sz edilir.

Herhangi bir ortamda kaydedilmi jeofizik sinyaldeki bilgilerin tamamn bu ortamda ak
seik grp, ileyip sonular deerlendirmek kolay hatta olanakl olmayabilir. Bu gibi
durumlarda veri gzlendii ortamdan baka bir ortama aktarlarak incelenip irdelendikten
sonra bir sonuca varlr. Gerekir ise ikinci bir aktarma ile verinin gzlendii ilk ortama geri
dnlebilir. rnein; zaman ortamnda kaydedilmi bir sismik sinyal frekans ortamna
aktarlarak istenmeyen bileenleri ayklandktan sonra tekrar zaman ortamna geri
dnlebilir. Frekans ortamnda yaplan bu ayklama ilemi zaman ortamnda yaplmak
istenseydi bir takm sorunlarla karlalabilinirdi. Bunun gibi, herhangi bir ortamda
gzlenmi bir sinyalin baka bir ortama aktarlmasna dnm ve aktarma tekniklerine de
dnm yntemleri denir. Fourier, Laplace, Hankel, Hilbert, Z dnm gibi eitli
dnm yntemleri gelitirilmitir.

ortam ve dnm kavramlarnn daha iyi anlalmas iin frekans zmlemesi
yapan k prizmasnn gzden geirilmesi daha yararl olacaktr (ekil 2.1). Beyaz n
optik prizmaya verildii tarafa A, farkl frekansta yedi ayr renk eklindeki bileenlerinin
elde edildii tarafa da B diyelim. Tersine, prizmann B tarafndan bu yedi renk verilirse A
tarafndan beyaz k elde edileceini biliyoruz. Burada gerek A blgesi gerekse B blgesi
ayn bilgiyi tanmlamakta ancak olaya bak as farkldr.

8
Yukardaki rnekte, sadece beyaz n incelenmesi, kaynak hakknda hi bir bilgi
vermeyebilir. Buna karlk prizmadan geirilip ayrtrlarak farkl frekanstaki bileenleri
dier bir deyile spektrumu elde edilirse, bileenlerinin dalga boyu veya frekanslar,
miktarlar ve birbirlerine oranlar incelenerek beyaz veren kaynan bileimi, ss ve
onu meydana getiren malzemenin yaps hakknda ok ayrntl bilgiler elde edilebilir.
Bunun gibi, zaman serilerinin zaman veya g spektrumlarnn incelenmesi onun yaps
veya orijini haknda nemli bilgiler verebilir. Dier yollarla bu bilgilerin salanmas
olanakl olmayabilir.

ekil 2.1 Beyaz n optik spektrumu

Logaritma ilemi aslnda bir dm ileminden baka birey deildir. rnein, arpma
ilemini yapmak iin arpanlar nce Log ortamna dntrlr. Hesaplamalar bu
ortamda yaplr (Bilindii gibi, arpma ilemi Log ortamnda toplama ilemine dnr).
Daha sonra ters dnm ilemi (Anti Logaritmik Ortam) ile orijinal ortama dnlr (ekil
2.2).
Orjinal Ortam
r- Ortam
f(r)'yi
ieren ortam
r- Ortamnda
Problemin
zm
Uygun
Dnm
lemi
Ters
Dnm
lemi
Fonksiyon
F(s) olur.
s- Ortamnda
zm
maj Oram
s- Ortam

ekil 2.2 Logaritmik dnm ak emas

9
rnein;

(3 )
6561
8 Log 3
3.816970038
8

Dnm yntemleri veri ilemciye byk kolaylklar salar. Dnm ileminde; verinin
zellikleri deitirilmeden zaman ortamndan frekans ortamna veya uzaklk ortamndan
dalga says ortam gibi baka bir ortama geilmektedir. Iyi bir dnm ynteminin geri
dnm de olmaldr (ekil 2.3). rnein; zaman ortamndan frekans ortamna geilmi
ise, frekans ortamndan tekrar zaman ortamna dnlebilmelidir.

X ORTAMI Y ORTAMI

ekil 2.3 Iyi bir dnm yntemi ift ynl olmaldr.

2.1.1 Spektrum Kavram

Zaman ortamnda gzlenmi verilerin frekans ortamna aktarlmas ile elde edilen verilere
spektrum ad verilir. Zaman ortamndaki enerji veya genlik gibi byklklerin frekans
ortamnda, frekans veya dalga says gibi parametrelere gre deiimini belirtmek iin
kullanlr. Matematik olarak, f(t) eklinde gsterilen bir sinyalin spektrumu F( ) ile
verilir. Buradaki asal frekanstr. Spektrumu ifade eden F( ) fonksiyonu karmak
(complex) olup aadaki iki ekilden birisi ile gsterilebilir (Al Sadi, 1980, s. 107).
1) Gerel ve sanal ksmlarn toplam olarak
) ( ) ( ) ( ib a F =

2) Gerel ve sanal ksmlarn arpm eklinde
( )
( )

i
e F F . ) ( =



Burada;
( ) ( ) ( ) | |
2 1
2 2
/
b a F + =
( )
( )
( )

n
a
b
2
1
+

=

tan n = 0, 1, 2, ...
olup ( ) F modl genlik,
( )
argman ise faz spektrumu olarak adlandrlr.


10
2.2 Fourier Dnm

Fourier dnm; bir takm sinsoidal fonksiyonlarn toplamndan olutuu dnlen bir
f(t) fonksiyonunu bileenlerine ayrp her bileenin genliinin bulunmas esasna dayanr.

Daha nce deinildii gibi, Fourier dnm zaman ortamndan (time domain) frekans
ortamna (frequency domain) geii salayan tersinir bir aratr. ekil 2.1de beyaz k
yerine sismik sinyali koyarak taraf yerine ise ortam deyimleri kullanlarak dnm
kavramna doru bir gei salanabilir (ekil 2.4).
ZAMAN

ekil 2.4 Frekans analizi yapan optik prizma; zaman (veya zel) ortamndaki beyaz , frekans ortamnda
renk spektrumuna dntrr.

Zaman ortamndaki bir olayn frekans ortamndaki gsterimine onun spektrumu denir.
Zaman ortamndaki bir dizi genlik deeri ile anlatlan bilginin frekans ortamndaki
gsterimi, genlik ve faz spektrumu ile olur. Genliklerin frekansn fonksiyonu olarak
gsteriliine genlik spektrumu ve yine faz alarnn frekansn fonksiyonu olarak
gsteriliine ise faz spektrumu denir. Genliklerin karelerinin frekansn fonksiyonu
olarak gsteriliine g younluu spektrumu denir ve zaman dizisinin z iliki
fonksiyonunun Fourier dnmne edeerdir.

Fourier dnm tamamyle dorusal bir ilemdir. Yani, ortamlardan birinde (zaman veya
frekans) yaplan bir ilemin dier ortamda mutlaka bir karl vardr. Bilginin her iki
ortamdaki anlatmlar eit kesinliktedir. Ancak baz ilemlerin gerekletirilmesi
ortamlardan (domain) birinde dierine gre daha kolay olabilir.


11
ok geni bir uygulama alannn oluu ve eitli konulardaki bir ok problemin zmnde
kullanlmakta olmas nedeniyle Fourier dnm zerinde olduka ayrntl biimde
durulacaktr. Bu dnm, genlik ve faz deerleri gibi iki nemli fiziksel byklkten
oluup karmak bir say ile ifade edilir.

2.2.1 Fourier Kuram

Fransz matematikisi Joseph Fourierin 1807de ortaya koyduu ve kendi adyla bilinen
Fourier kuramna gre, baz kuullar salayan herhangi bir f(t) fonksiyonu sonsuz sayda
trigonometrik fonksiyonlarn toplam olarak gsterilebilir (ekil 2.5). Fourier kuram baz
kuullarda geerlidir. Drichlet kuullar olarak bilinen bu kstlamalar aada
zetlenmitir (Drichlet 1829).

1- f(t) fonksiyonu peryodiktir. Yani f(t) = f(t+nT) olup buradaki T peryod ve n = 0, 1,
2, ... dir. f(t) fonksiyonu peryodik deil fakat snrl bir aralkta tanmlanm ise,
sonsuz saydaki sinsoidal deiimlerin toplam belirlenen aralkta yine f(t)ye
yaklamaldr. Bu araln dnda, toplam f(t)nin tekrarlarn gsterecektir.

ekil 2.5 Herhangi bir fonksiyon belirli artlarda sonsuz sayda sinsoidin toplam toplam eklinde gsterilebilir.

12
2- f(t) fonksiyonu srekli, en azndan belirli aralklarda srekli olmal ve sreksizliklerin
says snrl olmaldr.
3- f(t) fonksiyonunun bir peryod iindeki maksimum ve minimum says sonlu olmaldr.
4- f(t) fonksiyonu bir peryod aralnda sonlu yani,
( ) < =

sonlu dt t f
T
T
2
2
/
/


integralini yaknsamaldr.

Fourier serisine alacak bir f(t) fonksiyonunun bu artlarn hepsini de salamas art
deildir. Bu nedenle, Fourier analizi pek ok fonksiyona uygulanabilir. Zira uygulamada
karlalan fonksiyonlarn pek ou yukardaki kuullardan en az birini salar.

2.2.2 Fourier Serileri

Fourier kuramna gre Drichlet koullarn salayan bir f(t) fonksiyonu aadaki gibi
sonsuz sayda sins ve kosins terimlerinin toplamndan oluan trigonometrik bir seri ile
gsterilebilir.
L + + + + = t a t a t a a t f 3 cos 2 cos cos
2
1
) (
3 2 1 0

L L + + + + t b t b t b 3 sin 2 sin sin
3 2 1

( ) f t a a n t b n t
n n
n
( ) cos sin = + +
=

1
2
0
1
(2.1)

Bu seriye Fourier serisi denir. Burada n indisi harmonik, a a
n 0
, ve b
n
bu harmoniklereait
Fourier katsaylar olup = 2/ asal frekanstr. Verilen bir f(t) fonksiyonunun Fourier
serisine almna harmonik analiz denir.

Yukarda verilen denklem (2.1)
( ) f t
a
c n t
n
n
n
( ) cos = + +
=

0
1
0
2

eklinde de yazlabilir. Burada ( ) c n t
n
cos
0 0
+ genel terimine f(t) fonksiyonunun n.ci
harmonik fonksiyonu denir. Burada, harmonik genlii;
( )
2
1
2 2
n n n
b a c + =

13
ve
n
faz as
( )
n n n
a b / tan =
1

olarak ifade edilir.

Fourier katsaylarn bulmak iin (2.1) denkleminin her iki taraf sras ile 1, t m
0
cos ve
t m
0
sin ile arplp sins ve kosins fonksiyonlarnn,

( ) ( ) ( ) ( ) sin sin cos cos
/
mt nt dt mt nt dt
T
T
T
T
T


= =

2
2
2
2
2 m= n
0 m n

ve
( ) ( ) sin cos mt nt dt
T
T

=
2
2
0 Btn m ve n deerleri iin
ortogonalite (diklik) zellii gz nne alnarak tam bir peryod aralnda integre edilirse
a a
n 0
, ve b
n

dt t f
T
a
T
T

=
2
2
0
2
) (
( )dt t n t f
T
a
T
T
n 0
2
2
2
cos ) (

=
( )

=
2
2
0
2
T
T
n
dt t n t f
T
b sin ) (
(2.2)

Fourier katsaylar bulunur. Buradaki m ve n tamsaylardr. Grld gibi a
0
/2 katsays
f(t) fonksiyonunun aritmetik ortalamasdr.

Peryodik bir fonksiyonun Fourier serisi ile gsterilmesi, bu fonksiyonun deiik
frekanslardaki sinzoidlerin toplam olarak gstermektir.
( )

n
n =
0
frekansndaki
sinoidal bileene, seriye alan fonksiyonun ninci harmonii denilir. Ilk harmoniin
frekans

0 0
2
2
f
T

= = cps (devir/saniye) veya Hz (Hertz)

olup temel asal frekans denir. T peryodu ise fonksiyonun peryoduna eittir ve temel
peryod olarak adlandrlr.


14
Denklem (2.1) ile verilen Fourier serileri, sonsuz sayda terim alnd zaman, yani ne
birden sonsuza kadar deerler verildiinde, ancak f(t) fonksiyonu tam olarak gsterilebilir.
Sonlu sayda terim alnrsa bulunan toplam, f(t) nin bir sreksizlik civarndaki
deerlerinden byk deerler gsterir. Bu deerler, genlii sreksizlikten uzaklatka

f(t)
Katlanma
Genlii
Fourier Serisinin
lk 3 Teriminin
Toplam
Fourier Serisinin
lk 9 Teriminin
Toplam
t

ekil 2.6 Testere az fonksiyonunun Fourier serisine almnda sonlu sayda terimin alnmas GIBSS
olayn dourur (Al Sadi, 1980)

azalan salnmlar gsterir. Terim saysnn arttrlmas sreksizlikteki hatann bykln
azaltmaz fakat f(t)nin srekli ksmlar iin daha iyi bir yaklam salar. Bu ekilde,
hatalarn salnmlar gstermesine gibss olay denir (ekil 2.6).

2.2.3 Tek ve ift Fonksiyonlarn Fourier Serileri

Fourier serisine alacak olan f(t) fonksiyonunun ift yani, f(-t) = f(t) veya



=
2
2
2
2
2
T
T
T
T
dt t f dt t f ) ( . ) (
olmas halinde byle bir fonksiyonu Fourier serisi;

=
+ =
1
0 0
2
1
n
n
t n a a t f cos ) (
(2.3)
olup btn n deerleri iin b
n
=0 dr.


15
ayet seriye alacak fonksiyon tek yani f(-t) = -f(t) veya

=
2
2
0
T
T
dt t f ) (
ise byle bir fonksiyonun Fourier serisi

=
=
1
0
n
n
t n b t f sin ) (
(2.4)
olup btn n deerleri iin a
n
= 0 ve a
0
= 0dr.

ift fonksiyonlarn Fourier serisine almnda yalnzca kosinsl terimler olduundan
denklem (2.3) ile verilen alma kosins serisi denilir. Tek fonksiyonlarn almnda
yalnzca sinsl terimler bulunduundan (2.4) almna sins serisi denilir.

2.3 Fourier Serilerinin Karmak (complex) ekli

Fourier serilerinde trigonometrik fonksiyonlar yerine karmak (kompleks) ifadeler
kullanlarak seri ile ilgili hesaplar basitletirilebilir. Denklem (2.1) ile verilen seride
trigonometrik ifadeler yerine Euler forml ile verilen
( )
2
0 0
0
t in t in
e e
t n

+
= cos
( )
i
e e
t n
t in t in
2
0 0
0

= sin
stel karlklar konularak (2.1) denklemi aadaki

+
+
+ =
1
0
2 2 2
0 0 0 0
n
t in t in
n
t in t in
n
i
e e
b
e e
a
a
t f

) (
eklinde yazlabilir. Burada 1/i = -i ve i = (-1)
1/2
olduu dikkate alnarak yeni bir
dzenleme ile yukardaki denklem

( ) ( )

+
+

+ =
1
0 0 0
2 2 2
n
t in n n t in n n
e
ib a
e
ib a a
t f

) (

(2.5)

eklinde yazlr. Burada

2
0
0
a
C =
n0 iin
( )
n n n
ib a c =
2
1


16
ve n0 iin
( ) c a ib
n n n
= +
1
2

konularak,
( ) | |

+ + =
1
0

n
t in
n
t in
n
e c e c c t f


(2.6)
karmak Fourier serisi elde edilir. Son olarak yukardaki (2.6) denklemi aadaki ekilde
( )

=
+ + =
1
1
0
t in
n
n
t in
n
e c e c c t f


yazlarak, karmak Fourier serisi

=
=
n
t in
n
e c t f

) (
(2.7)
eklinde elde edilir. Bu ifade aadaki ekilde de yazlabilir (bir ok yaynda bu ifade
kullanlr).
( ) ( )

=
+ + =
1
0

n
n n
t n c c t f cos
(2.8)
Burada c
n
cos(nt+
n
) terimine f(t) fonksiyonunun ninci harmonii c
n
katsaysna
harmonik genlii ve
n
asna ise harmoniin faz as denir.

dev: 2.7 veya edeeri olan 2.1 bantsndan 2.8 bantsna gei ilemini gsteriniz.

c
n
ile a
n
ve b
n
katsaylar arasndaki iliki aadaki ekilde elde edilir. (1.6) bantlarndan
n>0 iin

2
n n
n
ib a
c

=
bu bantda a
n
ve b
n
deerlerini koyarsak



=

dt nt t f i dt nt t f c
n

2
1

2
1
sin ) ( cos ) (

| |
=

1
2

f t nt i nt dt ( ) cos sin
c f t e dt
n
=

1
2

( )
int

(2.9)
ilikisi elde edilir. Benzer ekilde

( )

= + =

2
1
2
1
dt e t f ib a c
n n n
int
) (
(2.10)

17
bulunur. Her ikisini (2.9 ve 2.10) birlikte n=0,1, 2,........ tamsay olmak zere
( )

dt e t f c
n
int
2
1

(2.11)
tek forml ile gsterebiliriz.

Uygulamada gerek olaylar gzlenip llr. Bu bakmdan, jeofizik verilerin ilenip
problemlerin zmnde kullanlan hesaplamalar gerek byklerle ilgili olduundan
karmak olarak bulunan sonular gerek byklklere evrilmelidir.

Eer f(t) bir gerel fonksiyon ise (2.6) denkleminde c
-n
katsays, c
n
in karmak elenii
(complex conjugate) c
*
n
= c
-n
dir. Bu durumda (2.7) denklemi

n n
i
n
i
n n n
e c e c c c

= = =

n
c ve
*
(2.12)
eklinde yazlr. Burada,
| |
2 1
2 2
2
1
n n n
b a c + = (2.13)
) / ( tan
n n n
a b =
1

dir. Bu bantlar n=0 dnda btn n deerleri iin dorudur c
n
katsaysna harmonik
genlii ve
n
asna ise harmonik faz as denildii daha belirtilmiti. Bu c
n
Fourier
katsaylarnn asal frekans ya kar grafik izimi f(t) fonksiyonunun genlik spektrumu
ve ayn ekilde
n
faz alarnn izimine ise faz spektrumunu ad verelir. Bu
spektrumlarn gerel (real) ve sanal (imaginer) bileenlerle ifadesi:
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
n m n n n n n
n e n n n n n
c I c c i c c i b
c R c c i c c i a
c a
2
2
2
0 0
= = =
= + = + =
=

*
*

(2.14)
olduuda gz nne alnarak (2.3) denkleminden karlabilir. Burada R
e
ve I
m

notasyonlar c
n
in gerel ve sanal ksmlarn belirtmektedir.

2.4 Fourier Integrali ve Fourier Dnm

Buraya kadar olan incelemelerde f(t) fonksiyonu peryodik kabul edildi. Oysa uygulamada
karlalan problemlerde ou kez peryodik fonksiyon bulunmaz. Bu tr olaylar bir kez
meydana gelir ve bir daha tekrarlanmaz. Peryodik olmayan bu tr fonksiyonlar iin Fourier
serisi kullanlmaz. Bu durumda incelenen T boyundaki veri sonsuzda peryodikmi gibi
dnlerek uygun bir alm elde edilebilir. Bu tr problemlerin zm yani peryodik
olmayan fonksiyonlarn Fourier serileri ile gsterilebilmesini Fourier integrali salar.

18
Her sonlu (-T/2, T/2) aralnda Dirichlet koullarn salamayan ve (-, +) aralnda
yaknsayan f(t) fonksiyonunun karmak (complex) Fourier serisinin,

=
=
n
t in
n
e c t f
0

) (
T

2
0
=
(2.7)
ve yine
dt e t f
T
c
t in
T
T
n
0
2
2
1

=
/
/
) (
(2.11)
olduunu biliyoruz.

Son bantda geici olarak t=x deiken dnm yapalm ve c
n
in deerini ilk
bantdaki yerine T=2/
0
koyalm.

=
n
t in
T
T
x in
e dx e x f
T
t f
o 0
2
2
1

/
/
) ( ) (
(2.15)
ve burada T yerine koyarak

0
2
2
0
2
1

=
n
t in
T
T
x in
e dx e x f t f
o
/
/
) ( ) (
(2.16)
eklinde yazalm. T olurken temel frekans
0
=2/T sonsuz kk deer alr.
n
=n
0

srekli bir deikene dnr. Yani birbirini izleyen ardk iki frekans arasndaki fark

T
n
n

2
=

T
n
n
) ( 1 2
1
+
=
+



T T
n
T
n
n n


2 2 1 2
1
=
+
= =
+
) (

ok kk olur. Bu durumdan n=n arpm srekli bir deikenine
yaklar. (2.16) bantsnda
0
= alnrsa

t in
n
x in
e dx e x f t f ) ( ) (
2
1

(2.17)
olur. T sonsuz ve dya gittii limit durumunda nda ya giderek n
0
harmonik
frekanslarna gre hesaplanan c
n
katsaylarnn izimi sreklilik kazanr ve (2.17)
bantsndaki toplam integrale dnr:

d e dx e x f t f
t in x in
) ( ) (
2
1

(2.18)

19
Bu bantya peryodik olamayan fonksiyonlar iin Fourier integrali denir. Iteki integralde
x yerine t koyarsak

= dt e t f F
t i
) ( ) ( (2.19)

d e F t f
t i
) ( ) (
2
1
(2.20)
olur. Bu son iki bant peryodik fonksiyonlar iin olmayan zaman ve frekans (veya
Fourier) ortam tanmlamalardr. (2.19) bants f(t) fonksiyonunun Fourier dnm,
(2.20) bants da F()nn ters Fourier dnmdr. F() ve f(t)ye Fourier ifti
denir.

(2.18) bants ile verilen Fourier integralinin, geici verilerin Fourier ifti (2.19) ve 2.20)
integrallerinin geerli olmas iin

< = snrl
2
dt t f ) ( (2.21)
olmaldr. Bu koul yeterli ancak her zaman gerekli deildir. Fourier integralinin varl
iin Dirichlet koullarnn bazlarnn salanmas gerekir. Bunun dnda f(t)nin snrl bir
aralkta sreksizliklerinin snrl olmas gibi uygulamada karlalan veriler iin her zaman
salanan koul yeterli olmaktadr.
F() karmak olduundan
F a ib ( ) ( ) ( ) =
= F e
i
( )
( )

yazlabilir. Burada F()karmak
fonksiyonun modl, e
i()
ise argman dr.
sanal
gerel
F( )
b( )
a( )
()


ekil 2.7 Fourier spektrumunun bileenleri

F a b ( ) ( ) ( ) =
2 2
(2.22)

( ) tan
( )
( )
=
|
\

|
.
|
1
b
a

(2.23)

20
F()ya f(t)nin genlik spektrumu, ()ya faz spektrumu denir. () yerine bazen
-() kullanlr. Buna da faz-gecikme spektrumu denir.

nemli tanm ve irdelemeler yaplrken kullanlan asal frekans yerine uygulamada f
frekans kullanlr. Bu nedenle (2.19) ve (2.20) bantlarnda =2f ve d=2df deiimi
yaplrsa

= dt e t f f F
ft i 2
) ( ) ( (2.24)

= df e f F t f
ft i 2
) ( ) ( (2.25)
biimleri elde edilir.

F(f) karmak olduundan
) ( ) ( ) ( f ib f a f F =
(2.26)

) (
) (
f i
e f F

=
(2.27)
yazlabilir. a(f) ve b(f), F(f)in gerel ve sanal bileenleridir. f(t)nin genlik spektrumu
) ( ) ( ) ( f b f a f F
2 2
+ = (2.28)
ve faz spektrumu

|
|
.
|

\
|
=

) (
) (
tan ) (
f a
f b
f
1

(2.29)
bantlar ile verilir.

Fourier dnmnde dikkat edilmesi gereken bir konu F(f)nin birimidir. (2.24)
bantsndan grlecei gibi, F(f)nin birimi f(t) verisinin birimi ile tnin biriminin
arpmna eittir. rnein, f(t)nin Volt((V), tnin ise saniye(s) olmas durumunda F(f)nin
birimi (Vs) olacaktr. Eer (s) yerine (1/Hz) yazlacak olursa F(f)nin birimi (V/Hz) olarak
verilebilir. Bu birim frekans bana den genlik younluu olarak bilinir ve zellikle
F(f) genlik younluu spektrumu olarak da adlandrlr. F(f)nin fazn veren (2.29)
bantsnda (f) birimsiz (yani radyan) olmasna karn yukarda aklanan F(f)nin
biimine arm yapmas iin (f) faz younluu spektrumu olarak da
adlandrlrmaktadr.


21
f(t) gerel bir fonksiyon olduunda F(f)nin gerel ve sanal bileenleri a(f) ve b(f),
srasyla, kosins ve sins dnmlerinden elde edilir. Ayrca a(f)=a(-(f)) yani a(f) bir ift
fonksiyon, b(f)= -b(-f) yani b(f) bir tek fonksiyondur. Bunlar (2.24) bantsnda
ft i ft e
ft i

2 2
2
sin cos =

(2.30)
konularak gsterilebilir:

= dt e t f f F
ft i 2
) ( ) (

= ftdt t f i ftdt t f 2 2 sin ) ( cos ) (
) ( ) ( f ib f a =
olur. Yani

= ftdt t f f a 2 cos ) ( ) ( (2.31)

= ftdt t f f b 2 sin ) ( ) ( (2.32)

dir. Son iki bantda f yerine -f konulduunda
) ( cos ) ( ) cos( ) ( ) ( f a ftdt t f dt ft t f f a = = =

2 2 (2.33)
) ( sin ) ( ) sin( ) ( ) ( f b fdt t f dt ft t f f b = = =

2 2 (2.34)
olur. a(f)=a(-f) ve b(-f)= -b(f) olduundan
) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( f F f ib f a f ib f a f F

= + = = (2.35)
olur. Burada * simgesi karmak elenii gstermek iin kullanlmtr. (2.35) bants bir
gerel fonksiyonun Fourier dnmnn elenik simetrik olduunu gsterir. Bunun tersi
de dorudur. Yani Fourier dnm elenik simetri gsteren bir gerel fonksiyondur.
Gerel fonksiyonlarn genlik younluu spektrumu F(f)ift fonksiyon, faz younluu
spektrumu ise tek fonksiyondur. (2.27) bantsndan

) (
) ( ) (
f i
e f F f F

=
(2.36)

) (
) ( ) (
f i
e f F f F

=


(2.37)
olur. f(t) gerel fonksiyonu iin F(-f)=F*(f) olduundan son iki bantdan

) ( ) (
) ( ) (
f i f i
e f F e f F

=


(2.38)
olur. Mod ve faz bileenleri eitlendiinde

22
( ) ( ) f F f F =
( ) ( ) f f =
olur.

Fourier dnm ile elde edilen F(f)nin biimi f(t) fonksiyonunun tek fonksiyon veya
ift fonksiyon olmas durumuna gre zel biim alr. Her f(t) fonksiyonu
( ) ( ) ( ) t f t f t f
e 0
+ =
(2.39)
( ) ( ) ( ) ( ) t f t f t f
e
+ =
2
1
(2.40)
( ) ( ) ( ) ( ) t f t f t f =
2
1
0
(4.41)
biiminde ift f
e
(t) ve tek f
o
(t) fonksiyonlarnn toplam olarak yazlabilir. (2.39)
denkleminin Fourier dnm alnacak olursa F(f)
( ) ( ) ( ) f F f F f F
e 0
+ =
(2.42)
biiminde, ift ve tek fonksiyonlarn Fourier dnmlerinin toplam olarak yazabiliriz.
Burada
( ) ( ) dt e t f f F
ft i
e e
2

= (2.43)
( ) ( ) dt e t f f F
ft i 2
0 0

= (2.44)
dir. (2.30) ile verilen Euler eitlii kullanlarak f
e
(t), f
0
(t) ve e
-i2pft
nin tye gre
( ) ft t f 2 2 cos cos = (2.45)
( ) ft t f 2 2 sin sin = (2.46)

( ) ft i t f i
e e
2 2
=

(2.47)
biimindeki simetri zellikleri gznne alndnda (2.43) ve (2.44) denklemleri aadaki
biimde yazlabilir.
( ) ( ) ftdt t f f F
e e
2 2
0
cos

=
(2.48)
( ) ( ) ftdt t f f F 2 2
0
0 0
sin

=
(2.49)
Fourier dnmnn tek ve ift fonksiyonlara uygulandnda oluan bu denklemler
kosins ve sins dnm olarak bilinirler. Yukardaki denklemlerden aka
grlmektedir ki, F
e
(f) ift fonksiyon, F
0
(f) tek fonksiyondur. Peryodik veriler iin

23
gsterilen Parseval kuram Fourier dizilerinden Fourier dnmne geerken yapld
gibi T ,
a
= , n gei ilemleri yapldnda
( ) ( ) df f F dt t f
2
2

= (2.50)
olur. Grld gibi, peryodik olmayan verinin zaman ve frekans ortamndaki enerjileri
eittir. Verinin enerjisi snrl byklkte olduundan, sonsuz aralktaki ortalama enerji
veya g ok kk olur. Sonsuz sayda peryodik bileenlerin her birinin katks ok kk
olmas gerekir. nk sonsuz sayda peryodik bileenden oluan peryodik olmayan
fonksiyonun toplam enerjisi snrldr. F(f)
2
ye f(t) fonksiyonunun enerji younluu
spektrumu denir. F(f)
2
nin enerji younluu olduu Parseval eitlii kullanlarak
aklanabilir. f(t) gerilim verisi olsun. Bir direncin tkettii enerji (V
2
s)dir ve (2.50)
bantsnn sol tarafnda verilmitir. Ayn bantnn sa tarafnda frekans fye gre alnan
integralin ayn birimi vermesi iin F(f)
2
nin biriminin (V
2
s/Hz) = (V
2
s
2
) olmas gerekir.
Yani F(f)
2
birim frekanstaki enerji, yani enerji younluudur. Gerekte yukarda
deinildii gibi, bir tek frekanstaki enerji sfrdr. Bir ok veri gerilime evrilip
alglandndan F(f)
2
ye enerji younluu denilmesi allagelmi bir adlandrmadr.
F(f)
2
birim frekanstaki enerji younluu yani g olduundan, F(f)
2
ye g spektrumu
demek btn ortamlarda llen veriler iin geerli bir adlandrmadr.















24
Tablo 2.1 Baz fonksiyonlarn Fourier dnmleri.
Fonksiyon Fourier dnm
a) Dikdrtgen

=

1 1 2
0 1 2
, /
, /
t
t

sin( / )
/

2
2 2
= snc
b) Fourier entii

sin
sin
at
t
a at

=

w
a 2
|
\

|
.
|

c)
( ) cos t w t
0
sin(( ) / ) sin(( ) / )
(sin sin )
w w
w w
w w
w w
w w
c
w w

+
+
+
=

+
+
0
0
0
0
0 0
2 2
1
2 2 2

d) gen fonksiyon
A t
t t
( )
,
,
=

>

1 1
1 0, t

sinc
w
2
2

e)
sgn t =
1 , t > 0,
-1 , t < 0,

i
w
2

f) Dirak delta fonksiyonu

( )
( )
t
t dt
=
=

0 ,
1
t 0,
-

1
g) 1 2 (w)
h)
u t
t
( )
,
=

1 0
0 ,
,
t < 0,

( ) w - i
1
w

i) cos w
0
t ( ( ) ( )) w w w w +
0 0
+
j) sin w
0
t i((w+w
0
) - (w-w
0
)
k) u(t) cos w
0
t

2
0 0
0
2 2
( ( ) ( )) w w w w
iw
w w
+

+
l) u(t) sin w
0
t
i
w w w w
w
w w

2
0 0
0
0
2 2
( ( ) ( )) +

-
m) |t|

2
2
w

n) u(t)e
-at

a iw
a w

+
2 2

o) Laplace Fonksiyonu

e
-a|t|

2
2 2
a
a w +

p) Gauss Fonksiyonu


e
at
2

a
e
w a
2
4 /



25

ekil 2.8 Tablo 2.1de verilen fonksiyonlar ve Fourier dnmleri


26

ekil 2.8 (Devam) Tablo 2.1de verilen fonksiyonlar ve Fourier dnmleri








27
2.5 Fourier Serisine Alm rnek Problemler

rnek 1
( )

< < +
< <

=
2
T
t 0

1
0 t
2
T
1
t f ile verilen f(t) fonksiyonunu Fourier serisine anz.
1
F(t)
T/2
-T/2
t
-1


zm 1
Fonksiyon tek fonksiyon olduundan a
0
, a
n
=0 olacaktr.
dt t n t f
T
2
b
2
T
2
T
0 n

= ) sin( ) (
( ) ( )

+ + =

0
2
T
2
T
0
0 0 n
dt t n 1 dt t n 1
T
2
b sin . sin .
( ) ( )

+ =

0
2
T
2
T
0
0 0 n
dt t n dt t n
T
2
b sin sin
( ) ( )

|
|
.
|

\
|

+ =
0
2 T
t n
t n
1
2 T
0
t n
t n
1
T
2
b
0
0
0
0
n
cos cos
T
2
=
( ) ( )

|
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|

|
.
|

\
|

+
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|

= 0
n
1
2
T
T
2
n
n
1
2
T
T
2
n
n
1
0
n
1
T
2
b
0 0 0
n
cos cos cos cos
( ) ( ) ( ) 1 n n 1
T n
2
b
0
n

= cos ) cos(
( ) ( ) ( ) ( ) | | 1 n n 1
T
T
2
n
2
b
n

= cos cos

28
( ) ( ) ( ) ( ) ) cos( cos cos cos =

= n -n n n 2
n
1
b
n

( ) ( ) ( ) ( )
n
n
1 n n 1
n
2
b =

= cos cos
n=ift saylar iin b
n
=0
n=tek saylar iin b
n
=
n
4

olacaktr. Buna gre sonu;
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
|
.
|

\
|
+ + + = =

=
..... 5 sin
5
1
3 sin
3
1
sin
4
sin
4
0 0 0
1
0
t t t t n
n
t f
n

olacaktr.
Harmonik genliklerinin hesaplanmas:
2 2
2
1
n n n
b a c + = 0 =
n
a olduu iin
2
2
1
n n
b c = olarak hesaplanr.
Buna gre:

4
2
1
1
= c
3
4
2
1
3
= c
5
4
2
1
5
= c ...
Harmonik fazlarnn hesaplanmas:
|
|
.
|

\
|
=

n
n
n
a
b
1
tan 0 =
n
a olduu iin ( )
n n
b =
1
tan olarak hesaplanr.
( )

4
1
1
tan

= ( )

3
4
1
3
tan

= ( )

5
4
1
5
tan

= ...

rnek 2
(-,) aralnda tanmlanm olan 2 peryodlu f(t)=t fonksiyonunu Fourier serisine anz.
F(t)
t
-2 -
2


zm 2
( )
( )

)
`

=
=
t t f
t t f
olduu iin f(t) fonksiyonu tek fonksiyondur.

29
Buradaki rneimiz bu zellie sahip olduundan dolay tek fonksiyondur. Yani; (Tek
fonksiyonlarda a
0
, a
n
=0 olmaktadr.)
f(t)=t -<t<
( ) ( )

=
2
T
2
T
0 n
dt t n t f
T
2
b sin
( )

= dt t n t
2
2
b
0 n
sin
u t n
n
1
du dt
du t n u t
0
0
0
=

=
= =
) cos(
) sin(

|
|
.
|

\
|

dt t n
n
1
t n
n
t 1
b
0
0
0
0
n
) cos( ) cos(

dt t n
n
1
t n
n
t 1
b
0
0
0
0
n
) cos( ) cos(

= t n
n
1
t n
n
t 1
b
0
2
0
2
0
0
n
sin( ) cos(
( ) ( ) ( ) ( )

|
.
|

\
|
+

|
.
|

\
|
+

= n
n
1
n
n
n
n
1
n
n
1
b
2 2
n
sin cos sin cos
( ) ( ) ( ) ( )

|
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
+ + |
.
|

\
|

= n
n
1
n
n
1
n
n
n
n
1
b
2 2
n
sin sin cos cos
( ) ( ) ( ) ( ) |
.
|

\
|
+ + +

= )) sin( sin( cos cos n n

n
1
n n
n
1
b
2
n

( ) ( )|
.
|

\
|
+

= n n
n
1
b
n
cos cos
( ) ( ) ( ) ( )
1 n
n
1 n
n n
1
n
2
b 2 1
n
1
b nt 2
n
1
b

= = = . cos
( ) |
.
|

\
|
+ + = ...
sin
sin sin sin
4
t 4
t 3
3
1
t 2
2
1
t 2 t f

rnek 3
(-, ) aralnda tanmlanm 2 peryodlu
f(t)=|t| fonksiyonunu (gen dalga) Fourier
serisine anz.
F(t)
t
-2 - 2

30

rnek 4
(-, ) aralnda tanmlanm 2 peryodlu aadaki fonksiyonunu Fourier serisine anz.

= =
< <
< <
=
t 0 t 0
t 0 1
0 t 1
t f ) (

rnek 5
(-1,1) aralnda tanml peryodu 2 olan f(t)=t-t
2
fonksiyonunu Fourier serisine anz.

rnek 6
T t 0 ) ( < < = t
T
2
t f fonksiyonunu
Fourier serisine anz.
F(t)
A
t
-T T

zm 6
Fonksiyon tek olduu iin a
0
ve a
n
katsaylar sfrdr.

=
2 T
2 T
0 n
dt t n t f
T
2
b
/
/
) sin( ) (

=
T
0
0
2
n
dt t n t
T
A 2
b ) sin(
deiken dnm yaplarak

= vdu uv udv

) cos(
) sin(
t n
n
1
v dt du
dt t n dv t u
0
0
0

= =
= =

dt t n
n
1
t n
n
t
T
0
0
0
T
0 t
0
0

=
=
) cos( ) cos(

T
0 t
0
0 0
T
0 t
0
0
t n
n
1
n
1
t n t
n
1
= =


+

= ) sin( ) cos(

31

T
0 t
0 0
0 0
t n t t n
n
1
n
1
=

= ) cos( ) sin(

)
`

= ) cos( . ) sin( ) cos( ) sin( 0 0 0
n
1
T
T
2
n T T
T
2
n
n
1
n
1
T
A 2
b
0 0 0
2
n

= ) cos( ) sin( n 2 T n 2
n
1
n
1
T
A 2
b
0 0
2
n

) cos( n 2 T
T
2
n
1
T
A 2
b
2
n

=
) cos( n 2
n
A
b
n

=
A=2 genlik deeri yerine konur ise;
) cos( n 2
n
2
b
n

=
elde edilir. Bu durumda tm n deerleri iin

=
n
2
b
n
olur.
Sins serisi

=
=
1 n
0 n
t n b t f ) sin( ) (
olduundan

=
1 n
0
t n
n
2
t f ) sin( ) (
)... sin( ) sin( ) sin( ) sin( ) ( t 4
4
2
t 3
3
2
t 2
2
2
t
2
t f
0 0 0 0

=
verilen n deerleri iin elde edilen genlik ve fazlar fonksiyonun harmoniklerini verir.

rnein;
N=1 iin; ) sin( t
2
0

1.ci harmonik,
N=2 iin ) sin( t 2
2
2
0

2.ci harmonik,
N=3 iin ) sin( t 3
3
2
0

3.ci harmoniktir.
Harmoniin genlik ve fazlar a
n
ve b
n
katsaylarndan hesaplanr.

32
( )
2
1
2 2
n n n
b a c + =
ve
n
faz as
( )
n n n
a b / tan =
1

Sfrnc harmonik genlii a
0
katsaysnn mutlak deeridir
rnein 3. Harmoniin genlii
( )
2
1
2
3
2
3 3
b a c + =
faz as
( )
3 3
1
3
a b / tan =


Bu rnek zmde a
n
=0 olduundan genlik yalnzca b
n
katsaysnn mutlak deeridir:

= |
.
|

\
|

=
3
2
3
2
c
2
3

faz as

2
0
3
2
1 1
3

= =
|
|
|
|
.
|

\
|

=

) ( tan tan
olur.

rnek 7
T t 0 ) ( < < = t
T
A
t f fonksiyonunu
karmak Fourier serisine anz.
F(t)
A
t
-T T


zm 7


= = =
T
0
T
0
T
0
t in
2
t in t in
n
dt te
T
A
dt te
T
A
T
1
dt e t f
T
1
c
0 0 0
) (
u t = du dt =
dt e dv
t in
0

=
t in
0
0
e
in
1
v

=
dnmleri kullanlarak,

33

=
=

=

T
0 t
t in
2
0
2
T
0 t
t in
0
2
n
0 0
e
in
1
te
in
1
T
A
c
T

2

0
=
| |
)
`

=

1 e
n
1
e
in
T
T
A
c
2 in
2
0
2
2 in
0
2
n

Not= say tam n sin cos = = =

1 n 2 i n 2 e
2 in

=
n 2
A
i
2 in
A
T 2 in
1
T
A
in
1
T
A
c
0
n
) / (

iin / 2 =
2 i 2 e
2 i
/ sin / cos
/
+ =

i e
2 i
=
/
bulunur.
Bu durumda
2 i
n
e
n 2
A
n 2
A
i c
/

= yazlabilir.
Yani
2 i
n
e
n 2
A
c
/

= dir.

= = =
T
0
T
0
0
2
A
tdt
T
A
T
1
dt t f
T
1
c ) ( olarak bulunur.
Fourier serisi ise;

+ =
n
t in
n 0
0
e c c t f ) ( olduuna gre

+ =
n
t in 2 i
0
e e
n 2
A
2
A
t f
/
) (

=
+

+ =
n
t n 2 i
0
e
n
1
2
A
2
A
t f
) / (
) ( olarak elde edilir.
Bu sonucu Fourier dnmnn trigonometrik ekline dntrmek istersek;
0 0
a
2
1
c = ) (
n n n
ib a
2
1
c = ) (
n n n
ib a
2
1
c + =

olduuna gre
2
A
c
0
=

2
A
a
2
1
0
=

A a
0
=

34
2 i
n
e
n 2
A
c
/

=

A a
n
=
2 i
n
e
n 2
A
ib
2
1
/
) (

=
2 i
e i
/
= olduundan
2 i
n
2 i
e
n 2
A
b e
2
1
/ /

=
n
A
b
n

| |

=
+ + =
1 n
0 n 0 0 0
t n b t n a a
2
1
t f sin cos ) (

+ =
1 n
0
t n
n
A
A
2
1
t f sin ) (

=
1 n
0
t n
n
1 A
A
2
1
t f sin ) (

+ + +

= ... sin sin sin ) ( t 3

3
1
t 2
2
1
t
A
2
A
t f
0 0 0


2.6 Fourier Dnm rnek zmleri

rnek 1

< < < <

< <
=
T/2 t d/2 ve 2 d t 2 T 0
2 d t 2 d A
t f
/ /
/ /
) (
eklinde tanmlanan dikdrtgen pulsun Fourier
spektrumunu hesaplaynz.
F(t)
d/2
-d/2
T/2
-T/2
t

=
2 T
2 T
0 n
dt t in t f
T
1
C
/
/
) exp( ) (
2 d
2 d t
0
0
2 d
2 d
0 n
t in
in
1
T
A
dt t in
T
A
C
/
/
/
/
) exp( ) exp(
=

= =


|
.
|

\
|

= ) exp( ) exp(
2
d
in
2
d
in
in
1
T
A
0 0
0

Euler bantlarndan ) exp( ) exp( sin = i i i 2 olduundan,
0
0
0
0
n
n
2
d
n 2
T
A
2
d
n i 2
in
1
T
A
C

=
) sin(
) sin(

35
bulunur. Sa taraf ) /( ) (
2
d
n
2
d
n
0 0
ile arparsak;
0
0
0
0
0
0
0
0
n
n
2
d n
2
d n
2
d
n 2
T
A
2
d n
2
d n
n
2
d
n 2
T
A
C

=
) sin( ) sin(

2
d n
2
d
n
T
Ad
C
0
0
n

=
) sin(

T
2
0

= olduundan
T
d n
2
d
n
0

= olur. Bylece,
T
d n
T
d n
T
Ad
C
n

=
) sin(

Grld gibi C
n
gerel bir fonksiyondur ve faz (spektrumu) sfrdr. Bu fonksiyon sinc
fonksiyonu olarak bilinir.
) ( sinc
T
d n
T
Ad
C
n

=
F(t) zaman fonksiyonunun karmak Fourier serisine alm;

= ) exp( ) ( sinc ) ( t in
T
d n
T
Ad
t f
0

olarak yazlabilir.
Ayrk frekans spektrumunu elde etmek iin d ve T ye deer vermek gerekir. rnein
d=1/20s, T=1/4s olsun.
=

= = 8 n
4 1
2
n
T
2
n n
0 n
/


5
n
4 1
20 1
n
T
d n
= =

/
/


5
A
T
Ad
=
olarak bulunur.
5
n
5
n
5
A
T
d n
T
d n
T
Ad
C
n

=
) sin( ) sin(


36
son bantda n=0,1,2,.k deerler verilerek n
0
frekanslar iin genlik spektrumlar
hesaplanr. Spektrum ortamndaki rnekleme aral = = 8
2 1
dir. 0 m = ) sin(
olduundan = = m
5
1
n
T
d
n yani m=1,2,3,.. deerleri iin n=5,10,15,20. Deerleri
iin genlik spektrumu sfr olur.








Tablo 2.2: Verilen n deerleri iin genlik deerleri
-n Genlik n Genlik
0 0.600
-1 0.561 1 0.561
-2 0.454 2 0.454
-3 0.303 3 0.303
-4 0.140 4 0.140
-5 0.000 5 0.000
-6 -0.094 6 -0.094
-7 -0.130 7 -0.130
-8 -0.114 8 -0.114
C
f
n
-10 -8 -6 -4
-5 5
-2 0 2 4 6 8 10 12
0.70
0.60
0.50
0.40
0.30
0.20
0.10
0.00
-0.10
-0.20

-9 -0.062 9 -0.062
ekil .. Genlik spektrumu 10<n<10 iin izilmitir.


2.7 Fourier Dnmnn zellikleri

Bir ok kuramsal ve uygulamal almada Foruier dnm ilemlerinde kolaylk ve
abuklatrma salayan zelliklerinden yararlanlr. Aada bunlarn birou rneklerle
aklanmtr.

2.7.1 Dorusallk ve Toplama zellii


37
x(t) ve y(t)nin Fourier dnm X(f) ve Y(f) olsun. x(t)+y(t)nin Fourier dnm
X(f)+Y(f)dir;
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) dt e t y dt e t x dt e t y t x
ft i ft i ft i

+ = +
2 2 2
(2.51)
Ksaca;
) ( ) ( ) ( ) ( f Y f X t y t x + +
(2.52)
yazlabilir. iareti solundaki ve sandaki fonksiyonun bir Fourier ifti oluturduunu
simgeler. Dorusallk zellii ikiden fazla fonksiyon iin de geerlidir. Bu zellik Fourier
dnmnn dorusal dzeneklere uygulanabileceini gsterir. Gerekte x(t), y(t) ve
varsa toplanan dier dzenek fonksiyonlarnn kendileri birer dorusal olmayan dzenek
fonksiyonlar da olabilirler.

2.7.2 Bakmllk zellii

) ( ) ( f X t x
(2.53)
olsun
X(t)x(f) (2.54)
dir. Ters Fourier dnm bantsnda t yerine -t konulduunda

( ) ( ) x t X f e df
i ft
=

2

(2.55)
olur. t ve f deikenleri aralarnda deitirildiinde

( ) ( ) x f X t e dt
i ft
=

2

(2.56)
elde edilir, yani (2.54) dorulanr. Bakmllk zellii birok kuramsal almalarda
ilemleri kolaylatrr.

2.7.3 Zaman Kaymas zellii

x(t)yi t
0
kadar kaydrmakla elde edilen x(t-t
0
)n Fourier dnm
( )
e X f
i ft 2
0

olur:
( ) f X e
ft i
0
2
0
) t - x(t

(2.57)
s = t-t
0
alnarak (2.57) zellii dorulanabilir:

38
x(t)
x(t - T/8)
x(t - T/4)
x(t - T/2)
f
f
f
f
R(f)
A
R(f)
-A
R(f)
A
2
R(f)
f
f
f
f
I(f)
A
-A
I(f)
R(f) I(f)
A
A
-
2
2
I(f)

ekil 2.9 Zaman kaymas zellii.

( ) ( )
( )



+

= ds e s x dt e t t x
t s f i ft i
0
2 2
0

(2.58)
( ) ds e s x e
fs i ft i 2 2
0
=

( ) f X e
ft i
0
2
=



ekil 2.9de kosins fonksiyonu kaydrlarak Fourier dnmnn zaman kaymas
zellii irdelenmitir. Bakml ve gerek bir fonksiyon olan x(t)=cos2ftnin Fourier
dnm gerek bir fonksiyondur. Kaymayla bakmllk kaybolduundan Fourier
dnm kaybolduundan Fourier dnm gerel ve sanal bileenler ierir. Kayma
genlii etkilemez, sadece faz deiir. Kosins fonksiyonu iin t
0
kaymadaki Fourier
dnm
( ) ( )( )
0 0
2
2 2 f X
0
ft i ft f X e
ft i

sin cos =

(2.59)
olduundan genlik
( ) ( )( ) ( ) ( ) f X f X ft ft f X e
ft i
= = + =
2
1
2 2
1
0
2
0
2 2 2
2 2 f X
0

sin cos (2.60)

39
olur. Faz as (f)=arctan(-b(f)/a(f)) kaymaya bal olarak deiir. (2.57) bantsnda
verilen kayma zelliine gre her frekanstaki bileen kendi frekansyla orantl faz
gecikmesine urar, byyen frekansla faz asda byr.

2.7.4 Frekans Kaymas zellii

X(f) frekans ekseninde f
0
sabiti kadar kaydrldnda elde edilen X(f-f
0
)n ters Fourier
dnm x t e
i f t
( )
2
0

olur:
( ) ( )
0
2

0
f f X e t x
t f i

(2.61)
Bu zellik ters Fourier dnm bantsnda s = f-f
0
alnarak dorulanabilir.
( ) ( )
( )
ds e s X df e f f X
f s t i ft i
0
2 2
0
+

=

(2.62)
( ) ds e s X e
st i t f i 2 2
0

=
) (t x e
t f i
0
2
=

X(f) gerel olduunda X(f-f
0
)n ters Fourier dnm x(t)cos2f
0
t olur. Yani frekans
ortamnda cos 2f
0
t ile arpmaya denktir. Buna modlasyon denir.

2.7.5 Zaman leklenmesi zellii

x(t)nin Fourier dnm X(f) olsun. k sfrdan farkl gerek bir sabit olmas kouluyla,
x(kt) nin Fourier dnm (1 / |k|) X(f/k) olur:
( ) |
.
|

\
|

k
f
X
k
1
kt x
(2.63)
Bu zellik s=kt alnarak dorulanabilir:

|
.
|

\
|
= =
k
f
X
k k
ds
e s x dt e kt x
k s s i ft i
1
2 2 ) / (
) ( ) (


(2.64)
(2.63) dnm iftinde |k| alnmtr. nk k<0 alndnda 1/k iaret deitirir. ekil
2.10 da daha nce ekil 2.9da Fourier dnm verilen dikdrtgen dalga iin zaman
rneklenmesi zellii gsterilmitir. Dikdrtgen fonksiyon zaman ortamnda geniledike
frekans ortamnda daralmaktadr. Bunun terside dorudur. Frekans ve zaman ortamndaki

40
enerji eit olduundan, daralan frekans fonksiyonunun sfr frekans yresinde genlii
bymektedir.

2.7.6 Frekans leklenmesi zellii

X(f) in ters Fourier dnm x(t) olsun. knn gerek bir sabit olmas kouluyla, X(kf)
nin ters Fourier dnm (1 / |k|) x(t/k) dr.
) (kf X
k
t
x
k

1
|
.
|

\
|

(2.65)
ters Fourier dnm bantsnda s=kf alnarak bu zellik dorulanabilir:
|
.
|

\
|
=

=
k
t
x
k k
ds
k s i
e s X df
ft i
e kf X
1
2 2 ) / (
) ( ) (

(2.66)
Zaman leklenmesine benzer biimde, frekans ortam daraltlmas zaman ortam
genilemesine, genilemesi de zaman ortam daralmasna yol aar. ekil 2.11de yine
dikdrtgen dalga biimi kullanlarak bu zellik aklanmtr. Frekans ve zaman ortamlar
enerjilerinin eitliinin salanmas iin, frekans leklemesi byynce zaman ortam
fonksiyonu (dikdrtgen dalga) genlii bymektedir.

41

ekil 2.10 Zaman leklenmesi zelliine rnek.

2.7.7 Fourier iftinin Ortak Bant zellii

Saysal Fourier dnm hesaplamalarn hzlandrmada yararlanlan bir zellikte Fourier
dnm ve ters Fourier dnmnn ayn bant kullanlarak hesaplanabilmesidir.
Gsterilebilirki

=
*
) ) (
*
( ) ( df
ft i
e f X t x
2
(2.67)
dir. Burada * karmak elenii simgelemektedir.

e
-i2ft
ekirdei Fourier dnmnde olduu gibi, gerekli karmak elenek evirmeleri
yaplarak x(t) ve X(f) ayn bilgisayar programyla hesaplanabilir.


42

ekil 2.11 Frekans leklenmesi zelliine rnek .

2.7.8 Zaman ve Fourier Trevleri zellikleri

Ters Fourier dnm bantsnn iki yannn ninci trevleri alnrsa
) ( ) (
) (
f X f i
dt
t x d
n
n
n
2 (2.68)
olur. Burada x(f)nin trevlerinin var olduu varsaylmtr. Fourier dnm bantsnn
iki yannn n inci trevlerinden

n
n
n
) f 2 (
) f ( X d
) t ( x ) it (

(2.69)
Fourier ifti elde edilir. x(t)nin trevinin alnmas ile oluan sinyalin spektrumu X(f)
spektrumunun f ye orantl oalan bir deerle arplmasna edeerdir.


43
2.7.9 Zaman ve Frekans ntegralleri zellii

Yukardaki trev zelliinden hareketle x(t)nin integrali olan sinyalin Fourier dnm
aadaki ekilde bulunur:

) ( ) ( ) ( f X f i dt t x
1
2 (2.70)
Benzer ekilde X(f) spektrumunun frekans ortamnda integrali ile elde edilen spektrumun
ters Fourier dnm ile x(t) arasndaki iliki aadaki gibidir:

f
f
df f X t x it ) ( ) ( ) (
1

(2.71)
Grld gibi, x(f)nin integrali alnmas ile oluan sinyalin spektrumu X(f) spektrumun
1/f ye orantl bir deiken ile arplmasna edeerdir.

2.7.10 Elenik zellii

x(t)=a(t)-ib(t) karmak fonksiyonunun elenii x*(t)=a(t)+ib(t) nin Fourier dnm
X
*
(-f) dir:
) ( ) (
* *
f X t x (2.72)

= dt e t ib t a f x
ft i 2
)) ( ) ( ( ) ( (2.73)

= dt e t ib t a f X
ft i 2
)) ( ) ( ( ) ( (2.74)

+ = dt e t ib t a f X
ft i 2
)) ( ) ( ( ) (
*
(2.75)
olur.

2.7.11 Evriim (Konvolsyon) zellii

Gerek kuramsal tretmelerde ve gerekse gzlemsel verilerin analiz ve ilenmesinde
yararlanlan ok nemli bir olanak evriim kuramdr. Bu kurama gre zaman veya frekans
ortamndaki evriim, frekans veya zaman ortamnda arpm yaparak gerekletirilebilir.
.H(f) X(f) h(t) * ) (t x
(2.76)
H(f) * X(f) h(t) . ) (t x
(2.77)
* evriimi (konvolsyon) simgeler. Yukardaki Fourier iftini dorulamak iin

44

= = d t h x t h t x t y ) ( ) ( ) ( * ) ( ) ( (2.78)
evriim ileminin her iki tarafnn Fourier dnm alnsn:

= dt e d t h x dt e t y
ft i ft i

2 2
) ) ( ) ( ( ) ( (2.79)
y(t)y(f) alnarak ve sa tarafta integralin sras deitirilerek

=

d dt e t h x f Y
ft i
) ) ( )( ( ) (
2
(2.80)
elde edilir. s = t- alndnda ayralarn ii

+
= = ) ( ) ( ) (
) (
f H e ds e s h e ds e s h
f i fs i f i s f i 2 2 2 2
(2.81)
olur. Bu sonu (2.80) bantsna konulduunda

= = ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( f X f H d e x f H f Y
f i

2
(2.82)
elde edilir. Buna zaman evriim kuram denir. Bu zellik izleyen biimde zetlenebilir:
) ( ) ( * ) ( t y t h t x =
(2.83)
) ( ) ( ) ( f Y f H f X =
(2.84)
(2.77) Fourier ifti frekans evriim zelliidir ve yukarda verilen zaman evriim kuramna
benzer biimde veya (2.76) iftini bakmllk bants (2.56)ya koyarak dorulanabilir.
Sismik uygulamalarda olduu gibi, uzun ve ok sayda verinin bilgisayarlarda
ilenmesinde evriim kuramndan yararlanarak ilemler nemli lde hzlandrlr. Daha
sonra deinilecek hzl Fourier dnm yntemiyle Fourier dnm ilemi
abuklatrldndan, nce veri ve uygulanacak ilecin Fourier dnmleri alnarak
arplr. Daha sonra bu arpmn ters Fourier dnm alnarak k verisi elde edilir.

2.7.12 liki (Korelasyon) zellii

Uygulamada nemli bir Fourier iftide iliki fonksiyonu ve onun Fourier dnmdr.
x(t) ve h(t) fonksiyonlarnn ilikisi

+ = dt t h t x c
xh
) ( ) ( ) ( (2.85)
bantsyla verilir. Bunun her iki tarafnn Fourier dnm

+ =

d e dt t h t x d e c
f i ft i
xh
2 2
) ) ( ) ( ( ) ( (2.86)
alnp ve sa taraftaki integrallerin sras deitirilirse

45

+ = dt d e t h t x f c
f i
xh
) ) ( )( ( ) (
2
(2.87)
olur. s = t+ alnrsa ayralarn ii

= = ) ( ) ( ) (
) (
f H e ds e s h e ds e s h
ft i fs i ft i t s f i 2 2 2 2
(2.88)
olur. Bu sonu (2.87) bantsna konulduunda

= dt f H e t x f c
ft i
xh
) ( ) ( ) (
2

+ =

ftdt t x i ftdt t x f h 2 2 sin ) ( cos ) ( ) (
) ( ) ( ) ( f i f R f H + =
(2.90)
olur. x(t)nin Fourier dnm

(f) i - R(f) =
ftdt x(t)sin2 i - ftdt x(t)cos2 =
- -
2

= dt e t x f x
ft i
) ( ) (

olduundan, (2.90) ve (2.91) bantlarndan
) ( ) ( ) (
*
f X f H f c
xh
= (2.92)
olur. Ksaca
) ( ) ( f c c
xh xh

(2.93)
yazlr. Bu sonuca apraz-iliki zellii denir. Bu sonu ilikiye giren ikinci fonksiyonun
Fourier dnmnn eleniinin alnmas dnda evriim zelliinin aynsdr. Evriim
ileminin iliki ileminden farknn fonksiyonlardan birinin katlanmas olduu anmsanrsa
bu benzerlik kolayca anlalr. Yukarda x(t) bir ift fonksiyon olduunda X(f) gerel
olacandan X(f)=X
*
(f) olur. Bu durumda evriim ve iliki ilemleri yukarda deinilen
zelliklerde edeer olur. Eer x(t)=h(t), yani her iki fonksiyon zde ise, (2.85) bants
ziliki bantsna dnr. (2.93) iliki zelliide
) ( ) ( ) ( ) ( ) (
*
f c f X f X f X c
xx xx
= =
2
(2.94)
olur. Buna ziliki zellii denir. ki verinin apraz ilikisinin veya bir verinin zilikisinin
hesaplanmasnda evriim zelliinde olduu gibi hzl Fourier dnmnden
yaralanlarak ve iliki kuram kullanlarak ilemler hzlandrlabilir. Dier nemli bir

46
kullanm geici verilerin g ve apraz g younluu spektrumlarnn hesaplanmasdr.
Geici verilerin g younluu spektrumlar verilerin Fourier dnm kullanlarak
gsterilebilir.

2.7.13 ift fonksiyonlar (Even Functions)

Eer f
e
(t)=f
e
(-t) ise f
e
(t)nin Fourier dnm balml (simetrik) ve gereldir:

= dt ft 2 t f f t f
e e
) cos( ) ( ) Re( ) ( (2.95)
Yine 2.24 bantsndan yararlanarak

= dt e t f f F
ft 2 i
e e
) ( ) (

= dt ft 2 t f i dt ft 2 t f
e e
) sin( ) ( ) cos( ) (

= = ) Re( ) cos( ) ( f dt ft 2 t f
e
(2.96)
olur. Sanal terim sfrdr, nk integralin ii bir tek fonksiyondur. ) cos( ft 2 bir ift
fonksiyon ) cos( ft 2 bir ift fonksiyon olduundan | | t f 2 t f ft 2 t f
e e
) ( cos ) ( ) cos( ) ( = ve
F
e
(f)=F
e
(-f); yani Fourier dnm de bir ift fonksiyondur.

Bu zelliin tersi de dorudur. Yani Gerek ve itf fonksiyonun ters Fourier dmm de
bir ift fonksiyondur.

Ayrk fonksiyonlar iin ift fonksiyon zellii;

f
e
(k)=f
e
(-k) ise:
1 - 0,1,2,...N k
N
nk 2
k f n k f
1 N
0 n
e e
=

=
) cos( ) ( ) Re( ) (
(2.97)

2.7.14 Tek fonksiyonlar (Odd Functions)

Eer f
o
(t)= -f
o
(-t) ise, f
o
(t)nin Fourier dnm de ters bakml ve sanal bir
fonksiyondur. Bu, 2.24 bantsndan yararlanlarak kantlanabilir.

= dt e t f f F
ft 2
o o
) ( ) (

= dt ft 2 t f i dt ft 2 t f
o o
) sin( ) ( ) cos( ) (

47

= = ) Im( ) sin( ) ( f i dt ft 2 t f i
o
(2.98)
Gerel ksmn integrali sfrdr. nk bir ift fonksiyon ile tek fonksiyonun arpm yine
bir tek fonksiyondur. ) sin( ft 2 bir tek fonksiyon olduundan,
| | t f 2 t f ft 2 t f
o o
) ( sin ) ( ) sin( ) ( = ; Fourier dnm tek fonksiyondur.

Ayrk fonksiyonlar iin tek fonksiyon zellii;
f
o
(k)= -f
o
(-k) ise:
1 - 0,1,2,...N k
N
nk 2
k f i n i k f
1 N
0 n
o o
=

=
) sin( ) ( ) Im( ) (
(2.99)


ekil 2.12: Fourier dnm ile Fourier dizisi arasndaki ilikiye ematik bir rnek.

2.7.15 Dalga ekli Ayrm (Waveform Decomposition)

Herhangibir fonksiyon tek ve ift fonksiyonlarn toplam olarak ayrlabilir;

2
t f
2
t f
t f
) ( ) (
) ( + =

+ =
2
t f
2
t f
2
t f
2
t f ) ( ) ( ) ( ) (


48
) ( ) ( t f t f
o e
+ =
(2.100)
nk, byk parantezlerin ii ift ve tek fonksiyon tanmn dorular. 2.96 ve 2.98
bantlarndan, 2.100 bantsnn Fourier dnm,
) ( ) ( ) Im( ) Re( ) ( f F f F f i f f F
o e
+ = + =
(2.101)
Burada F
e
(f)=Re(f) ve Fo(f)=iIm(f) dir. Fourier dnmnn bu zellii ayrk Fourier
dnm hesaplamalarn hzlandrmada kullanlan zelliklerden biridir.

Ayrk fonksiyonlar iin dalga biimi ayrm zellii:
2
k f
2
k f
k f
) ( ) (
) ( + =

+ =
2
k f
2
k f
2
k f
2
k f ) ( ) ( ) ( ) (

) ( ) ( k f k f
o e
+ =
ve
) ( ) ( ) Im( ) Re( ) ( n F n F n i n n F
o e
+ = + =
burada,
) Im( ) ( ) Re( ) ( n i n F ve n n F
o e
= =

Tablo 2.3 :Fourier dnmnn baz zellikleri
) ( ) ( f X t x
) ( ) ( f Y t y
Dorusallk ) ( ) ( ) ( ) ( f Y f X t y t x + +
Bakmllk ) ( ) ( t X f x
Zaman Kaymas ) ( ) ( f x e t t x
ft i
0
2
0


Frekans Kaymas ) ( ) (
0
2
0
f f X t x e
t f i

Zaman leklenmesi
0
1
|
.
|

\
|
k
k
f
X
k
kt x , ) (
Frekans leklenmesi
0
1
|
.
|

\
|
k kf X
k
t
x
k
), (
Ortak Bant
* *
)) ( ( ) ( f X t x
Zaman Integrali

t
f X f i dt t x ) ( ) ( ) (
1
2
Frekans Integrali

f
f
df f X t x it
& & &
) ( ) ( ) (
1

Zaman Trevi ) ( ) ( / ) ( f X f i dt t x d
n n n
2
Frekans Trevi
n n n
df f X d t x it / ) ( ) ( ) (
Elenek ) ( ) (
* *
f X t x
Evriim
) ( * ) ( ) ( ). (
) ( ). ( ) ( * ) (
f Y f X t y t x
f Y f X t y t x

49
Iliki ) ( ). ( ) ( * ) ( ) (
*
f Y f X t y t x c
yx
=



2.8 Fourier Spektrumu

Buraya kadar olan incelemelerde frekans ortamna geerken verilerin periyodik veya geici
olduu varsaylarak Fourie dizileri veya Fourie dnm kullanld. Ayrca yine buraya
kadar olan incelemelerde verilerin srekli olduu ve srekli verilerle ilem
yapabileceimiz varsayld. Ancak uygulamada karlalan durum yukardaki varsaymlar
gereklemez. Hereyden nce eldeki veri snrl bir gzlemin sonucudur. Ayrca veri ya
ayrk olarak gzlenmi veya bilgisayarda ileme sokmak iin srekli veri t rnekleme
aral ile ayrk ekle dntrlmtr. Her iki nedenle verinin frekans ortamna
geirilmesinde sorunlarla karlalmaktadr. Bu sorunlarn incelenmesinden nce snrl ve
ayrk verilerin frekans ortamna geirilmesinde kullanlan hesaplamay yeniden
tanmlamak gerekmektedir. Eer elimizdeki T snrl uzunluundaki veriyi x
T
(t) ile
gsterecek olursak, bu veriye deitirilmi bir Fourier dnm uygulanarak frekans
ortamnda x
T
( )y elde ederiz:

=
2
2
1
T
T
t i
T T
dt e t x
T
x

) ( ) (
(2.102)
veya =2f ile

=
2
2
2
1
T
T
ft i
T T
dt e t x
T
f x

) ( ) (
(2.103)
Bu denklemle tanmlanan x
T
(f) ye uygulamada Fourier Spektrumu ad verilir.
Grld gibi, bu denklem Fourier dnmnden (Denklem 2.19) farkldr. Integral
snrlar doal olarak sonlu uzunlukta veri iin - ve yerine -T/2 ve T/2 olmu ve daha
nemlisi integral nne 1/T arpan eklenmitir. Bu nedenle x
T
(f) den | x
T
(f)|
hesaplandnda birim veri genlik birimi ile eit olup Fourier dnmndeki gibi genlik
younluu deildir. Aslnda Fourier spektrumu x
T
(f) denklemindeki Fourier dizisi ile elde
edilen spektruma benzemektedir, yalnz gzlem uzunluu Tnin ana peryod T
a
ya eit
olmas ve srekli frekanslar yerine zel frekanslar f
n
=n/T
a
kullanlmas durumunda Fourier
dizileri ile elde edilen izgi spektrumuna eit olacaktr. Yukardaki nedenlerle Fourier
spektrumu tanm geerli bir tanmdr ve (2.96) denklemi gerek izgi spektrumu gerekse
Fourier dnm iin kullanlabilir. Ayrca belirtmek gerekirki, nceki blmde konu

50
edilen tm Fourier dnm zellikleri Fourier spektrumu iin geerlidir. Bu Fourier
dnm iin tm denklemlerde X(f) yerine X
T
(f) kullanlarak kantlanabilir.

Fourier spektrumu ayrca tanmlamann ve Fourier dizisi ve dnm ile ban
incelemenin yarar uygulamadaki adlandrma karkln gidermek iindir. Gerektende
Fourier izgi spektrumu X(f
n
)yi veren Fourier dnm ile bulunan ve X(f) yi veren
(2.19) denklemi ve sonrada Fourier spektrumu olarak adlandrlan X
T
(f) yi veren (2.96)
denklemi farkldr. Bu denklemlerle verilen frekans ortam gsterimler ierdikleri
varsaymlar ve stelik fiziksel birimler asndan da farkldrlar ve uygulamada kullanlan
denklem ile ilgili kavramlara ve adlandrmaya zen gsterilmelidir.

2.8.1 Ayrk Veriler

Sonlu uzunlukta x
T
(t) verisi iin t rnekleme aral kullanlarak x
n
=x(nt), n=0,1,2,..,N-1
ile t=nt zamanlarnda rneklenmi veri elde edilir. Veri boyu T olduuna gre T/ t=N
toplam veri saysn verecektir. rneklenmi veri ile Fourier spektrumu
( )
t fn i
N
n
n T
e x
N
f X

=
2
1
0
1

(2.104)
eklini alr. Bu yazlm dorudan programlama iin kullanlabilir ve herhangi bir f frekans
iin geerlidir. Ancak hesaplamada srekli frekans kullanlamyacana gre srekli
frekansnda rneklenmesi gerekmektedir. Eer frekans rneklemesi f seilerek olursa
f k f = frekanslarnda ( ) f k X
T
veya ksaltlm olarak x
k
hesaplanabilir,
( )

=

= =
1
0
n 2
1
N
n
t f k i
n k
e x
N
x f k X


(2.105)
n son hesaplanacak frekans Nyquist frekans t f
N
= 2 1 olduuna gre k=0,1,2,....,K,
iin hesaplanan spektrumda t f K f
N
= = 2 1 dolaysyla f t K = 2 1 olacaktr. Eer
frekans rnekleme aral t N T f = = 1 1 seilecek olursa 2 N K = olacak, yani veri
saysnn yars sayda frekansda spektrum elde edilecektir. T f 1 = seiminin Fourier
spektrumunu dorudan Fourier izgi spektrumuna eit kldna, yani gzlem uzunluu N
iindeki gzlemin peryodik bir verinin ana peryoduna eit olduu varsaylm olacana
nceden deinilmiti. Eer veri aslnda sonsuz ise ve t N T = sadece gzlem uzunluuna
eitse doal frekans seilebilirlii 1/T olacaktr. Bu nedenle birbirlerine uzakl 1/T olan

51
iki frekans bileeninin grlebilmesi iin frekans rnekleme aral 1/T den daha kk ve
en az 1/2T olmaldr.

Son olarak frekans ortamnda tanm verilmi bir verinin zaman ortamnda tekrar kurulmas
konusunda baz zellikleri ksaca belirtmek yerinde olacaktr. Fourier kuramna gre
zaman ortamndaki veri, spektrumun ters Fourier dnm ile verilir:
( ) ( ) df f X t x
ft i2
e

= (2.106)

Eer elimizde Fourier spektrumu ( ) f X
T
varsa T ( ) f X
T
in snrl Fourier dnmne
eittir. Ayrca bu spektrum f aralklar ile rneklenmi yani f k f = ise yukardaki
denklemde X(f) yerine TX
k
yazlabilir. Spektrumun Nyquist frekans f K f
N
=
ile snrl olduu gz nne alnrsa aadaki forml ile zaman ortamna geilebilir.
( ) f e X T t x
f t f k i
K
K k
k
=

=

2

(2.107)
Zaman ortamnda srekli t yerine t n t = zamanlarnda hesaplama yaplacak olduunda,
( )
t n f k i
K
K k
k n
e X t N t n x x

=

= =
2
f
(2.108)
olacaktr veya K t f = 1 2 kullanlarak,
( )
K nk i
K
K k
k n
e X
K
N
t n x x
2 2
2

=
= =
(2.109)
ile zaman ortamnda elde edilecektir. Zaman ortamnda en nemli konu elde edilen verinin
peryodik olma zorunluluudur. Hatrlanaca gibi, t aralklar ile rneklenmi bir verinin
spektrumu peryodik olur. Yani t f
N
= 1 2 de bir kendini tekrarlar. Ayn biimde f
frekans aral ile rneklenmi bir spektrumun zaman ortamndaki verisi 1/ f aralkla
kendini tekrarlayacaktr. Bu nedenle T N t = uzunluundaki bir verinin spektrumu
hesaplanrken frekans aral f serbest olmakla birlikte, eer zaman ortamna tekrar geri
dnldnde T aralnda ayn veri elde edilmek isteniyorsa dnte
1 T f = alnmaldr.

2.8.2 ok Boyutlu Fourier Dnm ve Fourier Spektrumu

52

Bir ok gzlemsel veri uzamsal ortamda ok boyutlu olarak gzlenir. Yeralt jeolojk
yaplarnn aratrlmas iin yeryznde veya havadan yaplan gravite alan, manyetik alan
ve benzeri jeofizik lmeler, uzaktan alglama verileri, optik yntemlerle yaplan
gzlemler, x-nlar grntleri 2-boyutlu (2B) uzamsal verilere rneklerdir. Zaman ve
uzamsal ortamlarda alglanan ve ksaca zaman uzaklk verileri denilen gzlemlerde
uygulamada ok sk 3 boyutlu (3B) verileri olutururlar. Yeryznde bir dorultu boyunca
birden fazla konumda alglanan sismik yansma ve krlma verileri, deprem sismogramlar
2B zaman uzaklk verileridir. Yeryznde 2B uzamsal ortamda serili alc dizinlerle
alglanan sismik veriler, ultrasonik veriler, 3B zaman uzaklk verilerine rneklerdir.

Yeryznde 2B alc dzenler ve yer iinde kurulu alclardan oluan yani 3B alc
dzenlerle alglanan veriler 4 boyutlu (4B) zaman-uzaklk verileridir. Zaman drdnc
boyutu oluturur. Yukarda deinilen verilerin alglanmasnda kullanlan alc dizinlerin ve
nokta kaynak dnda kalan benzer verici dzenlerin frekans ve dalga says ortamlarndaki
davranlarnn irdelenmesi iinde ok boyutlu Fourier dnm kuramna gereksinme
vardr. Fourier dnm ile ok boyutlu verilerin analizlerinin yaplmas yannda, bu
verilerle ilgili uygulamalarda da yaralanlr. rnein ok boyutlu verilere szge
uygulamalar frekans ortamnda 1B verilerdeki gibi hzl Fourier dnm olanandan
yararlanlr.

Uygulamada karlalan veriler en fazla 3B ve bazende drt boyutlu olabilirler. Aada
verilen N-boyutlu Fourier dnm iftleri iin doada karlalan veri boyutlarnn bir
snrlayc etkisi yoktur, yani N>4 olabilir. N sayda t
1
,t
2
,.,t
N
srekli deikenlerine bal
(N-boyutlu) x(t
1
,t
2
,....,t
N
) fonksiyonunun (verisinin) Fourier dnm X(f
1
,f
2
,.,f
N
)de
f
1
,f
2
,..,f
N
srekli deikenlerine bal bir N-boyutlu Fourier iftidir ve izleyen biimde
yazlr:

+ + +
=
N
t f t f t f i
N N
dt dt dt e t t t x f f f X
N N
... ) ,.... , ( ... ) ,... , (
) ... (
2 1
2
2 1 2 1
2 2 1 1

(2.110)

+ + +
=
N
t f t f t f i
N N
df df df e f f f X t t t x
N N
... ) ,... , ( ... ) ,..., , (
) ... (
2 1
2
2 1 2 1
2 2 1 1

(2.111)
Ayrk veriler iin N-boyutlu Fourier ifti

53

= =

=
+ + +
=
1
0 0
1
0
2
2 1 2 1
1
1
1
2
2
2 2
1
1 1
M
n
M
n
M
n
M
n k
M
n k
M
n k
i
N N
N
N
N
N N
e n n n x k k k x
) ... (
) ,..., , ( ... ) ,..., , (

(2.112)

+ + +
=
1
0
1
0
1
2
2 1
2 1
2 1
1
1
2
2
2
2 2
1
1 1
1
M
k
M
k
M
k
M
n k
M
n k
M
n k
i
N
N
N
N
N
N
N N
e k k k X
M M M
n n n x
) ... (
) ,..., , ( ...
...
) ,..., , (

(2.113)
dir. Yukarda (2.105) bantsnda k
1
=0.1,...,M
1
ve k
N
=0.1,...,M
N
; (2.106) bantsnda
n
1
=0.1,...,M
1
ve n
N
=0.1,...,M
N
dir. Uygulamada en ok 3B ve 2B Fourier dnmnden
yararlanlr. 3B sismik rlerinin tepki spektrumlarnn hesaplanmasnda, 3B szge
dzenlemede ve 3B g ilelerinin hesaplanmasnda Fourier dnmnden yararlanlr.
3B verilerinin frekans ortam analizleri yapldktan sonra bu verilerin szgelenmesi iin
dzenlenen ok izli szge tepki yantlar frekans ortanmda incelenir. 3B Fourier iftleri
(2.103) (2.106) bantlarnda N=3 alnarak kolayca yazlabilir.

Uygulamada 2B verilerle daha ok karlaldnda 2B Fourier dnmnn benzer
ancak daha yaygn kullanm alanlar vardr. Iki boyutlu verilerin spektrumlarnn
hesaplamnas ve uygun snrl boyda szgelerin dzenlenmesi, sismik veriler iin ok izli
szge dzenlemede kuramsal ilkelerin gelitirilmesi, bu szgelerin frekans yantlarnn
hesaplanmas ve sismik verilerin g ilemleri baz uygulama alanlardr. Bu yaznn
izleyen blmleri daha ok 2B verilerle ilgili tartmalar iermektedir. 2B Fourier ifti

+
= dy dt e y t x v u X
vy ut i

2 ) (
) , ( ) , (

(2.114)
( ) ( )
( )
dv du e v u X y t x
vy ut i

2 +

=

, , (2.115)
dir. Yukardaki ift yazlrken (2.103) ve (2.104) bantlarnda N=2 konulmas yerine
kolaylk iin alt taks olmayan u, v ve t,y deikenleri kullanlmtr. 2B ayrk Fourier ifti

=
+
=
1
0
1
0
2
2 1 2 1
1
1
2
2
2
2 2
1
1 1
M
n
M
n
M
n k
M
n k
i
e n n x k k X
) (
) , ( ) , (

(2.116)

=
+
=
1
0
1
0
2
2 1
2 1
2 1
1
1
2
2
2
2 2
1
1 1
1
M
k
M
k
M
n k
M
n k
i
e k k x
M M
n n x
) (
) , ( ) , (

(2.117)
dir. Boyu uzun 1B gzlemsel verilerin Fourier dnmlerinin ve ters Fourier
dnmlerinin hesaplanmasnda hzl Fourier dnm yntemlerinden yararlanlr. Hzl
Fourier dnmnden snrl boyda 1B ve ok boyutlu szge dzenlemede ve

54
uygulamada da yararlanlr. ok boyutlu Fourier dnmleri hesaplanrken ilemler 1B
Fourier dnmne indirgenerek 1B hzl Fourier yntemi kullanlabilir. rnein (2.109)
bantntsyla verilen 2B Fourier dnm (2.111) bantsndaki gibi yazlarak ilemler,
iteki toplamdan da doru yaplabilir:

) ( ) (
) , ( ) , (
1
1 1
1
1
1
2
2
2 2
2
1
0
1
0
2
2 1 2 1
M
k n
i
M
n
M
n
M
k n
e e n n x k k X

=
(2.118)
Bu bantda n
1
sabit tutulduunda keli ayralar iindeki toplam 1B olur. nce bu iteki
toplam hesaplanarak buna s(n
1
, k
2
) denilsin. s(n
1
, k
2
) zaman ve frekansn fonksiyonudur.
Daha sonra k
2
sabit tutularak dtaki toplam hesaplanarak X(k
1
, k
2
) elde edilir.

2B x(n
1
, n
2
) verisi ve Fourier dnm X(k
1
, k
2
) karmak olabilir. x(n
1
, n
2
)nin genlik
spektrumu;

) , ( ) , (
)) , ( ( )) , ( ( ) , (
*
2 1 2 1
2
2 1
2
2 1 2 1


k k X k k X
k k X sanal k k X gerel k k x
=
+ =

(2.119)
ve faz spektrumu;
)) , ( / ) , ( arctan( ) , (
2 1 2 1 2 1
k k X gerel k k X sanal k k = (2.120)
dir. * karmak elenei gstermektedir. Dairesel bakml ve nsal bakmllk gsteren
2B fonksiyonlarn (verilerin) faz spektrumlar btn frekanslarda sfrdr. Bu zellik
(2.107) ve (2.108) bantlarnda stel terim yerine edeer sins ve kosins fonksiyonlar
yazlarak, yani
)) ( sin( )) ( cos(
) (
uy ut i uy ut e
uy ut i
+ + =
+

2 2
2
(2.121)
Euler bants kullanlarak kolayca dorulanabilir. x(t, y) ve X(u, v) bakml olduundan
sin(2(ut+vy)) ile arpmlar tek fonksiyonlar olutururlar. Tek fonksiyonun (-, )
aralnda integrali sfr olduundan (2.113) bantsnda sanal X(k
1
, k
2
)=0 olur.

2B Fourier dnmnn 1B Fourier dnmne benzer zellikleri vardr. Tablo 2.4de
uygulamada karlalan zellikler sunulmutur. Bu zelliklerin varl 1B Fourier
dnm zellikleri gibi dorulanabilir. Tablo 2.4de verilen zelliklerden uygulamada
geni biimde yararlanlr. rnein evriim zellii 2B szgelemede bilgisayar zamannda
byk kazanlar salar. Szge katsaylar ve verinin daha nce deinildii gibi 2B hzl
Fourier dnm ynteminden yararlanlarak Fourier dnmleri alnr. 2Bfrekans
ortamnda arpmlar gerekletirilerek bu arpmn 2B hzl Fourier dnmden

55
yararlanlarak ters Fourier dnm, yani zaman ortam 2B szge k elde edilir. 2B
Fourier dnmnn ikinci trev zellii, gzlemsel verilerin ilenmesinde kullanlagelen
bir zaman ortam yntemi olan ikinci trev ileminin frekans ortamnda -4
2
(u
2
+v
2
)
ileciyle arpmaya edeer olduunu gstermektedir. Bu ile yksek frekanskar geiren
dairesel bakml bir szge zellii gsterdiinden grnt ve uzaktan alglama
verilerinde sinyallerin snrlarnn belirginletirilmesinde kullanlr. Burada vurgulanmak
istenilen trev zelliinin uygulanan ileci, analizi ve frekans yantnn belirlemesidir.

Tablo 2.4 2B Fourier dnmnn baz zellikleri

x(t,y) X(u,v)
lekleme
) , ( ) , (
b
v
a
u
X
ab
by at x
1

Dorusallk ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( v u G v u X y t g y t x + +
Kayma ) , ( ) , (
) (
v u X e b y a t x
bv au i +

2

Evriim ) , ( ). , ( ) , ( * ) , ( v u G v u X y t g y t x
ziliki
2
2 1
) , ( ) , ( v u X c
xx

Parseval

= dv du v u X dy dt y t x
4
1

2
2
2
) , ( ) , (

Trev ) , ( ) ( ) ( ) , ( ) ( ) ( v u X v i u i y t x
y t
n m n m

2 2
) , ( ) , ( ) , ( v u uX i y t x y t x
t

t

2 =
) , ( ) , ( ) , ( v u vX i y t x y t x
y

y

2 =

) , ( ) , ( ) , ( v u X u y t x y t x
t

tt
2 2
2
2
4

=
) , ( ) , ( ) , ( v u x v y t x y t x
y

yy
2 2
2
2
4

=
) , ( ) , ( ) , ( v u uvX y t x y t x
y t

ty
2
2
4

=
) , ( ) ( ) , ( ) ( v u X v u y t x
y t
2 2 2
2
2
2
2
4 + +

56
rnek

t=1.0s ve N=10 olan;
f(nt)=(1,2,3,2,0,-0.5,-1,0,1,0.5) olan ayrk zaman
fonksiyonunu 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Zaman(ndt)
G
e
n
l
i
k

(
c
m
)
-1
0
1
2
3

a) Fourier serisine anz,
b) Fourier katsaylarn iziniz,
c) Fourier katsaylarndan genlik ve faz spektrumlarn iziniz,
d) Fonksiyonun 0 ile 10 arasndaki deerini hesaplayarak iziniz,
e) Fourier katsaylarn M=2N iin hesaplaynz ve iziniz,
f) Fourier katsaylarndan genlik ve faz spektrumlarn M=2N iin hesaplaynz iziniz.

Bu rnek Fourier serilerinin ayrk veriler iin verilen trigonometrik ifadeleri kullanlarak
zlecektir.

Aklama
Srekli fonksiyonunun boyu T ise t eit aralklar ile rneklenmi (saysallatrlm)
fonksiyonun veri boyu (nokta says) N=T/t olacaktr. Buna gre
0 0
tf 2
t N
2
T
2
=

=
olur. Ayrk (saysallatrlm) fonksiyonu f(t)=f(Nt)=f
r
eklinde gsterebiliriz. Bu
durumda ayrk fonksiyonlar iin Fourier seriye alm ifadesi
( ) ) t Mr f 2 cos(
2
a
t kr f 2 sin b t kr f 2 cos a a
2
1
) t r ( f f
0
M
1 M
1 k
0 k 0 k 0 r
+ + + = =

=

Burada M=N/2 dir. Yukardaki bant veri ift (N=2M) sayda noktadan oluan
fonksiyonlar iin kullanlr. Grld gibi seri M-1e kadar alr ve a
M
katsaysna ait
son terim sonradan eklenlenir. Bu durumda a katsays Me kadar hesaplanrken, b
katsays (M-1)e kadar hesaplanr.
M 0,1,2,..., k t kr f 2 t r f
t N
2
a
1 N
0 r
0 k
=

=
) cos( ) (
1 - M 1,2,..., k t kr f 2 t r f
t N
2
b
1 N
0 r
0 k
=

=
) sin( ) (

57
Nokta saysnn (N=2M+1) tek olmas durumunda son terim kullanlmaz. nk a ve b
katsaylar M saydadr. Bu durumda trigonometrik toplam M-1 deil Me kadar alnr.
Buna gre seriye alm ifadesi;
( )

=
+ + = =
M
1 k
0 k 0 k 0 r
t kr f 2 sin b t kr f 2 cos a a
2
1
) t r ( f f
eklini alr. Fourier katsaylar
M 0,1,2,..., k t kr f 2 t r f
t N
2
a
1 N
0 r
0 k
=

=
) cos( ) (
M 1,2,..., k t kr f 2 t r f
t N
2
b
1 N
0 r
0 k
=

=
) sin( ) (
Not: Her iki durumda da b
0
katsays olmad iin b
k
iin knn 1den, a
k
iin sfrdan
baladna dikkat ediniz.

1. Aama: Fourier katsaylarnn hesaplanmas
t =1s, N=10 olduuna gre temel frekans f
0
=1/Nt=1/10=0.1Hz dir.
Nokta says ift olduundan N=2M=10 M=5 olarak bulunur.

a katsaylar

k=0 iin;
)) 1 9 0 1 . 0 2 cos( ) 9 (
) 1 8 0 1 . 0 2 cos( ) 8 ( ) 1 7 0 1 . 0 2 cos( ) 7 ( ) 1 6 0 1 . 0 2 cos( ) 6 (
) 1 5 0 1 . 0 2 cos( ) 5 ( ) 1 4 0 1 . 0 2 cos( ) 4 ( ) 1 3 0 1 . 0 2 cos( ) 3 (
) 1 2 0 1 . 0 2 cos( ) 2 ( ) 1 1 0 1 . 0 2 cos( ) 1 ( ) 1 0 0 1 . 0 2 cos( ) 0 ( (
10
2
0
+
+ + +
+ + +
+ + =

f
f f f
f f f
f f f a

0 5 0 0 1 0 0
0 1 0 5 0 0 0 0 2 0 3 0 2 0 1 2 0 a
0
)) cos( . ) cos( ) cos(
) cos( ) cos( . ) cos( ) cos( ) cos( ) cos( ) cos( ( .
+ + +
+ + + + =

cos(0)=1 olduundan
600 1 5 0 1 0 1 5 0 0 2 3 2 1 2 0 a
0
. ) . . ( . = + + + + + + + =

k=1 iin;
)) 9 * 1 * 2 . 0 cos( 5 . 0 ) 8 * 1 * 2 . 0 cos( 1
) 7 * 1 * 2 . 0 cos( 0 ) 6 * 1 * 2 . 0 cos( 1 ) 5 * 1 * 2 . 0 cos( 5 . 0 ) 4 * 1 * 2 . 0 cos( 0
) 3 * 1 * 2 . 0 cos( 2 ) 2 * 1 * 2 . 0 cos( 3 ) 1 * 1 * 2 . 0 cos( 2 ) 0 * 1 * 2 . 0 cos( 1 ( 2 . 0
1



+ +
+ +
+ + + = a

a
1
=0.990

58
k=2 iin;
)) 9 * 2 * 2 . 0 cos( 5 . 0 ) 8 * 2 * 2 . 0 cos( 1
) 7 * 2 * 2 . 0 cos( 0 ) 6 * 2 * 2 . 0 cos( 1 ) 5 * 2 * 2 . 0 cos( 5 . 0 ) 4 * 2 * 2 . 0 cos( 0
) 3 * 2 * 2 . 0 cos( 2 ) 2 * 2 * 2 . 0 cos( 3 ) 1 * 2 * 2 . 0 cos( 2 ) 0 * 2 * 2 . 0 cos( 1 ( 2 . 0
2



+ +
+ +
+ + + = a

a
2
=-0.778
benzer ekilde;
a
3
=-0.240 a
4
= 0.228 a
5
= 0.000
hesaplanr.

b katsaylar

k=1 iin;
)) 9 * 1 * 2 . 0 sin( 5 . 0 ) 8 * 1 * 2 . 0 sin( 1
) 7 * 1 * 2 . 0 sin( 0 ) 6 * 1 * 2 . 0 sin( 1 ) 5 * 1 * 2 . 0 sin( 5 . 0 ) 4 * 1 * 2 . 0 sin( 0
) 3 * 1 * 2 . 0 sin( 2 ) 2 * 1 * 2 . 0 sin( 3 ) 1 * 1 * 2 . 0 sin( 2 ) 0 * 1 * 2 . 0 sin( 1 ( 2 . 0
1



+ +
+ +
+ + + = b

b
1
=1.055 b
2
=0.095 b
3
=0.005 b
4
=0.059
seriye alm bantsnda bu deerleri yerine koyarsak;
( ) ) cos( sin cos ) ( t rM f 2
2
a
t rk f 2 b t kr f 2 a a
2
1
t r f f
0
M
1 M
1 k
0 k 0 k 0 r
+ + + = =

=

) * . cos(
. sin . . cos . . sin . . cos .
. sin . . cos . . sin . . cos .
.
) (
5 2 0
2
0

4 r 2 0 059 0 4 r 2 0 228 0 3 r 2 0 005 0 3 r 2 0 240 0
2 r 2 0 95 0 2 r 2 0 778 0 r 2 0 055 1 r 2 0 990 0
2
6 1
r f f
r
+
+ + +
+ + + = =

burada rye 0dan 10a kadar deerler verildiinde fr fonksiyonunun deerleri elde edilir.
rnin deeri artrldnda fonksiyonun kendisini tekrarlad grlecektir. Bu da ayrk
fonksiyonun aralnda peryodik olduu varsaymndan kaynaklanmaktadr.

Harmonik genlikleri;
( )
2 1
2
k
2
k k
b a c
/
+ =
bantsndan
c
0
=1.600 c
1
=1.447 c
2
=0.784 c
3
=0.240 c
4
=0.236



59
Harmonik faz alar;

|
|
.
|

\
|
=

k
k 1
n
a
b
tan
bantsndan

0
= 0.000
1
= -0.817
2
= 0.122
3
= 0.022
4
= -0.252

Harmonik genlik ve fazlarnn frekansn fonksiyonu olarak izilmesi ile genlik ve faz
spektrumlar elde edilir.

Hesaplamalar T/2<t<T/2 aral yerine 0<t<T/2 aralnda hesapland iin yalnzca
pozitif eksen zerinde yer alan sprektral deerler elde edilmitir. Negatif eksene ait
deerler pozitif deerlerin karmak elenii olduu iin negatif frekanslara ait genlik
deerlerinde hibir ilem gerekmez iken faz alarnn ters iaretlilerinin alnmas gerekir.
Buna gre f
N
<f<f
N
frekanslar arasndaki deerler aadaki tabloda verildii gibidir.

frekans a
k
b
k
genlik faz
-0.5 0.000 0.000 0.000 -1.571
-0.4 0.228 0.059 0.236 0.252
-0.3 -0.240 0.005 0.240 -0.022
-0.2 -0.778 0.095 0.784 -0.122
-0.1 0.990 1.055 1.447 0.817
0.0 1.600 0.000 1.600 0.000
0.1 0.990 1.055 1.447 -0.817
0.2 -0.778 0.095 0.784 0.122
0.3 -0.240 0.005 0.240 0.022
0.4 0.228 0.059 0.236 -0.252
0.5 0.000 0.000 0.000 1.571

Tabloda frekans deerlerinin 0.5<f<0.5 aralnda oluuna dikkat ediniz. t=1s
olduundan Nyquest frekans f
N
=1/2t=1/2=0.5 olarak bulunur. Nyquest frekans bir
spektrumda grlebilecek en yksek frekanstr. Nyquest frekansn dier ad katlanma
frekansdr. nk f
N
frekansndan daha byk frekanslar iin hesaplama yaplrsa spekreal
deerler her f
N
deerleri iin tekrarlanacaktr.



60
-0.5 -0.4 -0.3 -0. 2 -0.1 0.0 0. 1 0.2 0.3 0. 4 0.5
-1
0
2
-0.50 0. 00 0.50
-3. 14
0.00
3.14
frekans (Hz)
frekans (Hz)

ekil 13: 0.5<f<0.5 frekans aral iin b katsaylar (stte) ve a katsaylar (altta)


-0.5 -0.4 -0.3 -0.2 -0.1 0.0 0.1 0. 2 0.3 0.4 0. 5
0
1
2
-0.50 0.00 0.50
-3.14
0.00
3.14
frekans (Hz)
frekans (Hz)

ekil 14:. 0.5<f<0.5 frekans aral iin faz (stte) ve genlik (altta) spektrumlar. genlik ve faz
spektrumlarnn a ve b katsaylarnn davranlarna ok benzediklerine dikkat ediniz.


61
0.0 0.5 1. 0 1.5 2.0
fre ka ns (Hz)
0
1
2
g
e
n
l
i
k
0.00 0.50 1.00 1.50 2. 00
-3.14
0.00
3.14
f
a
z

ekil 15: 0<f<2Hz arasnda hesplanm genlik ve faz sprektrumlar. Spektral deerlerin her f
N
=0.5Hz deeri
iin tekrarladna (yani katlandna) dikkat ediniz.

Aadaki Fortran program verilen ayrk bir fonksiyonun Fourier katsaylarn, genlik ve
faz spektrumlarn hesaplar ve seriye alar.

C Bu program Fourier katsaylarndan Fourier spekrtumu hesaplar
C Bu program nokta saysnn tek ve itf olmas durumlar alr.
C x(i)=giri verisi
C a(i)= a katsaylar
C b(i)= b katsaylar
C dt= ornekleme aralg
C f0= temel frekans
C y(i)= fouerier serisi
C amp(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan genlik spektrumu
C phase(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan faz spektrumu
dimension x(0:100),a(0:100),b(0:100),y(0:100),
&amp(0:100),phase(0:100),F(0:100)
open(5,file='fourier.ver',status='old')
open(6,file='fourier.dat')
data pi,dt/3.1415927,1.0/
read(5,*) NN
N=NN-1
read(5,*)(x(i),i=0,N)
write(*,9)(I,x(i),i=0,N)
9 FORMAT(I3,F8.3)
M=NN/2
MM=M
WRITE(*,*)'M=',M
f0=1./(NN*dt)
C fourier katsaylar hesaplanyor
write(*,*) 'a katsayilari'

62
do 15 k=0,MM
ak=0.
do 10 i=0,N
10 ak=ak+x(i)*cos(2.*pi*f0*i*k)
a(k)=2.0*ak/(NN*dt)
15 write(*,*) a(k)
write(*,*) 'b katsayilari'
do 25 k=1,MM
bk=0.
do 20 i=0,N
20 bk=bk+x(i)*sin(2.*pi*f0*i*k)
b(k)=2.0*bk/(NN*dt)
25 write(*,*) b(k)
C spektrum hesaplanyor.
do 30 i=0,MM
amp(i)=sqrt(a(i)**2+b(i)**2)
phase(i)=atan(-b(i)/A(I))
30 CONTINUE
DO 45 I=0,N
YY=0.
LL=M
if(2*M.eq.NN)LL=m-1
DO 40 K=1,LL
YY=YY+A(K)*COS((2.0*pi*f0*K*I))+B(K)*SIN(2.0*pi*f0*K*I)
40 CONTINUE
Y(I)=(A(0)/2.0)+yy
if(2*M.eq.NN)y(i)=y(i)+(a(m)/2.0)*cos(2.0*pi*f0*M*i)
45 CONTINUE
WRITE(*,*)'FOURIER ACILIMI'
WRITE(*,36)(Y(I),I=0,N)
36 FORMAT(F8.3)
DO 50 I=0,MM
C1=I
C2=NN
50 F(I)=C1/C2
write(6,35)(F(I),a(i),b(i), amp(i),phase(i), i=0,MM)
35 format(5f8.3)
stop
end

Ayrk Fourier Dnm

t=1.0s ve N=10 olan
f(nt)=(1, 2, 3, 2, 0, -0.5, -1, 0, 1, 0.5)
olan ayrk zaman fonksiyonun Fourier ve
ters Fourier dnmlerini hesaplaynz.
f =1/N=1/10=0.1Hz
f
N
=1/2t=0.5Hz dir.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Zaman(ndt)
G
e
n
l
i
k

(
c
m
)
-1
0
1
2
3


63
Aklama
Ayrk Fourier dnmleri
) f kr 2 i exp( f
N
1
f
1 N
0 r
r k
=

=
Fourier dnm
) f kr 2 i exp( f
N
1
f
1 N
0 k
k r
=

=
Ters Fourier dnm
bantlar ile hesaplanr.

r=0 iin;
)) 1 . 0 0 9 2 i exp( 5 . 0
) 1 . 0 0 8 2 i exp( 1 ) 1 . 0 0 7 2 i exp( 0 ) 1 . 0 0 6 2 i exp( 1
) 1 . 0 0 5 2 i exp( 5 . 0 ) 1 . 0 0 4 2 i exp( 0 ) 1 . 0 0 3 2 i exp( 2
) 1 . 0 0 2 2 i exp( 3 ) 1 . 0 0 1 2 i exp( 2 ) 1 . 0 0 0 2 i exp( 1 ( 1 . 0 f
0
+
+ +
+ +
+ + =

)) 0 exp( 5 . 0 ) 0 exp( 1 ) 0 exp( 0
) 0 exp( 1 ) 0 exp( 5 . 0 ) 0 exp( 0 ) 0 exp( 2 ) 0 exp( 3 ) 0 exp( 2 ) 0 exp( 1 ( 1 . 0 f
0
+ + +
+ + + + =

exp(0)=1 olduundan
8 0 5 0 1 0 1 0 5 0 0 2 3 2 1 1 0 f
0
. ) . . ( . = + + + + + + + + =

f
1
,f
2
,f
3
,f
4
,f
5
benzer ekilde hesaplanr. Aadaki tabloda 0<f<1.0Hz arasnda hesplanan
Fourier dnmnn gerel, sanal bileenleri ile genlik ve faz spektrum deerleri
verilmitir. Gerel ve sanal bileen deerlerinin 2.5 bantsnda verildii gibi a
n
ve b
n

katsaylarnn yarsna eit olduuna dikkat ediniz.
frekans Gerel bileen Sanal bileen Genlik Faz
0.0 0.800 0.000 0.800 0.000
0.1 0.495 -0.527 0.723 0.817
0.2 -0.389 -0.048 0.392 3.020
0.3 -0.120 -0.003 0.120 3.120
0.4 0.114 -0.029 0.118 0.252
0.5 0.000 0.000 0.000 1.571
0.6 0.114 0.029 0.118 6.031
0.7 -0.120 0.003 0.120 3.164
0.8 -0.389 0.048 0.392 3.263
0.9 0.495 0.527 0.723 5.466
1.0 0.800 0.000 0.800 0.000


64
0.0 0. 5 1.0
fre ka ns (Hz)
0
1
g
e
n
l
i
k
0.00 0.50 1. 00
0.00
3.14
6.28
f
a
z

ekil 16: 0<f<1.0Hz iin Genlik(altta) ve faz (stte) spektrumlar

C Bu program ayrk Fourier dnm ifadesini kullanarak
C Fourier spekrtumu hesaplar
C x(i)=giri verisi(fk-ayrk zaman fonksiyonu)
C frq(i)=frekans
C amp(i)=genlik spektrumu
C phase(i)= faz spektrumu(0-2pi arasnda tanmlanmtr)
C y(i)= ik(fr-spektral deer)
C xsp(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan spektrum
C df=freakns (artm) rneklemesi
C dt=rnekleme aral
COMPLEX Y(0:100),YC
dimension x(0:100),AMP(0:100),phase(0:100),FRQ(0:100)
DATA PI/3.1415927/
open(5,file='fourier.ver',status='old')
open(6,file='fourier.dat')
read(5,*) NN
N=NN-1
read(5,*)(x(i),i=0,N)
write(*,9)(I,x(i),i=0,N)
9 FORMAT(I3,F8.3)
DF=1./nn
DT=1.0
DO 10 K=0,NN
DO 11 I=0,N
YC=CMPLX(0,-2*PI*K*DF*I)
11 Y(K)=Y(K)+X(I)*EXP(YC)
Y(K)=Y(K)/NN
WRITE(*,*)Y(K)
10 CONTINUE
C spektrum hesaplanyor.
do 30 i=0,NN
FRQ(I)=I*DF

65
AMP(i)=CABS(Y(I))
phase(i)=atan2(-AIMAG(Y(I)),REAL(Y(I)))
write (*,*) AMP(i),phase(i)
30 CONTINUE
do 35 i=0,NN
35 if(phase(i).lt.0)phase(i)=phase(i)+2*pi
WRITE(6,*)NN
DO 25 I=0,NN
R=REAL(Y(I))
AIM=AIMAG(Y(I))
25 WRITE(6,15)FRQ(I),R,AIM,AMP(I),PHASE(I)
15 FORMAT(5F10.3)
stop
end

Ayrk Ters Fourier Dnm

nceki rnekte bir f(t) fonksiyonunun ayrk Fourier dnm hesaplanmtr. imdi
hesaplanan Fourier dnmnn tersini, yani ters Fourier dnmn hesaplayalm.

Ayrk ters Fourier dnm bants aadaki gibidir.
) exp( f rk 2 i f
N
1
f
1 N
0 k
k r
=

=

Bu bantdan da grlecei gibi yaplacak ilem AFD ile ok benzerdir, yalnzca stel
ifadenin iareti deimitir.
C Bu program Ters Fourier Dnm hesaplar
C y(i)=giri verisi(spektral veri)(karmak)
C df=frekans artm
C dt= zaman rneklemesi
C y(i)= k (zaman fonksiyonu)
C
COMPLEX Y(0:100),XX,XC
dimension x(0:100)
DATA PI/3.1415927/
open(5,file='fourier.DAT',status='old')
open(6,file='Tfourier.dat')
read(5,*) NN
N=NN-1
DO 12 I=0,NN
read(5,13)FRQ,XR,XI,AX,PX
WRITE(*,13)FRQ,XR,XI,AX,PX
12 Y(I)=CMPLX(XR,XI)
13 FORMAT(5F10.3)
DF=1./NN
DT=1.
DO 10 I=0,N
XX=0.
DO 11 K=0,N
XC=CMPLX(0,2.*PI*K*DF*I*DT)

66
11 X(I)=X(I)+Y(K)*CEXP(XC)
WRITE(*,18)X(I)
WRITE(6,18)X(I)
18 FORMAT(F8.4)
10 CONTINUE
stop
end

C ************************ CXFOUR.FOR *****************************
C JFZ VER-LEM II DERS N YAZILMITIR
C Bu program ayrk Fourier dnm ifadesini kullanarak
C Fourier spekrtumu hesaplar
C x(i)=giri verisi(fk-ayrk zaman fonksiyonu)
C frq(i)=frekans
C amp(i)=genlik spektrumu
C phase(i)= faz spektrumu(0-2pi arasnda tanmlanmtr)
C y(i)= ik(fr-spektral deer)
C xsp(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan spektrum
C df=freakns (artm) rneklemesi
C dt=rnekleme aral
C
******************** MAYIS-2000 MF *********************

COMPLEX Y(0:100),YC
dimension x(0:100),AMP(0:100),phase(0:100),FRQ(0:100)
DATA PI/3.1415927/
open(5,file='CXFOUR.VER',status='old')
open(6,file='CXFOUR.SON')
read(5,*) NN
N=NN-1
read(5,*)(x(i),i=0,N)
write(*,9)(I,x(i),i=0,N)
9 FORMAT(I3,F8.3)
DF=1./nn
DT=1.0
DO 10 K=0,NN
DO 11 I=0,N
YC=CMPLX(0,-2*PI*K*DF*I)
11 Y(K)=Y(K)+X(I)*EXP(YC)
Y(K)=Y(K)/NN
WRITE(*,*)Y(K)
10 CONTINUE
C spektrum hesaplanyor.
do 30 i=0,NN
FRQ(I)=I*DF
AMP(i)=CABS(Y(I))
phase(i)=atan2(-AIMAG(Y(I)),REAL(Y(I)))
write (*,*) AMP(i),phase(i)
30 CONTINUE
WRITE(6,24)
do 35 i=0,NN
35 if(phase(i).lt.0)phase(i)=phase(i)+2*pi
DO 25 I=0,NN
R=REAL(Y(I))
AIM=AIMAG(Y(I))


67
25 WRITE(6,15)FRQ(I),R,AIM,AMP(I),PHASE(I)
24 FORMAT(5x,'FREKANS',2x,'GEREL BL',2x,'SANAL BL',2x,'GENLK',3x,
& 'FAZ')
15 FORMAT(5F10.3)
stop
end

CXFOUR.VER (VER DOSYASI)
4
1 2 3 2

CXFOUR.SON (SONU DOSYASI)

FREKANS GEREL BLEEN SANAL BLEEN GENLK FAZ
.000 2.000 .000 2.000 .000
.250 -.500 .000 .500 3.142
.500 .000 .000 .000 1.571
.750 -.500 .000 .500 3.142
1.000 2.000 .000 2.000 .000


C ************************* FOURIER.FOR ****************************
C JFZ-VER-LEM-II DERS N YAZILMITIR.
C
C
Bu program Fourier katsaylarn trigonometrik bantlardan
hesaplar,
C bu katsaylardan Fourier spekrtumu hesaplar.
C Bu program nokta saysnn tek ve itf olmas durumlar alr.
C x(i)=giri verisi
C a(i)= a katsaylar
C b(i)= b katsaylar
C dt= ornekleme aralg
C f0= temel frekans
C y(i)= fouerier serisi
C amp(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan genlik spektrumu
C phase(i)=fourier katsaylarndan hesaplanan faz spektrumu
C (N.CANITAZ,)-JFZ VER LEM-I,
C (H.ZDEMR,)-JFZ VER LEM-II,
C (M.F. ZER,2000)-JFZ VER LEM-II,
C (M. BATH,1974) SPECTRAL ANALYSIS IN GEOPHYSICS
C mfo-mays/2000
C *****************************************************************
dimension x(0:100),a(0:100),b(0:100),y(0:100),
& amp(0:100),phase(0:100),F(0:100)
open(unit=5,file='fourier.ver',status='old')
open(unit=6,file='fourier.SON')
data pi,dt/3.1415927,1.0/
read(5,*) NN
N=NN-1
read(5,*)(x(i),i=0,N)
write(*,9)(I,x(i),i=0,N)
9 FORMAT(I3,F8.3)
M=NN/2
MM=M
WRITE(*,*)'M=',M
f0=1./(NN*dt)
C fourier katsaylar hesaplanyor

68
write(*,*) 'a katsayilari'
do 15 k=0,MM
ak=0.
do 10 i=0,N
10 ak=ak+x(i)*cos(2.*pi*f0*i*k)
a(k)=2.0*ak/(NN*dt)
15 write(*,*) a(k)
write(*,*) 'b katsayilari'
do 25 k=1,MM
bk=0.
do 20 i=0,N
20 bk=bk+x(i)*sin(2.*pi*f0*i*k)
b(k)=2.0*bk/(NN*dt)
25 write(*,*) b(k)
C spektrum hesaplanyor.
do 30 i=0,MM
amp(i)=sqrt(a(i)**2+b(i)**2)
phase(i)=atan(-b(i)/A(I))
30 CONTINUE
DO 45 I=0,N
YY=0.
LL=M
if(2*M.eq.NN)LL=m-1
DO 40 K=1,LL
YY=YY+A(K)*COS((2.0*pi*f0*K*I))+B(K)*SIN(2.0*pi*f0*K*I)
40 CONTINUE
Y(I)=(A(0)/2.0)+yy
if(2*M.eq.NN)y(i)=y(i)+(a(m)/2.0)*cos(2.0*pi*f0*M*i)
45 CONTINUE
WRITE(*,*)'FOURIER ACILIMI'
WRITE(*,36)(Y(I),I=0,N)
36 FORMAT(F8.3)
DO 50 I=0,MM
C1=I
C2=NN
50 F(I)=C1/C2
write(6,34)
34 format(2x,'Frekans',1x,'a-katsay',1x,'b-katsay',1x,'genlik',3x,'fa
& z')
write(6,35)(F(I),a(i),b(i), amp(i),phase(i), i=0,MM)
35 format(5f8.3)
stop
end

FOURIER.VER (VERI DOSYASI)
4
1 2 3 2

FOURIER.SON (SONU DOSYASI)

Frekans a-katsay b-katsay genlik faz
.000 4.000 .000 4.000 .000
.250 -1.000 .000 1.000 .000
.500 .000 .000 .000 1.571