Sosyolojik Düşünme Ve Metodolojisi

Bu kitabn APA stili referans: Birkk, M. C. (1998). Sosyolojik Dnme ve Metodolojisi (1.6 ed.).
Indiana University Digital Library of the Commons. Retrieved from http://hdl.handle.net/10535/24
SOSYOLOJK
DNME
ve
METODOLOJS
Mehmet Cneyt BRKK
Elektronik Srm 1.6
stanbul 1998
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. NDEKLER
ii
Sunu..........................................................................................................................1 I. Dnme ve Sosyoloji...........................................................................................4 A. Bilimsel ve Eletirel Dnme.....................................................................9 B. Realisttik ve dealisttik Dnme..............................................................10 C. Bilgi Kaynaklar ve Objektivite Problemi.................................................11 D. Sosyolojik Dnmenin Bilgi Kaynaklar.................................................15 E. Sosyolojik Dnme....................................................................................18 F. Niin Sosyolojik Dnme?........................................................................19 G. Sosyolojik Alan............................................................................................24 H. Sosyoloji ve Yakn Bilimler........................................................................28 II. Perspektif ve Metot............................................................................................36 A. Sosyolojik Bak...........................................................................................36 B. Mikro ve Makro Alar................................................................................39 C. Sosyolojide Aratrma..................................................................................44 D. Saysal ve Niteliksel Aratrmalar...............................................................48 E. Sosyolojik Dnmenin Metodolojik zellikleri....................................49 F. Sosyolojik Dnme ve Metot Problemleri..............................................51 III. Dnme ve Aratrma...................................................................................54 A. Soru Sorma...................................................................................................54 B. Kavram Tanmlama.....................................................................................59 C. Aratrma Problemi......................................................................................64 1. Tespiti......................................................................................................65 2. zm...................................................................................................67 D. Beyin Frtnas..............................................................................................73 E. Konsept Haritas..........................................................................................75 F. Konu Seimi ve Gerekelendirme.............................................................77 G. Teori Kurma................................................................................................81 H. Problemden Teblie Bir Sosyolojik Dnme rnei...........................84 I. Okuma............................................................................................................93 J. Not Alma........................................................................................................97 K. Yazm............................................................................................................98 L. Szl letiim..............................................................................................108 IV. Bilimsel Metnin Yaps...................................................................................112 A. Balk...........................................................................................................113 B. nsz..........................................................................................................117 C. Giri.............................................................................................................117 D. Problem......................................................................................................118 E. Kaynaklarn Deerlendirilmesi.................................................................119 F. Metodoloji...................................................................................................119 1. Srvey ve Anket Aratrmas .............................................................120 2. Gzlem Aratrmas............................................................................122 3. erik Aratrmas.................................................................................123
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. iii G. Bulgularn Deerlendirilmesi...................................................................124 H. Sonu..........................................................................................................124 I. zet..............................................................................................................125 J. almann Kontrol Edilmesi....................................................................126 K. Kaynak Gsterme.....................................................................................127 1. MLA Biimi..........................................................................................128 a) Yazl Kaynaklar:...........................................................................128 b) Elektronik Kaynaklar...................................................................131 2. APA Biimi...........................................................................................133 a) Yazl Kaynaklar............................................................................133 b) Elektronik Kaynaklar...................................................................134 3. Chicago Biimi.....................................................................................137 Kaynaklar...............................................................................................................141
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi.
Sunu
Gnmzde sosyal hayat gelitike ve karmaklatka, politikalarn belirlenmesi, problemlerin giderilmesi, ksaca herhangi bir sosyal faaliyet iin bilimsel alma sonucu ortaya karlm olan bilgiye giderek daha ok ihtiya duyulmaktadr. Sosyal dnyadaki mevcut bilginin kavranmas ve dondurulmu bir gerek olarak kabul edilmeyerek yeni bilgilere yol amas iin sosyolojik bir dnme tarzna gerek duyulmaktadr. Bu almada sosyoloji, metodoloji ve felsefeden yararlanlarak sosyolojik olarak dnmenin teknii aratrlmaktadr. Ama, dnme veya aratrma yapma gibi entelektel bir alma esnasnda bilimsel dogmalar, dnce kalplar veya dier metodolojik hatalara dmeden ya da engellere taklmadan sosyal olaylarn anlalmasn salayacak pratik bir dnme metodu oluturmaktr. Bylece aratrmacnn herhangi bir
sosyal olgu hakkndaki bilgisi, sadece bakalarnn o konuyla ilgili daha nceki anlaylaryla snrl kalmayarak olayn hakikatine baka ynleriyle de nfuz edebilecektir. almada dnme ve metodolojinin nemli noktalar birletirilerek sosyolojik dnmenin temel erevesi kurulmaya allmaktadr. Aratrmadaki teori ve pratik ban koparmamak iin konular mmkn olduu kadar birlikte ele alnmakta ve uygulama rnekleriyle aklanmaktadr. Bu amala sk kullanlan baz aratrma tekniklerine de yer verilmitir. Vurgulanmas gereken bir husus da metodolojinin aratrma tekniklerinden ok daha tede ve en az aratrmann kendisi kadar nemli olduudur. Bilimsel bir almada her admn dnlerek atlmas gerekmektedir. Aksi takdirde elde edilmi olan sonular geersiz olacaktr. Sosyal konularla ilgilenen herkesin, sosyolojik dnmeyi hem bir dnce tarz hem de dnme metodu olarak kullanmas yararl olacaktr. Bylece sosyal olaylar daha kolay, anlaml ve gerekte olduklar gibi deerlendirilebilecektir. Gnmzde her kesimden insann en ok ihtiya duyduu ey kendisinin dndaki dnyada ve kendi benliinde olup bitenleri anlamasn salayacak dnsel bir nitelik kazanmak; bylece, nnde bulduu bilgilerden bu amala yararlanabilmek iin gelikin bir dnce dzeyine kabilecek duruma gelebilmektir.1 Sosyolojik dnme pratik bir metot salayarak sosyal olaylarn anlalmasn kolaylatrmakta, belli bir disiplinin kalplarnn dnda, gerekte etkili olan baka faktrleri de hesaba katarak daha da netletirmektedir. Bylece sosyal hadiseler gerekte olduklar gibi deerlendirilebilmektedir. Zaten sosyolojinin amac da budur. Sosyoloji biliminin tahsili, sosyologlara zaman iinde sosyolojik bir dnme tarzn salamakla birlikte, mevcut standartlarn tesine geecek bak tarzlarn gelitirme mecburiyeti vardr. te yandan, sosyal bilimler sahasndaki dier aratrmaclarn kendi disiplinlerindeki almalarna katk salamas bakmndan sosyolojik dnmeyi dikkate almalar gerekmektedir. Sosyolojik dnebilmenin yararl olaca bir baka kesim
1
C. W. Mills, (1979). Toplumbilimsel Dn. (ev. .Oskay), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, s.10.
de sosyal politikalarla uraan veya karar verme grevindeki yneticiler, yetkililer ve siyasilerdir. Doru kararlarn alnmas sadece mevcut teknik imkanlarn en uygun kombinasyonunu salamakla deil, mevcut olan tm faktrler karar verme srecine dahil edilmesiyle gereklemektedir. zellikle sosyal determinantlar esas faktr olarak deerlendirmeye katlmaldr. Bir toplumun kendine has artlar ihmal edilerek yaplan faaliyetler hem eksik hem de bilimsellikten uzaktr.2 Bu nedenle gnmz insan iin mmkn olduu kadar geni bir yelpazeyi dikkate alan ve srekli gelitirilen sosyolojik bir dnce biimi salanmaldr.
E. ksz, "Bilgi Toplumu ve Trk Kltrnde Vasat Amak." Yeni Trkiye. Say: 19, (Ocak-ubat 1998), s. 587.
I.Dnme ve Sosyoloji
Genel bir kanya gre insan, kainatta bilinen varlklar arasnda en mkemmel olandr. Kendi zihni yetenekleriyle en kk ayrntsna kadar kurduu muazzam bir sosyal dnyada yaamaktadr. nsann kendi snrlar tesini idrak edemedii iin en mkemmel olduunun ispat elbette mmkn deildir. Ancak u husus kesindir ki, insanda bulunan zelliklerden bir ksm bilinen dier varlklarda ya hi yoktur ya da ok ilkel seviyelerde mevcuttur. Bu zelliklerden en nemlisi akl ve onun insana mahsus olan fonksiyonlardr. Dnebilmesi ve aklna hitap edilebilmesi sayesinde dier varlklardan ayr, zel bir konumda bulunmaktadr. Sahip olduu dnme yetkisi ve grevi nedeniyle de davranlarnn sorumluluunu yklenmektedir. Bu sorumluluun dl geleceini istedii gibi yine kendisinin kurmasdr. te insan asndan dnmenin nemi bu anlamdadr. Baka bir deyile kendi geleceini kuran insan iin genel anlamyla dnme, en nemli zelliktir. zellikle felsefi bak asndan, gnmze intikal eden miras erevesinde insann dnme zelliini yeterince kullanmad da grlmektedir.3 Halen pek ok sosyal problem zmszlk iinde
3
K. Jaspers, (1961). The Future of Mankind. (Trans. E. B. Ashton), USA: The University of Chicago Press, s. 209
varln srdrmektedir. Bir ksmnn ise zm bilindii halde toplumu ykc etkileri devam etmektedir. Dnme yeteneini gereince kullanm olsayd yada doru dnebilmi olsayd daha farkl bir durumda olabilirdi. Acaba insan ne tr zelliklere sahiptir ki kendine problem yaratmaya devam etmektedir. Sosyal bilimlerde insan aklayan iki genel model bulunmaktadr.4 Bunlardan ilki biyolojik modeldir. nsan davranlarn artl refleksler fikrinden hareketle bir organizmann reaksiyonlar olarak grmektedir. Dieri ise sosyolojik modeldir ve bu kitabn konusudur. Her iki model de bir davrann nedenlerini iki ayr guruba blerek incelemektedir. Sosyolojik modelde davrann sosyal nedenleri ele alnmaktadr. te yandan dnce, komple bir kavramdr ve erevesi iinde birbirinden ok farkl hususiyetleri de barndrmaktadr. Mesela, hangi dnce dorudur? Doruluk ve yanlln kstaslar nasl deimektedir? Bunlar da birer dnce midirler, yoksa varlk iin kurulmu birer boyut mudurlar?5 Tm dnyann keifleriyle tand bir bilim adamnn m dnceleri iyidir veya dorudur, yoksa kendini am ve her trl beeri zaaf ve ihtiraslardan kurtulmu bir obannkiler mi? Bunlarn zihni yaplanmalar nasldr ki, farkl dnceler retebilmektedirler? yi ve kt, doru ve yanl birbirlerinden nasl ayrlmakta, hatta insanlara gre neden deimektedir? Bu sorular etik ilmi veya ahlak felsefesinin sorular olmakla birlikte, kltrel antropoloji ve sosyoloji, doru ve yanl kavramlarnn kltrlere gre deitiini kabul etmektedir. Rlativizm' e gre, dorunun tarifi, fert tarafndan doru olduu kabul edilen ey olarak yaplmaktadr. Ancak, doru veya yanl, sadece ferdin dncelerine bal olan bir kavram deildir. Etik (ahlak) teorilerine gre, doru ve yanl dnceleri, ferdi varla (sbjektivizm veya ferdi rlativizm teorisi), grup varlna (kltrel rlativizm teorisi), ya da insanst varln (klli irade teorisi)
4
H. Gerth ve C. W. Mills, (1964). Character and Social Structure: The Psychology of Social Institutions. USA: Harbinger Book, s. 3-18. W. Lippmann, (1963). Essays in The Public Philosophy. (7. Bask), USA: Mentor Book, s. 110.
deerlerine, dncelerine veya tavrlarna baldr.6 Bunlarn yan sra idraksizlik (noncognitivism) teorisi doruluk ve yanlln hi bilinemeyeceini sylemektedir. Natralizm teorisi ise, tam tersi gryle, dorunun ve yanln durumu tasvir eden bilgilere sade bir bakla bilineceini sylemektedir. Non-natralizm teorisi, bili iin mevcut olandan daha fazla bir bilgiye, mesela, sezgi7 gibi bize dorunun ne olduunu syleyen bilgiye veya ahlak kurallarnn gereine ihtiya duyulduunu ifade etmektedir.8 Fakat ou kiinin katlaca ortak bir yarg, insann belli bir amac gerekletirmeye ynelik istisnai zelliklerle donatlm olduudur. Bu byk mnnn aslnda anlamsz olduunu iddia etmek, gln olmakla birlikte, insana verilmi olan kapasitenin ve dolaysyla da mnnn bykln teyit eder. Dnme ve irade birbirinden ayrlamayan, hatta birbirlerini gerektiren kavramlardr. Varln hem bir irade eseri ve hem de kendisine has bir iradesinin olduu temel kabulmzdr. Bu bak as, tesadf gelimeyi ngren evrimci dnceden farkldr. zellikle sosyal olaylarn gnlk mahedeleriyle bile, srekli devam eden top yekn bir gelimenin olduunu sylemek mmkn deildir. Bu durum, seiciliin vuku bulduunu, baka bir deyile iradenin olduunu ortaya koyar. Belli bir ynde dnme ve davranabilme gc olarak kabul edilen iradenin gerek art zgrlktr. Sosyal yaplar da iradelerin sosyal boyutlara ulamasnn bir sonucudur. Toplumlar birbirlerinden farkl ekillerde bilinli ya da bilinsiz olarak insan zihninde kk salm zelliklerin rndrler.9
A. J. Kimmel, (1990). Ethics and Values in Applied Social Research. (3. Bask), USA: Sage Publications, s. 10-23. Bergson'a gre sezgi filozofun zihninde hi bir ekilde formle edilmemi bilitir. [H. Bergson, (1946). The Creative Mind. (Trans. M. L. Andison), USA: Philosophical Library, s. 127-9.] R. L. Purtill, (1976). Thinking About Ethics. USA: Prentice-Hall, s. 1-13. R. Aron, (1969). Progress and Disillusion: The Dialectics of Modern Society. USA: The New American Library, s. 272.
8 9
Ksaca insan mkemmel zelliklerle donatlm olarak yaratlmaktadr. "Yaratc tarafndan ona, yer yz ve onun kaynaklarn kullanp gelitirebilecek bir kabiliyet verilmi, dnyaya gnderili gayesine uygun cihazlarla donatlmtr. ... Canllar iinde sadece insan, gelitirdii medeniyeti, kendinden sonrakilere aktarma kabiliyetine sahiptir. Grld gibi, btn bu hususlar, insann balangtan itibaren zel olarak yaratldn ortaya koyar."10 Bu zelliinin en byk belirtisi, tam olarak kullanamyor olmasyla birlikte dnme yetenei ve onun bir sonucu olan bilme hadisesidir. Baka bir deyile insan, kabiliyetlerini bilgi ile birletirerek icat etmekte, retmekte, kontrol ve hkmetmektedir. Bilme ruhi bir hadisedir. Bilgi ise, bilmenin lisan halinde yaplanm bir sonucudur. drak, tasavvur ve dnme ise farkl birer bilme tarzlardr. Von Aster, "dnme nedir?" sorusuna yle bir cevap vermektedir: Dnmek, "... birletirmek, paralamak ve mukayese etmektir diyebiliriz. Birletirmede objeleri bir birlik veya bir btn halinde toplarm; paralamakla da bir objeyi paralarna ayrm olurum; mukayesede ise iki veya daha ziyade obje arasnda mevcut olan bir nispeti (mesela bir eitlik, benzerlik, bakalk nispetini) renirim."11 drak, tasavvur ve dnme tarzlar birbirinden ayrlamaz. Biri olmadan dieri mmkn deildir. Mesela idrak edilmeyen bir ey tasavvur edilemez veya tasavvur edilmeyen bir ey dnlemez. Ksaca dnme, idrak ve tasavvurla birlikte ruhi bir hadise olan bilmenin saland haldir. Herhangi bir sosyal faaliyet de dnme fiiline sebep olmaktadr. Marksizme gre dnce ve fikirler emekten kaynaklanrlar; insanlar daha sonra toplumsal faaliyetleri sresince dnmelerini ve fikirlerini gelitirirler.12 Bu kanaate gre dnme tamamen sosyal bir rndr. Veblen'e gre dnme, kkenleri barbar toplumlarn zellii olan feodal
10 11 12
H. M. Morris, (1985). Yaratl Modeli. (Terc. A. Tatl, v.d.), Ankara: Milli Eitim Basmevi, s. 169. Ernst von Aster, (1945). Bilgi Teorisi ve Mantk. (ev. M. Gkberk), stanbul: (?), s. 35 M. Cornforth, (1997). Bilgi Teorisi. (ev. H. Selman), stanbul: Yorum Yaynevi, s. 69.
yapdaki aristokrat snflara kadar uzanan bo zamanlarn nemli bir fonksiyonudur. Bu dnemde bir st snf olan aristokrasi (Veblen bu kesimi bo zaman snf 'Leisure Class' adyla adlandrmaktadr) yalnzca ynetim, sava, dini iler ve sporla megul olmaktadr.13 Elbette dnme sadece rahat bir hayat tarznn salad bo zamanlarn bir fonksiyonu deildir. eitli bilim ve sanat eserleri meydana getirmek iin uygun imkanlara sahip olmak gereklidir, ancak zor artlarn da insan dncesini uyaran bir dier faktr olduu unutulmamaldr. Bu nedenle dnce ve rnleri, top yekn bir toplumun eseridir. Nitekim, Sapir'e gre, bir toplumun yaptklar ve dndkleri kltr olarak tanmlanr.14 bu bakmdan dnmede tarihi bir sre de sz konusu olmaktadr. Uzun zaman srelerinde tecrbe edilen hayat tarzlar topluluklara, milletlere ve medeniyetlere has belli bir dnce mecras oluturmaktadr. Fakat herhangi bir zorunlu istikamet mecburiyeti yoktur.15 Mesela, eski Sovyetler Birlii'ndeki sosyalizmin dayal olduu maddeci dnce tarzndan ok ksa srede vazgeilmitir. Bu bakmdan dnceyi ve slubunu herhangi bir vehe ile snrlamak doru deildir. Sosyal evre bireyin tutumlarn ve dnceyi etkilemektedir. Bu faktrlerin en nemlilerinden biri ferdin dnme ile ilgili nitelikleridir. Acaba, birey dnme esnasnda hangi niteliklere sahip olmaldr? Soyut dnce iin ferd zihin baz artlar salamaldr. Sembolik olarak dnebilmek, fikir yrtebilmek, planlayabilmek ve mmkn olan ekli bulup gerektii gibi hareket edebilmek genel zelliklerdir. Birey ve zihni ncelikle egosantriden kurtulmu olmal ve evre ile objektif mnasebetler kurabilmelidir. Ancak bu takdirde zihnin olumsuz etkilerden kurtularak ve kontrol edilmeden dnebilmesi mmkn olabilecektir. Bask altnda
13
T. Veblen, (1934). The Theory of the Leisure Class: An Economic Study of Institutions. N.Y.: The Modern Library, s. 2-20. E. Sapir, (1931). "Language, Race and Culture", The Making of Man: An outline of Anthropology. (Ed. by. V.F. Calverton), N.Y.: The Modern Library, s. 151. S. Taylor, (1956). Conceptions of Institutions and The Theory of Knowledge. N.Y.: Bookman Associates, s. 130.
14
15
bulunan veya herhangi bir ekilde kontrol altnda tutulan bir zihnin serbeste hareket edebilmesi veya evresindeki bir problemi grebilmesi beklenemez. Daha sonra iradeli bir ekilde problemi zmeye teebbs etmelidir. Bunun iin inisiyatifi ele almas ve problemin zm iin uygulamaya geebilmesi gerekmektedir. Bir konu hakknda karar verilmedike bir sonraki admn atlmas mmkn deildir. zm amalandktan sonra belli bir dn istikameti semek gerekmektedir. Ancak dn bir gr asndan dierine kaydrabilmek iin mmkn olduu kadar esnek olmaldr. Esnekliin yan sra zihnin, bir meselenin eitli durumlarn sral bir ekilde muhafaza edebilmesi, birden fazla birbiri ile ilgili olmayan uyarana kar ayn zamanda cevap verebilmesi de gerekmektedir. Ele alnan meselenin btnne vakf olmal, kavrayabilmeli, nitelerine ayrabilmeli, o mesele ile beraber olan fakat ilgili bulunmayan dier halleri ayrabilmeli ve ayrlm paralar uygun bir sra ile btn tekil edecek ekilde dzenlemelidir.
A.Bilimsel ve Eletirel Dnme Baz yazarlar dnmeyi iki mecrada ele almaktadrlar. Dier bir deyile btn kavramada iki temel dnce tarz bulunmaktadr. Her iki dnce tr de tecrbeyle snanm, net ve doru bilgiler tarlar. Bilimsel olarak adlandrlan sadece dorulanabilir gereklerden, eletirel olan ise, inandrc ve iyi yaplanm fikirlerden mteekkildir.16 Eletirel dncede bilimsel gereklere ek olarak baka deerler de sz konusudur. Bilim srekli gelimekte olduu iin nihai dorular yoktur. renme yoluyla yeni bilgiler eklenmektedir. Eletirel dncede ahsi grler arlkldr. Bununla birlikte her iki dnme tarznda esas olan ey bir fenomenin aklanmasdr. Yani kritik (eletirel) dnmede de bilimsel dnmede de esasen bir olgu aklanmaktadr. Dnme fiili bir aklama yapma
16
L. Bryson, (1960). "The Uses of Knowledge", An Outline of Man's Knowledge of the modern World. (Ed. by. L. Bryson), N.Y.: McGraw-Hill Book, s. 5.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 10 olarak ele alnd takdirde konu biraz daha sadelemektedir. Aklamak, bir eyin baka eylerle ilikisini kurmaktr: dzene sokmak, bir dizide, durumda veya kategoride uygun bir yere yerletirmek, baka eylerle kyaslamak, farklarn ortaya karmaktr. Aklama yaptmz zaman, bir fenomenin nceki haliyle olan farkllklarn tespit ederek imdiki haline nasl dntn inceleriz. eitli vehelerini inceler, bir btn olarak zelliklerinin, paralarnn veya fonksiyonlarnn neler olduunu ve birbirleriyle ilikilerini, btn nasl meydana getirdiini deerlendiririz. Btn incelememiz ilikilerin aratrlmas ve bilim de bu ilikiler sisteminin bilgisidir.17 Bilgimiz arttka ilikiler sistemi hakkndaki genel anlaymz da artmaktadr.
B.Realisttik ve dealisttik Dnme Tarih boyunca grlm olan dnce sistemlerini realisttik ve idealisttik olarak iki guruba ayrmak mmkndr. Aada bu sistemlerin baz zellikleri gsterilmektedir. REALSTTK Dnyevi (Secular) Maddeci (Materialistic) Geici (Temporalistic) zafiyeti (Relativistic) DEALSTTK lahi (Sacred) Ruhu (Spiritualistic) Ebediyeti (Eternalistic) Mutlak (Absolutistic)
Realisttik dncede maddi ve somut unsurlar nem kazanmaktadr. dealisttik dncede ise manev, ruhsal veya soyut unsurlar sz konusu olmaktadr. Biri geici, zaman ve mekanla snrl veya greceli hususlarla urarken, dieri ebedi veya mutlak dncelere ynelmektedir. Her iki dnce tarz da farkl olmakla birlikte birbirleriyle elien veya birbirlerini yalanlayan sistemler deildir. Nitekim, bn-i Haldun'a gre olmas gereken
17
R. M. MacIver, (1964). Social Causation. USA: Harper Torchbooks, s. 97-8.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 11 (idealisttik), en az olan (realisttik) kadar geerlidir.18 Realisttik dnme sadece halihazrda var olan aklamakla yetinmektedir. Fakat bunlar birbirinden ayrlmal, birbirine kartrlmamaldr. Realiteyi kefetmenin hassasiyeti burada gizlidir. te yandan realisttik dncenin snrlar, var olan var olduu iin kabul etmeye, hakl grmeye kadar uzanabilir. Realitenin doruluu veya yanll konusunda bir tartma yaratabilir. Bu nedenlerle ayr eyler olmalarna ramen birlikte kullanlmalar gerekmektedir. Ayrca realisttik dnce tarznn mutlaka seklarize olmas
gerekmemektedir. Sosyal bilimlerde sekler kavram dnyev, din olmayan anlamnda kullanlmaktadr. Kutsal olmayan, ateistlik, inanszlk, itikatsizlik, kafirlik, zndklk, itaatsizlik, tanrtanmazlk, kfr veya benzeri dine kar tavr ieren herhangi bir anlam tamamaktadr.19 Esasen u anda bize intikal etmi olan gelenekteki dini unsurlarla dnyevi unsurlar birbirinden ayrmak da mmkn deildir.20 Genel bir ifadeyle kltr olarak adlandrlan yap, zaman iinde her iki dnce tarznn da katklaryla yaratlmtr.
C.Bilgi Kaynaklar ve Objektivite Problemi Dnrler arasnda, bilginin kayna veya elde edilmesiyle ilgili gr ayrlklar olmakla birlikte, mahede ve tecrbenin temel olduu herkes tarafndan kabul edilmektedir. zellikle renme konusunda bu temel kaynaklarn somut dayanaklar vardr. Grme, iitme, koku, tat ve dokunma duyular ile gzlem ve deney yaplarak realite alglanmakta, baka bir deyile bilgi edinilmektedir. Bu duyularn olmamas halinde onunla ilgili bilgi edinmek mmkn olamamaktadr. Mesela, grme duyusu olmayan bir insan renklerle ilgili bilgileri asla edinemeyecektir. Gzlem ve tecrbe,
18 19 20
bn-i Haldun, (1982). Mukaddime. (Haz. S. Uluda), C.1, stanbul: Dergah Yaynlar. s. 161. Martin, D., (1979). A General Theory of Secularization. New York: Harper Colophon Books, s. 273. Durham, N. C., (1950). Through Values to Social Interpretation. N.C.: Duke University, s. 275.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 12 bilginin elde edilmesinde bilimin kabul ettii iki objektif yoldur ve herkes iin ayn sonular dourur. te yandan baz dnrler, be duyunun dnda baka bilgi edinme yollarnn varln kabul etmektedirler. zellikle sezgi ve ilham bunlardan en yaygn olandr. Vahiy de bir bilgi kayna olmakla birlikte inan faktrne bal olarak kabul edilmektedir. Her de genel olarak duyulara dayal olmayan sbjektif bir kaynaktan bilgi alma yollardr. Bu noktada bizi asl ilgilendiren konu dorudan kaynak veya bilgi alma yolunun kendisi deil, alnan bilginin doruluunu salayan bir metot olarak bunlarn niteliidir. Objektif bir gzlem katlan herkesin ayn ve snanabilir sonular mahede etmesini salamaktadr. Sezgi ve ilhamn tm insanlara, vahyin ise sadece seilmi kiilere ak olduu kabul edilmektedir. Burada sz konusu edilen vahiy bilgisi, kutsal kitaplardaki ayetler anlamnda deil, genel prensipler eklinde ortaya kan ilahi bilgiler olarak anlalmaktadr. Vahiy bilgileri bilimsel metotlarla ispatland takdirde objektif bilgi nitelii kazanmaktadr. Bu kabuln temel nedeni, bilginin kaynann vahiy olmas deil, daha sonra bilimsel metotlarla snanm olmasdr. Gerekte "slamn ana kaidesi olan tevhit inanc, kainattaki zaman ve mekan itibariyle mevcut btnln ilim yoluyla ispatna elverili bir inantr."21 Vahinin bu ekilde ilimle ispat edilebilmesi onun da bir bilgi kayna olarak kabul edilmesini gerektirir. te yandan vahiy yoluyla aktarlan bilgi tm insanla aktr ve deimemektedir. Somut olarak her zaman deerlendirilme imkan vardr. Sezgi ise baka insanlar tarafndan somut olarak mahede edilebilirlikten uzak kiisel bir anlaytr ve her zaman ne anlama geldii ak deildir. Sezgi (intuition), mevcut ama zeri rtl bir hakikatin ani bir ruhi hamleyle kefedilmesi, ilham (inspiration) ise kiinin iine doan yaratclk olarak tanmlanabilir. A. Kurtkan Bilgisevene gre bir eyi bilmek baka, yapabilmek bakadr. Yapabilmek iin hem metot bilgisine hem de sezgici akla ihtiya vardr.22 Bergson'a gre ruhun keyf vasf, sadece zihnin ince bir melekesi olan
21
A. Kurtkan Bilgiseven, (1985). Din Sosyolojisi. stanbul: Filiz Kitabevi, s. 13.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 13 sezgi ile kavranabilir. Bir takm vasflar sezginin dnda, hele be duyu ile asla anlalamaz. Baz manev hakikatlere ve bilgilere akl yrtme, be duyu gibi vastalarn dnda ancak sezgi yoluyla ulalabilir. Sezgi, elde edilen bilginin kontrol edilmesi artyla bir bilgi kayna olarak kabul edilmektedir.23 Bu durumda, tartmal olmakla birlikte, iki tr bilginin varl kabul edilmektedir. Bunlar deney ve gzlemle ortaya konabilen objektif bilgi ile ilham, sezgi ve vahiyle edinilen sbjektif bilgidir. Bilimsel bilgi ise, kayna ne olursa olsun snanabilir ve objektif hale dntrlm bilgidir. Objektif (nesnel) bilgi, mahede ve deney yoluyla, sbjektif (znel) bilgi ise ilham, sezgi, vahiy gibi vastalarla edinilir. Sosyal bilimin amac objektif gerei aramaktr. Sosyal zellikler hibir ekilde anlam kaymalarna uratlmadan realitede olduklar gibi anlalmaldrlar. Realite bir eyin naslsa yle olmas halidir ve bu nedenle de objektiftir. Ancak sosyal bilimlerde en nemli metodolojik problemlerden biri objektivitenin ne olduu ve nasl salanacana ilikindir. Mesela, aratrmac bir sosyal olay incelerken, nyarglarnn gerei glgeleyen ve olan olduu gibi anlamasn engelleyen etkilerinin nasl farkna varacaktr ve bunlardan kurtulacaktr? Daha belirgin olarak objektiflii engelleyen unsurlar grupta toplanabilir. lk grupta, teorilerin kaynakland bilgi birikimi vardr. Bir miras olarak nceki nesillerden intikal etmi olan bu birikim, aratrmacnn zihnindeki dnce sistemini normatif olarak ekillendirmekte, bir nosyona dnmekte ve dolaysyla bundan sonra nasl dnmesi gerektiini empoze etmektedir. kinci grupta, aratrmacnn yaad an, kltrn, statnn veya hayat artlarnn etkileri sz konusudur. nc grup etkiler
22
A. Kurtkan, (1978). Sosyal limler Metodolojisi, ..ktisat Fakltesi Yaynlar, stanbul Faklteler Matbaas, s. .335 G. C. Helmstadter, (1970). Research Concepts in Human Behavior: Education, Psychology, Sociology USA: Meredith Corporation, s. 8-9.
23
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 14 aratrmacnn ahsi zelliklerinden, kiiliinden ve gemiinden
kaynaklanmaktadr. Bir aratrmada ksaca, gelenek, evre ve ahsiyet olmak zere grup etki de sz konusudur.24 Objektiviteyi engelleyen bu etkilerin sistematik olarak kontrol edilerek ortadan kaldrlmas metodolojinin esas amalarndandr. Buradaki objektiflik kiiye gre deimezlik veya izafi olmamak anlamnda kullanlmaktadr. Bourdieu, realitenin modele gre deieceini ve bundan dolay bu realitelere ait objektivitenin de deieceini sylemektedir. Mesela, 'tren her zaman iki dakika ge gelir' ile 'tren kural olarak iki dakika ge gelir' arasnda kabul edilmi olan model bakmndan fark vardr. Her iki cmlede de ayn olay anlatlmasna ramen, ikinci cmlede bir politika veya plann sz konusu olduu anlam kmaktadr.25 Bu durumda objektivite, kabul edilmi olan kurallara gre deimektedir. Modern insann dnce unsurlar, kendi kiiliinden ve sosyal glerin, tarihi mirasn, d kltrn ve hayat tekniinin meydana getirdii toplum iindeki varlndan kaynaklanmaktadr.26 Bir eyin ne olduu onu anlayan insann kabul ettii deerlere baldr. Olaylar referans alnan deerlere gre bir anlam kazanmaktadrlar. Referans noktalar objektif veya sbjektif olarak deitikleri gibi bilim dallarna veya disiplinlerin bak alarna gre de deimektedirler. Bilim dallar kendi yaplanmalarna uygun olacak bir ksm zellikleri n plana kararak ya da bu zelliklerde younlaarak belli bir olay aklamaktadrlar. Bylece objektif realite karsnda bilimlerin de kendilerine has bir tavrlar olmaktadr. Ancak bu tavrlar hibir zaman sosyal realiteye aykr olmamaldr. Olaylara ve kavramlara sosyal realitede olduklar gibi anlamalar atfetmek gerekir. Mesela, felsefede, hukukta ya da iktisattaki anlamlarndan kanmak gerekir. Felsefeden farkl olarak mutlak
24
G. Myrdal, (1969). Objectivity in Social Research: The 1967 Wimmer Lecture, Pennsylvania. N.Y.: Pantheon Books, s. 3-5. P. Bourdieu, (1990). Outline of a Theory of Practice. (Trans. R. Nice), Cambridge: University Press, s. 29. G. Simmel, (1960). "The Metropolis and Mental Life." Images of Man: The Classic Tradition in Sociological Thinking. (Ed.by. C. W. Mills), N.Y.: George Braziller, s. 437.
25 26
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 15 veya nihai gerei aramadan, doru veya yanl olduuna hkmetmeden, doruluu veya yanll tespit edecek genel kurallar edinmeye almadan, bunlar sadece bir sosyal fenomen olarak deerlendirmek gerekmektedir. Mesela Durkheim'a gre yanl din yoktur; hepsi kendi tarznda dorudur. Realite hakknda verilmi olan btn cevaplar veya dnceler insan varlnn deiik tarzlardr. Sosyolojik bak asna gre mantk izafidir ve dncenin kanunlar da sosyal davran normlar gibi birer sosyal rndrler. Sosyal meseleler, olaylar ve ilikileri itibariyle yere zamana ve toplum yapsna gre (itibari olarak) deerlendirilmelidir. Genel sonular engelleyici bir ar zelcilie dmemeye dikkat edilmelidir.27 Dnce ve davranlar, sosyal normlarn etkisi altnda gelimekte ve standartlamaktadrlar. Kendine yol gsterici olarak nedensellii kabul eden bir felsefi dnce, mesela baz dini inanlar irrasyonel veya mantksz bulabilir. Halbuki bunlar sosyal sistemin ilerlii olan paralardr. Sosyal normlarn anlamsz bulunarak ortadan kaldrlmas toplumu kaosa srkleyebilir. Bu durumda 'sebep' insann elinde herhangi bir sistemin lehinde veya aleyhinde kullanabilecei bir silah olmaktadr.
D.Sosyolojik Dnmenin Bilgi Kaynaklar Dnme, bilgi, dnme tarzlar (realisttik ve idealisttik), objektif ve sbjektif bilgi incelenerek bu genel ereve iinde sosyolojik bilginin ne olduu aamasna ulamak mmkndr. Yukardaki bilgi kaynaklarndan farkl olarak sosyolojik bilginin nereden ve nasl edinildii de aratrlmaldr. Temelde iki ayr soru ortaya konulmaktadr. Acaba bilgimiz nereden kaynaklanmaktadr ve bu disiplini oluturan veriler sosyolog iin nasl bir anlam ifade etmektedir? Bu soruya verilecek genel cevap, sosyolojik bilginin kaynann insann tutum ve davranlar olduudur. Sosyal iliki esnasnda meydana gelen etkilenme de mevcut artlarn dnda farkl bir bilgi kaynadr.28 Sosyolog, inceledii
27 28
M. E. Erkal, (1993). Sosyoloji (Toplumbilimi), stanbul: Der Yaynevi, .24. E. Goffman, (1959). The Presentation of Self in Everyday Life. N.Y.: Anchor Books, s. 248.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 16 davranlar eitli aralar kullanarak kavrar ve yorumlamaktadr. Bu davranlarn sosyal realitede nasl iseler ylece anlalabilmesini salayacak belirli bir tarz, bak as, teknik veya metot ihdas edilmelidir. Amaca hizmet eden muhtelif metotlardan ilerdeki blmlerde bahsedilmektedir. Bilim gelitike metodolojik eksiklikler giderilmekte ve yeni almalar yaplmaktadr. Sosyal bilimlerle ilgili formel veya informel tm veriler iinde bulunduumuz sosyal realitede eylem olarak veya daha nceden kaytl bir hale dntrlm olarak mevcuttur. Eylem ve kayt sosyal realitenin gzlemlenebildii iki temel kaynaktr. Sosyolojik bilginin kayna ise insanlarn sergiledikleri tutum ve davranlardr. Ancak, bu bilgi daha nce baka aratrmaclar tarafndan tespit edilmi olabilir. Bu durumda bir sonraki aratrmac iin bilgi kayna olmaktadr. Bu nedenle yeni bir bilgi olmamakla beraber, kaydedilmi bilgiyi de sosyolojide bir kaynak olarak almak mmkndr. rnek olarak tarihi bilgileri dnmek mmkndr. Bilimsel bir almada her iki kaynan kombineli bir ekilde kullanmn salayarak yeni bilgiler retilmektedir. Sosyolog bu iki ana kaynaktan ampirik veriler toplamakta ve toplum aklamasn yapmaktadr. Bu veriler, szl, yazl, eylem biiminde veya baka herhangi bir tarzda vcut bulmu olabilir. Genel olarak tutum ve davranlarn gzlemlenmesi, deneyler, raporlar, kayt ve dokmanlarn analizleri, mlakat ve anketler sosyologlar iin bilgi edinme yollardr. Vapurdan kan insanlarn davranlarn gzlemlemek, gnlk gazeteleri taramak kadar sosyolog iin bir veri kaynadr. En nemli veri toplama teknikleri sosyal davranlarn bir tr mahedelerinin gerekletirildii mlakat ve ankettir. Ksaca sosyolojik bir aratrmann bilgi kaynaklar teknik bakmdan eitli isimlerle anlmakla beraber, genel olarak sosyal fenomenler arasndaki ilikiler ve bunlarn genellemeler yaplarak ortaya karlabilecei almalardr.29
29
D. Jaros ve L. V. Grant, (1974). Political Behavior: Choices and Perspectives. 11-16.
N.Y.: St. Martin's Press, s.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 17 Bilgi kaynann yan sra, bilginin doruluu da nemli bir sorundur. Bir bilginin veya daha somut ifadeyle mesela bir rakamn doru olup olmad nasl anlalmaktadr? Bilginin doruluu konusunda iki kriter vardr. Ayn sonucu iaret eden verilerin youn olmas bilginin doru olduu ynndeki ilk kriterdir. Bir deer ne kadar younsa o kadar inandrc olmaktadr. Ne kadar gl bir iliki olduu tespit edilirse, o kadar doruluuna hkmedilebilir. Hangi miktarda verinin toplanmas gerektii ayr bir sorundur. Veri miktar, kullanlan metoda baklmakszn almann amacna gre belirlenmektedir. Bir yol gsterici olarak hipotezlerin ka kiilik rnekleme gurubuyla snanabilecei veya itirazlarn giderilmesi iin hangi lekte bir aratrmann gerektii dnlmelidir.30 te yandan baz bilgiler belirli artlar altnda doru olduundan, younluu ne olursa olsun doruluk konusunda bir sonuca gtrmemektedir. Mesela 1967 ylnn nfus istatistikleri o dnem iin dorudur fakat gnmzde bu rakamlara dayal yaplacak yorumlar hatal olacaktr. Dier kriter sebep sonu ilikisinin gl olmasdr. lliyet ba ne kadar glyse varlacak hkmn de o kadar doru olduu sylenebilir. Ama gl gzken ilikiler sahte, taklit veya dzmece olabilir. Ayrca bunun tersi olarak zayf gibi gzken ilikiler ise, teorik bakmdan nemli olabilir. Bu bakmda doruluk kavramsal (teorik) veya ampirik olarak iki ekilde incelenebilmektedir. Bir bilginin kavramsal bakmdan doru olup olmad iin, mevcut literatre ne kadar uyduuna baklmaktadr. Mesela retim hattnda alanlarn rettiklerini kontrol edenlere gre kendilerine daha ok yabanclatklar eklindeki literatr bilgisine aykr yeni bir iddia ne srlyorsa, o bilginin kavramsal (teorik) olarak doru olmad sz konusudur. Ampirik olarak da bir bilginin doru olup olmad tespit edilebilir. Ancak, pozitif ve negatif hatalara dmemeye dikkat etmek gerekmektedir. Pozitif hata, yaplan aratrmada (veya hesaplamada) gerekte var olmayan bir sonucun bulunmas, negatif hata ise, yaplan aratrmayla (veya hesaplamayla) gerekte var olan bir sonucun bulunamamas durumudur.
30
D. Sternberg, (1981). How to Complete and Survive a Doctoral Dissertation. N.Y.: St. Martin Press, s. 113.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 18
E.Sosyolojik Dnme Yukarda sz edilen insan ve toplum arasndaki ilikinin ve etkileimin kendine has kurallar vardr. Sosyal hadiseler olup bittikten sonra sosyologlar tarafndan belli bir zaman sreci esas alnarak, mmkn olan tm detaylaryla sebep sonu ilikileri analiz edilmekte ve bu hadisenin bal olduu sosyal kurallar tespit edilmektedir. Sosyolojik dnmeden amalanan, sosyal olgularn31 bal bulunduklar kurallarn bir dnme tarz veya bir kavray ekli olarak sosyologun zihinsel faaliyetlerini dzenlemesidir. Sosyolojik dnce, olmu olan hadiselerin enformasyon niteliindeki birikimi iken, sosyolojik dnme, bunlardan karlan yorumlarn belli bir dnme biimi salayarak halen sren veya gelecekteki muhtemel olaylarn anlalmasdr. Sosyolojik dnme, sosyoloji biliminin salad bir tutumdur. Dnce kelimesinden ortaya karlm olan bilgi anlalmakta iken, dnme kelimesi aktif bir fiil olarak amaca uygun formda hareket ederek bilginin ortaya karlmas eylemini ve ilemini ifade etmektedir. Baka disiplinlerle mukayese ederek sosyolojik dnmeyi biraz daha amak mmkndr. Mesela, iktisad dnce, tarih boyunca iktisad etkenlerle vuku bulmu olaylar hakkndaki deerlendirmelerden mteekkildir. Toplumlarn nasl rettikleri, tkettikleri, paylatklar, sosyalist ekonomi, Keynezyen analizler gibi tm iktisad konular, olaylar ve bilimsel faaliyetlerin bir araya gelerek oluturduklar bilgi birikimi iktisad dnceyi oluturmaktadr. Mevcut bilgi birikimi, iktisad bir karar verilecei ya da bir olayn aklamas yaplaca zaman bunun belirli bir formda olmasn zorunlu klmaktadr. Yeni bir iktisadi teebbs esnasnda arz-talep ilikisini gzetmek veya maliyeti en dk bir yatrm maln tercih etmek ise iktisad dnmedir. ...Sosyal yap ve deime ile kltrel
31
Sosyal olgular, sosyal hadiseler anlamnda kullanlmaktadr. Geni bir tasnif iin bkz: H. Z. lken, (1955). Sosyolojinin Problemleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, No:628, stanbul: Hsntabiat Matbaas, s.118 ve devam
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 19 yap zelliklerini hesaba katmayan bir iktisadi analiz ekillerde ve grafiklerde kalmaya mahkumdur. Sosyoloji birok sosyal ilime yapt katkda olduu gibi, iktisada da ruh verir, rakam ve dizileri cansz ynlar olmaktan kurtarr.32 Bu rnekte olduu gibi sosyoloji ve dier dallardaki disiplinler dnce itibariyle belirli bir zeminde bulumak mecburiyetindedirler. Sosyolojik dnme de tarih boyunca sregelen bilgi birikiminin salad bir dnce ve dolaysyla da davran biimidir. Bu noktada genel olarak bilimin, ve zellikle de sosyolojinin, bir ideoloji problemi sz konusu olabilir. Acaba sosyoloji, kendine has bir dnme biimi veya dnce kalplar yaratarak bir ideolojiye mi dnmektedir? Bizce, gemite bu tr tehlikelere dlm olmakla birlikte, gnmzde bilimin ulat seviye, bilimsel ve bilim d domalar ortadan kaldrmaktadr. Her dnemin kendine has paradigmalar vardr. Ancak bunlar dondurulmu ideolojiler deildirler. Zaman iinde insanln ortaklaa bilimsel bulgularyla ulalm anlay seviyeleridir. Paradigma kavram Latince model, rnek, kalp veya ekil anlamlarn tayan pattern kelimesinden tretilmi ve bilim adamlar topluluunun eitli teorilerden mteekkil ortak bilimsel anlayn ifade etmektedir.33 Bu bilimsel anlay, bal olunandan ziyade ulalan bir seviye anlamndadr. Bu nedenle srekli deimekte ve gelimektedir. Sosyolojik paradigma da bu kuraln dna kamamaktadr. nk, sosyoloji ideoloji veya dondurulmu bir kalp deil bir bilimdir ve dier dallarn tabi olduu genel kurallara bal olarak onlarla birlikte gelimektedir.
F.Niin Sosyolojik Dnme? Bu soruya verilecek cevap niin sosyoloji sorusuna verilecek olan cevabn hemen hemen aynsdr. Sosyolojinin nemi ortadadr; dier bilim dallarnn bulgularn da hesaba katarak sosyal realitenin mmkn olan en
32 33
M. E. Erkal, (1984). Sosyal Meselelerimiz ve Sosyal Deime, Ankara: Maya Yaynlar, s. i. K. R. Hoover, (1984). The Elements of Scientific Thinking. (3. Bask), N.Y.: St. Martin's Press, s. 76-7.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 20 geni ekliyle kavranmasn salamaktadr. te yandan, byle bir dnme tarz, aratrmalarn bir ksm faktrlerde younlaarak dierlerinin ihmal edilmesiyle meydana gelecek muhtemel deerlendirme hatalarn nleyecektir. Ayrca, sosyolojik dnen aratrmac baz konularda derin ve detayl bir alma yapmasna gerek kalmadan doru verileri elde edebilecek ya da tespit ve tahminlerde bulunabilecektir. Kognitif psikolojiye gre, insan zihni, bulunduu hal ve srdrd proses itibariyle hesaplaycdr.34 Bu ilemi nasl yapacana dair bir forml ya da prosedr kalb bir kere teekkl ettirildii takdirde, eldeki sorunu nasl zmleyebileceine dair yeni batan metot veya formller aramasna gerek kalmadan kolayca halledebilmektedir. Yukarda sz edilen amalar biraz daha amak gerekmektedir. lk olarak sosyolojik dnme ile sosyal realitenin tmnn kavranmasndan sz edilmiti. Sosyal realitenin btn boyutlaryla ele alnmas esasen sosyolojinin temel yaklamdr. Hatta, "...sosyal vakalarn sadece sosyal faktrler arsndaki karlkl tesirin bir neticesi olmad, fakat coraf ve fizik evre artlar ile sosyal artlar arasnda da bir karlkl tesir mnasebetinin mevcut olduu ve olmas gerektii"35 de sosyolojinin vard bir sonutur. Dier bilimler, sebep sonu ilikilerinde bak alarna gre belirli faktrleri ele alrken, sosyoloji btncl karakteriyle realitenin tmnn kucaklamaktadr. Bu nedenle, sebeplerin bir ksmnn ihmal edilmesiyle yaplm olan analizlerde baz eksiklikler olmaktadr. Mesela, dier artlarn sabit kald varsaymna dayal yaplan salt iktisad bir analiz bir noktaya kadar zaruri olsa bile sonu itibariyle eksik kalacaktr. Halbuki sosyolojik dnen bir aratrmac, kendisini sosyal olaylarn ok sebepliliini de gz nnde bulundurarak bir deerlendirme yapma mecburiyeti hissedecektir. Piyasada ok satlmakta olan bir dergiyi rnek olarak alalm. Eer iktisad dnlrse, bu derginin fiyatnn ucuz olduu
34
J. A. Fodor, (1985). "Methodological Solipsism Considered as a Research Strategy in Cognitive Psychology." Mind Design: Philosophy Psychology Artificial Intelligence. (Ed. by J. Haugeland), Cambridge: The MIT Press, s. 309. Bilgiseven, K., A., (1982). Genel Sosyoloji. (3. Bask), stanbul: Divan Yaynlar, s. 106.
35
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 21 ve fiyat-talep dengesi sonucu ok miktarda satld neticesine varlr. Psikolojik dnld takdirde dergideki renkli fotoraflarn okuyucu etkiledii ve daha ok dergi satlmak isteniyorsa daha cazip resimlerle donatlmas gerektii sonucu ortaya kar. Siyasal dnmenin bulaca sonu ise geni bir kesimin politik grnn dergide yanstlddr. Bu deerlendirmelere gre derginin fiyat artrldnda ya da fotoraflar azaltldnda sat miktar decektir. Bu gayet yzeysel bir deerlendirmedir ve mesela baka siyasal gr sahibi insanlarn dergiyi okumasn veya fiyatnn artmasna ramen satnn dmemesini aklamamaktadr. Halbuki sosyoloji btn bunlar birer faktr olarak yerli yerince kabul edip, aralarndaki ilikiyi, sosyal oluun dier faktrlerini de hesaba katarak deerlendirmektedir. Mesela, sz konusu okuyucu kitlesinde nasl bir sosyal yaplanma vardr ki, fiyat artrld ve politik grler deitirildii takdirde, psikolojik etkinin nemi azalmakta, artmakta ya da deimemektedir. Bylece sosyolojik dnme gerein, gerekte olduu ekliyle anlalmasn salamaktadr. Sosyolojik dnmenin gerekli olduu bir hususa daha dikkat edilmelidir. Baz durumlarda sosyal olaylarn sebepleri tehis edilememekte veya gr birlii salanamamaktadr. Byle bir durumda sosyolojik dnme modeli kullanldnda sebeplerin tehisi kolaylamaktadr. Tmdengelim metoduyla olay yeni batan analiz edilmeli ve sosyolojik kavramlar kullanlarak ilikiler aklanmaldr. Sosyoloji literatrnde sosyolojik dnme konusu son derece nemli bir husus olarak deiik ekillerde ele alnmaktadr. Millsin 1959 ylnda yaynlad Toplumbilimsel Dn (Sociological Imagination) adl klasik eserinde sosyolojinin katklaryla birlikte kazandrd ok geni bir alglama biimi ortaya konulmaktadr. Bireyin ve toplumun hayatnda biyografi ve tarih olmak zere i ie iki boyut vardr. Bu ikisi arasndaki ilikileri anlayabilmek iin, kendi kavramyla sosyolojik tahayyle ihtiya duyulmaktadr. nsann i yapsndaki olgular, biyografi ve tarihin karlkl
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 22 etkileimi neticesinde ortaya kmakta ve dnyada olup bitenlere anlam kazandrmaktadr. Millse gre, toplumbilimsel dn yeteneine sahip olanlar tarihsel dnemlere ve bu dnemlerin olgularna, bunlarn deiik ve ok saydaki insann i yaam ve dsal kariyerleri asndan tad anlamlar ynnden bakabilme yetenei kazanmlardr. Toplumbilimsel dn yeteneine sahip olanlar, insanlarn yaadklar gndelik hayatn kemekei iinde kendi toplumsal konumlar (pozisyon) hakknda nasl yanl ve yanltc bir bilinsizlik iinde bulunduklarn gz nnde tutmak gerektiini bilirler. Modern toplumun erevesi ve iskeleti, ite bu kemeke iinde olumakta; eit eit bireylerin psikolojileri gene bu kemeke iinde deerlendirilmekte ve formle edilmektedir. Bireylerin kiisel huzursuzluklarnn toplumda aka grlen sorunlar olarak deerlendirilmesinde, kamunun iinde bulunduu ilgisizlik ve kaytszln kaldrlp, kamusal sorunlara kar ilgi duymalarn salamakta da gene bunlardan yararlanlmaktadr.36 Bylece toplum iindeki ferdin neden olduu sorunlar yine ferdin sosyolojik dnebilmesi vastasyla zlebilecektir. Bir kimsenin sosyolojik dnme yetenei araclyla ulaaca ilk sonu ...kendi yaamnn anlamn kavrayabilmesi ve kendi geleceini grebilmesi iin, insann kendisini de yaad tarih dnemi iinde ele almas; ve hayatta yararlanabilecei olanaklarn farknda olabilmesi iin, kendi toplumsal koullar altnda yaayan dier insanlarn durumunun da bilincinde olmas gerektiidir. ...Tarihle biyografiyi kavramak, bu ikisi arasndaki ilikileri anlayabilmek iin de toplumbilimsel dnceye sahip olmamz gerekmektedir.37 Ayn kanda olan bir baka eser Peter L. Bergerin Sosyolojiye Davet (Invitation to Sociology) adl 1963 ylnda yaynlanan almasdr. Bu eserde Berger, sosyolojiyi bir tr bilin formu olarak tanmlayarak sosyolojinin perspektiflerini toplumdaki insan, insandaki toplum ve bir drama olarak toplum eklinde konumlandrmaktadr. Sosyolojik dnme,
36 37
C. W. Mills, (1979). Toplumbilimsel Dn. (ev. .Oskay), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, s.11 C. W. Mills, (1979). Toplumbilimsel Dn. (ev. .Oskay), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, s.11-2.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 23 toplumun nasl grlecei, bu bak alaryla salanmaktadr. Sosyolojik bilincin boyutlar drt motifin analiziyle izilmektedir. Bunlar sosyoloji hakkndaki yanl ve eksik kanaatler, nem vermemek, grecelilik ve zellikle gnmzdeki ehir kltrnn bir karakteristii olan kozmopolitan (geni) bilintir.38 nsan ve kltr kendi mekannda bulunuyor olmasna ramen srekli olarak entelektel bir seyahat halindedir. Toplum iindeki insan yaklam, Durkheimn gr dorultusunda, toplumun objektif bir varlk olarak insana kar koyduu eklindedir.39 Toplum iindeki insan perspektifi, toplumun benliin dnda bir ey olduunu ngrmektedir. Bu belirleme, lisandan statye, dini inantan intihar etmeyi engelleyen normlara kadar yaptmz her eyi gerektirmekte ve tanmlamaktadr. Arzularmz sosyal buyruklar tarafndan dikkate alnmamakta ve entelektel direnlerimiz ou kere hibir ie yaramamaktadr. Objektif ve dsal bir olgu olarak toplum bir takm zorunluluklar getirmektedir. Kurumlar davranlarmz ve beklentilerimizi ynlendirmektedir. Ykmlendirilmi grevlerin dna kld takdirde kontrol ajanlar tarafndan mdahale etmektedir. nsan iindeki toplum yaklamnda ise sosyalletirme kavram nem kazanmaktadr. Sosyalletirme, sosyal dnyann ocuun i dnyasnda iselletirilmesidir. Ayn proses, muhtemelen daha zayf nitelikte olmakla birlikte yetikin bir insann yeni bir sosyal guruba veya evreye girmesinde de vuku bulmaktadr. Bundan dolay toplum Durkheimn dedii gibi sadece insann dnda deil, isel varlnn bir paras olarak iindedir. Toplum sadece hareketlerimizi kontrol etmekle kalmaz, kimliimizi, dncelerimizi ve duygularmz ekillendirmektedir. Toplumdaki yaplar kendi bilincimizdeki yaplar haline dnmektedir.40 Bu sosyolojik deerlendirmelerin bir metodoloji erevesinde uygulamas Sheldon
38 39 40
Goldenberg
tarafndan
Sosyolojik
Dnme
(Thinking
P. L. Berger, (1963). Invitation to Sociology: A Humanistic Perspective. U.S.A.: Anchor Books, s.52-53. P. L. Berger, (1963). Invitation to Sociology: A Humanistic Perspective. U.S.A.: Anchor Books, s.91-2. P. L. Berger, (1963). Invitation to Sociology: A Humanistic Perspective. U.S.A.: Anchor Books, s.120-1.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 24 Sociologically) adl eserinde yaplmaktadr. Goldenberg, sosyolojik dnmeye metodolojik olarak bir dnme tarz ve sosyolojinin bir tr pratii olarak bakmaktadr.41 Bu eserde ana hatlaryla mevcut bilgilerin eksik ve engelleyici zellikleri eletirilmekte ve bu nedenle mevcut sosyolojik birikime bal kalmadan bilimsel metodoloji kullanlarak sosyolojik almalarn yaplmas savunulmaktadr. Sosyolojinin teorik bir bilgi yn olmas grne kar kan ve sosyal hayata standartlatrlm ve dondurulmu bir bak asyla deil, toplum hayatndaki belirsizliin kabulne dayal sosyolojik dnme tarznn nemini savunan bir dier yazar Zygmunt Baumandr. Eserde, sradan insanlarn hayata deiik bir gzle bakarak baka biimlerde de yorumlanabileceini gstermek amalanmaktadr.42 Burada incelenen drt eserin ortak taraf bir sosyoloji teorisi kurmaya almamalar ve toplumu olduu gibi dnmeleridir. Mevcut sosyoloji birikimlerden yararlanlmakta fakat deimez gerekler olarak temel alnmamaktadr. nsana iinde yaad toplumdan nasl etkilendiini ve onu nasl etkileyebileceini gstermek amalanmaktadr. Bunun iin gerekli grlen ey, farkl kavramlarla adlandrlm olsalar bile, sosyolojinin bulgularndan yararlanlarak sosyolojik dnmektir.
G.Sosyolojik Alan Bu blmde esas ama, bilimsel bir disiplin olarak sosyolojinin ne yaptn aklamak ve okuyucuya iinde yaadmz sosyal dnyann ada anlayna orijinal katksnn ne olduunu aktarmak iin konusu ve kapsam erevesinde dier disiplinlerle bir kyaslamasn yapmaktr. Genel bir kabule gre on dokuzuncu yzyla kadar sosyoloji ayr bir bilim dal deildir ve sosyolojik konseptler iktisat, felsefe ve tarihin iinde yer
41 42
S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. xvii. Z. Bauman, (1998). Sosyolojik Dnmek. (ev. A. Ylmaz), stanbul: Ayrnt Yaynlar, s.27.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 25 almaktadr.43 Sosyal olaylarn ve bilimsel dncenin gelimesiyle birlikte, dier dallardan farkl bir bilimsel ereve ortaya kmtr. Bylece sosyoloji dierlerinden apayr bir saha olarak yerini almtr. Sosyal hayatn incelenmesi son derece karmak bir btnn analizini gerektirmektedir. Ayrca sosyal yap da srekli ve hzl bir ekilde deimektedir. Fertler deimekte, bylece fertlerin meydana getirdii toplum da deimekte ve farkl bir insan tipi ortaya kmaktadr. Sosyolojinin aratrma sahasn insan topluluklar ve sosyal davran olmak zere iki ana guruba ayrmak mmkndr. nsan topluluklar kavram, zellikle insanlar, insan gruplar, bunlarn ilikilerinin anlamn veya tabiatn iermektedir. Zaman zaman insan olmayan varlklar da incelemekte olan antropoloji ve psikolojiden farkl olarak sosyoloji sadece insan ve insan hayatyla ilgili olan sosyal olaylar incelemektedir. Bir sosyal erevede olmasnn haricinde fert, sosyolojinin konusu deildir, gruplar sosyolojinin odak noktasdr. Sosyal davran kavram ise, insanlarn yaptklar eyleri, evrelerindeki insanlar nasl etkilediklerini, gruplara blnmelerini ve insanlarn kendi hareketlerine nasl bir tepki verebilecekleri konusunda dndklerini kapsamaktadr. Sosyoloji gruplarn nasl ilediini, birbirlerini nasl etkilediklerini ve gruplarn fertlerin yaptklarndan nasl etkilendiklerini aklamaktadr. Ksaca sosyoloji insan davranlarnn, grup hayatnn ve toplumlarn bilimsel incelenmesidir. Ancak ferdin sadece kendisi, ne bireysel ne de sosyal davranlar anlamaya yeterli bir nitedir. nk birey toplumdan tecrit edilememektedir. Bu nedenle bireysel niteliklerin incelenmesi, sosyal davranlarn aklanmasnda yeterli bir nite saylmamaktadr.44 Toplum iinde yaayan fertler birbirlerine duygu ve ykmllk balaryla baldrlar. Kiisel bilgilere dayanarak ferdin grup iinde nasl bir sosyal davranta bulunaca bilinememektedir. Fert bir dier insanla kar karya
43
A. Swingewood, (1988). A Shot History of Sociological Thought. (2. Bask), Hong Kong: MacMillan Education, s. 20-1. L. L. Bernard, (1934). "The Sources and Methods of Sociology", The Fields and Methods of Sociology. (Ed.by L. L. Bernard), N.Y.: R. Smith inc., s. 243-260.
44
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 26 geldiinde, baka bir deyile bir etkileim iine girdiinde, yeni bir sosyal realite alan yaratlmaktadr. Bu seviyeye sosyal grup ad verilmektedir. Gurubun eleman says iki veya milyonlarca olabilir. Her gurubun kendine has belli bir ls, beklentileri, kurallar, i blm, dzenini koruma tarz, problemlerle mcadele veya atmay zme ekli vardr. te bir grupta grlebilen bu hususlarn her biri ayr sosyal yaplardr. Sosyal yaplar sosyolojinin ve dolaysyla sosyoloji teorilerinin konulardr. Sosyoloji teorileri, fert ve grup arasndaki karlkl ilikiyi aklayan sistematik bulgulardr. Klasik sosyoloji teorileri 19. ve 20. yy da gelitirilmi olan ana teorilerdir. Sosyolojideki ada teoriler veya perspektifler ise fonksiyonalist, atmac ve yorumcu yaklamlar kullanan teorilerdir. Fert ve toplum arasndaki iliki her iki unsur bakmndan da sosyoloji tarafndan incelenmektedir. Gurup yelii, yani belirli bir ailenin, arkada emberinin, dini bir cemaatin, rk veya etnik gurubun ilikiler ve yelikler a, ferdin davranlarn ve dncelerini etkilemektedir. Bu yap insanlarn bilinli olarak bir arada bulunmalaryla meydana gelmekte ve ferdin emniyetini ve sosyal dzeni salamaktadr. Aksi takdirde kaotik bir ortam sz konusu olur ve byle bir evre iinde insan varl dnlemezdi. Bunun yan sra gruplar kltr yaratarak sosyal davranlar ortaya koymaktadrlar. Mesela, belli bir gruptaki kadn davrannn nasl olaca yine o grup tarafndan ihdas edilmitir. Ferdin sosyal evredeki hareketleri ksaca sosyal davran olarak adlandrlmaktadr. nsanlarn yaptklar eyler, evrelerindekileri nasl etkiledikleri, kendi hareketlerine nasl bir tepki verebilecekleri konusunda dndkleri, gruplara blnmeleri, bu gruplarn nasl iledii, yelerin birbirlerini nasl etkiledikleri, gruplarn fertlerin yaptklarndan etkilenmeleri ve toplum iindeki fertle ilgili olarak akla gelebilecek dier pek ok husus sosyolojinin inceleme alandr ve geni anlamyla sosyal tutum ve davranlar olarak adlandrlmaktadr.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 27 Alan itibariyle sosyolojik incelemede iki farkllk ortaya konmaktadr. Bunlardan ilki insann dieri ise gruplarn veya gruplar arasndaki etkileim yollarnn incelenmesidir. Gruplar sosyolojinin odak noktas olduu iin fert psikolojiden farkl olarak bir sosyal evrede olmasnn haricinde sosyolojinin konusu deildir. Kitleyi yaratan bireyler ne tr zelliklere sahip olursa olsunlar veya yaaylar, ileri, zekalar birbirine ne denli benzerse benzesin, kitle ierisinde biim deiikliine urayarak kolektif bir ruh kazanmaktadrlar. Toplum iinde fert, tek banayken hissedecei, dnecei ve davranacandan baka trl hissetmekte, dnmekte ve davranmaktadr. Bir organizmadaki hcreler nasl bir araya gelerek tek olduklarndan ayr bir varlk oluturmakta iseler, sosyal grup da birbirleriyle kaynam ayr tr elerin (heterojen) oluturduu geici bir varlk olarak ortaya kmaktadr. nanlara, yarglara ve deerlere bal olarak ortaya kan sosyal tutum ve davranlar, bilimsel metotlarla tespiti, anlalmas ve aklanmas son derece g ve kompleks sosyolojik kavramlara ihtiya duyan vakalardr. Ferdin toplum iindeki yaants son derece karmak bir yaplanmaya dayanmaktadr. Mesela, ahlakszln toplumda ykc etkisi olduuna inanan bir ahs bundan dolay fahieliin yanl ve kt olduu yargsna sahip olur, sosyal normlar, cinsel snrllk ve evlilik gibi deerleri ihll ettiini dnerek fahielie kar bir tutum sergiler. Onun bu tutumu pek ok sosyal davranna, toplum iindeki konumuna, zihni yaplanmasna veya dier insanlarla olan ilikisine yansyabilir. nanlar, yarglar ve deerler, insan davranlarnn, katldklar gruplarn etkilerinin ve bu gruplarn nihai amalarnn altnda yatan hkmler, birikimler ve dncelerdir. Belli bir ahs veya konu hakkndaki birer kiisel hkm olan inanlar, genel olarak insanlarn nasl hareket etmeyi tercih ettiklerini gsterir. Uygun veya objektif olup olmadna baklmakszn vaka olarak alglanan kiisel beyanlardr. Fert, inanlarnn objektif bir deerlendirmesini
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 28 yapamaz. Daima doru olduunu dnd eyleri yanstt iin hibir zaman yanl olamazlar. nanlar, genellikle olaylar tarafndan desteklenmektedirler nk fert daima olup bitenleri inancn destekleyici tarzda yorumlar. Yarglar ise, ferdin belli bir ahs veya konu hakknda, inanlarna dayal olarak yapt kiisel birikimlerdir. Yarglarn en nemli zelliklerinden biri, inanlardan (ferdin dnceleri) farkl olarak, ahsn bir ey hakkndaki hislerini de iermesidir. Yarglar, bir ey konusunda ferdin hissettii iyi veya kt, doru veya yanl olup olmad eklindeki kiisel kanaatlerdir. te yandan, ferdi hislere dayandklar iin inanlara benzer olarak asla yanl deildirler. Deerler ise, ferdin veya bir gurubun sahip olduu geni, mphem, soyut amalarn iaretleridir. Ksmen inan ve yarglara dayanrlar. Belirli bir referans noktalar olmad iin zelliklerini tam olarak belirlemek zordur. nsann kazanmak iin urat, sayg duyduu eyleri yanstrlar. Vatanseverlik, aklllk, demokratlk gibi byk lde kymeti olan bir kltrel unsurlar grubudur. Tm bu unsurlarn etkileriyle gerekleen sosyal ilikiler sosyolojinin inceleme alandr.
H.Sosyoloji ve Yakn Bilimler Sosyolojinin bilimler arasndaki konumunu ortaya koymak amacyla aadaki blmde, sosyal realiteyi baka bak alaryla inceleyen baz yakn dallarla olan ilikisi deerlendirilmekte ve mukayesesi yaplmaktadr.
Antropoloji
Sosyoloji ve antropolojinin pek ok benzer ve farkl taraflar vardr. Her iki alma alan da insan davranlarn anlamak istemekte ve almalarn topluluk (grup) seviyesinde yapmaktadr. Antropolojinin bir bran olan kltrel antropoloji, kltrel konulardaki grnde sosyolojik bir ilgiyi paylamaktadr. Antropolojinin dier branlar olan arkeoloji ve fizik antropoloji ise incelemelerinde sosyolojiden farkldrlar ve zellikle
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 29 gemiteki insanlarn kalntlarn anlamaya almaktadrlar. Arkeoloji, binalar, eyalar, kitaplar gibi gemi insan ve medeniyetlerin kalntlarn inceleyerek o toplumlarn nasl yaadklarn ve fonksiyonel olduunu ortaya kartmaktadr. Buna karlk, baz sosyologlarn gemi insan ve medeniyetlerin nasl olduuna dair meraklar olmakla birlikte, akademik almalarnda tipik olarak kalntlar kullanmazlar. Fiziki antropoloji ise insanln ne olduunu anlamak amacyla "Homo erectus", ''Neanderthal man'' gibi atalarn incelemektedir. Bu konuyla ilgili kemik kalntlar ve biyolojik bilgiler sosyologun ilgi alan iinde deildir. Antropolojinin sosyolojiye en yakn bran Kltrel Antropolojidir. Sosyolojiyle hemen hemen ayn temel sorular ifade etmektedir. nsann, kltr tarafndan nasl ekillendii ve dnerek kltr nasl etkiledii, belirli bir gurubun kltrnn nelerden olutuu, ne tr gelenekler, yaplar, normlar, formlar, kurallar, gruplar ve kurumlarn bir gurubun gnlk hayatn nitelendirdii gibi sorular incelemektedir.45 Ayn konular paylamakla birlikte, sosyoloji ve kltrel antropoloji aralarnda ok az farkllk olan sorulara ve yaklamlara sahiptirler.
Sosyal alma
Sosyal almann amac sosyal problemleri azaltmak, hafifletmek veya zmektir. Aratrma ve uygulama alanlar sosyolojiye benzemektedir. Sosyoloji, insan gruplarnn ilikilerinde teoriler ve aratrmalar kullanarak alma yapmakta, Sosyal alma ise uygulamalar kullanarak grevini yerine getirmektedir. Sosyolog, sosyal dnya hakknda aratrma yaparak ve teoriler veya kavramsal modellerle alarak halk ve kltrn anlayarak ortaya kard sosyal dnyay ve problemleri hakkndaki bilgiyi paylamakta ve yaymakta, sosyal alma uzman ise bu bilgilerden yararlanarak uygulama yapmaktadr. Sosyal dnyay aklayan sosyolojinin kefettii problemler veya ortaya kard fenomen hakknda yapaca ok az eyi vardr. Sosyal alma ise, gerek dnyann sosyal problemleriyle
45
A. R. Beals, G. ve L. Spindler, (1973). Culture in Process. (2. Bask), USA: Winston Inc., s. 52.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 30 ilk elden karlaarak ilgilenmektedir. Sosyolojinin bulgularn pratik olarak uygulama alanna dkmektedir. rnek olarak ocuk istismar konusunda sosyoloji ve sosyal almann neler yapabileceini ele alalm. Sosyoloji, bu konunun toplumda ne kadar yaygn olduu, istismarclkla hangi faktrlerin ilgili olduu ve hangi tr ocuklarn en yksek riski tad hususlarnda bir alma dzenler. Bu alma tamamlandnda bulgular entelektel evreye bir kitap veya makale eklinde sunulur. Sosyal alma ise, hem istismar edilen ocuun ailesi, arkadalar veya yaknlar ile tanarak, istismar olayna dorudan mdahale eder, hem de ocuk istismar konusuna kiisel olarak bir farkllk getirir. Mesela, ailedeki bamll, ihlalleri, sz konusu istismar tespit ederek problemin btn dayanaklarn ve sebeplerini ortaya karr. Bu disiplinlerin etkileimlerinin de deerlendirilmesi gerekmektedir. Eer sosyolojik aratrma olmasayd sosyal problemler bilinemezdi ve sosyal alma olmasayd dnyada pek fazla bir ey deitirilemezdi. Sosyoloji, sosyal alma iin bir istikameti iaret etmekte, sosyal alma ise bu problemler konusunda mspet bir takm eyler yapmaya almaktadr. Sosyal alma, sosyolojinin bulgularn kullanarak mevcut sosyal problemlerin pratik olarak zmnn salanmas eklinde zetlenebilir.
Siyaset Bilimi
Sosyolojinin inceledii ayn sosyal prosesle megul olmaktadr. Siyasi veya idari bir sistem kurmak iin fertler kendilerini bir grup eklinde organize etmekte, daha sonra en nemli karlarn tespit ederek nasl gerekletireceklerini belirlemektedirler. Siyaset bilimcisinin inceledii sosyal ilikilerin siyasi alan, ayn zamanda sosyologun da alma alandr. Siyaset bilimi ve Siyaset Sosyolojisi ilikisi ise ok daha nemlidir. Siyaset sosyolojisi olarak adlandrlan sahaya siyaset bilimi ok benzemektedir. Sosyolojinin dier sahalar siyaset biliminin konusu iinde deildir. Mesela yz yze ilikileri inceleyen mikro sosyoloji bu sahann dndadr. te
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 31 yandan siyasal bilimin temel disiplinleri de sosyolojiye uzaktr. Siyaset biliminin temel yaklamlarndan farkl olarak sosyoloji insan davranlarnn siyasal etkilerini inceleyebilmektedir. Siyaset biliminin ayn zamanda sosyolojik olan konularnn banda lobicilik faaliyetlerinin nasl yapld veya belirli sosyal gruplarn siyasal tercihlerinin nelere gre ekillendii gibi idari sistemin fonksiyonlaryla ilgili davranlar gelmektedir. Siyaset biliminin bir baka ortak konusu popler yarglar, tavrlar, deerler, sosyal politikalar arasndaki karlkl etkileimlerdir. Mesela, krtaj konusunda kamuoyu dncesi ne yndedir, hukukilemesini mi yoksa kanun d olmasn m istemektedir? Sosyoloji gibi Siyaset bilimi de grup yeliinin niteliklerinin incelenmesini gerektirmektedir. Mesela, gurubun dinamikleri veya demografik kompozisyonu siyasi faaliyetlerini nasl etkilemektedir? Belirli bir guruba ait yeler dier yeleri kendi zel amalarna nasl ynlendirmek istemektedirler? Kadn ve erkek yeler siyasal katlmlarda birbirlerinden nasl ayrlmaktadrlar? Bir dier ortak konu ise, kanunlarn nasl yapld, kanun yapma prosesinde hangi dncelerin etkili olduu ve resmi kanun yapma prosesinde hangi engellerle karlalddr. Bu karar verme politikalar, uygulamalar ve engellerdir.
Ekonomi
retim, datm ve tketim konularn inceleyen bir disiplin eklinde tanmlanabilen ekonomi, tm sosyal bilimler iinde sosyolojiden en ok farkl olandr. Para hacmi, retim datm, maliyet hesab gibi konular tamamen iktisad ve teknik hususlardr. Ancak bunlarn dnda retim ve tketim olgusunu etkileyen sosyal faktrler de sz konusudur. Belli bir gurubun, herhangi bir maln en byk mterisi olduunu varsayalm. Bu gurubun sz konusu mal almasn ve baka mallar almamasn salayacak olan evre-kltr etkileri nelerdir? Belirli bir rn kullanmak toplumu nasl etkilemektedir? Bir iktisadi faaliyeti anlamak iin hem iktisad
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 32 bakmdan -satc, alc, datc, retici vs- hem de sosyolojik bakmdan incelemek gerekmektedir.
Psikoloji
Sosyoloji ve psikoloji, insan davranlarn anlamak ve aklamak olan ortak bir gayeyi paylamakla birlikte esas amalar bakmndan birbirlerinden ayrlrlar. Psikolojinin teebbs, fertlerin nasl ve neden hareket ettikleri veya fertlerin dier insanlarn davranlarn nasl etkilediinin aklanmasdr. Sosyolojininki ise, gruplarn nasl ve neden hareket ettikleri veya gruplarn ferdin davranlarn nasl etkilediinin aklanmasdr. Psikolojide daha ziyade ferdin zihinsel yaplanmasyla ilgili hususlar arlklyken, sosyoloji toplumsal hususlar esas almaktadr. Psikolojinin inceledii alan sosyolojiye gre daha dar veya kk (ferde kar grup) olmakla birlikte daha az nemli deildir. Psikolojide, biyolojik veya biyokimyasal faktrler de sz konusudur. Baz psikologlar modlar ve duygular ekillendiren ve beyindeki kimyasal maddeler tarafndan etkilenmi olan insan davranlaryla, sosyologlarn byk ounluu ise, davranlardaki kiiler aras, kltrel ve alt kltrel etkilerin sonularyla ilgilenmektedirler. Psikoloji ve sosyoloji ayrca motivasyon konusundaki deerlendirmeleriyle de birbirlerinden ayrlmaktadrlar. ''Neden bir insan belli bir hareketi yapmaktadr?'' sorusuna sosyologlar, davranlar etkileyen sosyal faktrlere bakarak cevap vermeye almaktadrlar. Belirli bir grupta, sosyal snfta, cinsiyet gurubunda veya rk gurubunda yeliin ferdi hareketleri ekillendirmesine baklmaktadr. Psikoloji bir harekette yer alan ferdin belirli, kiisel motivasyonlaryla da ilgilenmektedir. nsan davrannn kapsaml aklamas iin, hem psikoloji hem de sosyoloji tarafndan yaplm deerlendirmeler kullanlmak zorundadr. lgili psikolojik verileri gz nne almadan kullanlan bir sosyolojik yaklam, insann sadece evresinin etkileriyle hareket ettii ve yaptklarnn da sadece d gler tarafndan belirlendii eklindeki bir hata riskini
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 33 tamaktadr. lgili sosyolojik verileri gz nne almadan kullanlan bir psikolojik yaklam ise, insanlarn evrelerindeki glerin etkisinde kalmadan tmyle kendilerine gre hareket edebildikleri eklindeki bir hata riskini tamaktadr. nsanlarn byk ounluu, hareketlerinin dorudan kendi ferdi ihtiyalarndan veya gdlerinden kaynaklandn sanmaktadr. Baarsnn veya baarszlnn tek kaynann kendisi olduunu dnmektedir. Aslnda tm bu inanlar psikolojik perspektifi yanstmaktadr. Buna gre, ferdin davranlar kendi zihinsel ve duygusal zelliklerinin bir sonucudur. Oysa sosyoloji, davrann meydana geldii ortam, durumu ve artlar da esas alr. Sosyolojik perspektife gre davranlar, farknda olmasak bile, vuku bulduklar ortamdan byk lde etkilenirler. Sonu olarak bir davrann, psikolojik adan kiiliin aklanma arac olduunu, sosyolojik adan ise ortam tarafndan gerektirildiini syleyebiliriz.
Sosyal psikoloji
Sosyal psikolojinin amac, ferdin topluma ve guruba nasl balantl olduunu anlamaktr. Bu balantlar hem toplum hem de fert asndan ele alnmaktadr. Bylece sosyal psikoloji hem sosyolojiden hem de psikolojiden katk almaktadr ve davranlarn psikolojik ve sosyal nedenlerini aratrmaktadr. Fertlerin hangi durumlarda grup kontrolnden daha bamsz davranabildikleri ya da hangi sosyal artlar altnda tavrlarnn deitii sosyal psikolojinin sahas ile ilgili baz konulardr. Bir ok sosyal psikolog bu sahay genel olarak brana blmektedir.46 Bunlarn ilkinde ferdi davranlar, zihni yaplanmalar ve motivasyonlarn belirli sosyal etkenler veya uyaranlar tarafndan nasl etkilendii aklanmakta ve laboratuar dzeneklerinde veya alandaki kontroll deneylerle almalar yaplmaktadr. kinci branta toplumun nasl meydana geldii ve iindeki etkileimin nasl olduunun aklanmas yaplmaktadr. Sembolik etkileimcilik ekolne gre toplum, ortak
46
E. P. Hollander, (1968). Principles and Methods of Social Psychology. (4. Bask), USA: Oxford University Press, s. 6-7.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 34 sembollerin anlamlarn yorumlayarak kendi realitesini aktif olarak ina eden fertlerden meydana gelmektedir. Dolaysyla bu gruptaki sosyal psikologlar gzlem ve etnografik metotlar tercih etmektedirler. nc bran, sosyal yap ve ahsiyeti inceleyerek byk lekli sosyal yaplarn ve proseslerin psikolojik etkileri zerinde younlamaktadr. Ekonomik dnemler, yapsal sistemler, i organizasyonlar, modernleme, demografik konular, kitle fenomenleri (devrimler, ihtilller) bu daln konular arasndadr. Bu sahalarda zellikle srvey aratrmas tercih edilmektedir.
Yeni disiplinler
Sosyal bilimlerde alma sahalar olarak yeni disiplinler grlmektedir. Bunlar sosyolojinin ats altnda dnmek mmkn olmakla birlikte, kadn almalar, etnik almalar, uluslararas almalar, endstri ve ii ilikileri, dini almalar, cinsiyet almalar, sapma davranlar, sosyal problemler ve sosyal psikiyatri gibi alanlar giderek daha ok uzmanlaarak kendine has branlar haline gelmektedirler. Sosyal Problemler ve Sapma teorilerinde, problemlerin kkenleri ve bu gnk durumlar kritize edilerek incelenmektedir. Bu sahalardaki kavramsal ve metodolojik problemler ile bunlarn birbirleriyle olan ilikileri ele alnmaktadr.47 Sosyal problemlerle ilgili yoksulluk, ruh hastalklar, uyuturucu bamll, alkolizm, yallk, uluslararas gerilim gibi baz konular ayn zamanda sosyal psikiyatrinin sahasna da girebilmektedir. Bu almalarn tm, zaman zaman sosyolojinin prensiplerini, aratrma metotlarn, teorilerini ve aratrma bulgularn kullanmaktadrlar. Bu nedenle tm bu akademik sahalar aslnda mterek disiplinlidir. Yani pek ok akademik disiplinin yaklamn kombine etmektedirler. Mesela, kadn almas sosyoloji, antropoloji, siyaset bilimi, felsefe, edebiyat ve zellikle biyolojideki yaklamlar entegre ederek belli bir kltrde kadn olmann ne anlama geldiini derinlemesine ortaya koymaya almaktadr.
47
M. Spector ve J. I. Kitsuse, (1987). Constructing Social Problems. USA: Walter de Gruyter, s. 59.
II.Perspektif ve Metot
A.Sosyolojik Bak Sosyolojik dnebilmek iin kurulacak metodolojide sosyolojinin perspektiflerinin temel alnmas gerekmektedir. nk metot ve perspektif kavramlarnn anlamlar ele alnan fenomen zerinde kesimektedir. Nasl bir yol izlenerek sosyal fenomenin incelenecei ile bu fenomene nasl baklaca bir araya gelmektedir. Bu yaklam, aratrmacya geni bir gr as salamaktadr. Sosyal realiteye bakarken, bulunulan yer ve bak ilemi nem kazanmaktadr. Elde edilecek bulgular bu iki unsura gre belli bir anlam sahibi olmaktadr. Bu nedenle bilimler perspektifleriyle birbirlerinden ayrlmaktadrlar. Aadaki blmde perspektif kavram bu anlamyla tartlmaktadr. te yandan perspektif genel olarak teori-pratik kurgusunun tm olarak da anlalabilir. Mesela Durkheim'a gre, dier tm realiteler gibi sosyal realite de iki farkl bak asyla aratrlabilir. lk bak as, sosyal realiteyi kefetmek ve anlamak, ikincisi ise, bu realiteyi deerlendirmek iin dzenlenir. lk bak as teoriktir ve ikincisi iin zaruridir.48
48
E. Durkheim, (1953). Sociology and Philosophy. (Trans. D. F. Pocock), London: Cohen & Wests Ltd., s . 35.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 37 Perspektif kavram bilim dallarndaki farkllklar olarak ele alnd takdirde, disiplinlerin birbirlerinden giderek uzaklamalar ve bylece birbirlerinin almalarna destekleyici ve aklayc katklarnn azalaca eklinde bir durum ortaya kabilmektedir. Ancak bu problem metodolojik bir dikkatle giderilebilir. te yandan nemli olan ey, bulgularn ve aklamalarn deiik olmalar, baka bir deyile disiplinlerin birbirlerinden farkl ynlere doru gidileri deil, bu disiplinlerin nereden geldikleridir, yani kullandklar deikenler ve perspektiflerdir. Bu da sz konusu disiplinin sahasn ifade etmektedir. Bu durumda bir disiplinin sahas yola klan alan olmaktadr. Nerelere kadar uzanlaca tamamen serbest braklm bir konudur. Mesela bilgi sosyolojisiyle ilgili olarak belli bir perspektifin kullanlmas, birtakm karakteristiklerin belirlenmesini ve daima bunlarla ilgili dnce kaynaklar kullanlmasn gerektirmektedir. Ksaca, bir bilim adamnn belli bir disipline gre hareket etmesini salayan ey, o disipline ait olan perspektifin zelliklerini tayan aklayc deikenlerin seimidir. Perspektif bir bak tarzdr, aklama eklidir. "...Bakmdan" szcn bu kavramn eanlamls e anlamls olarak kullanarak manasn daha ak anlatmak mmkndr. Genel olarak, sosyal zelliklerin grebilecei tarzda olgulara bakmak ve aklamak sosyolojik perspektiftir. Baka bir deyile sosyolojik bakmdan olaylara bakmak ve aklamaktr. Burada aklanan ey sosyal olgulardr, yani, gurubun karakteristii ve bir takm olaylarn dayand sebep veya bu sebeplerin yol at sonulardr. Bir grup insann ayn eylemin iinde olmas sosyal olgular retir. Zaten sosyolojinin temel amac sosyal yap ile onu reten ve deitiren sreci incelemektir. Bu nedenle sosyolojinin analiz nitesi kollektivitedir. nk sadece kollektivitelerin sosyal yaps vardr. Kollektivite, bir grup insann birlikte hareket etmesidir. Sosyolojik aklamada sz edilen bu olgunun sebep-sonu ilikisi deerlendirilmekte ve oluu ortaya konulmaktadr.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 38 Sosyal olayn sonucu, sosyolojideki teknik bir terim olan (sebeplere bal olan anlamnda) baml deiken kavramyla ifade edilmektedir. Bu sonucu meydana getiren tm sebepler ise (sonutan bamsz olduklar anlamnda) bamsz deikenlerdir. Bir sosyal olayda mevcut olan faktrlere deiken ad verilmektedir. Baka bir deyile, aratrmalardaki tm sosyal olgular, sosyolojik bakmdan esasen deiken kelimesiyle ifade edilmekte ve sebep-sonu ilikileriyle birbirlerine bal olduklarndan dolay, bu ba anlatmak amacyla, baml ve bamsz deiken kavramlar kullanlmaktadr. Aslnda, sadece deikenler vastasyla dier deikenler aklanabilmektedir. nk, davranlardaki deikeni aklayabilmek iin onunla sistematik olarak ilgili olan bir baka deikeni belirlemek gerekmektedir. nsan davranlarndaki bu deikenliin ve farklln nedeni, sosyal sistemin yapsnda yatmaktadr. Sosyolojik perspektif ksaca, sosyolojinin konusu olan bamsz deikenleri kullanarak sz konusu olgu hakknda bir aklama yapmaktr. Bir fabrika rnei ele alnarak ekonomik ve sosyolojik perspektifler kyaslanrsa, yeni bir fabrika kurulmas iin gerekli olan artlar sermaye, teknik donanm ve igc olarak belirlenebilir. Bu faktrler, dier adyla bu deikenin sz konusu edilmi olmasyla iktisad perspektif kullanlm olmaktadr. te yandan ayn sonu (fabrika kurulmas) iin baka gerek artlar da sz konusudur. Bunlar, szgelimi, iktisad zihniyet, sanayi toplum yapsna uygun olan bir sosyalleme ve yksek isizlik orannn yaratt sosyal bask olabilir. Bylece bir fabrikann kurulmas bu deikenlerle izah edildiinde sosyolojik perspektif kullanlm olmaktadr. Bir baka rnek biyolojik perspektif kullanlarak verilebilir. Biyolog, aratrmasnda genetik faktrleri bir deiken olarak almaktadr. Fakat bu faktr (genetik zellikler) nfus kitlelerine gre deimektedir. Bylece farkl kitlelerde farkl davranlar (mesela, kadn ve erkek davranlar) gzlemlenebilmektedir. Bu farkllk da siyasal sistemlerin deiik olmasna neden olan bamsz bir deiken olabilmektedir. Bir fark veya deimeyi
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 39 aklamak iin baka bir fark veya deimeyi referans gstermek zorunluluu vardr. Bu erevede sosyolojik perspektiflerin zelliklerini ksaca gurupta toplamak mmkndr. Bunlardan ilki sosyolojik perspektifin, sosyal hayat tmyle ele alm olmasdr. Buna btnc gr de denmektedir. Bylece sosyal bilimlerdeki tahlil ve deerlendirmelerdeki yanlma pat azaltlabilir.49 Mesela sosyolojik bak asnda ekonomiyle hayatn dier alanlar arasndaki ba ihmal edilmemelidir. Bir sosyolojik perspektifin dier zellii sosyal hareketin ve etkileimin gz nnde bulundurulmasdr. Sosyoloji ferdin dier insanlarla olan ilikisi ile ilgilenilmektedir. D faktrlerin ferdin seimini ekillendirdii ve ynlendirdii grlmelidir. Bir baka zellik ise izole edilmi ferde deil, sosyal grup zerinde younlalmasdr. Sosyoloji ferdin kiisel deil, grup boyutundaki zellikleri ile ilgilenmektedir. Tm bu zellikler erevesindeki toplumsal aklamalardan bazlar aada ele alnmaktadr.
B.Mikro ve Makro Alar Sosyolojide teorik olarak iki ayr temel perspektif kabul edilmektedir. Dier perspektifler bunlarn bir versiyonu veya onlara tbi birer alt perspektiflerdir. Bunlardan makro yapsal perspektif, sosyal yapnn tabiatnda bulunan aklayc deikenleri vurgulamaktadr.50 Mikro yorumcu perspektif ise, sosyal psikolojik aklamalar vurgulamaktadr. Her iki durumda da aklanmakta olan baml deiken ayndr ve insan davrannn belirli bir varyasyonudur. Sosyal realiteyi tmyle kucakladklar iddia edilmemekle birlikte iki perspektif de hem birbirleriyle hem de sosyolojik olmayan baka perspektiflerle mnasebet halindedirler ve toplumu aklamadaki eksiklerini giderme sreci iindedirler. Bu
49
M. E. Erkal, B. Balolu ve F. Balolu, (1997). Ansiklopedik Sosyoloji Szl, stanbul: Der Yaynlar, s. 6 V. Aubert, (1967). Elements of Sociology. N.Y.: Scribner's Sons, s.16.
50
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 40 nedenle hangisinin daha aklayc olduu kanaati sbjektif bir tercihtir. Sosyologlarn aklamalarnda makro-yapsalc gr veya mikro yorumcu gr neye gre tercih ettikleri pek bilinmemektedir.51 Makro yapsal perspektifin en nemli zellii, incelenilen faktrn ferdin dndaki faktrlerden olmasdr. Davran belirleyen bu faktrlerin hepsi de ferdin dnda tezahr etmekte ve onu bir ekilde etkilemektedir. Bu perspektife gre bamsz deikenler temelde yapsal karakteristiklerdir, ferdin dndadr ve ferdi boyuta indirgenemez. Durkheim bu perspektifin manev babasdr, sosyal faktrlerin ferdi tutumlardan ok farkl olduunu dnmektedir. Makro yapsal yaklam, balca toplumun bir statler dizisi olduunu, ferdin evresiyle iliki iinde bulunduunu ve normatif bir yaplanmaya sahip olduunu vurgulamaktadr. Bu zellikten ilki olan toplumun birbirine bal pozisyonlar seti olmas, hem toplumsal yaplanmay hem de sosyal ilikileri aklamaktadr. Mesela, iverenin iiyi iten karmas zincirleme reaksiyonla pek ok sosyal olguya neden olmaktadr. te yandan deikenler arasnda karlkl etkileimler sz konusu olduu iin toplumu birbirine bal pozisyonlar -ii ve iveren- olarak ele alabiliriz. Baml deiken olarak her toplumsal pozisyonun (statnn) kendisine ilitirilmi bir rol bulunmaktadr. Bu yaklam makro-yapsal nitelikler tamakta ve rol teorisi olarak bilinmektedir. Rol bazen aktr tarafndan farkllatrlabilmekte veya ynetilebilmekte, fakat belli bir pozisyonda ou aktrler sosyal davranlarn o role ait olan ellerindeki yazl metne gre oynamaktadrlar. Rol teorisinde en sk kullanlan perspektif makro yapsaldr. Makro yapsal yaklamn ikinci zellii insan-evre ilikisini n plana karmasdr. Buna gre, sosyal sistem bir insan-evre ilikisidir ve kendisini ekolojik olarak dzenlemektedir. Aklayc deikenler sistemle mekan arasndadr. Mesela, ehirdeki yksek nfus, sosyal problemlere sebep olmaktadr ya da snfta nde oturan renci arkada oturandan
51
S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. 6
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 41 farkldr. Bu yaklam erevesinde deerlendirilebilecek bir bran olarak organizasyonel sosyoloji, ii verimlilii veya moraliyle evrenin fizik karakteri arasnda iliki kurmaktadr. Makro yapsal perspektifin son vurgusu toplumun normatif bir yap olduudur. Bu yaklamn temel gr, insanlarn rendikleri zere hareket ettikleri nk ilgili kurallarn fertlere nasl hareket edeceklerini syledikleri eklindedir. Normun nemi arttka toplum tarafndan tasvibi de o kadar artmaktadr. Bylece toplumdaki normlar arasnda hiyerarik bir yaplanma ortaya kmaktadr. Daha nemli normlar daha ok kurumlamtr ve formel kontrol ajanlar tarafndan uygulanmalar gzetlenmektedir. Makro yapsal perspektifteki normatif yaplanma vurgusu ayn zamanda sosyal normlarla uraan mikro yorumcu perspektifte de vardr. Mikro yorumcu perspektif ise daha ok sosyal psikolojik bir yaklam esas almaktadr. zellikle sembolik etkileimci okulun hakim olduu teorik bir yap erevesindeki temel tezi, ferdin davranlarn iradi olarak geni bir normlar dizisi iinden setii ve iinde bulunduu sosyal durumu yorumladdr. Makro perspektiflerin aksine mikro llerde ferdi esas almaktadr. Ferdin mevcut durum hakkndaki yorumlar nemlidir. Fert, iinde bulunduu durumu kiisel olarak nasl anlyorsa davranlarn da ona gre ekillendirmektedir. Hapisten kan insanlarn bir sre sonra tekrar su ileyerek geri dnmelerini rnek olarak kullanarak her iki perspektifi kyaslayalm. Buradaki soru, bir ksm sulular tahliye olduktan sonra slah olurken dierlerinin neden tekrar sua yneldikleridir.52 Mikro yorumcu teorisyenler, ferdin yorumunu esas aldklar iin, bu soruyu yine bireysel yorumuyla ferdin suu tercih etmesi eklinde cevaplandracaklardr. Nitekim, bir sosyalletirme ajan olarak hapishane, iindeki insanda kim ve ne olduuna dair yeni bir kimlik dncesi yaratmaktadr. Mahkum, hapisteki dier mahkumlarn mevcudiyetiyle ve teyidiyle kendisinin
52
S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. 12-4.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 42 "dardakilerden" farkl, esasen bir sulu olduunu kabul etmektedir. Hapisteki mahkumlar kendisine referans gurubu olarak aldndan dolay kendini bir sulu olarak tanmlamakta ve tutumlar, davranlar, dnceleri ve tm hareketleri buna uygun olmaktadr. Byle bir erevede birok mahkumun tahliyelerinden ksa sre sonra tekrar su ileyerek hapse dnmeleri kanlmazdr. nk dardaki yaantlarnda edindikleri yeni kimlik fikrinin gerektirdii bir tarzda yani, kendi kendilerinden bekledikleri ve onlar iin nemli olan dier insanlarn onlardan bekledikleri ekilde hareket edeceklerdir. Yukardaki sorunun mikro yorumcu perspektife gre ksaca cevab, hapishaneye geri dn orannn, sulu kimliinin ne kadar baarl bir ekilde transfer edildiine bal olduudur. te yandan sosyal yapsalc perspektif genel olarak sosyal sistemin yapsal zelliklerini vurgulayarak bir ok eski mahkumun hapse geri dnmesinin nedenlerini evrenin sua tevik ediciliiyle aklamaktadr. sizlik, eitimsizlik, sosyal normlarn bozukluu nedeniyle fert byle bir evreden kurtulmak istemektedir. Bunun iin tek ak kap, mesela bir kumar oynayarak, bu evreden kurtulmasdr. Ksaca, mevcut evre artlar fert iin sadece belli bir kararn uygulanmasna izin vermektedir. Sonu itibariyle her iki perspektif de doru olmakla birlikte farkl politikalar iermektedirler. Yapsalclara gre, sosyal yapdaki aksaklklarn dzeltilmesi gerekmektedir. Mahkumlar eitilmeli ve tekrar su ilemeye gerek duymamalar iin bir meslek kazandrlmaldr. Ayrca eski mahkumlarn artk drst bir hayat srdkleri uygun bir evrede i imkanlar da salanmaldr. Yorumcu teorisyenler ise, sulularn kanunlara bal vatandalar olmalar iin mahkumiyet ncesi ve sonras meydana gelen kiilik bozukluklarn gidermeyi nermektedirler. Psikolojik tedavilerle sua eilimli zayf karakterler dzeltilerek ok zor artlar altnda bile hukuka saygl ve kendine gvenen insanlar olmaldrlar.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 43 Her iki perspektif bir madalyonun iki yz gibi birbirlerini tamamlamakla birlikte aralarnda ciddi elikiler de mevcuttur. Yorumcu perspektif, ferdin kendine gveni psikolojik olarak salanmadka, eitimin veya bir meslek sahibi olmasnn hibir neminin olmadn syleyebilir. Kanunlara saygl olmak bakmndan ferdin kendisi hakkndaki imaj esastr. Fert kanuna saygl olmak gerektiini dnd iin su ilememektedir. Nitekim, saygn meslek sahipleri veya yksek gelir dzeyindeki insanlar da su ilemektedirler. Bunlarn su ilemelerinin sebepleri eitimsizlik, kt bir evreden uzaklama ihtiyac veya yoksulluk deil, kendilerini kanunlara saygl bir vatanda olarak kimliklendirmeyileridir. te yandan yapsalc perspektif ise, eer ferdin yapsal nedenlerden dolay hayatta kalmak iin su ilemekten baka aresi yoksa, sulu kimliinin veya kanunlara itaati olmayan bir ahsiyetin neminin olamayacan syleyebilir. Ayrca sululuk olayndaki eliki bu kadarla bitmemekte dier disiplinler kendi deikenleriyle farkl deerlendirmeler yapabilmektedirler. Mesela bir kimyac aslnda, ferdin beynindeki bir dizi biyokimyasal oluumlar, kromozomlardaki bozukluklar veya baka biyolojik bir farkllk neticesinde sua yneldiini ve bunu esas almayan hibir sosyal veya psikolojik tedbirin, tedavinin veya programn baarl olamayacan syleyebilir. Onun nerisi ise, mahkumlarn uzun yllar hapishane yatrlmas yerine, elektrik okuyla tedavi veya beyin ameliyat gibi cerrahi bir tedbir olabilir. Ksaca makro yapsal perspektif dsal bir bak asyla, ferdin davranlarnn sebeplerinin bireyin dnda, yani evresinde yattn ifade etmektedir. Mikro yorumcu perspektif ise, isel bir bak asyla, ferdin davranlarnn sebeplerinin bireyin zihninde bulunduunu sylemektedir.53 Bu durumda toplumsal bir problem olarak su hadisesinin zmlenmesi doru bir metodoloji kurmu olan bilim adamna dmektedir.
53
S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. 15.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 44 C.Sosyolojide Aratrma Geleneksel olarak bilimler iki grupta toplanmaktadr. Fizik, kimya, biyoloji gibi sahalarn oluturduu guruba tabii bilimler, sosyoloji, psikoloji, ekonomi, siyasal bilimler gibi dier sahalarnkine de sosyal bilimler ad verilmektedir. Bu ayrm, on sekizinci yzylda Newton mekaniinin bilimin temeli olarak kabul edilmesine dayanmaktadr.54 Sebep-sonu ilikileri anlamn ieren pozitif sosyal bilimlerde, bu dnemden itibaren Newton modelinden etkilenen pozitif sosyal aratrmalar istihdam edilmektedir. Tabii bilimlerde olduu gibi, sosyal bilimlerde de toplumun ve kurumlarnn sistematik bilgisi deneysel olarak sebep sonu ilikileri erevesinde snanabilmektedir. Genel olarak pozitif sosyal bilimler, ortaya yeni bilgiler koyan, yaratc olan disiplinler anlamnda kullanlmaktadr. Matematik bilimler tmdengelime dayal tekrarlanmakta olan bilgiler retirken, pozitif bilimler tmevarm metoduyla yeni bilgiler retmektedir.55 Btn bilimlerin ortak zellii, olgularn gzlemiyle genelliklere ulamaktr. Bu genellemelere tek bir gzlemin mantk karmyla ulalamaz. Sosyal bilimler metodolojisinde, tabii bilimlerden farkl olarak, baka metodolojik unsurlar da sz konusudur. zellikle yirminci yzyln balarndan itibaren bilimin hzl geliimiyle birlikte ortaya kan yeni paradigmalarda, artk pozitivizmin yan sra rlativizm de kabul edilmektedir. nceleme alan insan davranlar olduu iin, iradi bir etki sz konusu olmakta ve sosyal olaylardaki aklamalar mutlak determinizmin ve tek sebepli izahlarn dna karmaktadr. Sosyal deimenin kanunlarn arayan, sosyal oluumlarn prensiplerini inceleyen bir sosyoloji metodolojisi, baz problemler hl sryor olmakla birlikte, zaman
54
ierisinde
oluturulmutur.
Zaten
realitenin
tam
olarak
USA:
A. B. Levison, (1974). Knowledge and Society: An Introduction to the Philosophy of the Social Sciences. The Bobs-Merrill Co., s. 1-6.
55
M. Sencer ve Y. Sencer, (1978). Toplumsal Aratrmalarda Yntembilim. Ankara: Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits, s. 17.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 45 kavranabilmesi mmkn deildir; realite ancak belirli zamanlara ve bak alarna zg olarak ksmen kavranabilmektedir.56 te yandan, sosyolojinin Sosyoloji ilk ortaya kt temel dnemlerde problem insan insan
davranlarnn veya sosyal olaylarn llebilirlii konusunda tartmalar yaplmtr. metodolojisindeki davranlarnn llmesi meselesidir. Gnmz sosyolojisinde dier bilim dallarnda kullanlan metotlar kullanlmaktadr. Bunlar genel olarak gzlem, istatistik lmleme, veri toplama ve insan ekolojisinin incelenmesidir. Bu metotlarn hepsinde de esas problem deikenlerin kontrol edilmesidir. nk insann dndaki varlklarn davranlarn gzlemlemek, laboratuar artlarnda kontrol etmek ve geleceklerini tahmin etmek daha kolaydr. Bir gurubun iindeki veya ferdi olarak insan davran, dierleri gibi kolaylkla ne tahmin edilebilmekte ne de kontrol edilebilmektedir. Bu bakmdan sosyolojide dier bilimlerde olduundan ok daha fazla sayda ve mulak deikenler olduunu sylemek yanl deildir. Sz konusu artlar altnda sosyal dnyann kanunlarn ya da sosyal hayatn kurallarn kefedebilmek ve ortaya kan problemleri giderebilmek iin nasl bir yol takip edilecei sorunu aadaki blmlerde ele alnmaktadr. Sosyal bilimler metodolojisi genel olarak temel soruya verilen cevaptan kaynaklanmaktadr. Bunlar, sosyal bilimlerin ne tr bir gerek veya bilgi salad, nasl salad ve karlat problemleri veya eksikleri nasl giderdiidir.57 Kullanlan metotlar bu sorulara giderek daha iyi cevaplar verilmesiyle olumaktadr. Bu erevede sosyologun temel amac, teorik modeller gelitirerek ve deneyerek eitli sosyal fenomenleri aklamak iin sosyal dnyada aratrma yapmaktr. Gzlemledii alan sosyal hayat, incelenen konu ise insann tutum ve davranlardr. Bulgularn eitli
56 57
A. Kurtkan Bilgiseven, (1998). lm-i Ledn (Genel Teoloji). stanbul: Gzde Matbas, s. 15-7. P. Diesign, (1992). How Does Social Science Work?: Reflections on Practice. (2. Bask), USA: University of Pittsburgh Press, s. 303.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 46 metotlar kullanarak, mesela tiyatro yazar perspektifiyle58 tm sosyal olaylar canl bir sahnede yaanyormu gibi anlatarak, bilimsel kamuoyuna aktarmaktadr. Bilimsel inceleme, dier bilim dallarnda olduu gibi sosyolojik aratrmada da sistematik olarak yrtlmektedir. Sistematik olarak yrtlmesi, sebep sonu ilikilerinin tespit edilebilmesi anlamna gelmektedir.59 Dier bilim adamlar gibi sosyologlar da almalarna kendileri iin nemli olan sorular hedefleyerek balamakta ve aratrma sorularna cevap bulmalarn salayacak bir aratrma projesi dzenlemektedirler. Tpk kimyaclarn kendi disiplinlerine zg deney dzenekleri kurmalar veya sosyal psikologlarn yine kendi disiplinlerine zg renim deneylerini farelerle yapmalar gibi, sosyologlarn da kendilerine gre nemli olan sorulara verilen cevaplar kefetmek iin zel yntemleri vardr. Bir sosyal bilim olarak sosyoloji, organize ve metodiktir ve amac bilgiyi zenginletirmektir. Bilimsel bir almada ana hatlaryla olaylarn gzlenmesi ile bunlar arasndaki ilikilerin belirlenmesi eklinde iki ayr faaliyet yrtlmektedir.60 Sosyologun almas esasen, dier insanlarla arasnda her ynyle bir iletiim kurmaktr. almasnn ilk aamasnda fertlerle iletiim kurarak onlarn tutum ve davranlarn tespit etmekte, ikinci aamada ise bulgularn yine bir tr iletiim kurarak bilimsel hayata, entelektel evreye veya dier ilgili kiilere sunmaktadr. Bilgiyle aratrmac arasndaki iletiim szl veya yazl olmaktadr. Ama bir problemin nemini, aciliyetini ve zmn kamuoyuna duyurmaktr. Sosyolojik aratrma prosesi genel olarak be safhada tamamlanmaktadr: 61 o Aratrma sorusunun seimi ve erevelendirilmesi, o Uygun metodun tespiti ve alma programnn yaplmas,
58
M. Lester, (1984). "Self: Sociological Portraits. " The Existential Self in Society. (Ed.by. J. A. Kotarba ve A. Fontana), USA: The University of Chicago, s. 30. B. Balolu, (1997). Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemi. stanbul: Der Yaynevi, s. 11. N. Erder, (1976). "Sosyal ve Siyasal Bilimlerde Kuram ve Yntem Konusunda Tartlan Balca Sorunlar", Toplum Bilimlerinde Aratrma ve Yntem. (Ed. R. Kele), Ankara: Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yaynlar, s. 11. J. B. Johnson ve R. A. Joslyn, (1986). Political Science Research Methods. (3. Bask), USA: Congressional Quarterly Press, s. 31.
59 60
61
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 47 o Verilerin toplanmas, o Malzemenin analiz edilmesi, o Sonucun karlmas. Bu safhalar aadaki emada aklanarak gsterilmektedir.
ARATIRMA SRECNDEK ADIMLAR
I . Aratrma konusunun seimi ve erevelendirilmesi: konunun seilmesi literatrn taranmas deikenlerin belirlenmesi hipotezlerin formle edilmesi deikenlerin lmlenmesi
V. Sonucun karlmas tm almann zetlenmesi bulgularn teoriyle bann kurulmas gelecek aratrmalar iin neriler
II Uygun metodun. tespiti ve alma programnn yaplmas: zamanlamann yaplmas aratrma tekniklerinin seimi ikinci dereceden verilerin analizi
IV. Malzemenin analizi: bilgilerin tasnifi ek verilerin (istatistik) uygulanmas yorumlar, karsamalar ve sonular
III . toplanmas Verilerin
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 48 D.Saysal ve Niteliksel Aratrmalar Sosyolojideki aratrma dzenekleri niteliksel (kalitatif) ve saysal (kantitatif) incelemeler olmak zere iki tiptir. Saysal aratrma dzenekleri rakam kkenlidir ve genellikle istatistik analizlerle deerlendirilecek olan ok miktardaki saylarn toplanmasn gerektirmektedir.62 Saysal aratrmalar belli bir boyut iinde eitli gruplarn benzerliklerinin, oranlarnn ve/ya farkllklarnn belirlenmelerini salamaktadr. Niteliksel aratrma dzenekleri ise daha ok soyut kaynakldr (getalt-oriented), baka bir deyile, aratrmacnn mevcut fenomeni batan baa tanma ve top yekn anlamasna yardmc olacak ekilde dzenlenmitir.63 Sosyolog niteliksel aratrma dzeneini kullanmaya karar verdiinde, mevcut fenomeni rakamsallatrarak anlamay denemektedir. Niteliksel aratrmalarda saysal verilerin kaytlar ve istatistik analizleri nadiren kullanlmaktadr. Niteliksel aratrmalarda, anlalmak istenen fenomen geni bir zaman sreci iinde gzlem prosesiyle kaydedilerek dorudan incelenmektedir. Mesela rencilerin iki ime alkanlklarn incelemek istediimizi varsayalm. Saysal aratrma yaklam, rencilerin iki ime alkanlklaryla ilgili eitli sorular ieren (ne kadar sklkta itikleri, nerelerde itikleri, genellikle ne miktar itikleri, iki ime konusunda neler hissettikleri, gibi) bir anket kad dzenlemek ve daha sonra bir renci grubundan bu anketi doldurmalarn istemektir. Anket tamamlandnda elde edilen bilgi rakama evrilerek, mesela ylda bir defadan az ienlere (1), bir ka kere ienlere (2), ortalama ayda bir ienlere ise (3) deeri verilerek, bilgiilem kullanlarak istatistik olarak analiz edilir.64 Niteliksel bir aratrma yaklam ise, rencilerin alkol bamllklarn anlamak iin, birka ay onlarla birlikte vakit geirmek, iki itikleri ortamlara, mesela partilere, mdavimi olduklar barlara giderek, buralarda neler yaptklarn
62 63
L. Ott, v.d., (1978). Statistics: A Tool For the Social Sciences. (2. Bask), USA: Duxbury Press, s. 9. C. Marshall ve G. B. Rossman, (1991). Designing Qualitative Research. (8. Bask), USA: Sage Publication, s. 9. G. W. Bohrnstedt ve D. Knoke, (1983). Statistics for Social Data Analysis. Publishers, s. 125-65. (2. Bask), USA: Peacock
64
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 49 gzlemlemekten mteekkildir. Uzun bir sre farkl iki ortamlarnda yeterli sayda renci mahede edildii takdirde rencilerin iki bamllklar hakknda bir anlay gelitirilebilir. Salt niteliksel bir almada hibir anket kad kullanlmam ve herhangi bir rakam elde edilmemitir. Bu tr bir projedeki veriler, rencilerin iki ile ilgili davranlar konusundaki gzlemlerdir. Verilerin yorumlanmas, istatistik kyaslamadan deil, eitli rencilerin farkl sosyal durumlardaki iki ime yaygnlndan elde edilmektedir. Saysal aratrma usullerini kullanmann baz avantajlar vardr. ncelikle sosyolojik literatrde iyi kurulmu bir alma dzenei olarak geerlidir ve pek ok kaynakta bu aratrma metoduyla ilgili teferruatl bilgi bulunduundan dolay uygun aratrma dzeneini tasarlamak, kullanmak ve kabilecek potansiyel problemleri zmek aratrmaclar iin nispeten kolay olmaktadr. Ayrca kolay ve dorudan bir sonu ifade eden analizler saysal verilerle yaplabilmektedir. Saysal veriler genellikle dorudan yorumlara ynelik olduklar iin veri analizleri daha kolaydr. En nemli dezavantajlar ise, sosyal davran veya fenomenlerin dorudan mahede edilememeleri ve rnek gruplarn sebep olduu problemlerdir.65 Niteliksel aratrma usulleri sosyologa grup davranlar ve fenomenle ilgili olarak dorudan mahede ile uygulama esnasnda aratrmann amalarn yeniden dzenleme ve esneklii vermektedir. yapann Ancak, aratrmacnn konusunda sbjektiflii temsili sonular belirsizlii
dezavantajlar da bulunmaktadr.66
E.Sosyolojik Dnmenin Metodolojik zellikleri Sosyolojik bak asnda mutlak gerek ve ona bal deimez sebepler zinciri yoktur; bunun yerine toplum gerei ve onun izafi mant ve kanunlar vardr. Toplumdaki gerekler derlenerek bal olduklar kanunlar
65 66
H. Klein, (1992). Sociology. USA: Baron's, s. 52-3. H. Klein, (1992). Sociology. USA: Baron's, s. 52-3.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 50 bulunur. Bu tmevarm adyla bilinen metodudur. Tmevarm bizi olgularn bilgisinden bu olgular idare eden kanunlarn bilgisine geiren ilemdir.67 Bu genel ereve iinde, olaylar gerekte var olduklar gibi anlamak sosyolojik dnmenin temel zelliidir. Aada genel metodolojik prensipler olarak da adlandrlabilecek bu zellikler tartlmaktadr. Herhangi birinin ihmal edilmesi durumunda ulalacak sonu eksik veya hatal olmaktadr. lk prensip olan btnclk bir fenomeni tm sebepleriyle birlikte kavramaktr. Sosyal olaylar ancak btnc bir bak asyla anlalabilirler. Ksmi sebep sonu ilikilerinin izah edilmesi olayn tmnn kavranm olduu anlamna gelmemektedir. Mesela, ehirleme olgusu ele alnrken sanayinin emek talebini karlamak iin bulunduu blgede nfus birikimi salad sz konusu edilebilir, fakat ehirleme sadece sanayinin i gc ihtiyac deildir. Objektiflik prensibi sosyal bir olay ele alnrken herhangi bir nyargda bulunmamaktr. Pein hkmler realitenin grlmesini engelleyen sahte grntlerdir. Keza baka ya da benzeri olaylara dayal olarak elde edilmi olan yarglar incelenilen olay iin geerli deildir. phecilik ise bilimsel almann her safhasnda elde edilen verileri mutlak gerekler olarak kabul etmemektir. Verilerden emin olmayarak phe etmek, aratrmann temel nedenlerinden biridir ve hatalarn giderilmesini salamaktadr. Mevcut unsurlar eitli ekillerde snanmal ve doruluu kontrol edilmelidir. Keza bir konu hakknda phe yoksa aratrma yapmaya da gerek yoktur. Delillendirme prensibi bilimsel bilgilerin herkes tarafndan kabul edilmi ve genel geerlii olan somut delillere dayal olmasdr. Dayanaksz olan izafi hkmlerin veya kanaatlerin hibir nemi yoktur. Herhangi bir hkm mutlaka istatistik sonular, tarihi belgeler, anketler veya dier bilimsel metotlarla elde edilmi olan verilerle delillendirilmelidir. Olumsuzlamak ise eldeki bilginin mantnn yeniden kurulmasdr. ntikal etmi olan bilgilerdeki sebep-sonu ilikisinin kabul
67
J. Lachelier, (1986). Tmevarmn Temeli Hakknda. (3. Bask), (Terc. H. R. Atademir), stanbul: Milli Eitim Basmevi, s. 3.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 51 edilmeyerek ya da yetersiz grlerek baka ilikilerin aranmas gerekmektedir. Bylece yeni veya baka illiyet balarnn ortaya karlabilecei gibi hatalarla birlikte eksiklikler de giderilebilmektedir. Aksi taktirde yaplan aratrma ncekilerin bir tekrar olmaktan teye geemez. Sistematik olmak ya da almann hibir safha ihmal edilmeden dzenlenmesi bir sonraki bilgiye ulamay salamaktadr.
F.Sosyolojik Dnme ve Metot Problemleri Genel olarak sosyal bilimler metodolojisinde bir ok metot problemleri sz konusu edilmektedir. Sosyolojik dnmeye yklenen ama, hibir etki altnda kalmadan, kritiini yaparak ve tm muhtemel alternatifleri deerlendirerek sosyal olaylar gerekte olduklar gibi anlamasn salamak olduuna gre metodolojik problemi byk lde objektivite olarak ortaya kmaktadr. Bu problemin zm iin yukarda izah edilen sosyolojik perspektiflerin glendirilmesi ve muhtemel eksikleri gidermek iin temel prensiplerin net bir ekilde ortaya konulmas gerekmektedir. Bu prensipler zihnin, herhangi bir sosyolojik olguyu kavrarken bal olaca temelleridir. Ayn zamanda serbest bir dnme tarzn salayarak herhangi bir mecra iin yol gstericilerdir. Bylece, tarihi sre boyunca ortaya karlm bilgi birikiminin zorunlu kld mecburi istikamet de ksmen kaldrlabilmektedir. Sosyolojik dnme, aslnda, bu anlamda bir serbest dnebilme metodolojisidir. Bilimdeki genel metodoloji kurallarnn tmn kapsamaktadr. Durkheim, bilimsel anlamda sosyoloji metodolojisinin karakteristik zelliinin olduunu kabul etmektedir.68 Bunlardan ilki sosyolojinin felsefi doktrinlerden ayr, kendini tanmlayabilen ve mkemmel bir ekilde pozitivist, evrimci ve maneviyat (spiritualist) olduudur. nk sosyoloji rasyonel mecburiyetten deil ampirik deerlendirmelerle
68
nedensellik
prensiplerini
sosyal
fenomene
uygulamaktadr. Bylece Durkheima gre sosyoloji metodolojisinin ikinci

E. Durkheim, (1982). The Rules of Sociological Method. (Ed.by S. Lukes and Trans. by W. D. Halls), N.Y.: The Free Press, s.159-63.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 52 karakteristii olan sosyal olgularn sadece baka sosyal olgularla ve sosyal evrenin prensipleri erevesinde aklanabilecei gerei ortaya kmaktadr. Sosyal evrenin kendine has tabiatndan kaynaklanan sosyoloji kltr sosyal olgularn anlalmasn salamaktadr. Bu nedenle sosyoloji herhangi bir disiplinin eklentisi veya uzants deil otonom bir bilim daldr. Dier bilim dallar gibi metodolojisi objektiftir. Bu nc karakteristik aslnda sosyolog iin dier bilim adamlarndan daha byk bir problemdir. nk sosyolog bir fert olarak iinde yaad toplum tarafndan sosyalletirilmitir. Objektif deerlendirmeler yapabilmesi iin nyarglarn bir tarafa brakarak toplumsal olgularla karlamas gerekmektedir. Daha nceki bilimsel bulgularn kritik edilmeden kabul, aratrmacnn konu hakkndaki n yarglar veya metodolojinin dier snrllklar sosyal realitenin olduu gibi anlalmasn nlemektedir. Aratrmacnn realiteyi grmesini ve anlamasn salayan aratrma tekniklerinin gerei tam olarak aktarabildiini iddia etmek mmkn deildir. Verilmi olan pein bir hkm aratrmann bir blmn gereksiz klarak fenomenin gerekte olduu gibi anlalmasn engellemektedir. Otoritelerin dnceleri de elbette nemlidir, fakat realite onlara bal deildir. Bu nedenle bir kalplamaya izin vermemek gerekmektedir. Aratrmacnn belli bir sonuca ulama arzusu da buna uygun delillerin alnp dierlerinin gz ard edilerek gerein anlalmasn veya ortaya kmasn engellemektedir. Bilginin kritiini yaparak ve dier alternatifleri deerlendirdikten sonra bir hkme varmak gerekmektedir. Bu nedenlerle sosyal realitenin olduu gibi anlalmasn salayan aktif bir dnme tarz kurmak gerekmektedir. Bu metotlarn sosyolojik dnme tarzna gre nasl ele alndn ortaya koymak iin sosyolojiye yklenen amalardan hareket etmek gerekmektedir. nk metodoloji, bir amacn gerekletirilmesi iin kurulmu prensiplerdir. Sosyoloji, genel olarak insanlarn sosyal davran,
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 53 tavr veya hareketlerinin incelenmesini amalamaktadr. Bir yazara gre sosyoloji insan dnyas hakknda bir dnme biimidir.69 Temel faraziyesi, insanlarn dncelerinin ve yaptklarnn, yesi olduklar gruplar tarafndan etkilenmekte olduudur. Bu erevede sosyologun vazifesi, fertlerin sosyal gruplar tarafndan, nasl ekillendirildiini ve gruplarn fertler tarafndan nasl yaratldn ve ynetildiini kefetmek, fert ve sosyal boyut arasndaki ilikiyi ve etkileimi anlamaktr. Bu amac salamak veya sosyal olguyu grebilmek iin hibir etki altnda kalmayan bir bak asna, metoda ve dnce tarzna ihtiya vardr. Yukarda sz konusu edilen toplumun insan zerindeki etkilerinden biri de bilgi birikiminin aratrmac zerindeki etkileridir. Toplum, ferdin nasl davranmas ve dnmesi gerektii empoze etmektedir. Sosyolojideki bulgular ou kez belirli zaman ve mekan boyutlaryla ve hatta aratrmacnn kiisel zellikleriyle snrl kalan aklamalardr. Oysa sosyal hayat dinamik bir sre iinde srp gitmektedir. Bu nedenle sosyal yap ve sosyal deime (sosyoloji), sosyologlarn ve sosyal bilimcilerin aratrmalar, bulgular, grleri, yorumlar veya deerlendirmeleriyle ayn ey deildir. Bu bilgilerin deimez temeller olarak kabul edilmesi, baka anlaylarn da ortaya kmasn ve bylece geree giderek daha ok yaklamay nler. Sosyolojinin dinamik bir ekilde uygulanmasna, bir dnme tarz olmasna ihtiya vardr.
69
Z. Bauman, (1998). Sosyolojik Dnmek. stanbul: Ayrnt Yaynlar, s.16
III. Dnme ve Aratrma
A.Soru Sorma Dncenin ynlendirilebilmesi ve istenen dorultuda sonularn elde edilebilmesi soru sormakla mmkndr. Doru cevaplar ancak doru sorularla elde edilebilir. Soru sorma, bilgi ihtiyac nedeniyle vuku bulmaktadr. Onun da arkasnda merak gds vardr. Tarih boyunca yaam olan btn nl bilim adamlarnn ortak yn yaadklar dnyay merak etmi olmalardr.70 Bu nedenle soru teekkl ilk safhadr ve bilimsel bir aratrma da dikkatlice ekillendirilmi bir soru ile balar. Ne yaplaca ve nasl yaplacana karar vermek iin, ne yapld konusunu tm detaylaryla dnmek gerekir. Genel yaps itibariyle bilimsel bir aratrma, sorulmu olan belli bir soruya verilen cevap olarak teekkl etmektedir. Bu genel ereve iinde sosyolojik alma da sosyolojik bir soru sormakla balamaktadr. Sosyolojik bir soru kurabilmek iin baz pratik kurallarn gzetilmesi gerekmektedir. Aratrmay gl sosyolojik temellere oturtmak sorunun sosyolojik bir perspektifle ele alnmasna, snrlandrlm olmasna ve ak ulu olmamasna baldr. Bu art aada ana hatlaryla tartlmaktadr.
70
R. L. Heilbroner, (1986). The Worldly Philosophers. (6. Bask), N.Y.: Touchstone Book, s. 6.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 55 Aratrma sorusunda belirli bir sosyolojik perspektif mutlaka
yanstlmaldr. Sosyolojik bir konu tespit edilirken ve bununla ilgili bir soru teekkl ettirilirken dikkat edilmesi gereken ilk husus sosyolojinin bak asyla konuyu ele almaktr. Bu perspektif sosyolojinin bizzat kendisi veya herhangi bir dal olabilmektedir. nsan davrannn, insanlar arasndaki etkileim tarafndan ekillendirildii, dndklerinin veya yaptklarnn yesi olduu gruplar tarafndan etkilendii veya genel olarak insan davranlarnn incelenmesi eklindeki temel bak alaryla sosyolojik soru oluturulmaldr. Sosyolojik perspektif, pratikte sosyolojik kavramlarn kullanlmas anlamn da tamaktadr. Baka bir deyile, ikiden fazla konsept, kavram ya da fikir arasndaki ilikilerin sorgulanmas da sosyolojik bir perspektif oluturmaktr. Mesela, eitim ve sosyalleme iki ayr konsepttir ve eitim yoluyla sosyallemenin nasl olduuna baklmas sosyolojik perspektifi yakalamaktr. Bu konuya, ayrca, zaman ve mekan boyutlar da katlabilmektedir. rnek olarak "Tanzimat dneminde aznlk okullarndaki eitim yoluyla sosyallemeyi" alabiliriz. Buradaki 'Tanzimat dnemi' konunun zaman boyutunu, 'aznlk okullar' ise mekan boyutunu iaret etmektedir. Sosyolojik perspektif ayn zamanda sosyolojik tahayyl (imajinasyon, hayal) ile de salanabilir. Sosyolojik imajinasyon iki ekilde sosyal olaylarn anlalmasna yardmc olabilir. Bunlarn ilkinde d dnyann soyut olarak idrak edilmesi veya d dnyadaki objektif sosyal realitenin varl, ikincisinde ise i dnyadaki idraklerin d dnyadaki sosyal olgularla rtmesi veya bireyin zihnindeki sbjektif realitedir. Mills, sosyolojik imajinasyon (tahayyl) tahlilinde iki hususu ortaya koymaktadr. Bunlar kiisel konular ve toplumsal konulardr. Kiisel konular ferdin zel hayatnda yaad ve sadece kendisiyle snrl olan olaylardr. Mesela, boanma, doum, isiz kalmak gibi ferdi olarak tecrbe edilebilecek olgulardr. Bireyin kiisel kontrolnn dnda kalan faktrler ise sosyal konulardr.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 56 Mesela, boanma orannn ykselmesi, doum oranlarndaki art, isizliin neden olduu sosyal problemler sosyal olarak yaanan olgulardr. rnek olarak Mills, sosyolojik tahayylnde, sosyolojiyi u soruyu aratrmakla grevlendirmektedir:71 1.) Belli bir toplumdaki faaliyetler nasl ynlenmektedir? 2) Bu toplumun insanlk tarihindeki yeri neresidir? 3) Bu toplumda nasl bir kadn ve erkek insan tipi retilmektedir? Bu sorulara verilebilecek cevaplar zaman ve mekana gre deimektedir. Aratrma sorusunu erevelendirmek iin de sosyolojik imajinasyon yaplmaktadr. Sosyolojik tahayyln biyografi ve tarih ksmlar soruyu erevelendirme amacyla deerlendirilmektedir. Kiisel seviyedeki zellikler biyografi, toplum seviyesindekiler ise tarih olarak ayrlmaktadr. Bunlar birbirlerinin yaklak bir simetrileridir. Sosyolojik bir aratrma olarak imajinasyonun tarih ve biyografi paralarnn kesitikleri (simetrinin kesitii) noktay aklamak veya incelemek gerekmektedir. Byle bir almada insann etkiledii sosyal gruplar ve sosyal gruplarn etkiledii insan grlmekte, ne ekilde etkilendii mahede edilmekte veya incelenmektedir. nsan toplum iinde yaayarak hem toplum tarafndan ekillendirilmekte hem de toplumsal varl kendi zerresince ekillendirmektedir. Tarihin ak iinde bireyin bulunduu noktada tarih ve biyografi, toplum ve fert kesimektedir. Bu kesime noktasnda sosyal glerin bireye, bireyin de sosyal glere etkisi vardr. te bu etki tahayylde canlandrlarak incelenmeli ve irdelenmelidir. Bylece sosyolojik bir soru elde edilebilmektedir. Sosyolojik majinasyonun anahtar bu paradoksun her iki ynn de grmektir. Yani, insan hem kendi aln yazsn yazmakta, hem de tarih tarafndan srklenmektedir.72 Sosyal dnyann byle bir bak asyla net bir ekilde grlme imkannn olmas ve buradan da aratrma konusu olabilecek herhangi bir sosyal problemin belirlenmesi mmkndr.
71 72
C. W. Mills, (1967). The Sociological Imagination. USA: Oxford University Press, c, s. 6-7. C. W. Mills, (1967). The Sociological Imagination. USA: Oxford University Press, s. 5-8.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 57 te yandan d dnyann anlalmas zaten zihnin soyut deerlendirme ve tahayyl yeteneiyle mmkn olmaktadr. Mesela, pencereden grlen erkek, kadn ve ocuktan oluan kiilik bir gurubun aile olduunu, somut varlklarn sosyal fonksiyonlarn soyut bir ekilde deerlendirerek alglayabiliriz. Baklan eyler maddi varlklardr, fakat anlalan eyler onlarn arkasnda yatan soyut olgulardr. Bir binaya bakldnda, ge dnem Osmanl mimarisi tarznda yapldn, yabanc mimari motiflerden nasl etkilenmi olduunu, iinde ne tr sosyal davranlarn ve ilikilerin srdn, ksaca sosyal realitesini, hayal gc vastasyla grmek veya idrak etmek mmkndr. Ferdin dnda var olan bir sosyal dnya vardr. Sosyal realite bir mnlar btndr, mnlar ise etrafmzdaki fizik realiteyi kavraymz, idrak ediimiz veya anlaymzdr. Bu nedenle ikinci ekildeki imajinasyonla, yani i dnyadaki idraklerin d dnyadaki olaylarla rtmesiyle de sosyal olgularn anlalmas mmkn olmaktadr. Dardaki sosyal realite ayn zamanda ferdin zihninde de yansmaktadr. D dnyada bir aile kurumu vardr, fakat ayn zamanda ferdin kendisi bu kurumun bir yesi olarak yine kendi zihninde bunu idrak etmektedir. Bylece d dnyadaki olgular basit bir i gzlemle kavramak mmkn olmaktadr. Soru dikkatli bir ekilde konumlandrlmal ve erevelendirilmelidir,
kendini mantk ve iyi dzenlenmi yapdaki bir cevaba doru ynlendirmelidir. Sorunun snrlandrlmas aratrmann ok dikkatlice yaplmas gereken bir ksmdr. Ne kadar netletirilir ve snrlandrlrsa o lde sosyal realite somutlatrlmaktadr. Tm insanlar veya tm toplumlar kapsamamal, spesifik bir vaka olarak ele alnmaldr. Genel bir soru, fertler, gruplar, roller, ilikiler, toplumlar, zaman periyotlar gibi sosyolojik unsurlar arasndaki farklarla ilgili olmaldr. Bu nedenle soru ak ulu olmamaldr. Ak ulu deyiminden kast, sorunun hangi anlama geldii konusunun tartmaya ak olmas demektir. Byle bir soruya verilebilecek cevaplar mulaktr, net deildir, uzayp gitmektedir,
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 58 belli bir cevapla yetinilmemekte veya herkese gre deiebilmektedir. Mesela, "insanlar neden irrasyoneldirler?" gibi bir soru, sonu gelmeyen ve herkese gre cevab deiebilecek bir sorudur. te yandan uzun listelemeler gerektiren sorulardan da kanlmaldr. Mesela, "liderlerde bulunan btn vasflar nelerdir?" sorusu, uzun bir liste gerektirir. Bu nedenle ak ulu sorular dikkatle elenmelidir. Sonu olarak, konuyu iyi formle edilmi ve belli bir teze doru ynlendirilmi bir soruya evirmek sosyolojik dnmede ve aratrmada ilk admdr. Aratrma sorusu belirlendikten sonra ne yaplacana net bir ekilde karar vermek gerekmektedir. Yaplacak alma teorik, saha aratrmas, kitap, makale, seminer ya da bir konferans olabilir. Ayrca bu almann nasl yaplaca da kararlatrlarak bir plan ve program oluturulmaldr. "Ne tr bir saha aratrmas olmaldr ve hangi kesimde uygulanmaldr?" gibi muhtemel tm sorular cevaplandrmak iin karar verme prosesi (decisionmaking process) iletilmelidir. Boulding'e gre bir karar, daima iki elementin bir arada bulunmasn gerektirmektedir. Bunlarn ilki ihtimaller zmresidir, dieri ise bu alann belirli bir lee veya izafi deere gre dzenlenmesidir.73 Her iki artn salanmasyla karar verme ilemi tamamlanmaktadr. Sorular oluturulduktan sonra verilen cevaplar amaca uygun belli bir dzende sralanmal ve program iletilmeye hazr hale getirilmelidir. Bu konuda yararlanlabilecek beyin frtnas ad verilen pratik bir metot bu kitapta ele alnmtr.
73
K. Boulding, (1960). "Decision-Making in The Modern World", An Outline of Man's Knowledge of the Modern World. (Ed. by. L. Bryson), N.Y.: McGraw-Hill Book, s. 422.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 59 Aada bir aratrma konusunun dzenlenmesi iin dnceye balamak, srdrmek ve ynlendirmek amacyla bir takm sorular ve elde edilebilecek sonular listelenmitir. Sorulan sorular:. X nasldr veya neye benzemektedir? X in unsurlar, paralar nelerdir? X neden seilmelidir de Y seilmemelidir? u anda X in durumu nedir, baka bir zamanda farkl olacak mdr? Eer X ve Y bir snfn yeleriyse, dier yeler nelerdir? Snf nedir, nasl bir snftr? X, Yden ne ekilde farkldr? X nasl kullanlabilir, nasl alr ya da nasl ilemektedir? X nedir? Neden X bir problemdir? Problem olmas iin yanllar veya eksikleri nelerdir? Yaplan almalar ve edilen sonular: Sosyal bir olgu tasvir edilmektedir ncelenilen olgu blnmekte veya ayrtrlmaktadr Belli bir nokta tartlmakta, ileri srlmektedir Zaman veya mekan itibariyle bir genelletirme yaplmaktadr Belirli kriterlere gre gruplandrlmakta, snflandrlmakta veya tasnif edilmektedir Unsurlar arasndaki tezatlar ve farklar ortaya konmaktadr Olayn nasl bir proses iinde olduu anlatlmaktadr Olay esas zellikleri itibariyle tanmlanmakta ve snrlanmaktadr Olay analiz edilerek problematii ortaya konulmaktadr
B.Kavram Tanmlama Dnrken veya bir konuyu ifade ederken, aslnda sz konusu olan eylemin eldeki standartlara gre geni anlamyla bir deerlendirmesi yaplmaktadr. Baka bir deyile elde, standartlam ve somutlam bir l bulunmaktadr. Deerler ise daha nceki tecrbelerle salanm olan bir grup standartlardr. Tercihler, bilinli veya bilinsiz olarak bu standartlarn zerinde ve yine ayn standartlar kullanarak yaplmaktadr. Bu nedenle herhangi bir objeyi alglarken veya deerlendirirken, baka bir deyile dnrken, yaplan eylem aslnda bir tanmlamadr. O bakmdan, nasl dnldn fark etmek iin bir konu zerinde almaya balarken, nasl tanmlama yaplacann da aklanmas gerekmektedir.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 60 Sosyal bilimlerde Aristocu, Platocu ve Operasyonel olmak zere tr tanmlama ele alnmaktadr. 74 Aristocu tanmlama, eyalar uygun kategorilere koyup snflandrarak yaplmaktadr. Esasen her ey mutlak varln paralardr.75 Bu sebeple bir eyi belirlerken onu tasnif etmek gerekmektedir. Bir terimi tanmlarken de mutlaka onun en azndan iki snflandrlmas yaplmaldr. Birincisi, terimi byk veya genel bir snfa veya guruba yerletirmektir. Fakat bu tek bana yetmemektedir. Mesela, bir daireyi tanmlarken 'kapal bir eri izgi' diyebiliriz. nk, tanma uyan baka ekiller de, mesela elips, vardr. Bu sebeple daha ileri gitmeli ve tanmlanan terimin genel snflandrmann teki yelerinden nasl ayrld da gsterilmelidir. Bunu baka bir snf daha ekleyerek yapmak mmkn olmaktadr. Buna ekil, tr, d grnm veya eit denir. kinci snflandrma daha zel ve dardr. Bir daireyi tanmlarken, 'kapal bir eri izgi' snflamasna ek olarak, 'merkezden eit uzaklklardaki noktalarn oluturduu izgi' deyimi tr olarak getirilir. Bir tanmlama, ihtiya duyulduu kadar alt trlere (snflamalara) sahip olabilir. Ancak, anlamay kolaylatrc ve mmkn olan en az sayda snflandrma olmaldr. Ksaca Aristonun metodu, genelden zele giden bir snflandrma yapmaktr. Mesela, oturulan sandalyeyi tarif ederken, nce mobilya snf, sonra tahta mobilya, tek kiilik tahta mobilya, vs... eklinde eitli snflamalar yaparak sadece belli bir sandalye kalncaya, baka hibir snflandrma imkan kalmayncaya kadar devam ederek ortaya kanlar iaret edilmelidir. Bu metot esasen tmdengelim metodudur.76 Plato'ya gre ise iki ayr varlk alemi vardr. lk alem, normal olarak alglanan gnlk dnyadr. Bu dnyay grlmekte, hissedilmekte, duyulmakta
74
ve
bu
nedenle
duyularla
alglanan
dnya
olarak
O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 162-6. A. Weber, (1938). Felsefe Tarihi. (ev. H. V. Eralp), stanbul: Devlet Basmevi, s.64 O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 164-5.
75 76
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 61 adlandrlmaktadr. Dier alem, ideler dnyas, daha temel ve daha nemlidir. Bu alemde, duyular aleminde alglanan her objenin veya her idenin modeli veya orijinal numunesi bulunmaktadr. Mesela, ideler dnyasndaki sandalye bir modeldir, duyular dnyasndaki btn sandalyeler ise sadece bu modelin birer taklididir veya benzeridirler. deler dnyasndaki orijinal model mkemmeldir ve dnyadaki her ey bu mkemmeliyeti yakalamaya almaktadr. Tpk oturulan sandalyenin, sandalye idesinin sadece mkemmel olmayan bir taklidi oluu gibi dnyevi objeler mkemmel olmayan taklitlerdir Ksaca, bir idealler alemi vardr bir de somut alem. Bu somut alemi somut olarak hissederiz. Somut alemdeki her ey ideal alemdeki idealin birer eksik (yani ideal olmayan) taklidinden ibarettir. Derin ve en kullanl bilgi ideler aleminden gelmektedir. Mesela, zgrlk dnyada snrl ve eksiktir. Hepimiz evrenin kanunlarna ve artlarna balyzdr. zgrl anlamak iin mevcut dnyamzdaki kusurlu taklitlerden kurtulmamz gerekir. Bylelikle bir kere zgrl anlarsak onu nasl elde edebileceimizi de anlayabiliriz. deler alemindeki gerek bilgiye sahip olmadan veya sadece duyular alemindeki taklit bilgiye sahip olarak zgrl, ona sahip olmay ve korumay ok az anlayabiliriz. Bylece bir Platocu tanmlama saf ve mkemmel ideyi ortaya koymaya teebbs etmektedir. Byle bir tanmlama bir kere ortaya konduunda artk zaman ve mekan dlktan uzak, gerek ve tam bir tanmlama yaplm olur. Ancak, her eyin tabiat deitiinden dolay bylesi mkemmel bir tanm zaman ve mekan st olarak ortaya koymak mmkn deildir. Ayrca her ey de, mesela elektrik, ideler aleminde yoktur.77 Alfred Weber, Platocu ve Aristocu felsefeleri maddenin inkar ve dncenin ilahlatrlmas olarak eletirmektedir.78 Operasyonel (Fiili, ilemci) tanmlama ise, yukardaki her iki tanmlama metodunun da kullanlamad durumlarda yaplmas gereken tanmdr.
77
O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 163-4. A. Weber, (1938). Felsefe Tarihi. (ev. H. V. Eralp), stanbul: Devlet Basmevi, s.45-70.
78
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 62 Mesela, psikolojiyi tanmlarken, Platocu adan psikoloji idesi ortaya konulamamaktadr. Ayrca psikolojiyi net kategorilere de koymak veya ayrmak da mmkn deildir, eer teebbs edilirse baz yaklamlar veya gelecekteki yaklamlar gz ard edilmi olur. Bu sebeplerden dolay baz durumlarda operasyonel tanmlama yaplmaktadr. Bu tr durumlarda, bir ey zamansz ve mekansz bir hale konamyorsa (Platocu), te yandan kat ve net bir kategoriye de konamyorsa (Aristocu), yaplacak olan bir eyi yaptklaryla, sahip olduklaryla, tutum ve davranlaryla ksaca olduu ekliyle tarif etmek gerekmektedir ve buna da operasyonel tanmlama denir. Mesela, operasyonel tanmlamayla psikolojiyi tarif ederken, kendini psikolog olarak adlandran insanlarn psikoloji olarak adlandrdklar almalarda ne yaptklarn tasvir ederek bir tarif yaplabilmektedir. Elektrii operasyonel metotla tarif ederken de, sadece onun ne yaptn syleyerek tanmlamak gerekmektedir, nk henz tabiat da idesi de anlalm deildir. Operasyonel tanmlama, bir bakma Platocu ve Aristocu konseptlerin zdddr. Bir eyin ne deimez idesini ortaya koymakta ne de snflandrmakta, pragmatistlerin bir ey naslsa yledir, baka bir ey deildir fikrini takip etmektedir. Bu nedenle operasyonel tanmlamada, tanmlanan eyin reaksiyonlarnn veya insan onu kullandnda ne yaptnn aklanmas mecburiyeti vardr. Bu nedenle operasyonel tanmlama daha artl ve deneyseldir. Bu sebeplerden dolay bir terim hakknda almaya balarken ilk olarak Plato'nun iaret ettii ekilde terimin idesi ifade edilmeli ve sonra Aristo'nun tercih ettii gibi ana trlere ve alt gruplara doru snflandrmaldr. Daha sonra eer bu kombinasyon tanmlama tekniini kullanmak mmkn deilse operasyonel tanmlama -ok dikkatliceyaplmaldr.79
79
O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 167.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 63 yi bir tanmlama, olgunun tm karakteristiklerini kapsamal, ilgisiz veya tesadfi karakteristiklerden uzak ve kullanlan kelimeler, kavramlar, fikirler anlalr ve bilinir olmaldr. Budizm, Buda'nn retisine dayal dindir tarifindeki Buda'nn retisinin ne olduu bilinmedii iin tanm hataldr. Ayrca sandalyeyi tarif ederken aatan yaplma mobilya gibi karakteristik bir ifade kullanlmaldr. nk metalden imal edilmi sandalyeler de vardr. Ksaca bir tanm yaplrken konuyla ilgili en nemli karakteristikler tanma katlmal, yzeysellikten kanmaldr. lgisiz veya genel zelliinden olmayan karakteristikler ve anlam ak olmayan terimler tamamaldr. 80 Yaplm olan bir tanm desteklemek de, tanmn doruluu asndan nemlidir. Tanm yaplan konuyu aklamak iin mmkn olduu kadar net destekleme verileri kullanlmal ve ilgili olan snfa konmaldr. Tanm destei iin aadaki prensiplere dikkat edilmelidir. 1.rneklendirme: tanm iin ok sayda rnek verilmelidir ve mmkn olduu kadar net ve eitli olmaldr. 2.Zddn gsterme: konunun ne olmadn gstermek iin negatif rnekler vermelidir. 3.Benzetme yaplmas: Szl veya ekilli benzetmeler konunun anlalmasna yardm etmektedir. 4.Tekrarlama ve tekrar ifade etme: Tarifler yenilenerek ifade edilmeli veya sk sk kullanlmaldr. 5.Blme: Bir konunun paralarna veya unsurlarna blnmesi rahat anlalmasn salamaktadr. Ancak bir fayda veya netletirme salamayacaksa blnmemelidir.
80
O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 170-1.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 64 6.Eanlamnn kullanlmas: Bir kavramn e anlamnn kullanlmas anlalmay kolaylatrmaktadr, fakat iaret edilmek istenen anlam iyi ifade etmiyorsa kullanlmamaldr. 7.Etimoloji: Genellikle etimoloji zayf bir yardmc olmakla beraber, kelimenin orijinal anlam veya baka dillerdeki anlam verildii takdirde bir konsept daha rahat anlalabilmektedir. Ksaca tr tanmlamadan ilki olan Platonik tanmlama, herhangi bir terimin idealinin ifade edilmesi; ikincisi Aristocu tanmlama, terimleri byk bir guruba koyarak ve gurubun dier yelerinden nasl ayrldn daha alt gruplara ayrarak gsteren bir snflandrlmas; son olarak operasyonel tanmlama ise bir terimi yaptklaryla veya insanlarn onu uygulamak veya takip etmekle ne yaptklarn belirtmek eklinde aklanabilmektedir
C.Aratrma Problemi Bu blmde bir aratrma iin probleminin nemi ve nasl ele alnaca tartlmaktadr. Genel olarak herhangi bir bilim daln ynlendiren faktr, o brana ait bak as ve problemleri ortaya koyu tarzdr. Problem bir kere ekillendirilince, meydana getirilmi olan erevesi artk baka bilgilerin dahil olmasna izin vermemektedir.81 Bu durumun, problemin formle edilmesi iin gerekli olan tm verilerin hesaba katlmamas gibi olumsuz bir etkisi vardr. Gzden karlm olan verilerin eksiklii problemin zmne de yansmaktadr. Ayrca problem ortaya konduktan sonra konuyla ilgili yeni veriler teekkl edebilmektedir. Bu nedenle problemin formlasyonu esnasnda tm verileri deerlendirmeye alabilen ve gerektii takdirde yeni verilere ak bir metodoloji oluturmak gerekmektedir.
81
R. S. Lynd, (1964). Knowledge for What? (2. Bask), N.Y.: Grove Press, s. 202.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 65 nsan ancak problemlerle bilinli olarak karlatka ilerlemekte ve ykselebilmektedir. Byk problemlere maruz kalan insan, iinde o problemi telafi eden daha byk bir gc aa karmaktadr. Mesela Beethoven en byk bestelerini sar olduktan sonra yapmtr. Problemlerin ok mkemmel eyler yaplmasna sebep oluunun iki gerekesi vardr. 1. Bir problem dnme prosesinin balamas iin gerek arttr. Hi kimse ''zorluk'' hissetmedii takdirde dnmee balamamaktadr. 2. Problemler insan medeniyetleriyle yakndan ilgilidir. A. Toynbee'ye gre her medeniyet belli bir probleme verilmi akllca cevaplar tarafndan retilmitir.82 H. Bergson'a gre ilkel topluluklar muhtemelen yaamann ok kolay olduu, zlmeyi bekleyen veya zihni megul eden bir problemin olmad toplumlardr.83 Problem, insan ve medeniyetin gelimesinin arkasndaki byk dinamodur.84 Bu nedenlerle sosyolojik dnmede problemin varln objektif bir tutumla ele almak gerekmektedir.
1.Tespiti Bir almada nce bir eyin problem olup olmadn veya neden ve nasl olduunu ortaya koymak gerekmektedir. Madem ki bir problem olmadan dnme prosesi balatlamamakta, o halde nce problem bulunmal, anlalmal ve net bir ekilde, aka ortaya konmaldr. Eer problem ak bir ekilde tespit edilemezse konunun anlalmas, aklanmas ve ilenmesi mmkn olamamaktadr. te yandan problemin nemini, ciddiyetini ve deerini de bu tespit erevesinde belirtmek gerekmektedir. Mevcut durum iindeki yerinin ne olduu, kltre ve medeniyete etkilerinin neler olduu ortaya konarak boyutlar aka tasvir edilmelidir.
82 83 84
A. Toynbee, (1954). A. Study of History. (abr. by. D.C. Sommmervel), N.Y.: Oxford Press, s. 172. H. Bergson, (1954). The Two Sources of Morality and Religion. N.Y.: Anchor Books, s.172. H. Bergson, (1954). The Two Sources of Morality and Religion. N.Y.: Anchor Books, s.172.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 66 Problemi belirtmede ve zelliklerini ortaya koymada baz hususlar deerlendirilmektedir. Bunlardan ilki problemin zaman boyutunun belirlenmesidir. Konunun belli bir zamana has ya da her zaman grlebilir olup olmad ortaya konulmaldr. Mesela, insann tabiat nedir, toplum nedir? gibi sorularda herhangi bir zaman boyutu sz konusu edilmemitir. Deerlendirilmesi gereken dier bir husus problemin farknda olunabilirliidir. Baz problemler toplumun tm deil sadece kk bir kesimi tarafndan farknda olunabilirler. Bu tr problemler net olarak grlmemekte, ancak bilim adamlar veya sanatkarlar tarafndan ortaya atlmaktadrlar. Daha sonra filozoflarn, psikolog ve sosyologlarn konusu olmaktadrlar. Mesela insan hayatndaki mekanikleme 1900'lerin banda nce kbist ressamlar ve besteciler tarafndan yanstlm, sonra Kafka ve Wells gibi yazarlar hayatn anlamszlamas ve gayri insan olmasn tasvir eden romanlar yazmlar ve daha sonra da yzyln ortalarnda baz egzistansiyalistler ve fenomonolojik filozoflar modern hayatn insan yalnzla ve kntye itiini gstermilerdir. Ksa sre sonra sosyologlar ve psikologlarn kendi alarndan problemi incelemeleriyle daha nce toplum tarafndan farknda olunmayan bu problem tedricen tannmaya balanmtr. Bu tr problemlerin tespiti iin ncelikle yaygn olmayan duyarlln yanstld sanat ve mzii takip etmek gerekmektedir. Bu problemleri mahede eden gncel eserleri takip etmek konunun uuruna varlmas iin atlmas gereken ikinci admdr. Daha sonra problemi bizzat ferdin kendi gzleriyle toplumda veya kaynanda mahede etmek mmkn olmaktadr. Deerlendirilecek olan bir baka husus ise problemin niteliidir. Bir problem geici olabilmekte, varln biteviye srdrebilmekte veya giderek byyebilmektedir. Yaadmz srece kar karya kaldmz hava kirlilii gibi canl problemler vardr. Bunlar daima canlln ve nemini korumakta ve tehlikelerini artrmaktadrlar. Problemi yazl veya szl olarak etkin bir ekilde ele almak iin bir tehlike kayna olduunu, ke ve de sebep olduunu, dorudan veya dolayl olarak insanlar yaraladn, belli
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 67 bir mecra dorultusunda bydn ve hareket ettiini, temel olduunu ve baka problemler yarattn, bakalar tarafndan da mahede edildiini, problemin toplumu veya kurumlar etkileyerek olmas gerekenden daha az etkin iletmekte olduunu gstermek gerekmektedir.85
2.zm Problemin zm iki ekilde olabilmektedir. Sebeplerin ortadan kaldrlmasyla kkl bir zm salanabilmekte, ya da sebepler ve sonular zerinde iyiletirmeler yaplarak ksmen zlebilmektedir. Sebeplerin kaldrlmasna ynelik almalara nedensel zm, belirtilere ynelik almalara ise semptomatik zm ad verilmektedir. Acil mdahalelerin gerektii veya sebeplerin kaldrlmasnn uzun zaman alaca durumlarda semptomatik zm ncelik kazanmaktadr. te yandan her iki zm eklini ayn zamanda uygulamak da mmkndr. Bir yandan problemin belirtileri ve sebepleri iyiletirilirken te yandan esas sebepler tamamen ortadan kaldrlabilmektedir. zm, problemin belirtilerini (semptomlarn) drmekte, sebeplerini azaltmakta veya ortadan kaldrmaktadr. Her iki zm tipinin de etkili ve snrl taraflar vardr. Semptomatik zm, su ileyen birine verilen cezadr. Suun temellerini bulup ortadan kaldrarak su ilememeyi salamak ise sebepsel zmdr. Yksek ateli bir hastann ateini ila vererek veya buz koyarak drmek semptomatik zm, hastaln sebebini bularak ortadan kaldrmak ise sebepsel zmdr. Semptomatik zmn iki avantaj vardr. Birincisi kolaylkla ve hemen uygulanabilir olmasdr. kincisi ise, problemin esas sebeplerinin bilinmedii durumlarda belirtilerle uramaktan baka yolun olmamasdr. Dezavantajlarnn ilki semptomlarn (belirti) ou kere bir deer ifade etmekte olulardr. Bu durumda belirtiyi ortadan kaldrmak aslnda faydal deildir. Mesela yksek
85
O. M. Walker ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication. N. Y.: The Macmillan Company, s. 128.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 68 ate aslnda vcuttaki zararl bakterileri ldrd iin faydaldr. kinci dezavantaj ise, orijinal sebeplerin hala etkinliklerini srdrmeleri nedeniyle semptomatik zmn iyiletirme ynnde etkili olmamasdr. zm konusunda ncelikle bir problemin sebeplerinin ya da belirtilerinin dzeltileceine karar verilmelidir. Bu konudaki tercih aslnda problemin niteliine gre deimektedir. Belirtileri dzeltme metodu daha kolay ve abuk uygulanabildii gibi, sebeplerin belirlenemedii kompleks durumlarda daha da kolaydr. Ancak, her zaman iin kkl bir zm esas amatr.86 Problemin zm, sebeplerin analiz edilmesiyle balamaktadr. Bir problemin sebepleri analiz edildiinde, muhtelif sebepler mantki bir srayla ortaya kmaya balamaktadr. Dnlen sebeplerin says arttka, daha az makul olmaya balarlar. Mesela, otomobil motorunun almamasnn sebepleri, mantk olarak analiz edilmeye balandnda, ilk olarak, mesela buji kablolarnn km olabilecei dnlr. Kablolarn salam olduu grlnce sebep analizleri devam eder ve baka sebepler dnlr. Fakat yeni sebeplendirmelerin her baarszlnda mantk ve aklclk oran gittike der ve nihayet insan kendi kendine veya otomobille konumaya balar, sonunda aresizlik iinde arala kavga etmeye ve ona bir yumruk indirmeye kadar ii vardrabilir. arlan tamirci kirlenmi olan bujileri temizleyerek motoru altrdktan sonra gerek sebebin ne kadar basit olduu fark edilir. Problemin sebebi kefedildiinde, zm genellikle ok kolay ve basittir. Sebepleri analiz etmenin, sebeplerden sonuca ve sonutan sebebe gitmek eklinde iki temel yaklam veya metodu vardr. rnek olarak enslinin diyabetik semptomlar drmesini her iki metodu kullanarak aklayalm. Birinci metoda gre artlar zinciri veya bir zincirleme reaksiyonun nasl meydana geldii ve sonucun nasl retildii anlatlmaktadr. Enslinin enjekte edilmesi, kan hcrelerinin eker ihtivasn artrmakta, bylece zarar gren
86
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 69 blgeler iin daha fazla kan ekeri salanmakta ve sonu olarak mahede edilen biyolojik hata giderilmektedir. Sebep sonu zinciriyle, belli bir sebebin belli bir sonucu nasl rettii ortaya konmaktadr. kinci metoda gre, enslin almakla diyabetik belirtilerin dt gsterilir. Bunu ortaya koymak iin hastann enslin aldnda diyabetik semptomlarnn dt belirlenir. Bu metotta, semptomlarn neden ortadan kalkt bilinmemektedir, fakat sonu kesindir. Her iki metotta kullanl ve tatminkardr, ancak birlikte kullanldklar taktirde daha kesin ve etkilidir. Aada her iki metot da snflandrlarak aklanmaktadr. I) Sebeplerden sonuca gitme metodu: Sebebin, belli bir sonucu nasl ve niin rettiini tasvir edilerek aklanmaktadr. Bu durumda mahede edilen problem ya geriye doru sebepler zinciri kurularak ya da sebepleri listelenerek aklanr. Aada her iki durum da rneklerle izah edilmektedir.87 Sebepler Zinciri: Belli bir sebep belli bir sonucu retmektedir. Bu sonu da daha sonraki bir baka sonucu retmekte ve sebepler zinciri, ortaya konmak istenen sonuca kadar uzanmaktadr. Bylece problemin dayand ya da zlmek istenen sebepler tespit edilmi olmaktadr. Aadaki rnekte, (A) zm istenen problemi, (Z) ise problemi douran sebebi temsil etmektedir. Fakat (A) problemini zmek iin sebep-sonu ilikisiyle birbirine bal aradaki tm sebepleri (B, C,...X, Y) ortadan kaldrarak (Z) sebebine ulamak gerekmektedir. Sebep-sonu zinciri: Sebep A -------------------------------------> Z nk; A ----> B ----> C .... X ----> Y----> Z oklu Sebepleri Listelemek: Baz olaylar basit veya tek bir sebeple aklanamamakta birinci dereceden ve dorudan etkili pek ok neden
87
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 70 saylabilmektedir. Bu durumda sebeplerden birini seerek geriye doru nedensellik ban aklamak yerine, sebeplerin tmn listelemek daha anlamldr. Aadaki rnekte Atina medeniyetinin kmesi bir sebepler listesiyle aklanmaktadr. oklu Sebepler: Atina Medeniyetinin k: |----> Sava |----> Fuhu |----> Romann Birlii |----> Kaynaklarn Tkenmesi
II.) Sonutan sebeplere gitme metodu: Sebep ve sonucun birbiriyle ilgili veya birlemi olduunu gstererek bir sebebin etkinlii aklanmaktadr. Bu metot, yine kendi iinde yer alan aadaki ayr grupta deerlendirilebilir.88 a)Uyuma - Birleme Metodu: Bu metodu bir rnek ile aklayalm. Bir gurup insann mide sancsndan ikayet ettiini varsayalm. Sancnn sebebini tespit iin grubun tmnn de yaptklarndan ortak olan bir eyin bulunmas gerekmektedir. Mide ars sz konusu olduu iin gda ile ilgili bir aratrma yaplmaldr. nce nerede yemek yedikleri soruturulabilir. Ayn lokanta yediklerini renmek srpriz olmaz. Sonra ne yediklerine baklarak mesela, bir ksmnn hamburger dierlerinin ise sosisli sandvi yedikleri belirlenir. Bu durumda tekrar her yenin ortak taraf aranarak, hepsinin de, mesela hardal, yemi olduu bulunur. Bunun zerine hardaldaki bir maddenin midelerini bozmu olduuna dair bir hipotez gelitirilir. Buna gre yapm olduklar ortak (uyuan) bir ey midelerindeki arnn sebebidir. Uyuma metodu ksaca, her ne zaman tespit edilmi bir sebep mevcutsa, onunla ilgili sonu vuku bulur eklinde ifade edilebilir. Mesela belli bir faktrn sua sebep olduunu gstermek iin, o faktrn
88
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 71 olduu olaylarda suun da bulunduu iaret edilir. Her ne zaman retim yk azaltlrsa daha iyi bir eitim sonucu alnmaktadr. Bu rneklerde fark edildii gibi uyuma metodunda sebep ve sonu daima bir arada grlmektedir. Bundan dolay sebep (faktr) ve sonu birlemektedir. Ancak bu metodun da baz zorluklar vardr ve tmdengelim metodundaki mantk hatasyla kartrlmamaldr. Midem aryorsa hardal yemi olmalym eklindeki bir karsama yanltr. Ayrca ayn hardaldan yiyen herkesin de mutlaka midesi aryacak eklindeki karsama da yanltr. nk sonucu meydana getiren faktrler deiebilmektedir. Aadaki rnekte, deiik ikilerle birlikte su iilmekte ve vcutta toksik zehirlenme gzlemlenmektedir. Bu durumda ortak faktr sudur. Baka bir deyile, ayn sonucun bulunduu her yerde su da vardr. O halde su toksik etkiye sebep olmaktadr eklinde bir hipotez retmek gerekir ki bu yanl olur. viski + su = toksik etki cin + su = toksik etki bira + su = toksik etki arap + su = toksik etki
b)Fark Metodu: Yukardaki yanlln olmamas iin analizin doruluuna ve mantk hatalarna dikkat edilmelidir. Bu da fark metodu kullanlarak yaplmaktadr. Fark metodu yukardaki rnek kullanlarak yle aklanabilir: Su hari tutularak toksik etkinin olup olmadn incelenir. Su olmad halde toksik etki hala varsa, sebep olarak viski, cin, arap ve biradaki ortak olan baka bir faktr olduu sonucuna varlr. nk, sebep mevcut deilse, sonu da olmamaldr; eer sonu mevcut deilse, sebep de bulunmamaldr. Uyuma metodunun eksikliklerine bir baka aklayc rnek alk konusunda verilebilir. Alk sebebiyle midenin bzld mahedeyle tespit edilebilir. Bunun iin mideye bir balon yerletirilerek iirilir ve daha sonra bir gstergeye balanarak denek alk hissettiinde, gstergedeki artan basnla midenin bzld gzlemlenebilir. Bu durumda birleme metoduna gre sebep ile sonu arasnda illiyet ba
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 72 vardr. Oysa bu deney gelitirilerek midesi alnm insanlar incelendiinde, onlarn da alk hissettii bulunabilir. Bylece mide bzlmesi ile alk arasndaki illiyet bann olmad, birleme metoduyla nerilen bir ilikinin bulunmad ortaya kar. Eer uyuma metodu her zaman doru olsayd, midenin bzlmesi sonucu alk sebebinden bamsz olurdu. Ayrca, iddia edilen sebebin gerek olmad placebo kullanlarak da gsterilebilir. Eer ila verilenlerle placebo verilenler arasnda bir fark yoksa, iddia edilen sebep geersizdir. Ksaca, sebep, sonutan bamsz olmaldr. Sebep, sonucun ayrlmaz bir paras olmamaldr. Sebep bamsz bir deiken olmaldr. Sebep sonucun tabii bir paras olduu taktirde bal bana bir sebep olarak baka sonularn teekklnde rol sahibi olamamaktadr. c)Karlkl liki Metodu: Bu metot, karlkl bir iliki ve denge esasna baldr. Temel faraziyesi, ok miktarda sebep varsa, ok miktarda da sonu olmaldr; az miktarda sebep varsa, az miktarda sonu olmaldr eklinde formle edilebilir. Yukardaki hardal rnei bu metoda gre tekrar kullanlrsa, fazla hardal yiyen kii daha ok hastadr, az hardal yiyen ise daha az hastadr sonucuna varlr. Eitim ve gelir ilikisinde renim hayatnda daha baarl renci daha ok para kazanr, daha az baarl renci daha az para kazanr denebilir. Bu durumda, daha ok para kazanan daha iyi bir renci olur. Sebep ile sonu arasnda birbirlerini retmeleri eklinde karlkl bir iliki sz konusu olmaktadr. Bu metodun da tehlikeli ve hatal taraflar vardr. Birinci hata, iki eyin birbirine nedensel olarak bal olmad halde niteliksel olarak ilikili olabilmesidir. Mesela iki ayr saat, yapsal olarak birbirinin ayndr, fakat sebep olarak birbirlerini etkilememektedirler. kinci hata, karlkl ilikiyi yorumlamada ortaya kmaktadr. Mesela sosyologlar, ocuklardaki sosyal davran bozukluklarnn, sanldnn aksine, okuduklar izgi romanlarn bir sonucu deil, aslnda davran bozukluklarndan dolay bu romanlar okuduklarn ortaya koymulardr. nc tehlike, grlen karlkl ilikinin tesadf veya kazayla olmasdr.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 73 Problemlerin sebeplerinin analizinde ve ortadan kaldrlmasndaki baarszln maliyeti byk olmaktadr. Sk sk dlen bir hata problemi zmek iin problemlerin semptomlarn iyiletirmeye almaktr. Problemin belirtilerini zmek, problemin kendisini zmek deildir. Orijinal sebep, problem retmeye devam etmektedir. Bu durumda problemin sebebini bulmak ve ortadan kaldrmay renmek mecburiyeti vardr. Hatta bazen problemin semptomlarn iyiletirmeye karar verilse bile, sebebin ne olduunu bilmeden veya idrak etmeden byle bir seim yapmak mmkn olmaz. Sebep renildikten sonra ortadan kaldrlmamas gerektii veya kaldrlamayaca anlalabilir. Bu sebeple problem zm analizle balamakta ve sebepten sonuca veya sonutan sebebe giden teknikler kullanlmaktadr.
D.Beyin Frtnas Problemlere yaratc zmler gelitirmek iin kullanlan bir metottur. Beyin frtnas89 bir problem zerinde dikkatlice, snrsz ve youn bir ekilde dnlerek akla gelen veya retilen tm fikirler kaydedilmesidir. Daha sonra bu bulgular, amalanan tarzda ilenebilir veya zerinde yeni bir oturum dzenlenebilir. Beyin frtnas, bireysel olarak yaplabilecei gibi bir grup tarafndan da yaplabilir ya da iki kii arasnda yaplan bir tr istiare olarak da dnlebilir. Belirli bir sistematii yoktur. Yaratc bir eylem olduu iin tamamen serbest formda olmas gerekir. Uygulamas son derece kolaydr. Bo bir kadn ba tarafna net ve yaln bir cmleyle dnlecek konu ya da zlecek problem yazlmaktadr. Daha sonra bu cmle erevesinde akla gelen tm dnceler geli srasna gre listelenmektedir. Bylece konuyla ilgili olarak dnlebilecek her ey kaydedilmi olmaktadr. Problemin ne olduu,
89
Bu konu hakknda bkz.: E. de Bono, (1992). Serious Creativity. N.Y.: Harper.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 74 nasl olduu, ne yaplaca veya nasl yaplaca ortaya kmaktadr. Bundan sonra geriye bulunanlarn deerlendirilmesi kalmaktadr. Beyin frtnas esnasnda, mmkn olduu kadar zihnen dnlen konu zerinde younlalmaldr. Akla gelen dnceler eletirilmemeli ve herhangi bir ekilde snrlandrlmamaldr. Bylece tm alternatifleri kaydedebilmek mmkn olmaktadr. Fikir retme esnasnda dncelerin kritiini yapmak zihnin yaratcln engellemektedir. Sadece konu zerinde konsantre olunarak ilgili veya ilgisiz akla gelebilecek her ey kaydedilmelidir; bylece zihnin retme fonksiyonu srekli ak tutulabilmektedir. Bulgular, yazl olarak, teyp veya baka bir ara vastasyla muntazam bir ekilde kaydedilebilmektedir. Ortaya konulan hususlarn deerlendirmesi, birbirleriyle ilikilendirmesi veya ilgisiz olanlarn tespiti daha sonra yaplabilmektedir. Beyin frtnas oturumu, yeni bir fikir akla gelmeyince bitmi olmaktadr. Bu safhada artk yazlm olanlarn bir analizini yapmak iin eldeki bulgularn nasl deerlendirileceine karar verilerek bir plan yaplmakta ve tasnif edilmektedir. Konuyla ilgisi olmayan fikirler ya da problemin zmne uygun olmayan hususlar karlmaktadr. Eksik ksmlar olduu takdirde bu konular hakknda da ayrca yeni bir beyin frtnas oturumu dzenlemek mmkndr. Gurup olarak yapld takdirde, bir kiinin ynetici olmas ve yelerin ortaya kardklar fikirlerin kritere uygunluunu kontrol ederek oturumun belli bir mecrada gitmesini salamas gerekmektedir. Oturum yneticisi, yeleri tevik etmeli, kritik yaplmasna izin vermemeli ve herkesin oturuma katkda bulunmasn salamaldr. Ayrca, srenin snrlandrlmas ve amaca hizmet edecek rahat bir oturum dzeninin kurulmas da gereklidir. Konu dna klmamal ve gelitirici ynde zmler veya fikirler retmeye dikkat edilmelidir. yelerin farkl olan bilgi birikimleri ve birbirlerinden etkilenmeleri, ok geni bir yaratclk alannn olumasn
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 75 salamaktadr. Bu grup almasnn bir avantajdr. Bylece elde edilen bilgiler daha eitli, derin, detayl ve etkili olmaktadr. Fakat yelerin birbirlerinden olumsuz ekilde etkilenmeleri de mmkndr. zellikle bakalar tarafndan tenkit edilmesi endiesi fikir retmeyi engellemektedir. Aslnda, beyin frtnasnn temel prensibi serbeste dnebilmedir. Yalandka yaratclmz ve cesaretimizde izafi bir azalma grlmektedir. ocukken serbeste yaatlan tahayyl gc, yalandka azalmakta, insan daha ok sofistike ve tecrbeli fakat daha az zgr olmaktadr. Okullar ve dier kurumlar bize 'doru cevaplar' bulmay retmekte fakat bu arada algsal, duygusal, kltrel veya dier zihinsel 'bloklar', dncelerimizin serbeste ortaya kmasn snrlamakta, 'yanl' veya 'farkl' olma korkusu zihnimizi aydnlatan yaratc dnceleri gz ard etmemize veya daha domadan ihmal etmemize sebep olmaktadr. Fakat yaratcln tekrar canlandrlmas iin beyin frtnas bir yoldur.90
E.Konsept Haritas
90
K. Hanks, L. Belliston, D. Edwards, (1990). Design Yourself. USA: Crisp Publication, s. 108.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 76 Konsept haritas, bir dnce sisteminin haritasn kartmaktr. Son derece etkili ekilde bilgi deerlendirilmesini salayan bir metottur. Serbest arm esas alan semantik (anlambilim) haritadan farkldr.91 Not almakta, plan yapmakta, zet karmakta, problem zmekte veya bir metni tam olarak deerlendirmekte kullanlmaktadr. Klasik not alma slubunda bilgiler veya fikirler bir liste halinde metin olarak yazlrken, konsept haritasnda anahtar kelimelerle konumlandrlmakta ve aralarndaki balantlar izgilerle gsterilmektedir. Bylece bir metinin yaps veya zerinde allan bir problem tek kat zerinde ok ynl olarak izilmi olmaktadr. Bu metot ayn zamanda dnceleri birbirleriyle ilikilendirerek ileyen beynin alma prensiplerine de uygundur. Aada rnek olarak bir dnce haritas karlmtr.
Realisttik-dealisttik Dnce Objektivite
Bilimsel Bilginin Kaynaklar Gzlem
Deney
zellikler
Bilgi Kaynaklar Metot
Bilimsel Dnce
Sosyolojik Bilginin Kaynaklar
Dnme Nedir?
Sosyolojik Dnce
Sosyolojik Dnme
91
J. D. McNeil, (1984). Reading Comprehension: New Directions for Classroom Practice. Illinois: Foresman and Campany, s. 10-1.
Konsept haritasn tamamen serbest bir formda ve ihtiyaca gre teekkl ettirmek mmkndr. Basit bir konsept haritas u ekilde karlmaktadr: 1.Sayfann ortasna bir daire iinde konu bal yazlr. 2.Bu daireden herhangi bir yne izgi ekilerek ucuna ilk ana balk kaydedilir. 3.Bu balktan karlan izgi dallandrlarak alt balklar ya da dnceler kaydedilir. 4.Dnceler arasndaki karlkl ilikiler ift ynl ok ile, sebep sonu ilikileri ise tek ynl ok ile gsterilir. 5.Aradaki balantlar veya aklamalar balant izgilerinin zerine yazlr. 6.Dallandrlan fikirler gerektii takdirde nem srasna gre numaralandrlr. 7.Ulalan sonular alt izilmek veya ereve iine almak suretiyle iaretlenir. Kesin sonular keli bir ereve, daha ileri aamalara gtrlebilecekler daire iinde, nemli bulunanlarn ise alt izilerek gsterilebilir.
F.Konu Seimi ve Gerekelendirme Gzlem bilimsel aratrmann temelidir. Tm bilimsel aratrmalar gzlemle balamaktadr. Teoriler kurulurken ve geerlilii snanrken de gzlem yaplmaktadr. Gzlem, bilimsel bir sonu karmak iin kullanlan temel aratrma tekniidir.92 Bu nedenle aratrma konusunun seimi de gzlem metoduyla yaplabilmektedir. Herhangi bir ortamda, sosyal dnya gzlemlenerek aratrlmas gereken pek ok olgu tespit edilebilir. Aratrma konusunun tespiti iin ''iki stunlu teknik'' son derece kullanldr. Bu esasen bir katlmc mahede metodudur. Bunun iin
92
C. O. Ttengil, (1981). Sosyal Bilimlerde Aratrma ve Metod. (5. Bask), Ankara: Ayko Yaynlar, s. 125.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 78 sosyal olayn gzlemlenmesi esnasnda bir kadn sa tarafndaki stuna yaplan mahedeler vaka olarak, sol stuna ise aratrmacnn bu konu hakkndaki yorumlar, deerlendirmeleri, tepkileri, sezgileri, sorular ve hipotezleri kaydedilir. Mahedelerin uyard, sebep olduu duygular, sezgiler de son derece nemli olduu iin mutlaka kaydedilmelidir. Gzlemlenen sosyal olgu hakknda mmkn olduu kadar ok not alnmaldr. Seilen konunun aratrmacy neden ilgilendirdii yazl olarak aklanmaldr. Ayrca konunun farkllklar baka bir deyile almann ne tr bir yenilik veya farkllk getirecei belirlenerek ortaya konmaldr. ''Bu konu neden nemlidir?'' sorusunun cevaplar yazlmaldr.93 Her aratrmada nce konu ve sorular belirlenmekte daha sonra kaynaklardan bu sorulara verilen cevaplar bulunmakta ve bu prosesin her aamasnda ilgili kanaatler, dnceler ve sezgiler kaynakla birlikte not edilmektedir. Konu hakknda arka plan (bekraund) enformasyonu bulunarak kavramlarla ilgili terminoloji tanmlanmaktadr. Ansiklopediler veya genel kaynaklardaki bilgiler hazrlk amacyla kullanlabilir. Bu aamada konu veya tez, ana noktalar ortaya koyucu tarzda zet bir ifade haline getirilebilmektedir. Bu ilemden sonra konu snrlanarak yeniden tanmlanmaldr. Mesela, evre kirliliiyle ilgili bir konunun snrlandrlmas kimyasal atklarn deniz suyunu kirletmesi eklinde yaplabilir. Bu ayn zamanda ele alnan problemi bir ynyle ortaya koyma anlamn da tamaktadr. Konu belli bir ereve ile snrlandrlmal fakat derinliine ele alnmaldr.94 Byle bir almann sonunda seilen alan, mahede edilen esas noktalar, retilen fikirler, dnceler ve sezgilerle birlikte aratrma konusu ve sorusu ana hatlaryla ortaya karlm olmaktadr. Bu esnada konu hakknda bilinenler de tespit edilmitir. Ne olduu, nereden kaynakland, nitelikleri, zellikleri, amalar, hedefler, ne iin, nasl, tarihe ve akla gelebilecek her trl dnce, sorular ve verilebilecek cevaplar belirlenmi
93 94
R. K. Yin, (1991). Case Study Research: Design and Methods. (9. Bask), USA: Sage Publications, s. 20-1. T. Atav, (1982). Bilimsel aratrma El Kitab. Ankara: Sava Yaynlar, s. 2
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 79 olmaldr. Bu dncelerin kaydedilmesinden sonra elde edilen listeden birbirine kyasla genel ve zel unsurlar veya dnceler seilir. Sz konusu liste genel, zel ve her iki guruba da dahil olabilecek fikirler olmak zere en az guruba ayrlmaldr. Tasnif edilmi dnceler tabii gzkecek bir ekilde ilgili blmlere uygulanr. Daha sonra eldeki enformasyon mantk ve anlaml bir dzen iinde sralanarak aratrmann tezi veya aratrma sorusu belirlenir. Gl sosyolojik temellere oturtmak iin aratrma sorusunun u zellii mutlaka tamas gerektii hi unutulmamaldr: (1) belirli bir sosyolojik perspektifin yanstlmas; (2) dikkatli bir ekilde yaplandrlmas ve erevelendirilmesi; (3) mantk ve iyi dzenlenmi bir cevaba doru ynlendirmesi. Aratrma sorusunun bu ekilde modellemesi, mmkn olduu kadar eksiksiz olmaldr. Bu aamadan itibaren taslak ekillenmeye balamaktadr. Buna gre almada gze arpan eksikler giderilir ve eklenen yeni bilgilerle dzenlenir. Aratrmann her aamasnda tezin ve almann yeniden formlandrlmas, yeni bilgilerin eklenmesi veya deitirilmesi mmkndr. Aratrma sorusunu konsept haritas eklinde bir diyagrama dntrmek de son derece yararl olmaktadr. Bulmak veya yaplmak istenen btn alma kareler, daireler, oklar vs ile birbirine balanarak ematik bir model halinde detayl bir aratrma haritas oluturulabilir. Bu aamaya kadar konu rahatlkla ele alnabilir bir ekilde daraltlm ve snrlandrlarak aratrma sorusunun ematik modeli tamamlanm olmaktadr. Artk dikkatlice almann gayesi ve bunu gerekletirirken de hangi admlarn atlaca veya hangi safhalardan geilecei dnlmelidir. Buna aratrma stratejisi ve dizayn denmektedir. Bir kada, konunun tam olarak ifade edildii bir balk altna yaplacak aratrmann tipleri ve safhalar seim sebepleriyle birlikte listelenmelidir. Plan, proje veya tasarm anlamndaki dizayn kelimesi burada belli bir soruyu belli bir ekilde cevaplandrmak iin yaplan dzenleme anlamnda kullanlmaktadr. Aratrmann da tpk bir mimari eser gibi gerekletirilmeden nce projesi
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 80 yaplmaldr.95 Verilere dayal aratrmalar iin rnekleme dizayn da yaplmaldr. almann, belli bir safhasna veya ksmna en uygun bir rnekleme prosedr gelitirilmelidir. rnekleme dizayn ve nasl gerekletirileceine dair yaplan planlama 1- konu, 2- analiz edilecek nite, 3- kitle veya nfus, 4- rnek tipi ve niin seildii, 5- rnekleme prosesindeki safhalar ve her birinin nasl salanaca, temel (birincil) ve ikincil rnekleme gurubu, her safha iin rnekleme erevesi ve bunun nasl gerekletirilecei, 6- anketin deneme testinde kullanlacak rnekleme tekniini kapsamaldr. Admlar detayl, net, konuyu iaret edici, inandrc bir metot, tarz ve ekilde detaylandrlmaldr. Anketin nasl yaplmas gerektiine dair btn alternatifler deerlendirilmeli ve en uygunu seilmelidir. Konu hakkndaki bu erevelendirme almalarndan sonra aratrma sorusu dorultusunda okuma ilemi balatlmaktadr. Veri kaynaklar, literatr, konu hakknda bilgi sahibi olanlar da dahil olmak zere konuyla ilgili olarak edinilen tm bilgiler kayda geirilmelidir. Konuyla ilgili eserler okunarak konsept haritas veya klasik usule gre not karlmaldr. Her bir fikir ayr bir karta yazlmaldr. Daha sonra notlar ana noktalara gre gruplara ayrlarak ve okunarak genel bilgi sahibi olunmaldr. Bunun zerine yeni bir tez retmek veya nceki tezi yeniden dzenlemek mmkndr. Bu tez dorultusunda notlar konu balklarna gre yeniden dzenlenir. Her bir grup not kart hakknda ana noktalarn neler olduu kararlatrlarak detayl bilgi bu noktalar gelitirmek iin kullanlr. En son yaplm olan dzenlemeye uymayan not kartlar kullanlmamaldr. Sralamann hangi dzene gre daha anlaml ve etkili olduuna karar verilmeli ve bu plana gre metnin yazlmasna balanmaldr.
95
R. Ackoff, (1967). The Design of Social Research. (5. Bask), Chicago: The University of Chicago Press, s. 5.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 81 G.Teori Kurma Sosyolog almalarn teori ad verilen sistematik bir aklama dzenei kurarak entelektel evreye iletir. Konuyu rasyonalize etmek ve teori kurmak, en nemli hususlardan biridir. Genel yaps itibariyle tez (teori ve hipotez), sorulmu olan belli bir soruya verilen cevap olarak teekkl ettirilmelidir. Yaklamn ve teorinin dayand temeller ile nedensellik ilikisi ortaya konmaktadr. Aratrma problemiyle ilgili olan teori tarif edilmeli ve nitelikleri ortaya konularak tasvir edilmelidir. Mukayeseler ve deikenler arasndaki ilikiler aklanmaldr. Herhangi bir ilikinin ksaca bir veya birka cmlelik forml eklinde ifade edilmesi genel anlamyla hipotezi oluturmaktadr. Deikenlerin her biri hakkndaki iliki ayr bir hipotezdir. Mantk ve net bir iliki iinde dzenlenmi olan alt ilikiler althipotezler eklinde ve bunlar da yine ayn nitelikte dzenlenerek anahipotezler oluturmaktadr. Mantk ilikiler iinde birbirlerine balanan tm hipotezler teoriyi meydana getirirler. Ksaca hipotez, net olarak grlebilen mantk bir zincirleme sebep sonu ilikisinin ifade edilmesidir. Detaylandrlm alt ilikiler, yani karlkl etkileim veya sebep sonu ilikileri, alt-hipotezleri, daha st seviyedekiler hipotezleri ve en st seviyedeki nihai durumu aklayan ifade teoriyi ortaya koymaktadr. Teoriler hipotezlere, hipotezler de alt-hipotezlere dayanmaktadr. Bir hipotez96; 1. 2. 3. 4. 5. Kavramsal olarak ak, deneysel (ampirik, tecrb) referanslara sahip, belirgin, aratrma tekniklerinin kullanmna uygun, kullanlan teoriyle ilikilendirilmi olmaldr.
Oluturulan teorinin bilimsel bir kuram olabilmesi iin baz artlarn salanmas gerekmektedir. Bunlardan ilki teorinin bir tek veriler gurubuna deil, bir ok veriler btnne uygulanabilir olmasdr. Bu nedenle teori farkl dizi verilerden karlm olmaldr. te yandan genel geerlik zellii bulunmal
96
ve
zaman
ve
mekan
itibariyle
baka
yerlerde
de
J. G. William ve P. K. Hatt, (1952). Methods in Social Research. N. Y.: McGraw-Hill, s. 68-73
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 82 uygulanabilmelidir. Aklayc olmaldr; yani gelecei veya yeni eyleri tahmin edebilmelidir. Bir yazar teori kurmann nemli noktalarn ak bir slupla yle anlatmaktadr:97 Baarl bir kahin olabilmek iin baarnz aklayn, baarszlnz atlayn. Kristal krenizin doruluunu gsteren almalarnzdan pek ok vaka iin sempatik bir dinleyici bulun. Beklenmeyen tahminlerin, ne kadar az umulduka o kadar gerekletiini hatrlayn. Bu tr tahminlerden mmkn olduu kadar ok yapn. Tahminlerinizi sistematik olarak takip eden aratrmac raportrlere dikkat edin. Onlarn bir "kt talihi" vardr. Bu sk sk, sosyolojik teori kitaplar yazanlara verilen dn zdr. Teorinizin deerini gsteren genel bilginiz ve aratrma raporlarndan birok vakalar iin sempatik bir dinleyici kitlesi bulunuz. Zevkli bir misalin herhangi bir konuya veya rnee verilebileceini hatrlaynz. Bu tr rneklerden pek ok verin. Teorinizi sistematik olarak kullanan aratrmaclara dikkat edin. Karmaklk retirler. Sosyolojik teori, yazarn bu konu hakknda okuduu pek ok kitap ve makaleye dayanmaktadr. Yazar, dier teorisyenlerin almalarnda ne kastettiklerini ince bir ekilde tanmlar -tanmszlklar, belirsizlikler netlie kavuturulur ve kavramlar yeniden tanmlanr. Sonra, yazar analiz ettii eitli konular arasndaki ilikiyi ortaya koyan kendi nermesini retir. Sonuta dierlerinin teorileriyle kyaslanr ve olduka kaliteli olabilir. Mamafih, mevcut aratrma iin rettii teoride bir mulaklk olabilir. Sonu, biraz mbalaa ile sylersek, sosyologa dnen bir kahin tarafndan yazlm bilim felsefesi ve edebiyat kritii arasndaki kapal anlam kefetmektir. Sosyologlar, en azndan bir ksm, dncelerinin test edildii bir an ortak zanlarn farknda olduklarn iddia ederler. Hemen hemen her
97
K. Henze, (1982). Sociological Theory In Use, London: Routledge and K. Paul, s. 1-5.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 83 sosyolog, teorilerin aratrmadan kaynaklandn, beslendiini, onun
tarafndan yeniden tanmlandn, ve onun zemininde deitirildii konusunda hemfikirdirler. Teori-aratrma ba sosyologun akademik saygnln merulatrr. Bir ok teori ders kitab, (Kinloch, G, Sociological Theory: Its Development and Major Paradigms, N.Y. MacGraw-Hill Inc. 1977; Mennell, S., (1974), Sociological Theory: Uses and Unites, London, Nelson), teorinin aratrma-temelli olduu ifadesiyle balar. Aratrma metotlar metinleri, (Babbie, 1973; Forres and Ricter, 73), genellikle sosyolojide teori test etmenin merkezi yerini belirliyerek balar. Teoriyle ilgili aratrmann engelleri hakkndaki tannm eserinde Merton (Merton, R., Social Theory and Social Structure, N.Y., Free Press, 1968), bu ikisi arasnda sosyolojiye merkez tekil edecek bir ba grr. Hemen hemen btn sosyal bilim felsefecileri, dnceleri kritik olarak snamak iradesinin, dnyadaki bilimsel yaklamdan bilimsel olmayan yaklam ayran ey olduu konusunda fikir birliindedirler. Bylece, teorilerinin temellendii aratrmalarla ilgili iddialar pek ok sosyologun deerlerine ve kendilerine gvenlerine merkez olmaktadr. Teori ve aratrma arasndaki yakn hattn Sosyologun profesyonel ideolojisinde merkezi unsur olmasna ramen, onlar teori ve aratrma arasndaki uurumu dnrler. deolojileriyle uyumlu olarak, sosyologlar bir vakumda formle edilmi aratrmaya ynlendirdii iin bu uurumu sulu bulurlar (Blumer, 1969, s. 142). Teori-aratrma arasndaki bu uurum ikayeti genellikle adet edinilmitir. Teori-aratrma arasndaki uurumdan ne kastedildii, ve kendini nasl bildirdii belirtilmemitir. Teori-aratrma uurumunun nemi hakknda sadece mphemlik ve genel ifadeler yaplabilir. Bylece bu uurum hakkndaki ikayet kefedilmemi, aratrlmam, kendi kendine iftira ve sadece profesyonel ideolojiyi srdrme arzusuna cevap ina eder.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 84 H.Problemden Teblie Bir Sosyolojik Dnme rnei Aada, bir sosyolojik dnme modeli kullanlarak mobilitenin akrabalk balarn nasl etkiledii rnek olarak incelenmektedir.98 Modelin ana safhalar srasyla: 1.Problemin mahedesi, 2.Konunun sosyolojik kavramlarla ele alnabilirlii ve problematik olmas, 3.Literatrn gzden geirilmesi, 4.Hipotezlerin kurulmas, 5.Deikenlerin operasyonel hale getirilmesi, 6.Uygun aratrma teknii kullanlarak veri toplanmas, 7.Verilerin yorumlanmas ve sonucun karlmasdr.
Problemin belirlenmesinden itibaren yukardaki safhalarla akrabalk ba konusunu inceleyelim. 1. Problemin mahedesi. Bu ilk safhada aratrmaya konu olan problem herhangi bir ekilde ortaya kmaktadr. Mesela aratrmacnn, ailesinden birinin baka bir ehre g etmesiyle ya da bir roman, gazete veya sosyoloji kitab okurken akrabalk ilikilerinin ne olaca dikkatini ekmi olabilir. Bu durumda ortaya kan sorunun cevaplandrlmas iin bir aratrmann dzenlenmesi gerekmektedir. 2. Konunun sosyolojik kavramlarla ele alnabilirlii ve problematik olmas. Merakn kayna ne olursa olsun, iki kriter saland takdirde herhangi bir konu hakknda sosyolojik aratrma yaplabilir. lk kriter konunun sosyolojik olarak tartlabilir olmasdr. Bu kriter nadiren bir problemdir nk hemen hemen her ey bu kritere uymaktadr. Ancak, temkinli hareket etmek iin ilgilenilen konunun yaygn sosyolojik deikenler ve kavramlarla deerlendirilebildii kontrol edilmelidir. Mesela sosyal yap, cinsiyet, kltr, sosyal proses, vs gibi sosyolojik kavramlarla konu deerlendirilerek baka bir brann sahasna kaylmas nlenir. kinci kriter ise konunun problematik olmasdr. Bu husus hem ok nemli hem de ok daha zordur.
98
S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. 146.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 85 Buradaki problematik kelimesi, ocuk sululuu, ya da uyuturucu alkanl gibi herhangi bir sosyal problem anlamnda kullanlmamaktadr. Problematiin anahtar belirsizliktir. Bir konu belirsizse, ayn zamanda problematiktir. Ya da soruya verilen cevaplar birbirinden ok farkl olabilir. Belli bir konu hakknda bir tek mmkn, makul ve mantk bir cevaptan baka bir aklama dnlemiyorsa problematik yoktur. Ancak, birka cevabn doru olabilecei belirlenmise problematikten sz edilebilir ve bir aratrma konusu olarak alnabilir. Aksi takdirde yaplan alma net ve kesin olan bir eyi gsterme veya tasvir etme eylemi olur ki bunun halihazrdaki bilgi birikimimize veya problemin zmne bir katks yoktur. Bir konuyu problematik hale dntrmek iin kltrel artlara, sosyal beklentilere ve kurallara uyma eilimi normal grlmemeli ve problematik olarak ele alnmaldr.99 Bunlarn hepsi grndkler gibi kabul edilmeyerek aklanmas veya kefedilmesi gereken olgulardr. Toplum byk bir organizma gibi dnlerek orada mahede edilen her unsurun bilim adam tarafndan kefedilmesi gereken bir problematik olduu kabul edilmelidir. Bir konunun problematiini kefetmek, genellikle, o konu hakknda okumakla salanr. Baka pratik yollar da vardr. Mesela bir eyin zaman iinde ya da mekana veya guruba gre nasl deitiini sorgulayarak herhangi bir konunun problematie dnmesi salanabilir. rnei kullanarak her iki kriteri biraz daha aklamak mmkndr. Mobilitenin akrabalk ilikilerini etkilemesi konusunda, hem sosyolojik hem de problematik olma kriterleri kolaylkla gereklemektedir. Hatta sadece yeni bir yere tandktan sonra akrabalk ilikilerinin nasl olacan gstermeyi amalamak bile, konunun problematik olmas iin yeterli bir sebeptir. Yeni bir zaman diliminin ve yeni bir mekann, yeni ilikileri sz konusu etmesi nedeniyle akrabalk ilikilerindeki bulgularn farkl olaca aktr. Fakat deimeden sonraki bulgularn neler olaca ak ve net deildir. te tam manasyla problematikten kastedilen ey budur. te yandan konunun sosyolojik olmas iin kullanlan kavramlar da
99
E. Chinoy, (1968). Sociological Perspective. (2. Bask), N.Y.: Random House, s. 129.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 86 deerlendirilmektedir. Mesela rnek almada kullanlmakta olan mobilite kavram tartlarak netletirilmelidir. Sosyal mobilitenin coraf mobiliteden farkl bir ey olduu, ikisinin de bir arada bulunma mecburiyetlerinin olmad ve her birinin akrabalk ilikilerine kendine has etkilerinin sz konusu olduu ortaya konulmaldr. te yandan mobilitenin yn baml deikene gre farkl da olabilmektedir. Mesela meslek mobilite terimleriyle ifade edildiinde, baar yukarya doru, baarszlk ise aaya doru bir hareketlilik anlamn kazanabilmektedir. Corafi mobilite terimleriyle ifade edildiinde ise uzak ve ksa mesafeli mobiliteler arasnda nemli farkllklar ortaya kmaktadr. Mesela bir st sokaa tanmakla bir baka ehre tanmak arasnda akrabalarn ziyaret skl bakmndan byk farklar vardr. te yandan mobilite kavramyla ilgili olarak ailenin zellikleri ve tavrlar da son derece nemlidir. Destekleyici ve cesaret veren tavr ve tutumlar sz konusu ise mobilitenin akrabalk ilikilerini bozmayaca, mobilite ailenin istei hilafna gereklemise bu ilikilerinin bozulaca hkmne varlabilir. Byle bir durumda ailenin tavr mobilitenin kendisinden ok daha fazla etkileyici olmaktadr. Netice itibariyle, mobilitenin ebeveynin engellemesine ramen olduu takdirde etkileimi azaltarak ailevi ilikileri bozduu eklinde bir hkme balayabiliriz. Bu safhada aratrmac ksaca, konuyu sosyolojik kavramlarla tartmal, problematiini kefetmeli ve tam olarak almadan ana hatlaryla nasl bir sonu beklediini ve sebebini aklamaldr. Bunu gerekletirmek iin konu ile ilgili literatr tamamen incelenerek elde edilmi bulgular tespit edilmelidir. Anahtar kavramlarn nasl tanmland, terimlerle ilgili temel noktalarn neler olduu ve nasl lld belirlenmelidir. Bu ekilde her aratrma ncekinin zerine bina edilmektedir. 3. Literatrn gzden geirilmesi, konular ve kavramlar netletirmekte, fikirlerin boyutlar ve problematiklii konusunda uyarmaktadr. Ayrca dier aratrmaclarn eldeki sorunun hangi ynlerini aratrdklarn da
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 87 gstermektedir. Dier bulgu ve yorumlar verdii gibi, mobilitenin akrabalk balarn etkilemesi srecini ve mekanizmasn da anlatmaktadr. Bir alma bu noktadan itibaren yazlmaya balanmaktadr. Safhalar ksaca zetlenmekte ve dier almalar ksaca deerlendirilerek yanstlmaktadr. Aratrma sorusuna Bu cevap durumda bulmak aratrma iin bir literatr lde kullanmak bakalarnn gerekmektedir.
almalarna da dayanmaktadr. Onlar yeniden analiz etmek, bir almay baka bir almayla kritik etmek, alternatif yorumlar nermek ya da zt grleri birletirmek mmkndr. Dier almalarn teferruatyla yanstlmas gerekmemektedir; zellikle karmak istatistik hesaplarn fazlaca nemi yoktur, nk her aratrmada konuyu ele al tarz farkldr. te yandan renilenlerin nda bir aratrma yapmak iin bakalarnn tm almalarn anlama mecburiyetimiz de yoktur. 4. Hipotezlerin kurulmas. Bu ana kadar yaplan almalar giri mahiyetindedir ve kaynaklar (konu ile ilgili yazlanlar) kritik ederek gzden geirmenin bir sonucu olarak konu daha da netlemi, ilikiler ak bir ekilde ortaya km (anlalm) ve daraltlmtr (snrlar belirlenmitir). Mesela incelenmek istenen konu yukarya doru hareketliliin yakn akraba ilikilerinin niteliine ve sklna olan etkileri olsun. Bu noktadan itibaren belirli bir hipotez formle edilebilecektir. Hipotezler, iki veya daha fazla deiken arasndaki belirli ilikilerin test edilebilir ifadeleridir. Daha basit bir deyile, deikenler arasndaki ilikinin bir cmleyle zetlenmesidir. almann ve hipotezlerin uygun olup olmadn grmek iin nasl test edilebileceinin, her bir deikene ait eitli deerlerin neler olduunun ve sonuta hangi belirli ilikinin beklendiinin aklanmas gerekmektedir. Bu sorular cevaplandrmak almay bir sonraki safhaya tayacaktr. Terimleri ilem yapabilecek bir hale dntrmek ve bir aratrma dizayn izmek gerekmektedir.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 88 5. Deikenlerin operasyonel hale getirilmesi. Bu ilemde genel anlamyla incelenilen deikenler llebilecek bir ekle dntrlmektedir. Bunun iin deikenler tanmlanmakta ve aralarndaki iliki belirlenmektedir. Bilimsel bir aratrmada en nemli nokta llecek fenomeni ya da hipotezlerde ifade edilen deikenleri operasyonel hale getirmektir. Sadece bu ekilde ele alnan olay genel tablo iinde belirli bir anlam ifade edebilmektedir. Her almann kendine has operasyonel tanmlamas yaplmaktadr. Hibir operasyonel tanm sorunsuz deildir. Bu nedenle sosyal bilimler her bir anahtar terim iin birok i ie gemi lt kullanmaktadrlar. Bir almadan elde edilmi olan sonu ancak kendi operasyonel tanmlar erevesinde dorudur. nk farkl operasyonel tanmlar, baka bir deyile farkl ltler, ayn konularda bile farkl sonular karmaktadr. Ayrca bu tanmlar erevesinde elde edilmi olan sonularn ne kadar genelleme yaplabilecei konusuna da dikkat edilmelidir. Bilimsel aratrmada szel ve operasyonel olmak zere iki tr tanmlama yaplmaktadr. "Szel tanmlar, bir kavram dier szel kavramlarla anlatan, ampirik veya gzlenebilir nitelikler vermesi zorunlu olmayan tanmlardr. Operasyonel tanmlar ise, bir kavram bir ilemle veya ilemler dizisiyle anlatan tanmlardr. Bir krenin yarap szel olarak 'kre zerindeki herhangi bir nokta ile kre merkezi arasndaki dorusal uzaklk' ifadesiyle tanmlanabilir. Krenin yarap, operasyonel olarak u ilemler ynergesiyle tanmlanabilir: 'Kreyi birbirine paralel iki dzlem levha arasna sktrnz. Levhalar arasndaki en ksa (dorusal) uzakl dzlemlerle dik bir ubuk zerinde lnz. lme sonucunu iki ile blnz. Bulduunuz say krenin yarapdr.' Bu rneklerde grld gibi, szel tanmlarda, bilinmeyen bir kavramn bilinen dier kavramlarla ifade edilmesi, operasyonel tanmlarda ise, bilinmeyen bir kavramn yaplabilir ve gzlenebilir ilemlerle anlatlmas esastr. Operasyonel tanmlarn ilemleri ampirik ilemler olup gzlenebilir sonular verir. Bu ilemlerde olay veya eyann gzlenen nitelikleri say veya sembollerle
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 89 elenebilir. Bylece ampirik nitelikler say veya sembollerle ifade edildiinde olaylarn veya eyann elemanlar arasndaki ilikileri de kuramsal ilikilere (matematiksel eitliklere) dntrme imkn doar."100 Deikenlerin operasyonel hale getirilmesindeki ilk husus aralarndaki ilikinin belirlenmesidir. Bu ilikinin ortaya konmasnda bir ok problem vardr. Bilimsel bir aratrmada doru lmn salanabilmesi iin deikenlerin eitli verilere dayal olmas ve nedensellik bann doru kurgulanmas gerekmektedir. Sebep sonu ilikisinin kurgulanmas kolaym gibi gzkmesine ramen, aratrma dizaynnn yaplandrlmas esnasnda deikenlerin sadece bir tek veriye bal olmas eklinde ok sk yaplan bir hatadr. Mesela farkl etnik gruplara mensup insanlar arasndaki boanma sebebinin dorudan etnik deerlerle (zellikle tatil ve ritellerdeki) ilikili olduu hipotezini ele alalm. Bu durumda baka etnisiteden evlilikler yapm ve boanm insanlarla mlakatlar yaplacaktr. Boanma gerekesi olarak bulunan ortak sebeplerin etnik deerler atmas olduunu varsayalm. Ancak bu bulgular etnik deerlerin gerekten boanmaya sebep olduunun bir gstergesi deildir. nk rnekleme ve mlakat ne kadar mkemmel dzenlenmi olursa olsun aratrma ile ilgili birok problem vardr. Bu problemler aratrma dizayn, nedensellik ilikisi ve deikenleri sabit bir hale getirirken yaplm olan hatalarla ilgilidir. Sadece boanm iftlerin incelenmesiyle boanma sebepleri bulunamaz. Halen evliliklerini srdren farkl etnisiteden insanlarn durumu kltrel farklln boanmaya sebep olmadn ortaya koymaktadr. Bu nedenle etnik evliliklerde boanm olanlarla olmayanlar arasnda da kyaslamalar yaplmaldr. Bylece muhtemelen etnik deer atmasnn her iki grupta da mevcut olduunu grlebilir. Sonu olarak etniklik bir boanma sebebi olmaktan kmaktadr. Bir baka rnek nedensellik kurgusunun nemini daha iyi aklayabilecektir. Uyuturucu alkanlklarnn sebepleri konusunda yaplm pek ok aratrma vardr. Aratrmaclardan
100
bir
ksm
olgunlamam
olmann
uyuturucu
F. Turgut ve Y. Baykul, (1992). lme Teknikleri. Ankara: SYM Yaynlar, s. 4-5.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 90 bamllndaki en yaygn faktr olduunu iddia ederken, dierleri fazla kromozomlarn, uyuturucu bamls ebeveynin veya daha nceki alkanlklarn balca sebepler olduunu iddia etmektedirler. Ayrca ecinsellik, krtaj vs gibi baka sebeplerin bulunduu aratrmalar da vardr. Ancak tm bu yaygn faktrlerin kefedildii aratrmalar asla uyuturucu bamllnn sebeplerini ispat etmemektedir. Bir korelsyonun (balantnn) olmas, nedenselliin (sebebiyetin) de olmasn gerektirmemektedir. Yani korelasyon nedensellik deildir. Mesela btn bamllar ocukken st imilerdir. Fakat hi kimse byle bir ortak olgunun, ocukken st imi olmann, uyuturucu bamllna neden olduunu iddia etmez. Ayrca bir nedenselliin gsterilmesinde baka eksiklikler de sz konusu olabilir. Mesela btn bamllarn marihuana itikleri eklindeki bir bulgu bize baml olmayanlarn iip imedikleri konusunda bir ey sylememektedir. nk yaplan aratrma sadece bamllar konusundadr. Deikenlerin operasyonel hale getirilmesindeki ikinci husus bu deikenlerin tanmlanmasdr. Operasyonel tanmlar aslnda birer tarifnamedir. Deikenlerin tanm herhangi bir bilim adamnn buna uyarak aratrmann aynsn tekrar edebilecei ekilde dzenlenmelidir. Mesela, akrabalk ilikilerinin g dolaysyla etkilenmesi rneinde, yukarya doru sosyal mobilitenin, sklnn ve etkileimin niteliinin nasl lleceini belirlemek gerekmektedir. Bu lmler iin eitim, aile geliri ve meslek prestij verileri kullanlabilmektedir. Sosyal mobilite ls olarak bu ayr tr veriyi birletirerek olduka gl bir gsterge oluturmak mmkndr. Ancak tm bu unsurlar rakamla ifade edebilecek bir hale getirmek, baka bir deyile kavram operasyonel olarak tanmlamak gerekmektedir. Bu almada sadece baba ile olu inceleme alan olarak seerek almamz snrlandrabiliriz. ncelenilen gruptakilerin ve babalarnn meslekleri, meslek prestij cetveline gre sralanarak yukarya doru olan mobilitenin llmesi salanabilir. Oullar ile babalarnn meslekleri arasndaki elli puanlk bir artn yukarya doru
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 91 mobiliteyi ifade ettii kabul edilebilir. Ayrca sadece elli puanlk bir farklln sz konusu olduu vakalar almakla bir baka snrlandrma da yapmak mmkndr. Bu arada dier muhtemel durumlar inceleme alanna alnmad iin aratrma sonucunun doruluu ve genellii konusunda nemli birer kayptr. te yandan yakn akraba ile ilgili terimleri de tanmlamak gerekmektedir. Aile ziyaretinin ne anlama geldii veya akraba ilikilerinin nitelii gibi bir ok terim tanmlanmaldr. Bu tr bir ziyaretin nasl tespit edilecei de belirlenmelidir. Ham lt olarak belirli bir sredeki ziyaret skln negatif bir etki eklinde tanmlayabiliriz. Ayrca aile yelerine kimin evinde veya nasl grld gibi sorular sormak mmkndr. Ksaca tm sorular erevesinde neyin nasl llecei tespit edilmelidir. Bir sonraki aamada kavramsal hipotezin operasyonel terimlere gre yeniden kurulmas gerekmektedir. Bylece hipotezin test edilmesi iin ne tr veri toplanmas gerektii ortaya konmaktadr. Byle bir alma erevesinde rnek olarak yle bir hipotez kurmak mmkndr: Baba ve oul arasndaki meslek prestij puan oul lehine arttka olun aile yeleriyle iliki skl azalr. Eer bu ekilde kurulmu olan bir hipotez kavramsal olarak yaplm olan deerlendirmeleri aklyorsa, test etmek iin aratrmaya balamak, aksi taktirde baka bir tanmlama yapmak gerekmektedir. Terimleri lmek iin yaplacak her seim bundan sonra yaplacak ilemlerde de farkllklar yaratmaktadr. Mesela hipotezi u ekilde de kurmak mmkndr: Mesleki prestij puanlar babalarnkini elli puan geen oullarn dier oullara gre ailevi ilikiler frekans daha dktr. Bu durumda oullar birbirleriyle kyaslanmaktadrlar. nc bir hipotez versiyonu da yle olabilir: Son on yl boyunca meslek prestij puanlar artan oullarn on yl ncesine gre ailevi ilikiler frekans der. Byle bir hipotezde de zaman boyutu itibariyle mesleki deimelerin akraba ilikilerine etkileri deerlendirilmektedir. Terimleri tanmlama aamasnda bir ok seim imkan vardr. Mesela yukarya doru mobilitenin ailevi ilikileri azalttn varsaymnda, kimden daha az bir akraba ilikisinin sz konusu edildii belli deildir. nk
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 92 sosyoloji, bir eyi dorudan ya da dolayl olarak mukayese etmek demektir. Bu nedenle dierleri de anlaml grnse dahi konu erevesinde en uygun hipotez birincisidir. 6. Uygun aratrma teknii kullanlarak veri toplanmas. Deikenlerin teekkl ve hipotezlerin belirlenmesinden sonra aratrma iin gerekli tm elemanlar hazrdr. Bu aamada bir planlama yaplarak tezin hangi metotla test edilecei veya bulgularn hangi tekniklerle derlenecei kararlatrlmaldr. Konuya uygun bir tekniin seilmesi son derece nemlidir. Mesela 1876 anayasasnn kamuoyunda yaratt siyasi tutum deiikliini belirlemek iin dokmantasyon metodu kullanarak dnemin yaynlarn incelemek gerekmektedir. te yandan sosyal mobilite ve yakn akraba ilikilerini sorgulamak iinse grme veya anket hazrlanmaldr. Bu anket sonucundaki beklenti, mobil olanla olmayan aile yeleri arasnda akraba ziyareti frekansnda bir farklln olduudur. Beklenen sonu elde edildii taktirde, yukarya doru sosyal mobilitenin negatif nedensel etkisi olduu sylenebilir. Ancak bu aamada kar hipotezlerin de hesaba katlmas gerekmektedir. Bu nedenle veri toplamaya balamadan nce muhtemel itirazlar veya eksiklikleri bertaraf edecek ekilde bir dzenleme yaplmaldr. Mesela mobilitenin hangi mekanizmayla akraba ilikilerini negatif etkiledii ortaya konulmaldr. Bu konuda mobil olanlarn bulunduklar yerde daha az sayda yakn akrabalar oturduu iin daha az iliki iinde olduklar eklinde bir deerlendirme yapmak mmkndr. Byle bir deerlendirmenin dayana olarak ankete katlanlara bulunduklar yerde veya bir gnlk mesafede ka tane akrabalarnn oturduunu da sormak gerekmektedir. Eer ayn akraba saysna sahip denekler arasnda farkl frekanslar bulunabilirse hipotez glenir. te yandan akraba ilikisinin akraba saysna bal olduu da bulunabilir. Bu durumda Mobilitedeki Art => Akraba Saysndaki Azal => Mnasebet Frekansnda Azal eklinde bir hkme ulalmaktadr. Ancak mobil olanlarn mesela etnik bir grup olduu durumda, dk mnasebet frekans mobilitenin etkilerinden ziyade etnik farkllklarn zellikleriyle
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 93 ilgili olabilir. Byle bir ey sz konusu olduu taktirde aratrmann yaplaca kesimin etniklikleriyle ilgili bilgileri de ankete katmak gerekmektedir. 7. Verilerin yorumlanmas ve sonucun karlmas. Uygun metodoloji kullanlarak elde edilmi olan veriler toplandktan sonra hipotezlerin nda deerlendirilerek yorumlanmaldr. Bu deerlendirme esnasnda aratrmada kullanlm olan hipotezler ksmen veya tamamen dorulanabilmekte, yanllanabilmekte ya da daha nce farknda olunmayan yeni bilgiler ortaya kabilmektedir. Byle bir durum ortaya kt taktirde tez ve hipotezlerin bulgular dorultusunda eksiklikleri giderici tarzda yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. Daha sonraki aamada varlm olan sonular ilgili bilim dalnn literatrne entegre edilmelidir. Her bir aratrma dierlerinden farkldr ve incelenen konuya yeni bir k tutmaktadr. O nedenle ortaya karlm olan sonu bir yolun sonu olmamal, her alma kendini aan ynler izmeli ve neriler eklenmelidir.
I.Okuma Gnmzde grsel iletiim teknolojisi son derece gelimi olmasna ramen yazl iletiim hala bilgi edinmede temel ara olma vasfn korumaktadr. Bir konferans, kaset, radyo, film ve televizyon gibi szl bilgi aktarma yollaryla dinleyiciye saatte ortalama 9.000 kelime aktarlabilirken, orta dzeyde bir okuyucu saatte 27.000 kelime okuyabilmektedir. Hzl okuma tekniklerinin kullanmyla bu hz katna karabilmektedir.101 Daha ok miktarlardaki bilgiye ulaabilmek iin verimli okumak son derece nemlidir. Bu nedenle bir metnin nasl okunacann zerinde de durmak gerekir.
101
F. Gne, (1996). Hzl Okuma Teknii. Ankara: Ocak Yaynlar, s. 45.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 94 Bilimsel bir eser ya da deerlendirilmesi gereken herhangi bir metin okunurken uygulanacak olan genel kurallar vardr. SQ3R102 adyla bilinen bu metot inceleme, okuma sorusunun teekkl, okuma, hatrlama ve tekrarlama safhalaryla bir btn olarak kullanlmaldr. Bu safhalar aada izah edilmektedir. 1.nceleme. lk yaplmas gereken ey okunacak eserin genel olarak gzden geirilmesidir. Eserin ad, yazar, iinde hangi konularn bulunduu incelenir. Blm balklar, nsz, giri ve sonu blmleri, her blmn giri ve sonu ksmlar hzl okuma tekniiyle gzden geirilir. Bu ekilde hem eser ve konusu hakknda genel bilgi edinilmi, hem de aranlan belirli bir bilginin nerede bulunduu ve ana hatlaryla nasl akland tespit edilmi olur. 2.Okuma sorusunun teekkl: Okuma mutlaka belirli bir ama iin olmaldr. Baka bir deyile eldeki metinin niin okunduu bilinmelidir. Hangi bilgilerin arand bilinmedii takdirde okumann fazla bir yarar olmaz. Bu nedenle, mutlaka bir okuma sorusu teekkl ettirilmelidir. Bunun iin eserin blm balklar veya okunan blmn bal soruya evrilir. Bylece zihnin metinle ilikisi de salanm olur. Eer metin belli bir konuda kaynak olarak kullanlacaksa aratrma konusu soruya evrilir. 3.Okuma: Metin aktif okuma metoduyla, hem aratrma sorusuna hem de soruya evrilmi olan blm balna bir cevap bulmak iin okunur. Bu esnada ana fikirler, detaylar tespit edilmeli, soruyla ilikileri kurulmal, alt izilmeli ve not alnmaldr. Aktif okumak, dinamik bir sretir. Metindeki fikirleri tartmay, deerlendirmeyi ve not almay gerektirir. Okuma srasnda metnin bir konsept haritasn karmak da son derece yararldr.
102
SQ3R deyimi inceleme, soru, okuma, hatrlama ve tekrarlama anlamna gelen (Survey, Question, Read, Recall, Review) kelimelerinin ba harflerinden oluturulmutur.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 95 4.Hatrlama: Edinilen bilgiler her paragrafn okunmasndan sonra veya okuyucunun uygun grd aralklarla zihinde tekrar edilir. Tam olarak anlamay ve hatrlamay salamak iin metnin dna bakarak okuma sorusu ve yazarn verdii cevap farkl cmlelerle zihinde deerlendirilir. Bu ekildeki bir tekrarla hatrlanan bilgiler pekiir, hatrlanmayanlara ise yeniden gz atlr. 5.Tekrarlama: Metnin okunmas tamamen bittikten sonra eser bir btn halinde tekrar gzden geirilerek genel olarak anlalmas salanr. Okuma esnasnda alnm olan notlar deerlendirilir, alt izilmi olan bilgiler yeniden okunur. Bylece eserin ve konunun btnsellii salanm olur. Metin nce hazrlayc sonra da detayl olmak zere iki kere okunmaldr. Hazrlayc okumada ve ama iinde genel tabloyu ilgili karmaktr. intibalar Metnin edinilir. organizasyonu tadklaryla
Aratrmamzn amac olan ve yazarn gsterdii ana noktalar ve alt noktalarla nasl desteklendii belirlenir. Detayl okumada ama ise birbirine bal dnceleri anlamak ve yazarn tartmasn (grlerini) ina ederek bunlar not almaktr. Bilginin anlalmas ve hatrlanabilmesi, ifade ettii anlam ile doru orantldr. Bir bilginin anlam kazanabilmesi ve hatrlanabilmesi iin, mutlaka hafzada iyi bir etki yapmas ve daha nceden renilen eyleri artrmas veya iliki kurmas gerekir. Metin okunurken aadaki prensipler daima hatrda tutulmaldr: 1.Ana fikrin tespit edilmesi. Metinde kesin olarak belli bir gr ileri srlm olmaldr. Bu grn veya ana noktalarn zaman ve mekan boyutlaryla unsurlar tespit edilmelidir. Gle ilgili bir yazda, byk ehirlere eitim amal gn son on yllk dnemde giderek artmasnn ana fikir olarak ilendiini rnek verebiliriz.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 96 2.Yazarn gizli faraziyelerinin tespit edilmesi. Yazar ana fikrini veya dier dncelerini ortaya koyarken ayn zamanda bunlarn dayand bir takm rtl ve temel faraziyelerde de bulunmaktadr. Yazarn fikirlerinin nasl ilendiini ve hangi grlerin temel alndn kavramak metnin btnn anlamak asndan gerekmektedir. Mesela gle ilgili bir yazda sosyolojinin bu konudaki genel bulgular temel olarak alnm olabilir. 3.Metnin soruyla incelenerek deer biilmesi. Hangi ekilde veya artlar altnda sz konusu olan tartma konusu inandrc deildir? Problemleri nelerdir? Daha iyi nasl olabilirdi? eklindeki dnce sorularyla metnin sorgulanmas, metindeki bilgilerin incelenmesini ve kavranmasn kolaylatrmaktadr. Mesela, gle ilgili bir metinde bu olayn sebepleri olarak yazarn ne srd gerekelerin doru olup olmadklar deerlendirilebilir. Metnin iledii temel gr aadaki sorularla belirlenir: o Yazarn sorusu nedir? Ne tr bir soru sormu olmaldr ki bu satrlarla cevap vermektedir? o Yazarn cevab nedir? Tartmann z nedir? Dier yazarlarn cevaplar nelerdir? Dier yazarlardan alnt yapmakla onlarn sz konusu soruya cevaplar getirilmi olmaktadr. o Bu cevab desteklemek iin yazar hangi vakay getirmektedir? Bu vaka mantk mi, ampirik mi yoksa her ikisi midir? Vaka, gerekten tartmay desteklemekte midir? o Yazar A noktasndan B noktasna nasl gitmitir?
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 97 o Faraziyeler nelerdir? Yazar tartmaya temel olarak neyi ya da hangi noktalar almtr?
J.Not Alma Kaynaklar okunurken prensip olarak iki tr enformasyona bakmak gerekmektedir. Bunlar aratrma konusuyla ilgili olan ana fikir ve detaylardr. Aratrma sorusuyla ilgili ana konseptler tespit edilip not alnmaldr. Herhangi bir ilgin veya destekleyici detay bulunduu taktirde kayt edilmelidir. lginlikten veya detaydan kast, zihne taklan herhangi bir konu veya bununla balants, ya da genel olarak akademik tecrbeden kaynaklanan armlar da olabilmektedir. Her not alnan kart veya yaznn stne mutlaka bir konu bal
koyulmaldr. Bu en kolay olarak, not alnan konunun ksa bir tarifini yazmakla olmaktadr. Not alma slubu almann amacna uygun olmaldr. ncelikle zihinde belli bir soru, gr veya aray canlandrlmal ve alnan bilgiler de buna uygun olmaldr.103 Notlar metin hakkndaki anahtar sorulara verilmi olan cevaplar kapsamaldr. Mesela, yazar almasnda hangi ana sorulara hitap etmektedir, yazar neden sorusunun sosyoloji teorisi asndan veya genel olarak dnya asndan nemli olduunu dnmektedir, soruyu cevaplandrmak iin aratrmac hangi metodu kullanmtr ve kullanlm olan baka yazarlarn grleri ne dereceye kadar tatmin edicidir? Yazar soruyu cevaplandrmada nasl bir tez amalamtr? Hangi vakalar cevaplarn desteklemekte kullanmtr? Bu sorular cevaplandrldnda grlecektir ki aratrma sorusuna verilebilecek birden fazla cevap vardr. Fakat ama bunlarn arasndan belli bir noktay semek ve bunun dierlerine gre neden daha tatmin edici olduunu vurgulamak ve izah etmektir. nk yaplan alma
103
J. M. McCrimmon, (1967). Writing with a Purpose. (4. Bask), Boston: Houghton Mifflin Co., s. 267.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 98 doruyu bulma almas deil, fakat soruya gre ortaya kan ana hkm izlemek, esas cevaplar ve sahadaki temel gr ayrlklarn belirlemektir.
K.Yazm Bu aamada almann hangi tertipte veya hangi sralamada yazlp sunulaca belirlenir. Tertip, toplanm olan bilimsel materyali kategorilere ayrmaktr. En genel, mantk, ana, tabii ve sralanan dncelerden veya ilk planda gze arpan kategoriden balanmaldr. Mesela, ou alma teorik ve uygulama blmlerinden, mteekkil olabilmektedir. Bundan sonraki adm almann niteliine bal olarak aadaki ekillerde blmlerin veya ayrmlarn mantk zeminini kurmak ve her blm kendi iinde sralamaktr: 1.Kronolojik sralama; fikirleri zaman iindeki vuku bulu srasna gre dzenlenmektedir. 2.Mantk sralama; fikirlerin sunulma sras, okuyucunun anlamas iin birbiri zerine bina edilmi ekilde dzenlenmektedir. 3.Genelden zele sralama; geni ve genel hkmlerden balayp onlar destekleyen spesifik rneklere doru inilmektedir (tmdengelim). 4.zelden genele sralama; rneklerle balayp bunlardan kan hkmler ve zetlerle sona erdirilmektedir (tmevarm). 5.Sebep-sonu ilikisi sralamas; belli bir sonucun hangi sebeplerle saland illiyet ba gsterilerek aklanmaktadr. 6.Bykten ke sralama; bir guruba ait byk lekli unsurlardan balayarak kklerine doru indirilmektedir.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 99 Eldeki materyallerin ana blmleri kurulduktan sonra en az iki kategori veya seviyeye daha tasnif edilmelidir; birinci seviye, tabii olarak kronolojik sralama halinde, ikincisi ise, genelden zele veya sebep sonu sralamas olarak dzenlenebilir; mesela, birinci dnem - ikinci dnem gibi. Burada vurgulanmas gereken husus en az iki ayr tasnifin bir arada yaplmasdr. Aratrma ok nemli bulgular ihdas etmeye ynelik olmaldr. Eer nemli grlen bir ey varsa yazlmaldr104. Metodolojik olarak bir yazda dikkat edilecek en nemli husus yaznn amacdr. Bir sosyolojik yaznn amac, o soruya yazar tarafndan verilen cevabn, dier makul cevaplardan neden ve nasl daha iyi olduunu gstermektir. Bir almann tm aslnda u soruya verilmi olan cevaptan ibarettir: fade edilen dnceler, alternatif cevaplardan nasl oluyor da daha doru, gerek ve inandrcdr? Bunu salamak iin tertip edilmi olan soruya dier yazarlarn verdikleri cevaplar sralanr. Eer aratrmac bunlarn dnda anlam olan farkl bir cevap verebiliyorsa, almay balatmaldr. Dier yazarlarn verdikleri cevabn aksinin ciddi bir husus olup olmad iyice dnlmelidir. Bu cevap ciddi ve makul ise konu ve cevap (tez) kendiliinden ortaya km olmaktadr. Yazya balamadan nce tm alma zihinde kurgulanm ve birka cmleyle zetlenebilir olmaldr. Bunu salamak iin (okuyucu bize neden inansn?) sorusuna tam cevap verilmelidir. Eer buna cevap verilemiyorsa daha ok aratrma ve deerlendirme yaplmaldr. almann her aamasnda bu soru ve cevab bir kere daha ortaya konmaldr. Eer hl net bir cevap teekkl ettirilememise konu hakkndaki eksik bilgileri gidermek amacyla okumaya devam etmek gerekmektedir.
104
Bu konudaki gerei bir akademisyen ironik bir dille yle anlatmaktadr: "Adsz bir dahinin yllarca nce nerdii bir plan ar yayn sorununu belki de nleyebilir. Balangtaki btn akademik atamalar profesr unvanyla yaplacaktr. Bu atamadan sonra yaymlanacak her kitap otomatik olarak rtbe gerilemesine neden olacaktr. Bu durumda herkes ancak syleyecei ok nemli eyleri olduuna inandnda kitap yaymlayacaktr. Ek bir yarar da gzden karmayn. Lisans rencileri sk sk nl kdemli profesrlerle, zellikle de kitaplar ile mehur olanlarla, iliki kuramadklarndan yaknrlar. Bu durumda en ok kitap yaynlayanlar en alt dzeydeki retim yeleri (eletirmenlere gre geleneksel olarak lisans dzeyindeki retime ayrlan kiiler) durumuna dmek zorunda kalacaklardr."; H. Rosovsky, (1993). niversite: Bir Dekan Anlatyor. (ev. S. Ersoy), Ankara: TBTAK, s. 86.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 100 Soruyu erevelendirdikten sonraki adm, tezi savunan mantk bir yaplanma oluturmaktr. "Neden bizim tezimiz dier cevaplardan daha dorudur?" sorusuna verilmi olan cevap, baka bir deyile tezi destekleyen deliller savunma yapsn kendiliinden oluturmaktadr. Ancak, deliller mantk olarak tezle ok ak bir ekilde balantl olmal ve ilk bakta grlebilmelidir. nk, 'deliller doruysa tez de dorudur', mant bir almadaki ileyiin temelini oluturmaktadr. Aratrmalarda baka yazarlarn kanaatlerinden ve fikirlerinden destekleyici delil getirerek etkileme teknii de kullanlabilmektedir. Yazar geni bir aratrmac kitlesini arkasna alarak okuyucu karsnda fikirlerini savunmaldr. Psikoloji ve sosyolojideki birok tecrbe bakalarnn fikirlerinden ne kadar ok etkilenildiini ortaya koymutur. te yandan mantk ve yap, bir yazda en ok dikkat edilmesi gereken hususlardandr. ddia ve delil arasndaki ilikiyi gstermek ve uygun delillerle gerekelendirmek mantktr. Yap ise, yaznn paralarnn birbirine nasl uyduudur. Yaz slubu aklayc olmal ve tecrbesiz ve konuyu ok iyi bilmeyen biriyle tartyormu gibi bir tarzda kurulmal ve kaleme alnmaldr. Okuyucunun konuyu tam bilmedii ve pheci olduu varsaylmal ve anlalmas iin gereken aklamalar yaplmal, soraca sorular tahmin edilerek nceden cevaplar verilmeli, savunulan grler konusunda ikna edilmeli ve ispat iin mmkn olan her trl delil sunulmaldr. Bu deliller esasen okuma esnasnda alnan notlardr. Cmleler bu prensipler nda hem kendi balarna bir anlam ifade etmeli hem de etrafndaki dier cmlelerle uyum iinde olmaldr. Paragraflar ve blmler de ayn ekilde hem kendi balarna anlaml, hem de evresiyle uyumlu olmaldr. Metnin genel yapsnda bir dncenin ileni biimi de nemlidir. Fikirler, en byk birim olan eserin tmnden, ana blmler, alt blmler, alt konu balklar ve en kk birim olan paragrafa kadar, deiik leklerdeki gruplarda ilenmektedir. Her bir ksm, aslnda bir tek ana
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 101 fikrin ya da tezin detayl olarak incelenmesidir. Paragraf ile blm arasndaki fark, esasen bir hacim farkdr. Bu nedenle yapsal btnle dikkat edilmelidir. Paragraf, bir tek fikri, dnceyi ya da gr ileyen cmle gurubudur. Her farkl fikrin ayr bir paragrafta ilenmesi, dncelerin basit bir listelenmesi eklinde anlalmamaldr. Paragrafta ayn zamanda mantk bir izah yaps da sz konusudur. Bir fikrin veya tezin, paragraf eklindeki izah yaps be ana safhadan mteekkildir. Baka bir deyile her paragraftaki belli bir fikir ya da tez u be blm halinde aklanmaldr: 1.Ana fikir. Paragrafn ilk cmlesi, ak bir ekilde ifade edilmi olan ana fikri tamaldr. Baz yazarlar bir slup fark olarak ana fikri, paragrafn ikinci cmlesinde de verebilirler. Fakat genellikle paragraf, ilenecek olan dncenin net bir ekilde ifade edildii giri cmlesiyle balamaktadr. Baz durumlarda ana fikir tek bir cmleyle ifade edilemeyecek kadar karmak olabilir. Ya da ana fikir cmlesinin bir ka aklama cmlesiyle izah gerekebilir. Bu gibi durumlarda izah cmlelerinin birbirleriyle balantlarn iyi kurmak ve okuyucuyu yanltmamak gerekmektedir. Dncenin anlalmasn salamak esasen yazarn grevidir. 2.rnek. Ana fikrin daha iyi anlalmas iin rneklendirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle paragrafn ilk cmlelerini takiben benzerlikleri ifade eden veya konuyu aklayan bir rnek verilmelidir. rnek, en az ana fikrin kendisi kadar nemlidir. Bylece ifade edilmek istenen dncenin byk bir ksm aklanm olmaktadr. "Tebih hata kabul etmez" sz hatrdan karlmayarak en uygun rnek verilmelidir. 3.rnein ana fikre balants. rnek cmlelerinden sonra, yanl anlamay nlemek iin verilen rnein ana fikri nasl aklad izah edilmelidir. Okuyucu, kastedilen manay yakalam olabilir,
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 102 fakat bu balantnn bizzat yazar tarafndan dorultuda yaplmas kolayca
gerekmektedir.
Fikirlerinin
kastettii
anlalmasn salamak yine yazara den bir grevdir. 4.Ayrntlar. Paragrafn ayrntlar ksm aslnda olduka serbest bir alandr. Burada yazar ana fikrin ayrntlarn aklamaktadr. aret ettii noktann neden doru olduunu izah etmektedir. Gizli anlamlarn ifadesi, tespiti, konunun ekilecei baka ynler ve bunlarla ilgili veya gereken dier deliller, paragrafn bu ksmnda tartlmaktadr. 5.Sonu. Paragrafn son cmlesi veya cmleleri belli bir fikrin ortaya konulduu metin blounun sonu ksmdr. Burada paragraf boyunca sz konusu edilmi hususlar genel bir ifadeyle toplanmaktadr. Ana fikir ile o ksma kadar ki argment birbirine balanmaktadr. Bylece sonu cmlesi, dier izahlarla birlikte gelitirilmi olan ana fikrin bir tr tekrar olmaktadr. Bu cmlenin, tad fikir itibariyle bir sonraki paragrafta izah edilecek olan dnceye bal olmas da yaznn akcl asndan dikkat edilmesi gereken nemli bir husustur. te yandan bir paragrafn izah yapsna ek olarak zellikle btnlk, tutarllk ve vurgusuna da dikkat edilmelidir. Bu kurallara uyulup uyulmad bir takm anahtar kelimelerle pratik olarak kontrol edilebilir. Bir yazda uyulmas gereken genel kurallar aada aklanmaktadr. 1.Dilbilgisine ve mla kurallarna uygun yazmak: zellikle noktalama iaretlerindeki eksiklikler ve yaplan hatalar bir fikrin tamamen yanl anlalmasna sebep olmaktadr. Okunurken veya sylenirken tabii olan tarzda ve noktalama iaretlerini kullanarak yazmak gerekmektedir. Zayf zarflar veya uydurma kelimelerden, yanl anlalabilecek veya baka anlamlara da gelebilen szcklerden, ive veya az zelliklerini kullanmaktan, okuyucunun anlayamayaca
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 103 yabanc kelimelerden kanmaldr. Dilbilgisi kurallarna ve yaz tekniine uymak, ifade kabiliyeti yksek bir metnin kolaylkla yazlmasn salamaktadr. Bilim adamnn endiesi sanat deeri yksek edebi bir eser yazmak deildir. Kullanlan lisann, dnceyi ifade kabiliyetinin olmas, baka bir deyile bilim dili olmas yeterlidir. Trke, Latince, Arapa ve ngilizce'nin yan sra yeryzndeki birka imparatorluk dilinden biridir.105 Mdahalelerden olumsuz etkilenmi olmakla birlikte dnceyi ifade kabiliyeti hl son derece yksektir. Yazarken bu byk arac en etkili bir ekilde kullanmaya dikkat etmek gerekir. Bir ok atasz ifadenin nemini ilemektedir.106 te yandan ilim dilinin gnlk dilden farkl olarak kendine has bir kelime daarcna sahip olduunu da gzden uzak tutmamak gerekir.107 2.Btnlk: Bir paragrafn btnln snamak iin iki kontrol kelimesi kullanlmaktadr. Bunlar "nk" ve "rnek" kelimeleridir. Yazy yazarken, paragrafn ana dncesini en baa yerletirdikten sonra, "nk" kelimesi sadece zihinde mantk bir bala olarak kullanarak, yazlan cmlelerle paragrafn btnl kendiliinden salanm olur. Bylece ana fikri destekleyen ispat, neden veya rnek fikirler de cmleler halinde yazlm olmaktadr. "rnek" kelimesi de ayn ama iin kullanlabilir. Yazlm olan metnin ya da paragrafn btnln kontrol etmek iin ise, nk ve rnek kelimeleri soru haline getirilerek paragrafn geri kalan ksmlarna uygulanr. Ayrca cmle iindeki baz unsurlarn aklama gerektirip gerektirmediine de dikkat edilmeli, eer gerekiyorsa hemen devamnda bir veya daha fazla aklama cmlesiyle aklamaldr.
105 106
N. S. Banarl, (1978). Trkenin Srlar. (4. Bask), stanbul: Kubbealt Neriyat, s. 20-2. "Yazc dilinden, yazmac elinden bellidir". Trk Ataszleri ve Deyimleri II. Milli Ktphane Bakanl, stanbul: Milli Eitim Basmevi, (1997), s. 153. M. Kaplan, (1983). Kltr ve Dil. stanbul: Dergh Yaynlar, s. 204-5.
107
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 104 3.Tutarlk: Bir metnin tutarll iin gerekli olan ey dncelerdeki dzen ve sralamadr. Fikirler belli bir dzende balamal ve srayla devam etmelidir. Materyalin dzenlenmesi bir plana gre olmaldr; mesela kronolojik, mantk, genelden zele, zelden genele veya bunlarn bir tr kombinasyonu eklinde tutarllk salanmaldr. Ayrca anahtar kelimelerin sk tekrar, okuyucunun ana fikri hatrnda tutmas iin yararldr. Gerekli deyimler dier cmlelerde tekrar edilmelidir. Benzer deerde olan dnceler, paralel yaplar kullanlarak ifade edilmelidir. Bylece yaznn ayn konsept erevesinde kalmas ve dolaysyla da tutarll salanm olmaktadr. 4.Vurgu: Dncelerin aklan tarz onlarn izafi nemini ifade etmektedir. Metindeki nemli bir dnce cmlelerle veya kelimelerle vurgulanmaldr. Vurgu, kullanlan cmle tipiyle de salanabilir. lenen fikirler blnmemelidir. Fikirler, nem veya anlam srasna gre sralanarak vurgulanm olmaldr. Aktif cmle yaps kullanlmas ve anlaml tekrarlar yaplmas da vurgulamay salamaktadr. 5.Kendini yaznn arka planna koymak: Yazar kiisel psikolojik halini yazya yanstmamaldr. Okuyucunun dikkatini yaznn hassasiyetine, zne ve asl anlamna yneltmelidir. Duygularn ve o andaki modunu ifade etmek istedii bilimsel dnceye kartrmamaldr. Bylece tm bilgiler tadklar anlam erevesinde ve koordineli bir ekilde aktarlabilecektir. Yazdaki duygu yazarn zel hayatnda yaadklarndan deil, ilenen fikrin niteliinden kaynaklanmaldr. Gnlden yazlm bir yaz samimi bir duyguyu aktaraca iin anlaml ve etkili olacaktr. Bu en mkemmel slptur ve ayrca dorudan orijinal bir slubun gelitirilmesini de salamaktadr. Yaz, dnmenin bir trdr. Bu nedenle yazmak sadece zihindekileri
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 105 aktarmak deil, ayn zamanda yazar iin kendi zihnini doldurmak ve gelitirmektir. 6.Kolay ve tabii gelen tarzda yazmak: Dncelerin aklanmasnda elde hazr bulunan kelimeleri ve deyimleri kullanmak gerekmektedir. Yazarn manalarna hakim olmad kelime veya deyimleri kullanmaya zorlamas yaznn anlamn kaybetmesine neden olmaktadr. Farkl bir ifade tarz iin de zorlanmamaldr. Kolay ve tabii gelen bir tarzda yazlmaldr. Ancak tabii olmak, yaznn alakalem olmasn gerektirmez. te yandan taklitten korkmamak gerekir. Baka yazarlar ve sluplar balang dnemlerinde renme amacyla taklit etmek son derece normaldir. Ancak, kesinlikle bilinli olarak taklit etmemek gerekir. nk bu durumda ama renmek deil bakas gibi olmaktr ve sonuta bir orijinallik deil kopya elde edilmektedir. Bir sre sonra yazar, kendine tabii gelen tarzda yazarak slubunu gelitirdike, bu kanlmaz geici taklitilikten de kurtulacaktr. 7.Uygun bir plana bal kalarak yazmak: Yaznn ilk prensibi hangi eylerin nasl ifade edileceini belirleyen bir yaz plan yapmaktr. Makul bir tasarma bal kalarak yazmak son derece nemlidir. Bazen daha sonra akla gelenler balangta yaplm olan dzenlemenin dnda olabilir veya deiik duygularn tesiri altnda kalnm olabilir. Btn bunlara ramen yaznn btnln bozmamak iin plana gre ynlendirmek gerekmektedir. 8.simlerle ve fiillerle yazmak: Bir metnin sadelii ve akl iin ismi tarif eden sfatlar ve fiili tarif eden zarflar (belirteleri) mmkn olduu kadar kullanmamak gerekmektedir. Yaznn yalnl iin bunlar genellikle atlabilir. Atld takdirde ifadenin anlam deimiyorsa fuzulidir. yi bir yazya derin bir anlam ve renk veren kelimeler, isimler ve fiillerdir, bunlarn yardmclar deildir. te
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 106 yandan, sfatlar zayf isimleri glendiremezler. Fakat sfatlarn gcn kmsememek gerekir. Gerektii takdirde mutlaka kullanlmaldr. Mesela, "Ey mvi gklerin beyaz ve kzl ss" cmlesindeki sfat kullanm son derece anlamldr. iirin bir sonraki msrasnda bu sfatlara yklenen derin anlamlar aklanmaktadr. Fakat satcdan bir bayran fiyatn sorarken bu tr sfatlara hi gerek yoktur. 9.Tekrar gzden geirerek dzeltmek ve yeniden yazmak: Yazy tamamladktan sonra tekrar kontrol etmek yazma ileminin bir parasdr. Yaznn son halini ilk seferinde yazabilen yazar ok azdr. Bir dncenin yazlmadan veya sylenmeden nce henz zihindeyken tamamen formlanm ve tatminkar olmasn beklemek byk hatadr. Bu hatann olmamas iin tek yol balamak ve almay srdrmektir. Sonu her aamada bir ncekinden daha iyi olmaktadr. Tekrar gzden geirildiinde kanlmaz olarak yaplm olan birok ciddi hata giderilmektedir. Ayrca fazlalklar atmak ve eksikleri tamamlamak yazy glendirir. nk yaznn zayfl eksikliinden ve fazlalndandr. 10.Fazla yazmamak: Zengin ve ssl yazlarn anlalmas zordur. Byle bir slup kullanld takdirde yaznn ok dinamik, dikkati ekici olmas ve yazarn anlalamama riskini de gze almas gerekir. 11.Abartmamak: Okuyucu abartlan, iirilen veya bytlen konulara tepki gstermekte ve yazara gvenini kaybetmektedir. Bylece yaz da zayflamaktadr. Metinde bir tek abart bile olsa okuyucunun gzne arpmaktadr. 12.Asalak szcklerden kanmak: "Daha ziyade", "olduka", "pek", gibi kelimeler mulak kalan ve esas noktay glgeleyen asalak szlerdir. Herhangi bir lek belirtmemekte ve anlamlarn genellikle bir sonraki kelimelerden almaktadrlar.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 107 13.Kendini beenmi tavrdan kanmak: Yazarn objektif bir slupla ifade ettii fikirler ak bir anlam tamakta, buna karlk kendini beenmi bir tavrn kastedilen dncelerle hi bir ilgisi bulunmamaktadr. Durum gerektirmedike bir fikri veya kiisel dnceleri okuyucuya empoze etmemek gerekir. 14.Ar aklamalardan ve detaylardan kanmak: Bir yazda her eyi sylemek ok nadir olarak tavsiye edilmektedir. Konunun kendi kendini snrlamas salanmaldr. Mesela, alnt yapldnda kaynan snrlamalarna sadk kalnmaldr. Tabii olarak yazldnda verilmemi bilgiler iin fazladan bir aklama yapmaya gerek yoktur. 15.Sadelik: Yaznn net ve ak olmas gerekmektedir. Yaz karmak olduu takdirde dzeltmek iin uramamak gerekir, nk muhtemelen sebebi bu karmaadr. En iyisi karmak cmleyi yeniden yazmaktr. Cmle daha ksa veya daha az komplike birka cmleye de evrilebilir. Syleneceklerin kar tarafa anlaldndan emin olmak gerekir. Aksi takdirde onlarn kendiliklerinden anlama ans ok zayftr. Genel olarak yazarla okuyucu arasnda kurulmas amalanan iyi bir iletiimin altnda yatan gerek sihirli bir formln kefedilmesi deil, aratrmacnn duyarllndan kaynaklanan bir konunun seimi, bu konu hakknda dikkatli bir okumann ve incelemenin gerekletirilmesi ve tatminkar bir sonucun elde edilmesi iin iradi bir abann sarf edilmesidir.108 Bir almann konusunu tespit ederken ilgili zmreyle konu arasndaki iliki net olarak ortaya karlmal ve konu, malzeme, ifadeler ve fikirler ihtiyalara gre seilmeli ve uyarlanmaldr. Yazar her aamada bilginin aktarld kitlenin bilgisini, niteliklerini, ihtiyalarn ve tutumlarn hesaba katmak zorundadr. Bir yazda konu ve dnceler aktarlrken birletirilmi ve btnletirilmi olmaldr. Metin, kullanlan btn dier
108
Walker, O. M. ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication, N. Y.: The Macmillan Co., s. 62.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 108 fikirlerin iaret ettii veya yneldii merkezi bir ana dnce etrafnda rlmelidir. Metindeki fikirlerin birbiriyle balantl olmas deil, her fikrin bir tek ana fikri ispat, ifade ve iaret edici olmas gerekmektedir. rnekler, istatistikler, ifadeler, analojiler, grsel yardmlar vs. gibi destekleyici malzemeler kullanlarak aktarm zenginletirilmeli ve netletirilmelidir.
L.Szl letiim Bununla birlikte szl iletiimin birka genel prensibine de ksaca deinmek uygun olacaktr. nk almalar en az yazl olduu kadar szl olarak konferanslarda, seminerlerde veya dier ortamlarda sunulmaktadr. Szl iletiimde genel olarak konu ereveli bir ekilde ele alnmal, belagat prensiplerine uyulmal, konumac ile dinleyiciler arasnda sevgi, sempati ve anlay kurulmal ve iletiim engelleri kefedilerek ortadan kaldrlmaldr. Szl iletiimde deerlendirilmesi gereken ilk prensip konunun neminin ak bir ekilde ortaya konulmasdr. Aktarlacak bilginin arl konusunda karar verilmeli ve konuma bu dorultuda younlatrlmaldr. Konumada belli bir ana nokta veya ana fikir belirlenmelidir. Daha sonra bu noktay ispat veya iaret eden ya da ortaya koyan fikirler organize edilmelidir. Bu dzenlemeyi kurmak iin ncelikle konunun nemi aklanmaldr:109 Gnmzde bu konunun ne bakmdan veya hangi ynden nemli olduu ortaya konulmaldr. fade edilen fikirler, hitap edilen zmrenin somut ihtiyalaryla nasl ilikili olduu, onlarn hangi sorularna ya da psikolojik, felsefi veya ruhsal ihtiyalarna nasl cevap vermekte veya zm olduu aklanmaldr. Daha sonra fikirlerin etkinlii, yani hedef zmrenin tutum ve davranlarn ne ekilde, nasl ve ne ynde etkileyecei belirtilmelidir. Konuyla ilgili deliller sunularak nerilen dncelerin gemite faydal bir ekilde kullanlp kullanlmad
109
Walker, O. M. ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication, N. Y.: The Macmillan Co., s. 90-1.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 109 ispatlanmaldr. Sonu itibariyle kabul edildii taktirde gelecei nasl etkileyecei anlatlmaldr. Tm bu hususlar esnasnda yaplm olan almann tatminkrln, fikirlerin, dncelerin ve tecrbelerin, gerekten sz konusu edilecek kadar deerlendirilmi olduunu hissettirmek son derece nemlidir. Fikirleri ifade etmek iin kullanlan her metot ak olmaldr. Bunun iin ncelikle fikirler ve dnceler konumac tarafndan anlalm ve sonrada belli bir sra dahilinde dzenlenmi olmaldr. Ancak bu takdirde dnceler ak ve net bir ekilde anlatlabilmektedir. Her bir faktr ak, sade ve net bir cmleyle konu bal olarak bir cmle halinde ifade edilmelidir. Bu arada dinleyicilerin nabz tutularak anlalmad veya dikkatlerin kaybolduu fark edildiinde yeniden daha sade bir ekilde ana tema ifade edilmelidir. Zaman zaman esas noktalarn ksa zetleri ve yeniden hatrlatmalar yaplarak ifade edilen konular hakkndaki formlasyonlarn zihinde net bir ekilde tutulmas salanmaldr. Bir dncenin ifadesinde sadece ak olmak yetmemekte, sylenen sebebin gerek olduuna dair bir takm malzemelerle de desteklenmesi gerekmektedir. nk kastedilen fikrin anlam hitap edilen insan iin anlalr olmayabilmektedir. Mesela A, D ye sebep oluyor dncesini anlatrken, A nn B yi, B'nin C'yi rettii anlalm fakat C'nin D'yi nasl rettii anlalmam olabilir. lemin anlalmas iin destekleyici ya da aklayc unsurlarn verilmesi gerekmektedir. Bir fikri, baka fikirlerle desteklemenin gerekip gerekmedii veya bir dnceyi ifadede destein gerekli olup olmad u soruyu sorarak anlalabilmektedir: Sebepler zinciri iinde bu fikir acaba destekleyici bir ifade olmadan anlalabilmekte midir, veya bu fikrin kabuln salamak iin hangi sebepler gereklidir? Bir fikri desteklemek iin ifadeler, deyimler, alntlar veya gerek hayattan rnekler kullanlabilmektedir. te yandan bu ama iin kullanlan sebeplerin says da ok nemlidir. Konunun yeterince anlalmas, ortaya konulmas ve ayrlan zaman gibi nedenlerden dolay kullanlan sebepler
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 110 belirli bir sayda seilmelidir. Sebepler, en nemlileri ve sadece aka ifade edilebilmeye msait olanlar arasndan seilmelidir. Bir aratrma gibi tek destekleyici sebep de seilebilir, fakat bu en etkilisi olmaldr ve tam olarak aklanmaldr. Neden dier destekleyicilerin kullanlmad sorusuna karlk, baka sebeplerin de olduu fakat bu destekleyici sebebin en nemli grld, pek yaygn olarak da herkes tarafndan bilinemedii, eklinde aklama yaplmaldr. Szl iletiimde sunu tarz da son derece nemlidir. Aratrmacnn tecrbesine paralel olarak konumada daha etkili bir slup kazanlmakla birlikte, zellikle yeni balayanlar iin birka nemli noktaya dikkat ekmekte yarar vardr. Hazrlk srasnda sunuun bir provas yaplarak muhtemel problemler giderilmelidir. Mesela, bir odada tpk konferans salonundaym gibi duru, yry ve dinleyicilere kar hitabet denemeleri yaplmaldr. Bunun iin odann arka tarafnda bir sandalyede otururken ayaa kalkp n tarafa doru hzl ve salam bir ekilde yryerek hayal dinleyicilere doru dnlr ve vcut arl eit olarak iki ayaa verilerek dinleyiciler karsnda kendinden emin bir tarzda ayakta durulur. Ayakta salam ve dimdik durmak konumacnn kendine gvenini gstermesi asndan nemlidir. Sol ve sa taraflara bir ka adm atlarak hareket edilir. Birka tecrbeden sonra rahatlk ve tabiilik hissedilir Bu altrma, konuma iin tamamen hazr oluncaya kadar yaplmaldr. Ayna karsnda konuma altrmas yapmak da faydaldr. Konumann hedefi dinleyicilerdir; bu nedenle ortaya konumamak daima dinleyicilerin gzlerine bakmak gerekmektedir. nk, dinleyiciler mutlaka hitabn kendilerine ynelmesini beklerler ve baklmad takdirde dikkatleri dalr. Kalabalk karsnda ise, dinleyicileri blmlere ayrp, her blme dikkatlerini kaybetmeyecek ekilde genel olarak ve eit srelerde baklmaldr. Onlara baklarak sylenecek fikirlere konsantre olmaldr. Kendinden emin bir grnmde olmak ok nemlidir. Eer aktarlacak fikirler salam, iyi derlenmi, inanlm, nem ve deer verilmise, hem kendine gven ve hem de konumann baars byk bir lde
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 111 salanmtr. Anlatacak nemli eyleri olan, dik duran, dinleyicilere dikkat eden ve enerjik konuan bir konumac hitap ettii kesimle gl bir iletiim kurar. Konumann iyi olmas iin konumay iten gelerek ve samimi bir duyguyla yapmaldr. ten geldii gibi hareket edilmeli ve sadece dncelere ve syleneceklere konsantre olarak gerisini serbest brakmak gerekmektedir. Mesela eller istedii gibi hareket edebilmelidir, nk tabiilik nemli bir avantajdr. Genellikle sylenen eyin kendisinden ziyade nasl sylendii daha nemlidir. Srekli olarak dinleyicinin dikkatinin canl tutulmas ve kastedilen manay yakalamas salanmaldr.110
110
Walker, O. M. ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication, N. Y.: The Macmillan Co., s. 98.
IV.Bilimsel Metnin Yaps
Bilimsel bir metin, metodolojik olarak kurulmu olan bir dizi yapsal standartlar tamaldr. Bulgularn geerli olabilmesi iin bu yapnn eksiksiz olarak kurulmas gerekmektedir. Blmlerden herhangi birinin ihmali, aratrmann eksiklii ve dolaysyla da bulgularn yanll anlamn tamaktadr. Mesela, birinci blmn olmad bir aratrmada hangi problemin ilendii veya ne tr bir tezin snand belli olmayacaktr. Esasen byle bir durumda herhangi bir problem aratrlmyor demektir. Kaynaklarn ayr bir blm halinde deerlendirilmedii bir almada ise, aratrmaya nereden baland ve hangi bilgiler zerine almann ina edildii mehul kalacaktr. Belirsizlik nedeniyle mkerrer bir aratrma yapma riski bile vardr. Kullanlan metodolojinin aklanmamas, hibir metodun kullanlmad veya rasgele bir alma yapld anlamna gelmektedir. Metodoloji kullanlmad taktirde bulgularn doruluunun delilleri ortaya konamamaktadr. Bulgularn deerlendirilmesinin yaplmad ve sonucun olmad bir aratrma zaten dnlemez. Bu nedenlerle aadaki temel blmlerin tm srasyla bilimsel bir aratrmada bulunmaldr.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 113 BALIK indekiler nsz Giri I. Blm : PROBLEM II. Blm : KAYNAKLARIN DEERLENDRLMES III. Blm : KULLANILAN METODOLOJ VE ARATIRMA TEKNKLER IV. Blm : BULGULARIN DEERLENDRLMES V. Blm : SONU Kaynaklar Ekler ndeks
A.Balk Balk, tezin konusu ve snrlarn tam manasyla anlatabilen zet bir ifade eklinde olmaldr. Okuyucuyla ilk olarak, gayeyi aka ifade edebilen bir balk araclyla diyalog kurulmaktadr. Okuyucu, konmu olan balktan ilgilendii konunun bu alma iinde olup olmadna dair genel bir bilgi edinebilmelidir. almann zaman ve mekan boyutlaryla konusu, alan, snrlar ve perspektifi balkta yanstlmaldr. Metnin hem ana balnda hem de dier alt balklarda bu vurguya dikkat edilmelidir. Ksaca balk, kapsad almann, blmn, tezin veya fikrin zl bir ifadesi olmaldr. Aratrmann ilk tasla aratrmann banda bir plan yaplrken hazrlanmakta ve ilerleyen aamalara paralel olarak srekli yeniden dzenlenmektedir. Bu taslak daha sonra almann tm balklarn gsterdii iin sayfa numaralar da eklenerek iindekiler ksm olarak kullanlmaktadr. Bir almada ele alnan tm konular bu ksmda birer balk olarak gsterilmektedir. Bu nedenle iindekiler ve taslak kelimeleri ayn anlamlarda kullanlmaktadr. Taslaktaki (iindekiler) balklandrmalar genel olarak mantk ve konusal olarak iki ekilde yaplabilmektedir.111
111
G. E. Mills, (1972). Putting a Message Together. USA: The Bobbs-Merrill Co., s. 70.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 114 En yaygn mantk taslaktr. Konusal taslaklar genellikle tartmac olmayan yazlara uymaktadr. Mantk taslakta ok net balantlarla fikirler birbirine balanr. Ele alnan her alt fikir bal bulunduu st fikirler dorultusunda aklayc olmaldr. Bu iliki genellikle 'iin', 'nk', 've', 'bundan dolay' gibi balalarla gsterilir. 'Ve' kelimesi eit dzeydeki koordine noktalarn (fikirleri) birbirine balamaktadr. 'in' ve 'nk' balalar ise st noktalarn alt noktalara olan balantsn salamaktadr. Bu tr bir tasla test etmek iin iindekiler ksmndaki balklar yukardan aaya ve aadan yukarya doru okunmaldr. Her iki okumada da fikirlerin birbirine ball vurgulanyor olmaldr. Yukardan aaya doru okunduunda 'nk' ve 'iin', aadan yukarya doru okunduunda ise 'bundan dolay' balalar kullanlarak iliki anlamlar kontrol edilmelidir. Alt balklardan st balklara doru (bundan dolay anahtar kullanlarak) gerekelendirme eklinde mantk bir gidi olmaldr. Balklar her iki ynden okumada da bir anlam ifade ediyorsa balklandrmada bir hata yoktur: I.) Evli Kadnlarn Para Kazanmak in almalarna zin Verilmemelidir, (nk...) a.) Para Kazanmaya htiyalar Yoktur, (nk...) 1.) Kocalar Geimlerini Salamaktadr, (ve...) 2.) Pek ou Mirasa Sahiptir. b.) Onlarn lerine Bakalarnn htiyalar Vardr, (nk...) 1.) Birok nsan sizdir, (ve...) 2.) Pek ok Bekar Kadn Kendine Bakmak Zorundadr. c.) Darda almak Ev lerini Engeller, (nk...)
Bu rnei yukardan aa ve aadan yukar okuyarak kontrol edebiliriz. Yukardan aa: Evli kadnlarn para kazanmak iin almalarna izin verilmemelidir, (nk), Para kazanmaya ihtiyalar yoktur, (nk), Kocalar geimlerini salamaktadr, (ve), Pek ou mirasa sahiptir.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 115 Aadan yukar: Kocalar geimlerini saladndan, (ve), Pek ou mirasa sahip, (olduundan dolay), Para kazanmaya ihtiyalar yoktur, (bundan dolay), Evli kadnlarn para kazanmak iin almalarna izin verilmemelidir. indekiler (taslak) ksmndaki balklar u prensiplere uygun olmaldr112:
1. Yalnlk:
Taslaktaki her nite sadece bir tek fikir veya ifade tamaldr. rnek: Yanl: Doru: I.) Evli kadnlara alma izni I.) Evli kadnlar almamaldrlar verilmemelidir nk kocalar A.) Para kazanmaya ihtiyalar onlara bakmaktadr ve pek ou yoktur miras sahibidir, ayrca isiz erkek ve 1.) Kocalar onlara bakmaktadr kadnlar bu ilere ihtiya duyarlar, 2.) Pek ou mirasa sahiptir. kendi ev grevlerini aksatrlar. B.) Onlarn ilerine bakalarnn ihtiyalar vardr 1.) Birok insan isizdir
2. Koordinasyon:
Balklar kendi cinsleri ve konuyla ilgili genel bir iliki iinde olmaldrlar. Snflandrma bir veya daha fazla nemli elementi iaret etmelidir. lgisiz, balantsz veya homojen olmayan bir sralama bu prensibi ihlal eder. Aadaki rnekte "Kerkk" bal ile Balkan lkeleri gurubu uyumamaktadr.
112
G. E. Mills, (1972. Putting a Message Together. USA: The Bobbs-Merrill Co., s. 26-30.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 116 Yanl: I.) ehrimize g veren Balkan lkeleri A.) Bulgaristan B.) Romanya C.) Kerkk Doru: I.) ehrimize G veren lkeler: A.) Balkan lkeleri 1.) Bulgaristan 2.) Romanya B.) Ortadou lkeleri 1.) Irak a.) Kerkk b.) Musul
3. Astlk (ikincillik):
Balkta ana noktalar ve tali noktalar olmaldr. Bunlar arasndaki balant doru ve aka kurulmal ve mantk hatas olmamaldr. Mesela yukardaki rnekte Ortadou lkeleri ile Kerkk balklar arasndaki Irak bal ihmal edilmemelidir.
4. Farkllk:
Her nokta ayr ve farkl bir fikri ifade etmelidir. Bir noktann baka bir hususu da kapsamamasna ve genel bir ifade olmamasna dikkat edilmelidir. Balk genel olmamal, tam olarak kastedilen anlam ifade etmelidir.
5. Proses srall.
Belli bir mantk prosese karar verildiinde bunun dna sapmamaldr. "Devlet, millet, birlemi milletler, milletler grubu" rneindeki devlet kelimesi mantk prosesini bozmaktadr.
6. Numaralandrma.
Konularn numaralandrlmas birbirleriyle olan izafi ve mantk ilikisine uygun olmaldr.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 117 B.nsz nsz ksm, makale, tebli, konferans gibi kk hacimli almalarn dndaki bilimsel aratrmalara konmaktadr. Kitap, tez veya yaynlanacak olan byk apl teblilerde nsz bal altnda iki husus sz konusu edilmektedir. Birincisi, bu almann ne amala yaplddr. "almann nemi nedir? Hangi sebeplerle byle bir aratrmaya ihtiya duyulmutur?" sorularna verilecek cevaplar bu ksmn ieriini oluturmaktadr. kincisi ise, almaya katkda bulunanlara duyulan kran hissinin ifade edilmesidir. almann yaplmasnda bir grup insan nemli yardmlarda bulunmu olabilir. Mesela baz zel imkanlaryla katk salam, bir bilgisayar programn kullanarak verilerin ilenmesinde yardm etmi veya kaynak destei salam olabilir. Onlarn haklarnn denmesi amacyla bu ksmdaki zel bir teekkr meden ve ahlak gayelere uygun olmaktadr. Okuyucuya bu anlamda bir mesaj vermek ya da dikkatini ncelikle belli bir konuya ekmek gerekmiyorsa bu ksm atlanabilmektedir.
C.Giri almann giri blmnn amac aratrmann genel bir tespitini ve tahlilini yapmaktr. almann amac, safhalar, blmleri, ilenen fikirler, net ve btn bir resim bir halinde ksaca deerlendirilerek okuyucuya sunulmaktadr. Konunun ne olduu, aratrmann niin yapld, hangi blmlerde nelerin sz konusu edildii gibi sorulara cevap tekil etmektedir. Bu ksm okuyan bir aratrmac, ilgilendii konunun nerede olduunu ve ne ekilde ele alndn rahatlkla belirleyebilmeli ve gerektiinde dorudan o blme atlayabilmelidir. Giri blm neyin, nerede ve nasl olduunu resmeden bir harita olmaldr. almann tm blmlerini kapsayan zet bir rapor gibidir.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 118 D.Problem Bu blmde almann trne veya konuya gre deimekle birlikte ana hatlaryla aadaki hususlar ele alnmaktadr. 1. Konunun takdimi ve gemii (tarihesi). 2. Konunun gittii ynler, eilimler, konuyla ilgili hkmler, atmalar, elimeler, zlmemi hususlar vs. 3. Durumun ortaya konulmas. Problemin ifade edilmesinde grlen temel zorluklar, problemin zlmesinin neden gerekli olduu. 4. Aratrmann amac. Yukarda iaret edilen genel sebeplerinin yan sra, aratrmacnn bu aratrmay yapmak iin kendisine has zel nedenleri ve problem konusunda belirledii sebepleri vardr. almay meydana getiren bu Orijinal hususlarn ortaya konmas gerekmektedir. 5. Konuyu belirlerken sorulmu olan sorular. Konu belirlenirken bir takm sorular meydana getirilmitir. Bunlarn ortaya konulmas, ayn zamanda o konuyla ilgili olan alann da ortaya konulmasn salamaktadr. 6. Aratrma boyunca cevab aranacak olan sorular. Bu ksm konunun aratrmaya zg olan ksmdr ve yazar tarafndan hazrlanr. Bu aratrmada (e) maddesinde ifade edilen genel konu iinde hangi belirli sorulara cevap aranmaktadr, aka ifade edilmelidir. 7. almada kullanlacak olan kavramsal yaklamlarn belirlenmesi. Hangi kavramlar ve hangi yaklamlar kullanlacaktr. 8. Amalanan aratrmann, ilgili brann (bilim dalnn) alanna olan katks veya bu dal iin nemi.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 119 9. Aratrmann snrlar. Kullanlan genel (mesela genel bir sosyoloji teorisi olan yapsalc) teoriler ve bu aratrmaya has zel teoriler ne lde veya ne ekilde kullanlmtr? Mesela yazar bu almasnda sosyal psikolojiyi de ksmen kullanm olabilir. Bu ksmliin snrlarnn da izilmesi gerekmektedir. Hangi konularn hangi gerekelerle aratrma kapsam dnda tutulduu belirtilmelidir. Problem ve sonraki her blmn sonunda tm yaplm olanlar ksa birka paragrafla zetlenmelidir.
E.Kaynaklarn Deerlendirilmesi Bu blmde okuyucuya konu ile ilgili olarak baka yazarlar tarafndan yaplm olan dier almalar tantlmaktadr. Mevcut literatr ksaca gzden geirilmektedir. Bu almalarn bulgular, snrlar, zellikleri anlatlmaktadr. Bylece yeni aratrmann hangi noktadan balayaca ortaya konulmu olmaktadr. Bu blmn bir dier amac da incelenen konunun etraflca okuyucuya tantlmasdr. Dier yazarlarn almalarnn bulgularna gre bir tasnifini yaparak gruplandrmak da gerekmektedir. Bylece okuyucuya gsterilmek istenen bilimsel boluk daha da netleebilecektir. Bundan yararlanlarak yaplacak olan yeni aratrmann literatrde hangi boluu giderecei ortaya konmaldr. Son olarak bu blmn bir zeti eklenmelidir.
F.Metodoloji Bu blmde, almada kullanlacak olan yaklamn veya metodolojinin tam bir tasviri yaplmaktadr. Esas ama, kullanlan metot takip edilerek aratrmann aynsnn tekrarlanabilmesidir. Bu bakmdan metodoloji ksm almann en nemli safhalarndan biridir. Bilimsel bilginin temeli olan
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 120 tekrar edilebilirlik artn salamaktadr. Tpk bir yemek tarifinde olduu gibi, yaplan alma bu blmde tm ayrntlaryla aklanr. Bu blmde aratrmada kullanlacak olan deikenler ve aralar seilerek gelitirilir. Veriler toplanarak aralarndaki ilikiler kurulur. Sz konusu aratrma iin hangi metodun, hangi sebeple seildiinin aklanmas gerekmektedir. Aadaki aratrma metotlarndan biri veya birka tanesi birletirilerek kullanlabilir.113
1.Srvey ve Anket Aratrmas Saysal (veriye ve dayal) aratrma metotlarndan bir biridir. Srvey aratrmasnda metodolojik saha birlikte kullanlr. Bunlar anket, soru dzenleme mlakattr.114 Srveyde araya getirildiinde aratrmacnn arad yaplar (veya ilikileri) ifade edebilecek belirli sorular sorulur. Srvey aratrmas bittiinde aratrmac, inceledii davran (veya fenomeni), anketten ald cevaplara gre analiz edebilir ve bylece anlayabilir. Srvey aratrmasnn yazl anket, gzlemci anket, postayla anket, ahslarla yaplan grme, telefonla grme gibi bir ok tr vardr.115 Srvey aratrmas, bir araya getirilip deerlendirildiinde, incelenen konunun yapsn temsil eden bir grnm ortaya karacak ekilde belirlenmi sorularn sorulmasna dayal bir metottur. ncelenen fenomen belirli unsurlarn paralarna (sorulara) blnr. Bunlarn her biri, fenomeni anlamak iin (tm tabloyu grmek iin) gerekli olan paralardr. Ak ve tm bir resim ancak resmin tm paralar varsa ve hepsi de doru yere yerletirilmise grlebilir. Mesela, Avusturya'daki Trk iileri hakknda yaplm bir aratrmada, yerli halkn Trk toplumuna kar
113 114 115
H. Klein, (1992). Sociology. USA: Baron's, s. 54-62. F. J. Fowler, (1988). Survey Research Methods. (2. Bask), USA: Sage Publications, s. 12. E. Babbie, (1989). The Practice of Social Research. (5. Bask), California: Wadsworth Pub.Co., s. 235-58.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 121 tutumlar anket sorularyla anlalmaya allmaktadr. Sorulardan biri Avusturyallarn Trk iilerine kendi vatandalar gibi davranp davranmadklaryla, dieri ise yabanc iilerden en ok hangilerine yaknlk gsterdikleri ile ilgilidir. lk soruya %37 evet cevab, ikinci soruya ise %21 Trk iilerine yaknlk gsterildii cevab verilmitir.116 Her iki cevap da %15'lik bir farkla lm amalanan olguyu yaklak olarak teyit etmektedirler. Buradan anlalan sonu, aratrmann yapld dnemde ve yerde Trk toplumunun en az drtte birinin yerli halkn kendilerine iyi davrandn dndkleridir. Srvey aratrmasnda aadaki safhalar srasyla uygulanr: 1. Deikenleri kullanmaya hazr (operasyonel) hale getirmek. Anket veya dier hazrlayc aralar gelitirilerek uygulamaya hazr bir hale sokulur. 2. llmek istenen ana konseptler seilir. Her biri iin birer ''ilem (kullanm) tanm'' yaplr. 3. Tanm iin uygun olan ''gstergeler dizisi'' belirlenir. 4. ncelenecek veriler veya gstergeler iin bir dizi soru gelitirilir. Bu sorularn, toplanan verilerin aratrma ile dorudan ilgisine ok dikkat edilmelidir. 5. Hazrlanan sorular (anket veya veri elde etme sorular) birka kii zerinde denenir (n test). 6. Sonular analiz edilerek bulgular nda anket veya aratrma sorular rafine edilir. lenerek inceltilir ve anlam ifade eden mamul bir hale getirilir. Eer ikinci elden veriler kullanlyorsa, kullanlan kaynak, mevcut problemler ve aratrmaya uygunluu ve
116
M. F. Gezgin, (1994). gc G ve Avusturya'daki Trk ileri. stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar, s. 275-6.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 122 balants gsterilir. Verilerin gvenilir olduunun nasl tespit edildii iaret edilir. Bundan sonraki safha aratrma sonularnn alnmas ve yazlmasdr. nceki almalar sonucu elde edilen bilgilerin bir rapor haline dntrlmesi aamasdr. Metin zl bir ekilde yazlr. Teknik malzemeler ise ekte verilir.
2.Gzlem Aratrmas ou kere insan davranlar veya bir fenomen ankette olduu gibi bir sorular zincirine dayal olarak elde edilmi cevaplarn analizinden anlalamaz. Baz fenomenler, insan davranlarnn kendi tabii sosyal evresindeki etkileiminin gzlemlenmesiyle anlalabilir. Byle bir durumda gzlem aratrmas yapmak gerekmektedir. Gzlem veya saha aratrmas en yaln anlamyla bilgi toplamak demektir. Aratrmacnn bir sosyal gurubun iine girerek, nasl fonksiyonel olduunu, kurumlarnn neler olduunu ve hangi deerlere sahip olduunu grmesi demektir. Daha sonra bir aklama sistemi kurarak grdklerini bilimsel evreye aktarr. Esasen tm bilimsel aratrmalar birer gzlemdir. Fen bilimlerine ait laboratuar artlarnda da gzlem yaplmakta, sosyolojinin laboratuar olan sosyal dnyada da gzlem yaplmaktadr. Bununla birlikte gelitirilen metodolojik teknikler snflarda veya zel olarak teekkl ettirilmi laboratuar artlarnda sosyolojik ve sosyal psikolojik deneylerin yaplmasn mmkn klmaktadr. zellikle grup dinamiklerinin lld kk lekli dzenlenmektedir. Ancak deneye katlanlar, deneyin farknda olduklarndan dolay iradi faktrlerini devreye sokarak davranlarn deitirebilmektedirler. Bu problem esasen dier tekniklerde de sz konusudur. Mesela anket sorularna verilen cevaplarda da iradi bir
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 123 modifikasyon olabilir. Bu bakmdan aratrmalardaki deiken miktarn mmkn olduu kadar snrl tutmak gerekmektedir. Bylece bir aratrmann baars ve doruluu deiken saysnn azlyla orantl olmaktadr. Ne kadar az deiken olursa hara riski o kadar azalmaktadr. Etnografik aratrma, katlmc gzlem adyla da bilinen Niteliksel (niteliksel) bir aratrma metodudur. Bu aratrmada sosyolog, insanlar ve davranlarn tabii ekliyle gzlemlemek iin alana (gerek dnyaya) iner. Anket kullanlmaz, formel bir sorgulama veya grme yaplmaz. Herhangi bir deneysel evre kurgulanmaz ve gzlemlenen olguya mdahale edilmez. Gzlem grubuna giren bir baka tr de ekolojik aratrmadr. Sosyoloji aratrmann ekolojik metotlar zellikle sosyal yap haritas karlmak iin kullanlmaktadr. Mesela, nfusun mesleklere, sanayiye, su oranlarna, aile yaplarna, psikolojik bozukluklara veya etniklie gre coraf blgelerdeki dalm tespit edilir. Ksaca belli bir coraf blgenin sosyolojik zellikleri ortaya konulmaktadr.
3.erik Aratrmas Bazen sosyologlar insan davranlarn ve hareketlerini incelemek yerine somut kltrn bir ksm unsurlarn incelerler. Bunlar nemli kitaplar, dergiler, gazeteler, mektuplar, televizyon, filim, mzik videolar, arklar, reklamlar vs. gibi kaynaklardr. erik aratrmas, yazl veya szl malzemenin sistematik olarak incelenmesi tekniidir.117 te yandan istatistik veriler de bir toplumun ne olduunu yanstan rakamlardr. Bunlar incelenerek mevcut artlar, tutumlar, ynelimler, eilimler, deimeler ve toplumun dier zellikleri ortaya konabilmektedir. erik aratrmalarnda eitli bilim dallarna gre farkl aratrma metot ve teknikleri kullanlabilmektedir. Genel olarak aratrmacnn yapt alma ile ilgili
117
R. Sommer ve B. B. Sommer, (1986). A Practical Guide to Behavioral Research. N.Y.: Oxford Uni., s. 152.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 124 olarak kulland teoriye bal bir objektif yorum ve karsama amalanmaktadr. erik aratrmas yaplan metnin muhteviyat objektif, nicel ve sistematik olarak belirlenmektedir. Sosyal psikolojideki ierik analizleri sylemin grnen veya ilk bakta alglanan ierii yerine, gizli ieriini ortaya karmay hedeflemektedirler. Aratrmacnn yorum ve karsamalarna dayand iin sbjektif yanlar tamaktadrlar.118 erik aratrmalar belli hipotezler dorultusunda yazl bilgiler zerinde yaplan aratrma tr olarak zetlenebilir.
G.Bulgularn Deerlendirilmesi Bu blmde bulgular, aratrma sorular, baka bir deyile hipotezleri tarafndan deerlendirilerek organize edilir. Hipotezlerin nda veriler incelenir, yorumlanr. Bulgularn hipoteze uygunluu deerlendirilir. Eer bulgular problem ksmnda formle edilen hipotezlere uygun deilse, bulgularn nda yeniden formle edilir. Son olarak varlan sonular genelletirilir.
H.Sonu Bu ksmda ilk drt blm ksaca zetlenir. Aratrmann sonular dorultusunda hipotezin deitirilmesine veya yeniden kurgulanmasna ihtiya duyuluyorsa bu ilem yaplr. Elde edilmi olan yeni bilgilerin bu sahaya katks ifade edilir. Bu blmde son olarak gelecekte yaplacak aratrmalar iin gerek grlen tavsiyeler yer alr. Sonu blm, giri blmnn te ikisi kadar olabilir. Hacim bakmndan kesin bir kural yoktur. Ana fikir ve bir final notu iaret edilir. Tm fikir bir arada ele alnarak bir tamamlanmlk vurgulanmaldr. Yeni bir hususa gidilmemelidir. nk sonu blm esasen ana metnin bir
118
N. Bilgin, (1995). Sosyal Psikolojide Yntem ve Pratik almalar. stanbul: Sistem Yaynclk, s.95.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 125 erevelendirilmesi ve bu dorultuda varlan neticenin
deerlendirilmesidir. Dayanaklar ksaca ortaya koyulmal ama detaylardan kanlmaldr. fadeler ksa ve z olmaldr. Uzun cmleler sralandnda karklk doabileceinden yanl bir fikre ulama ihtimali artmaktadr. Sonu blm slup ve tavr itibariyle adeta unlar syler: 'Hereyi tamamladm, hereyi duydunuz, geekleri biliyorsunuz, hkmnz veriniz.'
I.zet ou zaman yaplan almann bir zetini karmak gerekmektedir. zet, nemsiz detaylar atlanarak almann ana noktalarnn belli bir anlam ierecek ekilde ksaca ifade edilmesi demektir. Szl sunumlarda zellikle vakit snrlamas almann tmnn anlatlmasn engellemektedir. te yandan dinleyicilerin teferruatlar arasnda kaybolarak vurgulanmak istenen esas dnceleri karmasn nlemek iin de zet yaplmaldr. Bilimsel yayn organlar genellikle almann bir zetini de istemektedirler. Bylece okuyucu almann tmn okumak yerine zetini inceleyerek arad bilgilerin olup olmadn renebilmektedir. zette almann z ortaya karld iin yazar asndan da son derece yararldr. Bylece eksiklikler grlebilmekte ve derli toplu bir ereve kurulabilmektedir. zet, aratrmann yapsna paralel olmaldr. Eer baka bir ama tanmyorsa almann ksmlar ayn zamanda zetin de blmleri olabilir. Bir konuyu erevelendirmek veya perspektif kurmak amacyla hazrlanan zette genel olarak aadaki hususlar bulunmaldr:
1. Giri: Genel olarak konunun veya almann ne olduu bildirilir. 2. Kaynaklarn Deerlendirilmesi: Bu blmde konu hakknda dier yazarlar tarafndan yazlm olan grlerin bir zeti sunulur, bu
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 126 konunun neden nemli olduu ve aratrma sorusuna dier yazarlarn cevab incelenir. Baka bir deyile, aratrma konusunun (veya sorusunun) ne olduu ve neden bir problem olduu ksaca tartlmaldr. 3. Tez ve Hipotezlerin fadesi: Bu blmde, yukarda genel olarak ele alnan konu, aratrma boyunca ispat edilecek olan hipotezlere ve teze indirgenir. Bir veya birka cmleyle net olarak hipotezler ve tez belirtilir. 4. Metot: Bu blm kullanlm olan aratrma yntemini, ilemini bildirir. Verilerin nereden elde edildii aklanr; yani, deikenlerin nasl lld, verilerin ne tr bir analizle deerlendirildii belirtilir. 5. Sonular: Bu blm, almann hangi bulgular elde ettiini bildirir. Bulgularn yaln olarak bir dkm yaplarak hipotezlerin ve tezin dorulanp dorulanmad deerlendirilir. Hangi konularda hangi rakamlar veya bulgularn elde edildii sorusuna cevap olmaldr. 6. Deerlendirme: Bu blmde bir nceki blmde bulunmu olan sonular hkme balanr. Genel olarak eldeki bulgulara aratrmac tarafndan ne anlam atfedildii aklanr. Genel karsamalar ve sonular ifade edilir.
J.almann Kontrol Edilmesi Yukarda ana hatlaryla aklanan metoda gre yazlm olan metin, aadaki kriterlere gre kontrol edilerek hatalar giderilebilir. Eer metinde bu sorularn hepsine ak cevaplar verilmise yap itibariyle herhangi bir problemin olmad sylenebilir.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 127 1. NE? Problem veya sz konusu mesele nedir?Aratrma veya inceleme sorusu nedir? 2. BU ALIMA NN YAPILMAKTADIR? Konunun
rasyonalize
edilmesi,
gerekelendirilmesi,
sebeplendirilmesi
yaplm mdr? Bu konu hakkndaki dier aratrmalar veya almalar aklanm mdr? Konunun, mevzunun nemi ve ilginlii ortaya konmu mudur? 3. NASIL? Soru veya genel olarak alma nasl ele alnmtr? Hipotezler; Genel strateji; Esas safhalar; Tanmlar, admlar, prosedrler; Problemler ve bunlarn nasl ele alnd; almann snrlar, kstllklar; Analiz plan; Yaynlama plan. 4. BULUNANLAR? Veri analizi nasl yaplmtr? Veriler (not, teyp band, istatistik veriler gibi) nasl incelenmitir? Eer kullanldysa bilgisayar program, matematiksel ifadeler, istatistik testler veya sonular nelerdir? 5. BULGULARIN yorumlanarak NE ANLAMA GELD? Sonularn nemi
almann
ilginlikleri,
bulgularn
vurgulanmaldr. Bu konuyla ilgili baka aratrmalar iin tavsiyelerde bulunulmaldr. 6. EKLER. Anket. rnekleme erevesi. Bibliyografya.
K.Kaynak Gsterme almann "Kaynaklar" (bibliyografya) ksm hazrlama esnasnda faydalanlan eserlerin bir listesidir. Ayr bir blm halinde eklenmelidir. Bu ksmn nasl dzenlenecei konusunda yaygn olarak kullanlan birok biim mevcuttur. Bunlardan en sk rastlananlar genellikle sanat ve beeri
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 128 bilimlerde kullanlan ve Modern Language Association tarafndan dzenlenen MLA, saha aratrmalarnda kullanlan ve American Psychological Association'n dzenledii APA ve ncs klasik Chicago ekol olarak bilinen Chicago biimleridir. Aralarnda ana hatlar itibariyle farklar yoktur. Okuyucuyu artmamak iin sadece bir tanesi tercih edilmeli ve kark olarak kullanlmamaldr.
1.MLA Biimi a)Yazl Kaynaklar: Bu biimin genel zellikleri unlardr: 1. Satrlar iki aralkl yazlmaktadr. 2. lk satr sol bata, dier satrlar buna gre 5 aralk ierden balamaktadr. 3. Yazarn nce soyad tam olarak ad ise ksaltlarak ve virglle ayrlarak yazlmaktadr. Birden fazla yazarn olduu durumlarda dier yazarlarn ilk adlar nce yazlmaktadr. 4. Balk ksaltlmadan, byk harfle balanarak ve tam olarak yazlmaktadr. 5. Dergi veya kitap balklar yatk veya alt izili karakterlerle yazlmaktadr. 6. "Makale bal trnak iine alnmaktadr." 7. Balktan sonra srasyla eserin yaynland yer, yaynevi, yl ve dier yayn bilgileri yazlmaktadr.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 129 Aada dier zellikler rneklerle gsterilmektedir: Kitap (tek yazarl): Josephson, M. (1959). Edison: a Biography. New York: McGraw-Hill Book Company. Kitap (iki veya daha fazla yazarl): Cole, B. and A. Gealt, (1989). Art of the Western World: From Ancient Greece to Post-Modernism. New York: Summit Books. Kitap (editr tarafndan hazrlanm): Hersch, Jr., E.D. (Ed.) (1991). What Your First Grader Needs to Know: Fundamentals of a Good First-Grade Education. New York: Doubleday. Kitap (tercme): Rilke, R.M. (1939). Duino Elegies. (J.B. Leishman ve S. Spender, terc.) New York: W.W. Norton. Kitap (anonim): The Chicago Manual of Style: Fourteenth Edition. University of Chicago Press. Kitap (mkerrer bask): Scully, V. (1988). American Architecture and Urbanism (new revised edition). New York: Henry Holt and Company. Kitap (birden fazla cilt): Magill, F.N., ed. (1961). Masterpieces of World Philosophy in Summary Form (Vols. 1-2). New York: Salem Press Incorporated. (1993). Chicago: The
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 130 Bilimsel bir dergide makale: McCartney, K. (1984). "The effect of a quality day care environment upon children's language development." 244-60. Aylk bir dergide makale: Beardsley, T. (1994). "For Whom the Bell Curve Really Tolls." Scientific American, January 1995, Volume 272, Number 1, 14-17. Gnlk gazetede makale: Moore, M. (1994, December 27). "Speculation Irks Flores." Journal American section D, s. 1. Yazar belli olmayan makale: "What Vietnam Did to Us." (1981, December 14). Newsweek, 46-97. Filim veya video: Hand, D. (Supervising Director) and Disney, W. (Producer). (1937). Snow White and the Seven Dwarfs. [Videotape]. Burbank, CA: The Walt Disney Company. Bilgisayar program: Microsoft Works for Windows 95 (1995). [Computer program]. Redmond, WA: Microsoft Corporation. Developmental Psychology, 20,
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 131 b)Elektronik Kaynaklar Genel zellikleri bakmndan MLA biimi kullanlarak elektronik kaynaklardan yaplan alntlarn referans olarak nasl gsterilecei aada rneklendirilmitir119: Yazarn Soyad, Yazarn lk Ad. "Dokmann Bal." Varsa Tm Eserin Bal. Varsa Versiyon veya dosya numaras. Dokman tarihi eriim tarihinden farklysa. Protokol ve adres, eriim yolu veya dizin, (eriim tarihi).
Aada her elektronik kaynak iin ayr bir rnek verilmektedir. FTP (File Transfer Protocol) Siteleri: Yazar ad (varsa), trnak iinde makale bal, dokman tarihi (varsa ve eriim tarihinden farklysa), tam eriim adresi, eriim tarihi. Bruckman, Amy. "Approaches to Managing Deviant Bahaviour in Virtual Communities." Ocak 1994. ftp://ftp.media.mit.edu/pub/asb/papers/deviance-chi94.txt (4 Mart 1994). WWW (World Wide Web) Siteleri: Yazar ad (varsa), trnak iinde tam makale bal, yatk harflerle almann tam bal, dokman tarihi (varsa ve eriim tarihinden farklysa), tam eriim adresi, eriim tarihi. Burka, Lauren P. "A Hypertext History of Multy-User Dimensions." The MUDdex. 1993. http://www.apocalypse.org/pub/u/lpb/muddex/essay/ (5 Aralk 1994).
119
Walker, J. R. (1997). Style Sheet. Colombia Online Style: MLA-Style Citations of Electronic Sources. http://www.cas. usf.edu/english/walker/mla.html (3 Mart 1998).
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 132 Telnet Siteleri: Yazar ad veya kullanc ad (varsa), trnak iinde almann bal (varsa), yatk harflerle tm almann bal, bilindii ve eriim tarihinden farklysa dokmann tarihi, komple telnet adresi, yayna erimek iin gerekli direktif, eriim tarihi. traci (#337). "DaedalusMOO Purpose Statement." DaedalusMOO. telnet://daedalus.com:7777, help purpose (30 Nisan 1996). Senkronize iletiim (MOO, MUD, IRC, vs.): Konumacnn ad, konumann tr, adres, tarih. Pine_Guest. zel Grme. Telnet://world.sensemedia.net 1234 (12 Aralk 1994). WorldMOO Chiristmas Party. Telnet world.sensemedia.net 1234 (24 Aralk 1994). Gopher Siteleri: Yazar ad (varsa), trnak iinde makale bal, varsa ve eriim tarihinden farklysa yaynn tarihi, yayn bilgisi, gopher arama adresi, eriim tarihi. "The Netoric Project." gopher://kairos.daedalus.com:70/00ftp%3APub %3AACW% 3ANETORIC%3A-Welcome- (13 Ocak 1996). Elektronik posta (Email), List serverler (Listservers) ve Haber gruplar (Newsgroups): Yazar ad veya kullanc ad (varsa), trnak iinde subject (konu) bilgileri, mesaj tarihi (eriim tarihinden farklysa), adres, tarih.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 133 Bruckman, Amy S. "MOOSE Crossing Proposal." Mediamoo@media.mit.edu (20 Aralk 1994). Seabrook, Richard H. C. "Community and Progress." cybermind@jefferson.village.virginia.edu (22 Ocak 1994). Thomson, Barry. "Virtual Reality." zel Eposta (25 Ocak 1995). CD-ROM, Disket veya Manyetik Bantlardaki Yaynlar: Yazarn soyad, ad, trnak iinde makale bal, yatk harflerle tm eserin ad, versiyon veya edisyon numaras, seri ad, yayn bilgileri (yayn yeri, yaync, tarih, vs.). Zieger, Herman E. "Aldehyde." The Software Toolworks Multimedia Encyclopedia. Vers. 1.5. Software Toolworks. Boston: Grolier, 1992.
2.APA Biimi a)Yazl Kaynaklar Bu biimin temel zellii alnt referansnn sayfa sonunda deil metin iinde gsterilmesi ve ifade tarznn gemi zaman olmasdr.120 Daha ziyade deneysel bulgularn ilenmesinde kullanlmaktadr. Yazar ad ve almann yl okuyucu veya kaynak asndan nem tad takdirde zellikle kullanlmaldr. Kaynaklar dipnotlarda gsterilmez, almann sonunda yazar ad ve yl itibariyle alfabetik olarak listelenir. APA biimi referans rnekleri genel olarak unlardr121:
120
J. D. Lester, (1996). Writing Research Papers: The City University Style Manual. USA: Harper Collins, s. 307-9 Publication manual of the American Psychological Association. 3rd Edition. Washington, DC: American Psychological Association, (1983). section 17, s. 118-133.
121
Metin iinde:
Toplumlarn kendilerine has iktisad
sistemlerini Erz (1982) yle ifade etmiti: "Gerekte, herhangi bir iktisat dzeni, sadece belli sosyal artlar iinde var olabilir" (s. 167). Okuyucu gsterilen referansn tam knyesini yazar ad ve eser tarihi yardmyla kaynaklar blmnde bulabilmektedir.
Kaynaklar blmnde:
Erz, M. (1982). ktisat sosyolojisine balang. stanbul: Filiz Kitapevi.
b)Elektronik Kaynaklar nternet ve dier elektronik kaynaklarnn APA biimine gre bibliyografyalarda gsterilmesi yledir122: Genel olarak: Yazarn Soyad, lk Adnn Ksaltmas. (almann Tarihi-biliniyorsa). almann Bal. Tm almann Bal. [protokol ve adres] [bilgi yolupath] (mesajn veya ziyaretin tarihi).
FTP (File Transfer Protocol) Siteleri: Yazar ad (varsa), yayn tarihi (varsa ve eriim tarihinden farklysa), makale bal, tm eserin bal, tam eriim adresi, eriim tarihi.
122
Walker, J. R. (1996). Style Sheet. Colombia Online Style: APA-Style Citations of Electronic Sources. http://www.cas. usf.edu/english/walker/apa.html (3 Mart 1998).
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 135 Johnson-Eliola, J. (1994). Little machines: Rearticulating hypertext users. ftp://daedalus.com/pub/cccc95/johnson-eilola (10 Ocak 1998). www (World Wide Web) Siteleri: Yazar ad (varsa), yayn tarihi (varsa ve eriim tarihinden farklysa), makale bal, tm eserin bal (yatk harflerle), herhangi bir ek bilgi (varsa versiyon, revizyon veya edisyon gibi), tam eriim adresi, eriim tarihi. Burka, L. P. (1993). A hypertext history of multi-user dungeons. MUDdex. http://www.utopia.com/talent/lpb/muddex/essay/ (13 Ocak 1996). Tilton, J. (1995). Composing good HTML (Vers. 2.0.6).
http://www.cs.cmu.edu/~tilt/cgh/ (1 Aralk 1997). Telnet Siteleri: Yazar ad (varsa), yayn tarihi (varsa ve eriim tarihinden farklysa), makale bal, tm eserin bal veya telnet sitesinin ad (yatk harflerle), tam telnet eriim adresi, yayna erimek iin gerekli olan ynerge, eriim tarihi. Dava (#472). (1995, 3 Kasm). A dedline. *General (#554). Internet Public Library. telnet://ipl.sils.umic.edu:8888, @Peek 25 on #554 (9 Austos 1996). Help. Internet public library. Telnet://ipl.org:8888/, help (1 Ocak 1998). Senkronize iletiim (MOO, MUD, IRC, vs.): Konumacnn ad, konumann tarihi (eriim tarihinden farkl ise), oturum bal (eer varsa), yatk olarak site bal, protokol ve adres, almaya ulamak iin gerekli olan ynergeler. Ariv adresleri veya dosya numaralar gibi ek bilgiler olduu takdirde bunlarda kaydedilmelidir.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 136 Basic IRC commands. Irc undernet.org, /help (13 Ocak 1997). Cross, J. (1996, Ocak 27). Netoric's Tuesday cafe: Why use MUDs in the writing classroom? MediaMOO. telnet://purple-crayon.media.mit.edu: 8888, @Go Tuesday. Available: ftp://daedalus.com/pub/ACW/NETORIC/Catalog.96a (tc 022796.log). (1 Mart 1996). Gopher Siteleri Yazar ad (varsa), yayn yl (eriim tarihinden farklysa), makale bal, tm eserin bal (biliniyorsa), yayn bilgisi, protokol (gopher://... eklinde), dosyaya erimek iin gerekli olan tam adres, eriim tarihi. Boyer, C. (1996). About the virtual referance desk.
gopher://peg.cwis.uc.edu:7000/00/gopher.welcome/peg/VIRTUAL %REFERENCE%20DESK/about (31 Aralk 1996). Cicero. (1896). "Pro Archia." In J. B. Greenbough (ed.), Select orations of Cicero. 1996). Elektronik posta (E-mail), List serverler (Listservers) ve Haber gruplar (Newsgroups): Yazar ad (varsa), mektup tarihi (varsa ve eriim tarihinden farklysa), subject (konu) bilgisi, fihrist ad (varsa), adres, ariv bilgisi, eriim tarihi. ahsi elektronik mektuplar referans listesinde gsterilmemektedir. Bruckman, A. S. MOOSE crossing proposal. mediamoo@media.mit.edu (20 Aralk 1994). Boston: Ginn. Project Libellus (Vers. 0.01). (1994). Gopher://gopher.etext.org, libellus/texts/cicero/archia.tex (11 Austos
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 137 Heilke, J. (1996, Mays 3). Re: Webfolios. Ecw-1@ttacs.ttt.edu. Available: http://www.ttu.edu/lists/acw-1/9605 (31 Aralk 1996). Laws, R. UMI thesis publication. Alt.education.distance (3 Ocak 1996).
3.Chicago Biimi Klasik bibliyografya yntemidir. Dipnotlar, almann sonuna eklenen "Kaynaklar" ksmndan farkl bir ekilde yazlr. Genel yaz zellikleri aadadr: 1. Btn marjlar 3 cm. olmaldr. 2. Kaynaklar ksmndaki referanslar yazarn soyadna gre alfabetik olarak sralanmaldr. 3. Bir kaynak kaydnn ikinci satr harf ierden balamaldr. 4. Yazarn soyad tam yazlmal, ilk ad ksaltlmaldr. 5. Btn kitap ve dergi adlarnn alt izilmeli, makale balklarnn ise izilmemelidir. 6. Sadece baln ilk harfi ve zel isimler byk harfle yazlmal dier kelimeler kk harfle yazlmaldr. 7. Derginin adnda ksaltma yaplmamaldr. 8. Cilt numaralarnn alt izilmelidir. 9. Tm tarihler parantez iinde olmaldr.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 138 Sayfann altna yazlan dipnotlar ve almann sonuna kaynaklar bal altnda ayr bir blm halinde eklenen referanslar aada rneklerle ayr ayr gsterilmektedir.123 Kitap (tek yazarl): Dipnot:
1
Mmtaz Turhan, Garpllamann Neresindeyiz. (stanbul: Yamur
Yaynevi, 1980), s. 62. Bibliyografya: Turhan, Mmtaz. Garpllamann Neresindeyiz. stanbul: Yamur Yaynevi, 1980. Kitap (iki yazarl): Dipnot:
1
John G. William ve Paul K. Hatt, Methods in Social Research. (New
York: McGraw-Hill, 1952), s. 62. Bibliyografya: John G. William ve Paul K. Hatt, Methods in Social Research. New York: McGraw-Hill, 1952.
123
K. L. Turabian, (1969). Student's Guide: for Writing College Papers. (2. Bask), Chicago: The University of Chicago Press, s. 108-125.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 139 Kitap (ten fazla yazarl): Dipnot:
1
Angus Campbell et al., The American Voter (New York: John Willey &
Sons, 1964), s. 148. Bibliyografya: Campbell, Angus; Converse, Philip E.; Miller, Warren E.; ve Stokes, Donald E. The American Voter. New York: John Willey & Sons, 1964. Kitap (tercme): Dipnot:
1
Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, terc. Zeynep
Auroba (stanbul: Hil Yayn, 1985), s. 59. Bibliyografya: Weber, Max. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, Tercme Zeynep Auroba. stanbul: Hil Yayn, 1985. Bilimsel bir dergide makale: Dipnot:
1
Ali Rza Korap, "Tarihi Maddecilie Reddiye," Sosyoloji Dnyas, C.1,
No.3, (Temmuz 1953): 40-3. Bibliyografya: Korap, Ali Rza. "Tarihi Maddecilie Reddiye," Sosyoloji Dnyas, C.1, No.3, (Temmuz 1953): 40-3.
Kaynaklar
Ackoff, R. (1967). The Design of Social Research. (5. Bask), Chicago: The University of Chicago Press. Armay, U. 1981). Bilimsel Aratrma ve Teknikleri El Kitab. stanbul: Der Yaynlar. Aron, R. (1969). Progress and Disillusion: The Dialectics of Modern Society. USA: The New American Library Atav, T. (1982). Bilimsel aratrma El Kitab. Ankara: Sava Yaynlar. Aubert, V. (1967). Elements of Sociology. N.Y.: Scribner's Sons. Babbie, E. (1989). The Practice of Social Research. (5. Bask), California: Wadsworth Publishing Co. Balolu, B. (1997). Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemi. stanbul: Der Yaynevi. Banarl, N. S. (1978). Trkenin Srlar. (4. Bask), stanbul: Kubbealt Neriyat. Banguolu, T. (1986). Trkenin Grameri. (2. Bask), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Barzun, J. ve H. F. Graff. (1993). Modern Aratrmac. Ankara: TBTAK. Bauman, Z. (1998). Sosyolojik Dnmek. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Beals, A. R., G. ve L. Spindler. (1973). Culture in Process. (2. Bask), USA: Winston Inc.
Berger, P. L. (1963). Invitation to Sociology: A Humanistic Perspective. U.S.A.: Anchor Books. Bergson, H. (1946). The Creative Mind. (Trans. M. L. Andison), USA: Philosophical Library. Bergson, H. (1954). The Two Sources of Morality and Religion. N.Y.: Anchor Books. Bernard, L. L. (1934). "The Sources and Methods of Sociology", The Fields and Methods of Sociology. (Ed.by L. L. Bernard), N.Y.: R. Smith inc. Beth, B. H., E. W. Markson, ve P. J. Stein, (1988). Sociology. NY: McMillan. Bilgin, N. (1995). Sosyal Psikolojide Yntem ve Pratik almalar. stanbul: Sistem Yaynclk. Bilgiseven, A. Kurtkan. (1982). Genel Sosyoloji. (3. Bask), stanbul: Divan Yaynlar. Bilgiseven, A. Kurtkan. (1985). Din Sosyolojisi. stanbul: Filiz Kitabevi. Bilgiseven, A. Kurtkan. (1998). lm-i Ledn: Genel Teoloji. stanbul: Gzde Matbas. Bohrnstedt G. W. ve D. Knoke. (1983). Statistics for Socal Data Analysis. (2. Bask), USA: Peacock Publishers. Boulding, K. (1960). "DecisionMaking in The Modern World", An Outline of Man's Knowledge of the modern World.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 142 (Ed.by. L. Bryson), N.Y.: McGraw-Hill Book Bourdieu, P. (1990). Outline of a Theory of Practice. (Trans. R. Nice), Cambridge: University Press. Bryson, L. (1960). "The Uses of Knowledge", An Outline of Man's Knowledge of the Modern World. (Ed.by. L. Bryson), N.Y.: McGraw-Hill Book. Buzan, T. (1991). Speed Reading. USA: Penguin Books Inc. Chinoy, E. (1968). Sociological Perspective. (2. Bask), N.Y.: Random House. Cornforth, M. (1997). Bilgi Teorisi. (ev. H. Selman), stanbul: Yorum Yaynevi. de Bono, E. (1992). Serious Creativity. N.Y.:Harper. Diesign, P. (1992). How Does Social Science Work?: Reflections on Practice. (2. Bask), USA: University of Pittsburg Press. Durham, N. C. (1950). Through Values to Social Interpretation. N.C: Duke University. Durkheim, E. (1953). Sociology and Philosophy. (Trans. D. F. Pocock), London: Cohen & Wests Ltd. Durkheim, E. (1982). The Rules of Sociological Method. (Ed.by S. Lukes and Trans. by W. D. Halls), N.Y.: The Free Press. Erder, N. (1976). "Sosyal ve Siyasal Bilimlerde Kuram ve Yntem Konusunda Tartlan Balca Sorunlar", Toplum Bilimlerinde Aratrma ve Yntem. (Ed. R. Kele), Ankara: Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Yaynlar. Erkal, M. E., B. Balolu ve F. Balolu, (1997). Ansiklopedik Sosyoloji Szl, stanbul: Der Yaynlar. Erkal, M. E. (1993). Sosyoloji (Toplumbilimi), stanbul: Der Yaynevi, Erkal, M. E. (1984). Sosyal Meselelerimiz ve Sosyal Deime, Ankara: Maya Yaynlar. Fodor, J. A. (1985). "Methodological Solipsism Considered as a Research Strategy in Cognitive Psychology." Mind Design: Philosophy Psychology Artifical Intelligence. (Ed. by J. Haugeland), Cambridge: The MIT Press Fowler, F. J. (1988). Survey Research Methods. (2. Bask), USA: Sage Publications. Gerth, H. ve C. W. Mills. (1964). Character and Social Structure: The Psychology of Social Institutions. USA: Harbinger Book. Gezgin, M. F. (1994). gc G ve Avusturya'daki Trk ileri. stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar. Glen, E. M. (1972). Putting a Message Together. USA: The Bobbs-Merrill Co. Godenberg, S. (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth. Goffman, E. (1959). The Presentation of Self in Everyday Life. N.Y.: Anchor Books. Goode, W. J. ve P. K. Hatt. (1952). Methods in Social Research. New York: McGraw-Hill. Gne, F. (1996). Hzl Okuma Teknii. Ankara: Ocak Yaynlar. Hanks, K., L. Belliston ve D. Edwards. (1990). Design Yourself. USA: Crisp Publication.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 143 Heilbroner, R. L. (1986). The Worldly Philosophers. (6. Bask), N.Y.: Touchstone Book. Helmstadter, G. C. (1970). Research Concepts in Human Behaviour: Education, Psychology, Sociology. USA: Meredith Corporation. Henze, K. (1982). Sociological Theory In Use, London: Routledge and K. Paul. Hollander, E. P. (1968). Principles and Methods of Social Psychology. (4. Bask), USA: Oxford University Press. Hoover, K. R. (1984). The Elements of Scientific Thinking. (3. Bask), N.Y.: St. Martin's Press. bn-i Haldun. (1982). Mukaddime. (Haz. S. Uluda), C.1, stanbul: Dergah Yaynlar. Jaros, D. ve L. V. Grant. (1974). Political Bahavior: Choices and Perspectives. N.Y.: St. Martin's Press. Jaspers, K. (1961). The Future of Mankind. (Trans. E. B. Ashton), USA: The University of Chicago Press. Johnson, J. B. ve R. A. Joslyn. (1986). Political Science Research Methods. (3. Bask), USA: Congressional Quarterly Press. Kaplan, M. (1983). Kltr ve Dil. stanbul: Dergh Yaynlar. Kimmel, A. J. (1990). Ethics and Values in Applied Social Research. (3. Bask), USA: Sage Publications. Klein, H. (1992). Sociology. USA: Baron's. Kurtkan, A. (1978). Sosyal limler Metodolojisi, .. ktisat Fakltesi Yaynlar, stanbul: Faklteler Matbaas, Lachelier, J. (1986). Tmevarmn Temeli Hakknda. (3. Bask), (Terc. H. R. Atademir), stanbul: Milli Eitim Basmevi. Lester, J. D. (1996). Writing Research Papers: The City University Style Manual. USA: Harper Collins. Lester, M. (1984). "Self: Sociological Portraits." The Existential Self in Society. (Ed.by. J. A. Kotarba ve A. Fontana), USA: The University of Chicago. Levison, A. B. (1974). Knowledge and Society: An Introduction to the Philosophy of the Social Sciences. USA: The Bobs-Merrill Co. Lippmann, W. (1963). Essays in The Public Philosophy. (7. Bask), USA: Mentor Book. Lynd, R. S. (1964). Knowledge for What? (2.Bask), N.Y.:Grove Press. MacIver, R. M. (1964). Social Causation. USA: Harper Torchbooks. Marshall C. ve G. B. Rossman. (1991). Designing Qualitative Research. (8. Bask), USA: Sage Publication. Martin, D. (1979). A General Theory of Secularization. New York: Harper Colophon Books. McCrimmon, J. M. (1967). Writing with a Purpose. (4. Bask), Boston: Houghton Mifflin Co. McNeil, J. D. (1984). Reading Comprehension: New Directions for Classroom Practice. Illinois: Foresman and Campany. Merton, R. (1968). Social Theory and Social Structure. N.Y.: Free Press. Mills, C. W. (1967). The Sociological Imagination. USA: Oxford University Press. Mills, C. W. (1979). Toplumbilimsel Dn. (ev. .Oskay),
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 144 Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Morris, H. M. (1985). Yaratl Modeli. (Terc. A. Tatl, v.d.), Ankara: Milli Eitim Basmevi. Myrdal, G. (1969). Objectivity in Social Research: The 1967 Wimmer Lecture, Pennsylvania. N.Y.: Pantheon Books. ksz, E. "Bilgi Toplumu ve Trk Kltrnde Vasat Amak." Yeni Trkiye. Say: 19, (Ocak-:ubat 1998), s. 583-7. Ott, L., v.d. (1978). Statistics: A Tool For the Social Sciences. (2. Bask), USA: Duxbury Press. Publication manual of the American Psychological Association. 3rd Edition. Washington DC: American Psychological Association, (1983). Purtill, R. L. (1976). Thinking About Ethics. USA: Prentice-Hall. Rosovsky, H. (1993). niversite: Bir Dekan Anlatyor. (ev. S. Ersoy), Ankara: TBTAK Sapir, E. (1931). "Language, Race and Culture", The Making of Man: An outline of Anthropology. (Ed.by. V. F. Calverton), N.Y.: The Modern Library. Sencer, M. (1981). Yntembilim Terimleri Szl. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Sencer, M. ve Y. Sencer. (1978). Toplumsal Aratrmalarda Yntembilim. Ankara: Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits. Simmel, G. (1960). "The Metropolis and Mental Life." Images of Man: The Classic Tradition in Sociological Thinking. (Ed.by. C. W. Mills), N.Y.: George Braziller. Sommer, R. ve B. B. Sommer. (1986). A Practical Guide to Behavioral Research. N.Y.: Oxford University Press. Spector, M. ve J. I. Kitsuse. (1987). Constructing Social Problems. USA: Walter de Gruyter. Sternberg, D. (1981). How to Complete and Survive a Doctoral Dissertation. N.Y.: St. Martin Press. Stroud, J. B., R. B. Ammons ve H. A. Bamman. (1956). Improving Reading Ability: A Manual for College Students. New York: Appleton Century Crofts. Swingewood, A. (1988). A Shot History of Sociological Thought. (2. Bask), Hong Kong: MacMillan Education. Taylor, S. (1956). Conceptions of Institutions and The Theory of Knowledge. N.Y.: Bookman Associates. Timurta, F. K. (1979). Uydurma Olan ve Olmayan Yeni Kelimeler Szl. stanbul: Umur Yaynlar. Toynbee, A. (1954). A. Study of History. (abr. by. D.C. Sommmervel), N.Y.: Oxford Press. Turabian, K. L. (1969). Student's Guide: for Writing College Papers. (2. Bask), Chicago: The University of Chicago Press. Turgut, M. F. ve Y. Baykul. (1992). lme Teknikleri. Ankara: SYM Yaynlar. Trk Ataszleri ve Deyimleri II. Milli Ktphane Bakanl, stanbul: Milli Eitim Basmevi, (1997). Trkdoan, O. (1977). ada Trk Sosyolojisi Aratrma, Yntem ve Teknikler. Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar, No:492.
Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 145 Ttengil, C. O. (1981). Sosyal Bilimlerde Aratrma ve Metod. (5. Bask), Ankara: Ayko Yaynlar. lken, H. Z. (1955). Sosyolojinin Problemleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, No:628, stanbul: Hsntabiat Matbaas. Veblen, T. (1934). The Theory of the Lesure Class: An Economic Study of Institutions. N.Y.: The Modern Library. von Aster, E. (1945). Bilgi Teorisi ve Mantk. (ev. M. Gkberk), stanbul: (?) Walker, J. R. (1996). Style Sheet. Colombia Online Style: APA-Style Citations of Electronic Sources. http://www.cas.usf.edu/englis h/walker/apa.html (3 Mart 1998). Walker, J. R. (1997). Style Sheet. Colombia Online Style: MLAStyle Citations of Electronic Sources. http://www.cas.usf.edu/englis h/walker/mla.html (3 Mart 1998). Walker, O. M. ve R. L. Scott, (1962). Thinking and Speaking: A Guide to Intelligent Oral Communication, N. Y.: The Macmillan Co. Weber, A. (1938). Felsefe Tarihi. (ev. H. V. Eralp), stanbul: Devlet Basmevi. William, J. G. ve P. K. Hatt. (1952). Methods in Social Research. N. Y.: McGraw-Hill. Yin, R. K. (1991). Case Study Research: Design and Methods. (9. Bask), USA: Sage Publications.

Sosyolojik Düşünme Ve Metodolojisi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Sosyolojik Düşünme Ve Metodolojisi

Uploaded by

Copyright:

Bu kitabn APA stili referans: Birkk, M. C. (1998). Sosyolojik Dnme ve Metodolojisi (1.6 ed.).

Indiana University Digital Library of the Commons. Retrieved from http://hdl.handle.net/10535/24

Mehmet Cneyt BRKK

Elektronik Srm 1.6

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. NDEKLER

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi.

R. M. MacIver, (1964). Social Causation. USA: Harper Torchbooks, s. 97-8.

A. Kurtkan Bilgiseven, (1985). Din Sosyolojisi. stanbul: Filiz Kitabevi, s. 13.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 14 aratrmacnn ahsi zelliklerinden, kiiliinden ve gemiinden

D. Jaros ve L. V. Grant, (1974). Political Behavior: Choices and Perspectives. 11-16.

N.Y.: St. Martin's Press, s.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 18

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 35

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 36

S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. 6

S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. 12-4.

S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. 15.

III . toplanmas Verilerin

uygulamaktadr. Bylece Durkheima gre sosyoloji metodolojisinin ikinci

Z. Bauman, (1998). Sosyolojik Dnmek. stanbul: Ayrnt Yaynlar, s.16

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 54

III. Dnme ve Aratrma

Bu konu hakknda bkz.: E. de Bono, (1992). Serious Creativity. N.Y.: Harper.

Realisttik-dealisttik Dnce Objektivite

Bilimsel Bilginin Kaynaklar Gzlem

Bilgi Kaynaklar Metot

Sosyolojik Bilginin Kaynaklar

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 77

J. G. William ve P. K. Hatt, (1952). Methods in Social Research. N. Y.: McGraw-Hill, s. 68-73

S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. 146.

F. Turgut ve Y. Baykul, (1992). lme Teknikleri. Ankara: SYM Yaynlar, s. 4-5.

F. Gne, (1996). Hzl Okuma Teknii. Ankara: Ocak Yaynlar, s. 45.

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 112

IV.Bilimsel Metnin Yaps

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 125 erevelendirilmesi ve bu dorultuda varlan neticenin

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 134

Mmtaz Turhan, Garpllamann Neresindeyiz. (stanbul: Yamur

John G. William ve Paul K. Hatt, Methods in Social Research. (New

Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, terc. Zeynep

Ali Rza Korap, "Tarihi Maddecilie Reddiye," Sosyoloji Dnyas, C.1,

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 140

Birkk, Sosyolojik dnme ve metodolojisi. 141

You might also like