1

BERGAMA BELLETEN - 14
Bergama Eyll 2005

Yrd. Do. Dr. Yksel GNGR

Kocaeli niversitesi retim yesi

BERGAMA KLTR VE SANAT VAKFI

BERGAMA FOUNDATION FOR CULTURE AND ARTS

BERGAMA BELLETEN - 14
Bergama Kltr ve Sanat Vakf'nn bir kltr hizmetidir. Ylda bir kez yaynlanr.

Sahibi Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Md. Yayn Kurulu

: BERKSAV Bergama Kltr ve Sanat Vakf Erol HAMAMCIOLU : Dt. A.Grbz BAANA : Mustafa DURMAZ : Dt. A.Grbz BAANA Mustafa DURMAZ Av. Mete MORAL Necati KARAOBAN : Atatrk Bulvar No.54 35700 Bergama /ZMR http://www.berksav.org e-mail: berksav@berksav.org : Berna AVDAN : Hseyin ADA : ada Matbaaclk - Bergama Tel: 0 232 633 15 15 Faks: 632 83 34 ISSN: 1303- 1708 ISBN: 975-95865-3-3

Ynetim ve Yazma Adresi

Dizgi Sayfa Tasarm Bask

NDEKLER
- Bergama Haritas .............................................................................................................. 12 - lka Hellenistik Dnemde Anadolunun Ykselen Gnei Bergama Siyasi, Kltrel, ktisadi, Tarihi.................................................................................................... 13 - Bergama Tarihi Hellenistik Kltr ncesi Prehistorik ArkhaikKlasik Kltr Evreleri................ 14 - Bat Anadolu - Mysia Bergama'nn lk Halk Topluluklar..................................................... 21 - Bergama ve evresi Tarihine Mitolojik Bir Yolculuk ............................................................ 30 - Tarih ncesi alarda Bergama ve evresinde Ana Tanra Kibele Klt Merkezleri Perperene ve Haylazlar Kayas ......................................................................................... 36 - Bergama Krallnn Kuruluu............................................................................................ 42 - Bergama Devletinin Krallar............................................................................................... 42 - Philetairos Dnemi............................................................................................................ 43 - Eumenes I ........................................................................................................................ 44 -Attalos I ........................................................................................................................... 46 -Eumenes II ....................................................................................................................... 49 -Attalos II .......................................................................................................................... 52 -Attalos III ...................................................................................................................... 54 - Aristonikosun Roma ile Mcadelesi ve Bergama Krallnn Roma Hakimiyetine Katlmas..55 - Mithridates Ayaklanmasnda Bergama'nn Tutumu............................................................. 57 - Bergama Tarihinde Galat Mcadeleleri ve Galatlann Tarihi................................................... 65 - Bergamallar ile Galatlann Mcadeleleri Balyor................................................................. 71 - Roma'nn Bergama Krallna Kar ki Yzl Siyasetini Uygulamaya Balamas ................... 77 - Bergama Devleti'nin ktisadi Hayat ve Genel zellikleri ...................................................... 81 - Bergama'da Ziraat............................................................................................................. 87 - Bergama'da Hayvanclk ................................................................................................... 88 - Bergama'da Sanayi ........................................................................................................... 89 - Bergama'da Ormanclk ve Madencilik............................................................................... 91 - Bergama Devletinin Para Politikas .................................................................................... 95 - Bergama Devletinin Deniz Ticaretindeki Yeri ve nemi........................................................ 99 - Hellenistik Kltrn zellikleri Bergama'daki Temsilcileri .................................................... 103 - Hellenistik Dneme Damgasn Vuran Bergama Heykel Sanatn Hazrlayan Unsurlar ve Geliimi........................................................................................................................ 113 - Bergama Heykel Sanatnn Sanat Tarihine Etkileri............................................................... 117 - Bergama'daki Eserleri Ortaya karan Arkeolojik Kazlarn Balamas................................... 126 - Bergama Krall Hellenistik Dnem Eserleri Athena, Polias, Nikephoros Mabedi .................. 128 - Mabedin Arkeolojik ve Sanat Tarihi Asndan Deerlendirilmesi ......................................... 131 - Demeter Kutsal Alan ........................................................................................................ 135 - Arkeolojik ve Sanat Tarihi Asndan Deerlendirilmesi ....................................................... 139 - Byk Sunak (Zeus Suna).............................................................................................. 143 - Arsenal............................................................................................................................. 147 - Bergama Ktphanesi ....................................................................................................... 147 - Asklepion......................................................................................................................... 150 - Mitolojide Asklepios.......................................................................................................... 153 - Salk Tanrs Asklepion'un Adna Yaplan Hastane ........................................................... 156

- Ylanl Ta Stun .............................................................................................................. 157 - Sembol Olutururan Figrler............................................................................................ 158 - Akropoldeki Asklepios Tapna........................................................................................................162 - Asklepion'daki Kazlar ...................................................................................................... 162 - Asklepion ve evresindeki Bergama Krallk Devri Yaplan ................................................... 163 -Kutsal Yol......................................................................................................................... 164 -Antsal Kap ..................................................................................................................... 165 - Ktphane........................................................................................................................ 165 - Zeus Asklepios Tapna.................................................................................................... 165 -Stoalar ............................................................................................................................. 167 - Genel Tuvalet (Latrinler).....................................................................................................................168 - Uyku Odalar, ifal Kaynak ve Kuyular............................................................................ 169 - Hellenistik Devir'e ait Asklepios, Apollon ve Hijye (Hygieia) Tapnaklar............................... 170 - Yeralt Geidi..................................................................................................................... 171 - Asklepion'da Saaltm Yntemleri ..................................................................................... 172 - Hastalarn Tedavi Grd Klinik......................................................................................177 - Akropoldeki Eserler........................................................................................................... 178 - Yukar Akropol ................................................................................................................. 178 -Heroon............................................................................................................................. 178 - Akropol Kaps.................................................................................................................. 179 - Saray Girii ve II. Eumenes'in Saray ................................................................................. 180

- Lattalos Saray............................................................................................ 181 - nemli Kiilere Ait Konutlar ....................................................................... 181 - Klalar ve Komuta Kulesi .......................................................................... 181 -Askeri Depolar ........................................................................................... 182
- Hera Kutsal Alan ve Yukr Gymnasion.............................................................................. 182 - Gymnasion, Aa ve Orta Teraslar ................................................................................... 184 -Aa ehir....................................................................................................................... 184 - Bergama ehir Yasas........................................................................................................ 185 - Bergama'da Roma Dnemi................................................................................................ 193 - Bergama'da Roma Dnemi Eserleri, Roma Dneminde Asklepionda Yaplan laveler............. 198 - Asklepion'daki Tiyatro ...................................................................................................... 200 - Bergama Traian Mabedi .................................................................................................... 201 - Mabedin Arkeolojik ve Sanat Tarihi Asndan Deerlendirilmesi ......................................... 203 - Roma Dneminde Krallk Dnemi Yaplarna Yaplan laveler............................................... 205 - Tiyatro ve Tiyatro Teras ................................................................................................... 206 -ehir Kazs ...................................................................................................................... 207 -Anfitiyatro........................................................................................................................ 212 -Su Yollan ......................................................................................................................... 213 - Bergama'da Bizans Dnemi.............................................................................................. 214 - Bergama'da Bizans Hristiyanlk Dnemi Mimari Eserleri...................................................... 217 - Kzlavlu Kilisesi ................................................................................................................ 219 - Dier Kiliseler ................................................................................................................... 223 - Agoradaki Kilise................................................................................................................ 223 - Athena Mabedinin Yanndaki Kilise ................................................................................... 224

- Attalos'un Evi nndeki Kilise .......................................................................................... 225 - Tiyatro Terasndaki Kilise.................................................................................................. 225 - Parmak Batran'daki Kilise................................................................................................. 226 - Zeus - Asklepios Kilisesi.................................................................................................... 227 - Bergama Surlar................................................................................................................ 227 - Bizans Dnemi Keramikleri ............................................................................................... 228 - Ya Kandilleri ................................................................................................................... 231 - Bergama Mzesi ............................................................................................................... 235 - Bibliyografya.................................................................................................................... 237

Deerli Belleten Okuyucular,

zerinde yaadmz topraklar zerinde kurulmu olan bir ok uygarla ev sahiplii yapan Bergama, bu topraklarda yaayan topluluklarn kltrel birikimlerinin en byk tan olarak, insanlk tarihi iin yksek uygarlklarn oluumuna ve geliimine katk salamtr. Bergama Krall sadece Anadolu topraklarnda yaanm tarihi bir sre olarak kalmayp, antik dnem medeniyetlerini, salk, tp, ehir mimarl ve ehir yasalar, ktphanesi, yazl kltrn en nemli paras Parmeni icat edip, insanla armaan etmesi v.b bir ok konuda etkileyip,bu kltrleri beslemitir. Bergama, dnya medeniyet tarihinde ilklerin merkezi olmasyla dnyadaki yerini alm, birok uluslararas yaynlarn, kitap ve makalelerin kayna olmutur. Bizler de Bergama Kltr ve Sanat Vakf olarak bu satrlara sdramayacamz Bergama'mzn tarihini, dnyadaki nemini korumak, gelecek kuaklara aktarmak ve k tutmak amacyla, bu ylki saymzda Bergama'da Krallk dnemleri konusunu ele aldk. Kuruluundan gnmze 16 yllk kmsenmeyecek gemiiyle Bergama 'daki sanatsal ve kltrel elere sahip kmak, gelimesine ve kalclna katkda bulunmak amacyla, bir bayrak yar olarak ele aldmz grevleri yerine getirmenin onurunu ve mutluluunu paylayorum. Vakfmzn kuruluu srasnda yola ktmz, bata kurucu yelerimiz olmak zere, vakfmzn geliimine maddi ve manevi katklarn esirgemeyen Dr.Hasan Ergl ve ei Meliha Ergl' bu vesileyle sayg ile anarken, Vakfmzn gemi dnem ynetim kurulu bakanlar Sayn Grbz Bagana'ya, Sayn Mustafa Pulcu'ya, Sayn Nihat zoban'a, Sayn Sami Altan'a, Sayn Cahit zken'e, Sayn Yakup Kaarcolu'na, "Bergama Krallk Klt" adl eseri byk bir aratrma ve incelemeyle hazrlayan ve kaleme alan Sayn Yksel Gngr Beyefendiye, dzenlemelerde ve fotoraf seimlerinde byk katks olan aratrmac yazar Sayn Necati Karaoban'a, Vakf Ynetim Kurulu yelerimiz Sayn Macit Gnlgr'e, Sayn Yakup Kaarcolu'na, Sayn Sami Altan'a, Sayn Akit Tedik'e, Sayn Mustafa Durmaz'a, Sayn dris Yavuzylmaz'a yayn kurulu yeleri, Sayn Grbz Baana, Sayn Mustafa Durmaz'a, Sayn Mete Moral'a, Sayn Necati Karaoban'a ve Sayn Berna Avdan'a katklarndan dolay teekkr ederim. Sayglarmla
Erol HAMAMCIOLU Bergama Kltr ve Sanat Vakf Ynetim Kurulu Bakan

NSZ
Tanrlarn babas Zeusun kanat gerdii, Kz akl ve zekay temsil eden tanra Athenann koruduu Bergama kenti; Bergama Akropol, Salk Tanrs Asklepiosun klt iinde, inci gibi serpilen ehrin zerinde oluturduu medeniyet ve abidevi sanat eserleriyle ilenmi, bir prlanta ta gibi : nsanlk tarihinde yerini unutulmazlar arasnda yazdrmtr. Hititlerden nce Bat Anadoluda, Mysia ve Bergama,yani Luwi halknn dili ve kltr daha sonraki dnemlerde bu blge insanlarnn dilinin ve kltrnn olumasna geni lde katkda bulunan k insanlardr. skenderin lmnden sonra, skenderin komutanlar tarafndan paralanan mparatorlukla birlikte byk bir sarsnt geiren Hellenistik Kltr, ordo ab chao karanlktan dzene / kaosdan dzene, karanlktan gelen k; e anlamls, Lux et tenebris Bergama Krall ile tarihsel srecindeki en son noktaya ulaarak, en mkemmel rneklerini Uygarlk Tarihine armaan etmitir. Antik dnyann en byk medeniyetini yaadna inanlan Helen dnyasnn kalbi olan Atina ehri Agorasna Pergamon Kral II. Attalosun cmertlii ile yaplan 116 m. uzunluu ve her kat arasnda yirmi bir dkkan bulunan byk bir salondan oluan bir Stoa Pergamonn bir armaan olarak tanmlayan; R.E. Wycherley, Antik ada Kentler Nasl Kuruldu, S.104105. isimli eserinde Atina ehrine armaan edilen bu Stoa,dnda Byk ounluu Pergamonlu olan Hellenistik a mimarlar dik eimli yerlerde alrken, karlatklar zorluklardan esinlenip stoaya zenli bir alt yap salayarak yaratclkta ileri gittiler. diyerek Bergamann Hellenistik Dnemin her alandaki gelimesine, sunduu katklar iin seilen sadece bir rnektir. I tayan eller deise de,tanan k asla snmez. Bergamadan yaylan bu k, kendi gemiinin izlerini srerek kklerini arayan nsanolu iin, oluturulan Medeniyet Tarihi iinde - bunca ykmlara kar direnmi olarakYine Bergamadan medeniyet ve uygarlk tarihini hi snmeden aydnlatacaktr. Bu alma : Tarih iinde byk bir uygarlk ve medeniyet kurup yaatan tm Bergama insanlarna . Bu medeniyeti aratrarak gn na karan emei gemi tm bilim adamlarna . Bu almann bir kitap haline gelmesini salayan Bergama Kltr ve Sanat Vakfnn tzel kiiliinde, Bergamay sevenlere ve ayrca bugn aramzda olmayan, benim hayatm da ise her zaman nemli bir yeri olmu olan Sevgili Babam Abdullah Gngrn aziz hatrasna armaan edilen bu eserin; bir SEVG BUKET olmas dileklerimle.

Yrd. Do. Dr. Yksel GNGR Kocaeli niversitesi retim yesi

BERKSAV VAKFINA VE BELLETEN OKURLARINA TEEKKR

1874 ylnda Heroonla Yukar Agora arasndaki sahada yol am almalarnda nl Zeus Sunana ait paralarn ortaya karlmtr. Carl Humann tarafndan 1878 ylndan itibaren balam olan. kazlar gnmze kadar periyodik srmtr. Yaklak 130 yldr aralklarla srm olan bu kazlarda, ortaya karlan belgelerin nda uygarlk tarihini, aydnlatmaya devam etmektedir. Bergama Kltr ve Sanat Vakf olarak; bu topraklardan filizlenen nsanlk Tarihi iinde kilometre talar olarak ortaya kan kltr ve uygarlklar; gemiten, gnmze ve gnmzden, gelecee aktarmay ilkeleri arasnda hedeflediini yapm olduu yaynlarda grebiliriz. Vakfn kuruluundan itibaren 15 yl gibi sre iinde bu tayan eller deimi olsa da, n nuru bizleri daha ok feyiz almaya ynlendirmektedir. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde renciliimden itibaren balayan Bergama Tarihi ve Kltrne olan ilgim, meslee baladm ve halen akademisyen olarak srdrdm sre iinde, aratrmaya dayal kazandm bilgi birikimini BERKSAV ats altnda siz ok kymetli Belleten okuyucular ile paylamak istedim . Bana bu konuda kucak ap destekleyen; Ynetim Kurulu Bakan: Sn. Erol Hamamcoluna, Genel Yayn Ynetmeni ve Yayn Kurulu yesi : Sn. Dt. A. Grbz Baana, Yayn Kurulu yeleri : Sn. Av. Mete Moral, Sn. Mustafa Durmaz, Sn. Necati Karaobana, yayn kurulu yelii dnda Sn, Necati Karaoban Beyn eitimci kiiliinden kaynaklanan paylamclnn bir paras olarak Bergamada Asklepion ve evresinde yaptmz incelemelerdeki rehberliine ayrca resim ve dier materyallerde kendi zel arivinden sunduu katklarna, ksaca eserin basm aamasna geliinde zverili desteine, kran duygularm ayrca sunarken, dizgide ise :Sn. Berna Avdan hanmefendiye ve vakfn kuruluundan itibaren emei gemi olan btn kurucu yelerine teekkrlerimi sunarm. Bugnlere ulaamayan,vakfa her trl hizmeti gemi olan Dr. Hasan Ergl Bey ve ei Meliha Ergl hanmefendinin de, aziz hatralarna kranlarm sunarm. Burada Bergamay ve siz deerli Berksav yeleri ile tanmama vesile olan, sizlerle aramzda bir kpr vazifesi kuran,Bergamaya geldiimde deerli zamanlarn bizlere ayran, Bergamann, tarihi dokusunu bizlere bizzat gezdirerek, Bergama sevgimizi,onun bu yce ahsnda pekitiren, her zaman dostluunu bizlerden esirgemeyen, Syn. Av. Fuat Ateolu Beyefendi, aabeyimize de, en iten sayg ve sevgilerimi arz ederim.

Yrd. Do. Dr. Yksel GNGR Kocaeli niversitesi retim yesi

10

LKA HELLENSTK DNEMDE ANADOLUNUN YKSELEN GNE BERGAMA SYAS KLTREL KTSAD TARH
GR nsan bellei sdr. ounlukla sadece gncel haberler, malar ve kanlmas olanaksz gnlk sorunlarla ilgilenir. Dier konular pek umrunda deildir. inde bulunduumuz bilgi a, bilgiyi insann burnunun dibine kadar getirmitir; ama tutumlar yine deimemitir. Erch Von Daenkenn Im Namen Von Zeus( Zeus Adna) eserinde belirttii gibi, nsanlar teden beri nyarglarn okayp dururlar, belli bir ideoloji veya retiyi koyun gibi izlerler, hele gemii dnmek iin kendilerini hi zorlamazlar. Onlara gre gemi naslsa deimeyecektir. Oysa bilen kiinin elinde gelecei tahmin etmek iin bilgiler mevcuttur. Bu bilgiler birey iin olduu kadar, toplum iinde gereklidir. Belki de bamz bu yzden, dnme ynn deitirsin diye yuvarlaktr. Lakin beyni bo kiiye yarar olmaz bunun; nk hibir ey bilmeyen, her eye inanmak zorundadr. Tarihin her dneminde dnya kltrlerine alan bir kap grevi stlenmi Anadolu, 16.yzyldan itibaren gezginlerin dikkatini ekmitir. Anadoludaki eski eski Yunan ve Roma devri kalntlarn saptamak amacyla Society of Dilettanti nin parasal destei ile 1764te eitli aratrma gezileri dzenlendi. 19.yzyldan itibaren zellikle fizik ve kimya metotlar, elektrik, k, atomun yaps, hcrelerin yaps gibi normalde anlalamayacak fenomenleri zmeye balad. Derin olann aratrlmas psikoanalitik alanda da kendisini gsterdi. Arkeolog Rstem Aslann Anadolunun arkeolojik maceras isimli makalesinde belirttii gibi O dneme kadar bilinmeyen uygarlklar aranmaya baland; kaybolmu kltrlerin peine hummal bir tutkuyla dld. Charles Texierin Hitit bakenti Hattuay bulduu, W. Hamiltonn Alacahyke dikkat ektii, Halikarnassos Mausolleionunda, Prienede, Milet ve Didymada, Bergamada ilk kazlarda balad. Bunu takip eden dnemde ise Anadolu her taraftan kltrel yamalanmaya devam etti. 1874te lk Asar- Atika Nizamnamesi ve onu takip eden yllarda 1884 ylnda hazrlanan yeni Asar- Atika Nizamnameleri bu yamalamay durduramad. Anadolu kazlarnda nemli bir yeri olan Pergamon (Bergama ) Alman mhendis Carl Humannn Zeus Sunann paralarn bulmas ile 1878 ylndan itibaren, iki dnya sava dnda gnmzde de devam eden bu kaz yaklak 133 yllktr. 1878 ylnda Akropolde balayan kaz ile dnya harikalarndan saylan Zeus Sunann muhteem kabartmalar ortaya kmtr. Bergama Krall, hkm srd Hellenistik Dnem ierisinde, yerli halkn kabiliyetli ve Anadolu ocuklar olan krallarnn kudretli idaresi ile medeniyet ve kltr alannda bir gne gibi dodu. Anadolu topraklarnda doan bu gne, sadece Anadoluyu aydnlatmakla kalmayp, dnya insanlk ve kltr tarihine de k tutmutur. Bergamay ideal bir merkez yapmak iin byk hamleler gerekletiren ve btn nfuzlarn kullanan krallar, dnyann nde gelen bilim adamlarn, yazarlarn, sanatlarn Bergama topraklarnda arlayp; tapnaklar, saraylar, tiyatrolar, agoralar, jimnazyumlar, Asklepion ve ktphane gibi yaplar ina ettirdiler. Hellenistik ada n plana km olan skenderiye ve Suriyenin kuvvetli bir rakibi oldular. Parmenin icad ve 200 bin tomarlk ktphane ile mimarlk eserleri, Bergamann sanat kudreti ve fikir kuvvetiyle, Elen kltrnn kurtarcs olan Bergama kadar hibir yer, gzel sanat eserlerini veren dehay gsterebilecek kadar stn bir dereceye eriememitir.

11

Bergamann siyaset, kltr ve sanat alanndaki bu nlenemeyen ykselii komular Selevkoslar, Makedonyallar, Bitinyallar ve Galyallar; Bergama ordusunun kudreti ve uygulad siyasetin gveni iinde talihlerini denediler ve almaz bir kale olan Akropol nlerinde eriyip gittiler. Bergama tarihi iindeki Galyallar Anadoluda Galatlar -- olarak anlan bu kavim ile olan mcadeleleri, satr aralarndaki ayrntlarda grlebilecei gibi, o dnemin bilinen dnya tarihinde yadsnamayacak ekilde barbarla dayal, yakp ykan, yamac gcn ilk ve tek olarak Bergamann stn gcnn durdurabilmi olduunu grebiliriz. Yine bu eserde Bergama-Roma ilikilerinde Bergamann sadk bir mttefiklik anlay yannda, kadim dostluuna karlk, Romann iki yzl siyaset anlayn da gryoruz. Kartaca savalarndan sonra zellikle, Eumenes II., dneminde Romann bu siyasetinin Bergama tarihinde bariz bir ekilde gzler nne serildiini grmekteyiz. Bergama Krallnn kurulu aamasnda Byk skenderin Komutanlarndan Lysimachosun, Bergamann stratejik durumunu nemli bulup, sarp tepe zerindeki Bergama kalesini bir st haline getirip, -Bergama krallarnn ve Attaloslar soyunun balangcn oluturacak olan - Philotairosu bu kalenin muhafz yaparak skenderin hazinesinden elinde bulunan 9.000 talentlik servetini bu kalede Philotairos idaresine vermesinin; Bergama Krallnn kurulup, hzla geliiminde nemli olduu bir ok tarihinin benimsedii ortak noktalardan biridir. Bu nemli ortak noktann dnda, yaplan aratrmalar sonucu arkeolojik kazlarda ortaya karlm kitabelerdeki,yaztlarda grld gibi Bergamann uygulad iktisadi hayat canlandrmak amal tedbirleri Bergamada ktisadi Hayat bal altnda ne kadar nemli olduunu grmekteyiz.

12

BERGAMANIN TARH HELLENSTK KLTR NCES PREHSTORK ARKHAK KLASK KLTR EVRELER Prehistorik -Neolithik- Kltr : Egede byk bir sahaya yaylmtr. Daha nce oluan Paleolithik kltr ise Anadoluda M.. 10.000- 5.000 yllar arasnda olduu sanlmaktadr. Bu dneme ait eserler, st paleolithik kltr eserleri olarak Ispartada bulunmutur. Prehistorik kltr ise Anadoluda M.. 5.000- 2.500 yllar arasnda Ta ve Maden dnemine ait eserlerden oluur. Arkhaik Kltrde daha ok geometrik motiflerin ssleme unsuru olarak n plana kt ssleme unsurudur. Bu dnem kendi iinde erken-olgun ve ge arkhaik eklinde dnemlere ayrlr. Ege blgesinde M..900- 480 ylarn kapsar. Klasik kltr ise; M.. V. yzyldan, skenderin Anadoluyu istilas olan M..333 ylna kadar devam eden kltrel dnemi kapsamaktadr. Kltrel dnemlere ait bu ksa tanm ve tarihsel kronolojik bilgiler nda Bergamaya ait bu dnemlerin izlerini aratralm. Bergamann da iinde bulunduu blge olan Egede Truva, Babaky, Yortan ile Bergama Prehistorik kltrn belli bal merkezleridir. Bergama kale ve evresindeki yrede bulunan kaya oluklar, ta baltalar ve topraktan yaplm anak ve mlekler Prehistorik kltr aydnlatan eserlerdir.Elde edilen bu bulgular bize Bergamann tarihini M.. 5000-3000 yllarna dayandrmaktadr. Anadoluda tarihin eski dnemlerinden itibaren buraya yerlemede etkili olan Bergamadan geen Kaikos (Bakray) nehri havzas zerinde kurulmu olmasdr. Yaplan incelemeler sonucunda Bakray havzasnn dolma (alvyon) bir yap zellii tad Jeoloji uzmanlarnca belirlenmitir. lkada Bakray n Bergama yaknndan Ege Denizine dkld, denizin dolmas ile Dikili yaknndan denize akt, daha sonrada Boazaar aynn nn tkamas zerine Bakrayn andarlya yneldii tezi, Prof.Dr. W. Drpfeldin kaz evinde bulunan deftere izdii krokide de gsterilmektedir. Ayrca Drpferdi Kaikos, Strabon ve Ovidin miladn balarnda yazdklar eserlerinde nehir yatan deitirdiini ortaya koymalar da krokiyi izerken etkilemitir. Bakrayn bu yer deitirme iini miladn balarnda tamamlam olduunu, o zamandan kalma kprlerin temelleri anlatmaktadr. kinci yzyla ait andarl yolundaki Bakray-Kazm Paa kprs bunu kantlamaktadr. Ege Denizine dklen drt byk akarsudan Maiandros (Byk Menderes), Kaystros (Kk Menderes), Hermos (Gediz) ve Kaikos (Bakray)un akt topraklar zerinde, verimli araziler sayesinde tarihin ilk dnemlerinden itibaren insanlarn buralara yerlemesini hazrlamtr. Bergama-Selinos aynn, sa kenarndaki kayalklardan, bugne kadar kalan oda ve mezar izleri grlmektedir. Bergamann Kozak yolu zerinde bulunan Kapukaya Ky yaknndaki kayalarda insan eliyle yontulmu yerler bugn dahi

13

grlebilir. Yaplan incelemede Prof. Dr. Schazmann bir notunda burann tapnak olduuna deinmitir. Bergama-Dikili yolunda zrhl tepe zerinde talarla evrilmi, ta kapakla rtlm mezar ve kayann oyulmas ile meydana getirilmi tavan atl iki mezar yeri prehistorik kltrn nemli izleridir. Bergama iin bu dneme ait dier kalntlar ise; Bergama Kalesinin yamalarnda oyuk talar, ilenmi kayalar, Tekke ky, Kurfal, Alacalar, Karahdrl gibi yerlerdeki kaya yontulardr.

Kalarga tepesi Prehistorik dneme ait olan ta duvarlar ise; Bergama Kalesi, Gm ova, Mamurd Kale (Knk Karaderesi), Deirmentepe (Kalarga Yan) de sade bir ekilde arasna amur koyularak yaplan temeller bulunmutur. Bu dnemin dier zelliklerini tayan eserler arasndaki ta baltalar da, Bergama Akropolnn byk kapsnda kaz yaplrken bulunmu olan iki kk baltadr. Bu baltalardan biri zeytin renginde sert tatan yaplmtr. Dier balta ise, bak yz gibi yontulmu olup akmak-Sileks- tandandr. Bu baltalar-yontma ta- kltrnn eserleridir.Yund dan dou eteklerinde ve Kak ile Musacal Kyleri arasnda bulunan Gm ova deresi sol sahili zerinde kk tepede Toporaf Dr. Berlet tarafndan yaplan almalar srasnda, anak-mlek paralaryla yeil-nefrittatan yaplm bir balta bulunmutur. 25 cm. uzunluu, 3 cm. kalnl olan bu balta ,cilal ta devrine aittir. Bu baltann bir ucu sivri olup, dier ucunun 10 cm. geniliinde keskin bir yz vardr. Bergamann ilkan aydnlatan dier eserler arasnda Deirmentepede bulunan anak-mlekler, Yortan kltrne balanmakta olup M.. III. Bin yln birinci yarsna uzanmaktadr.(ayrntl bilgi iin bkz. Athenische Mitteilungen 35,1919, s.394.) Bakray havzasnda bulunan Yortan-Bostanc Kynde 1900-1901 yllarnda yaplan kazda, yz kadar mezar alm olup pek ok miktarda topraktan ve az miktarda da olsa madenden yaplm olan prohistorik dneme ait kltr eyas bulunmutur. Bu eserlerle Deirmen tepedekilerin ayn kltr eyas olduu grlmtr. 1908 ylnda Prof.Dr. Drfeld, Hepding ve Schazmann tarafndan, Deirmen tepede yaplan dier bir kazda ise ortaya karlan toprak eserlerin ou siyah, pek az kahve rengidir. Vazolarn d cilaldr. Bazlarnda ssler vardr. zerlerinde kntlar bulunan kk delikler bir yere asabilmek iindir. Yine bu deliklerle kapaktaki delikler, kapa mlee skca balamaya yaramaktadr. Prof.Dr. Schazmann, bu toprak ilerin her hangi birinin dardan gelme olmayp, burada yaayan insanlar tarafndan yaplm olduunu belirtmitir. ou siyah olan bu toprak ilerin zerlerine piirilmeden nce izgiler, ssler yaplmtr. Ayrca bu toprak iler, tezgahlarda deil elde yaplrd. Bunlar imdiki gibi frnlarda deil, ya atete tutulur veya dumanda kurutulurdu. Daha sonralar basit ocaklarda piirilmeye balanmtr.

14

Prehistorik kltr kalntlar hakknda bilgiler bize Bergama yresinde Bakray Kltrn-ortaya karmtr. Bu kltrn, Truva I, kltrne yaklaan ve Truva II, kltrne benzeyen bir kltr olduunu ortaya koymaktadr. Bat Anadolunun M..III.bin yldaki eserleri hakknda ki bilgiyi, Truvada yaplan kaz sonular vermektedir. Burada bulunan arkeolojik bulgular ile Bergama ve evresindeki arkeolojik bulgular ayn dnem zelliklerini tamaktadr. zellikle Bergama ve evresinde bulunan baltalar da Truva kltr tabakalarnda bulunan baltalarla yan yana getirildii zaman ayrt edilmeyecek kadar birbirine benzemektedir. Bu bulgular bizi Bakray -Kaikos vadisi arasnda, Bergamada ilkada iskan olduunu gstermektedir. Bu iskann Akropol tepesi iinde geerli olduu hakknda aydnlatc bilgiler net deildir. nk Akropolde Roma, Hellenistik ve M.. IV.yzyl eserleri olmutur. nk Akropolde Bergama Krallk Dneminde, yeni batan byk ve gz alc yaplar kurulurken, nceki dnemlerin eserleri ya ortadan kaldrlm ya da alt tabakalarda braklmtr. 1938 ylnda Akropole kmak iin otomobil yolu alrken bulunan Arkaik dneme ait geometrik sslemelerle bezenmi vazo paras M..IX. yzyla ait vazo paras, Akropolde kazlar sonucu ortaya karlan Athena, Trayan, Baks tapnaklar ve Zeus Suna yaknlarnda bulunan keramik paralar M.. VI. yzyl Arkaik dneme ait paralar, Bergama Akropolnn bu dnemde iskana ak olduunu gstermektedir. Ayn kltr eserlerinden olan kadn heykel paralar Akropol tiyatrosunun setlerinde bulunmutur. Hellenistik dnemin eserlerini oluturan yaplarn, yapl srasnda yerlerinden atlm olan bu arkaik dnem eserleri M.. VI. yzyla ait olanlar ge arkaik kltr paralarn oluturur. Klasik Kltre ait eserler, Anadoluda Pers hakimiyeti srasnda yaplan savalarda ok byk zarar grm olmas nedeniyle Klasik dneme ait eserler Pers hakimiyetini Anadoluda sona erdiren skender sonras halefleri devrinde olmutur. Anadoludaki Pers istilasyla balayan M..V. yzyldaki kltrel yamalanma sadece sanat eserlerinde deil; ilim dnyas iinde de erozyonu hzlandrmtr. Anadolu topraklarnda domu olan Herodot ve Anaksagoras gibi bir ok aydn Pers istilas sonras Anadoludan, Atinaya g ederek orada sanat, siyaset ve fikir hayatn canlandrmlardr. Bergamada yaklak 150 yldr sren arkeolojik kazlar sonucu ortaya karlan eserler Bergama da Klasik kltrn zenginliini de ispatlamtr. Bu eserleri Hellenizm Tarihi, Bergama Krall blmlerinde daha detayl bir biimde kltrel sanatsal ve iktisadi zellikleri ele alnacak olduundan burada tanm ve ksa bir girile yetindik.

15

BATI ANADOLU --- MYSA--- BERGAMANIN TOPLULUKLARI

LK

HALK

Anadoluda M.. 2.500- 2.000 yllarnda, ilk uluslam halklarn ortaya ktn gryoruz. Bu halklar, Hatti (Khatti)ler, Luwiler ve Hurrilerdir. Bunlardan ilk ikisi tam Anadolulu olmasna karlk, Hurriler dou Anadolu, gneydou Anadolu, ve kuzey Suriye yresinde yayordu. Luwiler ise, zaman iinde Ege Denizi adalarna, Yunanistana, Marmara ve Karadeniz kylarna yaylmlard. Mysia ve Bergama,yani bat Anadoluda Luwi halknn dili ve kltr daha sonraki dnemlerde bu blge insanlarnn dilinin ve kltrnn olumasna geni lde katkda bulunmulardr. Luwi dilinin yzyllar sonrasnda bile geni alana yayldnn kantlarndan biri: iinde, nd/nth sesi bulunan szckler ilka yer ve ehir isimleri, ya Luwilerden, ya da, onlarn dilinden etkilenmi, daha sonraki gneybat ve gneydeki Anadolu halklarnn dilinden gelmektedir . Kariallar, Lydiallar, Mysiallar, v.d. kinci olarak; sondaki a- sesinin os a evrilmesi, Sangarios, Hermos, Kaikos v.d. Eer ehir ad bal bana anlam tayan bir szck olarak Helen diline girmi ve o dilin kurallar gereince eril ad biimine brnmse, ayn eril ad ehir ad olarak kullanldnda da, Hellen azndaki eril biimini korumutur. Prof.Dr. B. Umara gre: Luvi dilinden gelme, bitili bir szck, hisarn en yksek burcu, i kale anlamnda olarak, Helen diline, Pergamos/ Pergamon biiminde, gemi ve Iliadada bylece kullanlmtr. Bu yzden ayn szck ehir ad niteliiyle de, Pergamos/ Pergamon diye kullanld. Ancak, ortaada bile ehir adnn yerel halka Pergama yada Bergama olarak, son hecesi deitirilmeden sylendii, bu gn kullandmz Bergama biiminden anlalyor. Daha geni bilgi iin Ramsayin Anadolu Tarihi Corafyas adl yapt. Kretschmere gre ise iddiadan teye, geen yz yln sonunda kantlad Helen diline gemi, sonuamos bitili btn adlarn Anadolu kkenli olduudur. Herodot Herodot Tarihi, ev..R. Dorul,c.I.(stanbul,1941), c.II. (stanbul,1943) ve Xenophon, Anibasis . ev. Hayrullah rs, stanbul 1944 a, gre: Anadolunun eski kavimleri ile ilgili verdikleri bilgiler nda,13 yerli Anadolu kavmi tespit edilmitir. Bu iki zgn almada Herodot daha ziyade bat, gney ve orta Anadolu kavimlerinden, Xenophon ise dou ve kuzey Anadolu blgesindeki kavimlerinden bahseder. Bu iki eserdeki kavimlerden Anadolunun yerli kavimleri olarak: Karyallar, Kauniyallar, Kilikyallar, Lidyallar, Likyallar, Paflagonyallar, bat ve gney Anadolu da Herodotun eserinde belirttii kavimlerdir. Driller, Karduklar, Makronlar ve Masaynkler ise Xenophonun, dou ve kuzey Anadoluda belirledii Anadolunun yerli kavimleri olarak bahseder. Her iki eser de ise Anadoluya dardan gelen kavimler olarak, 9 kavim tespit edilmitir. Bunlardan Frigler ve Mysiallar, M..1200lerde Ege gleri srasnda Trakyadan Anadoluya geerek orta ve kuzeybat blgelerine yerlemilerdir. yonyallar ve Aiolyallar, Ege glerinden sonra Yunanistan istila eden Dorlarn hakimiyetini kabul etmeyip Anadoluya

Ksenephon

16

g ederek Bat sahillerine yerleen Yunanistann yerli halk Akalardr. Kinidyallar, M.. 1200lerden sonra Ege Adalarndan Bat Anadolu sahillerine gelip yerlemi olan Dor kolonisidir. Bu birinci dalga gleri sonras M. 8. asrda Kimmer istilas ile gneyden gelip, orta Anadoluya yerleen Kapodokyallar, yine ayn asrda Skythenler,(skitlerin bir kolu) kuzey Anadoluya yerlemilerdir. M..7. yzyln ikinci yarsnda Mekodonyadan Anadoluya gelen bir Trak kavmi olan Bitinyallar, Karadeniz, stanbul Boaz ve Marmara Denizi kylarna yerlemilerdir . Son olarak dardan gelen Pamflyallar ise Gney Anadoludaki, dal yerli halk ile Yunanistandan gelen kolonistlerin karmndan meydana gelmi bir kavimdir. Herodot ve Xenophana gre; Hygenyallar, Lazoniallar, Pedasllar, Taoklar, Tiberenlerden oluan be kavimin meneileri hakknda hibir bilgi mevcut deildir. Btn bu kavimler Anadolunun etnolojik tablosunda nemli deiikliklere sebep olmutur.Bu glerin ilk dalgasn oluturan M..1200lerdeki gler sonucu Anadoluda M..2000li yllardan beri gl imparatorluk kurmu olan Hititler nce paralanp sonra yklmtr. Anadolunun kendi kltr ile gler sonucu gelen kavimlerin kltrleri birbirinden etkilenerek yeni ortak kltrler ortaya karmtr. Anadolunun etnik ve kltrel yapsnn bu fotorafn ortaya koyduktan sonra inceleme sahamz olan Bergama ve evresini oluturan Mysia blgesi ve blge halklarn ele alalm: Mysia, kuzeybat Anadolunun, douda Bithinya,Gneydouda Frigya, gneyde Lydia, gneybatda Aiolis ile evrilmi parasdr. zmir ilinin Bergama blm; Manisa ilinin Soma ve Krkaa ksmlar ve anakkale, Balkesir snrlarna kadar uzanan topraklardr Bu topraklar zerinde yaayan halk da, Mysiallar olarak anlmaktayd. Herodota gre (VII,74) Mysia; Lydia kolonilerinden biridir. Olimp Dana izafeten Mysiallara, Olimpliler de deniliyordu. Savata kendi memleketleri tarznda yaplm bir mifer giyiyorlar. Ular atete sertletirilmi topuzlar kullanyorlard eklinde tanmlamaktadr. Burada Herodot Mysiay, Lydia kolonisi gstermesini Prof.Dr. B.Umar ise Mysiallar ile Lydiallar arasndaki dil ve kltr yaknl onu byle demee gtrm olmaldr; oysa gerekte, Mysiallar Lydiadan gmen kp gurbet ele yerlemi bir halk deildir. Daha Lydia adnn, Lydios (Lydial), adnn duyulmasndan yzyllar nce Troia Savalar srasnda bile Mysia ulusunun varl, o ulusun Troillarla birlikte savaa katld liadada anlatlyor. stelik Herodotun kendisi de, Troia Savandan nceki ada Mysiallarn varln ve o halkn Thrakiaya, Yunanistana ynsal akn dzenlediini belirtmitir eklinde bu konuya aklk kazandrmaktadr. Strabona gre Avrupadan Anadoluya gemi olan bir Trak kavmiydiler. Kullandklar dil olarak Trak dilidir. Homerosun lliasnda, bu kavmin Avrupada kalan ksmnn Msiallar ismi altnda Balkan yarmadasnn kuzeyinde oturduklarn bildirmektedir. Kleperte gre (Geoograpie,s.102) Bu kavim, Mysia, ismini Avrupada aa Don havzasnda oturan (Romallar Moesi derler) Mislerden almtr. Fakat Avrupadaki Mislerle, meneleri aynmdr? Avrupadan Asyaya m g ettiler, yahut bunu tersi mi oldu? Bilinmiyor.Traklardan olduklar ihtimali de ileri srlmektedir. Mysia blgesi ve zerinde yaayan Mysiallarn tarihi hakknda ki bu grlerden sonra Bergama Devleti ve Uygarlnn izlerini bu noktadan sonra srerken karmza Homerosun liada sn da- Hellenlerin olduu gibi Bat Dnyasnn da ilk ve en byk antsal yazn eseridir. Homeros (M.. 750-700) eskiden beri bilinen ve birbirinden ayr olan destan, Troia Sava, Helenann karl ve Akhilleusun fkesi, adl konuyu bir araya getirerek lmsz yaptn sahibi olan Homerosun bu eserinde Bergama (Pergomon) y, anlatan dizeler de ortaya kyor.

17

PERGAMOS: IV 508, V 446; 460, VI 512, VII 21, XXIV 700 . fkelendi Apollon, Pergamos tepesinden, bard Troyallara, dedi ki : Atlar iyi sren Troyallar, atln ileri, haydi kalmayn Agoslulardan aa, onlarn derileri ne ta ne demir, dayanamazlar et delen tun karglara. Apollon ekti ald kalabalktan Aineias Gtrd kodu (koydu) tapnakl kutsal kaleye (Pergamos) Orda ok saan Artemisle Leto, tapnakta iyi ettiler onu, geri verdiler saln, nn Phoibos Apollon o ara, azgn Arese dedi ki : Ares, insanlarn ba belas Ares, ey kaleler ykan, elleri kanl, git ek savatan u adam, baksana, Zeus babaya kafa tutacak neredeyse, nce elinin ayasndan Kbrsl Tanray vurdu . imdi de, bir tanr gibi, saldrd benim zerime. Byle dedi, gitti oturdu ( Pergamos) kalesinin tepesine. Ahrda gnlerce arpayla beslenmi bir at Nasl ipini koparr da drt nala koarsa ovaya, Gzel rmakta ykanmadan edemez hani, Kurumludur, ba diktir, omuzlarna dklmtr yelesi, Diyecek yoktur almna, ayrlara gtrr onu abucak dizleri Priamos olu Paris de ylece Pergamos kalesinden aa iniyordu taa taa, Silahlaryla parlyordu gne gibi. Grd bunlar gk gzl tanra Athena, Bakt Argoslular zorlu savata bir bir lyorlar, Frlad Olymposun doruklarndan kutsal lyona. Apollon birden onu karlad. Grmt tanray Pergamos kalesinden stiyordu zafer Troyallarn olsun. Troyal erkekler, gzel kemerli kadnlar bir ey grmediler . Ama altn Aphroditeye benzer Kassandra, grd onlar Pergamos tepesinden, tand arabada duran sevgili babasn, sesiyle kenti nlatan haberciyi tand . Nezih Bagelenin, Homeros-lyada (lias), ehir simleri, adl almasnda da, grld gibi Bergama Kalesi ve yerleim yeri olarak M.. 1200 yllarnda kentin Truva Savalarnda,nemli bir konumu ve savan kaderinde etkili olan Yunan Mitolojik Tanrlarnn on yl sren bu savalar bugnk Bergama Akropoln bulunduu kaleden gerektiinde izleyip, gerektiinde ise bu savalara buradan mdahale ettiklerini grebiliyoruz. Pergamos efsanesinde ad geen Teuthrania, Bergama tarihi bakmndan byk bir nem tar. Kral Teuthras, Arkadia kral Aleosun kz Augeyi evlatlk

18

ald. Onu saraynda bytt. Gnn birinde kzn Herakles ile evlendirdi. Bu evllikten doan ocua Telephos adn verdiler. Kral Teuthras, kendi kz Argiopis ile Telephosu evlendirdi. Kendisinden sonra Telephosun kral olmasn salad. Teuthras lnce Telephos kral oldu. Bu srada Truva savalar balamt. Agememnon anakkaleye asker karnca Telephos ordusu ile Agememnon birliklerini yendi. (M..12.yy.) Truva Savalar kahraman Ail, Telephosun bu savana kzd ve aralarndaki mcadeleyi Ail kazand. Telephos nce esir dt, sonra bu esarete dayanamayp ld. Tejedeki Athena tapnanda da, Ail ile Telephosun savan temsil eden heykeller kondu. Telephosun lmnden sonra Tevtrania kral Evrypios oldu.Truva Savalarna katlan yeni kral, Neoptolemos tarafndan ldrld. air Homeros, Evrypilos iin,Truva Savalarnn ba kahramandr. der. Tarihin nl Truva Savalarna katlan Teuthraniallar, Priamosla birlikte Yunanistandan gelen topluluklara kar kahramanca dtler. M..1200 yllarndaki Ege gleriyle Anadoludaki, Hitilerin nce zayflamas ve sonrada yklmas zerine Ege kylarndan, Frat nehrinin akt topraklara kadar olan yerlerde Trakyal bir kavim olan Frigler hakimiyet kurdu. Bu dnemde Bergamada bu devletin snrlar iinde bir beylikti. Frig Devletinin M..8. yzylda zayflayp kmesi zerine bu topraklar zerinde Lidya egemenliini gryoruz. Bergama bu dnemde ise bu kez Lidya egemenlii iinde grlmektedir. M..546 ylnda bu topraklar ranllarn kurduu Pers hakimiyetine geti. Persler Anadolu topraklarn ynetim olarak vilayetlerin bana ynetici olarak satrap adn verdikleri valiler atadlar. Anadolu ve Yunanistan ilerine kadar olan topraklar ele geirip satraplk eklinde yneten Perslerin bu ynetimlerinde, zaman zaman ayaklanmalar kt. M.. 5. ve 4. yzylda Bergamann durumunu On binlerin dn isimli eserinde yazar olan Xenophon, anlatmaktadr. M.. 399 ylnda Bergamaya gelmi ve buradaki savalara da katlmtr. Blge tarihi iin birinci derecede bir kaynak tekil eder. Anadoludaki ve Bergama tarihindeki Pers istilas Makedonyal Byk skenderin, ordusu ile M..334 ylnda anakkaleden geerek Persler zerine balatt savala birlikte Perslerin Ege blgesindeki 213 yllk igalleri de son buldu . Anadolu da ve skender mparatorluunun yayld alanlar bata olmak zere, skenderin lmnden sonra da, yaklak 300 yl devam edecek olan Hellenistik Dnemde balyordu. Bata Anadolu ve Bergama, siyaset, bilim, sanat ve kltr tarihinde altn ana uzanyordu. skender Pers hakimiyetine son verirken ele geirdii satraplklara, birer vali atyordu. Bergama ehrinin ynetimi iin skender, Pers Komutan Memnonun dul ei Barsinay grevlendirdi. Byk skender, dou ile bat lkelerini egemenlii altnda birletirerek, o dnemde bilinen tm dnyay iine alacak bir mparatorluk kurmak isterken M..323 ylnda, 33 yanda ld. skender lrken, mparatorluu kime brakyorsun ? sorusuna En layk olana, demitir.Generallerinin hepsi de kendilerini en layk gryordu. skenderin : Generallerim benim iin kanl cenaze alay yapacaklar! szn yerine getirir gibi boutular. Otuz drt paraya ayrlan geni lkesinde, yirmi yl sonra balca u devletler ortada kald :
Byk skender

Msrda Ptolemaioslar, Suriyede Selevkoslar ve Makedonyada Antigonoslar byk krallk kurduklar gibi,

19

Anadoluda Bergama, Bithynia, Galatya, Kapadokya, Pontus, Part ile kk byk daha bir takm devletler ortaya kt. Bunlar arasnda, tarihte nemli rol oynayanlardan biri de Bergama oldu. Byk skenderin generallerinden Trakya Hkmdarln elde etmi olan Lysimachosun Bergama Kalesine yerletirdii devlet hazinesini - baz tarihilere gre nemli rol oynad. skenderin generalleri kendi aralarnda savarken, Lysimachos Antigonosun ordu subay olan Dosimosl ile birlikte kendi tarafna geirdii Philotairosu Bergama Kalesi muhafz yapt. Kendi hazinelerini de korumak amac ile Philotairosa teslim etti. Philetairos hakknda Strabonun grleri : Byk skenderin hazinesini Bergama Akropolne yerletiren Lysimachosun komutan Philetairos, bu mstahkem mevkiden faydalanarak zeka ve mahareti sayesinde Bergama Tarihinde yeni bir devir amtr. yle bir devir ki, ortaya getirdii eserleriyle lmez bir zafer yaratm ve yaatt ihtiam ile tarihte anl bir mevki kazanmtr. Bergama ve evresinde Prehistorik ve Arkaik dneme ait yerleim yeri izleri yaplan arkeolojik kazlara dayandrlarak, Kaikos (Bakray), Deirmentepe, Yundda,Yorton-Bostanc ky iskan alanlarndan da anlalaca gibi Bergama Kalesi evresindeki yerleim alanlarn kapsamaktayd. Bilge Umararn, M.. 1200l yllar olarak tarihlendirdii, Truva Savalar srasnda Homerosun liada destannda Bergama Kalesi Pergamon bazen Helen tanrlarnn sava izledii yer olarak bahsi gemektedir. Bu dnemde tepedeki kalenin yerleimin ekirdeini oluturduunu bu bilgilerden anlyoruz. M.. 301 ylnda skenderin komutanlarndan Antigonos, Frigyada psos mevkinde yaplan savata yenilip ortadan kaldrlnca skender mparatorluunu yeniden canlandrma hayali sona erdiinde Antiganosun hakim olduu topraklar Selevkoslar, Ptolemayos, Kasandros ve Lysimachos tarafndan oluturulan mttefikler tarafndan paylald. Bu paylamada Toroslara kadar olan Anadolu topraklar Lysimachosun hakimiyetine dt. Philetairosu Bergama kalesi muhafzlna getirdi . Hazinelerini bu kalede koruma altna aldrd bilgilerini yukardaki paragraflar iinde ele almtk. Bu bilgiler bizi kralln kurulu aamasnda Akropoldeki kalenin yerleim ynnden nemini, o ylarda da koruduunu ortaya koymaktadr. Kralln kurulmas sonras Hellenistik dnemde yerleim kale ve evresinden surlarn dna taarak aaya doru gelime kaydetmitir.

BERGAMA VE EVRES TARHNE

20

MTOLOJK BR YOLCULUK Bergama, topraklarnn da iinde yer ald Mysia blgesi, zmirin kuzeyi ile Marmara denizi arasnda yaylan Kuzey Bat Anadoludur. Bu topraklar Anadoluda insanln gemiinde kltr diye adlandrdmz birikimlerin ilk filizlendii, serpildii, yerlerin banda gelen blgenin de addr Mysia. M.. 2000'li yllardan sonra Hititlerin brakt yazl belgelerin bize tantt Luviler ad verilen halkn, Anadolunun deil insanln derin gemii ile de izler tamaktadr. lkalarda, Ege Denizinin iki yakas, Gney ve Bat Anadoluda youn olarak yaadklar bilinen Luvilerin Anadolunun ilk halklarndan biri olduu biliniyor. Luvi szcnn bu insanlarn dilinde Ik nsanlar anlamna geldii sanlyor. Blgenin nemli kentlerinden Pitane / andarl Nekropolnde, antik mezarlkta bulunmu, kire tandan yaplm bir heykel; duruu, yz yaps ile farkldr. Bergama Mzesinde sergilenen ve M..VI.yzyla tarihlenen, Kourosad verilen bu yapt Bat Anadolu uygarlnn en eski yaptlarndandr. Omuzuna al atm bu plak erkek atleti, Mysiada bulunmu en eski en gzel biimli yontulardan biridir. Homerosun dedii gibi Her zaman birinci gelmek ve bakalarna rnek olmak iin koarlard atletler. Bunun iin, kalc yontusu yaplacak kadar kutsald antik ada yarmaclar.

Kuros (Erkek Heykeli)

Mitolojik yklerde Bergama Krallnn Kuruluu Zaman iinde uzun sre suskun kalan Pitane, Bergama Krallnn ykselii ile Anadoluya hakim olan Pergamonlular Pitaneyi ynetimi altna alrlar. Bu dnemde bu topraklarda bir yldz ykselir ad Arkesilaostur. (M.. 315-245) Ozan ve dnr olan bu insan Platonun Atinada kurduu ve onun lmnden sonra yeni dnceler retemeyen felsefe okulu Akademiann bana geer ve Hibir eyin doruluu kesin deildir. Bir konu hakknda doruluk derecesine gre karar vermek gerekir. Dialektik, tartlan her sorunda karlkl grleri savunma sanatdr. eklindeki grleri Helen dnyasnda uzun sre tartlr. Ozanlk yan da gl olan Arkesilaosun Bergamaya ilikin bir iiri de dilden dile gnmze dein gelir. Doduu topraklarn insanlarna yle sesleniyor: Bergama yalnz asker gcyle deil, atlar ile de nldr, eer bir lml insan Tanrlar Tanrs Zeusun muradn dile getirebilseydi, diyecei u olurdu: Bergama gelecee daha byk an ve onurla girecektir. Arkesilaos bu sesleniini Eumenes I in (263-241) Olimpiyatlara yeeni Attalosu yarmak zere gnderip kazand atl araba msabakalar sonucu sylenmitir. Bu dnemde Eumenesin kk prenslii, dnya medeniyet aleminde tannan ve saylan bir devlet olarak ortaya kyordu.

21

Eumenesin lmnden sonra yerine geen Attalos I,(241-197) saldrsna maruz kalr.

Galatlarn

Attalos, askerlerinin inancn ykseltmek iin kurban kesip tanrlara snmay uygun buldu. Bir kahin, avucuna ters yazlan Nike (zafer) kelimesini, savatan nce kesilmesi gereken bir kurbann cierine gizlice -mhr gibi- basarak askerlerin nnde okudu. Zafer Kralndr! szleri ykseldi. Sava Tanras Athenann zafer getireceine, tanrlarn ba Zeusun dmana yldrmlar yadraca ve dier btn tanrlarn Bergamay koruyacana inanld. Bu inanla Galatlarn btn hcumlar krld. Ylmaz ve yenilmez diye n salan Galatlar sava meydanndan ekildi. Bu surette Kaikos Sava zaferle sonuland. (M..241) Bergamada zafer taklar kuruldu, her tarafta enlikler yapld. Atina Akropolnde de bu zafer byk trenle kutland. Halk Attalosa Soter (kurtarc) ad verildi. Onu yarm tanr saydlar.Attelos kral ilan edildi. Bu sava halkn aznda efsaneleti. Attalos tpk, Byk skenderin Amonun olu sayld gibi, O da,bir nehir tanrsnn (Kaikosun) olu sayld. Helen Mitolojisinde kahramanlk sembol olan boa boynuzu ile tasvir edildi. Bu gn Berlin Pergomon Mzesini ssleyen Zeus Sunann d duvarlarn ssleyen Gigantomakiaad verilen Tanrlar ve Devlerin savan tasvir eden bu kabartma M..241 ylnda yaplan Kaikos Savan anlatmaktadr. Bu sava sonunda ayrca elde edilen ganimet Bergamay koruyan Athenann Akropol Tepesindeki tapnann avlusuna konuldu. Burada ap metreden geni olan altlk stnde, Attalos tarafndan kran borcu olarak, Athenann bir heykeli dikildi. Egemenlik alameti olarak drt drahmilik sikkeler bastrld. Bu paralarn bir yzne tapnanda elinde zafer elengi Athenann figrn, dier yzne de Philetairosun portresi kondu. Bu suretle, Zafer Tanras Athena Nikephoros ile, Attalos slalesinden Bergama Devletinin kurucusu takdis ediliyordu. Bergamann kuzeyinde, Madra Dann ssz yamalarndan doan, yakn zamana dein altyla akp Bakray ukuruna kavuan bir derecik vardr. Bu su Kestel Deresidir. Bu kck dere, tarihsel Bergama tepesiyle dik Hula bayr arasndaki dar boazdan aalara doru binlerce yl szld, durdu. Bugn n ada yntemlerle kapatlan dere artk Pergamos tepesinin kuzey eteklerine yaslanm byk su birikintisi, Kestel Gldr. Bergama tepesinin eteklerini

Kestel Sulama Baraj

batdan saran; Selinos, doudan kuatan; Kesteldir. Bu iki karde akarsu Bergamann biraz ilersinde, ova dzlnde birleir, akntl Bakraya karr.

22

Kestel ve Selinos, ackl yklerin rma Bakrayn ocuklardr. Gemii ok eskilere dayanan Mysia sular bol, yeil bir lkedir. Mekanla ve zamanla btnleen szckler tarihin tandr ou zaman. Bugn Anadoluda Kestel adyla anlan birok yer vardr. Ortaada, Anadoluda paral askerlik yapan, anavatanlar bugnk talya olan Latinlerin yayd bir ad olabilir. Kestel, Latin dilinde castellum, hisar, kale demektir. Burada, korunakl eski tepe yerleimlerinin bulunduu yerlerde rastlanr. Tarihi Pergamon Tepesine bugnk Bergamallar da kale demektedir. Luvi dilinde ise kestel, kk kutlu akarsu anlamna geldii ne srlen bu szckten kastaladan tremi olabilir. Kestel Trke ses uyumuna kolayca uyan, sylenmesi kolay bir szcktr. Dere boylarna kurulmu birok beldenin ad Anadoluda Kesteldir. Bergamann Kestelide kk bir akarsudur. Selinos, sular lk bir deredir. Fstk am aalaryla, Pinus Pinealarla Kozak yaylasn Bat Madra ykseltilerinden doar.Yorgun Bergamay granit ktlelerle evrili Kozakn dingin ortamna ulatran geidin iinde akar. Anadolunun Ana Tanras Kybelenin, am ormanlarnn arasnda dikilmi yksek ve yaln bir kayann tepesinde, Kapkayada bulunan tapnan nnden geip akar. Bugn Haylazlar Kayas dediimiz bir baka ta tapnakta sayg gren Ana Tanra Kybelenin eteklerini okayp Bergamaya varr. Ilk sularn, Pergamon tepesini ayrd volkanik Geyikli Dalarndan alsa gerek. Selinos, Geyikli eteklerinde kutsal Asklepieionun kurulduu dalardr. Bergamann Asklepieionu, Ege inancnda salk tanrsna adanm dnyann ilk salk kltnden biridir. Kapsnda Buraya lm giremez yazard.

Bergama ehri le lgili Efsaneler Pergamon ehrinin kuruluu ve ad hakknda bir takm efsaneler de mevcuttur. Molossos ve Pielosun kardei olan Pergamos, Neoptolemos Pirros ile Andramahinin kk oluydu. Pergamos Kk Asyaya gelerek bir beylik kurmak iin Teuthrania Kral Arios ile savaa giriti. Savata Ariosu ldrd, ehre de kendi adn verdi. Pirros ile Andromahinin olu ve Ail (Ahillevs) in torunu Pergamos, Anadoluya geti. Teuthrania beyi Ariosu ldrd. Selinos ay kenarnda (Pidasos Tepesinde) yeni bir ehir kurdu. Buraya kendi adn verdi. Teuthrania Kral kahraman Telephosun lmn frsat bilen komu beyler, yerine geen olu Evripilos zerine saldrdlar. Kral, Epirde bulunan arkada Pergamosu yardmna ard. Pergamos arkada ile geldi, birlikte savaa girdi. Sonunda zafer kazanld. Bunun zerine Teuthrania Kral, kahraman silah arkada Pergamon iin bir ehir kurdu. ehrin adna Pergamos denildi. Bu efsaneler, Pergamos adnn Ailin torunu Pergamostan geldiini ve ehrin de ayn ad aldn anlatmaktadr. Bergama Kalesi ile de efsane mevcuttur. Bu efsanenin balangc Truvaya kadar uzanr. Truva krallarndan losun yerine geen olu Laomedon, Helen Mitolojisinde nemli bir yer alr. Sylendiine gre, bu kral M.. 1270 yllarnda Truva surlaryla birlikte Bergama Kalesini de yaptrmtr. Kral her iki kaleye birden para yetitiremedii iin Apollon ve Neptn mabetlerinin hazinelerine de el koymutur. Neptn, tapnan kutsall bozulduundan kzm, azgn bir deniz canavarn insan ve hayvanlar zerine saldrtmt. Bu byk felaket karsnda bir kahine ba vuran kral u haberi ald: Kzn Hasioneyi canavara yem verirsen kurtulursun!

23

aresizlik iinde kral, kzn bir taa balatt ve canavara verdi. Bu srada Herakles grnd. Btn yarlarda kazanm ksraklar bana verin, sizi canavardan kurtaraym dedi, canavar ldrd. Bu kurtulu zerine enlikler yapld. Ik insanlarnn yaad Mysia blgesindeki Tevtrantos Dann da efsanesi ilgintir: Bir gn Teuthrania Kral Tevtras, avlanmak iin ormana gider. nne kan byk bir yaban domuzunu kovalar ve onu Artemis tapnanda vurur. Ay ve av tanras Artemis bunu duyunca fkelenir, domuzu diriltir, Tevtras delirtir ve vcudunu Alfon denilen lekeler, yaralar iinde brakr. Kraln anas Lisippi, Artemise bir boa adak eder ve olunu iyi etmesi iin yalvarr. Bunun zerine Artemis, bu kadna acr, olunu eskisi gibi salam yapar. Kral da kran borcu olarak, dadaki kk tapnan yerinde byk bir Artemis Tapna yaptrr, bu dada czzam (lepr) lekelerini iyi eden bir nevi talar kaynarm. Tevrantos Dann ve bunun eteinde kurulmu olan Tevtras ehrinin imdiki Karahdrl Kynn evresinde olduunu Dr. Rallis Bergama Tarihi adl eserinde belirtmektedir. Tarihi Hausoulier ve Pontremoli ise Bergama ile Teuthrania ehirlerini Roma Tarihilerinin birbirine kartrdklarn ve Bergamadan daha eski olan Tevtras ehrinin Kalarga Tepesinde kurulmu olduunu kaydederler. Mysia blgesi zerinde kurulan Pergamon uygarlnn 200 bin cilt kitaptan oluan muhteem ktphanesi btn istilalara ramen- Bergamann tarih iinde bir kltr merkezi olarak varln srdrmesinde etkili olmutur. Ktphanenin, bir irfan kayna olduunu Bergamal hatip Apollodorosdan reniyoruz. Ik insanlarnn bilgi kayna olan bu ktphane M.. 40 ylnda Oktavianus ile Antoniusun Romay paylamas srasnda Anadolu tarafnda kalan Antonius, Tarsusta Msr Kraliesi Kleopatra ile grrken ktphaneyi de, cazibesinin etkisinde kald kralieye hediye etmitir. Ktphanenin Bergamadan Roma Dneminde bu ekilde tanmasndan sonra k insanlarnn insanl aydnlatan mealesi snmtr. Romallarn, Pubican(mltezim)lar tarafndan toplad, adeta halk soyan ar vergileri karsnda, Bergamallarn Mithridates gibi yeni kahramanlarn karamamas bu mealenin sndnn bir gstergesidir. nc asrn sonlarnda artk Bergama, Tanrlar ve Tanralar diyar olmaktan kt. Yeni bir dinin inanc iine ve yeni bir imparatorluun,Bizansn idaresi altna girdi. TARH NCES ALARDA BERGAMA VE EVRESNDE ANA TANRIA KBELE KLT MERKEZLER PERPERENE VE HAYLAZLAR KAYASI Neolitik dnemde, insan topluluklar tarm retimine geti. Anadoluda bu dnem gnmzden 8.000 yl ncesine kadar uzanan atalhyk (M.. 6.000)de, ilk kez ortaya kmtr.Tarm retimine geilen bu dnemde kilden kadn figrleri yapld. Pek ok arkeolog ve dier bilim adamlar, bu figrlerin tanray simgelediini ileri srmlerdir. Halikarnas Balks ve onun arkadalar Arza Erhat ve Sebahattin Eyupolu, tanra kltnn Anadolunun ilk dini olduunu, Kubaba, Kibele ve Artemisin, atalhykte bulunan ve dier neolitik yerleimlerde de rastladmz adn bilmediimiz bu tanrann torunlar olduunu ileri srdler. atalhykte bulunan ve iki yannda leopar olan oturan kadn figr; tanrann doann vahi glerini kontrol altnda tuttuunu gsterir. Tanrann bu figrde oturuyor olmas ise, ilgintir. Sahip olmak anlamnda Hint Avrupa kkenli Latince Possidere, ngilizce Posses szc, muktedir anlamnda

24

sed- szcklerinden tretildiini; Dario Valcarenghi,(Kilim History and Symbols, Electa / Abbeville, 1994, Milan, s.26) eserinde ortaya koymaktadr. Demek oluyor ki sahip olmak szc hem muktedir, hem de oturuyor olmay ima etmektedir. Dolaysyla oturma durumu, neolitik dnemden bu yana toplumsal nemi yanstt dnlebilir.

Helen ve Roma ok tanrl inancnn hemen hemen btn tanralarnn Anadolu Ana Tanrasndan geldii daha ilkada fark edildiini Bilge Umar Trkiye Halklarnn lk a adl eserinde belirtmektedir.Yine Umara gre; 1960lara kadar, Anadolu Ana Tanrasnn; Mezopotamyadan Anadoluya gemi olduunu Melaartn, Haclarda yrtm olduu Kazlar sonras rtlm olduunu ayn eserde ortaya koymaktadr. Melaart bu kazlarda Haclar VI. Tabakada, 30 -40 kadar Ana Tanra heykelcii bulmu ve burada bulun paralarn Mezopotamya Uygarlndan 3000 yl daha erken devre ait olduunu C 14 dier ad ile Karbon 14, yntemi ile ispat Ana Tanra Kibele etmitir. Anadolu Neolitik dnemde tant Ana Tanra Kltnn rneklerine Bergama ve evresinde Krallk dneminden binlerce yl nceki Prehistorik Kltr evresinden itibaren rastlanmtr. Ana Tanra kavram Anadoluda, 8.yzyln ortalarnda tarih sahnesine Phryg (Frig)ya Devletinin kmasndan sonra Kybele (Kibele) adyla anlmaya balanmtr. Bergamann Kozak yolu zerinde; Kozak yaylasnn granit kenti Perpereneye kan vadinin kenarnda, am aalar arasndaki Kapukaya Ky yanndaki Kapukaya Kozak Yolu kayalarn tepesinde Kayalarn iine oyulmu Kibele tapna bugn hala ihtiam ile ayaktadr. Tapnak, Selinos aynn kt yerde ve aydan 60 metre ykseklikte bulunan bu kayalarda, yzlerce yl nce insanlarn elleriyle oymu ve yontmu olduu yerler rlmektedir. Bu kayalarn n yz alt ke byk bir ni mihrap biimindedir. Yanlarndaki alt keli oyuklar adak eyasnn konmas ve kayalardaki deliklerinde bu eyann aslmas iin yaplm olduunu Osman Bayatl Bergama Tarihinde lka eserinde ortaya Kapukaya Kozak Yolu koymaktadr.

25

Byk kayann stne kmak iin, kayada bir merdiven oyulmutur. Bu merdiven biimine getirilen basamaklardan klnca, insan elinden yaplarak kt hemen anlalan belli bir dzlk grlmektedir. Bu kaya yontulurken bu dzlk etrafnda brakld ve toplanan sular aktmak iin korkulukta delik ald ve burann bir tapnak olduu Prof. Schazmann tarafndan kaleme alnm olan, notlarnda belirtildiini O. Bayatlnn Bergama Tarihi, s.26, almasnda ifade etmektedir.

Haylazlar Kayas Bergamada Ana Tanra Kibele iin yaplm olan dier bir tapnak ise; Haylazlar Kayas olarak bilinen yerdedir. Bugn Selinos aynn sa kenarnda bulunan bu kayalkta oda ve mezar izleri halen mevcuttur. Perperenedeki, Kibele Tapnanda olduu gibi bu kayalarda da adak olarak sunulan eyay koymak iin oyuk yerler vardr. Burasnn Kibele Kaya Tapna olduu kabul edilmektedir. Ana Tanraya burada Merak Ta, Ksmet Ta da denildiini Sefa Takn, Mysia ve Ik nsanlar, s.84. kitabnda belirtmektedir. Haylazlar Kayasnn bir de efsanesi vardr. Bu efsaneye gre; ok eski zamanlarda bu kayalarn byk bir nemi varm. Srlarn kimseye aamayanlar ve iinde saklamaktan bunalanlar, bu kayalara gelir,istedii gibi derdini dkermi. Hayrl ksmet bekleyen kzlar, derdine derman arayan hastalar bu byk kayadan medet umarm. Gnn birinde, Bergama Kralnn biricik kznn yreine Erosun sihirli ak oku saplanr ve bir gence ak olur. Buraya koar. Kayaya derdini dker ve sonuta; akna kavuarak, muradna erer. Bunun zerine kayada bir tapnak yaplr. n drt bir tarafa olmak zere blgede her yere, yaylr. Uzun yllar prensesin gnln, varln saran bu kayalar, gnn birinde onun mezar olduuna dair oluan bu efsane de, kulaktan kulaa yaylarak gnmze kadar ulamtr.

26

Uzun yllar yanndaki derenin rlts ve boazn serinlii altnda; dertlileri avutmu, yank yreklere su serpmi merak ta ve ksmet kayas olarak adlandrlan bu kayalar bugn haylazlarn urak yeri olmu ve bugn de haylazlar kayas olarak anlmaktadr. Bergama tarihi iinde Kibele Kltnn insan eliyle sert kayalara, o gnk artlardaki teknikte; adeta trnaklar ile kazyarak deyimi bugnk dilimizde bu zorluklar anlatmaya dahi kifayetsiz kaldna inandm, bu Klt Bergamada, Prehistorik kltr en eski ve ilk inan klt olmakla kalmayarak yllar sonra deien Ege gleri sonras Olimpos Tanrlarnn, Anadolu Tanrlar ile etkilemesi sonucu ortaya kan yeni inan deerleri iinde Ana Tanra Kibele inanc nemini korumutur. Bunun en nemli kant Bergama Krallk dneminde Zeus, Athena, Nike, Asklepion ve Demeter gibi Olimpos Tanrlar adna Bergama Akropol ve dndaki yerleim alanlarnda birok mabetler ina edilmi olsa da, Roma mparatorluunun nce Kartaca Savalarnda, Hanibal karsnda urad yenilgiler ve bir taraftan Avrupa barbar kavimlerinin saldrlar karsnda urad felaketler karsnda Romallar, kainlerin bu felaketlere dur diyebilecek istei; son are olarak, Anadoludaki Kibele kltnn en nemli yeri olan Frigler tarafndan ina edilen ve daha sonra Galatlarn topraklarna kattklar, Pessinus kentindeki Kibele Tapnandaki kara ta Romaya gtrlmesidir ? Bu istek, dost ve mttefik olarak Bergama tarafndan yerine getirmi olmas Kibele Kltnn Anadoluda binlerce yl deien inanlar karsnda zellikle de Bergamada Hellenistik Dnem iinde bile yeri ve nemini Yunan ve Roma Tanrlar arasnda da korumu olduunu ortaya kan olaylar karndaki gelimelerdir. Kibele Tapnandaki kara tan Romaya, Bergama Krall aracl ile gidii; ilerideki sayfalarda Romann Bergamaya kar izledii ikiyzl siyaset bal altnda, daha teferruatl bir ekilde ele alnaca iin bu satrlarda Karata serveni zerinde durmayacaz. Kibele Klt merkezlerinden en nemlisi olarak bahsettiimiz Pessinus, Eskiehir ilinin Sivrihisar ilesi snrlar iinde yaklak 20 km. uzaklktaki Balahisar ky snrlar iinde bugn Belikal Arkeolog,Prof.Dr. Pierre Lambrechtsin 1967 ylndan balayarak yrtt kazlarda, bu nl tapnan temel ve temel st blmlerinin kalntlar ortaya karlmtr. Bergama Krallar, Tanra Kibeleye dnyann her yanndan ve zellikle oniadan gelen ziyaretileri hayran brakan ok byk bir tapnak yaptrm olduklarna dair bilgiler Halikarnas Balks Anadolu Efsaneleri, s.87 eserde ele alnmtr. Anadolu kltrnde doan Bergama Tarihi iinde nemini koruyarak sayg gren Kibele Klt iin syleyebileceklerimiz sonu olarak : Sanal bir gerek olan ana tanra, lm ve yaamn, k ile baharn, gne ile ayn somut gereine dnmtr. atalhykte ve Burdur- Haclarda adsz olan ana tanra zaman iinde deiik yrelerde deiik adlarla adlandrlacak, temel inan biimi, ayrntlarn dnda deimeyecektir; bolluk-bereket, yaam-lm, k-yaz, gibi kart zelliklerle gndeme gelecek olan bu klt, Hurrilerde, Hattilerde, Luvilerde, Hititlerde, deiik isimlerle karmza kacak, Roma ve Yunanda, Diana-Artemis kltne dnerek, deiik corafya ve topluluklarda varln semavi dinlere kadar srdrmtr.

27

BERGAMA KRALLIININ KURULUU Bergama tarihte ilk olarak M..339 ylnda, yani Sokratn Atinada mahkumiyeti srasnda varlndan sz ettirmitir. O zamanlar Ispartallar Pelepones Savalarnda Atinallar karssndaki bat sahillerinde Perslerle mcadele halindeydiler. Pers mparatorluunun iindeki maceralarndan dnen Xenophon, Ispartal komutana hizmette bulunmaya karar verdi. Buluacaklar yer Bergama ehriydi. Kent, M..490 ylnda Darysn igali srasnda ehre ihanet eden ve bu ihanetine karlk byk kral tarafndan komu arazisinin kendisine verilmesi ile mkafatlandrlan bir yunanlnn soyundan gelen halkn elindeydi. Tarihte n planda bir yer bulan Bergama,uzun sre Attalos slalesi krallarnn idaresinde kalarak kuvvetlenmiti. Bergama aslnda kudret ve kabiliyetli bir varis brakmadan nce len skender devletinin kk bir ehridir. Kralsz kalan devleti, skenderin komutanlar aralarnda pay ederken, Lysimakhosa Trakya dt. M..301 ylnda Lysimakhos psos savas sonras Anadolunun bat ksmlarn ele geirdi. Bergamada Lysimakhos idaresine girerken hazinesi de Bergama kalesinde yaklak 9000 Talen- korunmak iin Tioslu Philetairos isminde birini grevlendirdi. Philetairos, Lysimakhosa bir sre sadk kalm ve Lysimakhos hanedan arasndaki taht kavgalar srasnda kaledeki hazineleri korudu. Nihayet M.. 281 ylnda Kurupediyon Savanda, Suriye Kral Selevkos I, lnce Philetairos durumunu iyice glendirdi. M.. 283 ylnda kale ve hazineye tamamyle hakim oldu. Philetairosun Bergamada Attalos slalesi diye hret olan krall bu suretle kurulmutur.

BERGAMA DEVLETNN KRALLARI 1-PHLETAROS : (M..283-263) 2-EUMENES I : (M..263-241) 3-ATTALOS I : (M.. 241-197) 4-EUMENES II : (M.. 197-159) 5-ATTALOS II : (M.. 159-138) 6-ATTALOS III : (M.. 138-133)

20 YIL 22 YIL 44 YIL 38 YIL 21 YIL 5 YIL

Bergama Krallarn incelemeden nce Prof.Dr. Ekrem Akurgaln Anadolu Kltr tarihi isimli almasnda ortaya koyduu Hellenistik dnem boyunca Anadoluda hkm sren krallklar kendi aralarnda iki kategoride ele almtr. Akurgala gre : Aioliada ve oniada egemen olan Bergama Krallar (M..283-133) gerek Helen uygarlnn temsilcileri ve koruyuculardr. eklindeki tanmlamas ile Hellenistik Dnem ( M..333-30) yllarnda, Egede, Altn a yaatan bir dneme imza atan Bergama krallar, ayn zamanda sekin birer nder olmalar,onlarn nemli bir zelliini tekil etmitir.150 yllk Bergama krall tarihinde,Bergama Krallar nemli bir atlm yaplmasna katkda bulunmulardr. Bata Bergama ve Efes gibi Anadolu kentlerinde canl bir ticaretin gelimesinde nemli rol oynamlardr.

PHLETAROS DNEM Philetairos, Paflagonyada Ties ehrinde domutur. Kaynaklara gre babas, Makedonyada ok kimsenin tand Attalos isminde bir kiiydi. smine baklrsa Makedonyal veya Tunanl bir aileye mensuptur. Annesi Boa, Paflagonyaldr ve tannm bir aileden gelmekteydi. Philetairos ve kardeleri

28

annelerinin ismini bir mabete yazdrmtr.Philetairos ve kardeleri iyi bir eitim grmlerdir.Philetairos M..280-279 yllarnda Riosa yakn bulunan Amastriste, Lysimakhosun idaresi altnda nemli ve yksek bir grevdeydi. Philetairosun hi ocuu olmamtr. ocukken geirdii kaza sonucu hadm kalmtr. Bu yzden lnce yerine varis brakmak iin kardei Attalosun kendi ismini tayan olunu evlat edinmi, fakat bu kendisinden nce ld iin, ikinci bir defa, yine kardeinin olu Eumenesi, kendisinden sonra kral tayin etmitir. Baz tarihiler onun ocuu olmayn evlenmeyiine dayandrrlar. Fakat kaytlar ve baz vesikalar onun hadm olduunu ispat ederler. Philetairos nce Dakimosa hizmet etmekteydi. (Dakimos:Frikyada Antigonos zamannda byk faaliyetler gstermi ve M..302 ylnda Lysimakhos tarafna gemitir.) psos Savandan sonraki yllarda Lysimakhos, Herakliali kars Amastris vastasyla,Philetairos ailesiyle yakn ilikiler iindeydi.Bunun sonucu Eumenes, Lysimakhos tarafndan Amastrist ehrinin kumandan olmutur. Lysimakhos hanedanndaki baz karklklar ve ailevi kavgalar yznden, M..282 ylnda Philetairos Suriye blgesi hakimi skenderin Komutanlarndan- Selevkos tarafna geti. Bu olayla Bergama ehrini ve hazinenin hakimi oluyordu. Artk ele geirdii Bergamay ailesi iin muhafaza etmeye alyordu. M..282-279 tarihli kard fermanla yeeni Attalosu resmen kendi olu kabul ediyor ve bu tarihten itibaren yeni ve bamsz Bergama siyaseti balam oluyordu. taraftan Suriye Selevkos (baz kaynaklar ise, Selevkit eklinde zikreder) lar ile snr olduundan bu devletle dostane ilikiler iinde oldu. Bunun en gzel rneini Selevkosun ldrlmesinden sonra cenazesini Msr Kral Ptolemayosdan satn alarak Bergamada merasimle defnettirdi. Bu dostluu M..270 ylna kadar srd. Bu tarihte yerine halef olarak atad yeeni, Selevkotlara ok yakn olan akrabalarndan Agayosun kz Antihos ile evlenmiti. Bu evlilikle kendi ailesini de kral seviyesine ykseltmi oluyordu. Dneminde Pitane (andarl) Liman fetih edilmi, Kizikoslarla dost olunmutur. Galatlarn Anadoluyu istila etmeye alan siyasetinin bir parasn oluturan Kyzikoslar zerine yapt saldrlarda komu Kizikoslar askeri ve maddi para yardm ile destekledi. Bergama topraklarn geniletti. Bu faaliyetleri iin ona, halefleri slalelerinin kurucusu derlerdi. Zamann btn byk hkmdarlar gibi o da Yunan dinine fazla hizmet etmekteydi. Muhtelif mabetlere ve Tespiyanadaki ilah Hermese klliyatl miktarda hediyeler vermitir. Bunun dnda dier ehirlerdeki mabetlere ve buradaki ilahlara da hediyeler ve adaklar sunmutur. Bunun karl olarak ta Deloslular ona mahsus bir bayram gn daha salnda kabul ettiler. lmnden sonrada onun adna kutlamalar devam etmitir. W.Hofman Philetaios .Real-Ancyclodie der klass Altertum swissen schaft . (1938) s.2157-2160 adl eserinde Bergama kk bir ehir iken, onun zamannda snrlar ok genilemitir. Bir kitabeden de anlaldna gre: Demeter Mabedinin inas ve Bergamann civarndaki yerlerin mamur bir hale getirilmesi iin byk bir aba sarf etmitir. lmnden sonra kabilecek karkln nne geebilmek iin salnda iken hkmdar ile halk arasndaki mnasebetleri bir nizama sokmutur. Dinas tarafndan seilen strategler, ehrin siyasetini tayin ve tanzim ediyorlard. Ayrca ehir maddi idaresini kendisi temin ediyordu. Philetairos her eyde nizam ve intizama riayet etmi bir kii olarak 80 yanda ld. EUMENES I Eumenes I, Tiosun ve Poseidoniasn kz Satyrann olu, Bergamal Philetairosun halefidir. M.. 263-241 yllar arasnda, 22 yl Bergamada krallk yapt. Saltanatnn ilk yllarnda Selevkosun olu olan Antiohos I in saldrlarna maruz kald. M.. 262 ylnda Sard ehri nnde yaptklar sava kazand.

29

Bylece Antiohosu bertaraf etmi oldu. Philetairosun salnda uygulad ynetim tarzn srdrd. Her eyden fazla ilimle megul olmutur. Saltanat sresince kendinden nce krallk yapm olan Philetairosun Bergamadaki oluturduu nizamnameleri uygulamas ile ynetim zafiyeti yaamadan krallk varln srdrmtr. Eumenesin lm ile ilgili iki gr vardr. Bincisi, Strabona gre eceli ile lmtr. kinci gr ise; Klasiklere gre de, gitmi olduu bir ziyafette ok iki imi olmas sonucu ld sylenir. Bu iki gr dnda ise; tarihi Willric, Eumenes I, Von Pergamon. Real-Encyolopadie der klass. Altertum swissen schaft (1909), s.1090 adl esrinde ki yznden lm olsa dahi, onun ayya bir adam olduu hkmn veremeyiz. nk kalp krizinden lm olmas ihtimali daha kuvvetlidir.grn savunmutur. ATTALOS I Philetairosun kk erkek kardei, Attalos ve kars Aheyesun kz Antiohisin evlenmeleriyle M.. 269 ylnda dnyaya gelmitir. Amcasnn olu olan kral Eumenes I in lmnden sonra krall ele ald. M.. 241-197 yllar arasnda krall ynetti. Tahta getiinde 28 yandayd. Attalos Ynetiminin ilk yllarnda,amcasnn olu Eumenes I, gibi kendisi de, Galatlara hara olarak vergi vermeyi kabul etti. Attalos kendi hakimiyetini salamlatrp, ordusunu glendirince bu harac vermedi. Galatlarla yaplan Kaikoskelende girdii sava kazand. Bu savan en nemli sonucu, Galatlar Anadolu ilerine ekilmek zorunda kald. Bir daha sahilleri yamalama giriiminde bulunamadlar. E.V. Hansen The great victoria momennent of the AttalosI adl eserinde Attalosun bu galibiyeti Yunanllarn barbarlara kar bir galibiyeti sayldndan btn Yunan dnyasnda merasimle kutland. Bu zafer neticesinde ona soter (kurtarc) nvan verildi. Bu hret dolaysyla kral nvan ald Galatlardan sonra, kk Asyada Selevkoslarn hkmdar bulunan Antiokos Hiyerax ile de mcadelede bulundu. 14 yanda kk Asyann byk bir ksmnn hkmdar olan ve bu kk yanda askerlerinin banda seferlere katlan kiiliinden dolay Hiyerax ismini alan Antiokos vasisi bulunan annesinin de vasiliinden kurtuldu. Antiyaokos, kk Asyann bir ksmna sahip olduu, Selevkos II den istiklalini tamamen ele almak ve devletin tek hakimi olmak iin; Msr Kral Ptolemayos III ve Pontus Kral Midridates ile bir ittifak yapt. Galatl cretli askerleri hizmetine ald. Sonrada kardeine kar isyana hazrland. Hiyerax, Bergamann istiklalini yok etmek ve bu kk devleti kendi topraklarna katmak iin frsattan istifade etmek istiyordu.Galatlarn elde etmek istedii toprak yerine ganimet elde etmek ve daha nce malup olduklar Bergama Kral Attalostan intikam almakt. Bu yzden Galatlar Antiyaokos saflarnda yer aldlar. M. 240-239 yllarnda Bergama topraklarna girip,ehrin surlarna kadar geldiler. Yaplan savata Attalos Ie malup oldular. Daha sonra Hiyerax, Bitinya Kral Ziaelasn kz ile evlendi. Bylece Bitinya ile de ittifak yapm oldu. ok gemeden Bitinya Kral Galat kabile reisleri tarafndan ldrld. Attalos I Antiyaokosun bu yalnzlndan istifade etmek iin Bitinya snrlarna yrd. M.. 229 ylnda, Sard yaknlarnda Kalloede, Antiyaokosu ikinci kez malup etti. Bunun sonucu Attalos I, Lidya ve Mysia topraklarn Bergama arazisine katm oldu. Antiyaokos bu yenilgiden sonra Karyaya kaarak kendisine yeni birlikler toplamak istiyordu.Attalos I, bu durumdan faydalanmak iin M..228 ylnda

30

Harposos nehri civarnda nc kez Antiyaokosu malup etti.Artk Attalos, Selevkoslarn elindeki kk Asyann baz ksmlarn eline geirdi. Bu baarlarna karlk elde ettii bu topraklardaki hakimiyeti tam emniyetli deildi. M..225 ylnda Selevkos II ld.Yerine Selevkos III geti.Kk Asyay yeniden zapt etmek istedi. Kumandan Epigenes idaresinde bir orduyu Toroslara gnderdi. Attalos ile giritii iki savata da yenildi. Sellevkos III, yeeni Ahoyos birlikte M..223 ylnda kk Asyaya gitti. Frigya topraklarnda ilerledi. Burada Galatlar tarafndan Selevkos III, ldrld. Bu durum Selevkos ordusunu datt. Bylece Attalos kendi zaferini emniyet altna ald. Oysa bu hi te yle deildi. Selevkos III, ile Antiyaokos IIIn yeeni Ahoyos yanndaki askerlerle Attalosu takip edip,Attalos ve askerlerini pskrtp kaybettikleri topraklar geri ald. Bylece Attalos M.. 220 ylndaki topraklarna geri ekildi. Bu yenilgi zerine, o zamana kadar mttefiki olan Aiol ve onia ehirleri de Ahoyos tarafna getiler. Attalos bu durumda pek fazla baarl olamad. Kk Asyada devam eden bu mcadeleler sonunda M..214 ylnda kk Asya tekrar Selevkoslarn eline geti. Attalos kk Asyadaki bu durum karsnda, Rodoslularla mttefik olarak Makodonya Kral V. Filipe kar savatlar. Anadoluda da Bitinlere kar mcadele etmek durumunda kald. Attalos mttefikleriyle birlikte Makodonyallar zerine giritii savata nce Aygina Adas sonra Evboya Adas zerinde Oreos kalelerini V. Filipten ald. Balkanlardaki zaferler sonucu, Bitinler zerine saldrp, Bergamay savundu. Wilken Attalos I-II-III, Real Encyolopadie der klas. Altertum swissen schaft. II.1938 adl eserinde Msr Kral Ptolemayos IV.Filepator M..204 ylnda ld. Halefi Ptolemayos V.Epifanes kk olduundan Antiyaokos III, Msr ele geirmek iin bunu frsat bildi. V. Filiple ittifak kurup Msra saldrd. Bu topraklara gelirken Anadoluda bir ok ehri yamalad. Bergamada bu yamadan nasibini ald. Bergama topraklarn yakp ykt. Fakat yiyecek bulamad iin geri dnmek mecburiyetinde kald. Filip geri dnerken Attalos, Rodoslularla birlik olup Makodonya ordusunu yendi. Filip bu malubiyetle geri dnd ve eski itibarn kaybetti. M.. 199 ylnda Attalos, Roma ile birleip Ege Denizinde Gavriyon Adasn zapt ettiler Romallar bu alnan yeri Attalosa braktlar. Attalosun Bergamada olmayndan yararlanan Antiyaokos III, Bergamaya saldrd. Attalos geri dndyse de ordu ve donanmas Yunanistanda olduundan istedii sonucu alamad. Bergama igal edildi. Mttefiki olan Roma bir heyet gnderdi ve Antiyaokosdan Bergama topraklarndan geri ekilmesini istedi ve bu istek Antiyaokos tarafndan, Romann gcnden ekindii iin yerine getirildi. Bergama, Attalosa geri verildi. Attalos mrnn geri kalan yllarnda sava yerine diplomatik zmlerle Bergamay idare etti. M..197 yl baharnda Flaminiusla birlikte Teb kentine gitti. Maksad Beotyallar ileride Makodonya zerine yaplacak savaa hazrlamak iin halka nutuk verdi. Konumasnn ortasnda aniden fenalap yere yld. Hasta olduundan bir sre Teb kentinde dinlendi. Bir sre sonra Bergamaya dnd ve orada ld. 72 yllk yaamnn 44 yl hkmdarlkla geti. Bu srede Bergamay Hellenistik devrin en byk bir devleti haline getirdi. yi bir idareciliinin yannda sanatn ve ilimin koruyucusu olarak byk bir hret kazanmtr. Attalosun Kizukoslu Apollonidisten drt olu olmutur. Bunlar: Attalos, Philetairos, Eumenes ve Atenais olup, Eumenes kral olmutur.

EUMENES II Bergama Kral Eumenes II, Attalos I ve Apollonisin en byk oluydu. M.. 197 ylnda babasnn lmnden sonra kral oldu. Attalosun balam

31

olduu ve bir dereceye kadar baard parlak devri tamamlamtr. Makedonyal Filiple yaplan bar sonucu Romann mttefiki olan Bergama ve Eytel birlii, Yunanistandan hi arazi alamyordu. Eumenes bu karar kabul etmesine ramen Eytel ve Ahaya birlikleri bu anlamadan memnun deildiler. M..195 ylnda Isparta Kral Nabise sava ilan edildi. Sebebi; Romann hrriyet verdii Argos ehrini Ispartann ele geirmesidir. Romann mttefiki olarak Bergamada bu savaa katld. M..190 yl ilk baharnda Eumenes donanmas ile Helesponda gelerek Roma donanmasyla birleti. Amac Roma kumandan C. Liviusun ve ordusunun kk Asyaya geiini salamakt. Eumenesin Bergama dnda olmasndan yararlanan Antiyaokos ve olu Bergamaya saldrp ehri tahrip ettiler. Roma, Bergama ve Makedonya ittifak, Sipilos da kenarnda Magnezyada Antiyaokos ile yaplan savata; Eumenesin de byk bir kahramanlk gsterdii savata Antiyaokos yenildi ve bar istedi. Eumenesin arac olduu bar Romada yapld. Apameia ad anlan bu antlamaya gre; sonu olarak Antiyaokos Toroslarn kuzeyinde kalan btn topraklar Bergamaya, geri verdi. M.. 189 ylnda Roma konsl C.N.Manliyus Vulse, kk Asyada bar iin Galyallar zerine sefer dzenledi. Bu sefere Eumenesin kardeleri Attalos ve Ateyanos Bergama ordusu banda Roma ile birlikte katld. Galatllar yenildi ve ele geen topraklar Bergama idaresine brakld. M.. 186 yl iinde Eumenes,Bitinya Kral Prusias ile savaa balad. Bu savata Makedonyal V. Filip de, Bitinyallarn yannda yer ald. Ayrca Galatlarnda Bitinyallar yannda yer almas ile Bitinya ittifak daha da glendi. Deniz savalarnda; Kartacada Romallar yenen Hanibal, Bitinyann yannda savayordu. Hanibal, Eumenesi deniz gc ile yendi. Deniz ve kara birlikleri ile sren bu sava M..184 ylnda Romann mdahalesi ile sona erdi. Eumenes M..183 ylnda Romann yardm ile Trakyay Filipten ald ve daha sonra Galyallar zerine yrd.Galyallar malup edildi. Galatya topraklar Bergamaya katld.Bundan rahatsz olan Pontus Kral Farnakes, Eumenese sava at. Anadoludaki dier krallklarnda her iki tarafta mttefik olarak savaa girmesi ile sava M.. 180 ylnda Bergama ve mttefiklerinin zaferi ile sonuland.Yaplan bar ile Bergama topraklar Trakyadan Toroslara, Egeden Hals (Kzlrmak) a, kadar uzanyordu. Eumenes, Delfideki Apollon Tapnana kurban adamak iin giderken Rodoslular tarafndan suikast dzenlendi ve yaraland. Tedavi iin Ayginaya getirildi. Tedavisi gizli yapldndan herkes onu ld sanyordu. Kardei Attalos idareyi ele ald. Eumenesin dul kars Stratonike ile evlendi. Bu evlilikten Attalos III, dodu. Eumenes iyileip Bergamaya gelince kardei, krall Eumenese brakt. Eumenes kendisine yaplan suikastn intikamn almak iin Rodosa saldrd. Bir yandan da mttefiki olduu Romaya askeri yardm gnderiyordu. Halkis ve Kalinikos savalarnda Romann yannda savalara girdi. Bu uzun sren savalarda Roma istedii baarlar elde edemeyince, Romallar ile Eumenesn aras ald . Eumenes btn bu olumsuzluklara karlk, Roma ile yaplm olan ittifak bozmad. Kk Asyada Galatlarn Bergamaya saldrmas zerine Galatlarla savat ve onlar yendi. Elde ettii Galat topraklarn Romann geri vermesini istemesi zerine topraklar geri verdi. Romann bu tutumu Eumenesi gzden kardnn bir ifadesine karlk, Eumenes ise salnda Romaya kar bir ittifaka girmedi. Roma, Bergamay paralamak iin kardei Attalosu kullanmak istediyse de Attalos byle bir tutum iine girmedi. Eumenes ok zeki ve faal olduu iin Bergama Devletini ve slalesini yksek bir mevkiye karmtr. E.George Beana gre; o her zaman Kardelerim bana bir kral gibi muamele yaparlarsa ben de onlar karde sayacam. Fakat bana karde gibi muamele yaparlarsa, bende onlara yalnz bir kraln yapabilecei muamelede bulunacam diyordu. Bundan anlalyor ki, kardelerini hibir zaman kendi rejimine itirak ettirmemitir. Onlara daima iyi davranm fakat bir unsur olmaktan

32

yukar karmamtr. Bu yzden Filedelyos lakabn kazanm ve lmnden sonra ilah mertebesine karlmtr. Eumenes bir ok ehir tesis ve imar etmitir. rnek olarak Psidya ve Likyada Apollonis, Frikyada Filomelion, Kaykosta Stratonike, byk Frikyada Dionizopolisi verebiliriz. Bergama asl nemini Eumenos II, devrinde kazanmtr. Onun dneminde Bergama, Hellenizm dnyasnn bir kltr merkezi olmutur. Bergamann, skenderiye Ktphanesiyle rekabet eden muazzam ktphanesi bir ok bilim adamn cezbediyordu. Zeus Mabedi ise bu gn dahi Bergama sanat ekolnn kudretini gsteren bir eserdir. Eumenes Atena Nikeforusta olimpiya oyunlarna benzer oyunlar ithaf etmi, ayrca plastik sanatlar iin zel bir mze kurmutur. Zamanndaki nemli ilerden biri de, ehri evreleyen byk surdur. Ayrca ziraatla da uramtr. Bilim adam, sanatkar ve airlerle grmeyi severdi. Mehur air Likides, onun btn seferlerinde yannda bulunmutur. Ressam Pitias ve hekim Menandros en iyi dostlarndand. Eumenes M..159 ylnda ld. Pelibiyusa gre herkesin takdirini kazanm ldkten sonrada minnet ve kranla anlmtr. ATTALOS II Attalos I, ile Kuzikoslu Apollonisin M..220 ylnda dnyaya gelen ikinci ocuklardr. Abisi Eumenes II, kral iken Attalos II, devlet ynetiminde, askeri seferlerde, diplomatik mzakerelerde nemli bir rol oynamasna ramen, nvansz olarak sade hayat srmtr. lk kez tarih sahnesine kral olmadan brakt izler; M.. 192 ylnda abisi Eumenes tarafndan Bergamann mttefiki olan Romada Senatoya bilgi vermek zere diplomatik bilgi vermek amac ile gider ve burada byk ilgi grerek geri dner. M..190 ylnda Antiyochosun olu Selevkosun Bergamaya saldrmas zerine orduya kumanda etti.Kral olmadan kazand bu baarlar ile Bergamada ona bir ant diktiler. Abisi Eumenesin krall dneminde Bitinya, Pontus ve Galatlarla yapt savalarda Attalos abisinin yannda savalara katld. Bu baarlar onun Bergama Kral olmadan nceki baarlardr. Eumenes II, M.. 159 ylnda lnce, Attalos II kralln bana geince Kappadokya prensesi Stratonike ile evlendi. Kappadokya ile dosta ilikiler kurdu.Krall dneminde ilk sava Pisidiyenli Selgensernlerle yapt ve Pamphliada Bergama donanmas iin bir st oluturmak iin Sideyi ele geirdi. Bu sefer sonucu topraklarna Antalya, Side, Alanya dahil oldu. Alanya, Bergamaya balanmadan nce Korykos ky olarak bilinen bu topraklara liman ve ehir kurdu. Bu ehre kendi adn Attalioa (Alanya) verdi. Attalos II. Dnemi olaylarndan biri de Bitinya Kral Prusias II, ile yapt savalardr. Bitinyallar M.. 156-155 yllarnda Bergama topraklarna saldrd. Sava devam ederken, Bergamallar bu saldry ikayet iin Romaya eli olarak Andronikosu gnderdiler. Roma Senatosu mttefiki olduu Bergamay korumak iin L. Apuleuis ve C.Petroniusu gnderdi. Bu srada Prusiasta, Attalos II, karsnda bir galibiyet daha kazanarak,onu Bergamaya kadar srmt. Attalos M.. 155-154 yl k mevsiminde kardei Atenayos ve P.Lentulusu durumu senatoya bildirmeleri iin Romaya gnderdi. Bunun zerine Romadan Bitinya Kral Prusiasa sava ilan edildiini bildirmek zere eliler gnderildi. M..153 yl ilkbaharnda byk bir ordu Bitinya Kral Prusias zerine gnderilmek iin hazrland. Bu arada Romann bar grmeleri iin grevlendirdii heyet Kk Asyann her tarafna Bergama ile Bitinya arasnda bir ittifak yaplacan bildirdiler. Bitinya Kral bu alnan kararlara ramen Hellespond arazisini tahrip etti. Roma Senatosu bu alnan bar kararlarna, Prusiasn uymamas zerine yeni oluturulan birkomisyon gnderdi.Romann bu kararl tutumu karsnda fazla direnemeyen Prusias bar yapmak durumunda kald.

33

Bu barn koullar: Prusias, Attalosa 20 gemi ve 20 yl iin 500 talent sava tazminat vermeyi kabul etti. Bylece Bitinya ile Bergama arasnda bar sreci balam oldu. Bergama ile Bitinya sren bar dnemi ile ilgili olarak kitabelerden rendiimize gre M..153 ylnda Prusias senato tarafndan kendilerine verilen para cezasndan kurtulmak iin bar bozarak sava balatm. Bu sava srasnda Prusias, Attalos tarafndan ldrlmtr. Bu savaa 70 yanda katlan Attalos II, kazand sava sonras, Bergamada zafer antlar diktirmitir. Wilkene gre;Attalos II, M..138 ylnda, 82 yanda, 21 yl krallk yaptktan sonra lmtr. Salnda btn Attaloslarda olduu gibi sanatn ve bilimin koruyucusu olmutur.

ATTALOS III Eumenes II ile Kapadokia Kral Ariyaretesin kz Stratonike den dnyaya gelmitir. Babas lnce henz kk olduundan vasiliini amcas Attalos II, yapmtr. M.. 138 ylnda Attalos II, lnce kralln bana gemitir. Attalos III, ksa sren saltanat hakkndaki bilgilerimizi U.Wilkenin, Attaloslar hakknda yazd Attalos I-II-III. Real-Encyclopadie der Klass adl eserden rendiimize gre : Daha 18 yandayken kendisini senatoya tantabilmesi iin Romaya gnderilip, senato tarafndan da iyi bir ekilde karlandn bu bilgiler dahilinde grebiliyoruz. Getii gittii yerlerde ve Yunan ehirlerinde byk bir tezahratla karlanyordu. M..142-141 yllarna ait bir kitabede, Attalos III, krallkla beraber dini reis olarak da gryoruz. Ynetimi 33 yanda ele almtr. Kral olarak Attalos Bergamada Euergetes lakab yannda Philometor olarak da anld. Philometor; annesine olan hrmetinin ifadesi olarak seilmiti. Edebiyatla uraan ve arada srada Tiran gibi iddet gsteren bir kiiydi. Baz kaynaklar onun deli ve kt huylu olduunu ifade etmektedirler. Bunun sebebi, saltanatnn sonlarna doru akraba ve arkadalarna kt davranmasndan olsa gerek . Sarayndan ok ender kard. Kendini tabiat almalarna adamt. Botanie ve zehirli ilalara olan ilgisiyle, n kazand. Bunlar sulular zerinde denedi. Bahe iek bilimi, tp ve tarmla urat bilinmektedir. Ziraat zerine yazd kitap, o konuda bir otorite olduu eklinde zamann Romal yazarlar tarafndan belirtilmitir. Bergamann son kralnn bu zellikleri ile tanmlanan portresinin, baz Romal yazarlar tarafndan yalanlanm, baz yazarlarda savatn ve zafer kazandn belirtmilerdir. Bergama yaztlarnda Attalos III, hakknda; ayn zamanda sava biri olarak lkesine toprak kazandrd eklinde ifade bulunmaktadr. Bergama Krallndaki saltanat 5 yl srd ve bir hastalk sonucu M.. 133 ylnda, 38 yanda ld. lmeden nce hazrlad vasiyetnamede lkesini Roma Cumhuriyetine brakyordu. Roma ynetime el koymakla ilgili ayrntlar belirlemek zere Bergamaya Roma senatosundan 5 kiilik bir heyet gnderdi. Bu srada Bergamann varisi olarak Aristonikos bu vasiyeti tanmayp halk ve kleleri kendi nderliinde toplayarak Romaya kar ayaklandlar.

34

ARSTONKOSUN ROMA LE MCADELES VE BERGAMA KRALLIGININ ROMA HAKMYETNE KATILMASI Aristonikos Bergamann son kral Attalos III, ile baba bir, anne ayr kardetiler. Eumenes IInin bir kadnla evlilik d ilikisinden domutu. Annesi dnemin ba vurduumuz bilgi kaynaklarnda kimine gre bir dansz, kimine gre ise Ephesos (Seluk)lu bir kadnd. Aristonikos, Hermos (Gediz) yaknlarnda Leukai kentini ayaklanmann ss olarak kulland. M..132 ylnda balatt ayaklanmaya ilk olarak Bergama ordusunun bir blm, halkn ve klelerin ynlar halinde orduya itiraki ile Aristonikosun ordusu gn getike glenmeye balad. zellikle klelerin zgrlklerini kazanma arzusu ile her geen sre orduya katlmlar devam ediyordu. Aristonikos nderliindeki bu ayaklanmann fikir babas Kymeli dnr Bolossius idi. Bu ayaklanmann karsnda olup kendisine direnen kentler Kolophon, Myndos, Samos, olmak zere Aristonikos ve ona katlanlardan oluan birlikleri tarafndan zorla ele geirildi. Ksa srede oluturduu donanmas Kyme (Aliaa) kenti limannda demirli iken, Bat Anadoludaki bu isyann Roma ittifaknda yer alan Ephesos kenti donanmasnn ani baskn ile deniz gc yok edildi. Bylece bu direniin byk gc olan deniz krlm oldu. Bu ayaklanma ksa srede kydan ieriye doru yayld. Roma birliklerinin Afrika ve Sicilyada isyanlar ve savalarla megul olmas Anadoluda Aritonikosun hareketi bir ok blgeyi ele geirmesi ile srmekteydi.Roma Senatosu bu durumda Anadoluda, mttefikleri olan Bitinya, Kappadokia, Pontus Krallklar ve Paphlagonia beylerinden bu ayaklanmay bastrmak zere yardm istedi. Baz kaynaklarda Rostovteffa gre Romann bu talebine hi birisi yanamad. Bilge Umara gre ise Ancak bunlarn bazsnn gnderdii yardm ayaklanmann bastrlmasna yetmedi eklindeki, her iki gr sonucunda Aristonikosun Romaya kar balatt hareketin bastrlamad ortadadr. Anadoludaki hareketin bu boyutu karsnda M..131 ylnda konsl grevine seilmi olan Licinius Crassus Mucianus komutasnda bir Roma Ordusu Anadoluya geldi. Bu Roma ordusuna, Byzanttion, Kyzikos, Halikarnasos, Myiassa yardmda bulundu.Yaplan savata Konsl L. C .Macianus yenildi ve ldrld. baz kaynaklar esir dmemek iin intihar ettiini kaydeder. M.. 130 ylnda Roma tarafndan yeni seilen konsl Marcius Perperna Komutasndaki ordu bu kez Roma mttefiki krallarn yardm ile Kaikos (Bakray) da yaplan savata Aristonikosun ordusu yenildi. Kendiside esir alnp Romaya gtrld. Orada senato karar ile boularak ldrld. Bu savan boyutunu ve acmaszln Bilge Umarn, Trkiye halknn lka Tarihi II isimli eserindeki dizelerde dehet boyutunu grmekteyiz. Mbalaga cenk olundu. Bayraklar al, yeil Kalkanlar kakma, tolgas tun saflar Pare pare edildi ama, Yenildiler. Yenenler, yenilenlerin Dikisiz, ak gmleklerine sildiler Kllarnn kann.

35

Bu isyann bastrlmasn takip eden yllarda Bergama bir Roma eyaleti haline getirildi. Bu topraklarn idaresi Romann atad valilere verildi. Bergama Krallnn ve Attaloslarn serveti de Romaya nakledildi. BERGAMA TARHNDE GALAT MCADELELER VE GALATLARIN TARH Tarihi dnemler iinde bu mcadelelere gemeden nce Galatlar hakknda kimlerdir?, Nereden gelmilerdir?,Anadoluda nerelere yerlemiler? Anadolu tarihindeki etkileri nelerdir? Sorularnn cevabn bulursak, Bergamallar ile mcadelelerini ve bu mcadelelerinin sebep ve sonularn daha iyi aklayabiliriz.

Fernand Lequenne, Galatlar adl almas, Avrupada yazl kaynaklara dayanarak bir alma olmas yannda Kurt Bittel, Afif Erzen ve Emil Boschun da, Galatlar zerine Anadoluda Arkelolojik almalar sonras ortaya karlan belge ve bulgular zerine yaplm olan bu almalar Galatlar zerinde daha belirgin bir nitelik kazandrmtr. F.Lequennenin almas yazl tarihi ncesi Galatlar hakknda ilk bilgileri mitolojik yklere dayandrmtr. Mitolojik yklerinde Serven ad altndaki balkta anlatlan yklerinden yola karak ele alnca ilk servenlerinden; atalar Ren nehrinin tesindeki usuz bucaksz Hercynia ormanlarndan gelmilerdi. Daha nce de oraya, binlerce yl boyunca kim bilir hangi dalardan, hangi uzak bozkrlardan ! Hercyniadan bir kollar Alpler ve Tunay ap gneye doru akmlardr. Ovalardan douya, Polonyaya kadar ilerlemiler ve orada derin izlerle bir blgeye adlarn brakmlardr: Galicia . Bir kollar batya ynelmi, Ren, Moselle daha sonra Seine ve Loire nehirlerini amlardr. Dalga dalga ilerleyerek, bazlar Garonne ve Aude nehirlerine varm; Pyrene tepelerini am, ortasna kadar spanyay (Meseta, Avila) ve sonra Galicia adn verecekleri Atlantik kysn zapt etmilerdir.Daha gneyde ise byk krfezlere, Portekize ulamlard.(Portugal: Galyallar liman) Birka kuak sonra, bu durumda kaynaan kavimlerin Hercyniadaki en gr kollarndan biri, Volk-Tektosaglar genlerini salverirler. Onlar da buralara Garonne ve Aude vadilerine gelirler. klimin, topran,insanlarn scak kanllna tutulup, kendilerinden nce gelenlerin yannda ba ehri Toulouse olan ve

36

Beziersye, kuzeyde Cevennes boazlarna, gneyde Roussillona kadar uzanan gl bir fedarosyon kurarlar. Bu almann dnda yazl kaynaklara dayandrlarak Ekrem Akurgaln, Galatlarn tarih iindeki menei hakkndaki bilgileri ve Anadoluda yayld dnemde, brakt izleri de ksaca ele alarak Bergama Tarihi iinde Galatlarla olan mcadeleleri ve sonularnn Anadolu corafyasndaki etkileri de ortaya konulacaktr. Galatlar: Indo-Avrupa kavimlerinden biri olan Keltlerin ilk izleri M..600 yllarnda Fransada rastlanmaktadr. Bunu takip eden yzyllarda Keltler btn Avrupaya yaylm ve bir blm Kuzey talyada dier blm Alp ve Prene Dalar ile Ren Irma arasnda kalan ve Belikaya dein uzanan blge iinde oturmulardr .

M.. 5. yzyln sonlarnda talya ve evresinde hakim olan bu topluluk Latium ve Roma iin byk bir tehlike haline gelmilerdir. Bu yaylma sonucu Roma ve Latiumun gney Grekleri ile irtibat kesilmi, bylece Roma klasik devri Grek kltrnn tesirinden uzak kalmtr. Georg Ostragorskye gre ise; talyay igal eden Kelt olarak adlandrlan bu kavimler kltrlerinin en parlak dnemlerini M..I. binde yaam ve esas arkeolojik buluntu yerine gre Hallistatt (Avusturya) kltr adn almtr. M..900den itibaren, yaadklar yerlerden kuzey ve gneye g etmeye balamlar ve bir taraftan Britannia adalarna girerken, dier taraftan spanya yarmadasna inerek M.. 6. yzylda her iki tarafta oturan yerli halkla karmlardr. Ayrca Keltlerin bir kolu, La tne (svire) kltr ad ile anlrd. Bu kltre Massilia (Marsilya), talya ve Balkanlardan da kltr tesirleri girmeye balamt. Bu kltr meydana getiren Keltlerde aristokrat bir snf hakimdir. M.. 400 yllarndan itibaren Keltler balarnda sava arabas iinde, savamasn seven asil nderleri olduu halde douya ve gneye apulculuk seferleri yapmaya baladlar. Alpleri aarak Po ovasna yerleen Keltleri oluturan kavimlerden nsburlar, Milano evresine; Cenomanlar Brescia ve Verona etrafna yerlemilerdir. Bunlar takiben kuzeyden gelerek Po nehrini aan yeni kabilelerden Boilar, Lingonlar ve Senonlar, burada yaayan Etrksler ve Umburlarla

37

savaarak kuzeyde Adriyatik Denizine kadar olan yerleri igal etmilerdir. Bylece Keltler kuzey talyada Po vadisinin Ligurlar ile Venetler arasnda kalan ksmna tamamiyle yerlemiler ve buras bundan byle Romallarn Gallia Cisalpinas olmutur.

Keltler kuzey talyada esasen zayf olan Etrks hakimiyetine bylece son vermi ve Etrkslerin bir ksm yeniden Etruriaya dierleri de Alp vadilerine ekilmilerdir. Alplerin gney eteklerinde bulunmu olan Etrks yazl kitabeler, bunlara ait olabilecei, tarihi Ostragorsky tarafndan da kabul edilir. Dier eski a tarihilerinin de belirttii gibi, yabanc devletlerin hizmetine de giren Galler, apulcu guruplar halinde mtemadiyen orta ve gney talyaya saldryorlard. te byle bir apulcu gurubu da M..387 ylnda Etruradan hareket ederek Roma yaknlarna kadar geldi. Roma ile Latin mttefikleri Galleri, ehrin 16 km. kuzeyinde Tiber nehrinin sol tarafndan ald bir kolu olan Allia nehri kenarnda karlam ve yaplan savata,18 Temmuz 387 tarihinde Roma ordusu malup edilip datlmtr. Galipler sratle ilerleyerek daha nce boaltlm olan Romaya girmi ve her taraf yakp ykm, yama etmilerdir. Yalnz skca tahkim edilmi ve yksek dereceli memurlarn snm olduu Kapitol alnamam, fakat i kale ve Jppiter mabedi zarar grmtr. Bir mddet sonra da Galler aldklar ganimetlerle Romadan kp gitmilerdir. Sebep olarak tarihiler, Venetlerin Galler topraklarna yapt hcumlarn tesirinden bu topraklardan ekildiini kabul ederler. Roma efsanelerine gre ise, Gallerin Romadan ekilmesi altn mukabilinde satn alnmtr. Altnn tartld terazide muvazene salandktan sonra Gallerin kumandan Brennus, daha fazla altn alabilmek iin, klcn terazinin dirhemler bulunan kefesine koymu ve Romann muahede artlarna uymayan bu tutum karsndaki ikayetini Vae Vivtis (yazk maluplara) szleriyle reddetmitir. Bu yz kzartc durum, srgnden geriye arlan M. Furius Camillus sayesinde ortadan kalkmtr. Camillus Dictator seilmi ve toplad yeni ordu ile Galleri geriye pskrtmtr. Roma tarihinde Galler felaketi diye bilinen bu olayn sonular Roma tarihi iin ok nemli olmutur. Yalnz ehir batan baa yaklp yklmakla kalmam Roma uzun yllar boyunca evresi ve Latium zerinde kurmu olduu siyasi hakimiyeti de kaybetmitir. imdi Roma btn bu ileri yeniden yapmak ve bylece ehri yeni batan ina etmek; Latium zerindeki Hegemonyasn da tekrar kurmak zorunda idi. Bu sebepten ehri terk ederek baka yerlere snm olan halk

38

geriye dnm ve ksa bir zamanda btn halkn gayreti ile ehir eski plana gre yeniden kurulmutur. Bu srada Capitol mabedinin yanan ksmlar da tamir edilmi ve al treni, M..378de Consul salahiyetli askeri Tribun tarafndan yeniden yaplm ve Tribunun ismi (M.Horatius) mabet Architrav zerinde yer almtr. u halde bu isim genellikle kabul edildii gibi 6. yzyla ait deildir. Bu srada Romann etraf btn tepeleri iine almak zere, kuvvetli bir surla da evrilmitir ki bu sur, M.S. 3. yzylda yenisi yaplncaya kadar Romann btn ihtiyalarn karlamtr. Bu sur zerinde yaplan arkeolojik tetkiklerden surun inasnda Grek mimarlarnn alt ve kullanlan talarn Veii civarndan getirildii anlalmtr. Roma ordusunun Eskia tarihilerinin ortak gr olarak eski alarn en disiplinli ordularndan olduunu dnrsek Galler kuvvetlerinin Avrupada yayd korku ve dehetin boyutunu Romay yakp ykarak yerle bir eden Gallerin bir kolu olan ayn dnemde Anadoludaki topluluklar yerinde oynatan Galatlarn, aslnda bu topluluun bir devam olan bu kavmin tarihsel bir fotorafn inceledikten sonra Anadoluda Kk Asya diye anlan blgeye yerlemelerinden itibaren zellikle Bergama Krall ile yapt savalarn gerek Anadolu tarihi gerekse Bergama Tarihi asndan nemini daha iyi anlayabiliriz. Keltlere Hellenler Keltaiya, Romallar ise Galli, (tekil hali: Gallus) Galler derlerdi. M..278 ve 277 yllarnda, boazlar geerek; byk boy halinde Anadoluya akn edip yerleirler. Kzl Irmak yay iinde ve Ankara ile Pessinus yrelerinde oturan Keltler ise Hellenler Galatai (tekil hali. Galates) ad ile anlyordu. Anadolu topraklarna girdikten sonra, Bitinyada Ziopetes ve Nikomedes arasndaki taht mcadelesine kartlar. Suriye ve Anadolu topraklar hakimi Selevkoslar Selevkosun olu I. Antiakos Ziopetesi, bu blgede kendi stratajik karlar iin desteklediler Ve ans Ziopetesen yana iken ! Galatlarn uygulad bir baka stratejik politika ile .Ziopetesin sans elinden uup gittiGalatlar, Bizans da yanlarna alarak Nikomedesi desteklemek zere ittifak oluturdu.

Bu ittifak ile Nikomedes, Bitinya tahtna oturdu. Galatlar artk baarl olan diplomatik siyasetiyle, Anadolu topraklarnda daha rahat hareket kabiliyeti kazanarak yeni yeni toprak paralar elde ediyordu. Ksa bir sre sonra ise Bitinya topra olan Herakleia Pontus (Hereke) u, ele geirdiler. Bylece Bitinya ile

39

dostluk antlamasn bozdular. Ve bylece, ok ksa srede Anadolu topraklarnda oynad siyasetin sonucu olarak, yaklak yz yl hakimiyet srecek olan Trakyada Comontor, Baehri Thylis olan ilk Kelt krall kuruldu. Dier Galatlar Polybiusun dediine gre; kentin gzelliine kaplarak Bizans topraklarnda kalp, kendi ad ile anlacak olan stanbul- Galata blgesine yerletiler. Bu d mahalle gelecek yz yllarda Bizans- Constatinopolisin batya ak zengin ve iktisaden gl blm oldu. Anadoluda gittike yaylan Galat tehdidinden,burada yaayan topluluklar Galatika ad ile anlan vergi deyerek varlklarn srdryorlard. BERGAMALILAR LE GALATLARIN MCADELELER BALIYOR Galatlar hibir gle uramadan, dolgun Galatikalarn almaya devam ediyorlard. M.. 263 ylnda Bergama Kral olan, Eumenes I, (263-241) ilk hkmdarlk ylndan itibaren bu vergiyi demektedir. Eumenes zaman iinde, Suriyeli Selevkoslarn banda bulunan Antiohos I, (Soter; kurtarc)e kar, Galatlar ve Ptolemaiosun yardmlar ile Soteri yener. Eumenes bu zafere ramen, temkinlidir; ileride nemli bir rol oynayacak olan kralln salam bir temele oturtmak iin soluk almak zorundadr. Bu sre iinde tepedeki hisar salamlatrmak, evresinde yeni kaleler ina etmek ve evresindeki kk krallklarn gvenini kazanmak iin zaferini temkinli kutlar. Fakat Soterin olu Antiochos II, ( 261-246) kendisini Theos (Tanr) olarak adlandracak ve bunu ok ciddiye alacaktr. Kendisini Galatlara yaknlatracak bir davran iine girer. Onlarla btn Kk Asyada ylda bir kez olmak zere Olaanst Kelt vergisi almak zere anlar. Bylece Anadolu topraklarnda bir dnem bar salanm olur. Bar sresince Galatlar Avrupadan bir ok kardelerini getirerek hzla nfus olarak Anadoluya yaylrlar. Bu dnemde Roma ve Kartaca arasnda sren savalarda, Galatlar paral asker olarak Romaya hizmet ederler. M..240 Ylnda Eumenes kardeinin ocuu gen Attalosa grkemli Bergama kentinin evresinde salam bir krallk brakarak lmtr . Attalos I, kendisinden nceki gibi, bilgelik, liyakat ve enerjisi ile eine az rastlanan bir prenstir. Selevkidler arasnda karde kavgas tekrar baladndan, ilk yapt i, Galatika vergisini toplayan ve tekilere datan Tolisto-Boilere bunu demeyi reddetmek olur. Ayn zamanda amcas Eumenesin kral dneminde uygulad siyasetin bir devam olarak Selevkosu tuttuunu bildirir. Kk Asya birbirine girer! Eumenesin sabrla Bergamann evresinde toplad kk devletler birlii korkuya kaplr ve her eyi yz st brakmaya kalkarlar. Titus-Liviusun anlattna gre; o zaman, Attalos I, Ioniallarn korku ve endielerini yenmek iin, Kaldeli kahinle anlar. Birliklerin ordugahn ortasnda olacaklar anlamak iin tanrlara kurban adanmasn nerir. Kahin, Zafer anlamna gelen Nikea szcn tayan kurun bir mhr yapar. Attalos kral ve ef olarak kurban edilmi hayvann karnn yararken, kahinin ibirlii ile hayvann karacierinin en uygun yerine mhr gizlice basverir. Kahin yaklar ve bir sevin l atar. Birliklerin eflerine Tanrnn bast sz gsterir. Askerler coku iinde barrlar!Mysiaya koarlar. Kaikos (Bakray) rma kaynann yaknnda Trokme ve Tolisto-Boilerin oluturduu Galatlarn karsna karlar ve gs gse bir arpma ile Galatlar ekilmek zorunda brakrlar. Bu zaferin sonucu : Galatlarn Anadoluya boazlar yolu ile girip yaklak 30 yl gibi ksa srede bu topraklarda hkm sren krallklarn korkulu bir kabusu

40

olup, onlardan Galatika vergisi ad altnda hara alan Galatlar ilk kez bu topraklarda Bergama Kral Attalos I, tarafndan malup edilmiti. Ayaklanan ve uyuukluklarn yenmeyi baaran Ionial kk uluslar bayram ederler. Trokmeler, ve Tolito-Boiler gibi kabilelerden oluan Galatlar; ar ar, Tektosaglarn yaad topraklarn yaylalarna doru geri ekilirler. Bu yaylalarn hakimi Tektosaglar da, malup olarak kendi topraklarna gelen Galatlar karde gibi karlarlar. Fakat Galatlar bu cennet gibi olan Mysia ve onia topraklarndan kolay kolay ekilmek istemeyeceklerdir. Bu frsat Selevkoslar Krallnda iktidar mcadelelerinde Galatlarn destekledii Hierax bu kez Galatlara yardm elini uzatr. nk bu mcadelede, Bergama Hieraxa kar Kardei Selovkos II, yi desteklemiti. Birka yl sonra Galat boyundan oluan ordu Hierax komutasnda Bergama zerine harekete geer Hierex. Atmaca unvan alm asl ad Antiochos, Galatlardan oluan ordusu ile btn engelleri ykar ve Bergama ehrinin yasland dan eteklerine kadar varrlar. Attalos iin her ey bitmi miydi acaba! Hayr, gen kral son bir sava verir. Kazanr! Soter: Kurtarc nvann alr. Bunu gerekten hak etmitir. Bu zaferi tek bana Ioniadan askeri yardm almadan baarmtr. Galatlar bir daha Ionia, Troas ve Bergama topraklarna saldrmayacaklardr. Bu topraklara geri dnmemek koulu ile Attalos ile bar yaplr. Bylece Galatlarn Anadolu topraklar zerinde malup edemeyip geri ekildikleri tek krallk Bergamadr. Bylece gen kral Attalos, koruyuculuunu Kk Asyann btn batsna yayar ve Basilcus nvan alr. Attalosun an ve hreti Romaya kadar btn dnyaya yaylmt. Bergama ehrinin adn alan gzel mermerlerle kapl grkemli antlarla sslenmiti. Attalosun ve ondan sonra gelenlerin verdii hamleyle o kadar ok ve o kadar gzellikte zafer antlar dikildi ki uygarlk tarihinde bir Bergama Sanat dodu. Galatlarn Attalos Barna, kar koymaktan ve evreleriyle kesip yksek yerlerde kapanp kalmaktan kandklarn gryoruz. Bilakis, bu durumdan yararlanmaya bakarlar. Attalos sayesinde batyla, Marsilya ve Toulousela ilikilerini arttrrlar. nk Attalos,Galatlara uygulad bar dneminde Attalos Galatlar yaylada vahi hayvanlar gibi sktrmaktan ve tedirgin etmekten kanr. Bylece Galatlar Toulouse ve Phokaia (Foa)nn kardei Marsilya ile ilikilerini arttracaklar ve Attalos ta buna karlk her trl yardm grecekti. eklindeki hkmleri ihtiva eden bu bar koullar yukarda bahsettiimiz, Galatlarn bat ile ilikilerini gelitirip, arttrmtr. Bu kez M.. 220 yllarnda dnyann her yannda gl kiilikler ortaya kar, olaylar da bunlara gre deiir. Attalos Barnn da srmesi imkanszdr. nce Hanibal. spanyann Kartaca valisi olan Hannibal berler ve Galyallarn ktleler halinde yardmlaryla ok gl bir orduyu talya ve Romaya kar hazrlar; kinci Kartaca savalar, Hanibal Pireneleri aar, Galyallarn destei ile ktleler halinde Hannibal ad Portas Hanibal Roma Kaplarnda ! M..205 yl Roma topraklar on drt yldr dman askerleri tarafndan ineniyor. Roma umutsuz. Romann soluu kesilmek zere, pahallk ve korkun sefalet. kinci Pn Savalarnn dourduu din bunalm en yksek noktaya ular.Romal yneticiler bu din bunalm karsnda Sibiylla kitaplarn (Bu kitaplar Romaya, Asyadan Troyadan kaanlar tarafndan getirildii sylenir.) incelerler. Roma Kutsal Kurulu bu kitaplarda u kehaneti bulunur : Yabanc rktan dman sava talya topraklarna kaydrd zaman, onu kovmak iin Pessinusdan, da anasn getirmek icap edecek(Titus- Livius)

41

Neyse ki Bergama Kral Attalos Romann dostudur. Attalos btn dnyada Galatlar yenmi olmakla n salmtr. te Roma Attalosa bir eli yollar. Byk bir trenle hem de : Eski Partici Aristokrasisinden ye, Pleb kkenli asillerden iki ye, en nemli sava gemilerinden olan be Quinqueremise binerler. Donanma nce Korent krfezine girer. Eli heyeti nce Dolphoi tapnana gider, Kehaneti tamamlamas iin Pymhiaya bavurarak Tanrlar adna yaplacak trenler ile ilgili sorularnn cevabn aldlar. Daha sonra ve zellikle eliler ile huzuruna kacaklar; Attalosun, karsna knca nasl davranmak gerektii? sorusuna bu kahinden bilgi aldlar. Uzun bir gemi yolculuundan sonra, Roma Senato yeleri Attalosun lkesi Bergamaya varrlar. ehir duvarnn yannda byk Kybele Trompetinin lm tapna Megalesion ykseliyordu. Attalosa (Galatl Sava) hizmet etmekten pek mutlu olan rahipler Pessinusdaki tapnaktaki (Metroon) meslektalaryla usulca konumulard. te yandan Attalos da Romaya kendisini fazla tehlikeye drmeyecek bir hizmette bulunuyordu. Delphoi Pythiasnn ngrd gibi, bu yoldan gidilince hazrlklar alacak ekilde kolay oldu. Kybele, Bergama Kral Attalosun yardmlar ile Pessunusdan alnp Romaya gnderilir. Roma Tanrlar iinde, Anadolu tanras Toprak Ana Kybele,ok byk itibar grr. Roma ordusu M..204 ylnda byk bir zafer kazand. Bir yl sonra Hannibal, talyaya bir daha dnmemek zere terk etti. Kendi topra zerinde yenilen Kartaca, aalayc bir antlama yapmak zorunda kald. O zamana kadar, Romada yabanc tanrlar kentin ortasna girme hakkna sahip deildiler. Kybele gelir gelmez bu zaferleri Romaya kazandran tanra konumuna geldiine inanldndan en eski tapnaklarn bulunduu Romulusun kulbesinin olduu tepeye yerleir:

Platin (Palatium) talyal Ceres bile, kendi vatannda Kybele kadar ilgi grmemiti. Romaya zaferler kazandran Ana Tanra Kybele yi Galatlarn yaad topraklar zerinde Pessinusdan, Romaya gtrlmesini salayan plann uygulaycs Bergama Kral Attalosdur. Hanibali, Anadoluya gelip Bitinyaya snp Kk Asyadaki krallklardan oluan birliklerle Roma ile savaa girmee raz eder Antiokhos .anakkaleden ndusa kadar hakim olduu topraklarda Romann gcn mttefikleri ile krabileceini dnr. M. 191 ylnda Roma Kk Asyadaki kendisine kar bu gelimeleri durdurmak iin resmen sava ilan eder. Antiochos Romallarn henz Yunanistana girmemi olmasndan yararlanacana zmir, Lapseki nnde gecikir ve savan satran tahtasnda ilk stratejik hatasn yapar. F.Lequenne gibi ( Galatlar tarihinde otorite kabul edilir. ) aratrmacya gre ise; Antiochos asl byk hatasn 12,000 Galat askerini Romann Anadoludaki kadim dostu Bergama Kral Eumenes zerine yollamasdr. Galatlar ehrin kalesini alacana ehri yamalarlar. Sava 191 yl Temmuz aynda Romann Thermopylaide kazand baar karsnda Antiochos, Hanibalin d zerine boazlar tahkim eder ve Bitinya kral Prusias ile dayanmasn salamlatrr. Romallar gelmeden Bergama Kral Eumenes ve dostu olan ehirlere ba edirmek iin dank fakat ok saydaki gleri bir araya toplar.

42

Bergama bu saldr karsnda, kendini her zamankinden daha iyi savunur. Balaklar olan liman ve denizlerde stnlk kurar. Bergamann Kk Asya topraklarnda kazand bu baarlar Romann anakkale Boazn amasn salar. Bergama glerinin Antiochos karnda baarl olmas Antiochosun mttefiklerinin de dalmasna sebep olmutur. Bitinya Kral Prisias, Romann anakkale Boazn geip Truva nlerine gelmesi ile Antiochosu yzst brakp kamtr. Roma ordusu buradan Bergamaya gelerek Eumenes II.nin birliklerine katlr. Sipyhos da (Manisa Da) eteinde Magnesia (Manisa) ya iner. Dnya tarihi iin nemli bir tarih olan Ekim-M..190 da Antiochos, Magnesiann nehri Hermosun (Gediz) arkasna ordusunu yerletirir . 82,000 askere kar, Roma; Bergamann yardm ile oluturduu 30,000 kiilik askeri birlii ile byk bir baar kazanr. Vaktiyle lakab Byk olan Antiochos, aknlk iinde Sardese oradan Dinara kaar. Yaplan bar sonucu Toroslara kadar olan Kk Asya topraklarn terk eder.

ROMANIN, BERGAMA KRALLIGINA KARI K YZL SYASETN UYGULAMAYA BALAMASI Romann bu baars karsnda, Antiochosun yannda olan kk krallklar cezalandrlp, sonra da vergiye balanr. Bu savalar srasnda uzun sre Romadan uzak kalan Manlius iyi ganimet topladktan sonra Bergama Kral Eumenes II nin dostu kral Eposagnatese eliler yollayarak yoluna devam eder. Bu arada Roma birlikleri kendileri iin nemli grdkleri yerleri kuatp ember altna alyordu. Olympos (Uluda) zerine yrrken Roma Konsl ve Bergama Kral Eumenesin kardei gen prens Attalos, birliin banda kumandan olarak grev ald. Olympos da evresini kuatt. Yaplan sava Attalos, Galatlar bir kez daha malup ederek zafer kazand. Yaplacak antlama iin kararlatrlan yere 300 atls ile Attalos gitti. Barn ilkelerini hazrlad. Kk Asyadaki bar M..188 yl ilkbaharnda yapd. Antiochos kilikia dnda Kk Asyada btn topraklarn kaybetti. Galatlar bu savalar srasnda birok kayp verdi. Anadoluda en byk krallk Bergama ve Eumenes IIde Anadolunun en gl kral oldu. Romann, Kk Asyada hakimiyet kurmasna zemin hazrlayan Bergama Krall, Anadolu topraklarnda savalardaki,gz pek ve cesurluklar ile nam salm olan Galatlar yenmi tek krallk olan Bergama krall Galatlarn kendi tarihi iinde de zel bir yere sahiptir. Romann Kartaca savalar sonrasnda kendi topraklarnda 14 yl iinde birbiri ardna aldklar malubiyetler sonras Roma zlme noktasna geldii bir anda Bergamann Romaya uzatt dost eli, her zaman kadim bir mttefik olarak,Bergama Krallar tarafndan srdrlmtr. Roma, Anadoluda Bergamann yardmlar ile geldii bu noktadan sonra siyaseti deitirir. Kral Eumenes II, Roma Senatosu karsnda gzden drp, yerine Senatoda Attalosa bir kral gibi karlama trenleri hazrlamtr. Romaya her gittiinde byk itibar grmtr. Romann Attalosa kar gsterdii bu ilgi ve alaka Attalosu, amcas Eumenes II ye kar kkrtp bir ayaklanma kartp, kralln bana geirmek planlarna hibir zaman itibar etmeyen bir kiilie sahip, iyi bir kumandan ve devlet adamyd. Romann Bergamaya uygulad bu olumsuz tutum ve tavrna karlk . Bergama ise, tarih sahnesine krallk olarak kt gnden beri Romaya kar stlendii bar misyonunu en olumsuz artlarda dahi bozmadan srdrmtr. Artk Roma Bergamay parlak bir Roma eyaleti yapmak iin frsat kollamaktadr. M..168 ylnda hibir uyarma olmadan galat boyu Bergamaya kar ayaklanr. Bu saldrda Bergama Kral Eumenes IIye kukuyla bakan Romann parma vardr. Fakat Galatlar da bu kkrtmaya kalmadan gemiten gelen Bergama Krall karsnda baarszlklarnn cn almak istediklerinden kendiliinden ortam olumutur. Galatlar Krallar Solovettius idaresinde Bergama Kralln istila ederler. Kral Eumenes II, ise cann zor

43

kurtarp Bergamadan kaar. Eumenes II, Bergama dnda kald bu srede bir ordu toplamak ve Romaya ikayette bulunmak zere almalarn srdrr. M..167 yl ilkbaharnda Kk Asyaya gelen Roma komiseri Lincinus burasn tam bir sava iinde bulur. Bergamaya yardm edeceine Galatlar el altndan Bergamaya kar kkrtr. Bitinya kral balaklar Prusias IIden de destek gren Galatlar Bergamaya saldrr. Bu sava sonunda Bergama Kral htiyar Eumenes II, ( M...167-166 ) atalarna layk birka baar kazanr ve soter nvan alr. Fakat birden bire oyun dner . Roma araya girer. Kesin konuur : Senato bir kararname ile Galatlarn kendi snrlar iinde kalmalar kouluyla zgr olduklarn resmen ilan eder. Bylece Galatia Eumenes II, ve Prusiasn lkeleri gibi bamsz oluyordu : Hem de Romann koruyuculuu altnda ! Romann Galatlara kar gsterdii hogr en artc olandr. Roma politikasnda, Bergama Kral Eumenes II, ile antlamak koulu ile Galatlar btn topraklarn ellerinde tutacaklardr. Aka grlyor ki yaylalarda hem Asyaya, hem Yunanistana yabanc bir unsuru bulundurmak Romann iine geliyordu. Tpk Kartacada Romaya kar zaferler kazanm olan Hanibal da, ldrtmek zere Bitinya Kral Prusias ile anlamas Bunu anlayan Hanibaln kendini yznde tad zehirle, intihar ederek lmesi Roma bu tehlikeyi de bertaraf etmiti Uzaktan bile olsa Romann gc ! Romann uygulad siyaseti aklamaktadr. Romann bu gc ve siyasetine ramen Eumenes II, Pessunus Kybele Kltnn Anadoludaki nemli merkezlerinden biri rahipleri arasnda hala glyd. Bu tapnan rahipleriyle Grek dilinde mektuplatklarn mektup metinleri, F.Lequennenin Galatlar adl serinde s.89.mevcuttur. ve Kybele Kltnde grd saygy ortaya koyar. M..159 ylnda Bergama Kral Eumenes II, lr.Yerine, Attalos II, Bergama Kral olur. Bithynia Kral Prusias bunu frsat bilip Bergama Krallna saldrr. Onun da tapnaklara fkesi vardr. Hepsini yakar,ykar. Her yanda tanrlarn ve tanralarn heykellerini, zellikle Artemis heykellerini krar dker. Roma bu durumda kat zerinde mttefiki olduu Bergamaya aratrma komiserleri yollar, fakat ie yaramaz Asyay zayf dren bu atmalar uzaktan seyreder. Attalos II de artk Romann bu gc karsnda bir tavr alamaz. Artk Roma mparatorluu, Bergamay ve tm zenginliklerini ele geirmek ve Roma eyaleti yapmak zere, satran tahtas zerindeki hamlelerini bir bir srdryordu. M. 156 ylna gelindiinde, Artk Roma Galatlar; yozlam Grek dncesine kar koyan bir g olarak da korumaktadr. Eski alarn zellikle Antik dnyann Byk Yunanistan na, dn hayaline yn verildii Bergama Attaloslar hanedannn bu politikas aslnda topik bir politika deildi. Bergama yz elli yllk siyasi tarihinde karanlk ortaan zerini rtt bilimde, sanatta, edebiyatta ve ksaca kltr hayatnda Avrupann M.S.16. yzylda yaacak olduu Rnesans ve aydnlanmay yaam bir Diodoros Pasparos krallk olarak Mysia topraklarnda

44

yaklak bin be yzyl nce bu k ve aydnl bir gne gibi parlayarak yaamtr. Roma iinse, Attaloslarn hakim olduu Bergama Krallnn bu politikas, Kartacada ve douda Romann satran msabakasn oyununu kesin olarak kazanmasna kadar Bergamann dostluk ve Bar politikasna her zaman ihtiya duyutur.

BERGAMA DEVLETNN KTSAD HAYATI VE GENEL ZELLKLER William Ramsayn bir seyahati ile balayan Troas (Truva), Aolis ve Kaykus vadileri tarihi topografyasnn dikkatli aratrmasn ve Bergamadaki Alman Arkeoloji Enstitsnn yapt parlak ve sistematik almalar yirminci yzyln ilk eyreinden itibaren Bergama Tarihine ilim dnyasnn ilgilerini arttrmtr. E. Fabrikus, M. Frankel ve sonralar W.Ippel gibi bilim dnyasnn nde gelen Bergama ile ilgili almalar bu ilgiyi daha da arttrmtr. Fransada M. Holleaux, J. Beloch, Pedroli ve bu aratrmaclar takip eden dnemde P.Ghione, G. Gorradi gibi nl Fransz tarihiler Bergama tarihi zerine almalarn srdrdler. talyada ise bu konuda, G.Cardinaly aratrmalarn srdrd. Bu aratrmaclarn hepsinin ortak zellii, Bergama Krallnn Tarihinin ana hatlarn esasl bir surette izmelerine ramen, daha ok Bergamann siyasi tarihi ve kanunnamesi ile ilgilenmeleridir. Bergama Devletinin iktisadi durumu ile pek alakadar olmamlardr. Bergama iktisadi hayat ile ilgili, Rosrovtzeff Anatolian Studies Presented to sir W.M. Ramssay, Manchester at the University pres 1923, s.359 v.d. bu almas ile eksiklii gidermeye alt. Rosrovtzeffe gre; Bergama ok zengin bir devlettir. Bergamada Lysimachos un depo ettii ve Philetairosun muhafaza ettii 9000 talent bu zenginliin balca kayna deildir. Bu talentler kralln ald tedbirler ve yapt byk faaliyetlerin sonucunda, meydana getirdii ekonomik temel olmayp yalnz Bergamann zenginliine balang noktas olarak kabul edilir. Corafi ve iktisadi ynden bir btnlk arz eden Kk Asyann Kuzeybats, kendi bana bir dnyadr. da Dandan Edremit Krfezine, Helasponta ve Marmara denizine akan birok nehirle snrlanmtr. Kk Asyann bu ksm tarihin ilk dnemlerinden itibaren siyasi merkez olarak Truvada stlenmi idi. Hellasponttaki ehirler varlklarn Karadeniz sahilindeki balca ehirler ile Yunan dnyas arasndaki ticari mnasebetlerden dolay devam ettirdiler. Birbirinden yksek ve yaln dalarla ayrlan verimli vadileri olan Mysia memleketlerinde Truvann siyasi hakimiyeti zamanndaki gibi kabile ve ky hayat hakimdi. M.. 4. yzyln balarnda Kk Asyann bu ksm Farnabazus tarafndan idare edildi. Bu takip eden dnemde Oromtes mstakil satraplnn faal merkezi halini ald. phesiz ki nceki Bergama Krallar kendilerine, Oromtesin varisleri olarak bakmlar ve Mysia memleketlerine btn olarak hkmetmeye niyet etmilerdir. Bergamada Philetairos dnemi d siyaseti, bat ve kuzeybat ynndeki gelimeler zerine younlamtr. Kral Antikostan satn alnan arazinin bir parasn kendisinin elde etmesi iin Pitaneye bir miktar istikrazla yardm etti. Mitileni ehri ile Pitane arasndaki itilafl olan araziye dair yazlan kitabe III.Attalos dnemine aittir. Bu arazi ok verimli olduu iin kitabede de belirtildii gibi; Bergamallardan oluan heyet arazinin Pitaneye ait olduunu kararlatrdlar. Sonra Bitinya ve Galatlara kar Kizikosa yardm iin btn gayretini sarf etti. Bergama hakknda Kyzikosta kan bir kitabe vardr. (Kyzikos: Eskiden bir deniz ehri olup anakkale Boazna hakim bir mevkide idi.)

45

Bu kitabede Philetairosun, Kyzikos halkna verdii hediyeler yer alr. Kitabe metni.. Philetairos aadaki hediyeleri Kizikosa vermitir. Apollonios olu Gordipidas Hipar ( Alay komutan rtbesidir. Fakat burada memleketin en by olarak kast ediliyor.) olduu yl 20 gm skenderiye Talenti (skenderin Suriyede bastrd bir nevi gm sikkedir. Bir talent : 600 drahmidir. Bu gnk deeri 50,000 altn liray geer.) idman oyunlar iin hediye edildi. Memleketin muhafazas iin 50 at verildi. Kyzikosun halknn para ve deerli eyalarn Bergamaya getirmesine msaade edildi. Sava bittikten sonra bu emvalden vergi alnmadan memleketlerine geri gtrmeleri saland. Savatan sonrada Kizikos askerlerinin bir mddet silahlanmalar iin para verdi. Bilahare spor ileri iinde para yardmnda bulundu. Kyzikoslular Galatlar tarafndan muhasara edildikleri zaman Philetairos erzak gndererek yardmda bulunmutur. Bylece Bergamallar da Kizikoslularn dostluunu kazanarak kendilerinin de mkl durum karsnda bu sahil ehrinin yardmn temine alyordu. Kyzikosta kan ikinci bir kitabede ise; baz enliklerde yaplan masraflar kaydediliyor. Bu listede veznedarlarn isimleri geiyor ki, bunlar Philetairos enliklerinde yaplan masraflar idare ediyorlard. Kizikoslularn her yl Philetairos namna bir enlik tertip ettiklerini anlyoruz. Philetairos, Yunanistanda Beotya blgesinde, Tespiyay ehrinde vakf yaptrmtr. Bundan baka Bergamadaki mezar tanda yazlm bulunan bir kitabeden; .. Elis mntkasnda bulunan Olimpiyada, olimpia oyunlar srasnda bir ok kou arabalar bulunduu ve bunlar arasnda Attalosun kou arabasnn da mevcut olduunu anlyoruz. Arabalarn hareketi ve toz karlarndan Attalosunkinin daima nde olduu anlalmaktadr. Attalos Olimpiyadan zafer elengini alarak byk bir hretle Bergamaya geliyor Bergama Devletinin iinde bulunduu dnemdeki zenginliini gsteren bir emarede udur: Dier mstakil ve bamsz devletler gibi Philetairos bu oyunlara kendisinin halefi olan gen Attalosu bu oyunlara itirak ettirmitir. Oysa araba kousu ok pahal bir spordur. Atlarn ve arabann en iyilerine sahip olmak lazmd. Bu yzden bu yara zengin prens ve veliahtlar katlrd. Grlyor ki Philetairos, kral olmad halde saraynda bir kral gibi yayordu. Bundan baka, kitabeler sayesinde Philetairosun Delos Adas halk ile iyi ilikilerde bulunduu anlalmaktadr. Delos mukaddes bir ada olarak tannyordu. Mitolojiye gre Apollon bu adada domutu. Bu adaya yani Delosa sava ilan edemezdi. Ada bu mitololojik konumu itibaryla kendi aralarndaki mcadelede tarafsz kalrd. Yunan ehir devletlerinin kendi aralarnda kurduu Attika Delos birliinde, ye devletler paralarn gvenlik asndan Delos Adasna naklettiler. nk bunlar hi kimse alamazd. Yunan Devletleri arasnda yaplan antlamalarn birer kopyas her zaman Delostaki Apollon Mabedine braklrd. Bundan dolay Philetairos, Delos ile yani Apollon Mabedi ve onun ruhani heyeti ile iyi ilikiler kurmak arzusunda idi. Philetairos bu emeline kutsal mabede yapm olduu hayrat ve hediyelerle nail oldu. Delos adas eski zamandan beri bu tr ba ve yardmlar ile mehur olmu ve zenginlemiti. Hkmet her sene yeniden atad grevli memurlarla bu tapna kontrol altnda tutuyordu. Her yl sonunda bir muhasebe grlerek bu memurlar hesap verirdi. Bu yaplan denetimler sonucu ortaya kan sonular ta zerine yazlarak arivde saklanrd. Bu kitabeler ok uzun ve ayrntl idi. Bilhassa sene iinde kimin Orhon olduu ve Orhonlarn idaresindeki memurlarn, maliye memurlarnn ve kendilerinden nce kimlerden ne aldklar ile kendi dnemlerinde yaplan iler anlatlmaktadr. Kitabeler balca iki ksma ayrlr: 1-Maliye memurlarnn kendinden nceki grevli memurlardan para olarak zerlerine aldklar miktar ve bu paralarn faize verilip verilmediklerini gsterir.

46

2-Kymetli eyalar saylmaktadr. Apollon Mabedindeki altn taslardan bahsedilmektedir.Bu taslar saf altndandr. Delosta bulunan drt kitabenin hepsin de Philetairosun ismi gemektedir. Bu kitabelerde Philetairosun zikredilmesinden anlyoruz ki, kendisi bu mabede mhim ve hatr sayl miktarda para hediye etmitir ki; bu para ile Apollon adna her sene mzik enlikleri yaplrd. Delosta mzik alan ruhani ve arklar syleyen ruhani heyet, ilahlara tazimde bulunurlard. Bilhassa Hellenistik dnemde bu insanlar iyi bir mzisyen olarak mehur olmulard. Bunlarn efi o dnem iinde tannm en nemli ahsiyet idi. Delosta yaplan bu mzik enliinin o dnemki masraflar Philetairosun vakfettii parann faizinden deniyordu. Bundan baka kitabeden Philetairosun 14 yl sresince her yl bir altn tas olmak zere 14 tas hediye ettii grlyor. Bylece Philetairosun aralksz srdrd bu grevini ld iin yerine getiremedii anlalmaktadr. lk tas M..227 ylnda verdiini ve ayn yl Delos ile iyi ilikiler iinde olduu grlmektedir. Bergama Devletinin o dnemdeki d siyasetinde, btn gayreti Doudaki Kaykus vadisini Bitinyallar ile Galatlardan muhafaza etmektir. Kralln bu ksmnda doal bir snr yoktu. Galatlara kar verilen mcadeleler krallarn baar derecelerine gre deiti. Nihayet gneyde Attlia Kalesi ve Temnus srtlar Bergama Devletinin doal snrlarn izer. Kralln sahil boyunca gneye doru uzanmas tamamyla deniz gcne bal idi. I.Attalos dneminde yaplan seferler sonucu; Efese kadar uzanan Ege sahilindeki onia ehir devletleri Bergama Krallna balandlar. Bergama Krallnn balca liman olan Elaiay korumak iin Edremit Krfezinde bir hakimiyet kurmadan yaayamazd. Hellesponda hkmetmek ve Kizikos, Lampsakos ve Abidos ile dostane ilikiler kurup, korumak Bergama iin nemliydi. nk ticaret yapan Bergamal tccarlar iin Karadenize almak gerekiyordu. Kizikos lkesi ve Kaikus arasndaki, Hellespond ve Truva ehirlerine sahip olmak Bergama Krallnn siyasi ve iktisadi hayat iin ok nemliydi.

Bu Dnemde Bergamada Oluan Sosyal Snflar ve Toprak Arazileri : 1-Kral ve soylulara ait olan byk arazi ve iftlikler 2-Mabetlere ait olan menkul ve gayri menkul mal, mlk idi. Bu gayri menkuln hemen hepsini byk arazi paralar tekil ediyordu.Din adamlar bu snfa girerdi. 3- Da kabilelerinin vergi vererek iledikleri topraklardan oluan araziler, olarak ksma ayrlyordu. Bu topraklardan, kral ve mabetlere ait olanlar zerinde kleler altrlmaktayd. Bu topraklarda kle dnda alacak olan i gcn kyller oluturmakta idi. iftlikler ekilip biildikten baka yine bu araziler dahilinde maden ocaklar iletiliyordu. Bu almalar sonucu her sene ekilip biilen topraklardan elde edilen mahsul dnda, madenlerden ok byk lde altn ve gm elde ediliyordu. Mabetler bu srede ok zenginlemilerdi. Mysiann iktisadi manzarasna gelince, vaktiyle buralara Dorlarn, Yunanistan istilas srasnda Akalarn M..1200 yllarnda buralara gelmesi ve Anadolu corafyas zerinde Hititlerin dalmas ile ortaya kan yerli halklar -zellikle bu blgede yaayan Luwiler- ile kaynaarak yeni medeniyet oluturdular.Bu medeniyet iinde yonya ehirlerinin hakimi Yunanl Tiranlarn elindeydi. Bunlardan Aiol ehirlerinin hakimi olan Mysiay, Etarnasda, Ebulus ve Hermias Tiranlarn; skender ve halefleri devrinde ise, Zereia tiranlar Nikagoras rnek verebiliriz. Bu ehirler dndaki araziler, asilzadelerin elindeydi. Bunlar savunmak amacyla kaleler ina ettirilmitir. Bergama ve evresinde; Komanya, Partenium ve Apollon ad ile anlan kaleler ina ettirildi . Bergamallardan nce bu topraklara hakim olan Pers arazi sahipleri ok iyi korunan kulelerde yaadlar. Kylerde

47

esirler yaamaktayd. Bu esirler hayvan bakclnn yan sra blgelerini koruyan yerli halktan olumaktayd. Arazilerin en nfuzlusu ve en kuvvetlileri Pers Satraplar oluturuyordu. Blgede yaayan yerli halkn hepsi esir edilmedi. Dalarda tahkim edilmi snak ve mabetlerin etrafnda yaayan hr yerli kabileler vard. M..4. yzylda Mysia byle bir siyasi ve sosyal yapdan oluuyordu. M.. 3. yzyl ortalarnda bu topraklarn hakimi olan Attalitlerde topraklar bu ekilde idare ettiler. Bergama arazisi skendere kadar Perslerin hakimiyetinde yaad. skenderden sonra Diyadoklara, Lzimahosa, Antigonosa, Satrap Philetairosa ve bununda varisleri olan Oymenes Hanedanna bu vesile ile Kral Attalosun hakimiyetine geti. Bu dnem iinde de lke topraklarnn byk blm Kral ve asillerin elindeydi. Bu topraklarn ou iftlik arazileriydi. Topraklarn bu tr taksimat Aiolya da Krallarn ahalinin mhim bir ksmn ahsen, kendi tasarruflarnda idare ettiklerini gsterir.

BERGAMADA ZRAAT iftliklerde hububat ve sebze mahsulatndan baka; koyun, kei, sr beslenirdi. Ziraat yaplan blgeler Aiol ve Truva blgesiydi. Blge aslnda verimli arazilerle kaplyd. Zeytin ve zm sahil eridindeki iftlikler bata olmak zere blgenin her yerinde yetiiyordu. Attalitler iftliklerinde yetitirdikleri rn bakmndan ok zengindiler. Bu zenginlikleri aslnda Attalislerin fenni ziraata, baclk bahecilik ve besicilie kar olan ilgi ve alakalardr. Bergama arazisi genellikle Bakray havzas zerindeki dier akarsularn da etkisiyle, ziraat ve iftilie uygun topraklard. Zenginliinin dier bir sebebi de bu topraklar zerinde yaplan ziraat idi. Kk Asyada iftlik arazileri ve bahelerde alan kiiler klelerden oluuyordu.

48

Bu konuda Sardesin uzun kitabesinde de grld gibi esirlerin almalar tarmla uramak ve hayvan beslemekle snrlandrlmt. III. Attalos bahecilie, bahe ekimi ve yeni rnler elde etmek zere bir takm abalar harcamtr. Bu konudaki delillerimiz ise olduka snrldr. Sonu olarak grlyor ki Bergama Krallar kendi arazilerinde ziraat ve hayvanclk zerine yaptklar almalar ile - iinde bulunduklar dnem iin modern tarm uygulamasna gemilerdir. Nitekim Miletepolisin yar barbar olan halkn Gargarann mnbit verimli ovalarna altrlmak zere nakletmeleri, onlarn bu topraklarn ekilip, deerlendirilmesi iin alakalarn gstermektedir. Esirlerle kleler bu ileri kontrol altnda olarak krallarn btn arazisi dahilinde grmekteydiler. Bylece kleler ve esirler de kontrol altnda tutularak kabilecek ayaklanmalar da nlenmi oluyordu. III.Attalosun lm zerine vasiyeti gerei Romaya brakt Bergama lkesini ele geirmek zere II. Emumenesin olu olan Aristonikos oluturduu askeri gcn yerli halktan teekkl ettirdi. Bu durum toprak zerinde ki bu hakimiyetten memnun olmayan yerli halkn olduu dncesini de ortaya koymaktadr. BERGAMADA HAYVANCILIK Bergamada da Dann etrafndaki araziler atlar ile mehurdu. Abidos, ok zengin ve en iyi cins atlarla mehurdu. Byk skenderin blgeyi Pers hakimiyetinden kurtarmak amacyla geldii Anadoluya ilk giri yapt blge anakkale Gronikos Kocaba ay olduu iin, ordusu iin gerekli atlar tedarik etmesi blgenin at yetitirmedeki nemini vurgular. Hellenistik orduda at ve atl birlikler zaferlerde byk pay sahibidir. Ordu iin iyi cins atlar buradan temin edilmektedir. Bergama Kral Attalosun Olimpiadaki araba yarlarndaki baars, blgede yetien atlar hakknda bilgi sahibi olmamz ortaya koymaktadr. Bu atlar Homeros devrinde ki Truva ve Aiol ovalarnda bymt diye yetitirilen at, Mysia ile Truvada idi. Mysia topraklarnda ayrca koyun yetitirmek ok ilerlemiti. Bundan baka inek ve kz de ok boldu. Bu hayvanlarn bolluunu Kizikosta bir kitabe de teyit etmektedir. Galatlarn Kizikos ehrine saldrd zaman Kizikoslularn, Bergamaya mal ve mlkleri ile sndklarn ve sava sonras topraklarna geri dnerken Bergamadan ok miktarda byk ba hayvan satn alarak memleketlerine geri dndkleri hakknda bilgiler mevcuttur. Dier bir kitabede ise .Philetairosun Kizikos ahalisine verdii hediyeler arasnda paradan baka atlarn bulunduuna iaret etmektedir. Bu iki kitabe bize Bergamada byk ba hayvancln ve iyi cins atlarn yetitirildii hakknda bilgi vermektedir. Bilhassa Thebe ve Mykale koyun yetitiriciliinde zengin ve nde gelen yerlerdi. Bunun sonucu bu ehirler ynl sanayide ok ileriye gitmilerdi. Bu yzden Perkotenin hallar ile mehur olduunu biliyoruz. Bu sahil memleketlerinin geni bir blmnn krallara ait olduunu dnrsek, btn Aiol ve Truvann hkmdar olarak tannmann Bergama Krallar iin ne kadar nemli olduu anlalabilir.

BERGAMADA SANAY Bergama Krallar kendi ehirlerini bilhassa Bergamay yaadklar an leinde sanayi alannda gelitirmek iin her trl aba ve gayreti gstermilerdir. O zamanki dnya pazarnda Kk Asyann ynl sanayide belli bal nemli merkezlerinden biri olmutur. M.. 3. yzyla ait olan bir kitabe, Egede renkli kuma retiminde nemli bir merkez olduunu kaydetmektedir. Dier bir kitabede

49

ise . I. Attalos devrinde Bergama Krallnn bir paras haline gelen Teosun ynl kuma imalat bakmndan nemli bir merkez olduunu gsteriyor. Bu kitabede Teos ile ismini tespit edemediimiz baka bir ehir arasndaki antlamay zikrediyor. Hellenizm sonras Romallar Kk Asyadaki hakimiyetleri zamannda Bergamada krallar tarafndan mensucat sanayi daha da gelitirilmitir. M.. ve M.S. da Bergama srma dokunmu kumalar ve gzel perdelik dokumalar ile nemli bir ehir olarak kalmtr. Bergamann bu imalat Attalos ismi ile ok yakndan alakaldr. Bu alaka daha ziyade bu isimden olan krallarn arasnda en nemlisi olan I. Attalos ile n plana kmtr. Bu kraln saltanat srd yllarda kralla ait gelirlerin nemli bir ksmn oluturmutur. II. Eumenesin Sardesin hakimi olduu zaman, sanayi Sardesten Bergamaya nakil edilmitir. Bir baka gre istinaden bu sanayi I. Attalosun hkm srd srada Selovkoslarla rekabet edebilmek amac ile yapldna dairdir. Yukarda zikredilen Bergamann zarif dokumalar Attalit imalathanelerinin yegane rnleri deildi. Roma mparatoru Hadrian zamannda Attalit elbiseleri, ypranm elbiseler ismi altnda Msrda kullanlmtr. Roma mparotoru Hadrian dneminde Bergamadaki sanayi, zengin dokumaclarn ve boyaclarn elindeydi ki bunlarn Bergama zerinde etkili olduu tahmin edilmektedir. Hi phe yok ki Krala ait imalathanelerdeki btn iler esirler tarafndan grlyordu. Burada dier nemli nokta ise bu alan esirler daha ok kadnlard. III. Attalos un lmnden sonra bu kadn esirlerin ok olmasna ramen yenilerinin krallar tarafndan satn alndn gryoruz. Apolloniosun arazisinin idarecisi olan Zenonun Msrda Filadelfusun idaresi altnda bulunan Diseketeleri ihtiva eden yeni vesikalarda ok kez Msr dndan getirilen kadn esirlerin retimde kullanldn gsteriyor. Menfiste Apollonius tarafndan kurulan ynl kuma tezgahlarnda hep kadn esirler altrlyordu. Bu tezgahlarda kullanlan ( Milesian) yn ya Teostan ithal ediliyor veya Msr iinde dorudan doruya Milesian koyunlarndan elde ediliyordu. Bergamaya ait yukarda nakledilen kitabede, bahsedildiine gre bu mensucat sanayide kullanlan kadnlarn byk ksm kraln esirlerini tekil etmilerdir. Btn bu snf Roma mparatorluundaki Sezar tarz iiler ile mukayese edilebilecek derecede nemi vardr. Bu snfn ou Bergama ehrinin esirleri ve hr insanlarn ocuklarndan oluuyordu. Bu esirlerin krallar tarafndan hangi sebepten kullanldn bilmiyoruz. Fakat Roma mparatorluundaki Sezar tarz iilerin oynad roln aynn bu iilerin de Bergamada ayn rol oynadn tahmin etmek gayet tabiidir. Bu snf sadece krallarn ahsi hizmetilerinden ibaret olmayp bu esirlerin yzlercesi sarayn muhtelif dairelerinde ve kraln hususi arazi ve iftliklerinde de alyorlard. Belki de binlercesi kraln maden ocaklarnda alyorlard. Dierleri ise Kraln dokuma tezgahlarnda alyorlard. Bu mensucat retimi d pazarlara ihracat edilebilecek miktara ulamtr. Bergamaya zenginlik katan mensucat retiminden baka Parmen retimi bakmndan nemli bir merkezdir. Bunlar dnda tarm ve hayvanclktaki zenginlik yannda deri sanayi bakmndan da nemli merkezlerden biriydi.

BERGAMADA ORMANCILIK VE MADENCLK da Dann etrafndaki topraklarn hakimi olmak Bergama Krall iin hayati bir nem arz ediyordu. Bergama Krallnn gemi inas faaliyetleri iin

50

kereste ve zift kayna idi. Blgenin dier nemli kaynan tekil eden Olimpos Da (Bursa-Uluda) kendilerine hem uzak, hem de bu saha ormanlar Bitinya Krall elindeydi. Edremitin kuzeyinde bir de zeytin ormanlar vard ki, bunlar Bergama iin nemli bir zenginlik kayna idi. Bergamallar Makedonyallarn siyasi rekabeti yznden kereste ve zifti Makedonyadan alamayacaklarndan ve ellerinde bulunan her tr aatan oluan bu ormanlk araziyi oluturan da Dan dmanlarna kaptrmamak iin bu dan yamalarnda blgeyi kontrol ve elinde tutmak zere Filataria Kalesini ina etmitir.

Kozak Yaylasndan Grnm

Bergama iin Kk Asyann kuzeybat blgesinin nem arz etmesinin dier bir sebebi ise; bu sahann bakr ve gm madenleri ynnden zengin bir potansiyele sahip olmasdr.Bakr madeni Kisthene yaknnda, gm madeni Palaiskepsiz yaknnda, altn madeni ise Bergamada bol miktarda bulunmaktayd. Bergama Krall iin blgenin sahip olduu bu madenlerin ok byk nemi vard. Sikke basm, askeri silah retimi, gm ve bronz sanayi iin hep ona balyd. Bergama sikkeleri genellikle gm madeninden baslarak retiliyordu. Bu durumda Bergamann ihtiyac olan Kizikostan almaya ihtiya duyduu demir madeniydi. Trappezus (Trabzon) ile demir ticareti yapyordu. Bu ticaretin nemli bir liman olan Sinop, Pontus Krallnn elindeydi. Sinop ve Herakleiadan, Bergama Krallna ola bu ticaret yolu dman arazisinden yani Bitinya Krall ve Galatlarn topraklarndan geiyordu. Bunun iin bu blgenin arazisine sahip olmak Kralln siyasi ve iktisadi hayat iin ok nemliydi. Bergama Krallnn d siyasetinde etkili olan unsurlarn banda, kralln kurulup genilemesi ve III. Attalos dnemi sonunda vasiyeti gerei Roma topraklarna katld 150 yllk Bergama Krall tarihinde komular ve dmanlar ile ilgili siyasetinde bu iktisadi sebepler n plana kmtr. Galatlar, Makedonya ve Bitinya ile olan uzun sreli savalarn arkasndaki etkenlerin banda bu ekonomik izleri rahata grebiliriz. Hatta bu dmanlarna kar dostane ilikiler iinde olduu Kizikos, Lampsakoz ve Abidos komularn da, dmanlarna kar gerektiinde askeri ve ekonomik yardmlarn esirgemediini gryoruz. Bu ilikilerinde de ekonomik karlarnn Bergama iin nemini gayet iyi anlayabiliz.

51

BERGAMA DEVLETNN PARA POLTKASI Hellenistik dnyasnda aratrmalar yaparak nc olan K.Reglingdir. Bilhassa onun Bergamadaki sikkelere ait aratrmalar bu konudaki ilk almalardan biridir. Sikkeler bir ehir halknn gndelik hayatnda kullanlan paray temsil eder. Sikkeler o dnemde bir mbadele vastasdr. Sikkelerin birok zellikleri vardr. Birinci zellii asl madenin kymetli oluundandr. kinci zellii baslan bu parann zerinde bir resim bir de yaz bulunur. Bu zellii bamszlk alametidir. Sikke Anadoluda ilk defa M.. VII. Yzylda Lidyada baslmtr. Mzelerde sikke koleksiyonlar kronolojik olarak aadaki gibi tasnif edilir. 1-Arkaik Devir Sikkeleri : M..700-480 yllar 2-Klasik Devir Sikkeleri : M. 480-6-330 yllar 3-Hellenistik Devir Sikkeleri : M..330-30 Roma Cumhuriyet Devri sikkeleri de bu guruba girer. 4-Roma mparatorluk Devri Sikkeleri : M..30- M.S. 300 yllar 5-lk Bizans veya son Roma Sikkeleri .M.S.300-500 yllar 6-Bizans Gelime Devri Sikkeleri : M.S.500-1000 yllar 7-Son Dnem Bizans Sikkeleri : M.S.1000-1453 yllar Bu genel tasnif sonras incelediimiz Bergama sikkeleri iinde yer alan Hellenistik sikkelerin kendinden nceki sikkelerden ilk bakta ayrlan zellii Portreler ilk defa Hellenistik dnemde yaplmtr. Hellenistik devirde byk arazilere sahip olan devletlerin olumas ile demokrasi de mevcudiyetini yitirdi. Bunun sonucu Krallarn bastrd sikkelere kral portreleri konulmaya balad. Arkaik ve Klasik dnem sikkelerindeki ilah ba portreleri kayboldu. skender sonras ortaya kan krallklarn, portrelerini kendi paralar zerine bastlar. Nikomedia, Pontus ve Bergama Krall ilk sikke bastran krallklar arasnda yer almtr. Bergama Krallna ait ilk parann Philetairos dneminde basldn ve bu para zerinde kendi portresini gryoruz. Portrenin hemen altnda ad yazldr. Onun dnemine ait paralardan birinde Philetayron yazmaktadr. Parann zerinde mermer bir iskemle vardr. Philetairos burada oturur. Philetairos bir sre iin Suriyedeki Selevkoslarn hakimiyetini tanr. nk bastrd paralarda Kral Selevkos I in resmi vardr. Eumenes Dneminde ise Selevkoslarn kral olarak geen Antiyaokosu kral olarak tanmayp mcadeleye giriiyor. Attalos devrinde krallk kuruyor. Philetairosun resmi olan paralar bastryorlar. Eumenes I sadece bastrd paralardan bir tanesine kendi portresini koyduruyor. Bu para Bergama Devletinin Selevkostan ayrldn ve onun hakimiyetini tanmadn gsterir. Bu dnemde Anadoluda ehir devletleri, kurulan bu Hellenist Krallklarn msadesi ile kendi adlarna para bastrabileceklerdi. Bu paralar basan devletler ticaret yapamayacak ve iktisadi hayattan geri kalacaklard. Buna karlkta tabi olduklar krallklara vergi veremeyeceklerdi. Bu durum karsnda birok Hellenist Krallk vergiden zarara uramamak iin para bastrma msaadesi vermediler. Bergama Krall merkezi bir hkmet olmak istemi ve bu ehir devletlerinin birleerek mterek bir para bastrmalarna msaade etmitir. Bunu gerekletiren devletler de bu teebbsten memnun kalmlardr. Bundan dolay kk Asyada d ticareti oluturmak iin ve d ticarette kullanacaklar ortak bir para basmn gerekletirdiler. Bu ortak bastrdklar para, gm sikkedir.O dnemdeki kyaslar tetra drahmidir. Bu sikkelerin genel zellikleri unlardr: n yznde resim vardr. Resimde bir sepet olup kapa aktr. ersinden ylan kmaktadr. Sepet bir elenk ile sarlmtr. Alt tarafna baknca iki byk ylan grlr. Ortada bir cisim vardr. Ylanlarla bu cisim iki tarafndan yukarya doru kalkmlardr. Ortada bulunan cismin alt ince olup yukar doru genilemektedir. ersinde bir yay vardr. Bu cismin ad Doretostur. Vazifesi, iinde bulunan ok ve yaylar muhafaza etmektir.Doretosu grnce aklmza Herakles gelir. nk Herakles ok

52

ve yay kullanan bir insand. Fakat bu Doretosun askerlikle hibir alakas yoktur. Bunun bir ilaha ait olmas lazmdr. Hakikaten bat Asyada ok hrmet edilmitir. Sikkenin alt tarafna bakarsak bir ilaha ait olmas gereken bir elenk vardr.

Bu elenk Diyonizosa aittir, ikiyi sembolize etmektedir. Diyonizos arap ierken bu elengi takar. Bunlar misterlere dayanan inalarda nemli bir semboldr. Bu mister inanlar sembolere dayand iin ve gizlilik ve ketumiyet hakim olduu iin kltrleri hakknda pek ak bilgiler mevcut deildir. Bu inancn Kk Asyada eski dnemlerden beri var olduu, Trakya zerinden Yunanistana yayld ve bu inan ile ilgili len insann, teki dnya diye adlandrd yerde

53

tekrar yaamaya devam etmesidir. Bu lm sonras yaamn ad Kistamsikadr. nan ve ibadetlerinde Kistamsika nemli rol oynar. Btn sikkelerde bu ritellerini tasvir etmilerdir. Btn sikkelere sepet tayan manasna gelen Kristafol ismi verilmitir. Bu sikkeler M.. 3. ve 2. yzylda nemli rol oynamlardr. Roma mparatorlarndan Hadriyanus dneminde (M.S.117-138) M.S. II. yzylda neli bir inan olarak varln srdrmtr. Bergama sikkelerinde bu ritlik izleri grmekteyiz. Bergama paralar gm madenlerinin ok olmasndan dolay gmten yaplmtr ve ncelikle kyaslar Tetra drahmi idi.Bunlara Kistafol sikkeleri ad ile anld. Bu sikkeler Hellenistik Devri sikkeleri grubunda yer alr.

Hellenistik Devir sikkelerinin genel zellikleri unlardr: --Bu sikkelerde kraln ismi olmasa da portre hatlarndan hangi krala ait olduu anlalr. --skenderin lmnden sonra skender mparatorluu paralanp, generalleri kral unvan aldktan sonra sikkelerin zerine kendi portrelerini koymulardr. Bunun sonucu portre sanat ok gelimi ve mkemmel hale gelmitir. Bu tarihten sonra kral ismi yannda Bazilayis kelimesi konmas adet olmutur. --Sikkeler zerinde yaz nemli bir yer alm ilk zamanlar dz hatlar eklinde iken, zamanla dz hat zellii kaybolmu ve sikkenin eklini almtr. --Hellenistik krallar tarafndan memurlara bir takm zel haklar veriliyordu. Bunlar arasnda sikke darp ettirme hakk tannmt. Bylece sikkeler zerinde grevli memur ismi ksaltlarak yazlyordu. --Sikkelerin zerinde ne zaman darp edildiini gsteren tarih mevcuttu. Cumhuriyetle idare edilen lkelerde, o lkenin bana getirilen yneticiler iin de sikke bastrlmtr. Bergama Krallnda tedavlde bulunan gm sikkeler Selevkoslar Krallnda geni lde kullanlmtr. Bu uygulamada ekomomik ynde gelien siyaset anlaydr. Selevkoslar ve Attaloslar arasnda bir anlama vardr. Attaloslar krallklar dahilinde skenderin ve Lzimahosun beynelminel gm sikkelerini kullanmn fazlalatran Attaloslar olmutur. Bunu yaparken Suriye Selevkoslarna ballklarn da gstermilerdir. Bu iin siyasi yndr. Ayn Attaloslar, ehirlerindeki darp faaliyetlerine muntazam olarak deerler getirmilerdir. Bu ehirler ister serbest bamsz olsun veya olmasn kendi

54

krallna tabidir. Fakat onlar topraklarnda sahip olduklar zengin gm madenlerindeki gmleri deerlendirmek iin ehirlerin para basmalarna msaade etmilerdir. Bu da iin ekonomik boyutudur. Kuvvetli bir olarak, muhtemelen hususi tip gm paralar Eumenes II, ve Attalos II, dneminde fazlalatrlmtr. Tabi ki bu uygulamay Selevkoslarla antlamak suretiyle gerekletirmilerdir. --Bu uygulanan para siyasetinin arkasnda ticari politika n plana kmtr. Bu politikay ana hatlar ile incelersek u sonuca varabiliriz : Fenike ve Coelesyria (Lbnan ile Antilbnan aras) nn igallerinden sonra Selevkoslar, Arabistan, Hindistan ve in arasndaki kervan ticaretinde nemli rol oynadlar. Bu ticarette ok az da olsa Pitelemiyuslar da rol oynamaktayd. Bu ticaretin geliiminde para nemli bir rol oynamaktayd. Selevkoslarla ile Pitolmeyimuslar arasnda mthi bir dmanlkla beraber, ticari bir rekabette hkm srmekteydi. Selevkoslar bir yandan tedavlde bulunan sikkelerin gm hacmini arttrmak dier taraftan da Pitolomeyimuslarn gm paralarn ortadan kaldrmak iin yegane zmn Attalitlerle antlamak olduunu biliyorlard. nk zengin gm madenleri Attalitlerin elinde bulunuyordu. Bir sre sonra Pitolomeyuslarn bol miktardaki gm sikkeleri Suriyede ortadan kalkt. Artk Filistin, Fenike, Suriye ticaretinde ortadan kalkan bu sikkeler kullanlmyordu. Attalitler Selevkoslara yardma hazrd. Fakat bu yardm iin bir artlar vard ki, o da Selevkoslar ticaretlerini skenderiye, Rodos veya Delos ile deil Attalitlerin krall olan Bergama ile yapacaklard. Bu ticaret iin en iyi ve en emin yol, kara yolu idi. Buna karlk deniz yolu da bir anda terk edilemezdi. Fakat deniz yolu kullanld zaman bundan en fazla istifade edecek olan Rodos ve Delos adalar olacakt. Suriye ile Bergama arsndaki mterek ticaret ve para esas zerine kurulmu olan bu samimi uzlama devri uzun sre devam etmedi. Sonu olarak M.E. Boschun da belirttii gibi, Anadolunun ehir sikkeleri skender ve Lzimahoslar abucak ortadan kayboldu. Acaba Byk skender paralar ne oldu ? Bunlardan birou eritilmitir ve Selevkos paras olarak tekrardan darp edilmitir. Sonu olarak muhtemelen bu paralar, Kk Asya ve Yunanistanda Roma mparatorluu dnemine kadar tedavllerini srdrmlerdir. M.E.Boscha gre sonu olarak unlar syleyebiliriz : Bergama Devletinin iktisadi durumunun ok muntazam ve iyi olduunu gryoruz. Bergama askeri gc cretli askerlerden oluturulmutu. Bunlarn; her birinin maa bol ve muntazam olarak deniyordu. Bergama halk iktisadi hayat iyi olduundan son derece refah iinde yayordu. Btn komu ve civar devletlere hibir karlk beklemeden mtemadiyen ok kymetli hediyelerle beraber para da vermitir. Sikkeleri umumiyetle gmtendir. Bilahare Romallar Kk Asyay ele geirdikleri zaman bu topraklar zengin olarak buldular. Bu zenginliin balca sebebi, Bergamadaki byk iftliklerin olduunu unutmamak gerekir. Bundan sonra Kk Asya topraklar Romallarn zenginliinin kaynan oluturmutur. Bergamann ilka iindeki Hellenistik devirde Bergamadan Tm Anadoluya yaylan felsefe, edebiyat, matematik, gibi bilimleri yannda gzel sanatlarn resim, heykel, kabartma gibi alanlarnda Anadoluda Ykselen Deerlerin Gnei durumuna gelmitir. Yz elli yl gibi ok ksa sre iinde yaad bu gelimeleri bin yllk skolastik dncenin hakim olduu ortaadan, gzel sanatlarda Rnesans ile bilim de ise aklclk ve rasyonalizm ile Aydnlanma Dnemini yaamtr. Oysa Hellenistik kltr iinde Bergama Tarihini incelediimizde Avrupann ortaa sonucunda, yeni an banda yakaladklar deerlere Bergamann bin be yz sene nce sahip olduunu grmekteyiz.

55

BERGAMA DEVLETNN DENZ TCARETNDEK YER VE NEM Dnyann yedi harikasna baktmzda bunlardan drt tanesinin nemli liman kentlerinin ihtiamna tanklk ettiini grrz. Anadolunun bat kylarndaki iki nemli yerleim merkezi Ephesos ve Halikarnassosun hem liman kenti olmalar, hem de drt muhteem anttan ikisinin bu kentlerde bulunmas tesadf deildir. Bu antlar ait olduklar yerin ekonomik ve kltrel zenginliinin bir ifadesidir. Egenin limanlarndaki zenginlik burada yaayan topluluklar tarafndan daha tarihin M.. 16 ve 15. yzyllarnda kefedilmi ve M.. 1400-1225 yllarnda Hitit ve Msrllar arasnda ticaretin boyutlar en yksek kapasiteye o dnem leinde ulamtr. M.. 13. yzylda Mikenlerin, Anadoluda Milet, Tarsus ve Kolophon ile ilkileri bilinmektedir. lyada destan Mikenlerin kt deniz seferlerinden bahsetmekte fakat, Truva Savana kadar bir donanma gcnden bahsetmemektedir. Ayrca Homerosun dier bir destan olan Odyssiada ise byk bir ounluunun Fenikeli korsan tccarlardan olutuu sz edilmektedir. Denizlerdeki bu ticaret stnlndeki deiimler zaman iinde farkl devletlerin askeri gleri ile de dorusal orantl olarak deiim sreci yaamtr. Bergama Krall kurulu aamasnda, dorudan doruya denizlere alan bir konum ierisinde deildi. Pitane (andarl Krfezi)nn alnmasndan sonra deniz ticaretinde sz sahibi olan Bergama bu hakimiyetini snrlarn genilettii topraklarda ky ehirlerinde yeni limanlar ina ederek de srdrmtr. Attalos II, dneminde bat Anadolu dnda, gney sahillerinde Bergama deniz hakimiyetini glendirmek amac ile Pamphyliann en byk ve mhim liman Sideyi ele geirdikten sonra Apameia bar antlamasna gre dou Pamphyliann ve Sidenin mstakil kabul edilmi olmas karsnda Bergama, Korykos kynn bulunduu krfezi liman ina etmek iin seti. Attalos II, burada bugn dahi kullanlmakta olan kendi adn tayan Attaloia (Alanya) ehir ve limann kurmutur. Deniz ticareti ve denizlerdeki askeri gcn nemini ok iyi kavrayan Bergama Krall tarih sahnesindeki 150 yllk hakimiyeti srasnda ele geirdii yerlerin sahil eridindeki yerlerdeki limanlar da ticaret ve askeri g olarak en iyi ekilde deerlendirmitir. Bergamann sahip olduu limanlar : -Elaia (Kazk Balar) ad ile anlan ve ismi zeytin manasna gelen Readiye yakn, Ailos kenti bugn Edremit ile zmir krfezi arasnda Kaikos nehrinin dkld andarl krfezinde bir liman kenti olup, Strabon tarafndan eserinde ismi geer. -Assos, bugn Behramkale olarak ta anlan anakkale Truva blgesinde, Tula ay ile Ege denizi arasnda kayalk bir tepe zerinde kurulmu olan bu kent deniz tarafnda limandan dik yolla ulalr. M.. 6. yzylda Lidya egemenlii, daha sonra Frigya ve Hellespontos astraplnn bir paras olarak varln srdrr. M.. 5. yzyln sonunda Atina birliine, M..365 ylnda banker Eubouluos ynetimi olan kent Hermias dneminde nl felsefeci Aristotelesin bizzat felsefe okulunu kurarak M.. 348-345 yllarnda burada kald. Kent M..241-133 yllar arasnda Bergama Krall idaresinde nemli bir liman kenti grevini stlenmi olan bu kent tarihinden Eskia yazarlarndan Herodot ve Strabon bu kent hakknda bilgiler mevcuttur. -Elaitikos krfezindeki Antik a liman : Menestheus ynetimindeki Atinallarn kurduu bu kent, Bergama Krallnn blgeye hakim olduu dnemde Bergamaya en yakn liman olmas durumu ile Bergamann liman gibi ilev grm ve nem kazanmtr. Limann ina teknii Hellenistik dnem eseri olarak

56

240 m. uzunluunda birbirine kenetlenmi bloklardan ina edilmi bir limandr. Bergamann tarihinde Kralln iskelesi vazifesini stlenmi limandr. -Seluk/Ephesos Liman . Ayn isimli bir Amazonun kurduu mitolojik efsaneye dayanan bu liman Antik dnemde ilk olarak Artemissiosun, batsndaki Koressos Limannda kk Menderesin denize kavutuu yerdeydi. Limann tarihesi Strabon, Herodot, Thukydides ve Xsenophon gibi eskia yazarlarnn eserlerinde de belirttii gibi Kodrosun oullarndan Androklos bu kenti M..10. yzylda kurduu, tarih iinde 7. yy.da Kimmeler 6.yy.da Lidya hakimiyeti srasnda Kent limann yaknndan Artemision tapnann yaknna tanmtr. 479 ylnda Attika- Delos deniz birliine dahil olan kent Peloponnessos Savalar srasnda Efes kenti Spartallarn yannda yer almtr. skenderin lm ile birlikte btn yonya ile birlikte Hellenistik dnemde nce Lysimachos hakimiyeti sonra Selevkoslarn hakimiyetinde olan bu kent M.. 19O-133 yllar arasnda Bergama Krall hakimiyetine geen liman kent nemli bir ticaret merkezlerinden birisidir. Bergamann Attalos IIIn, vasiyeti gerei Roma hakimiyetine girdii tarih ncesi yaklak 60 yl Bergama idaresi altnda nemli bir ticaret merkezi zelliini korumutur. Liman bugn nehrin tad alvyonlarla dolmutur. Efes harabeleri iinde yer alan Liman Kaps Ge Hellenistik dnem mimari zellie sahiptir. -Ildr Liman, eski ad Erythrai olan Giritliler tarafndan Rhadamanthysin olu Erytos (krmz gl) tarafndan kurulmu olan bu kenttir. Bugn Karaburun yarmadasnn, Sakz Adasna bakan bat ksmnda eme plajna 20 km. kuzeydou yn istikametindedir. Antik dnem kaynaklarnda Herodot, Strabon, Xsenephonda limanla ilgili bilgiler mevcuttur. Giritlilerin kurup Atina Kral Kadros soyundan Kleopos ynetiminde kolonilerin geliiyle daha da glenen liman kenti M.. 9. yyda Panionion yesi daha sonra srasyla Lidya, Pers egemenlii altnda ki dnem sonras Byk skender devrinde bamszlk ve ardndan Bergama Krall hakimiyeti ve Attalos IIIn M.. 133 ylnda lm ile Romann Asya eyaletinde bamsz bir ehir olarak varln srdrmtr. Eskiden zm balar ynnden zengin olan yarmadada bugn de zm ve ttn retimi yaplmaktadr. Arkaik devirden beri imal ve ihra ettii deirmen talar ile nl olan bu liman kenti Bergama Krallk dneminde de ticarette nemli bir kent zelliini tamtr. -Kalabak Saray Liman, eski ad Myrina olan ve adn Amazon Myrinadan alan bu kent bugn Bat Anadoluda Aiolis kylarnda Elaitikos krfezinde bir limandr. Strabonun bilgilerine gre M.S. 17 ve 160 yllarnda iki byk deprem yaamtr. Bu liman Bergama Tarihi iinde dier limanlar gibi ticaret ile nlenen limanlar gibi deildir. M.. 190 yllarna doru Bergamadaki Byk Sunan yapm srasnda Boiotiadan sanatlar gelirken Bat Anadoluya gelmi ve Myrinada koroplastik sanatn balatm Bergamada Aglaophon iliinin retimleri bulunmutur. -andarl Limannn, eski ad Pitanedir. Ailolis blgesinde, Elaitikos Krfezinin kuzeyinde bir kasaba olup bir yarmada zerine kurulmutur. Limann Bergama Krall asndan nemi Kralln denizle balantsnn saland ilk limandr. Zaman iinde Bergamann askeri gcn oluturan bir ss nitelii yannda nemli ticaret liman zelliini de Bergama tarihi iinde hep korumutur.

Bergama Krallnn siyasi tarihi iinde ekonomik zenginlii unsurlar arasnda kendi topraklarnda rettii rnleri deniz ticaretinde bu limanlar vastasyla gerekletirirken dier bir zellii de deniz gleri iin nemli st, olma zelliklerini Bergama tarihi iinde koruyup gelitirmeleridir.

57

HELLENSTK KLTRN ZELLKLER BERGAMADAK TEMSLCLER Bilim, sanat, felsefe ve dier alanlarda hellenistik kltr damgasn vurmutur. zellikle skolastik dncenin yaklak bin yl gibi uzun bir sre insanlk tarihini dogmalar iinde tuttuu karanlk dnemden, aydnla kmasnda etkili olan Rnesans, Reform ve Aydnlanma hareketlerini hazrlayan unsurlarn banda; antik dnem ve hellenistik kltrn byk katklar olmutur. zellikle bu dnem eserleri latince ve grekeden evriler yaplarak aydnlanma dnemini oluturmutur. skender ve halefleri sonrasnda yaklak 300 yl sren bu dnemin temsilcilerinden burada aratrma sahamz olan Bergama Krall topraklarnda insanlk tarihine yapt hizmetlerle n plana kan sanat, felsefeci ve bilim dnyasna hizmet vermi ahsiyetleri inceleyeceiz. skenderiyede ilim tahsili gren Pergeli Apollonios, teorik matematikte konik kesimler teorisini ilemi ve bir ok matematik konusunda Arimedesi geride brakmtr. Apollonios matematik alanndaki bu almalarn ve yaynlarn Efes ve Bergamada srdrmtr. Filoloji alannda nce Homeros Destanlar ve dier airlerin eserleri metinler halinde saptanm, bu metinler sonraki kuaklar iin bir temel oluturmutur. Kallimahos ve arkadalarnn hazrlam olduklar kitaplk katolou da o dnem iin gayet zengin bir bilgi hazinesi niteliinde idi. M.. 200 yllarndan balayarak Kratesin ynetiminde bulunan Bergama Filoloji ekol n bulmaya balam, dneminde n ve hreti n plana kan skenderiye ekol ile rekabete girmitir. Krates dneminde ayrca, Msrda retilen papirs kadnn Msr dna sat yasaklannca ceylan derisinden perdah ve cilalama yntemi ile Bergamada ilk kez parmen kad retilmitir. Bu bilginler sayesinde edebiyat okul programlar ve kitaplarna girmitir. Bylece bir ok yazar ve bilginlerin biyografileri kaybolmaktan kurtarlmtr. Edebiyat dneminin aydnlar tarafndan bilinmesi gereken, bilim haline gelmitir. Sonu olarak, hellenistik ve klasik eserler kaybolmaktan kurtarlp gnmze kadar ulamtr. Hellenistik dnemde insan, d dnya ile ilikilerini kesip kendi iine ekilmeye sevk eden felsefe sistemleri bilim aratrmalar zerinde etkili olamamtr. Hellenizm dnemi en ok pozitif bilimler alannda ilerleme salamtr. Bunda krallarn bilimsel aratrmalarn nemini kavrayp bilimsel aratrmaclar devlet himayesi altna almasnn byk nemi olmutur. Bilimsel ve edebi incelemeleri salayan kurumlar olarak Akademialar bu dnemde kurulmutur. M.. 2. yzylda Msr Kral Evergetes bilginleri skenderiyeden karnca bunlar Bergama Krallna geldiler. Bergamay bilim merkezi haline getirdiler. Akropolde kral saraynn yannda zengin bir kitaplk oluturdular. Bu ktphane Hellenistik Devrin nl dnr ve yazarlarndan M..II. yzylda yaam olan Atenedor tarafndan kuruldu. Bergama Krall bu dnemde 200 bin yazma eseriyle dnyann en zengin ktphanesine sahip oldu. Anadolu ve dnya corafyasnda ilim, sanat ve kltr alannda n merkezi durumuna geldiler. Hellenistlik Dnem sonras Roma hakimiyetine giren Bergamadaki bu ktphane bir rivayete gre; Antonius tarafndan Kralie Kloeopatraya hediye edilmek zere Bergamadan gtrlmtr. Bu kitaplk binasna ait arkeolojik bulgular kazlar srasnda Athena Polias Tapna kutsal alann eviren iki katl stoalardan gney stoasnn gerisinde kazlarak ortaya karlmtr. Bergamann Roma egemenliine gemesi zerine bilim aratrma merkezi Rodosa buradan ise Romaya tanmtr. Salk ve Tp alannda; Bergama Asklepionunda hizmet vermi olan hekimler arasnda Telesphor, hekimlikte gelitirdii tedavi yntemleri ile bal bana bir ekol olmutur. Hastalar iyiletirmede Psikoterapi yntemini uygulayan kii olmasyla n salmtr. Hekim Galenos ise; hekimlerin babas unvan ile

58

anlr. Galenos M.S. 131 yllnda Bergamada dodu ve ok iyi renim grd. 26 yanda Bergama Gladyatrler Klasnn hekimliini tek bana yrtt. 32 yanda Romaya gitti. Bilgisi ve aratrmacl ile dneminde tartlan bir ok tp sorununa zmler retti. Romada bulunduu sre iinde Roma mparatorlarndan Marcus Aurellius ile mparator Vers tedavi ederek mesleinde yeni baarlara imza att. Bu mesleindeki baarsnn bir onur nian olarak mparator Marcus Aurellius ona zerinde Roma mparatorundan, Hekimlerin mparatoru Galenosa yazl bir madalyon hediye ederek onurlandrmtr. Galenosun tp alannda ki almalarnda, Tp Biliminin babas kabul edilen Hipokratn dncelerini ve kendisine kadar geen 600 ylda tp biliminin geirdii evrelerin bilimsel almasn yapmtr. Hipokrat sonras gelimelerin tp tarihindeki geliiminin bir ouna kendi adn yazdrmtr. Bergama Asklepion Salk Merkezinde hekim olarak alrken tp tahsili yapan rencilere dersler vermitir. Tp alannda 500 den fazla eseri olduu bilinir. Bu almalarnn 200 kadar ameliyatlarla ilgili olup, 33 ila trn gelitirerek Eczaclk alannda da baarlar kazanmtr. Bu almalarn toplad eserleri maalesef Romada kan bir yangn sonucu bir ou yitirilmi ancak 100 kadar eseri kurtarlabilmitir Kalbin, beynin ne olduunu saptam kaslarn, gsn fonksiyonlarn incelemitir. M.S. 201 ylnda yetmi yanda lmtr. Eserleri ve almalar kendisinden sonraki hekimlere de rnek olmutur. zellikle slam Dnyas hekimlerinden bni Sina bata olmak zere bir ok hekim Galenosdan etkilenmilerdir. Asklepionda grev yapan dier hekimler arasnda Asklipiyadis ve Saytros,n plana km olanlar arasnda gelmektedir. Saytros, Galenosun hocas ve cerrahi yntemlerini reten operatrdr. Asklipiyadis ise; Bergamann yetitirdii nl hekim olarak tp tarihi iinde yer alr. Bunlarn dnda Bergamal olup Bergama dnda tp alannda isim yapm olan Oribazda, Bergamal nl hekimlerden biridir. M.S. 325-405 yllar arasnda yaayan reniminin bir ksmn Bergamada tamamlayan, Oribaz Tp tahsilini skenderiyede grmtr. stanbulda mparator Jlyen dneminde Bizans Saray Hekimlii grevini stlenmitir. Tp alannda, 72 kitaptan oluan Synagogia isimli almas vardr. Hellenistik Dnem iinde Bergama salk ve tp alannda bu kadar n plana kmasnda yetitirdii hekimleri ve uyguladklar tedavi yntemleri kadar Asklepion adyla anlan salk merkezi ile de anda altn dnemini yaamtr. Burada genelliklePsikoterapi Fizyoterapinin bugnde kullanlan yntemleri uygulanmakta idi. Su ve amur banyolar, masajlar, ifal otlar bata geliyordu. ifann Tanr Propylon (Viran kap) Asklepiondan geldiine inanlyordu. 800 yl boyunca afakla alp, gn batm ile kapanan grkemli kapsndan girdikleri ve sapasalam ktklar Asklepion Buras lmn

59

giremeyecei bir yer olarak tanmlanyor. Asklepionun mermer kitabesindeki Btn Tanrlarn Onuru in Kutsal Bir Yer Olan Asklepion lm Tanrsna Kapaldr. Szleri mevcut. Dnyada sayl tp merkezleri arasnda yer almtr. Mimarlk sanatnda bu dnem, dor dzeni yenilikler kaydetmekle beraber gerileme belirtileri de gstermektedir. Stunlar yksek ve ince ekiller almakta, balklar klmekte, triglif frizinin aridravdan daha yksek yapld ve stun eksenleri arasna rastlayan triglif, dolaysyla metop saysnn artt gze arpmaktadr. Dor tapnaklar peripteros ya da prostilos planndadr. Bunlara rnek olarak Bergamada Athena Tapna Peripteros plann bir rneidir ( TruvaAthena, Kos- Askelepion,bu dneme ait peripteros plannn Hellenistik dnem rnekleridir). Bergama Hera- Basileia tapna ise prostilos plan rneinin temsilcisidir.(Rodos- Athena, Samotrake-Misterler tapnaklar ise prostilos plannn Hellenistik dnem zelliklerini tar) yon etkisi altnda kalm bir Dor tapna hakknda Bergamada yukar Agora Tapna, yon ve Dor nizamnn ahenkli bir ekilde karm harikulade iilikle birletirilmi bir yap olarak dikkat ekmektedir. Ayn dnemde platform eklinde yksek kaideler zerinde ekser hallerde taraf portiklerle evrili antsal sunaklarda yaplmtr. Prene- Atena, Manesia- Artemis, tapnaklarnn cepheleri zerinde yer alan sunaklar gsterilebilir. Fakat bu eit sunaklarn en by Bergamada bal bana bir teras zerine yaptrlm olan Zeus Sunadr. Hellenizm dnemi ehir planlar iinde yer alan Hippodamos (Dzenlemi olduklarn, dmdz sokaklarn arasna, gerektii zaman bir ok adalar iine almak suretiyle, resmi meydanlar ve resmi binalarn byk bir ustalkla yerletirilmesidir.)sistemini, engebeli bir arazide uygulayan ehre rnek olarak Bergamay rnek gsterebiliriz. Bergamada dz ina alanlar elde etmek zere yaplm teraslar nemli bir yer almakta, bunlarn istinat duvarlaryla desteklendii yaplarn yannda, kaldrml bir ana yolla birbirine balanan,ehir plan uygulanmtr. Ayrca Bergama d saldrlara kar, tatan yaplan surlarla evrilmi ve iki ana kapsnn gerisinde birer avlu bulunmaktayd. Hellenistik dnem mimarlar, Roma sanatnn ncleri olmulardr. zellikle Roma mimarisindeki byk mhendislik yaplarnn oluumunda nemli rol olan ilevsel yaplarn gelimesi de Hellenistik dnemin baarlarndan biridir. Eksen ve simetri dzeni, podyumlu ve n merdivenli tapnak, ok katl yaplar ve d grnm iin, giri nem verilmesi gereken yerler olarak ortaya kan, bu ncllerin banda gelmektedir. Bergamadaki Zeus, Athena, Demeter,adlarna yaplm tapnak girileri vurgulanm yaplardr. Bu dnem yaplarnda n Yzn nemle belirtilmesine olan eilim, Bergamada tiyatro terasnn sonundaki prostylos rnekte olduu gibi., daha sonraki dnemlerde daha da keskin bir gelime gstermitir.Bu tapnan n cephesi sayca fazla olan basamaklarla belirgin zellik kazandrlmltr. Ekrem Akurgala gre bu zellik Roma mimarisinde ok az bir deiiklikle yeniden grlmektedir. Roma Sanatnn podyumlu tapnak tipi Hellenistik mimariden alnm olduunu kantlayan bir rnek de, Romadaki Ara-Pacistir. Ara-Paciste Bergama Sunann basamak biimi olduu gibi uygulanmtr. n yznde 28 basama olan Bergama Zeus Suna, Hellenistik dnemin basamakl giriine rnek tekil eden ok nemli bir yapsdr. ok basamakl yaplar Hellenistik mimaride tapnak ve stoalarn nemli blmlerinden birini oluturmulardr. Bergamadaki Demeter Temonosunun theatronu 43 metre geniliindeki 10 adet basamayla M.. 4. yzyla ait bir rnektir. Bergamadaki nnde grkemli basamaklar bulunan bu tapnaklar, Anadolu geleneindeki Hellenistik mimarinin, ilham kaynan tekil eden nc modelleri olduunu da kantlayan eserlerdir. M..2. yzyln balarndan itibaren Hellenistik Dnem Mimarlnn en nemli deiimi Dinsel yaplarn nemlerini artk yitirmeye baladn ve yerine halk topluluklarn eiten tiyatrolarn, gymnasionlarn, stadyumlarn, odeonlarn

60

daha ok yaplmaya balad dnemdir. Bylece insanlar dinsel kayglardan byk lde syrlm ve akl n plana karmtr. Bu yeni gr perspektifinde Bergamadaki, antsal Zeus Sunana baktmzda ilk grnen zellik Sunan daha nceki dnemlerin anlaynda bir dinsel yap olmad eklinde karmza kar. Bu eser daha ok Bergama halknn Galatlara kar kazandklar zaferin bir simgesi olan, alml ve ll zgrlkte bir yap olarak ortaya konmu bir eserdi. Hellenistik Dnemin bu toplum felsefesi, bu dnem mimarlarnn ufkunu geniletip, sosyal ve kltrel eserlere arlk vermilerdir. leriki dnemde bu anlay ve dnce tarz Roma Mimarisinin geliimine de byk katklar salamtr. Bergama tepesinin en yksek yerindeki kral saray; iki ucunda askeri binalarla sralanm olan ve son eklini Eumenes II, dneminde alm olduu anlalan saray iki byk peristilli avlu ve onlarn etrafnda sralanm eitli salon ve odalardan oluan bir yapdr. Zeminde zenle ilenmi mozaikler, duvarlar ise al kabartmalar ve enkrsyon slubu fikir vermektedir.Fresklerle (enkrstasyon slubu. Duvarlar ince bir al tabakas zerine yaplm renkli mermer kaplamalar taklit eden naklarla ssl bulunmaktadr. Bu kaplamalar tavana kadar uzamayp, belirli ykseklikte kesilir. Duvarn stnde mavi semann balad grlr.) kapl olduunu, ele geen fresk ve mozaik kalntlarnda sanat Hefaistionun bir eseri olarak sanatnn imzasyla ortaya kmtr. Hellenizm evleri ve saraylarnn duvar ssleri hakknda talyada M.S. 79 ylnda Vezv Yanarda klleri arasnda kalarak, bugn arkeologlarn deerli almalar ile ortaya karlan Pompeyiden Bergama saraylarnda ve Akropol civarnda bulunan Fresk ve mozaik kalntlar Hellenistik Dnem sanatna ait bilgiler sunabilecek eserler arasnda ilk srada yer almaktadr. Heykel sanatnda Bergama, Hellenistik Dnemde Bergama ekol ile zel bir neme sahip olmutur. skender Bst ve Bergama Galatya savalarnn ansna yaplan antlar (Devler Firizi) Bergamada yaplmtr. Bergama kazlarnda bulunup, stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenen Byk skender Bst; Yunan sanatnn Hellenistik Dnemdeki byk ustalarndan Lysipposun kopyalarndan biridir. Bergamal sanatlar tarafndan yaplmtr. Dier eser ise; Bergama ve Galatlar arasndaki savalar anlatan, Bergama Zeus Tapna kabartmalardr. Zeus sunann kaidesini ssleyen Bu eserde Tanrlarn, Topran vahi gcn temsil eden devlerle (Gigant) savan anlatan sahneleri ierir. Galip gelen tanrlar hantal devleri ezmektedir. Devlerin baknda can ekimenin verdii ac dile getirilmitir. Ayn zamanda Bergamallarn barbarlara kar daima galip gelecei fikrini belirtmektedir. Ayn sunan st galerisinin iinde yer ald anlalan daha kk lde yaplm bir firiz Bergamann efsanevi kurucusu Telefosun hayatn yan yana sralanm eitli sahneler iinde tanmlamaktadr. Sahneler hareket dolu ve kvrmlar uyum iindedir. Etkinin daha youn olmas istendii iin, boyutlu figrlerle dolu yksek bir kabartma yntemi kullanlmtr. Hellenistik sanattaki arpc ve etkileyici zellik belirgin olarak grlmektedir. M..170 yllarnda Bergamada yaplan bu eser Berlin Mzesinde sergilenmektedir. Kral Attalos I, (M..241-179) ile Galatlar arasndaki bu savalarn zaferleri zerine yaplm olan tun heykel guruplar hakknda ancak Romallar zamanna ait mermer kopyeler sayesinde bir fikir edinebiliyoruz. Bunlar hakknda dmannn eline esir dmemek iin karsn ldrdkten sonra klcn kendi gsne saplayan bir Galat efinin heykeli gsterilebilir. Bergama ekolnn yetitirdii heykel sanatlar hakknda en nemli kaynak Plinusun almalar k tutmaktadr. sigonos, Phyromachos, Stratonikos ve Atigonos isimli sanatlar eserinde belirtmektedir. Dnemin Bergamada eser vermi ve Bergamal olan sanatlar ise; Phyromachos, salk tanras Asklepiosun heykelini yapmtr. Skopan ise bakrdan yapt byk bir kz heykeli ile n kazanmtr. Bergamadan sonra Rodos M.S.I. yzyla kadar heykel sanatnda, Bergamann devam oldu. Bergama

61

Krallnn zaferlerini temsil eden heykel ve kabartmalarnn yapmnda Bergama dndan gelen heykeltralarnda burada aldklar eitim sonras gerek Bergamada gerekse kendi lkelerinde bu sanata katklaryla Sanat Tarihi asndan katklar n plana kmtr. Bergamann heykel sanatndaki altn a, Eumenes IInin krallk dnemine rastlar Bergama Akropolndeki en byk suna M.. 180 ylnda yaptran Eumenes II, bu eserini Zeus ile Athenaya sunmutur. Eski alarn bu grkemli yaptnn heykeltralk eserleri Hellenistik Dnem plastik sanatnn en gzel rneklerini oluturmaktadr. Bu heykeltralk eserleri tanrlar ile gigantlar savan tasvir etmekte, ayn zamanda Bergamallarn Galatlara kar kazandklar zaferi de simgelemektedir. Eski alarn bu grkemli yaptnn heykeltralk eserleri Hellenistik Dnem plastik sanatnn en gzel rneklerini oluturmaktadr. heykeltralk eserleri tanrlar ile gigantlar savan tasvir etmekte, ayn zamanda Bergamallarn Galatlara kar kazandklar zaferide simgelemektedir. Kabartmalarn, heykeltralk eserlerinin stilinde barok bir ifade vardr. M.. 4. yzyln sanat hareketlerinin daha da kuvvetlenmi bir ekli olarak ta Prof.Dr. Ekrem Akurgal tarafndan kabul edilir. Akurgala gre; salar danktr ve salarn derin oyulmu blmleri gl bir k-glge konstrast olutururlar. En belirgin zellikleri derin gzlerin trajik bir biimde yukarya doru bakmas, atk kalar ve azn yar ak olmasdr. Yzlerde, heyecan, zdrap ve coku gibi ifadeler grlmektedir. Yzlerin ok abartlm, zdrapl ifadelerinin yansra yakkl erkek yzleri ile ok gzel yaplm erkek vcutlar da vardr. Kadn fgrleri olduka byleyicidir.En gzel ve en iyi korunmu olanlar Artemis ile Nykstr. Kaslar abartlm bir ekilde ilenmi olup, giyisilerin diagonal kvrmlar derin glgeler yaparak dalgalanmaktadr. Vcut hareketleri sert ve keskindir. Daha sonraki dnemlere etki yapan yeni heykeltralk rnekleri yaratlmtr. Bu rneklerin fazla ypranmadan gnmze gelenleri arasnda, Eric Simon tarafndan Pompei yaknlarndaki Villa dei Mysterinin frizinde Bergama etkisi tayan geler saptanmtr. Hellenizm Medeniyetinin Anadoluda zellikle Bergama Krallnn kurulup yayld topraklarnda kapsam alanna girdii Eolia ve oniada niin nce doduu ? sorusuna cevap verebilmek iin, Prof.Dr. Fruzan Knal, Eski Anadolu Tarihi, T.T.K.,1991 isimli almasn da, sorunun cevabn bulabiliriz. Ona gre, Hitit medeniyetini yakndan tanmak lazmdr. nk dou ile batnn ilk temas Hitit mparatorluu zamann da Bat Anadoluda balam, Ge hitit devrinde bu mnasebetler Orta ve Gney Anadoluya doru sokulmutur. Bylece Hititlerin eski ark medeniyetlerinden iktibas ederek hititli ahsiyeti verdikleri birok kltr unsurlar Hellen medeniyetinde ideal eklini bulmu ve bu ideal Gzellik ve Doruluk mefhumu, Hmanizma ile yeniden uyandrlarak Asya medeniyetine temel tekil etmitir. Aslnda satr aralar ve skenderin ortaya koyduu ve lmnden sonra da yaklak 300 yl sren bu medeniyetin amac, dou ve bat kltrlerinin sentezinden doan bir kltr olmas ve bu kltr evrensellik boyutuna tayan gelimelerin ekirdei olan, Hititlerin kltrne de hayat veren Anadolunun yerli halklarndan Hattileri, onu takiben Luwi ve Hurri gibi Anadolunun ilk yerli halklar olarak bu topraklardaki kltrlerinin izleri unutulmamaldr. Aslnda M..7000 yl ncesine kadar uzanan Ana tanrca Kybele Klt tarm toplumlarndaki dourganlk ve bereketi simgelemesi gibi Anadolu kendi topraklarnda medeniyet kurmu tm kavimlere kendi kltrnden bir takm deerler alamtr. Tpk Hellenist dnemdeki, Efes Artemis Kltdeki Artemisin Eski Yunan Mitolojisindeki Artemisden ok farkl, Anadolu Tanras Kybelenin vasflarn tayan Bereketi simgeleyen tanra olmas rnei Hellenistik Kltrde Anadolu imzasn grebiliriz. Ksa da olsa Hellenistik kltrdeki Anadolu izleri Bergamada Hellenistik Dneme damgasn vuran ve Sanat tarihinde Bergama

62

Heykel ekol eklinde literatre giren bu sanatnn gelimesini hazrlayan unsurlar ve sanat tarihine olan etkilerini daha iyi anlayabiliriz. HELENSTK DNEME DAMGASINI VURAN BERGAMA HEYKEL SANATINI HAZIRLAYAN UNSURLAR VE GELM skenderin siyaseti, semeresini, Grek ufuklarnn muazzam derecede genilemesi ve Yunan kltrnn dou unsurlar ile btnleerek eskisine nispetle bambaka bir ehreye brnmesi eklinde vermiti. Grek aleminin dou ile temasndan doan en mhim deiikliklerden biri phesiz mhim faaliyet merkezlerinin douya kaymasyd. Gelien ehirler artk anavatan ehirleri olmayp, Diadohlarn kurduklar skenderiye ve Suriyedeki Antiohin ile Kk Asyann Bergama, Ephozos ve Rodos gibi daha eski on ehirleriydi. Helenistik devir byk bir ilmi faaliyete de yol amt. lme verilen nemin en karakteristik misali Bergama ve skenderiye ktphanelerinin tesisidir. Dinde Scepticiam (phecilik) domutu. Geri ilahlar yine eskisi gibi ibadet grmekte idilerse de, onlarn insan yaayn tanzim ettikleri hakkndaki inan sarslmt. Bundan baka yabanc kltler de Yunan ilahlar arasna szyorlard. Btn bu deiikliklerden sklptrn de hisse almas bediidir. Ve byle olduunu pek ok misallerle gsterebiliriz. Nitekim heykeltrai inkiaf da doudaki yeni merkezlere kayarak ? bir istikamete doru ynelmitir. Atalardan intikal eden muayyen tip ve tarzlardan geni mikyasta kurtulan sanat, her trl tesire barn amtr. Bu itibarla ok vehelidir. Mevcutla yetinememek ve daima fazlasn aramak bir cereyan halindedir. Mimaride olduu gibi heykeltraide de ller kolosallamtr. ndivdualizm nem kazanmaya balam; insan vcudunda kemik ve adalelerin gsterilmesine, hareketlerin sertliine dikkat edilmi; gruplarda simetriden kanlarak sath deiiklikleri yerde oturma, geriye dayanma, dnme gibi duru vaziyetleriyle gelitirilmi; elbiseler zenginlemi; draperi ufki, kuli, diagonal ve mukavves hatlarn bir hercmerci eklinde verilmi; bylelikle figrler sonsuz hareket ve canllk kazanmlardr. Halbuki klasik devirde draperinin deeri sadece olup, kvrmlar hep ayn ekil ve ayn istikametlerle gsterilmiti. Geri birbirini kateden kvrm ekli Lysippostan nce de mesela Mausoleumda kullanlmsa da orada henz tecrbe mahiyetindeydi. Evvelce tali kalan vcut formu imdi en fazla verilmek istenen olup draperi bilhassa buna yardm etmektedir. Ferdiyet duygusunun nem kazanmas konu eitliliine ve realistik portre sanatna yol am, portreci gr de ekspresyonizme hz vererek trl helecanlar, teessr, zdrap gibi deruni izler dikkatle tetkik edilip ilenmitir. Pek umumi olarak Helenistik Sklptrn drdnc asrn iki grn takiben iki yolda gelimi olduu sylenebilir. Ya Praxitelesin zarif ve hassas tipleri mbalaal bir ekilde taklit edilmi ve bu neticede yavan bir hassasiyetle dejenere olmu, yahut da Scopasn iddet ve his taraf daha da ileri gtrlerek nihayet Perikles devrinin sakin ve vakur figrlerine taban tabana zt huzursuz ekiller vcut bulmutur. Helenistik devirde mimarlar kadar heykeltralar iin de kabiliyetlerini gsterebilecekleri geni bir alma sahas mevcuttur. Zira artk kral saraylarndan baka resmi meydan ve galerilere krallarn yahut dier mhim ahsiyetlerin, ktphanelerde ise bilim adamlarnn heykel ve bstleriyle sslemek adet olmutur. Bu devirde Bergama kudretli bir kraliyetin merkezi vaziyetine geerek nemli bir rol oynamaya balar. ve ikinci asrlarda kah Galatlar, kah Selevkitlere kar kazanlan zaferlerle kralln hudutlar Anadolunun byk bir ksmn iine alacak kadar genilemi ve bataki kudretli krallar Bergama ehrini

63

gerek kltr, gerek ticaret ve ekonomi, gerekse sanat bakmlarndan devrin en faal bir merkezi haline getirerek abidevi eserlerle sslemilerdir. Bergama abidevi heykeltraisinin douuna yol aan bu faal devre aa yukar yz senelik bir zaman erevesine girer. Devam sresi ancak nesli iine alarak, nc asrn son eyreinden ikinci asrn birinci yarsna kadar varmaktadr. Acaba Bergamann bu verimli sanat devresi hakknda antik mellifler bizi ne ekilde tenvir ediyorlar? Maalesef yazl kaynaklardan edindiimiz malumat hem pek czi, hem de sarih deildir. Plinius bile bize pek az ey anlatr. Hatta hepimizi hayrete dren bir izahta bulunarak der ki : Lysippos ve mektebinin faaliyeti hitam bulduktan sonra sivrilen heykeltralar yoktur. Lysippos devrini bir durgunluk devresi takip eder ve ancak 156nc Olympiad ylnda (M.. 156-153) yeniden bir canlanma vuku bulur. Plinius, Attalos ve Eumenesin hkmdarlk devreleri iinse unlar sylemektedir : Attalos ve Eumenesin Galatlarla muharebeleri sigonos, Phyromachos, Stratonikos ve Antigonos adl sanatkarlar grubu tarafndan tasvir edilmitir. Yine Plinius beinci bir sanatkar olarak gsterdii Epigonos hakknda ise : Borozanc ve l anasna sarlm ocuk tasvirleri ile seleflerini geride brakt. demektedir. Pausanias da buna ilaveten : Atina akropolnn gney duvarna yakn bir yerde devlerin , Atinallarn Amazonlara ve Marathonda Perslere kar muharebeleri ile Galatlarn Mizyada bozguna uratlmas tasvir edilmitir ki, bunlar Attalos tarafndan diktirilmi adak hediyeleri olup her iki figr aa yukar iki elle boydadr. eklinde bir kayt geer. Plutaroha gre bu gigantomahi heykellerinden Dionysos figr frtna esnasnda akropolden tiyatroya umutur ki, bu hadise heykellerin bronzdan olduunu ima ediyor. Nihayet Ampelius yle yazmaktadr : Bergamada 40 ayak ykseklikte mermerden byk altar devlerle sava gsteren kolosal kabartmalarla sslenmitir. Literatrde geen bu zayf ve mphem tarifler ancak Almanlarn Bergamadaki verimli hafriyatlar neticesinde bir mana kazanabilmitir. Kazlarda Attalitlerin adak eserlerinin kaide inskripsionlarndan bir ksm ortaya karldktan baka ki bunlarn bazlarnda Plinius tarafndan zikredilen heykeltra adlar da ksmen kalmtr Ampeliusun tarif ettii Altara ait de bol miktarda rlyef paralar bulunmutur. Bu buluntulara, Bergama orijinallerinden yaplan Roma kopyalarna ve yazl kaynaklara dayanarak Arkeologlar Bergama heykeltraisini gruba ayrmak imkann bulmulardr : lk Ykselme Devri : ki bu devir en karakteristik rneklerini Bergamada Galatlara kar Attalos I (241-197) tarafndan kazanlan zaferler dolaysyla dikilen ve bize ancak kopyalar intikal eden tabii cesametteki Galat heykelleri ile vermektedir. Olgunlama Devri : Eumenes II (197-159) zamannda yapld dnlen gelikin barok sluptaki byk altar rlyefleri ile karakterize edilir. zlme Devri : Atina akropolnde dikilmi olan bronz heykellerin mermer kopyalar olduklar dnlen Attalos I devrine ait (159-138) Amazon, Galat, Pers ve Gigantlarn insan boyundan kk ebattaki heykellerinde hususiyetlerini gsterir. u halde ettiimiz durum yukarda sylediklerimizi teyit etmektedir. Yani Bergama Krall tarihinin parlak devresi ile heykeltrai inkiaf paralel olarak gider. imdi incelemelerimiz iin bunun kadar nemli olacak baka bir noktay gzden geirelim.

64

Acaba Bergama mektebine giden sanatkarlar mahalli midir? Kitabeler ve dier yazl kaynaklardan rendiklerimiz, heykeltralarn hepsinin Bergamal olmadklar yolundadr. Erken heykeltralar arasnda mesela Stratonikos Kyzikoslu, Antigonos muhtemelen Euboeal, Pyromachos ve Euktemonun olu Nikeratos Atinal idi. Sonra yine biliyoruz ki Lysippos oullar ve talebelerinin bir ksm babalarnn doum yeri olan Sikyonda kaldklar halde, dier bir ksm anavatandan ayrlarak dounun Helenistik ehirlerine yerlemiler ve Lysippos tesirlerini buralara kadar yaymlard. Vaziyet gsteriyor ki, Bergama byyp zenginletike Grek dnyasnn muhtelif ksmlarndan sanat duyu ve grleri baka baka olan bir takm artistler Bergama krallar tarafndan zaferlerini ebediletirmek, hem de ehri sslemek zere celp edilmilerdir. phesiz ki byle heykeltralar sadece Bergama deil dier baka kalknm Helenistik ehirlere de arlmt. Birbirinden uzak yerlerde bu devre Helenistik sanatnda grlen yeknesakln izah budur.

BERGAMA HEYKEL SANATININ SANAT TARHNE ETKLER Bergama heykeltrai sanatn biz nc asrn ortalarndan Attalos I devrinden- balattk. Halbuki Bergama Krall bundan aa yukar yarm asr nce Phileteiros I (282-263) tarafndan kurulmutu. 282den Attalos Iin culus yl olan 241 senesine kadar acaba Bergamada hibir sanat faaliyeti mevcut deil midir? gibi bir sual akla geliyor. Athenay ehrin ba ilahesi mertebesine ykselten kraln Phileteiros olduunu biliyoruz. Ona ayrlan kutsal sahada imar faaliyetine giriildii zaman sanatkarlarn hepsi dardan getirtilmi olmalyd. Zira idari bir merkez halini alan Bergama, tarih sayfasn byk bir hamle ile aarken siyasi sahada kazanmaya balad nemi abideviletirmek iin ihtimal zanaatkar seviyesini aamayan bir takm mahalli mimar ve heykeltralaryla yetitirmi olamaz.

Hermafrodit

Eros

Civarda llionda Lysimachos zamannda yaplan bir mabet, metoplaryla devrin en bata gelen eserleri arasnda saylyordu. Phileteirosun Lysimmachos ile olan alakas malumumuzdur. Bu itibarla llion sanatkarlarnn Bergamaya arlm bulunmalar pek muhtemeldir.

65

llion mabedinin kuzey- dou metoplarndan 4 atl arabasyla Helios figrnden ba ksm ile gemitir. Bu ba 4. asr ilah balarna dayanmaktadr. Normalden daha byk bir Zeus ba da yine 4. asr tradiyonunu devam ettirir. Ve Briaxis balarn hatrlatr. u halde illion ustalar Yunanistan sanat mekteplerinden tesir almlardr. Hatta buradan da yetimi olabilirler. Zira ne llion ne de Aisiada baka bir ehirde yeni bir sanat faaliyeti meydana gelmemitir. Ancak Kysikosta byle bir mektep vardr. Yazl kaynaklardan ve hafriyat yaplmam olduu halde harabelerden, Kysikosun Kkasyann en parlak Grek ehirlerinden biri olduu anlalyor. Burada Arkaik devre kadar kan birok rlyef ve heykel bulunmutur. llion iin dndklerimizi Kysikos iin de dnebiliriz. Nitekim kaynaklar Bergamann kuruluundan beri Kysikosla olan mnasebetini kaydetmektedir. Phileteiros zamannda ufak tefek siparileri karlayabilecek yerli atlyeler kurulmu olabilecei de akla geliyor. Mesela kaba bir iilik gsteren bir Phileteiros bann byle bir atlyeden km olabilecei dnlebilir. Acaba bu devrede daha mhim eserler yaplm mdr? Bunu bilmiyoruz. Belki yaplm fakat, Athena mahalli deitirilirken kaybolmutur. Phileteirosun Athena iin yaptrd Dor mabedinin kalntlar arasnda kltle alakal bir rlyef bulunmutur. Burada ortada Athena bir kaide zerinde hieratik pozda banda mifer, kaldrd sa elinde mzrak, solunda ise kalkann tuttuu halde gsterilmitir. nce hiton zerine atlm manto sa omzu akta brakmaktadr. Belde kuma kvrmlar kemer zerine dklr. Etekler ortada krlang kuyruu eklinde toplanmtr. Bu figr tasvir tarzyla bizi 4. asr ekillerine gtrmektedir. Demeter mahalli ile ilgili klt kabartmas Romallar devrinde deitirilen temenosun gney odalarndan birinde bulunmutur. Demeter sol elinde bir meale, sanda kurban tasviriyle bir sunak yannda durmaktadr . Mabedin pronaosunda da bir heykele ait paralar bulunmutur . Bunlarn klt heykeliyle alakas yoktur. Mamafih ileni tarz 3. asr balarna ait olduklarn gsteriyor. Ba, Praxitelesten sonraki bir devre girer. Elbisenin yumuak kvrmlar klasik tradisyonu devam ettirmektedir. Kybeleye ait mukaddes mahalde ise bulunan alak bir kaideye gre oturan bir klt heykeli mevcut olmalyd. Demek ki balangta Bergamada sanat dinin hizmetindeydi. Fakat bu, orijinaliteleri olmayan basit heykel ve rlyeflerde yarm asr sonrasnn gelimi sanat numunelerinin nclerini bo yere ararz. Attalos Iin zafer abideleri birdenbire byk bir srpriz eklinde yepyeni bir tarz ve fevkalade mtekamil bir sanat gelenei ile karmza karlar. Mamafih bunun kadar byk ikinci bir srpriz daha nmze konuyor; Attalos muazzam ve muazzam olduu derecede de mhim bir eseri olan Byk Zafer Antn Epigonos adl yerli bir ustaya sipari etmi bulunmaktadr . Richter Helenistik devirde Bergama, Rodos, skenderiye ve Antiochia gibi mektepler kabul etmenin yanl olduunu, aslnda Grek heykeltralarnn anavatan zayflaynca bu yerlere g ederek bir takm yeni stiller meydana gelmesinde amil olduklarn kabul eder. Bu fikir ancak ksmen doru olabilir. Bergamann ilk byk heykeltrai eserlerinden birinin yerli bir ustaya verilmesi Richter tezindeki noksan ortaya koyuyor. Epigonos eserini eski sembolik ekilde deil fakat realist bir tarzda, len, yaralanan, savaanlarla hakiki bir mcadele temas eklinde ilemitir ki, bu kraln m ? yoksa heykeltran kendi fikri miydi ? mehulmzdr. Dmanlarn byk korkusu ve afallam halleri fizyonomide aksettirilerek mcadelenin bir yok etme saval olduu belirtilmitir. Byle hakiki bir mcadele skender lahti ve mozaiinde de gsterilmiti. Fakat skender lahtinde ifadeler ve hareketler daha llyd. Bununla beraber mcadele

66

gruplarnn tanziminde her halde lahir muharebe abidesine rnek olmutu. Mamafih Galler Abidesinde baka bir ehre; yenilik yolunda atlm ikinci bir admla karlayoruz. Bu defa bir muharebenin mcadele safhas deil, fakat kaybedilen bir savan maluplar zerindeki tesiri gsterilmitir. Bunun iin ehrelerde pathetic ifadeler daha ardr. Baka bir yenilik, barbar tiplerinin bu devre Bergama sanatnda domu oluudur. Geri Atinada Chrysippos aa yukar Epigonosla ayn zamanda yaam ve o da ehrelerde psiik ifadelere yer vermise de burada ki yenilik bu ifadelerin barbar karakterine uydurulmu olmasndadr. Bergama sanatnn yaratt bu barbar tipi klieleerek asrlar boyunca ayn hususiyetlerle verilmek suretiyle devam etmitir. Zafer ant tipi 3. asr iin karakteristik olan en muhteem rneklerini Bergamada vermitir. Geri Samothrace Nikesi de bir zafer adna dikilmise de Bergamada artk sembolik Nike tasvirlerinden uzaklalarak bu yolda da bir yenilik yaratlmtr.

Nike

Eumenes II devrinde inkiaf ayn yolda ilerleyerek Bergama sunanda pathetic slup ahikasna varr. u halde bu devrenin bir nesil nceki sanatla balants mevcut olup, bu benzerlik tespit edilebilir. Frizde Galat tipleri tekrarlanmtr. Geri dier Helenistik mekteplerin baz unsurlar da bu arada kendilerini gsterirse de, bunlar sanatkarlara ayrlan muayyen paralara mnhasr kalm motiflerden ileri gidemeyip btnn seyrini deitirmezler. Mesela draperi onyaya civar adalardan alnm olabilir. 180 senelerinde yaplm bir Rodos eseri Samothrace Nikesinde dalgalanan kuman incelik ve kalnlk gibi hususiyetleri ve canll fevkalade stn bir ekilde verilmiti. Eumenes II devrinde Bergama sanat inkiafn tamamlarken bir taraftan baz yenilikler de ortaya atlmtr. Detay natralizmi bu devrede domu, hikayeci slup ilk rneklerini yine bu devrede vermitir. Mamafih Bergama sanat bu en

67

verimli devresini idrak ettikten sonra yaratcl arabuk yerini iddetli bir zlmeye terk eder. Attalos II devrinde artk nadiren bir orijinaliteyle karlayoruz. Eserlerin heyeti umumiyesinde bir donmuluk husule geliyor. Btn bu tetkiklerimiz yukarda da belirttiimiz gibi sanatn verimlilii bahsinde politik stnln ne derece mhim bir rol oynadn gstermektedir. lham verecek harpler zaferler gibi tarihi olaylarn yokluu ve zenginlik kaynaklarnn azalmas Bergama abidevi sanatna en byk darbeyi indirmitir. Ayn hal Atinann parlak devri ve sonrasnda da mahede edilebilir. Alexandria ve Antiochiann Helenistik tarihteki rolleri Bergamannki kadar nemli deildir. Nitekim bu yerlerde abidevi heykel gelenei geliememitir. Geri bu ehirlerde de birka byk sanatkar yetimise de bunlar eserlerinde fazla yaratclk gsterememilerdir. skenderiye ilk zamanlarda Attika tesirinde kalm, sonra yerli motifler de sanata girerek bir Craeco-Aegyip sanat karm meydana gelmitir. Antiochiada geri Eutychidesin Tychesi ve Isparta iin yapt Murotas Nehir heykeli gibi mehur eserler de grlyorsa da, Grek ve dou motiflerini sanatkar bunlarda da kendisinden fazla bir ey ilave etmeksizin tekrarlamtr. Halbuki Bergamada klasik tesirlere ramen devaml bir inkiaf gsteren ve trl yenilikler ve orijinalitelerle karmza kan bir slubun mevcudiyeti inkar edilemez. Buna mukabil anavatan bilhassa Atticada bu devir sanatnda muhafazakar kalnarak Klasizm cereyan devam ettirilmitir. u halde Bergamadaki ilerleyie mukabil fakirleen Yunanistanda bir durgunluk, eski aheserleri taklidden ileri gidemeyen bir ksr devre ile karlayoruz. Halbuki krallk devri Bergamasnda Klasik devir eserlerinin kopyalar yapld zaman bile bunlarn serbest reprodksionlar olmasna dikkat edilmiti. Ephesos ve Tralleste sanat faaliyetleri ge Helenistik devirde balar. Buna mukabil Rodosta, ehir, adann bakenti olduktan sonra sanat dier Helenistik ehirlere tesirde bulunabilecek kadar ilerleyerek karmza kmaktadr. Rodosun stn mevkii asr devam etmitir. Burada yaplan heykellerde Scopasn elemli ehreleri, Lysipposun fevkalade hareketli atlet balar devam ettirilmitir. Pliniustan Rodosta abidevi sklptrn de mevcut olduunu reniyoruz. Adaya ait malumat verilirken 100 Kolostan da bahis geer. Mamafih Rodosta nceleri sanat dinin emrinde kalmtr. Bergamadaki gibi politik bir mahiyet tamaz. Helios Balar indos Athenasnn kolossal ba buna misal olarak gsterilebilir. Btn tetkiklerimiz Bergamann almaktan ok verme vaziyetinde olduunu gsteriyor. Pathetic stil Bergamada olgunlatktan sonra Delos, Cos ve Efeste grld gibi Kk Asyaya, hatta Lykosura Despoina mabedinde tespit ettiimiz zere Yunan karasna kadar yaylmtr. Fakat bu tesirler ksa srelidir, pathetic slubun yerine sratle daha sade birer slup kaim olur. Mamafih M.. I. asrda Bergama pathetic slubu mbalaal bir ekilde yeniden ortaya kmaktadr. Buna misal olarak Laokoon grubunu gsterebiliriz. Bergama pathetic stilin tesirleri talyaya kadar yaylmtr. Etrsk lahitleri ve urnlar zerindeki kabartmalarda bunu mahede edebiliriz. Tarquiniden Tomba del Tifonedeki boyal figrlerde ylan ayakl ve kanatl demonlar pathetic ehreler ve rzgarla uuan salaryla altar frizinin gen gigantlarn hatrlatrlar. Ayn ekil ge Etrsk balarnda yine kendini gsterir. I. asrn ilk yarsna ait Bolsenadan bir kadn ba, Arezzoda bir mabedin at sklptr arasnda yine bir kadn ba, Roma Tapariden bir sra ba tpk Bergamadaki gibi mbalaal derecede pathetic ekiller gsterirler. Romada klasizm cereyannn meydana gelmesi Bergama yoluyla olmutur. Daha Bergama sunanda kendini hissettirmeye balayan klasik tesirler Eumenes II devrinden sonra daha da artm bulunmaktayd. Bunu almalarmzda birok misallerle tespit ettik.

68

Rodos ve Delosta II. Asrdan itibaren grlmeye balayan Klassisist eserler Bergamada husule gelen bu meyli devam ettirmilerdir. Helenistik Dou Romann eline getikten sonra Kk Asya uzun sren bir sulh ve skun devresine kavumu ve bu kendini devrin sanatnda da hissettirmitir. Halbuki Roma Marcus Avrelius devrinde dou ve batdan devaml istilalara uramaya balaynca Bergamann mcadeleci ruhla yaratt barbar tipleri tekrar rabet grr. Bundan baka Bergamada gelien portre sanat da Roma portrecilii zerinde messir olmutur. Bergama sanat periodlar Rnesanstan sonraki Barok ve Rokoko ile mukayese edilmitir. Wlfflin, (Renaissnce und Barock) adl eserinde Barokun belirli bir devre bal olmayp, tarihin eitli devrelerinde tezahr ettii fikrini ortaya atan biri olarak bu mukayesiyi yapmtr. Yine Wlffline gre bu yeni Barokta formlarda dalma mevcuttur, konturlar geicidir. Burada ise devamllk grlr. Bu itibarla byle bir karlatrma zahiridir. Zaten Rokoko Bergama ruhuna pek uymadndan bu neviden eserler pek azdr. stelik Rokoko burada dierindeki gibi Baroktan sonra gelmeyip onunla paralel olarak devam eder. Her devrin muayyen noktalarla karakterize edilen ve umumi olan slubu yannda daha muayyen; bir devletin hudutlar iine sabilen mahalli sluplar da mevcuttur ki bunlarn ayn zaman iinde baka baka yerlerde esaslar bir olduu halde ayr istikametlerde gelimesi zerinde o kavmin tarihi messir olmutur. Helenistik mektepler arasnda sanatkar ve fikir mbadelesi mevcudiyetine ramen aa yukar her mektep devrin umumi cereyanlar yannda mahalli geleneklerin korunmasn da bilmitir. Bunun iin imdiye kadar Helenistik devir mekteplerini birbirlerinden ayran hususiyetler ve bu hususiyetlerin gelimesi tam olarak tespit edilemediyse bu; bu yolda yaplan almalarn yetersizlii ve ancak ok yakn bir maziye sahip bulunmasndandr. Bu konudaki her geen gn deien ve eksiklerimizi tamamlayan bilgilerimizi Arkeolojik kazlarn bizlere kazandrd belgeler nda srekli yenilendiini ve her bulunan yeni paralar bizi bilginin kayna olarak dnemin bu sanatta ulat k hznn boyutlarn da, ortaya koyacaktr.

Tanralar

Bergama Heykeltrana ait en nemli yaptlarndan olan Bergama Suna heykeltralk yaptlar Berlindeki Bergama Mzesinde sergilenmektedir. stanbul Arkeoloji Mzesinde yalnzca tek bir kadn ba bulunmaktadr. Bu ba son zamanlarda H. Luschey tarafndan sunan kuzey frizindeki Aphroditin bulunmayan ba olarak tanmlanmtr. Son kazlar srasnda Bergamadaki Asklepionun stunlu yolunda ele geen ve tamamen Bergama stilinde olan sakall bir ba ise Bergama mzesinde bulunmaktadr. Bu ok gzel, ancak normalden

69

daha byk olan bu ba sunak frizinden deildir. Bununla beraber M.. 2. yzyln ilk yarsnda ortaya kan Bergama Heykeltralk Okulunun, esiz bir rneidir. Bergama Mzesinde sergilenen dier bir gen adam bann ise sunaktaki Telephos Frizinde kl tayan bir kiiye ait olduu Luschey tarafndan saptanmtr. Gelecekte Helenizm sanatnn bu mphem ve muallakta kalm mektepler meselesinin daha etrafl ekilde ele alnarak incelenmesi ve problemlerinin halline allmasn temenni ederiz. BERGAMADAK ESERLER ORTAYA IKARAN ARKEOLOJK KAZILARIN BALAMASI yk, Alman yol mhendisi Carl Humann 1869 ylnda Osmanl hkmeti iin Bergama-Dikili arasndaki yolun etdn yaparken iilerin ona getirdii kabartmal talarla balar. Humann, Zeus Sunann paralarn Bergama Akropolndeki Heroon ve Yukar Agora arasnda kalan; bir Bizans duvarnn iinde bulur ve burada yedi yl kaz yapar. Bergama Akropolis kazlar ve Restorasyon almalar stanbul Alman Arkeoloji Ensttis tarafndan gnmzde de srdrlmektedir. Bugn Berlindeki Pergamon Mzesinde tmyle yeniden kurulan muhteem sunan yerine, Bergamadaki eski dnemlerin ihtiamn Roma mparatoru Traianusa adanm mabetin stunlar Akrepoln yeni sileti olarak sslemektedir. Zeus Suna, gnmzde bir am aacnn glgesinde bu gnk Bergamay seyreden temelleri ise daha sonraki yllarda 1878-1886 da kazlarn yaplmasna sebep oldu. lk kazlar gerekletiren ve bu gnde mezar Akropolde bulunan Carl Humann bu kazlar kendisi aadaki satrlarda anlatr. Pergamonda ziyaretilerim vard : Karm zmirden, Berlinli Dr. Boretius ise yapt dou gezisi srasnda zmirden geerken uramt. Ziyaretileri, arka ksm dnda, ilenmi yz ise molozlara bakan platform duvarn grmeleri iin kaleye davet ettiim gn 21 Temmuz 1879 tarihini takvimler kaydetmekteydi. Bizler yukar ktmz srada, gkyznde yedi tane kartal bir daire oluturmulard. Bu byk bir ansa iaretti. lk platform ykld ve kvrlm bacaklaryla duran bir gigant srtn bize gsteriyordu . Sola doru yneliyordu. Sol elinde bir aslan postu vard. Maalesef bildiimiz platformlarn hibirisine uymuyor dedim. kincisi de devrildi . Gsn gsteren muhteem bir tanr, ylesine gl ylesine gzel, sanki hi kimsenin daha nce grmedii gibi . Omuzlarnda bir manto aslyd, genice alm bacaklarnn stne kadar iniyordu bu manto . Bu platform da bildiklerimizden hibirine uymuyor ! nc platformda ise ayakta duran zayf bir gigant vard . Sol eli sa omuzunu tutuyordu. Sa eli ise sanki felli gibi duruyordu. Topraklar temizlerken drdnc platform dt : Bir gigant srtn kayalara yaslam, imek baldrn delip gemi . Sanki yaknmda hissediyorum, Zeus ! Heyecanla drdnc platformu incelemeye koyuldum . nc bulunan ilk bulunana uyuyordu . Byk Gigantn kvrk ylan, diz km gigantn bulunduu platforma kadar gidiyordu. Bu platformun ise st ksm yoktu . Ama devrilmi olann stnde savat aka grlyordu . Byk tanrya kar m savayordu ? Gerekten yle; elbisesinin altndaki sol aya, diz km gigantn arkasnda kayboluyordu. de birbirine uyuyor diye bardm. Drdncs de dierlerine uyuyor; imein arpt gigant yere doru dyordu . Sevinten titriyordum. Bir para daha geliyor . Aslan postu, byk bir gigantn kolu, kars ise karma kark; ylanlar-egis ! Zeus bu ! yle byk, yle gzel bir eser ki, sanki dnyaya bir kez daha hediye edilmiti. Bylece almalarmz doruk noktasna ulat . Athena grubu, kendisini tamamlayan paralara kavutu. Bizler derinden etkilenmi mutlu insan, muhteem

70

buluntunun nnde kalakaldk, taa ki ben Zeustan (Zeus Suna ) aa inip mutluluk gzyalar dknceye dek te byle gzyalaryla bulunan tapnak iki senelik alma sonunda tmyle aa karld. Berlindeki Pergamon Mzesinde yeniden birletirildi. Bu hzn hikaye ile balayan bu serven byle srerken Anadolunun her kar topranda antik yerleim alanlarnda dier yabanc aratrmaclar cirit atarken, kmadk tepe bakmadk ta brakmadlar. 1874 ylnda karlan lk Asar Atika Nizamnamesini takiben, 1884 ylnda Osman Hamdi Beyin hazrlad yeni Asar Antika Nizamnamesi de bu yamalamay durduramamtr. Bergamada Carl Humannla balayan Bergama kazlarnn serveni ki Dnya sava yllar hari kesintisiz olarak gnmzde de srmektedir.

BERGAMA KRALLII HELENSTK DNEM ESERLER ATHENA POLAS NKEPHOROS MABED

Athena, sanatn ve bilimin koruyucusu olduu gibi, kentin de koruyucusu ve zafer mjdeleyicisi idi. Bergamada uzun sre yerleen tanra Athena kltnn kuruluunu efsane Augeye atfeder. Mysia kral Telephosun annesi ve Tegeadaki Athena Alsa madenin rahibesi olan bu kadn Meysine ehri Akropol zerindeki bir mabedi Athenaya vakfetmitir. Mabet eski bir klt heykelini muhafaza etmekteydi. Bu da Akropolde tanraya uzun mddet tapndn gsterir. Romallar devrinde tanra Athena Polias Nikephoros ismini tad. Bu ismin grld, kraliyet devrinin en eski kitabesi M.. 149-148 yllarnda halkn bu tanraya halkn yapt bir ithaftr. Eumenes I, dneminde ona vasflandrma da; sadece Athena, veya Athena, Areia denilirdi. Fakat, Attalos I, dneminde ilk ithaflarnda tanra, Nikephoros ismini alyordu. Bu, Bergama tanrasnn resmi isimlendirmesi olarak kalacaktr. Attalosun hkm srd srada tanrann ismine ilave edilmi olan bu sfat, onun tarafndan Bergama ordularna gsterilen himaye dolaysyla verilmitir. Ayn kral paralara Athenann oturmu ve sa elinde Philetairos isminin stne zafer tacn kaldran resmini basyor. Mabedin yeri, Bergama Akropolnn manzaras gzel bir tarafna ina edilmitir. Bu teras ehrin ekirdeini tekil etmekte ve krallk devrinde ehir geniletilirken buras zel bir surla evrilmitir. Bunun iin de mabet, olduka kenara Athena itilmi vaziyette dimdik ayakta duruyordu. Athena Polias Mabedinin yerini tam olarak tayin edebilmemiz iin etrafndaki yaplar belirtelim. Zirvenin birka metre aasnda dzlkte Traian Mabedi ve bunun 9m. altndaki terasn gneybat kesinde ise Athena Polias Mabedi bulunmaktadr. Athena terasnn 24 metre aasnda yer alan platformda ise Zeus Soter suna iin dzletirilmi alan, daha aada ise Pazar yeri

71

mevcuttur. Bat yamacnda krallk devrine ait bir tiyatro, dou tarafnda ise antik bir yol bulunmaktayd.

Athena Kutsal Alan (Akropol)

1897 ylnda zirvede balayan kazlar neticesi Traian Mabedi bulununca,Athena Polias Mabedinin nerede olabilecei dncesi ortaya kmtr.Stiller, mabedin nerede olabilecei hakknda tahmin yrtm .R. Bohn ise yamacn altnda dank olarak duran yap kalntlarnn 1880 ylnda yaplan kazlar sonucunda kati olarak tehis etmi ve Athena Polias Mabedini incelemitir. Bizans dneminde M.S.VI. yzylda bu alanda ina edilen kilise yznden tapnak, temellerine kadar sklm olarak ortaya karld halde R.BOHN gayretli bir alma ile burasnn rekonstrksiyonunu yapmay Athena Tapna baarmtr. Tapnan kuzeyini kapsayan, douya doru devam eden bir kilisenin mermer demesi kazda bulunmutur. Kilisenin evresinde byk ksm kayalara oyulan mezarlar, eskizleri silmitir. Tapnan malzemesi ile yaplm olan Bizans kilisesinin duvarlar yklnca iinden birok antik kalnt karlmtr. Bu kalntlar zerinde bulunan yazl bir stun parasnda Bunu Artemonun olu senin iin dikti. Ey Tritondan doan tanra! cmlesine gre kalenin en eski kutsal blgesi olan burasnn Athena Poliasa adanm olduu anlalmtr.

72

MABEDN ARKEOLOJK VE SANAT TARH AISINDAN DEERLENDRLMES Mabet, Dor nizamnda olup peripterostur. Dikdrtgen eklindeki krepis dtan da 22,5 m. Uzunluk, 13,2 m. genilik gstermektedir. Sakl kalmas gereken kaide temelinin alt ksm zerine, bir para geriye kaydrlarak oturtulmu krepisin st ta dizisi, stylobatn zerine yerletirildii ilk basamak tekil ederdi. Krepis iki basamakldr. Stoalarn cephe sistemi Attalos IInin Atinada ina ettirmi olduu stoaya benzemektedir. H.Thombsona gre ok az fark vardr. Atinadaki Attalosun stoasnn da alt kat dor, st kat iyon nizamndadr. Bergamadan farkl olan; Atinada 3, Bergamada 4 krepise sahiptir. Alt kat stunlarnn st ksm yivli,alt ksm yivsizdir.Aks mesafesi daha azdr. st katta ion stunlar arasnda korkuluk levhalar mevcuttur. Atinadakinin, Bergamaya gre bir dier fark; Bergamadakiler kabartmal, Atinadaki ise, sadece kafes tezyinat mevcuttur. Bir dier sunakta Assostaki Agorann stoasnda Athena Poliasn portiklerine benzemektedir. Stun balklar ynnden ele alrsak; Palmiye eklinde stun balna M.. 7. asrda Neandria mabedinde rastlanmtr. Bu rnein dier deiik ekilleri Lesbos Midilli Adasnda Mytilene, nape ve kuzeybat kk Asyadaki (Aigai), Larissada grlmektedir. Bundan baka Delphideki Massalia ve Klozomanai, hazine binalarndaki ayn stun balklarna rastlyoruz. Yaylma sahasna gre bu balk ekline Aiolya bal ad verilmitir. Yaprak firizinin ekli Lesbos Nizamda denilmektedir. Bu stun bal kvrmlar yon stun balklarndan bsbtn farkldr. Lesbos Nizam, Arkaik devirde sona erer. Bugn Berlin mzesinde kurulu olarak duran bu yapnn stun akslar arasnda, triglif, drt methop mevcuttur. Dor tarz stun balklar, detay bakmndan stoannkinden biraz farkldr. Arkhidrav ise l ve profil bakmndan stoannki ile ayndr. st katn triglif frizi ise tamamen farkldr. Burada stoalarn triglif frizinden daha zengin bir ssleme, sanat tarafndan arand grlr. Biraz ar fakat ok dekoratif grnl frizi dolatrmtr. Frizin uzunluu 2.48 m.dir. Propylonun alt katnn arkhidrav zerinde ziyaretilerin gzne arpan u ifade okunur.( Kral Eumenes, Athenaya vakfetti ). Bat cephesinin bir ksm zerinde krepisin demesi, ilave bir basamak tekil edecek ekilde yontulmutur. Stiylobatn lleri ise 12,27m. Genilik, uzunluk 21,77 m. dir. Pretorn, kuzey ve gney cephelerde 6 stun, uzun taraflarda ise 10 stun ihtiva etmekteydi. Stunlarn ykseklii 5,26 m. taban ap ortalama 0,75 m. st ksmnn ap ise 0,60 m., dir. Stun kasnaklar birbirine eit olmayan ykseklikler gsteren trahitten yaplmtr. Stun gvdeleri yivsizdir. Stun akslar arasnda iki triglif, methop yer almtr. Eumenes IInin Galatlara, Suriyelilere ve Makedonyallara kar kazand zaferden sonra, Kutsal alann dou ve kuzey taraflarna iki katl stoalar ina ettirmi, akropol kapsnn hemen arka tarafnda da buraya girii salayan alt kat dor dzeninde, st kat da on dzeninde iki katl antsal bir propylon yaptrmtr. Almanyaya gtrlm olan bu antsal kapnn talar Berlin Pergamon Mzesinde gerekletirilen bir rekonstrksiyonla yerlerine oturtularak yeni batan ortaya karlmtr. Athena Polias Nikephoros mabedi, Helenistik devirde dier dor mabetlerinde grdmz normal ekil ve normal triglif adedini muhafaza etmekteydi. Bu mabedin en byk zellii; sellay genilemesine ikiye blen bir duvarn mevcut olmasdr. Sella Athena Zeus kltne tahsis edilmitir. Yani bir tarafta Athenaya dier tarafta Zeusa ibadet edilmekte idi. Bundan baka ift klte sahip mabetler arasnda unlar sayabiliriz: Sardesteki Artemis Mabedinin sellas imparatorluk devrinde Antonius Fius zamannda ince bir duvarla ikiye ayrlmtr. Sellann bat blmnde Artemisi dou blmnde ise imparatorie Faustinann,

73

imparator Antoninas Pius ile birlikte ibadet grdkleri bilinmektedir. Ayrca 6. asrn ikinci yarsnda yaplm olan Korinth Apollon mabedi, Apollon-Artemis kltne sahiptir. Bergama da kazlarda ortaya karlan, iki stoann korkuluk levhalarnn says 43tr. Propylonuda hesaba katarsak stoalarn st katnda 48 kabartmal levha bulunmas icap ederdi. Ancak bu levhalarn bei tam, bei ise yarm ele gemi, bundan baka birok irili ufakl para mevcuttur. Bu levhalarda ilenen kompozisyon; tam ortada araba kasas, dz kabzal kl mzrak, kalkan mifer, araba tekerlekleri,zrhlar,baln iki yannda at kuyruu sarkmaktadr.Eer heyleltra bu silahlar Bergamada muhafaza edilen modellere gre kopya ettiyse, meraka deer sava ganimetleri, Attalos I, in ok savat Frigya ve Karya sava meydanlarndan toplamal idiler. Dier bir kabartmada, gerek Attalos gerekse Eumenes II, tarafndan kazanlm bir deniz zaferi kompozisyonu ilenmitir. M..190-180 yllar arasnda Eumenes II, tarafndan yaptrlan Athena polias Nikephoros Mabedinin kuzey ve dou stoalarn, bunlarn st kat korkuluk levhalar zerinde bulunan silah kabartmalar zerinde Grek silahlar, karmtr ki byle durum ok deiiktir. Attalos ve Eumenesin sk sk arptklar dmanlarnn silahlar birbirinden farkl idi. Bergamallarn nemli rakipleri unlardr. Makedonyallar Suriyeliler, Galatlar, Frigyallar, Lidyallar,Pontuslar, Bitinyallardr. Bu kadar kark dmanla arpan Bergamallarn, muhtelif silahlar lkelerine getirmeleri ok tabidir. Bu sebepten Eumenes II, dnemi sanatkarlarnn levhalar zerinde guruplandrdklar silah eitlilii kolayca izah edilebilir. Kabartmalarda Galat silahlar dierlerinden daha byk bir yer igal etmektedir. Gal silahlar hakknda nemli bilgiyi M..S.208 ylnda Galyada kurulmu olan Ariminum kolonisine ait gm sikkelerden renmekteyiz. lk dnemde baslm olan bu paralarn zerinde hcum halinde bir Galyalnn resmi, daha sonraki dnemlerde ise Gal silahlarna ait tasvirler vardr. Burada kalkanlar bir insan rtecek ekildedir. Yunan kalkanlarnn aksine tahtadan yaplm ve zerlerinde basit ssler vard. Zrhlar, uzun kalkanlar, sava arabalar, an eklinde miferler de Galatlarn vastasyla bu blgeye girmitir. eitli silahlarn bir arada resim edilmesini, Eumenesin Athenaya hesap vermesi olarak vasflandrrz. Athenaya unu sylemek istemekteydi. Btn kavimleri yendim ve silahlarn ele geirdim bunu sana borluyum. Korkuluk levhalarnn stili Grek sanatnda bir yeniliktir. Bu skk vaziyette yerletirilmi silahlar, deiik tarzda konmutur. Hellenistik devirde kabartma prensiplerini deitirmi olan resim sanatna ait bir hisle tasvir edilmitir. Burada gl bir realizmle ilenmitir. Athena Polias Nikephoros Mabedinin silah kabartmalarnn, zarif bir kompozisyon meydana getirdiini ve uzun dnem kendi ve kendinden sonraki sanatlara da ilham kayna olmutur. Silah kabartmalarnn bir benzeri ise; madeni zrh kalkan, benzeri Sidenin dou ehir kaps zerinde bulan zrh rnei, Orangedeki, Tiberius kemeri zerindeki kabartma ve S.t. Remydeki Jlierler mezar antnda ayn kompozisyonda zrh kalkanlar ilenmitir. 1942 ylnda Lavkadiada bulunmu olan bir tmls, alt mezar odasnn iindeki fresklerdeki miferler, Bergama kabartmalarndaki miferler gibi konik ekilli ve aln zerinde ince bir erit kapsamaktadr. Makedonya sikkeleri zerinde de, bazen Bergamadaki miferlere tasvirler yer alr. Bergamann bu eiz ustalarnn ina ettii ve sanatlarnn kabartma rnekleri bu yapda ki realizm ile kendilerini Romaya kabul ettirip, Romann yayld alanlarda asrlarca Bergama ekolnn yaamasn salamlardr. Kalntlarn hemen yan banda, kayalara oyularak yaplm 29 basamakl bir tnel, tapna tiyatroya balayan yollardan bir tanesidir. Tapnak alan iinde kalan bir baka kalnt da Hellenistik ada yaplm olduu sanlan bir sarnca aittir.

74

Kutsal alann orta yerinde grlen silindirik biimindeki kalnt ise, ilk dnemlerde Tanra Athenann, Roma dneminde ise M..31-M.S.14 yllar arasnda hkm srm mparator Augustusun bronz heykellerini bir kaide olarak yaplmtr. Athena Polias Mabedinin stoalar gzel ve muntazam bir ssleme sanatnn varln ortaya koyar. Stoalarn cephe sistemi Attalos II, nin Atinada yaptrm olduu stoaya benzemektedir. Aralarnda ok az fark vardr. Atinadaki Attalos stoasnn da alt kat dor, st kat iyon nizamndadr. kademeli krepise sahiptir. Bergamadan farkl olarak deil; drt triglif sistemi tatbik edilmitir. Alt kat stunlarnn st ksm yivli,alt ksm yivsizdir. Aks mesafesi daha azdr. st katta iyon stunlar arasnda korkuluk levhalar mevcuttur. Hellenistik zevk abidevi ve tek ekilli, byk ve dz izgili bir karaktere sahip olan yapda kendini gstermektedir. Hibir unsur bu ahenk uyumluluunu bozamamtr.

DEMETER KUTSAL ALANI Demeter, aslen Greklerden nce Egeli bir kavmin Tanrasdr. Grekler bu ilah kendi tanrlar arasna ithal etmiler ve Grekletirmilerdir. Demeterin arkasnda Kk Asyann ana tanras Kibele gizlidir. Demeteri Grekler ziraat ve bereket tanras ekline sokmulardr. Demeterle, Persofone Greklerden nce her ikisi yeri temsil eden tanralardr. Prof.Dr. Nezahat Baydura gre; ..Demek ki iki ayr kavme aittiler, sonradan bu iki kavmin birlemesi neticesinde iki ilahe ana kz olarak kabul edilmi ve Grek mitolojisindeki Perrofone efsanesi ortaya kmtr. Baz efsanelere gre Demeterin asion adnda bir sevgilisi vardr. Bu, senenin baz aylarnda lp, tekrar dirilmek, anlay ile Kybelenin sevgilisi Attise benzemektedir. Demeter kltnn menei eskiada bugnk Agyia adn tayan yerdedir.Gney Teselya, Demeter kltnn merkezidir. Tebaide, kltn mevcudiyetini sikkeler vastasyla reniyoruz. Kuzey Yunanistanda Demeter kltne az rastlanr. Makedonyada yalnz Amphipolis ve Stoboiada sikkeler, bu kltn varlna iaret eder. Demeter klt Teselyadan iki koldan yaylmtr. Birincisi, gneye doru kara yolunu takip etmi, ikinci kol ise, denizden Girite ulamtr. Bu iki kol orta Yunanistanda tekrar birlemilerdir. Bylece Eleusiste Demeter klt en yksek noktasna ulamtr. Kuzeye doru ise bu klt hi yaylmamtr. Yine bu konuda Prof.Dr. Baydura gre : Buna iki sebep tesir etmitir. 1-Ziraatla sk bir ilgisi olan klt mnbit verimli vadi ve topraklara muhtatr. Bu sebeple dalk blgelere ge yerleebilmitir. 2-Demeter kltne yakn olan Diyonisos klt Trakya halkn tatmin etmitir. Kk Asyada, Demeter klt hibir zaman yerlememitir. nk tanrann, Medlerin deiik isimler altnda ibadet ettii bir rakibi vard. Demeter klt, ancak Dor hexapolisinde ve bilhassa Knidos ve Halikarnasosta yerleebilmitir. Efeste Demeter klt Herodotun (VI, 16) burada geceleri yaplan bir thesmophoros bayramndan, eserinde bahsettiine gre bu klt burada da nem kazanmtr. Bergamada ise, Eumenes I, zamannda paral askerlerin yeminin de Demeter ismi zikredilir. Bu kltn tarihsel sre iinde ortaya k ve yayln

75

ve Bergamaya kadar geliini inceledikten sonra Bergamadaki yayl, geliimi ve etkileri, Bergama hanedannn kurucusu Philetairos M.. 281-263 zamannda ehir duvarlarnn dnda krsal evrede, Demeterin kutsal alan yer alyordu. Bu yaplar, yaztlardan renildiine gre Philetairs ve kardei Eumenes tarafndan M.. 3. yzyln ikinci yarsnda anneleri Boann ansna adanmtr. on dzeninde anteli bir tapnaktr. Roma dnemine kadar mermer stunlar ve alnl ile Korint dzeninde bir prostylosa evrilmitir. Tapnan nndeki olduka byk Hellenistik dnem suna antik dnemde gayet zarif Hellenistik ke voltleriyle sslyd.

Demeter Kutsal Alan

Bergamada aa ehirde Gymnasiumun, kuzeybatsnda ve Hera Mabedinin batsnda byk bir teras zerindedir. Kutsal alan, 1908 den 1911 ylna kadar Eyll Ekim aylarndaki drt mevsimlik aratrmalar sonucunda meydana karlmtr. Demetere ait sahann taraf galerilerle, yalnz dou taraf duvarla evrilidir. Bu duvar zerinde bulunan Grekler devrinden kalma, Roma Devrinde ise iki stunlu bir galeri ilave edilmi olan kapdan kutsal sahann d avlusuna girilir. Gneyde kalan ksmda bir eme ve bir adak ukuru vardr. Kuzey blmde ise asl avluya alan ve yukar ehre balanan yedi basamakl bir merdiven vardr. eme, Exedra biiminde bir Roma Devri yapsdr. Bu emenin inasnda kullanlan byk ta blok kaplamalar daha nce burada mevcut olan daha basit bir Grek emesinden kalmadr. Adak ukuru emenin batsnda birbirine kenetlenmek suretiyle yaplan ukurun alt ksm mermer levhalarla evrilmitir. Bu adak ukurunun bir benzerine Prienedeki Demeter Kutsal alannda rastlyoruz. Bir Bergama sikkesinde Demeter Suna tasvir edilmitir. Sunak ve evresindeki yaplar tarih tasnifi iinde ele alrsak birka devre tespit edebiliriz. Eski Grek devrinde, ehrin yalnz tepeye kurulduu zamandan en son bahsettiimiz duvarlarla evrili olan bir mabet ve bir atlardan ibaret bir Demeter kutsal sahas vard. Fletarios zamannda (M.. 283-263) aa kuzey stoas, tiyatro ve dou civarnn aa ksm yaplm ve mabetle sunak yenilenmitir.

76

Stoalarn Apollonistan evvel mevcut olup olmad hakknda kati hkm verilemiyor. Fakat belki de bat ve gney stoalarn bir ksm bu devre isabet eder.

Demeter Sunandan - Bereket Tanras

Propylonun gney stoasnn kuzey duvar ile birleik vasiyeti bizde bu pheyi uyandryor. Kralie Apollonis zamannda ihtimal kocas Attales I (M.. 241-197) ldkten sonra yani M.. 2.nci asrn balangcnda stoalar ve propylon byk bir inaat deiiklii getirmitir. Sunak ve mabed Apollonis tarafndan dokunulmam Filetarios zamanndaki ekli muhafaza etmilerdir. Esasl son bir deiiklik M.S. 2.nci asrda Antoninus Pius zamannda Kleusis klt tekrar canland srada yaplmtr. Bir Bergamal olan G. Kladius Seilianos Aisimos mabede mermer bir prenses ve esas altara mermer bir kaplama ilave etmitir. n avludaki exedral emenin geirdii deiiklik de bu zamanda olabilir.Bu eme klt temizlii iin kullanlyordu. Gney stoasnda mermerlerle yaplan deiiklik daha sonra olmakla beraber balangc belki bu zamandadr. Ge Roma devrinde kuzey-bat kesinde byk bir deime olmutur. Erken Hristiyanlk devrinde btn kutsal saha tahrip edilmi, mermer paralar ksmen ev, ksmen kilise inasnda kullanlmtr. Demeter kutsal sahas iinde gerek byk heykeller, gerekse kk paralar ele gemitir. Bunlardan da ksaca bahsetmeyi uygun gryoruz. Ancak bunlarn hepsine deil, sanatsal deer ifade eden paralara temas edeceiz. Bunlardan baka mparator, Asklepios, Dipnysos ve kadn heykelleri ile muhtelif cinsten adak eyalar bulunmutur. ARKEOLOJK VE SANAT TARH AISINDAN DEERLENDRLMES Tarasann takviye duvarlar ile Demeter mahzeni arasnda bulunmu olan iki Nike heykeli vardr. Bunlar her halde mimari paralardr. Fakat mabedin akroterlerine mi ait yoksa galerilerin iinden ve ya stnden bir para m olduu bilinemiyor. Boylar, birinin 0,66m., dierinin ki 0,75 m.dir . Bunlarn zerinde

77

grlen kafalar hazinenin kuzey dousunda da bulunmutur. Fakat Nike vcutlarna ait olmaldrlar. Germanikusun kars yal Agripinay tasvir eden bir heykel de bulunmutur. Agripina Asia eyaletinde de halk tarafnda da ok sevilmitir. Lesbosta Demeter Karpoforos namyla zikredilir. Agripinadan bir Lesbos kitabesinde yle bahsedilmektedir. mparator ailesindeki kadnlarn Demeter Karpoforos olarak ibadet grmesi, bu klt isminin ne kadar yaylm olduunun ispatdr. Bir ksm mahzen ve takviye duvarlar arasnda, bir ksm Demeter mabedi yannda 7 tane kabartma para bulunmutur. Bunlardan daha evvel Gymnasiumun orta tarasasnda da ele geirilmitir. zerlerindeki haha iei ve baak tasvirlerinden, Demeter kutsal sahasna ait olduklar anlalmtr. Gymnasium tarasasna tesadfen gitmi olabilirler. Bunlar herhalde ge Roma devrinde gney galerisindeki tadilatta, stunlar arasna konulan korkuluklara aittirler. Bulunan paralardan birinin etraf silme ile tehdit edilmitir. ilik kabadr, noksan olan sa ksmnda Hepding belki gne ve ay altnda yer alt hakimlerinin tasviri olabileceini ileri sryor. Parann ykseklii 0,89 m.dir. Hemen hemen salam bir vaziyette bulunan dier bir parann yanlarnda stunlar kavrayan ukurluklar vardr. n yzde ortada bir elinde kase bir elinde meale ile Demeter ayakta duruyor. Kaln kumatan hiton giymi, zerinde sol omuzdan atlm ksa bir manto var, salar omuzlara dyor, belinde elenk var. Bu tasvire gre belki mabet iinde sol elinde meale, sa elinde kase tutar vaziyette ilahenin bir klt heykeli kabul edilebilir. Kabartmada ilahe kutsal sahas iinde tasvir edilmitir. Sol tarafnda n taraf girlantlarla ssl palmat akroterli bir atlar vardr. Atlarn zerinde kuvvetli alevli bir ate grlyor. Sa tarafta ihtimaml ilenmi yanan bir meale yerden iki yaprak arasndan kyor. Bir dier para asma dallar ile ssldr. Bu tezyinat mabette Dionisosun Demeter ile ilgisini gstermek bakmndan mhimdir. Kutsal sahann dousundaki bina iinde bulunmu bir kabartma Demeter kutsal sahasna aittir. Bir tarafnda bir fiyonk zerindeki iki voltn arasndan iki defa birbirine dolanm iki ylan vcudu kyor ve balar ikinci bir fiyonktan sonra birleiyor. n yzde geni bask bir yaprak zerinde akantus yapraklar ve bir nar, bunun sanda bir baak vardr. Demeter kutsal hazinesinin kuzey dousundan ve Atlarn altndan karlan iki kabartma paradan biri zerinde haha saplar arasndan kan bir meale, dierinde de meale var. Doudaki odas ve byk altarn yaknndaki bir ok terakota figrler karlmtr. Bilhassa uzun elbise ve manto giymi ve dua eder vaziyetteki kadn figrleri oktur. Mantolar ba arkadan rtyor. Birbirinden farkl 8 tip gsteriyorlar. Bunlardan bir numuneyi gsteriyor. Altarlar ve tiyatro kademeleri arasndan 0,31 m. ykseklikte bir kadn ba bulunmutur koreye ait olmas muhtemeldir. Poliklet slubunu hatrlatyor.

78

Demeter kutsal alanlar iinde n plana kan mabetler ve dier yaplar genel zellikleri ile Bergama Demeter sahas iindeki eserlerin ortak ve farkl ynlerini, Prof. Dr. N. Baydurun Genel deerlendirme sonularyla incelediimizde ortaya kan unsurlar : Bu kutsal sahalarn yapl eitli tarihlerde olmasna ramen hepsinin esas ekillerini almalar IV.c asr ba ile Helenistik devir arasna rastlar. Bergama, dier yerlerde grlmeyen zengin stoalar ile Bergama Kutsal alannn en nemli zelliini oluturur. Eleusis kutsal sahas ile Bergamadaki i ve d avlular, propylon inalar ve oturma sralar ile dierlerinden ok birbirlerine benzemektedir. Muhtelif mimari paralarnn ileniinde dikkate deer bir incelik grlmez. Kutsal saha ilk eklinden Bizansllar zamanna kadar aa yukar be kere deiiklik ve ilavelere maruz kald halde esas eklini Apollonis zamannda almtr, denilebilir. Bergama kutsal sahas Eleusisteki mstesna dierlerinden ok birbirlerine benzemektedir. erisinde ihtiva ettii binalar bakmndan Eleusistekinden sonra en zengin olandr. Bu kutsal alanlarn iindeki tapnaklar, Bergama dndakiler Yunan Mabedi ekil ve planndan ayrlmaktadrlar. zellikle Prienedekinin eine hibir yerde rastlanmyor. Eleusisteki talesterionda drt ke ekliyle deiik bir tarz gsteriyor. Samothrakedeki dierlerine gre ge yaplm yeni mabet d grnndeki keliliine ramen sellada yer alan apsisi ile az rastlanan bir zelliktir. Tapnaklarn ekil ve planlarnda grlen bu farkllklar zamanla deien klt adetlerinden ileri gelmi olmaldr.

Megara Kaseleri

BYK SUNAK (ZEUS SUNAI)

79

Bergama'nn Attalos I zamannda Galatlara kar kazand byk zafer zerine Eumenes II zamannda (M.. 197- 159) Akropol'de Zeus (Athena ya da tm tanrlar) adna bir sunak yapld. Sunak hakknda ilk bilgi verenlerden biri Romal yazar L. Ampelius'tur. Dnya Harikalar adl yaptnda "Bergama'da mermerden krk ayak yksekliinde, grkemli kabartmalarla ssl byk bir sunak vardr. Tanrlarla Gigantlarn savan gstermektedir." demektedir. Bu kabartmalardan birkann bulunmas ile 1877'de Akropol'de kazlar balam ve sunak ortaya karlmtr. Ele geen paralar ile Berlin Mzesi'nde tekrar yaplandrlan sunak boyutlar nedeniyle bugn Berlin'de ziyaretileri arlayan Pergamon Mzesi'nin yapmn (1910-1930) zorunlu klmtr. Akropol'n birinci surlar dnda Athena Tapna'ndan 24m aada bulunan 5623 metrekarelik dzlemin ortasnda ina edilmi olan sunak, yukar agorann biraz stnde bulunmaktadr. Sunak binas, kuzeyden gneye 37,70 m, batdan douya 36,60m'lik bir dikdrtgendir. Sunan genilii 34,20m ve derinlii 36,44m olup be basamakl bir altlk zerinde 40 ayak (12m) ykseklii vardr. Selinos vadisine bakan cephesinde 20m geniliinde 28 basamakl merdiveni bulunur. Kuzey, gney ve dou yzlerini kuatan ve Zeus Ba Tanrlarla Gigantlarn savan anlatan kabartmalar (Gigantomachia) ieren yksek kabartmalarn uzunluu 120m dir. Bunlarn ykseklii 2,30m, kalnl 0.50 m olup genilii 0,60 - 1,10 m arasnda deimektedir. Sunak meydannn girii douda ancak sunak avlusuna kan merdivenler batda olduundan sunaa gelenler merdivenli cepheye varabilmek iin yapnn iki yanndan birini dolamak zorundadr.

Doudan gelindiinde ilk olarak Zeus ve Athena kabartma grubu grlr. Frizin bu yannda gne douuyla ilgili k tanrlar Apollon, Artemis ve Leto tasvir edilmitir. Karanlk kuzeyde ise yldz tanr Orion, kader tanralar (Moira'lar) ve gece tanras gibi tasvirler vardr. Gneyde baka tasvirler arasnda afak kzll, gne tanrs Helios, batda denizle ilgili tanrlar ailesi Okeanos, Amphitrite, Nereus ve Triton vardr. Homeros'a gre Gigantlar vahilikleri

80

yznden yok olmu bir halk kitlesidir. Hesiodos ise "Onlar gn ve topran ocuklardr. Parlak silahl ve ellerinde uzun mzraklar olan savalardr." der. Olympos tanrlar, Titanlar srgn ettikleri zaman, analar toprak tanras Gaia, Titanlarn cn almak iin esiz byklk ve gte olan Gigantlar dourmutur. Gigantlar tmyle insan klnda gsterildii gibi, bacaklar oyluklarna kadar ylan kuyruklu da oluyordu. Bylece topran ocuklar analarnn kucandan karak insan biiminde ayaa dikiliyorlard. Gigantlara ylan ayaklar savata yardm ettii gibi tanrlara da hayvanlar yardm ediyordu. Zeus'un kartal Gigantlarn ylanlarna kar savayor, azgn kpekler ve Hekate'nin bir aslan da Rea'nn yannda bulunuyordu. Yksek kabartmalarda birbirine giren figr bolluu vardr. Bunlar yan yana veya arka arkaya deil, birbirini ksmen rten ve kesen bir durumda dzenlenmitir. Bylece, gs gse yaplan bir lm kalm sava, sanatlar tarafndan byk bir ustalkla, olaan bir karmaadan uzak tutulmutur. Bu kabartmalardaki tema, direkt olarak tarihsel olaylarn (Galatlara kar kazanlan zafer) konu edilmesi yerine bu olaylarn vurgulad dnceye nem veren Hellen grne uygun grlmektedir. Kral Eumenes II de Hellenliin ruhsuz, duygusuz barbar bir dnya zerindeki zaferinin sanatsal betimlemeve anlatmn nemsemitir. Sunan i yznde de d yzde olduu gibi stunlu galeriler planlanm ancak tamamlanmamtr. Duvarn i yzn, Bergama krallk soyunun atas olarak kutsanan Herakles'in olu Telephos destanndan sahneler ssler. Antik dnyada nemli veya halka hkmeden ailelerin soylarn bir tanr ya da byk kahramanlara dayandrmalar yaygnd. Telephos da Attalos hanedannn hem Grek tarihinin en byk kahraman Zeus'un olu Herakles, hem de Arkadia'daki soylu ve saygdeer bir Grek ailesi ile balantlarn salyordu. Telephos'un yaamndan blmlere antik iirlerde ve Aeschylus, Sophokles, ve Euripides' in klasik dramalarnda rastlanmaktadr. Telephos frizinde dier eserlerdeki gibi btn olay ayn zaman ve mekanda gememektedir. Bu anlamda bu friz heykelcilikte yeni bir anlatm eklinin olumasnda nclk etmitir. Efsane Arkadia'da balar. Apollo kahinleri Arkadia Kral Aleos'a oullarnn kz Auge'nin soyundan gelen biri tarafndan ldrlecei hakknda uyarrlar. Kral bunu engellemek iin kzn Athena ba rahibesi yapar. Kraln huzuruna gelen Herakles bir mee koruluunda Auge'ye rastlar. Kral Aleos Auge'nin Herakles'ten olan bebeini Parthenion dalarna brakr, kz Auge'yi de bir kaya bindirip denize brakr. Auge Mysia kylarna srklenir. Burada Kral Teuthras Auge'yi karlar ve evlat edinir. Auge Bergama'da tanras olan Athena kltn kurar. Bu srada Herakles olu Telephos'u onu style besleyen bir aslan ile birlikte bulur.Da perileri de ocua bakmaktadr. ocukluu hakknda dier olaylar saklanamamtr. Genliinde Telephos bir kahin tarafndan annesini aramak zere Mysia'ya gnderilir. Telephos Kral Teuthras tarafndan karlanr ve tanyamad annesi, Auge, ona Mysia iin savamas iin silahlar getirir. Kral Teuthras Telephos ile Auge'yi evlendirir, ancak ilk gece yataklarndaki bir ylan anne ile oulun birbirlerini tanmasn salar. Telephos daha sonra Mysia kral olur ve Truva iin yola kan ancak yanllkla Mysia kylarna kan Grekler ile byk bir savaa girer. Kars Hiera da Mysia kadnlarnn banda savaa girer. Antik kaynaklara gre Hiera o kadar gzeldir ki, savata ldnde dman geri ekilmi ve gmlmesi iin atekes ilan edilmiti. Mysiallar Grekleri pskrtr, ancak Telephos Achilles tarafndan Telephos'un hediyeler sunmad Dionysos'un bir sarmaa taklmasn salamasyla yaralanr. Yaras iyilemeyince, bir kahine danr ve ona "Yaray aan iyiletirecektir" denir. Bunun zerine Telephos bir gemi ile Argos'a (Yunanistan) gider ve Kral Agamemnon huzurunda kimliini saklar. Bir len srasnda yarasn gsterip kimliini aklar. lerine kadar szm olan dmanlarna kar Greklerin fkesi Telephos'u korkutur ve o da Agamemnon'un olu Orestes'i rehin alr. Telephos Achilles'in mzrann tozu ile iyiletirilir. Sunaktaki dier paneller Bergama'nn nemli kltleri ile ilgili sahneleri

81

gsterir. Dionysos'un onurlandrlmas ve oturmu tanra iin yaplan sunak gsterilmitir. Son panel ise len kahramann cenazesinden bir sahne olabilir. ARSENAL M.. III ve II. yzyllarda, zellikle korunmu, Bergama Kalesi'nin en dtaki alanda kuzey gney dorultusunda uzanan be magazin yaps kurulmutur. Burada bulunan ve bugn aa agorada korunan 13 farkl apta 900 glle mancnk biiminde sapanlar ile atlrd. Eski ada da glleler magazinler dnda depolanr, magazinlerde zellikle abuk bozulan erzak ve tahl saklanrd. zerindeki arl tayabilmek iin zgara biiminde birbirine yakn duvarlar halinde ina edilen temellerde etkin havalandrma iin yarklar bulunuyordu. atlar kiremitle rtl byk ahap galerilerden oluan asl magazinlerde yiyecek dnda kalede kalan sava aralar da saklanrd. Daha sonra Roma Legionlarnda grlen bu byk yaplar antik ada grlen en eski silah ve erzak depolarndandr. Arsenalin gneydousundaki kral birliklerinin byk klasnn 32 ta srasna kadar ayakta kalabilmi kuzeydou duvar Hellenistik a tahkimatnn en iyi durumda kalm parasdr. BERGAMA KTPHANES Tarihi Diadoros tarihteki en eski ktphaneyi, M.. 7. yzylda Ninovada Asuranipalin saraynda bulunduunu kaydeder. Ninova Ktphanesi, Yunan Tiranlarna rnek tekil etmi bu suretle Hellenlere getiini kaydeder. Sisam Tiran, Polikrates ile Atinal Peisistratosun ktphaneleri bu dnemde mehurdu. Fakat sonraki yzyllarda Hellenler Edebiyata kar gsterdikleri byk ilgi ve alakaya ramen Yunanistanda ktphanelerin ortadan kalktn gryoruz. Kitap dkkanlarnn ihtiyaca yeterli gelmesini de ktphanelerin kapanmasnda etkili olduu gr de bu dnemde n plana kmtr. Strabon eserinde, Msrda Ptolemaislardan nce Aristoteles tarafndan ilk sistematik ktphanenin tanzim edildiini bildiriyor. Hellenistik devre gelindiinde skenderiye Ktphanesi ile Bergamada Eumenes IInin yaptrd M.. 2. yzylda ina edilmi olan, Bergama Ktphanesi bu devrin en nl ktphaneleri idi. Makedonya Savalarndan sonra Hellenistik dnem kral ve hususi ktphanelerinin kitaplar Romaya tand. mparator Agustus Bergamay rnek alarak Palatindeki ktphaneyi yaptrd. M.S. 3. yzylda i isyanlarn ve dtaki savalarn sebep olduu iktisadi duraklama ve gerileme dnemi ktphaneleri de olumsuz ynde etkiledi. Avrupada Rnesans ve Reform hareketleri ile Antik dnemin yeniden kefedilmesine kadar Bizans Saray ve Araplar Ktphane mirasn ellerinde bulundurdular. Ktphaneciliin bu ksa tarihi geliiminden sonra Bergama Ktphanesi ile ilgili bilgileri ele alacak olursak Bergamada ktphanenin balksrt eklinde ats ve gen alnl ile Yunan sella nizamnn tatbik edildiini ilk bakta grebiliriz. Bergama ktphanesinin yeri 1880 ylnda Akropolde yaplan kazlarda Carl Humann ve Prof. Conze tarafndan ortaya karlmtr. Bylece Attalos I tarafndan yaptrlan ve M.. 2.yzyln balarnda nlenen ktphanenin, Athena Tapnann kuzey koridoru arkasndaki durumu anlalm ve planlar izilmitir. Koridorun alt karndan geilebilen bat ksmndaki 12x9m boyutlarnda byk odadan daha kk odalar yaplmtr. Bunlar arasnda stunlu kk dar bir salon, onun arkasnda da oda bulunmaktadr. Dou tarafndaki orta byklkteki odaya koridorun ikinci katndan geilmektedir. Kaplar yerine perdelerle birbirinden ayrlm drt salondan oluan odada mermer pervazlarn kalntlar bulunmutur. Daha doudaki en byk oda 16x 13m boyutlarndadr. Koridordan ktphaneye alan geitlerin en bynn burada olduu kabul edilmektedir. Tatan altlkl duvarlardaki bir sra ivi deliklerine Conze'ye gre altlk zerine

82

konulan kitap dolaplarn saplamak iin yaplan madenden yaplm engeller aslyd. Kitaplar, gney ve batnn nemli havasndan korunmak iin kuzey ve douya konulmu ve kitap raflaryla duvarlar arasnda yarm metrelik bir boluk braklm olduu anlalmtr. Kuzey duvarnn ortasnda bulunan byk kaidenin zerinde Bergama'nn ve kralln koruyucusu olan Athena'nn byk bir heykeli bulunuyordu. Parthenos'taki altn-fildii heykelinin Hellenistik anlamda bir kopyas olan heykelin etrafnda ok gzel bir kadn heykeli ile bir kadn ba da bulunmutur. Ktphanede ayrca destan ozan Homeros'un, Helen dnyasnn en byk kadn lirik ozan Lesboslu Sapho'nun bstleri, paromenci Krates ve rodikos, Halikarnassos'lu tarihi Herodotos, Miletos'lu lirik mzisyen Timotheos, daha ileride tarih yazarlar Meleagros'un olu Balakros, Philotas'n olu Apollonios gibi bilginlerin heykel ve bstleri bulunuyordu. Bergama ve skenderiye arasndaki rekabet yznden Msr kral papirs dsatmn yasaklaynca Bergama'da papirs yerine geebilecek herhangi bir maddeyi getirene byk dller verilecei duyuruldu. ok gemeden, Sardes'li sanat Krates, krala kei derisinden zel bir biimde hazrlanm bir rnek getirdi. stenilen kullana elverililii grlen bu katlara Bergama kad (Pergaminae Chartae) ad verildi ve daha sonra bilim dnyasnn yolunu tacak olan parmen adn ald. Bergama ktphanesi edebiyat ve sanat hakknda parmenlere yazlm 200 bin tomar kitapla doldu. Bergama, skenderiye karsnda bilim ve sanat bakmndan erimek istedii varl salam oldu. Bergama, M.. 133'de Roma egemenliine getiinde Romal bilginler Hellen kltrn incelemek iin aradklar esiz eserleri Bergama ktphanesinde buldular. Sezar'n lmnden sonra Roma'da balayan i sava srasnda Bergama da nl ktphanesini yitirdi. Antonius tarafndan Tarsus'ta Msr Kraliesi Kleopatra'ya armaan edilen Bergama Ktphanesi, M.. 47 yllarnda bir sava srasnda yanan skenderiye Ktphanesinin boluunu dolduracakt. ASKLEPON

Antik an en nemli 3 salk merkezlerinden biri olarak n yapm Bergama Asklepionu, kendi ada olan dier iki; Epidauros ve Kos Asklepionlar ile birlikte salk tanrsna adanm hem tapnm yeri hem de, ifa bulunan salk merkezleridir. Bugn, Bergama Asklepionunda grlen kalntlarn byk ounluu M.S. 2. yzyln ilk yarsna, yani Roma mparatoru Hadriyanus M.S.117-138 ve mparator Antoninus Pius M.S. 138-161 yllar arasnda hkm sren Roma mparatorlarnn dnemlerinde salk tanrs Asklepion adna yaplm dier ilave yaplardr. Ancak yaplan aratrmalar Bergama Asllepionunun M.. 4. yzylda kurulduunu ortaya koymaktadr.Tarihi Pausanias burada yer alan salk

83

tanrs Asklepios Tapnann M.. 4. yzylda ina edildiini eserinde yazmaktadr.nl tarihiye gre Asklepion klt buraya; Bergamann kuzeyindeki Madra Danda avlanrken ayandan yaralanan Archias adnda bir kahraman tarafndan getirilmitir.Mitolojik ykde, ayandan yara alan Archias salna kavumak iin nce Epidaurostaki Asklepion Tapnana gitmi, buradaki rahiplerden ald ilahi neriler zerine Bergamaya gelerek, Asklepion kltnde beraberinde getirip burada yaylp gelimesine nclk etmitir. Bylece ilk tapnak Ayvazali yresinde kutsal eme ile onun yanndaki kayalk alanda kurulmu oluyordu. Balangtan beri bu kutsal blge adm adm geniletilmitir. M.. IV. yzylda byk alanda bulunan kaya ve temeller stnde geniletilmi olan Asklepion kutsal yol boyundaki ant-mezarlarda klasik kltr bakmndan zel bir durum tayordu. M 280 - 133 Bergama Kralla dneminde akropol ve kent gibi Asklepion da geni lde kalknma ve ykselme iine girmiti. zellikle mermer iiliin deerli yaptlar ile sslenmitir: M 156 da Bergamaya Bitinya kral II. Prusias saldrm, kenti kuatmasna karn alamaynca aa kenti ve Asklepion'u yamalam, tm heykel ve sanat rnlerini alp lkesine gtrrken Asklepios heykelini de unutmamtr. Bergama kral III. Attalos zamannda salk tanrs ile kral arasndaki snf ayrm kaldrlm ve Asklepios'un salk yurduna Kral kutsal yeri eklinde isimlendirilmitir. M 218 de Byk skender'in hazinesi yznden Suriye kral III.Antiokhos ordularn, Bergama kral I. Attalos zerine gndermiti. Bergamaya kadar gelebilen bu ordu, akropol kuatt ve kenti yakp ykt. Asklepion ise ok az zararl kmt. M 201 de Makedonya kral V. Filip, akropol zaptedemeyince kenti yakp ykt ve Asklepiona da zarar vermiti. M. 183-173 yllar arasnda Bergama kenti bayndrlk aamasna geerken Asklepion da gzden geirilmi ve geniletilmitir. Bu dnemdeki plana gre yer kazanmak iin gney eimli alan destek duvarlaryla kapatlm ve bir dehliz oluturulmutur. on dzenindeki mermer tapnak kayalklar stnde ykselmi, tedavi salonlar kurulmutur. Kutsal su iin ta eme ve havuz yaplmtr. Asklepionu incelerken ilk kurulu dnemi ve bu kltn ortaya k Bergama Krallk dnemi ncesine ait olduunu tespit etmemize ramen, almamz, Bergama Krallk Dnemi bal altnda bu klt inceleyerek ele almak, ihtiyacn duyduk Kapsnda : lmn Yasakland, Vasiyetnamelerin Almad Yer olarak da hreti Bergama snrlarn amtr. Dnya tp tarihinde byk bir hrete erimi olan Galenosda, meslek hayat iinde Bergama Asklepionu ile zdelemitir. Bergama Asklepionda grevli rahipler, Asklepiad ad verilen Bergamann soylu ailelerinden geliyorlard. Bu babadan oula geen bir meslekti. Bunlarn banda da bir barahip bulunuyordu. Asklepion rahipleri ayn zamanda birer hekim olup telkin yoluyla, deiik bitkilerden yaptklar ilalarla buraya gelen hastalar tedavi ediyor, ayrca hastalar ifal su ve amur banyolarndan yararlanp spor yapyorlard. nl tarihi Pausaniastan sonra nl hatip Aelius Aritedides, M.S. 2. yzylda buraya gelip kalmtr. Kald sre zarfnda Bergama Asklepionda yaplan tedavi ve fiziyoterapi metotlarn; hastalara uygulanan masaj, su ve amur banyolarn kaleme alarak gnmze yazl bir belge brakmas bakmndan ok nemlidir. Ayrca kazlarda ele geen baz yaztlarn zerinde de tedavi yntemlerinden bahseden bilgiler mevcuttur. Antik alarda Yunan halk lmden sonraki yaam hep yerin altnda

84

karanlklar iinde dnm ve bu yaama hep souk bakmtr. lm ncesi yaama sk sk balanp, lmden sonrasna hep stn tutmudur. Bu yzden gerek Anadolu gerekse Yunanistan hep tiyatrolarla, stadyumlarla ve hamamlarla doludur. Oysa Msr tam bir mezarlklar lkesidir. Yaamn vazgeilmez kayna salk da unutulmam, pek ok deiik yerlerde salk iin tesisler yaplmtr. n gnmze kadar ulaan Bergamann Asklepionu (Asklepieion) da salk alannda hizmet vermitir. Gnmz Bergamasnn nemli tarihsel ve gezmesel yeri, antik Pergamonun salk yurdu Asklepionun kuruluu 4. yzyla dayanr. Yaplan kazlar Asklepion, Asklepion olmazdan nce yine ayn yerde baka bir yerleimin olduu sonucunu karmtr. Salk ve doktorluk tanrs Asklepios iin adanan bu tapm merkezi, olaslkla, Anadoluda skca karlald gibi, baka bir tapm merkezinin zerine kurulmutu. Asklepiondaki yaplarn, Akropoln aasnda kalan bir dzlkte korumasz ekilde ak bir alan zerinde yer almas sebebiyle, tarih iinde birok saldrlara maruz kalarak defalarca yklp yaklmtr. Her defasnda yeniden ina edilmi veya onarm grerek; gnmze kadar ksmen korunmu olmasnn en byk nedeni, yzyllar boyunca yamur sularnn getirdii topraklarn bu dz ve Akropol dndaki konumuna gre ise, ukur alandaki bu blgeyi doldurmasdr. Asklepionun ilevi, barndrd yaplar, sylenceleri ve nl Bergamal hekim Galenosu grmeden nce, Asklepiona adn veren, eski Yunann ve Romann salk tanrs olan Asklepiosu tanmak gerekir.

MTOLOJDE ASKLEPOS Latinlerde Esculapius. Tbbn tanrs ve kahraman. Apollonun oludur ama doumuna ilikin efsaneler birbirinden olduka farkldr. ounlukla, Apollonun Tesalya kral Phlegyasn kz Koronisle sevitii ve onu bir erkek ocua hamile brakt anlatlr. zellikle Pidarosun benimsdii versiyon budur.

85

Ne var ki, Koronis bu ocua hamileyken bir lmlnn Elastosun olu skhysin akna ram olur. Bir kuzgunun boboazlyla ( ya da kehanet yeteneiyle)ihaneti renen Apollon vefasz kadn ldrr. Koronisin vcudu yaklmak zere odunlarn stne konulduu srada, henz yaayan ocuu Koronisin karnndan ekip alnr. Asklepiousun doumu byle olur. Asklepiosun neden Peloponisosda Epidaurosun byk tanrs olduunu aklamaya matuf bir baka tradisyona gre ise, byk yamac Phlegyas, lkenin zenginliklerini renmek ve onlar ele geirmenin yollarn bulmak iin lkeye gelir. Kz da onunla beraberdir. Yolculuk srasnda Apollon kz batan karr. Kz, Epidauros topranda Myrtion adndaki dan eteinde ocuunu gizlice dourur. Sonra da onu terk eder. Ama bir kei gelip ocuu emzirir ve bir kpek ona bakar. Kpekle keinin sahibi olan oban Aresthanes, ocuu bulur ve ocuu saran k emberini hayretler iinde kalr. Bu ite bir sr olduunu dnerek bebei almaya cesaret edemez. Bebek, tanrsal kaderin yolunda tek bana ilerler. Bir baka versiyonda, Asklepiosun annesi olarak Leukipposun kz Arsinoenin ad gemektedir. ocuun, Arsioenin olu olduu ama Koronis tarafndan bytld ileri srlerek, dier tradisyonlarla uzlatrlmaya alan Messinia tradisyonudur. Babas Asklepiosu Kentauros Kheirona emanet etti. Kheiron, Asklepiosa, tp retti. Asklepios, ok gemeden bu sanatta ok byk bir maharet kazand. Hatta lleri yeniden diriltmenin aresini bile buldu. nk Asklepios, Athenadan Gorgoun damarlarndan akan kan almt. Gorgoun sol tarafndaki damarlar kuvvetli bir zehir saarken, sa taraftaki damarlarnn kan ise ifa verici nitelikteydi. te Asklepios, llere can vermek iin bu kan kullanmasn biliyordu. Bu yoldan birok insan diriltmiti. Bu insanlar arasnda Kpaneus, Lykourgos ( muhtemelen Thebai sava srasnda: nk, bu savata lenler arasnda bu ad tayan iki kahraman vardr ), Minosun olu Glaukos ve ad daha sk geen Thrseusun olu Hippolitos saylabilir. Bu diriltmeler karsnda, Asklepiosun dnyann dzenini bozacandan korkan Zeus, onu yldrm ile arpt. Apollon da Zeustan intikam almak iin Kyklopslar ldrd. Asklepios, lmnden sonra, takmyldza dntrld ve Ylanc takmyldz oldu. Ge dneme ait baz anlatlar, Asklepiosu, Kalydon avna ve Argonautlar seferine katlm olarak gstermektedir. Ama Asklepios genellikle efsane silklerinin dnda kalr. lyadada ad geen Podalirios ve Makhaon adl iki hekimin Asklepiosun ocuklar olduu sylenir. Efsanenin daha sonraki versiyonlarnda Asklepiosun Epione adnda bir kars ve Akeso, Iaso, Panakeia, Aigle ve Hygieia adlarnda ocuklar olduu anlatlmaktadr. Belkide ilk ortaya kt yer olan Trikka (Teselya)da varl belgelenen Asklepios klt, uygulamalar zellikle byye dayanan, ama daha bilimsel bir tababetin geleceini hazrlayan gerek bir tp okulunun geltii Epindauros (Peloponisos)ta kk sald. Bu sanat, Asklepiadlar ya da Asklepiosoullar tarafndan icra ediliyordu. Bunlarn en nls, ailesinin eceresi bu tanrya dayanan Hipokratestir. Asklepios'un yok oluundan sonra hekimlik sanatn kz Hijye (Hygieia, Yunanca salk anlamna gelir) ve oullar Asklepiades sk bir lonca dzeni iinde srdrmlerdir. lka sonuna dek gelen bu gelenek iinde tm hekimler bu efsaneye brnm olarak karlar karmza. rnein Hippokrates'in yaam yksnn ne kadar gerek, ne kadar masal bilinmez bugn. Asklepios adna yaptrlan tapnaklarn bulunduu yerlerde kurulan salk yurtlarnn en nlleri

86

Peloponnes'teki Epidavros (Epidauros), Hippokratesin grev yapt, Gkova Krfezi'nin azndaki Kos Adas (stanky) ve Bergamadr. Asklepiosun sembolleri bir sopaya sarlm ylanlar ve bunun yan sra, am kozalaklar, defne elenkleri, bazen de bir kei ya da kpektir.

SALIK TANRISI ASKLEPONUN ADINA YAPILAN HASTANE

Homeros onun soylu bir kii olduunu yazmaktadr. Daha sonra Asklepieionun, Apollonun olu olduuna inanlmtr. Asklepieion, simge olarak yannda bir ylan tard. Mitolojiye gre Epione ile evlenir ve ocuu olur. Bunlardan kz Hygeia sal koruma tanrasdr. Gnmzde sal koruma bilimine Hygeiann adndan Hijyen denilmektedir. Olu Telesphore iyiletirme (nekahat) tanrsdr. Dier olunun ad Podalyeredir. Bu hekim deildir. Ancak inanca gre bunun olu Hippocon bir hekimdir ve Hippocratesin atalarndan biridir. Bunlardan ayr olarak Apollonda iyiletirmeyi bilen bir tanr idi. Gen kzlarn tanras olan Diana ocuklar iyiletirirdi. Cinsel iliki ile bulaan (venerial) hastalklar ise Aphrodite Hygeia iyiletirirdi. II. Eumenes devrinde Asklepieion yeni planlara gre geniletildi. Drt bir yandan gelen hastalarn, dertlilerin ihtiyacna uygun bir duruma getirildi. Dnya Asklepieionlar arasnda n ve deeri en bata yer ald . Strabon da Bergama bu nn II. Eumenese borludur.der. M.S. 166 ylnda, Anadoluda olduu gibi, Bergamay da byk veba salgn krp geirmiti. C. Veriusun Partlarla yapt savalardan dnen askerleri, Anadolunun Kuzeyinden geerken bu salgn hastal da getirmilerdi. Zeus Suna taraasnda bulunan kitabede Ey byk Tanr Zeus! Asklepieion ve btn Tanrlarla birlikte, ehri harap eden salgn kov denilmektedir. mparator Avrelius Antonius (211-218) Trakyadan dnerken Geliboluda tehlikeli bir gemi kazas geirmesi zerine, onu Bergamadaki Asklepieiona getirdiler. Ksa bir srede tedavi edildi. kran borcu olarak mukaddes mahalle heykelini diktirdi. Akropolde de tiyatro taraasnda mermerden Dionisos Tapnan yaptrd. Heykelin ba Bergama Mzesinde, Latince kitabeli heykel altl da Asklepieiondadr. Milattan nce ikinci asrda olduu gibi, milattan sonraki ikinci asrda da, Bergama Asklepieionu dnya Asklepieionlar arasnda en yksek hretini tad. Bu dnemden sonra eski zelliini kaybetti ASKLEPONDA KAZILAR Asklepionda ilk kazlar, 1927 ylnda balamtr. Alman kaz kurulu bakan Wiegand Asklepion'un yerini saptam ve 1928 den sonra Asklepion ortaya karlmaya balanmtr. lk buluntular arasnda kuzey koridor kolonlar yerletirilmi ve tiyatronun birinci blmnn onarm yaplmtr. Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrlnn yardmlar ile Basn-Yayn Genel Mdrl Turizm btesinden destek ile Bergama Mze Mdr Osman Bayatl Asklepion'un onarm, 20 kadar stunun dikimi ve kk tiyatronun douunu hazrlamlardr.

87

1958 ylnda Alman arkeologlar kutsal alann orta kesiminde yeniden almaya baladlar. Bu kazlar eitli yenilikler sunmaktadrlar. Hellenistik uyku odalarnn altnda, stteki kuzey-gney ynlendirmeden farkl olarak, eik bir biimde uzanan duvarlara rastlanmtr; iilik, duvarlarn en ge .. 4. yzyl balarnda rldn gstermektedir. Gerek sz konusu duvarlar, gerekse bir birtakm arkaik figrinler ve yaknda bulunup, ok erken bir dneme tarihlenen bir keramik paras, .. 4. yzylda kurulan Asklepion'dan nce burada yerleildiine iaret eder. evrede ele gemi baz pimi toprak figrinlerin oturan bir kadn betimlemesi nedeniyle, kazclar burada bir tanra kltnn bulunduunu ileri srmlerdir. Ne ki, figrinler daha ge bir dneme aittir. Bu durumda eski kltn (eer gerekten eski bir klt var ise), Asklepios kltnn yan banda yaatld anlalr. Sorun henz tam anlamyla zmlenememitir. 1969-1971 yllar arasnda Oscar Ziegenaus ynetiminde Asklepios Tapna kazlar tamamland. ASKLEPON VE EVRESNDEK BERGAMA KRALLIK DEVR YAPILARI Asklepion'un yeri; kentin bat kesiminde, denizden 108 metre ykseklikte ve rzgarlardan korunabilir bir yerdedir. rnein Aristides burann konumu iin; su ve havasnn iyiliinden gelii gzel seilmi olmayp gizemsel bir seim olduunu belirtir. Bergamal nl hekim Galenos ise; Asklepion'un Misi Dalarnn (Geyikli) ayaklarnda, hava akmlarndan korunmu, temiz havas ve suyu olan uygun bir yerde kurulduunu vurgular. Ozan ve tarihi Horas ise; oraya scaklar stma gtrmez, orada vasiyetnameler almaz diyerek nemini dile getirir. Kazlar sonucu gn na karlan Asklepion'un bugn grdmz kalntlar byk oranda .S. 2. yzylda gerekletirilen geni apl yenilemeye aittir. Bunun ncesinden kalanlar ise kutsal alann esas ekirdeini olutururlar: Kutsal kuyu, tapnan ve onun bats ile gneyinde yer alan uyku odalarnn temelleri. Bugn grdklerimizin ou Aelius Aristides'in zamannda ina edilmitir. Ne yazk ki, onun szn ettii yaplar genellikle gnmze erimemitir. Yine de kutsal alandaki ilk yerlemenin Arkaik Dnem'e, hatta Bronz a'a gittii anlalmaktadr. Yunan tanrs Asklepios'un klt olaslkla daha eski ve yerli bir kutsal alan zerine kurulmutur. Kutsal Yol (Via tecta) Viran Kapdan balayp Asklepionu Bergamaya balayan yol. Kazlarla nemli bir ksm aa karlan kutsal yol, antsal kapnn nndeki avluya eik bir ekilde kavuur.

Kutsal Yol

88

Antsal Kap (Propilon, Propylon) Kutsal alana, kutsal yol zerinden girilerin yapld ana kap.

Kk Alan

Ktphane Antsal kapdan getikten sonra hemen sada, yani kuzeyde, ktphane yer alr. Ktphane, duvarlarnda niler bulunan kare biimli tek bir odadan ibarettir. Dou kenardaki orta nii, bilimsel almalar korumas nedeniyle ktphanenin adand mparator Hadriyan'n (Hadrianus) heykeli ssler. Hadriyan ayrca Asklepion'un btnnde yaplan yeniliklerden ve onun Yunan dnyasndaki en nl tapnaklar arasna ykselmesinden de sorumludur. Okuma iin gerekli k, nilerin zerindeki bir sra pencere ile salanmtr. Ktphane bir tp kitapl saylmamaldr; tersine hastalarn hizmetine sunulmu klasik yaptlar kapsayan bir koleksiyondur. Hadriyan heykeli ve belki yapnn tm Flavia Melitine adl bir kadn tarafndan adanmtr.

Byk Alandan Genel Grnt

89

Zeus-Asklepios Tapna Antsal kapnn br yannda yuvarlak Zeus-Asklepios Tapna yer alr. Mevcut kutsal alann ba tapna olan yapdan yalnzca en alttaki ta srasnn kalmasna karn, duvar rgsndeki ustalk gzden kamaz. Tapnan arkasnda, dou yanda bir merdiven dardan atya ulayordu ve olaslkla onarm ilerine ynelikti. n cephede ise, soldaki antsal kapdan kutsal alana inen merdivenleri bakml bir biimde dengeleyen ikinci bir merdiven vard. Burada Asklepios'un Zeus ile badatrlrmas, Aristides'e gre zerinde durulmas gereken bir durumdu. nl hatip, Asklepios'un tpk Zeus gibi yce, ok ynl ve her eyi saran bir gce sahip olduunu anlatmtr. Onun kendi giriimleriyle dzenledii bir koro gsterisi onuruna, bir ayakl kazan adad tapnak da yine burasdr. Kazann aya da birer altn figrle bezenmiti: Birinde Asklepios, brnde Hijye, sonuncusunda da Telesforos (Telesphoros) figr vard. Adak, Asklepios heykelinin sa elinin altna yerletirilmiti. Sal ifade eden Hijye ve Gerekletirici anlamna gelen Telesforos Asklepios'un evresindeki ikincil tanrlard. Stoalar

Kuzey Koridoru

Kutsal alan kuzey, bat ve gney yanlarnda stoalar ile evrelenmiti. Bu stunlu galeriler Yunan sivil mimarisinin vazgeilmezelerindendir; insanlar yazn gneten, kn yamurdan korurlard. Pergamon Asklepion'unda en iyi koruna gelen stoa kuzeydekidir. Kaz sonrasnda, bu kesimdeki stunlar yeniden ayaa kaldrlmtr. Kuzey stoa stunlar on dzenindedir. Yalnz ktphane tarafindaki son on stun bir depremde yklm ve yerlerine postament zerine oturtulmu, kompozit balkl stunlar dikilmitir - kompozit tip, on stun balna zg volt ile Korint balndaki akanthus yapraklarn birletirir. Kalnt brakmamasna karn, bat stoann kuzeydekine benzedii

Gney Koridoru

90

anlalr. Tam ortasndaki kap ve basamaklar, baka bir stoaya giri salamtr. 120 m. uzunluunda ve Dor dzenindeki bu stoann gerisinde bir dizi mekn, nnde ise Aristides'in de deindii, jimnazyum (gymnasion) ilevli bir ak alan vardr. Gney stoa da tmyle yklmtr. Bu yan, arazinin eimi yznden alakta kaldndan, bir bodrum kat gerektirmitir. Gnmze eriebilen bodrum kat, ortadaki bir paye dizisiyle iki nefe blnmtr. Payeler stteki stoay tam, bodrum kattan ise depo olarak yararlanlmtr.

Genel Tuvalet (Latrinler) Bat ve gney galerilerin birletii kede, antik ada kullanlan latrinlerin ilgin bir rnei ile karlalr. Erkeklere ayrlan byk meknn gsterili olduu anlalr. Burada mermerden, yaklak otuz adet oturma yeri vard. at, zenle ilenmi Korint balklar tayan drt payenin zerine oturtulmu, ortasnda k ve hava dolam iin bir boluk braklmt. Byle grkemli latrinler, dnem iin karakteristiktir. Bunlar gnmzde Tuvaletler aradmz gizlilikten yoksun bulunmalarna karn, gz alc bir biimde ina edilip, kusursuzca donatlmlardr. te yandan, bayanlara ayrlan latrin daha kk ve sadedir. Uyku Odalar, ifal Kaynak ve Kuyular Kutsal alan ve kltn odak noktas Kutsal Kuyu idi. Kuyu basit bir yapnn iine alnm, knkler araclyla bir pnardan beslenmesi salanmt. Su, hastalarn iine girmesi iin deildi; eitli kaplarla ekilerek ykanma ve zellikle ime suyu olarak kullanlyordu. Aristides kutsal suyun yararlarn cokuyla anlatr, hatta yazlarndan birini, yalnzca bu su iin dzd vglere ayrmtr. Dediine gre kuyu her zaman dolu ve su, yazn serin, kn lkm. Gz hastalklar ekenler, bu suyla banyo yaparak gs hastalklar, astm ve ayak sorunlarndan yaknanlar, suyu ierek ifaya kavuuyormu. Bir keresinde, dilsiz birisi suyu iince, konumaya balam. Pergamon'daki Loj Tnel suyun kutsall, baka yerlerdeki kutsal nitelikli sular gibi - rnein, Delos'taki gibi - kimsenin dokunmasna izin verilmemesinden kaynaklanmyordu. Pergamon Asklepion'undaki su kutsald, nk kullanan herkese tanrnn yardmyla yararlar veriyordu. Kutsal alanda, ayrca iki eme vardr. Her ikisi de hastalarn saaltmnda rol oynayan bu emelerden birisi, tiyatronun yaknndadr. st aktr, mermer

91

bir tekne ile donatlm ve olaslkla souk banyo nerilen hastalarca kullanlmtr. br bat tarafn ortasna rastlar. Tekne kayaya oyulmutur. zerinin bir at ile rtld anlalr. K mevsiminde ve yal havalarda evresinde youn biimde amur birikir. Asklepion'u kazanlar, hastalarn buradaki birikinti ile amur banyosu yaptklarn, sonra da teknede ykandklarn ileri srmlerdir. Eer tekne bir tek bu amaca yaram ise amur banyosu sk uygulanm bir tedavi yntemi olmaldr, nk tekneye inen basamaklar bir hayli anmtr.

Kutsal eme

Kutsal Kuyu'nun hemen gneybatsnda uyku odalar yer alr. Yalnzca temelleri korunan odalarn ayrntl biimde tmlenmesi olanakszdr. Uyutulma ilemi kesin dinsel kurallar uyarnca gerekletiriliyordu. Kurallardan bazlarn ok hasar grm bir yazttan reniyoruz: Hasta, uyku odasna girmeden nce ykanp beyaz giysiler giymeli, kuak ya da yzn karmal ve kurban sunmaldr. Bergama'da kurbann zeytin dallaryla ssl, beyaz bir koyun olduu anlalr; Aristophanes'ten (Klasik Dnem oyun yazar) rendiimize gre, Atina'da ise Asklepios'a adak rekleri sunulmutur. Hellenistik Devira ait Asklepios, Apollon ve Hijye (Hygieia) Tapnaklar

Telesporos Tapna

Mermer havuzlu ve kaynak knn hemen gneyinde kayalk alanda ve dier bir tarifle Uyku odalarnn kuzeyindeki kayalk taban zerinde, gnmze pek az iz brakan, Hellenistik devirde yaplp, Romallar anda kullanlmaya devam eden tapnak kalnts grlmektedir. Bu kalntlar, byk olaslkla Bergamaya gelip, Asklepionda 13 yl kalan nl hatip Aristeidesin belirttii. Kurtarc Asklepios'a, kz Hijye'ye ve babas, Gzel ocuklu Apollon'a adanm tapnaklard. Hijye Tapna'nn iinde ya da yannda Telesforos'un kutsal bir yeri vard. Telesforos ilk kez Bergama'da Asklepios'un evresinde yer alan, daha sonra baka yerlerde de tapm gren bir ocuk-tanryd. Saaltm kltnde nemli bir rol

92

oynuyordu: Aristides bir gn kendisine Telesforos'un, daha doru bir deyile Telesforos rahibinin, vcuduna srlecek bir merhem verdiine deinir. Bir keresinde de Aristides bir d grm ve dnde btn vcudunu kurtarmak istiyorsa, bir organn kesip Telesforos'a adamas gerektiini renmitir. Fakat rahip bir organn adanmas ok ac vereceinden, Aristides'in parmandaki yz adamasnn yeterli olacana karar verir. Bylece parmak ada yapm gibi, etkili bir sonu elde edilebilecektir. Aristides'in yks gereki ifade biimiyle, enikonu inandrcdr. Yeralt Geidi Geit kusursuz bir biimde korunmutur. Her iki ucunda merdivenler, tepesinde ierisini aydnlatan bir dizi delik vardr. Asklepion'u kazanlar, tnelin iki amac olabileceini ne srmlerdir. Bunlardan birincisi, kutsal alanda alanlarn yararlanmas iin yaplddr. kinci seenek ise yaz gnlerinde hastalara serin bir korunak salanmas amacn gndeme getirir. Oysa belki daha gl bir olaslk, tnelin zellikle kt havalarda hastalarn yuvarlak yapdan kp, kutsal alann kuyu evresindeki merkezine ulamalarna yaramasdr. Yuvarlak yapnn ya da en azndan bodrum katnn, kutsal alanda kalan hastalar iin hem scak, hem de yal havalarda korunabilecekleri bir yer olarak yapldn kabul edebiliriz. Yapya gneyden bitien ta deli teras, yatalaklarn kutsal alann kalabalna girmeksizin, hava alp gnelenmesini salamtr. Asklepionda Saaltm Yntemleri

Adaklar

Roma mparatorluk Dnemi'nde Bergama Asklepion'u nemi bakmndan Epidavros'takinden sonra ikinci sray alyordu. Asklepiondaki saaltm yntemleri hakkndaki bilgilerimizn ounu nl sylev ustas ve kronik bir hasta olan Aelius Aristidesten reniyoruz. Burann srekli ziyaretilerinden Aristides baz yazlarnda dorudan Asklepion'u ele alm, Asklepios'un uygulad olaanst tedavi biimlerini anlatrken, Asklepion'a ilikin deerli bilgiler vermitir. Gerek Bergama'da, gerekse dier Asklepionlarda gerekletirilen saaltm,

93

doast ve klgl yntemleri garip bir biimde kaynatrmt. Saaltmn en nemli zellii, hastann uyutulmasyd: Hasta kutsal alan snrlar iinde uyutuluyordu. Uyandnda ya iyilemi ya da o kadar ansl deilse, rahiplere anlataca bir d grm oluyordu. Bu de gre rahipler, daha dnyevi tedavi yollar tlyorlard. Rya ok kesin deilse - Aristides'in ryalar genellikle kesindi - rahiplerce yorumlanmas gerekirdi. Rahipler, bylece hekimlerin ilevini gerekletiriyorlard. Fakat herhangi bir dinsel grevleri olmayan hekimler de tedavi biiminin belirlenmesinde ou kez rahiplere yardm ederlerdi. Hippokrates'ten sonra antik an en nl hekimi saylan Galenos, Bergama'da domu ve Asklepion'da almt. lk tbbi deneyimlerini, belki yakndaki amfitiyatroda gsteriler yapan ve bakalarna oranla zerinde allacak daha ok insan malzemesi salayan, bir gladyatr topluluunun hekimi olarak kazand. Antik adaki snrl tp bilgisi gz nne alnrsa, uygulanan tedavinin genelde ok akllca yrtld ve meslein yzn aartt anlalmaktadr. temel e: perhiz, scak ve souk banyo ile beden hareketleridir. Sindirim bozukluu ikyetiyle Epidavros Asklepios Tapna'na bavuran bir Milaslnn (Milasa, Mylasa) durumu rnek alnabilir. Hastaya ekmek, peynir, maydanoz, marul ve ball stten oluan bir perhiz verilmi, plak ayakla dolamas, her gn komas, amur banyosu yapmas ve belki tuhaf, ama scak bir banyo almadan nce vcudunu arap ile ovmas tlenmitir. Tedavi baarl sonu vermi ve hastann krann dile getiren bir yazt, bunun kant olarak gnmze ulamtr. amur banyosundan, Bergama'da da yararlanlyordu. Aristides, tanrnn buyruu zerine, souk bir k gecesinde nasl amur banyosu yapp tapnaklarn evresinde kez kotuunu ve nihayet kutsal emede stndeki amurlar temizlediini ok canl bir anlatm ile aktarr. Yazarn szlerine baklrsa, hava o kadar soukmu ki, hibir giysi insan koruyamyormu; yazara elik etmeye gnll olan iki dostundan biri hemen geri dnm, br de spazm geirmi ve gevetilmesi iin hamama gtrlmesi gerekmi. zerinde uygulanan tedaviler eer gerekten doru ise Aristides'in bnyesi, srekli hastalklarna ramen, anlalan ok glyd. Bir keresinde de krk gn sren dondan sonra Asklepios, yazara yataktan kalkmasn ve yalnzca keten bir gmlek giyip, dardaki emede ykanmasn tlemi. Her yer donmu olduundan, su bulmak ok gm. Su musluktan akar akmaz donuyormu. Yine de Aristides tanrnn buyruuna boyun emi ve souu herkesten az hissetmi. Bir baka kez, k ortasnda yazar zmirdeyken (Simirna, Smyrna) dnde Asklepios grnm. Tanr ona aaya inerek kentin dndaki rmakta ykanmasn sylemi. Souk o denli iddetliymi ki, rmak kysndaki akllar kat bir yn oluturacak biimde donmumu. Aristides her eye ramen suyun en derin yerine atlayp bir sre yzm ve darya knca, gn boyu sren lk bir zindelik hissetmi. Olayn akna dnen tanklar ister istemez haykrmlar: "Ycedir Asklepios." Aristides, saaltmda tutulan yntemlerin bu aykr niteliine, kendisi de ayordu. Fakat yazar, artk Bergama'da epeyce tannm birisiydi; kukusuz rahipler onun bnyesinin nelere dayanabileceini de hastalklarnn ne denli nemli bir blmnn hayal rn olduunu da kendisinden daha iyi deerlendiriyorlard. Baldran suyu ya da kire katlm su imek ve peklie kar uzun sre oru tutmak, Aristides'e aykr gzken tedavi yntemleriydi. Foal (Phokaia) bilge Hermokrates de bir ykye konu olmutur. Bir gn Hermokrates, imparatorun huzurunda bir okuma yapm. mparator Hermokrates'ten o denli honut kalm ki ona diledii bir dl semesini sylemi. Hermokrates, Bergama Asklepios'unun buyruu zerine, gnlk ile ttslenmi keklik perhizi yaptn, fakat lkesinde gnlk bulmann bir hayli g olduunu, bu yzden imparatordan ok miktarda gnlk istediini belirtmi. Aristides, Asklepios'un bir boksre ryasnda grnerek, zorlu bir rakibe kar kullanabilecei oyunlar rettiini de anlatr. Asklepios'a balanan saaltmlarn ou mucizevidir. ..4. yzylda Epidavros Kutsal Alan'na, burada gerekletirilen eitli saaltmalar belgeleyen mermer

94

steller dikilmi ve bunlardan bazlar gnmze ulamtr. Bunlardan birinde, bir kadnn be yllk bir gebeliin ardndan, kutsal alanda uyuduu ve sabah uyanr uyanmaz be yanda bir erkek ocuk dourduu yazldr. Bir dieri, Epidavros'a ocuk sahibi olma umuduyla gelmi ve hayal grd bir srada, kendisine dileini soran Asklepios'a, gebe kalmak istediini sylemitir. Baka bir istei olup olmad sorulunca, dnyada bakaca bir istei olmad yantn vermitir. Kadn gebe kalr, ama gebelii yl srer. Bunun zerine kurtulu iin, yeniden tanrya bavurur. Ona verilen karlk, zellikle sorulmasna karn, gebe kalmaktan baka bir dilek belirtmedii yolundadr. Yanl dile getirilen dilek temas, antik ada sk sk yinelenir; tpk Midas ve her eyi altna dntren dokunuu ya da sonsuz yaam elde eden fakat sonsuz genlikten yoksun kalan Tithonos ile ilgili efsanelerdeki gibi. Her ne ise, Epidavros'taki belki en mutlu olay Pandaros adl birinin bandan geer. Anlaldna gre, bir zamanlar kle olduundan, Pandaros'un alnnda dvme ile yaplm iaretler vardr ve bunlardan kurtulmak amacyla Asklepiosa gelmitir. Tanr geceleyin onun alnna bir atk balam ve sabahleyin atky karp, tapnaa adamasn sylemitir. Ertesi sabah atk zlnce, iaretlerin atkya gemi olduu grlmtr. Ksa bir sre sonra, Pandaros'un Ekhedoros adl ve yine dvmeli bir arkada ayn amala tanry ziyaret eder. Yannda, minnettar Pandaros'un kendi adna tanrya adanmas talimatyla verdii bir miktar para da vardr. Ekhedoros onursuzca davranp, bu grevi yerine getirmez. stelik tanr geceleyin kendisine grnerek, Pandaros'un para gnderip gndermediini sorunca, bunu inkr da eder. Bir tek, dvmelerin temizlenmesine ilikin dileini belirtir. Asklepios, Pandaros'un tapnaa adad atky, bu kez Ekhedoros'un bana balar ve sabah karttktan sonra kutsal havuzda yanssna bakmasn buyurur. Ekhedoros tanrnn syledii gibi yapar. Sabah grr ki, atk temiz kalmtr, ama alnndaki dvmelere imdi Pandaros'unkiler de eklenmitir. Bu belgeler rahipler tarafndan derlenip yaymlanmtr, dolaysyla ifaya kavumu hastalarn adak yaztlar kadar gereki deildir. Yine de bunlar uydurma sayacak kii dikkatli olmak zorundadr. Epidavros'a gelen, elinden sakat birisi byle bir gaflette bulunmutur. Bir yandan kutsal alanda yrdke, bir yandan da yaztlar okuyup homurdanm, hibirine olanak bulunmadn sylemitir. Asklepios onu inandrmak iin, sakat elini ifaya kavuturmu, fakat lanetini de eksik etmemitir. Adam artk hep "Kukucu" adyla anlacaktr. Bu vaka da bir sonraki stele yazlarak, belgeler arasndaki yerini almtr. te Asklepios klt byle bir grnm iziyordu; yar batl, yar bilimsel. Ama sonuca, ister kendi kendine telkin veya inan yoluyla, isterse tbbi tedaviyle, nasl ulalrsa ulalsn, kltn byk lde reva bulduu kesindi. Bunun nedenlerinden biri, tanr ile yakn kiisel ilikiye girilmesiydi. Asklepion yalnzca bir salk kurumu deildi; bir hastaneye ise hi mi hi benzemiyordu. Asklepion kamusal ve dinsel bir kutsal aland; salkl veya salksz, yurtta veya yabanc, herkese akt. Tanr tarafndan tlenen, ama vakurluuna yakmayan baz tedavilerin izleyiciler nnde uygulandn ve onlara elence kayna olduunu, bize birok kez anlatr Aristides. Doal olarak, hastalarn hepsi bir gecede ya da birka gnde ifa bulmuyordu, ounlukla uzun sreli ziyaretler gerekiyordu. Olaan sre bir yld. Bu sre iinde hastalarn nerede kaldklar bilinmemektedir. Ciddi hastalklar saaltm yerinde kalnmasn zorunlu klar, ancak kazlar kesinkes bu ama iin tasarlanm herhangi bir yapy ortaya karmamtr. Hareket ettirilemeyen hastalarn belki uyku odasnda kalmasna izin veriliyordu. te yandan, rahatszlklar o denli ciddi olmayanlar can skntsndan kurtarmak amacyla, birtakm zmler dnlmt. Kutsal alanda hem bir tiyatro, hem de bir ktphane vard. Gerek u ki, can sknts burada bir sorun olamazd. Kutsal alan her gn hastalar ve ziyaretilerle biraz daha kalabalklayordu. Bilginleri, Galenos ve dierleri gibi hekimleri, her biri ardnda bir dinleyici topluluuyla bir

95

aa bir yukar yrrken ya da iyiliksever bir rahibi bir topluluk ile rahata kaynarken ya da hastalar kendi aralarnda sohbet ederken gzmzn nnde canlandrmamz hi g deildir. Kleci bir toplumda bo zaman oktu ve Yunanllar bunu nasl deerlendireceklerini iyi biliyorlard; hibir Yunanl, yannda tartacak biri bulunduu srece, sklmazd. Hastalarn Tedavi Grd Klinik

Kutsal alann gneydou kesinde, tiyatrodan sonra alann en iyi korunmu esi olarak karmza kan, ikinci bir yuvarlak yap vardr. Yap iki katlyd. Esas kat oluturan st katta daire biimli bir mekn, byk apsisler ile evrelenmi ve ahap bir at ile rtlmt. Fakat bunlar gnmze ulamamtr. Ayakta kalabilen kesimi, alt kat ya da bodrum katdr. Burada, ortadaki ekirdein evresinde dolaan bir dehliz yer alr. Belirli aralklarla yerletirilmi, masif ayaklarn oluturduu bir halka, dehlizi boylu boyunca ikiye blmektedir. Ayaklardan kimisinin dibinde ykanmaya ynelik tekneler grlr. Gneydouda, st kata kan iki merdivenin kalntlar gze arpar. Bu yapya antik yazarlardan hibiri deinmemitir ve ilevi kesin biimde bilinmemektedir. .S. 2. yzylda kutsal alan yenileyen tasarmn bir rn olmas ihtimali, bu tasarmdaki bakm bozduundan, akla yakn grnmemektedir. Telesforos Tapna yaktrmasnn ardnda ise hibir dayanak yoktur; yukarda belirtildii gibi, Telesforos'un kutsal yeri alann baka bir kesinde bulunmaktadr.

96

Aslnda yapnn bir tapnak olduu da kesin deildir. Buna karlk, saaltm srecinde belirli bir rol oynad kukusuzdur. Bodrumdaki ykanma teknelerinin yan sra yapnn bir tnel ile Kutsal Kuyu'ya balanmas, tbbi bir ilev tadna iaret eder.

AKROPOLDEK ESERLER
YUKARI AKROPOL Yukar akropol veya teki adyla yukar kent, Bergama akropolnn en yksek tepesine kurulmu olan yerleim blgesiydi. Burada, kral saray gibi; komutanlara, devlet ilerinde grevli asillere ait konutlar da bulunmaktayd. Bu nedenle de, kralln merkezini oluturan yukar akropol resmi bir kimlik kazanmaktayd. Ksaca diyebiliriz ki yukar akropol kentin asiller mahallesini oluturan kesimdi. HEROON Otoparkta indikten sonra, akropoln giri kapsna doru ilerlendiinde, sol tarafta karmza kan andezit tandan yaplm ilk kalntlar, Hellenistik Devirde tanrlatrlan Bergama krallar adna ina edilmi bir ibadet odas ve tek bir avludan meydana gelen Heroon adndaki klt yerine aittir. Kalenin kaps nnde stunlu bir avlu etrafnda byk bir yap olarak ina edilmitir. Kral I.Attalos zamannda yapld ve burada ilk Bergama krallarndan I.Attalosla II.Eumenese tapnld sanlmaktadr. Bu nedenle, Heroona Attaleion ve Eumeneion adlar da verilmitir. Asl klt odas, kltle ilgili yemek trenlerinde toplant odas olabilecei dnlen geni bir galerinin arkasndadr. Romallar zamannda deiiklie uram yaplardan bir tanesidir. Bilhassa, akropoldeki Hellenistik devir yaplarnda kullanlm olan gri renkteki andezit, akropoln zerinde bulunduu dan eteklerinden karlm, Romallar dneminde de andezitin yan sra bol miktarda mermer kullanlmtr. Son eklini Roma mparatorlu anda alan kare eklindeki klt odasnn arka duvarna bir podyum yerletirilmitir. Stunlarla bezeli kule eklindeki st yaps st kat grnmndedir. Yaplan kazlar sonucu, Heroonun altnda krallar kltne hizmet ettii dnlen daha basit Hellenistik yap kalntlar ortaya karlmtr.

Heroon Klt

97

AKROPOL KAPISI Bugn, Bergama akropolne gelen ziyaretilerin Heroon kalntlarn grdkten sonra akropoln merkezini oluturan yukar kent kalntlarn gezmek iin girdikleri ana giri antik devirlerde de yukar akropoln esas kapsn oluturmaktayd. Bu kap, hemen sa tarafta balayan dou surlaryla birlikte ..197-159 yllar arasnda hkm srm Bergama Kral II.Eumenes tarafndan yaptrlmtr. Ancak, burada II.Eumenesten de nce yaplm daha eski bir kapnn bulunduu saptanmtr. Surlarn byk bir ksm da Bizans Dneminde onarm grmtr.

SARAY GR VE II.EUMENESN SARAYI Yukar akropol alanna alan ana giriin hemen kuzeyinde ve dou surlarnn yaknnda yer alan kalntlar, Bergama krallarnn saray olarak kullandklar yaplara aittir. Sarayn girii nnde, zemini dzgn ta bloklarla denmi bir avlu yer alr. Avlunun her iki yannda da saray giriinin gvenliinden sorumlu askerlerin kla olarak kullanm olduklar odalar bulunmaktadr. Stunlar andezit tandan yaplm bu avlunun kuzey tarafnda grlen basamaklar ise II.Eumenes tarafndan yaptrlan sarayn giriini oluturur. Peristil tipte ina edilmi bu sarayn ortasndaki avlunun etraf birbirlerine bitiik yaam odalaryla evrilidir. Burada yaplan aratrmalarda klt odas olarak kullanld sanlan bir apel; avlu snrlar iindede sarayn su gereksinimini salayan bir sarncn kalntlar ortaya karlmtr. Avlunun ortasnda sunak ilevi gren bir altar, gene avlunun gneybatya bakan kesinde de bir emeye ait kalntlar bulunmaktadr. Kuzey tarafnda sarayn en byk odasn oluturan blmde saray salonu olarak kullanlmtr. Yaplan ilk akropol kazlarnda, sarayn kuzey dousundaki odalarda ortaya kartlm yer mozaiklerine ait fragmanlar bugn Berlinde Pergamon Mzesinde sergilenmektedir. Bu mozaik kompozisyonlar Bergamal Hephaistion ve Soson adlarndaki sanatkarlar tarafndan deiik renklerdeki talarn ok kk paralar halinde krlp,zerlerinin tabaka eklinde camla kaplanmasyla yaplmlardr. Tarihteki bu tr mozaik tekniinin ilk rnekleri arasnda yer almalar bakmndan da olduka nemli bir yer oluturmaktadrlar. Mozaik kompozisyonlar iinde, Sosonun yapm olduu Sprlmemi Oda Yunanca adyla Asarotos Oikos bal bana bir sanat aheseridir. Kompozisyonda, yere dklm yemek artklar resmedilmitir. II.Eumenesa ait olduu dnlen bu saraydan kp biraz daha ilerdeki I.Attalosun saray kalntlarna doru ilerlendiinde yolumuzun zerinde, gnmzde Dilek Kuyusu olarak adlandrlan ortasnda balkl bir stunun ykseldii kuyu eklinde derinlemesine yaplm ikinci bir sarn daha yer almaktadr.

I.ATTALOS SARAYI Eumenesin saraynn hemen bitiiinde, gene peristil tipte ina edilmi; etraf yaam odalaryla evrili bir avlunun yer ald, biraz daha kk llerde yaplm, ..241-197 yllar arasnda hkm sren Bergama Kral I.Attalosun saray bulunmaktadr. Bugne kadar varlklarndan hibir iz kalmam olan avluya ait stunlar,tatan yaplmlard. Sarayn dou tarafnda, sunak olarak kullanlan bir klt odas, avlunun zemininde de su gereksinimini salayan bir sarn yer alyordu.

98

NEML KLERE AT KONUTLAR I.Attalos Sarayndan kp kuzeye doru ilerlendiinde, Hellenistik ada ina edilmi Bergama kralna yakn kiilerin, komutanlarn konutlar olduu sanlan kalntlarn bulunduu yere gelinir. Maalesef, byk hasar grm bu konutlardan gnmze dek fazla bir ey kalmamtr. KILALAR VE KOMUTA KULES Yukarda sz edilen konut kalntlarnn bulunduu yerden kuzeye doru devam edildiinde Akropoln ve saraylarn gvenliinden sorumlu askeri birliin klalarna gelinir. Kalntlardan da anlald gibi, ortasnda byk bir avlunun bulunduu birbirine bitiik odalardan meydana gelen, Hellenistik devirde yaplm bir komplekstir. nasna Kral I.Attalos dneminde balanlm, II.Eumenes dneminde de gelitirilip tamamlanmtr. Dou tarafnda yer alan, klalara bitiik sur ksmen iyi bir ekilde korunmu olup, akropol evreleyen surlarn grkemini btn netlii ile gzler nne sermektedir. Bu komplekste yer alan kalntlar iindeki kule, byk olaslkla komuta kulesi olarak ilev grmtr.

ASKER DEPOLAR Klalarn bulunduu yerden kp, kuzeye doru ilerlendiinde,yukar akropoln en u kesinde; teki yaplara kyasla biraz daha aada kalan, askeri depolara ait kalntlarn bulunduu alana gelinir. Hellenistik dnemde yapmna balanan bu depolar daha sonraki devirlerde gelitirilip bytlmtr. Temel kalntlarndan da anlald gibi, askeri malzemelerin sakland ahap tavanl olmas gereken bu depolar birbirine paralel ince, uzun be byk ana yapdan meydana gelmektedir. Douda yer alan depo 48 m., batda yer alan da 39 m. uzunluundadr. Burada gerekletirilen kazlarda,bugn aa agora alannda sergilenmekte olan andezit tandan yaplm, farkl byklklerde 900e yakn glle ortaya kartlmtr. En k 2,8 kg., en by de 75 kg. arlklarnda olan bu glleler Yunanllarn Palintonon adn verdikleri mancnk eklindeki bir silahla ovadan akropole doru ilerlemeye yeltenen dman askerlerine kar kullanlyordu. HERA KUTSAL ALANI ve YUKARI GYMNASON Yukar Gymnasionun stndeki dar terasta, Zeus kars Herann kutsal alan bulunur. Bu alan batdaki yuvarlak Exedra (oturma bank ile heykel kaidesi), douda stunlu galeri ile erevelenmi ortadaki bir tapnaktan meydana gelir. ok basamakl ak bir merdivenle klan tapnak bir Roma podiumlu tapna ile hemen hemen ayndr. Dor dzeninde bir prostylostur. Adak yaztna gre Attalos II (M.. 159-138) tarafndan ina ettirilmitir. Tapnak cellasnn iinde byk lde bir erkek heykeli bulunmutur. Zeusun klt heykeli ya da krali ba yapan Attalos II olabilir. Aada yer alan Gymnasionda da balangta krallk devrine ait Roma kuruluunun llerine yaklaan Hellenistik bir yap bileimi vard. Yukar gymnasion geni bir stunlu avlunun drt yanndaki kurululardan meydana gelir. Douda ve batda hamamlarla sona erer. Meydann bat galerisinin arkasndaki orta mekanda, yarlardan sonra temizlik iin kullanlan ykanma kurnalar hala durmaktadr. Kuzeybat kede, zeri kapal ve tiyatro biiminde bir salon vardr. Bu auditorium 1000 kii kadar alyordu.

99

Kuzey tarafn ortasndaki mekan Gymnasionun esas odasyd, douda buna eklenen iki apsisli odann yaztlarla imparator salonu olduu anlalmtr. Duvar kaplamalarnda stun ve saaklklarda Roma mp.nun ok uzak blgelerinden getirilen ok eitli mermer cinsi kullanlmtr. Douda eklenen hamamn bugn anm duvarlar da byle kaplamaya sahipti, iyi durumda koruna gelen bu hamamn andesit stuncuklarn tad stlan alt yaps (hypokaust) hala iyi grlebilmektedir. Gymnasionun gneyinde arazinin d uzun bir kou yolu, kapal stadion yaps ile ok hnerli kullanlmtr. Bu stadionun zerinde stteki stunlu avlunun gney galerisi uzanr.

Yukar Gymnasium

GYMNASON, AAI VE ORTA TERASLAR Bergama Gymnasionu ehrin en byk profan yap bileimidir. Kuruluun tm ana izgileri ve yaylm ile Hellenistiktir. Bu kurulu araziye uygun olarak yukarya doru byyerek genileyen teras zerinde yer alr, ayn zamanda aadan yukarya da nemleri artar: Alt teras ocuklarn, orta genlerin en st teras ta yetikinlerindir. Gney batdan ana yol gymnasiona ular. Orta gymnasionun merdivenli giriinin dousunda bir stunun tad atnn altnda 21 m uzunlukta drtgen bir yap olan byk ehir emesi bulunur. ndeki korkuluun i tarafnda hala su almakta kullanlan kaplarn izleri grlmektedir. Bunun solunda,batda snrlar dzensiz bir terasta ocuklarn gymnasionun basit girii bulunur. Gney ksm bugn yklmtr ve temel duvarlarndan baka pek az kalnt vardr. Arka duvar paye kntlar ve nilerle bezelidir. Kavisli bir ak merdivenle orta gymnasionun merdivenli geitine ulalr. Birbirini dik kesen iki tonozlu rt teknii ile buras mimari bakmdan ilgintir.(Hellenistik) Orta gymnasionun dou ucunda kk bir tapnan temelleri grlmektedir. Hellenistik ada ina edilmi geni bir merdiven arkasnda korint dzeninde anteli prostylos bir tapnaktr. Tapnan nnde sunak kalntlar bulunmutur, kuzeyde, sunan karsnda, cephesinde dor dzeninde iki stuna sahip ve tanrlar kltne hizmet eden bir yap vardr. Bir yazta dayanarak burada Hermes ve Heraklese, sembolik olarak vcut kuvveti ve srat, tapnld anlalmtr.

100

AAI EHR Konsl Attalos Evi Agorann kuzeyinde, yksek bir teras zerinde Roma anda deiikliklere uram Hellenistik aa ait soylu bir kiiye ait bir ev kazlmtr. Bu ev stunlu bir avlu (peristyl) etrafnda ina edilmitir. Evin btn gney blm antik adan itibaren yklmtr. Avlunun stunlu galerileri iki katl olup, altta andesitten dor dzeninde, stte mermerden ion dzenindedir. Batda evin en byk odas, erkeklerin toplant ya da ziyafet odas (oikos) bulunur. Bu odann giriinin sa yannda bir Herme duruyordu ki eskiden ev sahibi Attalosun bronzdan bir portre ban tayor olmalyd. Yaztta ad anlmakta ve konuklar onunla birlikte hayatn tadn srmeye arlmaktadr. Avlunun kuzeyinde, koruyucu bir at altna alnan oturma ve yatak odalarnda deerli duvar resmi ve taban mozaikleri bulunmutur. Avluda bir tane byk Hellenistik ve iki tane kk Roma sarnc vardr. Aa Agora (pazar yeri) Asl pazar meydan M.. 2. Yy. balarnda kurulmutur. Drt yanda stunlu galerilerle evrilidir. Dor dzeninde iki katldrlar. Arkalarnda tek odal dkkanlar bulunur. Gney galeri yamata kurulduundan alt kata, kuzey galeri ise ikinci bir st kata sahiptir ve bunun dkkanlar kuzeydeki caddeye alrlar. Pazar yerinde dikili levhalarda toplum hayatnn kanunlar yazlyd. zellikle yol ve inas, kuyularn, sarn ve su yollarnn temizlenmesi gibi ehir polisiyle ilgili sk hkmleri kapsayan uzunca krali buyrultu nemliydi. (Astynom yazt, Ber. Mzesi) Pazarn ortasnda bir kuyu bulunuyordu ki; bunun suyu kuzeydeki konsl Attalos evinin byk sarncndan kayalar arasndan akarak besleniyordu. Eumenes Kaps Bergamann en gl kral Eumenes II tarafndan ehrin geniletilmesiyle ehir duvar ehir tepesinin en gneyindeki yamalara kadar ileri gtrlmtr. Tahkimatn en nemli yaps ehrin buraya yerletirilen esas kapsdr. Ovadan gelerek burada duvarn iinden geen yol tahkimli kap avlusunda dar bir kvrm yaparak dner ve biraz daha tede yksekteki aa agoraya ular. Kap iindeki avlunun dou duvarndaki stunlu galeri ile korku verici karakteri giderilmitir. Kap, her taraftan gelecek saldry nlemek zere kule ile korunmutu. BERGAMADA ROMA DNEM Bergama Kral Attalos IIIn, lmeden nce hazrlad vasiyetle Roma mparatorluunu, Bergama Krallnn mterek vasisi yapyordu . Salnda kendisinin ocuu olmad iin yerine bir halef brakamadan ld . (M..133) Vasiyetnameye gre, Bergamaya bal btn ehirlerle Bergama serbest ehir olarak idare edilecek; kendisinin krallk haklar ile, ahsi servetinin, saray, imalathane ve parklarn gelirleri Roma halknn olacaktr.

Hadriyonus

101

Roma Senatosunun gnderdii heyet de nce bu yolda yrd halde sonra Kraln mal btn bir devlettir. diyerek lke idaresinin eklini deitirmitir. Bu vasiyetname ile ilgili bir takm grler ortaya atlm olsa da, kazlarda bulunmu olan bir kitabe, vasiyetin doruluunu gstermitir. Ancak bunun ekli hakknda bilgi yoktur. Btn bunlar bir vasiyetnameye dayanarak, Bergama Krallnn Romann bir eyaleti haline getirilmesini, meru bir hak olarak tanmak esasndan uzaktr. Bu vasiyetname ile Bergama Krallnn 150 yllk hakimiyeti de sona erdi. Attalos IIIn ani lm ve ortaya kan bu vasiyeti uygulamak iin Roma Senatosu gerekli hazrlklar yaparken, Kral Eumenes IInin, Ephesoslu bir kadndan doan olu olduunu ileri srerek, kendisini Bergama Krallnn tahtnn varisi ilan eden Aristonikos bir kurtarc gibi karlansa da, yl Romaya kar mcadelesi sonucunda yenilip esir alnd ve M..129 ylnda esarette ld. Romann Asya Eyaletlerini ynetimi ok sertti. Roma kanunlarnn en ar maddeleri uygulanyordu. Bu kanunlardan biri .Size! Ahaliyi, ehirleri, tarlalar, sular ve eyay veriyoruz. Tanrlara ve insanlara ait ne varsa, hepsini Roma halknn idaresine brakyoruz eklindeki maddesi Romann bu topraklardaki amacn aklyordu. Vergileri toplayan mltezimler tarafndan topland iin halk istedikleri gibi eziyorlard. Romann Avrupa da hakim olduu topraklarda sk sk isyanlarn kmas ve Bergama ile dier hakim olduklar Anadolu topraklarnda mltezimlerin halk ezen vergileri karsnda Pontus Kral Mithriades Bergamay da arkasna alarak Romaya kar isyan kard. Bu isyana Bergama halk destek verdi . Bir kurtarc olarak Mithridates karland. Kk Asya Roma hakimiyetine girince bu topraklar zerindeki Hellenistik devletlerin de k balamt. Msrda Ptoleimuslar devleti, bir taraftan baa geecek deerli krallarn bulunmay meselesi, dier taraftan Msrn yerli halk arasndaki isyanlar ve slale mcadeleleri ile uramak zorunda idi. Orduda ve devlet idaresinde yerli halk gittike daha fazla yer alyor ve Makedonlar ile Grekler buralardan uzaklatrlyordu. Msr dndaki topraklarn bir ksmnn idaresi de yerli prenslere braklm ve neticede Msr topraklar klmt. Suriyede Selevkoslar Devleti Kral Antiochos IVn Yahudileri Hellenistik kltr iinde eritmek istemesi zerine Yahudiler isyan edip hrriyetlerini kazanmlard. Roma bu hareketi ve saray mcadelelerini daima tevik ediyor ve netice bu kralln da sratle zayflamasn kolaylatryordu. Kk Asyada bir ok prenslik Apameia barndan sonra Selevkoslar idaresinden karak Roma hakimiyetine girmilerdi. Fakat zamanla Roma idaresi bunlara da ar gelmeye balamt. G. Ostragorskye gre; Kk Asyada Roma hakimiyetine kar ilk ayaklanan devlet Karadeniz kylarna hakim olan Pontus Krall olmutur. ok zengin topraklara ve ormanlara hakim olan bu devletin bana M.. 111 ylnda geen Mithriades, tahta getii ilk yllarnda topraklarn geniletip hakimiyet alann geniletmitir. Yaylma siyasetini Bitinyaya doru yneltince, bu srada Roma tarafndan gnderilen sefaret heyetinin kumandan M. Aquillius, bu esnadaki Bitinya Kraln Mithriadese kar sava etmeye tevik edince, bu hadise Mithriadesin Anadoludaki Roma hakimiyetine kar harekete gemesine sebep olmutur ki bu, Hellenistik Dounun Romaya kar son ayaklanmasdr. Mithriadesin sava iin denizde ve karada yapt hazrlklar, dou ve batda meydana getirdii anlamalar, Grek dnyasnda Romaya kar duyulan nefret, onun iini kolaylatran olaylard. Halbuki Roma bir taraftan da talyada, taliklerin ayaklanmas ve onu takiben balayan i savalar ile uramak zorunda idi. Ayrca Mithriadesin elinde Skyh birlikleri ile kuvvetlenen byk bir kara ordusu, 300 sava gemisinden mteekkil bir donanmas vard. Hazinesi de dolu idi. Mithriadesin komuta ettii birlikler Bitinyaya ilerlerken, dier bir Pontus ordusu da Kapadokya zerine yrm, Pontus donanmas Karadenizden Ege denizine gemitir. Kk Asyadaki Roma ordular, Mithriadesin ilerleyiini

102

durduracak kudrette olmad iin, bir mddet sonra Mithriades Asya eyaletlerine de girmi, burada Roma idaresinden memnun olmayan Grek ehirleri onu kurtarc olarak karlamlardr. Ephesosa geldii zaman Asyada yaayan tam ve yarm vatanda olan btn taliklerin ldrlmesine dair mehur emrini karnca bir gnde 80.000 talik ldrlmtr. Mithriades savan bu aamasnda Bergamay yeni devletine baehir ilan etmi, bu hareket kabul ettii yeni takvimin balangc olmutur. Bu arada ele geirilen Aquillius da azna eritilmi altn dklerek ldrlmtr. lk nce bir ayaklanma eklinde balayan bu sava Anadolu dnda Yunanistan, Ege Denizindeki birok limanlara sirayet edip byk boyuta ulat. Asyada olduu gibi, Yunanistandaki Grek ehirleri Pontus hakimiyetini tanmlard. Hatta bu srada talyada Romaya kar isyan halinde bulunan taliklerle dahi irtibat kurulmutu. Mithridatesin bu isyan ve Roma ile savalar M.. 90-63 yllar arasnda 27 yl srd. Bu isyana destek veren Bergama halk Sullann Roma komutan olarak bu isyan bastrmasndan sonra ortaya kan ac tablo : Bergama - Asya Eyaleti halk tekrar Romann ar vergileri altnda daha ok ezilmeye balad . Bu isyana destek veren ehirler bunun faturasn ok ar dediler. Vergiler halkn deme gcnn ok stne, be katna karld. deyemeyen halk faizle bor alarak vergilerini deme yoluna gittiler ise de, bu faizlerle daha ok yoksullatlar. Ksaca Asya eyaleti, Romallarn idaresi altnda inlemekteydi. Roma mparatorluunun Bergamaya grevlendirdii konsl Lucullus, halkn bu sefaleti karnda vergileri hafifletti . Fakat sistem deimedi . Gelir kaynaklar kurumu,halkn deme gc kalmamt. Bu dnemde adeta Bergama Krall zerine her trl ktlkler yayordu. Halk bu sefalet yllarnda, kendilerine biraz rahat nefes aldran yneticilerinin heykellerini dikiyor ve kranlarn byle dile getiriyorlard. Heykelleri dikilen kiilerden biri mparator Sezardr. Bergamada adna dikilen heykellerin altndaki drt kitabeden Sezarn kurtarc olarak kabul edildiini gryoruz. Sezarn lmnden sonra, Romada yaanan i savan hissesinden Bergamaya da alk ve perianlk dt. M..40 ylnda Roma Oktavianus ve Antonius, Romay paylatklar zaman Antoniusun hissesine den Anadolu da, ilk icraatlarndan biri Bergamann zengin ktphanesini Msra, tad. Kralie Kleopatraya hediye ettii bu ktphanenin 200,000 tomarlk bu muhteem ktphane Bergamadan gtrlnce Bergamay bilimsel, felsefi ve edebi ynden besleyen bu mthi zenginlik yok olunca, Bergama ylardr Roma idaresinde yaad maddi fakirliini imdi ilmi ynde de yayordu . Oktavianus, Roma i savan bitirdiinde, Augustos unvan ile mparator olunca gerek Romada gerekse Bergamada huzur ve skunet yaanmaya balad. Daha sonra baa geen; Tiberius, Traianus ve Hadrianusun, mparatorluklar dneminde M.S. I. Yzyln sonuna kadar olan bu srete Romada yaanan i huzur Bergamada da srd. Bergamallar bu dnemdeki Roma mparatorlarna sayglarnn bir nian olarak heykel ve tapnaklar ina ettiler. M.S.105 ylnda Bergamada konsl olarak grev yapan ve daha sonra bir st grev olarak Prokonsl tayin edilen A.Julius Quadratusda, Bergamaya nemli hizmetlerde bulunmutur. Bu hizmetleri arasnda : Temsil ve kutlama trenlerinin ok ar olan masraflarn faizden karlamak zere ehre byk bir servet vakfetmitir. Bu hizmetinin nemini Bergamal hatip A. Aristidesin onun iin O, ihtiyarlayan Bergama ehrine tekrar can verdi. Ve onu, tekrar ereflendirdi diye ven szlerinden anlyoruz. M.S.II .yzyln, ikinci yarsnda 166 ylnda Romann Partlarla girdii savatan dnerken askerlerinin veba salgnn tm Anadolu yaymas ile Bergamada bu salgn hastalk karsnda ok byk kayplar verdi. Yaklak 100 yl sonra,

103

mparator Valerius (M.S.253-260) dneminde Bergamada yaanan deprem sonucu ehir byk bir ykma urad . Bergama Krallnn sona ermesinden sonra Bergama ehri dier Anadolu ehirleri gibi baz byk ve nemli ticaret ehirlerinin gerisinde kald. Bergamada baslan sikkelerin zerinde Metropol veya baehir yazl olduu halde: Osman Bayatlnn Bergama Tarihi adl eserinde belirttii gibi, birinci snf durumunda olmadn ortaya koymaktadr. R.M.Krill, aslnda Romann iinde bulunduu dnemi Roma dnyas iin M.S.200 ile 400 yllar arasndaki dnem dinsel balamda bir takm yeniliklerin younluk kazand dnemdir. Tohumlar M..I. yzylda atlmaya balayan yeni inanlar artk eski Roma Tanrlarn glgede brakmaktadr.eklindeki gr aslnda Romann iinde yaad bu deiim sonucunu imparatorluun ikiye ayrlmasna kadar srdrecektir. Romada yaanan sre iinde, doulu tanrlarn yadsnamayan ykselii, astroloji, gnostisizm ve bynn etkinlii, tek tanr inancnn giderek glenmesi ve ok tanr anlay zerinde izler brakmas gibi oluumlar arasnda kiilerin inanlarn,resmi tanrlardan ok yresel nitelikli tanrlara ynelttiklerine ve kimi kez bu yresel tanrlarn, zde benzerlik tadklar resmi tanrlar ile zletirildiklerine tank olunmaktadr.Romada Bu yaanan sre iinde ki deiimin izlerini zellikle Roma Devri eserleri bal altnda incelerken, Bergamadaki eserlerde de gryoruz. M.S. 395 ylnda Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas sonucunda Bergamada Bizans dnemi balamtr. Roma dneminde Bergamadaki Arkeolojik kazlar sonucu ortaya karlan eserlerin bulunduu yerler itibaryla yerleim alanlarnn ovaya doru kaydn grrz.

BERGAMADA ROMA DNEM ESERLER ROMA DNEMNDE ASKLEPONDA YAPILAN LAVELER

M. 133 yl Bergama Tarihinde bir dnm noktasdr. Bergama Roma gdmne girerken, Asklepion grevini srdryor olmasna karn bir ok sarsntlar geirecektir. M. I. yzyln balarnda Pontus kral Mithridates, Bergamaya dein bir kurtarma savana girmitir. Bu ordu Bergamaya geldii zaman 80.000 Romalnn canna girmiti. Bergama'daki Romallar snmak amacyla Asklepios Kutsal Alan'na komular, fakat tanrnn heykellerine sarlrlarken insafszca katledilmilerdir. Sulla'nn Romal asi komutan Fimbria ve arkadalar Asklepion'a kamlard. Aristonikos'un adamlar tarafndan sndklar yerde yakalanp ldrldler .(M 85) Kuruluundan beri kutsal yurda verilen snma hakk ilk kez bozuluyordu. Ancak bu hak Anadolu prokonsl tarafndan tekrar kabl olundu. Bu tarihlerde Asklepion gerilemeye yz tutmutur. Bunun nedeni de Roma ordularnn Anadoludaki savalar yzndendir. 150 yl kadar baslan paralarda Asklepios'un ba ve ylanl heykeli grlmemektedir. Bununla birlikte M I. yzyln banda olduu gibi ikinci yarsnda da Asklepion nem ve zelliinden bir ey yitirmemiti. Jimnas bakanln yrtmesi ve snma hakkn srdrmesi ile bu nem anlalmaktadr. Asklepion'un Roma imparatorluu zamannda yeni bir ykselme dnemine girdii gzlenmektedir. Trayan, Hadriyan ve Karakalla ile bunu simgeleyebiliriz.

104

Antaninus Pius zamannda (MS 138-161), Asklepion iki kat bir genileme gsterir. Bu genileme srasnda koridor, havuz ve tedavi blmleri kazandrlmtr. II. yzyl ortasnda sylevci Aristides (Aristid) Bergamaya gelmi, bir ok hastalklar iin Asklepionda tedavi olmak istemi ve 4-5 yl iinde tam salna kavuan Aristides: "Tm salm, Asklepios sana borluyum, sana gizemsi bir akla balym" demektedir. Aslnda Asklepion hakkndaki bilgilerimizin ou bu bilge kiinin yazdklarna dayanr. Asklepionun bu son parlak dnemi de ok uzun srmedi. mparator Decius zamannda (249-251) Hristiyann Asklepion'un yaknndaki tiyatroda paralanmas, Bergamada derin yanklar uyandrmtr. Yeni dine kar gsterilen bu iddet, inan ve duygular zerinde byk tepki gsterecektir kukusuz. Hemen bunun arkasndan gelen mparator I. Valerius (253-260) zamanndaki byk deprem kenti ve Asklepionu byk lde ykma uratt. Yeni dinin basks ve depremlerin doal ykm Asklepion'u bir daha ayaa kalkmamak zere yere sermiti. Bu imparatorun ilk gnlerinde baslan paralarda grlen Asklepios grntleri de son simgeler olarak kalmaktadr. Hristiyanlk Bergama'da kk salmakta geikmedi ve izlerini Asklepion'da da brakt. Asklepios tapnann bu dnemde kilise olarak kullanld, ortasnda duran mermer krs altlktan ve antsal kap (propilon, propylon) yannda bulunan vaftiz yerinden anlalmaktadr. Kk koridorun tapnaa bitiik yerindeki odacklar, gney koridorun mahzenindeki sva stndeki ha ve havuz ile su deposu yaplan bodrumdaki svalar hep Bizans dnemi kalntlardr. Asklepion tapnann iindeki kilise krss yannda bulunan bir mezardan kan kemikler arasndaki paradan, mezarn XV. yzyldan kalma olduu saptanmaktadr. lmn yasakland Asklepion artk mezar gibi kullanlmaktadr. XIV. yzylda Bergama, Osmanl Trklerinin eline getii zaman Asklepion tepeden inen sellerin yd kaln bir toprak tabakasyla rtlmt. ASKLEPONDAK TYATRO Kuzey stoann bat ucunda kk bir tiyatro vardr. Yap Roma Dnemi tiyatrolar iin tipik olan yarm daire eklindedir. zleyicilerin oturduklar kademeli blm, merdivenler ile dikeylemesine gen biimli be alana ve bir geit yani diazoma ile yataylamasna ikiye blnmtr. Orta blmn en aadaki sras nemli kiilere ayrlmtr. Anlaldna gre sahne yaps katlyd.

105

Onun nnde yer alan, oyuncularn gsterilerini sunduklar sahne, yerden yaklak 1 m. ykseklikteydi. Bir yazt tiyatronun Asklepios ile Athena Hijye'ye adandn belgeler. Yap 3500 kiinin oturmasna izin veriyordu. Asklepion'da kalan hasta saysnn hibir zaman bu kadar yksek olamayaca gz nne alnrsa, evredeki halkn da gsterileri izleyebildii sonucuna varlmaktadr.

BERGAMA TRAAN MABED mparator Traiana (98-117) yaplm olan bu mabet, Bergama Akropolnn en yukardaki terasnda bulunmaktadr. Bir Roma Devri Mabedidir. Bergamada, 1879-1880 senelerinde kaz yaplm ve mabedin avlusu ile dou, bat galerilerinin bir ksm aa karlmtr. 1885 ylnda yaplan ikinci kazda ise kuzey, dou ve bat galerileri tamamen alm ve dou bat galerinin dar cephelerindeki binalar bulunmutur.

Traian Tapna

Akropoln Kuzey u noktasndaki askeri depolardan gneye doru ilerleyerek, Roma Dneminin en grkemli yaplarndan Traian adna burada daha nceden var olan Hellenistik yaplarn zerine ina edilmi Traian ad verilen tapnak alanna ulalr.. Traian Mabedi, Bergamann en yksek noktasnn sadece birka metre aasnda, denizden 325 m. yksekliktedir. Hemen yamacn altnda balayan tiyatro terasnn 55 m. zerinde ve gneydouda bulunan Athena Mabedinden 9m. daha yksektedir. Bergamaya deniz yolu

Traian Tapna 'nn Tonozlu Yaps

106

ile gelen seyyahlarn daha uzaktan bu mabet gzlerine arpmaktadr. Mabet, 70x60 ebadnda taraf portikli bir sahann ortasnda bu sahann dou, bat ve kuzey taraflar portikli olup, mabedin cephesinin bulunduu gney taraf ise aktr. Bu ksmda teras takviye eden muazzam destek duvarlar mevcuttur. Mabet, Korinth nizamnda olup, ksa cephede 6, uzun cephede ise 9 stun ihtiva eder. Kutsal bir alann iinde olan mabet avlunun orta ekseni zerinde bulunur. Bu Roma Mimarisinin en nemli zelliklerinden biridir. Roma mabetlerinin pek ou bu tarz ekil zerine yaplmtr. rnein Roma Vens mabedi ve Latiumda Gabi mabedi bir avlu iinde ve avlunun orta ekseni zerinde bulunmaktadr.

MABEDN ARKEOLJK VE SANAT TARH AISINDAN DEERLENDRLMES Btn bir tapnak tesisi, galerileri ve ilave yaplar ile Bergama Krallk devrine ait olan ufak bir tesisin zerine kurulmutur. Roma devrine ait olan yap, mparator Traian ve Hadrianla ilgilidir. lk nce buray kazanlar, mabedi, Athena Polias Mabedi sanmlardr. Kaz devam ederken ortaya kan mimari unsurlarn Roma karakteri gstermesi, mabedin Roma Devrine ait olduunu ortaya koymu ve Aufustos Mabedi olarak kabul etmilerdir. Bu yapnn, nceki bir mabedin tadil edilerek yapldn dnmlerdir. Fakat 1879 ylnda bir kaz sonucu burann tadil edilmediini ve Roma Devrine ait olduu ortaya kyor. Yani mabet Athena mabedinden daha ge devreye aittir. Bu mabedin Augustos deil de Traiana ait olduunun anlalmasna ilk kant; 1885 kazsnda bulunan iki dilde yazlm bir kitabedir. Kitabe tapnak klliyesiyle, ktphane arasndaki ge devre ait bir duvarda bulunuyordu. Bu kitabede Traian ve Zeusun erefine yaplm bir oyundan bahsediliyordu. Bu oyunun masraflarnn Bergamal Rheter Julias Quadratusun zerine ald syleniyordu. Diger ikinci kant ise; bulunmu olan sikkelerdir. Bergama sikkelerinde grlen ve yannda Zeus ile Triainus, yazl olan resim Traian mabedinin tasviri olduu anlalmtr. nk Bergamadaki, Augustos, Traian ve Caracallaya ait imparatorluk tapnaklar daima sikkelerde grlmtr. mparator Traian Sikkelerinde be nemli zellik vardr. 1-Sikkenin bir yznde mparatorun ba grlmektedir. Dier yznde ise Zeus tahtta oturmaktadr. 2-Bir yznde imparatorun ba, dierinde Zeusun olunun resmi. 3-mparatorun ba ve ortada mabet bulunmaktadr. 4-Augustos Tapna ve arkada Traian Mabedi. 5-n yznde Zeus ve Traian, arka yznde Augustos ile Roma bulunmaktadr. Alt stunlu olan tapnak, sikkelerde drt stunlu olarak gsterilmektedir. Bu ok mhim deildir. nk sikke sanatkar, resmi sikkeye sdrabilmek iin byle tasvir edebilir. Mabet evresinde eski krallk dnemine ait hibir parann bulunmamasna karlk, mparator Traiann kars Plotinaya ait bir kitabe ve Traiana ait iki kitabenin ele gemi olmas da, mabedin Traiana ait olduunu ispat eder. Hadrianusa ait baz kitabelerde bulunmutur. Akreterlerindeki, dnya kresi stndeki Nike tasvirinden bu yapnn mparatorluk kltne ithaf edilmi olduunu anlyoruz. Fakat bu konuda nemli deliller, iki dilde yazlm kitabe ile km sellann altnda bulunan ve akrelit tandan yaplm olan, devasa heykel kalntlar tekil ederler. Bunlar phesiz ki, Traian ve Hadrianusa aittirler. Hadriyanusun, Traianla birlikte heykelinin bulunmas bu yapya sonradan galerileri ilave ederek mabedi tamamlam olmas ile izah edebiliriz.

107

Mabedin yaplm olduu yerde, inaat devresi tespit edilmitir. Daha krallk devrinde kuzeyden fazla yksek olmayan destek duvar ile bir meydan yaplmt. Bu destek duvar gnmze kalmtr. Meydann zerindeki, o devre ait yaplardan, orijinal yerinde bulunan yarm yuvarlak eksedra kalmtr. Bundan sonra Traian idaresi altnda bu meydan tapnak iin hazrlanmtr. Meydann gneyine byk bir destek duvar ina edilmi ve mabet yaplmtr. Bunun sonucunda da galeriler mabede ilave edilmitir. Mabet Traian dneminde, Galeriler ise Hadrian dneminde yaplmtr. Mabet Roma dnemine aittir. Mabet yksek bir pedium zerine kurulmutur. Cephedeki geni merdiven,cepheye bir gsteri kazandrmaktadr. Opistodom yoktur. Mabette dou tesirleri vardr. Bunlar frizde grlmektedir. Bitki konsol motifleri ve medusa balklar douya ait tesirlerdir. ROMA DNEMNDE KRALLIK DNEM YAPILARINA YAPILAN LAVELER Roma mparatorluundaki i sava bitiren Oltavianus, Augustus nvan ile mparator olunca Bergamada ona Tanrnn olu Tanr olarak sayg gsterildi. ok byk bir heykeli Bergama Athena Tapna meydanna dikildi. M..25 ylnda Bergamallar, kendisinden adna bir tapnak yapmak iznini istediler. Augustos;Roma iin yaplmasn bildirdi. Bunun zerine Bergamallar da RomaAugustos iin mterek bir tapnak yaptlar. ehirde kurulan bu tapnak erefine Augustus bayramlar yaplyordu. Bu tapnaa ait, bu gn elimizde gn na karlm arkeolojik bir bulgu yoktur. Yaplan kazlarda ortaya karlan Traianus tapna kalntlar bulununca kaz heyeti bunu nce Augustus tapna sandlar. Fakat ksa sre sora bulunan iki dilde yazlm kitabede Traian adna yaplm- bir tapnak- olduu kesinlik kazand. Bulunan bu kitabeden anlaldna gre tapnan okuyucular gurubunun eflerine, drt ylda bir -Olimpiada olduu gibiayni dzeyde oyunlar tertip edilir ve kazananlara zafer arabasyla zafer trenini kutlama hakk verilirdi. mparator Hadrianus (117-137) yirmi yllk idaresinde Bergama Asklepionda nemli ilave yaplarla geniletilmesini salamtr. Hayatnda tamamlanamayan blmleri de tamamlanmas iin vasiyet etmi ve bu vasiyeti lmnden sonra mparator olan Antoninus Pius (138-161) tarafndan gerekletirilmitir. Ayrca vasiyet dnda Piusun kendi abalar ile yaplan ilavelerle Asklepion iki kat daha byr. Gzel sanatlar himaye eden Hadrianus iin Hermes kyafetindeki bir heykeli o dnemde Bergamada yaplp Asklepion ktphanesine konmutur. Bu gn bu heykel Bergama Mzesinde sergilenmektedir. Bergama Kzlavlu-Serapis Tapna M. II. yzylda yaplm olduu, uzmanlarn yap zellikleri ve teknik unsurlar dikkate alnarak Hadrianus dneminde yapld sanlmaktadr. mparator Avrelius Antonius (Karakalla :smi ile anlr 211-218 ) Trakyadan dnerken Geliboluda geirdii gemi kazas sonras Bergama Asklepionunda tedavi grmesinden sonra, kran borcu olarak mukaddes mahalde kendi heykelini diktirmitir. TYATRO VE TYATRO TERASI zellikle kaledeki tiyatronun yerletirildii dik eimli arazi, mimarlar zgn ve oraya has zm yollar bulma zorunluluu altnda brakmtr. Tiyatro Akropolisin dik bat yamacnda kurulmutur. Giri aadan, nde yer alan byk Tiyatro Terasndadr. Tiyatro iki yatay yol (diazoma) ile blme ayrlmtr. Alt yoldaki mermer eref locas dnda btn oturma sralar andesittendir. 10.000 kiiye

108

ulaan seyircilerin ierde dalmas ayrca kama biiminde yerletirilmi merdivenlerle de salanr. Tiyatronun sahnesi Hellenistik ada yalnz tren oyunlar zamannda, tiyatro terasnda kuvvetli ahap hatllar zerine kurulurdu. Oyunlarn oynand alak bir sahne (proskenion) ve arka plandaki konstrksiyon (scaenae frons)dan meydana gelir. Ahap sahneyi tayan dikmelerin delikleri, tiyatronun orkestras nndeki terasn demesinde iyi durumda kalmtr. Oyunlardan sonra bu delikler ta levhalarla yeniden rtlrlerdi. lk defa Roma anda bu gn grlen ta podium tiyatronun nne ina edilmitir. Tiyatronun st ksmndaki yksek kemerli nilere sahip duvar da Roma zamanndaki bir deiim srasnda yaplmtr. Ahap sahnenin kurulup sklmesi zor olmakla beraber gerekliydi; nk dar ve yapay kurulmu tiyatro terasnda olaan ta bir sahne binas iin, terasn kuzeyindeki Dionysos tapnann grnn kesmeden, bir yer yoktur. Bu tapnak yaklak 250 m uzunluktaki terasn mimari grnne egemendi. Yksek bir merdivenin zerinde ion dzeninde bir prostylostur ve arkas kayaya yaslanarak ykselir. M.. 2. yy.da andesit ta ile ina edilmi, M.S. 3. yy. Banda kendini olaslkla burada yeni Dionysos olarak kutlayan imparator Caracalla tarafndan mermere evrilmitir. Tiyatro terasna gneyden, kapl bir kapdan girilir. Sada ve solda mmkn olduu kadar dor dzeninde galerilerle sslenmitir. Tiyatro ile dou galeri arasndaki bir yap oyuncularn topland bir yap olabilir. Bu yap da Hellenistik adandr. Tiyatro terasnn substrksiyonlarnn kuruluu krallk zamann nemli bir imar faaliyetidir. Kuvvetli basnc tutabilmek iin baz yerlerde be kat ykseklikte alt yap kurmak gerekmitir.

Akropol'de grnt

EHR KAZISI 1973te balayan ehir kazs alan, Akropolis ile bu tepenin yamac altnda bulunan Demeter kutsal alan ve Gymnasion arasndaki kuaktadr. Bu kaznn amac buradaki oluumu ve resmi yaplarn dnda Bergamann ehir organizmas formunu aklamaktr. 1-Yukar Agorann Gney Batsndaki Hamam Yukar Agoradan 100 m aa doru inilirse caddenin batsnda yer alan hamamn kalntlar grlr. Tepidarium (yuvarlak esas oda) geni nii dolaysyla aka tannr. Dier odalardan pek az kalnt vardr. Hamamn koruna gelen formu Roma mparatorluk ana ait olmakla beraber mozaik bezemeli Hellenistik bir nc yapya sahiptir, yamatan

109

aaya doru Hellenistik adan byk teraslamann temelleri tannabilmektedir. 2- Kk Gymnasion (Hamam-OdeionMermer salon) Yap bileimi birbirine bal blmden meydana gelir: Batda bir hamam (avlunun stunlar yeniden dikilmitir), bir konferans ya da konser salonu ve douda klt salonu. Odeion (konser salonu) ve Mermer Salon ad verilen klt salonu hellenistik yapnn ekirdeidir. Hamam ancak Roma mparatorluk anda buraya ina edilmitir. Hamamn batsnda yamacn zerine doru dar bir sokak (hamam soka) uzanr. Sokan altnda bir pis su kanal akar, ayns ana caddenin altnda da vardr. Sokan batsnda, Aa ucuna doru bir latrin (umumi hela)in duvar kalntlar vardr. Sokan kanal latrini de temizler. Hamamn esas girii ana cadde zerinde, hamam sokann hemen dousundadr. Hamamn avlusuna, bu gne kalmam giri merdivenlerinden bir koridor ile geilir. Avlunun kuzey yanndaki apsis biimli souk su kurnasnn zerinde eskiden bir su deposu bulunuyordu, hemen kuzeyinde ona bal dier bir su haznesi kaln sval duvarlarndan ve su geirmez tabanndan hala tannabilmektedir. Avlunun gneyinde scak banyo odalar, terleme odas (kk yuvarlak oda) ve klhan yer alr. Ayrca odunluk olan ocak odasna ana caddeden giriliyordu. Burada klhan atelemek zere bir platform vardr. Ocak odas ve giri odas arasndaki iki oda olaslkla dkkanlard ve bunlarn zerinde hamamn artk kaybolmu odalar yer alyor olmalyd. Hamamn avlusu dou yandan da bir geie sahiptir. Ayrca odeion ile en st oturma sras dzeyinde bir kap balant salar. Burada beden eitimi ile birlikte ruhun eitiminde mziin yakn ilikisi aka ortaya konmutur. Odeion kama biimine yakn bir plandadr. Oturma basamaklar daire paralarndan meydana gelir. Bu dzenlemeye ok sk rastlanmamaktadr. Dz izgili oturma sralarna karn, snrl bir yerin daha iyi kullanm salanr. Dousundaki Mermer Salon, kendi ehri iin byk hayrseverlikte bulunmu ve daha yaad srada bir tanr gibi byk sayg grm bir Bergamalya ait bir klt yeri, bir Heroondur. Klt heykelinin portre ba, klt apsisi nnde bulunmutur. slup ve tarih uyumu bu bata M.. 70 yllarnda nfuzlu bir Bergamal olan Diodoros Pasparosun portresini tanmay salar. Koruna gelen kabartmalarda (asllar Bergama mzesindedir) ilenen konular: Bir dv horozu, mifer ve Dioskurlarn baarsna yardm eden yldz, kl ve mzrak, zrh. Toplam olarak salonda byle 18 kabartma bulunuyordu ve bunlar bir yanda 9 tane olmak zere karsndaki eini yineliyerek dizilmiti. Thema, yapnn kurulmasna kukusuz para yardm yapm Herosun vgsne hizmet eder. Odeion ve mermer salonun nndeki iki derin sarnca sahip ortak bir avlu (bugn koruyucu atnn nnde, n teras) bulunur. Bu yapda, varlkl bir klt birliinin kendi trenlerini de kutlad bir bileim sz konusudur. Bu bina Roma mp. a sonuna kadar (M.S. 4. yy.) kullanlmtr. Yap yknts arasnda bulunan, antik ada genellikle uur ve bolluun olaan sembol fallos kabartmal blok, onarm srasnda koruyucu yapnn dou duvar yzne konmutur. 3- Aevi Mermer salonun yannda, hemen dousunda basit bir aevinin odalar bulunur.Yolun sonunda kayalk zemindeki oca ile bir oda ve onun arkasnda

110

eskiden duvar resimleri ile bezenmi kk bir oda daha yer alr. Daha arkadaki ve ksmen kaya iine ina edilmi nc odada byk bir zgara bulunmutur. 4-arap ve Ya Dkkan Mermer salonun dousundaki nc oda duvar rg payelerden caddeye doru geni bir tezgaha sahip bir dkkandr. Dkkann iindeki byk kpler (pithoi) yumuak kaya taban oyularak yerletirilmiti. 5-Dionysos Klt iin Podiumlu Salon Aevi ve arap dkkann kuzey dou arkasnda, yama stnde byk bir salon yer alr, taban sval bir n teras vardr. Salon kiremitli bir dam ile rtlyd. n terasn solunda kk odalar bulunur. Terasta bir eme kalnts ve dou ksmda tf kayalk iinde byk derin bir mahzen vardr. Podiumlu salonun girii eme ve mahzen arasndadr. Salona duvarlar boyunca uzanan podiumlardan (1 m. ykseklik ve 2 m. derinlikte) dolay bu ad verilmitir. Podiumlarda klt topluluu, balar salonun ortasna dnecek ekilde uzanrlard. Giriin karsnda, nndeki sunak ile klt nii vard. Buras Dionysos kltne iaret eden ilgin resim kalntlarna sahiptir.(Bergama mzesinde) Devaml podiumlar dou etkisinde kutsal mahalleri anmsatr. 6- Hamam ile Peristylli Ev Orta yolun (mittelgasse) dousunda antik bir peristylli evin kalntlar vardr. Eskiden avluyu eviren stunlarn bir ka tanesi yeniden dikilmitir. Evin inas hellenistik aa uzanr. Roma mp. anda ev gelimi ve olduka konforlu dzenlenmitir. Istlabilen ok byk bir hamam ve buna bal ok byk bir su deposu vardr. 7- eme Peristylli evin gney dousunda antik ana yol boyunca dkkan ve iyerleri sralanmtr, bunlarn arkasnda ve st katlarnda kukusuz ev odalar yer alyordu. Yolun kenarnda kayadan bir sarn zerinde, bugn bir blm ayaa kaldrlm byk ta kemerli yap vardr. Halka ak bir eme yaps olmaldr. Btn evlerde ayrca ok sayda sarn bulunmaktadr. 8- ehir kaz alann dousundaki Peristylli yap ehir kaz alann dousunda byk bir yap ortaya karlmtr ki,byk bir olaslkla Hellenistik adan kalm bir kutsal alan sz konusudur. Burada Kybele, Bergamann Megalesionunun yer ald var saylabilir. ANFTYATRO

111

Tellidere Anfitiyatro

Roma mp. ann dier byk yaplar Stadion, Aa ehir Tiyatrosu ve zellikle grlmeye deer bir yap Anfitiyatrodur. Anfitiyatro kk Asyada ok az rastlanan bir yap tipini temsil eder. Kazs yaplmayan bu yapnn baz stunlar ayakta durmaktadr.Deniz oyunlar iin suyundan yararlanlan derenin iki yanda zerinin tonozla rtlmesi dikkat ekicidir. SU YOLLARI II.yy Roma mparatorluk a'na ait olduu dnlen su yollar Arsenal alannn kuzey ucundan grlebilir. M.. II.yy'da yaplan krallk zaman su yollar 50-75 cm uzunluundaki 240 bin kadar toprak knkten oluur. Kuzeyde Madra Da'ndan yaklak 45 km aarak yol halinde gelen su yollar Bergama'daki kale tepesinin karsndaki bir tepe zerindeki su haznesine uzanr. Buradan da toprak altna denmi byk talardaki deliklerden geirilen yksek basnl su yolu kurun borularla vadi ve iki alak tepeyi aarak kuzey taraflarndan Bergama Kalesi'ne ular. Sarayn sarnlarna, evlere ve ehrin emelerine merkezi bir su deposundan toprak knkler aracl ile su verildii dnlmektedir. Bergama'nn Roma a'nda artan nfusunun ve byk yeni hamam kurulularnn su gereksinimi Kozak Dalar ve Soma'dan (yaklak 80km uzaklkta ) gelen su yollar ve ksmen su kemerleri ile karlanyordu. ALLANO ANTK KENT ve KAPLICALARI Bu eserlerin yansra M.. II. Yzylda kurulduu dnlen Allianoi, M.S. II. Yzylda, zellikle Roma mparatoru Hadrianusun ehri ziyareti dolaysyla yaplan binalarla en grkemli dnemine ulamtr. Bizans dnemine kadar tedavi amal nemli bir merkez olan ehir, blgenin fakirlemesine bal olarak giderek nemini kaybetmitir. Gnmze kadar Paa Ilcas olarak halk tarafndan 1998 ylna kadar romatizma, deri ve kadn hastalklarnn tedavisi iin yerel halk ve

112
Kale eteklerindeki yaplar

dardan gelenler lcadan yararlanmlardr. Burada srdrlen Arkeolojik kazlarda galerinin bat blmnde 3 nili olan dairesel alanda en byk nite (ortadaki ni) 160 cm. byklnde Vens /Nymphea heykeli bulunmutur. Nymphea, byk bir istiridye kabuunu iki yanndan kucandan tutmakta ve gbek blmnden buraya akan suyu ziyaretilere sunmaktadr. zenle karlan bu heykel Bergama Mzesinde segilenmektedir. Btn bunlarn yannda sikkeler, cam ve metal eyalar seramikler, stun balar ve yzlece eser aa karlm olup, envantere kaydedilmitir. Allianoi, Bergama'nn 18 km kuzeydousunda, Balkesir yolu zerinde, Paa Ilcas olarak anlan yerde ortaya karlan antik bir salk merkezi. .S. II. yzylda yaam Hadrianotheral (Balkesir )li, gezgin, hatip, sofist ve yazar P.Alleus Aristides, Hieroi Logoi (Kutsal Szler, III., 1-6 ) adl eserinde; Pergamon'a 120 stadia (23-25 km) uzaklkta olan Allianoi'da, Bergamaya giderken tedavi grdn ve ifa bulduunu aktarr. Pergamon ve yakn evresinde bu uzaklkta, bu llerde baka bir salk merkezi olmadndan gnmzde Paa Ilcas'nda kazlmakta olan ren yerinin Allianoi olduu dnlmektedir. Zaten gnmzde de devam eden kaz almalar sonucu ortaya kan ve pheye yer brakmayan arkeolojik belge ve bulgular ile Allianoinin gn na ktn gryoruz. Bu salk merkezi salk tanrs Asklepios'a adanm yeni bir Asklepieion'dur. ifal sular sayesinde Allianoi yllarca Hydroterapi(suyla tedavi) merkezi kullanlmtr. Allianoi sular altnda kalyor. Allianoi topraklarnda, 45 derece kkrtl su kan ifa merkezi olarak, bu zellii ile dnyann drt merkezinden biri Bergama Krallnn sayfiye yeri olan blge yllarca Hydroterapi merkezi olarak hizmet hizmet vermitir.1998 ylndan bu yana yaplan kurtarma kaz almalar sonucunda; --Halen kullanlan ift kemerli Roma Kprs --me ve atk su sistemleri --Seramik atlyeleri, frnlar --Nekropol alanlar --ki mezarlk apeli --Latrinler(umumi tuvaletler) --Bazilikal tipte iki byk kilise yaps --Dou bat dorultulu caddelerin bitiminde gei yaps --Grkemli bir tedavi yaps --Kuzey gney dorultulu caddenin balangcndan proplylon(antsal giri) --Kuzey gney dorultulu 35m. uzunlukta ve 8m. genilikte stunlu cadde --Stunlu caddenin stoasnn arkalarnda farkl ilevler iin kullanlmdkkan ve mekanlar ile; eksedra tipinde bir nympheum (antsal eme) --Dou bat dorultulu, 210m. uzunlukta ve 6m. genilikte stunlu tren yolu --Halen 47 derece scak suyu olan, 9700m2lik bir alana kurulmu, frigidarium (lklk), dinlenme veya terapi odalar, eme ve havuzlar, termal sesisleri ortaya karlmtr. Yzey aratrmalar sonucunda kefedilen klt merkezinin yakn evresindeki yerlemelerle balants aratrlm, yol alarnn hep bu alanla olan balantsndan dolay bu alann nemli konaklama merkezlerinden biri olduu saplanmtr. Yortanl Barajnn yapm aamasnda antik deeri anlalan blgede hzlandrlan kaz almalar esnasnda blgenin Hellenistik ada kurulduu ve en parlak dnemini Roma mparatoru Hadrianla yaadn ortaya koydu . Bu kazlar sayesinde Bergama ikinci bir salk merkezine kavumasnn yansra Asklepion kltrnn, Anadoluda yaygn olduunu da kantlad . Allianoinin M.S.XI.

113

yzyln sonuna kadar Bakray havzasnda nemli bir salk yurdu olarak kullanld ve Bergama Askleplionunda yaplan psikotrapi tedavi merkezinden farkl olarak burada daha ok Hydroteropi uyguland ynndeki grlerde glendi. Bugn hemen birka km. yannda yapm devam eden Yortanl baraj bu antik kenti nmzdeki yllarda, kimbilir belki de aylarda baraj su tutmaya balaynca; kanlmaz son Hasankeyf ve Zeugma sular altnda kalacaktr. Baraj 1970 ylnda projelendirilmeye balanm olup, 1992de yapm ihalesine girilmi ve nihayet yapma 1994te temel atlarak balanmtr. Barajn yapma baland 1994 yl itibariyle o zamanki ad ile Kltr Bakanl bnyesinde Antlar ve Mzeler Genel Mdrl ( imdiki ad ile Kltr ve Turizm Bakanl) Kurtarma kazsna balamtr. Halen srdrlmekte olan kaz almalar sistemli olarak Trakya niversitesi retim yesi Yrd. Do Ahmet Yara ve ekibi tarafndan srdrlmektedir.

BERGAMADA BZANS DNEM Roma mparatorluunun M.S.395 ylnda lke ynetiminin ikiye blnp Anadolu topraklar ve mparatorluun Asya da yayld alanlar ynetim olarak Dou Roma mparatorluu idaresine katld. Tarihte dier ad Bizans stanbul ehrini kuran Byzantiona izafeten Bizans mparatorluu olarak da anlan ynetimin idaresi altna girdi. Dnya tarihinin en uzun mrl devletlerinden biri olan Bizansn kuruluu, Roma mparatorluunun 395 ylnda ikiye blnm olduu ounlukla kabul edilmekle birlikte, etnik, kltrel ve sosyal nedenlerle bu ikiye blnme Prof.Dr. Hakk Dursun Yldza gre M.S. I. yzyla kadar indirilir. Gerekten Latin Bat ve Hellenistik Dou hibir siyasal arala birletirilemeyen iki dnya grne sahipti. Bu ayrlk zellikle Hristiyanln yaylmas ile zamanla artm ve siyasal hayatta da kendini gstermitir. III. yzyln kark ve askeri anari dnemleri imparatorluun i rgtn bozmu ve paralamt. mparator Diocletianus devlet mekanizmasn yeniden kurmay hedef alan reformlar yapt. Sk sk Nikomedia( zmit)da oturan imparator dounun monarilerinin baz unsurlarn kabul etmiti. Olduka dank ve byk olan imparatorluun ynetimini kolaylatrmak iin Tetrarkhia yani drtler saltanat sistemini kurdu. Bu sisteme gre Roma mparatorluu iki Augustus ve iki Caeser ynetimine gre drt paraya blnyordu. mparatorluk birisi Nikomediada oturacak olan kendisi, dieri Milanoda hkm srecek olan Maximianus adl orta tarafndan ynetilecek ve bunlara bal olarak da ayr blgeleri ynetecek birer Caesar bulunacakt. Bu drtl sistem iinde meydana gelen iktidar mcadeleleri, i savalarn yaand ortamda 324 ylnda bu mcadeleden galip kan Constantinus, btn rakiplerini ortadan kaldrarak Romann tek imparatoru oldu. Constantinus zamannda meydana gelen iki olay, tarihi gelimeler zerinde nemli olaylara ortam hazrlamtr. Bunlar Hristiyanln kabul ve imparatorluk merkezinin Romadan stanbula tanmasdr. Saylar ok artm olmakla beraber dinleri imparatorluk iinde hala meru saylmayan ve her trl ikence ve eziyete urayan Hristiyanlara, ilk olarak Milanoda 313 ylnda karlan fermanla birok haklar veriliyor. Artk Hristiyanlk dier dinler gibi meru hale geliyor ve devlet tarafndan alnm topraklar kendilerine geri veriliyordu. mparator Constantinusun, ne zaman Hristiyan olduu hakknda eitli grler ileri

114

srlmekle beraber, ancak lm deinde Hristiyanl kabul ettii tarihiler tarafndan benimsenmektedir. M.S. I. Yzyldan itibaren ortaya kan bu Hristiyan inanc yaklak 200 yl sonraki Milano Fermanna kadar zellikle Roma hakimiyetindeki topraklarda byk zulm grmt. Bu zulmn yaand yerlerden birisi de Bergama idi. mparator Decius (249-251 ) dneminde, Hristiyan inancn benimseyen kii Amfitiyatroda (Tellidere) vahi hayvanlara paralatlm ki bu olay Bergama tarihinde derin izler brakmtr. mparator Valeriyus I, (253-260) dneminde, kentte yaanan byk deprem sonucu; bu doal ve dinsel kntler ayrca Romann uygulad ar vergilerden bunalan Bergama halk zerinde Hristiyanln yayln hzlandrd. M.S.II. yzyln sonlarnda artk Bergama tanrlar ve tanralar ehri olmaktan karak tek tanr inanc altnda birleti. mparator Diocletianus (284-305) dneminde Bergama Asia eyaletinin Hristiyan bir kenti grnmndeyken Theodosius (379-3959 zamannda ise bu eyalette bulunan 4 metro-polisten (Ephesos, Smyrna, Bergama,Tralles) biri durumuna gelmiti. Bergama, Krallk dneminde 40-45 bin nfus barndrrken M.S.II.yzylda 160 bin IV. Yzyln banda nfusu 120 binlere ulamt. Bizansn resmi olarak ikiye blnmesi 395 yl olarak tarihiler tarafndan kabul edilse de, aslnda bu ikiye blnme sosyal, kltrel ve etnik olarak ikiye blnmesini I.yzyla indirgeyen bu iki dnya grnn izlerini Bergamada tarihin labirentli yollarnda srdkten sonraki 395 yl sonras olaylarnda Bergamadaki Hristiyan inancnn izlerinin fotoraf tm netlii ile ortaya kar. mparator Justinyanos (527-565) dneminde bata, bakent stanbul olduu gibi, Bergamada ki, pagan yap ve tapnaklar ykld. Yerine kilise ve manastrlar yapld. Bu ykmlardan payn alan Zeus Sunann yap malzemesi talar yukar kent surlarn Arap aknlarna kar glendirmek amacyla kullanld. Justinyanos sonras, halefleri (565-610) dneminde yeniden yaplandrlan Anadolu eyaletlerinde Bergama, Asya eyaleti snrlar iinde kalyordu. Bizans Dneminde, ilk 200 yllk srete elde ettii eski nn ve stnln giderek kaybediyordu. Artk bir Hristiyan merkezi olma zelliinin izlerini tayordu. Bergama bu dnemde, Hz sann havarileri tarafndan kurulan Anadoludaki Apostolidis adyla anlan ilk 7 kiliseden birisi Bergamada ina edildiini ve ncilin ilk yayld Bat Anadolu kentlerinden biri olduunu, St. Jean (Aziz Yohanna)nn, Mektuplarnda bu bilgileri buluyoruz. Yohanna kardeiniz, Allahn sz ve sann tankl iin Patnos denilen bir adada idim. Rabbin gnnde, ruhta oldum ve arkamda boru sesi gibi byk bir ses iittim. Grdn kitaba yaz ve yedi kiliseye, Ephesosa, Smyrnaya, Bergamaya, Tiyetiraya, Sardese Philadelphiaya, Laodikeiaya gnder,diyordu. Yohanna ncilinde Bergama ile ilgili geen kutsal vahiy Bergamada olan kilisenin meleine yaz, eytann taht oradadr; onun ismini sk tutuyorsun ve aranzda, eytann oturduu yerde, ldrlen sadk ahidim Antipasn gnlerinde bile, bana olan imann inkar etmedin. eklinde devam etmek de olan vahiy; Aziz Yohanna, Bergamaya Antipas adnda sadk bir adamn Hristiyanl yaymak iin gndermi fakat Pagan Roma da Antipasn yakalanarak ldrldn anlamaktayz. Bizans mparatoru Heraklius ve halefleri (610-717) dneminde Bergama, Anadoluya giderek artan Mslman Arap aknlar sonucu Bergama glere a bir kent hviyetine brnd. Ermeni kolonileri, bu g eden topluluklar arasnda

115

ba ekiyordu. Bizans Tahtna mparator olarak geen Bardenes Philipikos (717723), Bergama Ermenilerine mensuptu. Bu dnemden itibaren artan bu aknlarda bazen Bizans, bazen de Araplar galip geliyordu. Bizans Anadoluda gittike zayflyordu. Anadolu halk bu saldrlar karsnda Bizansn asker ve mhimmat ihtiyacn karlarken gittike fakirleiyordu. Orta an skolastik dnceye dayal karanlk dnemi tm Anadolu ve Bergamada kendini iyice hissettiriyordu. I. Theodoros Laskaris, daha tahta kmadan nce Prenslii dneminde Bergamay ziyaret etmi ve kaleme ald mektubunda Klasik harabelerden hayranlkla sz ederken, halkn iinde bulunduu yoksulluu da vurgulamtr. 1306 ylnda Karasi Beylii topraklarna katlmasyla artk Trk hakimiyetine geen Bergama ehri ve Bizansl ve Osmanl kaynaklarndan nakleden, Mortmann verdii malumatta dlen kayttan 1334-1336 tarihleri deil;Yahi Beyin 1314 ylnda vuku bulan lmn slam Tarihi Ansiklopedisi : Bergama Maddesi mteakip olduunu kabul etmektedir. Bergama yaklak bin yl Bizans hakimiyetindeki srecin ilk yz ylnda, Hristiyanlktan nceki ok tanrl inancn nasl merkezi durumundaysa, Hristiyanln ortaya kndan sonra da tek tanrl dinin nemli bir merkezi olmutur. BERGAMADA BZANS HRSTYANLIK DNEM MMAR ESERLER

Hristiyanln ortaya kmas ve yaylmas ile bir ok yerde antik yaplarn, Hristiyan kilise mimarisine gre tadilat grmtr. Bergamada mevcut antik yaplar zerinde de bu tehisi grmekteyiz. Akropol surlar ve baz tapnaklar ierisinde Bizans Devrinde deiiklik yapldn gnmze kadar ulaabilmi kalntlarda grebiliriz. Gnmze kadar ulaabilmi yazl eserlerden kan sonulardan; bu gne kadar ulaamam baz kilise yerleri ile ilgili bilgileri, A.G . Sofianonun Pergame Moderne et Antigue isimli eserinde yerleri ile belirtilmektedir. ---Eumenes Agorasnda, Aziz Demetreosa ait olduu ne srlen kilisenin temellerine baz kalntlar vardr. Bu kalntlar zerine ileriki yllarda mezarlk tesis edilmitir. ---Asklepion da Zeus-Asklepios tapnanda Hristiyanla ait kalntlar bulunmutur. ---Azize Theodora kilisesi imdi tamamen yklmtr. ---Aziz Antipas kilisesi, kalede bulunmaktadr. ---Zoodokhos Pighi kilisesi, mermerden ina edilmitir. ---Athena Polias tapnanda bulunan ha ve Hristiyanla ait dier kalntlardan burada kilise olduu kantlanmaktadr. ---Tiyatro terasnda kayalarn iine oyulmu bir kilise kalnts bulunmutur. ---Aziz Georgios kilisesinde bu aziziz ikonas bulunmutur. Bu aziz iin her yl 23 Nisanda adna anma trenleri yaplrd. ---Kzl avlu bazilikas, 4. yzyl balarnda Hristiyan kilisesi haline evrilmitir. Bu eser dnda ise; Berlin Mzesinin 1923 te yaynlad Fhrer durch die Ruinen von Pergamon isimli eserinde ve ayrca W.Schultzenin,1926 ylnda yaynlad Altchrstlche Stadte und Landschaften almasnda da Bergamadaki Bizans Kiliselerine ait bilgiler ve yerleri tespit edilmitir.

116

Bu gn, bu yaplardan Kzl avlu gnmze kadar harap bir durumda ulamtr. Antik dnemde tapnak olarak yaplan bu eser, Bizans Devrinde kilise haline getirmek iin tadilat yapldn grmekteyiz. Yukar agorada Attalos evi nnde bulunan, kk lde bir kilisenin apsis duvar gnmze kadar ulaabilmitir. Bergama Parmak batran mevkiinde kk bir kilise harabesi mevcuttur. Bunlarn dnda yaplan almalar iinde ise Asklepioda ok kk lde vaftiz havuzu da tespit edilmitir. inde bulunduumuz bu dnemde biri harabe,dier ikisinde torak alt birka buluntuya ulaabilen kiliseler dnda bir vaftiz havuzu kalntlar mevcuttur. Dier Kiliselerin yerleri ise yukarda belirttiimiz kaytlardan elde edilen kaz raporlarna dayanan bilgilere gre tespit edilmitir.

KIZILAVLU KLSES

Akropol dnda Bergama iindeki bu dev boyutlu yap, nceleri Msr tanrlarna, ncelikle Serapise Msrda : Osirise adanm bir kutsal alandr. Yapnn l formu, Serapisin yan sra baka tanrlarn ve byk olaslkla sis ve Harpokratesin adna yaplm tapnan kalntlarn oluturmaktadr. M.S. 117-138 yllar arasnda Roma mparatoru Hadrianusun dneminde Msrda ge dnemde tapnlm, Zeusla Serapion Tapna zdeleen Serapis adna yaplmtr. Yapsal elerin her biri klt ile ilgili farkl trenlerin uygulanmasna izin verecek biimde tasarlanmtr. Byk n avlu tren geitleri iin bir sahne olutururken tapnan kendisi ikiye blnm, yalnzca rahiplerin ve klte kabul edilenlerin ierideki kutsal yeriyle dardaki insanlarn topland bir alan ierir. ki yandaki kule benzeri ksmlarn alt yapsnda saptanabilmi bu odalarn klt iinde nemli bir yeri vardr. Serapisin, Yunan yer alt tanrs Hades ya da Plouton ile ortak noktalar vardr. Kk avludaki havuzlar ise Msr kltnde ...yllk taknlklaryla Msra bolluk ve bereket getiren Nil nehrini simgelemitir. Msrn din ve kltr nce Yunan daha sonra ise Romay etkisi altna almtr. Kltrel ve ticari ballklarla Msr klt Avrupa ve Balkanlara, deiik adlarla tanmtr. Bizans Devrinde i ksmnda yaplan ilave ve deiikliklerle kilise haline getirilmitir.Adn binada kullanlan krmz tulalar dan bu isimle anlr. Duvarlar tamamen krmz tuladan ina edilmi ikinci kat galerinde ve d cephesinde ta frizlere, konsollara rastlanmaktadr. Binada kullanlan tulalarn ebad; 35x 40cm. olup, 6 cm kalnlndadr. Dikdrtgen plana sahip olan yap zerine masif tula duvar talar temel zerinde ykselir. Douda yarm daire eklinde bir girinti tekil antik cephe, bugn dar doru dikdrtgen eklinde bir knt oluturmaktadr.Yap malzemesinin farkl olmasndan anlalaca gibi apsis knts Hristiyan bazilikas haline getirilmek iin yaplmtr.

117

Serapion 'daki Kulelerden biri

Giri ksmnn sa ve solunda kulelerin ebad 6,40 m. olup bunlardan sadece soldaki kulenin alt ksmnda, zeminden 1,5m. ykseklikte dikdrtgen eklinde bir kap bulunmaktadr. Bunun nceleri kk bir pencere halinde olduu, zaman iinde geniletilerek kap haline dntrld dnlmektedir. Kulelerin ykseklikleri tahminen binann n cephesinden 5 m. daha ksadr. Kule iinde merdiven bulunmaktadr. Binann kuzey ve gney duvarlarnn st ksmlarnda drt sra halinde devam eden mermer firizler grlmektedir.

Serapion 'daki dier kule

Serapion Tapna Nileri

118

Karyatitler

Bat cephesinde kulelerin hizasna kadar ykselen tula duvarlar, gney cephesinde 50 cm. kalnlnda beyaz mermer ta firizlerle iki ksma ayrlm bulunmaktadr. Drt sra halinde ta hatllar yapnn duvarlarn salamlatrd gibi binann her iki cephesine de ayr bir gzellik katmaktadr. Bu ksmda duvarlar sekiz byk kemerli aklkla tekilatlanm olup her akln kemerleri, bir ta ve on sekiz sra tuladan alternatif olarak meydana getirilmitir. Bazilikada batdan i mekana girildiinde ilk bakta, giriin hemen karsnda,zeminde moloz tatan ina edilmi duvarlar dikkati ekmektedir. Binay boyuna nefe ayran bu temeller nceki yapnn iinde, Bizans Dneminde yaplan ilave ve deiiklikleri gstermektedir.Douda, zeminden kaln ta duvarla ykselen Bema ksm ve apsis knts yer alr. Bu ilave ksmlar kilise haline dnn bir dier gstergesidir. Binan n st yaps hakk nda P. Schaz mann n yapm oldu u Rek onstr uksio nda bazili kann meyli at ile rtld n grm ekteyiz. Bugnk durumda da yanlarndaki silindirik yaplar kubbe ile rtldr. Bazilikann genilii dikkate alnacak olursa, binann stn rtecek beik bir atnn yaplmas pek mmkn grlmemektedir. Fakat bina iinde bir destek sistemi olduunu kabul edecek olursak bu rt sisteminin varl kabul edilebilir. Bizans Kilisesi haline getirilen orta nefte, dar bir merdivenle aaya inilmektedir ki bu ksmda sarn eklinde bir blm yer almaktadr. Burasnn Bizans Kilisesi haline getirildikten sonra m yapld, yoksa antik yapnn kalntmsm olduu bilinmemektedir. Ancak bema ksmnda olmas ve genellikle Hristiyan Bazilikalarnda bu ksmda kriptalar bulunmas gznne alnarak, bunun da Bizans devrinde yaplm bir kripta veya rlik muhafaza etmek zere yaplm bir hcre olabilecei fikri akla gelebilir. Batdaki giriten itibaren, Bizans Kilisesinin nef duvarlar girie parelel bir duvarla, dikey olarak kesilmektedir. Bu ksmda bir boluk meydana gelmektedir ki, bu ksmn bazilikalarn narthexine tekabl edecei dnlebilir.

119

DER KLSELER Bunlara ait bu gn elimizde maalesef eski dnemden,bugne ulaan kitaplardaki kaynaklar dnda, hibir kalnt ulamamtr. Bu yaplar incelememizin amac; Bergama nn tarih iinde nemini vurgulamak iin bugne kadar sahip olduu yitirilmi kltrel dokusunun da bir envanterini karmaktr. AGORADAK KLSE 1900-1901 senelerinde W. Drpfeld Akropoln gney yamalarndaki Agoray at ve bir Bizans kilisesini ortaya kartt. Drpfeld Agoray temizlerken avlunun iinde, eitli talardan yaplm ve toprak harlarla rlm duvarlara rastladk. nce Bizans kulbelerinin kalntlar zannettiimiz bu duvarlarn dou ksmnda bir apsis ve buna bal dier duvarlar bulunca bunun bir Bizans kilisesi olduunu anladk diyor. Bu kilise yn olarak tam dou- bat istikametinde deildir. Biraz farkldr. Bunun sebebi belki Agoro binalarnn henz mevcut olduu bir devirde, bu binalarn avlusunun iine ina edilmi olmasndandr. Drpfeldin plannda dikdrtgen eklinde bir atrium, atriumun temenos duvarlar ile birleen dou tarafnda, nefli dikdrtgen planda bazilika yer almaktadr. Bazilikann batsnda dikdrtgen narthex, dousunda ise dar doru yarm daire eklinde knt tekil eden apsis bulunmaktadr. Ayrca binann kuzey tarafnda baz ek yaplar daha grlmektedir. Drpfeldin planna gre; bir oda, bir kap ile kilisenin kuzey nefine alyordu. nemli olan bir dier yap da drt ke olan bu yapda kireli har kullanlmas ile dikkat ekiyor. Kilisede sadece apsiste kireli har kullanlmtr. Avluda yuvarlak bir yapnn deme talar tespit edilmitir ki ne tip bir binaya ait olduu anlalamamtr. ATHENA MABEDNN YANINDAK KLSE Akropolide Athena mabedinin yannda bulunan bir dier Bizans kilisesi yine R. Bohn tarafndan neredilmi ve rekonstrksiyonu yaplmtr. R. Bohn Kilisenin kalntlar, plann kati olarak izmek iin kfi deildir. Yalnz genilii 5.43 metre boyu 15.30 metre olan, uzunca bir bina olduu bellidir. demektedir. Taban batan baa muhtelif byklkte ve renkte antik mermer plakalarla rtl olup, bunlardan bazlarnn zerinde yazlar mevcuttur. Tek nefli bazilika eklinde olan yapnn batsnda geni bir narthexi bulunmaktadr. R. Bohna gre kilisenin inasnda, antik binalardan alnm paralarn kullanlm olduu kabul edilmektedir. Bylece kilisenin inasna, Athena mabedinin temellerine kadar yklmasndan sonra baland belirtilmektedir.

120

Athena Kutsal alan

Ykseklii 47 cm., st taraf genilii 48 cm., alt ap 44 cm. olan, kp biiminde ki baln st kenarlar ve zerindeki motifler biraz tahrip olmutur. Baln kelerinde oluklu bir saptan kan sivri yaprakl bitkiler yer almaktadr. 1904 ylnda kilisenin iinde bulunmu ok gzel ilenmi bir mermer stun baln O. Wulff neretmitir. Ayn baln tahtadan oyulmu bir rneini R. Bohnnun kitabnda gryoruz. Kilisenin tabannn altnda birok mezarlar bulunmutur. Bu mezarlarn bir ou kayalara oyulmutur. Kilisenin orta ksmnda duvarlara bitiik stunlarn meydana getirdii kare blmden dolay Bohn, bu ksmn zerinin bir kubbe ile rtldn sylemektedir. Muhtemelen de ustinianos dneminde yapldn da, ne srmektedir.

ATTALOSUN EV NNDEK KLSE Moloz talardan, dikdrtgen planda basit bir yap olarak ina edilmi olan bu kilisenin dou cephesinde apsisin iki yannda, gneyde iki, kuzeyde ise tane antik granit stun bulunmaktadr. Kilisenin st rtsnn ahap bir at olduu tahmin edilmektedir. lgi ekici bir hususiyeti yoktur. Yukar Agorada Attalos evinin kuzey batsnda, bugn sadece apsis duvar ile bat duvar gnmze kadar gelmi olan kk lde bir kilise daha bulunmaktadr. TYATRO TERASINDAK KLSE Kilise tiyatro terasnn tam ortasnda, tiyatronun biraz gneyindedir. Doubat istikametinde Terasa dikey ekilde konulmutur. ok kk lde olan bu kilisenin i genilii 6.20 metre, uzunluu ise 8.30 metredir. Tiyatro teras zerinde Hristiyanlar zamannda ina edilmi bir Bizans kilisesi olduu, R. Bohn tarafndan, Die Thether-Terrase isimli kitapta belirtilmekte ve bu kilisenin bir de plan verilmektedir.

121

R. Bohnun plnna gre, naos ksmnda bulunan drt destek kilisesinin Yunan ha plnnda yapldn gsterir. Bu desteklerden paye, biri ise stundur. Han kuzey ve gney kollar ok ksa, dou ve bat kollar ise daha uzundur. Paye taksimat aynen duvarda da grlmektedir. Esas binann her iki tarafnda grlen simetrik olmayan binalar sonradan yaplmtr. Kuzeydeki apelin, kayada oyulmu apsisinin nnde, iki stun bulunmaktadr. Kilisenin gneyinde byk ve zeri kubbe ile rtl bir sarn mevcuttur. Kilisenin ina malzemesi eski eserlerden alnm olup, mermer, trahit ve tuladr. Kilisenin dou ksmnda, darya doru knt yapan apsisin iki yannda, pastophorion hcreleri eklinde kk niler yer almaktadr. Kilisenin batsnda kk bir nartex bulunur.

PARMAK BATIRANDAK KLSE Bergamann yaknndaki Parmak kap mevkiinde kk bir kilisenin harabesi bulunmaktadr. Dou ynnde dar doru yarm daire eklinde knt tekil eden apsis yer almaktadr. Apsisin her iki tarafnda i meknda pastophorion hcreleri eklinde yarm yuvarlak niler bulunmaktadr. ok sade ve basit bir yap olan kilise tek nefli bir apel eklindedir. Genilii 5 metre, uzunluu 9.5 metredir. Moloz tatan ina edilmi olup kemerlerinde tula kullanlmtr. Kilisenin st rtsnn ahap bir at olduu tahmin edilmektedir. ZEUS-ASKLEPOS KLSES O. Deubner, Das Asklepieion von Pergamon isimli kitabnda Hristiyanlarn Zeus-Asklepios mabedini kilise haline getirdiklerini ileri srmektedir. O. Deubner Yuvarlak mabedin kalntlarnda bulunan bir altar, bir ambon ve bir friz paras, Hristiyanlarn ibadetlerini burada yaptklarn gsterir. Ayrca burada bulunan bir vaftiz binasnn da Hristiyanlarn vaftiz ilerinde kullanlm olduu anlalr demektedir. Hristiyanlarn dini ihtiyalarn karlamak zere, Asklepionda ZeusAsklepios merkezi plnl mabedini, dou ynndeki nilerden bir tanesini apsis haline getirmek sureti ile kilise haline evirdikleri iddia edilmitir. Fakat bugn antik yap tamamen temizlenmi olduundan, Hristiyan kilisesinden hibir iz kalmamtr. BERGAMA SURLARI Bergamada III. yzyln ortalarnda, Got tehlikesine kar yaplan surlarn byk bir ksm Hristiyanlar tarafndan ina edilmiti. ehrin yksek yerlerinde ina edilmi olan bu surun bir n sur olduu tahmin edilmektedir. 715de Araplar ehri ele geirdiler. Yukar Agora meydannn snrlarndan dolaan ve dou yamalarna kadar uzanan Bizans surlar, byk bir ihtimalle bu hadiseden hemen nce yaplmtr. Yalnz Akropoln dou ksmn snrlayan kule eklinde bir ksm, fazla kymetli malzeme ihtiva ettii zannedildiinden yklmamtr. Buradan kuzeye doru sarp bir ksm balar ve krallk zamanndan kalma bir surla, kralie bahesinin kuzey ucuna kadar devam eder. Buradan bat kenarna doru yine bir sur paras mevcuttur ki bu sur tpk gneydeki Bizans suruna benzer. Ve ayn istikamette devam eder. Bu bakmdan iki sur ayn meneyli olarak kabul edilebilir. Conze bilhassa bu suru, Bizans devrinde sur inasnda antik eserlerden alnm paralarn kullanldn gstermesi bakmndan, aratrma kazlarnda ykmadk

122

diyor. Bu sur ina edilirken, hemen arkasnda bulunan Faustina mabedinden paralar alnd anlalyor. Mabedin sur ina edilirken harabe halinde olduu, sur ina dolaysyla ortadan kalkt tahmin ediliyor. Paralarn ykntdan alnd gibi duvara yerletirilmi olduu belli oluyor. En aada aritrav paralar, bunu zerinde stun kaideleri ve daha st srada, mabedin temel kalntlarndan paralar mevcuttur. Athena Polias ve Traianus mabetlerinin kuzey dou istikametlerinde Bergama Kral Eumenes II, ye ait saray enkaz bulunmutur. Bu alanda sa ve soldan gelerek iki surun birletii noktadan yklmak sureti ile alm bir geit vardr. Sa taraftan gelen sur kraliyet devrinden, soldaki harla rl zerinde burlar olan sur da Bizans devrinden kalmadr. Buras akropoln en yksek noktasdr. Kralienin bahesine geit verir. Kralienin bahesinin yarsna kadar olan yerde, tekrar eski surlar (Bergama Krallarnn yaptrd surlar) grlr. Bu surlar Trianus mabedinin alt taraf, Athena Mukaddes alan kenarlar, Altar alan ve yukar Agoraya gelerek bir daire oluturuyor. Bizans Devrinde Kralienin bahesinin yannda ina edilmi olan surlar,drt metre kalnlndadr. Bu duvarlar sert kireli harla birbirine tutturulmu bloklardan, dzenli bir ekilde rlmtr. XII. yzyldan sonra sur inas dnlemez. ehir yava yava snm ve yklmtr. Zira btn civar ellerinde tutan slam kumandanlar, Bizans ehri ve surlarna nem vermemiler, buralar terk edip aa ehre yerlemilerdir. bn Batuta, 1333 tarihinde Bergamay ziyaret etmi ve khnelemi bir ehir olarak tasvir ettii Bergamann dada kuvvetli bir kalesi bulunduunu ve asl ehrin bu kale eteinde uzandn sylemitir. Bizans naat (12.-14. yy.) 1973te balayan ehir kazs alan, Akropolis ile bu tepenin yamac altnda bulunan Demeter kutsal alan ve Gymnasion arasndaki, yukarda bahsettiimiz Roma dnemine ait olan ehir kazlarndaki tesbit ettiimiz tek Bizans eseridir, kuaktadr. Bu kaznn amac yukarda Roma dnemine ait ortaya karlan ehir yaplarnda olduu gibi, buradaki oluumu ve resmi yaplarn dnda Bergamann ehir organizmas formunu aklamaktr. ehir kazs alann tm youn, fakat dzensiz ina edilmi bizans evlerine ait kalntlarla kapldr. Bu kalntlarn ou plana geirildikten sonra antik yaplar ortaya karabilmek amacyla kaldrlmtr.

BZANS DNEM KERAMKLER Bergama Mzesinde bulunan keramiklerin, hamurlar, yapllar, zerindeki renk ve motiflerin kullanl itibariyle ayr dnemlerde yapld anlalr. A.Conzeye gre bu keramikler, yukar Gymnasium terasndan aadaki Agoraya kadar olan yerlerde bulunmutur. Boyanm srsz keramiklerin yannda srl ve motifli keramikler de yer almaktadr. Genellikle bunlarn taban ksmlar kamtr. Krmz kilden yaplm ve i taraflar iyi bir ekilde srlanmtr. D tarafndaki srlar aaya kadar uzanmamtr. Sr motiflerin zemine kazlan derinlii zerinde toplanm ve renk olarak daha koyu bir renk oluturmutur. rnein sar veya yeil zemin zerine siyah veya kahverengi bir renk almtr. Bunun yannda kazlmadan izilen motifler zerinde zemin koyu, motifler ak renktir. Kazlmadan izilen motifler daha hareketlidir. Arkolojik kazlarda ortaya karlan bu paralar Helenistik Roma, Bizans ve slam dnemi zelliklerini tar. Bizans keramiklerinin iinde iyi hamurdan ve iyi frnlanm tabak ve kase gibi rneklerin yannda, eit ynnden zenginliine

123

sahiptir. Bu zelikleri yannda Helenizm Devri keramiklerinin incelii ve zarafeti Bizans dnemi eserlerinde mevcut deildir. Gndelik kullanm iin hazrlanm olanlar kaba ve kt frnlanmtr. Hzl imalattan veya kt frnlamadan, boyalar birbirine karm ve tonlar deimitir. W. Altmanna gre ise; tabaklarn yalnz i taraflar, kaselerin ise her iki taraf srlanmtr. Tabak zeminleri dairelerle sslenmi, bunlarn ii kavisli veya kaln dz izgiler olarak doldurulurdu. eitli ekilleri olan kermiklerin yayvan tabaklarn kenarlar ise dz veya biraz kaln kesilmi olarak yaplrd. Srl ve motifli olan rneklere de rastlanm olup, bunlar daha ge devir zelliini tamaktadr. zellikle Akropolde bulunan paralarn ou bu zellikleri tar. E.Von.Stern, Akropol dnda oluturulan yeni yerleim birimlerinde bulunan bu keramiklerin, tarihlendirme ynnden, o kadar eski olamayacan ve keramiklerde ki sr teknii, dekoratif adan Helenistik, Roma sanatnn devamdr. A.Conze bu gre Bergamada sonradan bulunan keramiklerin tarihlemesine katldn fakat srl kaplar gerek form gerekse sr teknii asndan, Helenistik sanatn bir devam olarak gsterilmesine ise kar kmaktadr. Conzaye gre, Helenistik Roma sanatnn snmesinden sonra, ok yaygn olan halk sanat temellerine dayandn kabul etmektedir. Buna ramen Helenistik sanattan baz zelliklerin alndn da savunur. Ayrlan zelliklerin banda Bizans sanatnda insan figrlerinin tamamen kaybolup yerine geometrik motif ve sitilize edilen bitki motifleri ile hayvan figrleri kullanlmtr. Helenistik Roma sanatnda ise insan figrlerinin resim ediliidir. O.Wulf, Altchrstlche und nitteralterliche Byzantinishe und talenische Sildwerke. Berlinde, yaynlanan eserinde keramik paralar ile ilgili izahnda; bu keramiklerin olgun Ortaaa ait olduunu ileri srerken, XI ve XII. yzyla ait keramiklerde slam tesiri olduunu vurguluyor. YA KANDLLER

Atei kontrol altna alan insanolu, onu yannda tayabilmek iin eitli yollara bavurmu, bylece ilk aydnlanma aralarn kullanmaya balamtr. Aydnlanma aralarndan ilk kandile ait ilk arkeolojik bilgiler M.. III bin yl Mezopotamya ve Ege tun ana kadar gtrr. Fransada Dordogne blgesindeki La Mouthe maarasnda, Magdelniene tarihlenen krmzms kumatan oyulmu bir kandil ele gemitir. Bunun iinde hayvan ya kalntlarna rastlanmtr. Corafi koullar ve ekonomik nedenler ile ya kandillerinin geliiminde en nemli rol Akdeniz lkeleri ve bunlara komu lkeler oynamtr. Ya kandillerinde yakt olarak kullanlan yakt zeytinya idi. skenderiyeli Celemense gre ilk ya kandilleri Msrda kullanlmtr. Bu bilgileri ilk

124

dnemlere ait anak biimi kandiller Arkeolojik kazlarda maalesef elde edemesek de, Msr duvar resimlerinde ska grme imkan vardr. Zeytin yan yakt olarak kullanabilmek iin yiyecei yakt olarak kullanabilecek lde gl ekonomilere ihtiya vard. Bu nemli uygarln doup gelitii Akdeniz lkeleri ve komu lkeler doal koullar ve bunlara bal olarak zenginlikleri nedeniyle bu iki zellie de sahiptiler. Grekler dou etkisiyle ilk olarak M..VII. yzylda kandil kullanmaya balamlardr. Homeros, lyada ve Odysseiada birka yerde kandil kullanmndan sz eder . lk Grek kandilleri elle ya da arkla ekillendirilmilerdir. Derin bir gvde ksa az ksm ak bir diskus bu kandil tipini belirler. an keramik rneklerinde olduu gibi d ve i yzeyleri siyah parlak metalik bir sr ile kaplanmtr. Bazlarnn orta ksm aktr. Helenistik dnemde kandillerde belirgin deiiklikler grlr. Az gvdeden daha ileriye uzam kandilin zeri ise yava yava kapanarak kk bir delik halini almtr. Daha nce siyah parlak sr, yerini gri metalik bir sra brakmtr. Romada M..III. yzylda kandil kullanlmaya balamtr. Bu ilk kandillere ait rnekler Esquilinede ele gemitir. Bunlarn buraya Cambaniya blgesinden geldii, dolaysyla Grek etkisi altnda olduu grlebilir. Biim olarak ta Roma tiplerinden farkldrlar. Roma mparatorluk dneminde retilen, diskus ksm bezeli olan kandillerdir. M..II. yzylda kandil yapmnda kalp kullanlmasnn yannda mleki arknn kullanm da devam etmitir. Kalplar ok sert ve kilden yaplyordu. Ancak kilden yaplanlar gnmze kadar gelebilmitir. Grekler kandil iin lychos , Romallar lychnus, terimini kullanmlardr. Kalplar alt ve st olmak zere iki paradan yaplmaktayd. Kil kalbn iine yaylmakta ve kalp dii ve erkek paralarla birbirine tutturuluyordu. Kil tamamen kurumadan discus delii alyor ve kandiller bu aamadan sonra toplu olarak frnlara veriliyordu. Bu frnlar anak mlek frnlardr. Almanyada Wiesenauda bulunan sadece kandiller iin yaplm frnlar da vard. Ya kandillerinin yapmnda kullanlan malzemelerin arasnda ilk srada tun ve kil, kullanlmtr. Bu iki malzeme dnda altn, kurun, demir ve mermerden oluan kandiller de bulunmutur. Deerli madenlerden ve tuntan yaplan kandiller saraylar ve zenginlerin evlerinde aydnlatma arac olarak kullanlmtr. Kil malzemeden yaplanlar ise orta tabaka ve fakir halkn kulland byk kitlesinin aydnlanma aracyd. Zamana kar dayankszl, madenden yaplanlar ise zaman iinde baka amala kullanlmak zere eritildiinden gnmze pek az ulaabilmitir. Bu kandillerde yakt olarak en ok zeytin ya kullanlmtr. Bunun dnda eitli bitkisel yalarda kullanlmtr. Strabondan rendiimize gre; Msrda tarlalar da yetien Kiki adl bir meyvenin ya kandillerde yakt olarak kullanlmtr. Bu kandillerin fitil malzemesi iin, Grekler pholmos, thryallis, Romallar ise verbascum terimlerini kullanmlardr. Fitil malzemesi olarak keten, kenevir, pamuk ve yn kullanlmtr. inde yaanlan dnem iinde kandillerin kullanm alan olduka genitir. Tapnaklarda, mezar odalarnda mezar eyas olarak, enlik ve elencelerin yannda evlerde aydnlatma iin kullanlmtr. Antik kaynaklarda kandil nda elenceler, av partileri ve gladyatr dvleri dzenlenirdi. Bunlarn dnda Severus Alexander, hamamlar klandrmtr.Pompeiideki kk hamamda yaplan kazlarda 1,000 kadar kandil bulunmutur. Ayrca tiyatrolarda gece oyunlar oynandna ve aydnlatldklarn biliyoruz. Gndz oyunlarnda ise gece olduunu belirtmek amac ile oyuncular ellerinde kandil tutarak oyun sergilemilerdir. Evlerdeki kandiller niler iinde, zincirlerle tavandan sarkk biimde veya duvardaki asklara tutturularak kullanlyordu.

125

Gnmze kadar zarar grmeden gelebilen kandiller mezar eyas olarak kullanlm olanlardr.Antik dnemde kandillerin kullanld nem arz edecek kadar olanlarn arasnda tapnaklar grrz .Bir ok kandil Knidosdaki Demeter kutsal alannda grld gibi tapnaklara adak eyas olarak sunulmutur. Burada adak iin yaplm zel blmlerde saklanyordu. Tapnaklarda srekli yanan kandillerin varln ve kandiller sahil kysnda gemicilere gece fener vazifesi grmekteydi. Anadoluda Demeter klt iinde nemli yer tutan Bergama Demeter kutsal alan en nemli yerdir. Bergama Kandilleri bu sahadaki arkeolojik kazlarda en ok bulunan paralar oluturur. Gnmze kadar ulaan ve zarar grmeden ele geirilen kandillerin ou l hediyesi olarak kullanlm olan kandillerdir. Bu kandiller belirli gnlerde yaklyordu. Hristiyan Katolik mezarlarnda kandil yerine gnmzde elektrik lambalarnn yaklmas bu antik dnem adetinin bir parasdr. Dinsel olarak Hristiyanlar arasnda azizlere kandil yakmak; slamiyette yatrlara eklinde gnmzde srmektedir. Antik dnemin gnlk hayatnda Walterse gre yeni doan bebein altnda isimler yazl birka kandil yakmak, bu kandillerden hangisi daha uzun sre yanarsa o kandil altndaki isim bebee verilir ve bebein uzun mrl olacana inanlrd. Evlerin ve dkkanlarn d ksmlarnda da kandiller kullanlyordu. M.S. 350 de ilk olarak Antiocheia (Antakya) da sokaklar aydnlatlm bunu Cappadokiadaki Caesarea sokaklar izlemitir. Kandiller, klasik dnemdeki sadelikleri, Hellenistik dnemdeki zarafetleri ve Roma devrinde ilgin bezemeleri ile ilgi ekicidirler. Bergama Mzesinde bulunan kandiller krmz veya sar renk tonlarndadr. Kk birer sanat eseri olan ve tarih, belirleme asndan en az sikkeler kadar nemli olan kandiller ayn zamanda antik devir ticari ilikilerinin anlalmasnda da byk nem tarlar. Bergama kazlarnda ortaya karlan kandillerin uzmanlarca incelenip yaplan guruplandrmalar; Leibundgut, Loeschcke ve Menzelin eserleri rnek alnarak yaplm olan almalara gre Loeschcke Typus IC gurubuna gre: Tanr ve tanralar, hayvanlar efsanevi hayvanlar, gladyatrler ve boksr figrleri kullanlmtr. Zeus ve Ammon ba tanr ve tanra olarak betimlenmitir. Hayvan olarak at ve efsanevi hayvan figr olarak griphon tasviri kullanlmtr. Menzele gre gruplamada, ift kulplu bir kap ile belirsiz olanda ise at ba ve klca benzeyen tasvir bulunur. Leibundgut tiplemesine gre : Hayvanlar alemi, geometrik bezemeler, tanr ve tanralar, gladyatr aletleri bu kandillerde betimlenmitir. Bergama da arkeolojik kazlarda karlan bu kandiller iilik, kullanlan malzeme ve kullanlan teknik asndan sanatsal deeri yksek olan kandillerdir.

Bergama Mzesi

126

Bergama Arkeoloji Mzesi, ilk olarak 1924 ylnda Bergama Akropol'nde, mze deposu olarak kurulmu, 1936 ylnda yeni binasnda ziyarete almtr. Mze, bir i avlunun etrafn eviren iki sundurmadan ve iki salondan ibarettir. Mze giriinde, soldaki birinci sundurmada, Helenistik, Roma ve Bizans devri mimar eserleri, (stun balklar, saak ve konsoltalar, kabartmalar, pervazlar, friz ve direk aralar v.s.) kadn ve erkek heykelleri ile Bergama Zeus Suna maketi yer almaktadr. Birinci sundurmadan hole buradan da soldaki salona geilir. Bu salonda, ou Bergama Akropol'nden getirilen Helenistik devir mermer heykelleri, mimari paralar, kabartmalar, vitrinlerde de pimi topraktan heykelcikler, anak mlek ve paralan, cam eyalar, kandiller, paralar ve daha baka kk eserler sergilenmektedir. Mze holnde Bergama Akropol ve Asklepiondan getirilmi heykellerle, kk buluntular vardr. Holn sandaki ikinci salon, yine Akropol ve Asklepiondan getirilmi heykel ve bstlere aynlmtr. Salonun zemininde Bergama'da bulunmu bir mozaik grlr. kinci salondaki vitrinlerde Roma devri tun ve fildii eserler, mermer heykelcikler, Bizans ve Osmanl sikkeleri sergilenmitir. Mze giriinin sandaki ikinci sundurma, M.. V. yzyldan M.S. III. yzyla kadar olan kitabelere, kabartmalara, mermer heykellere, eref levhalarna, adaklara, mezar stellerine ayrlmtr. Mze avlusunda, zafer heykelleri ile gne saati yer almaktadr. Bergamada ayrca bir de Etnografya Mzesi bulunmaktadr. Bu mzede, Bergama ve evresinden derlenmi, kadn ve erkek giyim eyalar, ss eyalar, ukur pekir, Meduza yalk, boha, kese, orap gibi el ilemeleri, Bergama dokumaclna ait eserler ve eitli etnografik malzeme bulunmaktadr. BBLYOGRAFYA

127

Akit, O .; Roma mparatorluu Tarihi, Cilt: I-II, stanbul 1970-1976 . Akurgal, E.; Anadolu Kltr Tarihi, Tbitak Bilim Kitablar, 1998, IV. Bask, Akurgal, E.; Ancient Civilizations and Ruins of Turkey . From prehistoric times until the end of the Roman Empire, 1970. Akurgal, Ekrem; Griechische und Rmische Kuntst in der Trkei, Hirmer Verlag, Mnchen,1987 Altmann, W., Die Einzelfunde, Athen. Mitt. Des inst. XXIX, 1904. Ancient Libraries in Anatolia: Libraries of Hattusha Pergamon Ephesus Nysa. Ankara: Middle East Technical University Library, 2003. 56 s. ISBN: 975-807064-9. Ankara. Antje, K.; Heilkunst und Heilkult, Medizin in der Antike, Verlag C. H. Beck., Munchen, 1985 . Arslan, M.; Antika Anadolusunun Savac Kavmi Galatlar, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2000. Baran, M .; Troy, Pergamon, Sardes, zmir and surroundings . zmir, 1986 . Bayatl, O.; Bergama Tarihinde Asklepieion, stanbul, 1951 . Bayatl, O.; Bergama Tarihinde Sanat Eserleri ve Abideler. st. 1951 Bayatl,Osman; Bergama Tarihinde lka, Saka Matbaas, Fasikl-I, stanbul, 1949. Bayatl,Osman; Bergama Tarihinde Krallk Devri, Anl Basmevi, Fasikl-II, stanbul, 1950. Baydur Nezahat, Anadoludaki Kutsal Dalar/ Da Tanrlar, Garafist Yaynlar. Bean, E.George, Aegean Turkey an archaeological guide.First published 1966 by Ernest Benn Limited. Bean,. E. George .; Cook, J. M .; Annual of the British School at Athens, 1955 . Berve, H., Geuben, G .; Gricshischc Tempel und Heiligtzer, Mnchen, 1961. Bilabel, F., Die jonische Kolonisation. Untersuchungen ber die Grndungen der ionier, deren ataatliche und kultliche organisation und Beziehungen su den Mutterstaedten. Leipzig 1920 Bittel, Kurt .; Die Galater, archaologiscsh gesehen (Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology I.), Ankara, 1978. Blunt,A. W. F.; Bat Uygarlnn Temelleri, (ev. Mzehher Erim), 3. bask., stanbul, 1984 . Bohn, R.; Altertmer Von Pergamon I., Berlin, 1985. Bohn, Jahrbuch, der konilich Preussischen Kunstsammlungl III, s.89 Bohn, R.; Altertmer von Pergamon II : R.. Bohn, Altertmer von Pergomon . Berlin 1885, Band II, Bosch, C. ; Trkiyenin antik devrindeki meskkatna dair Bibliyografya, T.T.K., 1949 . Bosch, C.; Hellenizm Tarihinin Anahatlar, I- II . stanbul, 1942 . Bosch. C,; Bergama Kral Hanedannn eceresi. Trkiye Mecmuas, VII-VIII(1940-42) s.105-124 Bossert, Th. Helmuth Asia. st. 1946 Bossert, Th. Helmuth, Altanatolien, kunst und Handverk in Kleinsien von den Anfaengen bis zun Vlligen Aufgehen in der griechischen Kultur. Berlin 1942 Brandau Birgit, Schickert Harmut, Jablonka Peter; Troja Wie es Wirklich Aussah, Piper Verlag Gmbh, 2004, Mnih . Bryant, E. C.; The Reign of Antoninus Pius, Cambridge, 1895 . Bulu, S.; The Architectural Use of Animal and Kybele Reliefs found in Ankara Source : Notes in the History of Art VII 3/4, 1988. Burkert, W.; Ancient Mystery Cults, Harvard, 1986 .

128

Burket, Walter; lka Gizem Taplar,(ev. Sina ener),mge Kitapevi, stanbul, 1999. Butler,H.C. Sardis, II, Layden, 1922, s.57-63 Brchner, Kabelia, R.E. X s. 1395. Karia, X, 2 s. 1940 Ceram, C.W., Tanrlar mezarlar ve Bilginler,. Remzi Yaynevi. Ceram, C.W., Tanrlarn Vatan Anadolu, Remzi Yaynevi. Challaye, Felicien; Dinler Tarihi, ev. Semih Tiryakiolu, Varlk Yaynlar, stanbul, 1972 . Collignch, M . Pentrenoli, N.; Pergamai Restaixation et Descriptiox des Monuxents de IAczopols,Paris, 1900 . Conti, Flavio; Eski Yunan Sanatn Tanyalm, ev. S. Trun, stanbul, 1982. Conze, A .; Pergamon, Berlin, 1913 . Conze, A ., Altertmer von Pergamon I : A. Conze, Altertmer von Pergamon. Berlin 1913, Band I, Texs II Conze. A, Die Pergamenische Bibliothek 40.s.B.Berl., Ens: Sitzungsberichte der Koniglich preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1884 L.III Cook, J. M .; Greek Archaelogy in Western Asia Minor, 1960 . Cramer . J. A.; A geographical and historical description of Asia Minor, C. I., Oxforrd, 1832 . DOrgeval, B.; LEmpereur Hadrian, Paris, 1950 . Daenken, E. V .Im Namen Von Zeus, Berlin 1984. Darga, A. Muhibbe Hitit Mimarlk Sanat, st. nv. Edeb. Fak. Yayn . 1985. Deubner, O.; Das Asklepieion von Pergammon, Kurzevorlaufige Beschreibung, Berlin, 1938 . Dinol M.Ali; Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi Grsel Yaynlar, Dinol, M.Ali;, Hititler, ncesinde Anadolu, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi Grsel Yaynlar, Drken, .; Romann Gizem Dinleri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2000. Erat, Azra; Mitoloji Szl, Remzi yaynlar, stanbul, 1972 . Erhat, A., Kadir, A.; Homeros, lyada (1967); Homeros . Odysseia (1970). Erhat, A. Hesiodos Eseri ve Kaynaklar, TTK. Ankara, 1977 . Eri, Eyp; Bergama Uygarlk Tarihi Bakray lemesi, Bergama Ticaret Odas Yaynlar. 2003. Erzen, A. M.,; Bergama Trk Ansiklopedisi cilt. VI., Ankara, 1952 . Erzen, A. M., Kilikien, bis zum Ende der perserberrschaft, . Leipzig 1940 Eyice, S.; Trkiyede Bizans Sanat Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. III., stanbul 1982 . Eyice, S.; Son Devir Bizans Mimarisi, stanbul 1980 . Ferguson, G.; Signs and Symbols in Christian Art., Newyork, 1954 . Ferguson, W. S.; Hellenistic Athens ., 1969 . Fink, Gerhard; Whos who in der antiken Mythologie, Deutsher Taschenbuch Verlag (dtv), Mnih,1993 . Forbes, R. J.; Studies in Ancient Technology. Vol. VI. 1958, Brill, 1955-1964 Vol . 1-9. Frankel, M. Altertzen Von Pergamon. Bd.VIII. Nr. 398 Frazer, G.; Pausanias of Lydia, Description of Greece, New York - Tannen, 1965. Frtze, H .; Asklepios in Pergamon, Berlin, 1910 . Gelzer, H.; Pergamon unter den Byzantinern und Osmanen . Berlin, 1903. Geotze, Biblithekx s.225 v.d. J.A.. Band 52, Berlin 1937. Gkberk, M.; Felsefe Tarihi, Edeb. Fak. Yay. 1961. Grasar, A.; Sculptures Byzantines de Constantinople (IV- X, siecles) Paris, 1963 . Grimal, Pierre; Mitoloji Szl Yunan ve Roma, (ev. Sevgi Tamg) Sosyal Yaynlar, stanbul, 1997.

129

Gnaltay, .; Perslerden Romallara Kadar Selevkoslar, Bitinya, Galatlar ve Bergama Krallklar, TTK., Ankara 1987 . Gngr Yksel, Bergama ve evresine Mitolojik Yolculuk, Rehber Dnyas ubat, 2004 Habicht, C.,; Die Inschriften Das Asklepieion , Berlin, 1969, Band VIII 3 . Hacopulos, A.; Thucydidis Tarihinden Periklesin At Nutku ktibaslar, Mukayeseler . stanbul 1973 . Halikarnas Balks, Anadolu Efsaneleri, nc Bask, Yeditepe yaynlar, stanbul,1974 . Halikarnas Balks, Anadolu Tanrlar, Yeditepe yaynlar, stanbul, 1957. Halikarnas Balks, Anadolunun Sesi (Tarih ve Hellenizm), Yeditepe yaynlar, stanbul, 1971 . Hansen, E. V.; The Attalids of Pergamon, Cornell U.P., 1947 . Hansen, E.V., The great victoria momennent of the AttalosI Ed.Meyer. Aloles, RE. I s. 1030, Bythinia, III s. 507 Hansouller ve Pontremoli, eviren M.Rahmi ve Aziz, Bergama Tarih ve Rehberi, zmir Hafz Ali Matbaas 1929. Hansrv.V.R, The great victoria monennent of the Attalos I., s .60-85 . Hardy, E. G.; Christianity and the Roman Government, London, 1894. Hatt, J. J.; Celtes et Gallo-Romains, Geneve, 1970. Hepding, H .; III. De Enzelfunde, Athen. Mitt. des Inst, XXXII, Cambridge,1907 . Herodot Herodot Tarihi, ev..R. Dorul, Cilt I (stanbul, 1941) ve Cilt II, (stanbul,1943). Herzog, R.; Heilige Gesetze von Kos, Berlin, 1928 . Hoffmann.W, Philetaires.Real-Encyclopedie der klass Altertum Swissen schaft 1938, s Homeros, lyada (lias)-ehir simleri, Hazrlayan, Nezih Bagelen, Arkeoloji ve Ippel, A .; Die Einzelfunde .A . M. XXXVII, 1910. Judeich, Top.V. Athen.1931 Karaoban, N.; Gnmze Dein Bergama Sergeni, Bergama Belleten-11, Bergama Kltr ve Sanat Vakf, ada Matbaclk, 2002 . Knal, Fruzan; Eski Anadolu Tarihi, T.T.K. 1991. Kincaid, C . A .; Successors of Alexander the Great ., London,1969 . Kretachmer P., Einleitung in die Geschichte der grischischen Sprache. Gttingen, 1896 Krill, R. M.; Roman Paganizm Under the Antonines and Severans, ANRW-2/16.1 1978. Kuban, Doan; Trkiye Sanat Tarihi, (100 Soruda), stanbul, 1970 . Kuuradi, Ionna; Sanata Felsefeyle Bakmak, Ankara, 1979 . Levi, P.; Eski Yunan, III . Cilt, stanbul, 1987 . Lewy, J., Kimmerier und Skythen in Vorderasien. Reallexikon der Vorgeschichte. Herausgegeben von M. Ebert 1924-29 Loeschcke, S.; Bearbeitung und Geschichte der Antiken Lampen,Archalogische Gesellschaftzu Berlin .,Sitzung von 4. juli, 1916 . Loeschcke, S.; Lampen aus Vindonissa . Ein Beitrag zur Geschichte von Vindonissa und des Antiken Beleuchtungswesens . Zrih,1919 . Magie . D.; Anadoluda Romallar Attalosun Vasiyeti, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2000. Maiuri, A .; La Villa dei Misteri, Rome, 1947. Mansel, A. M.; Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1971 . Mansel, A. M.; Eski Dou ve Ege Tarihinin ana hatlar, st . nv. Edeebiyat Fak. Yay. 1945 . Mansel, A. M.; Trkiyenin Arkeoloji Epikrafi ve Tarihi Corafyas iin Bibliyografya, Ankara, 1948.

130

Mansel, A.M.-Bosch, E.-nan, J., 1947 Side kazlarna dair n rapor, Ankara,1951. s.4-7 Mansuelli, G. A.; Le ville del mondo Romano, Milano, 1958 . Martin, R.; LUrbanisme dans la Grece antigue, Paris, 1956 . Mendel, G., Catalogue des sculptures Grecques, Romaines et Byzantines, st. 1914 . Menzel, H.,; Antike Lampen im Rmisch- Germanischen Zentralmuseum zu Moiz ., Mainz 1954 . Mercer . Charles, Alexander le Grand, Editions, R. S. T. , Paris, 1964 . Michel, K., De mittel Byzantinschen Kirchen Athens, Athen. Mitt. des inst. XXXI 1906. Mitteis, L., Wilken, U .; Grundzge der Chrestomatie der Papyruskunde, C.IV., 1912 . Nauman, Rudol; Eski Anadolu Mimarl, ev. B. Madra, Ankara, 1975. Newton, C . T .; History of discoveries at Halicarnasus II, Temple of Demeter and Persephone,1863. Ohlemutz, E .; Die Kulte und Heiligtmer der Gtter in Pergamon . 1940 . Onurkan, Sonay,; Anadoluda Eski Yunan ve Roma Arkeolojisi, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt, II III ., Grsel Yaynlar. stanbul 1982 . Ostrogorsky, Bizans Tarihi, ev. Fikret Iltan, T.T.K., Ankara,1991. zgen, .; The Lydian Treasure, stanbul, 1996. zsait, M.; Bergama, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt, II. Grsel Yaynlar. stanbul 1982. zsait, M .; Anadoluda Helenistik Dnem, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt, II. Grsel Yaynlar. stanbul 1982 . Papadakis, T.; Epidauros . Das Heilingtum Des Asklepios . Athens, 1973 . Pauly Wissova, Ralenoyelopadio der Classischen Altertumswissenchaft,Bd. XIX, I . Paulys-Wissowa, Relencylopedie der Classischen Altertunswissenschaft Bd. XIX,I Rohde, E. Pergamon Burgber ud Altar, Bibliothek, Berlin, 1961 Pekman, A .; Eski ada Baz Anadolu ehirlerinin Tanr ve Kahraman Ktistesleri . st. nv. Edebiyat Fakltesi Yaynlar No. 1597. stanbul,1970 . Perlzweig, J.; Lamps From The Athenian Agora . Excavations of the Athenian Agora Picture, Book No. 9., Amerikan School Of Classical Studies at Athens . Princeton, New Jersey, 1963 . Porrer, E. Die Provinzeinteilung des asayriachen Reiches. Leipzig 1921 Prof. Clemans Boch, Bergama Krallarnn eceresi, Trkiye mecmuas, stanbul Maarif Matbaas 1942 Radt, W.M.; Pergamon Archaelogical Guide, stanbul, 1984. Ramsay, W.M. The Historical Geograph of Asia Minor. Londra . 1890 Reitzenstein, R.; Hellenistic Mystery Religions, London, 1978 . Rice, D. Talbot, The Byzantine Glazed Pottery, Oxford 1930, levha XII-XIII. Robert, M ., Akurgal, E.,., Jean-Paul, R.; Turquie, Paris 1990. Robinson D.M, Roman Soulptures from Colonia Caesarea Psidian Antisch. The art Balletin. Cd. II. 1926. s..19.fig29,30 Rohte, E.; Pergamon Burgberg und Altar, Berlin 1961 . Rosrovtzeff Anatolian Studies Presented to sir Ramssay,W.M., Manchester at the University press, 1923, s.359 v.d.. Rostovtzeff, M.; Mystic Italy, New York, 1927 . Rostovtzeff, Some Remarks on the monetaries and conmercial polioy of the selencids and Attalids, Anatolien studies presented to . Villiam hepburn Buckler, Manchester at the University press, 1939 . Rostovtzeff, Notes on the economicolicy of the Pergamens kings, Anatolian studies presented to sirwillian mitchell Ramsay,W.M., Manchester at the University press, 1923.

131

Rumpf, A ., Yunan ve Roma Sanat,(ev. Jale nan), stanbul, 1949 . Sanat Yaynlar, stanbul,1982. Scandiano, F., - Poratti, D ., Pergamao, Sguardo strorco e visita alle revine Presentazione di P. Ducatti. Parma,1936,. Schmitt, Edvard ., Handbuch der Architektur, Bibliothek IV.,6, 4. Schneider, C.; Kulturgeschichte des Hellenismus, 2.Cilt, Mnchen 1967-1969. Schrammen, J.; Alter tmer Von Pergamon, Berlin, 1906 . Schuchhardt, B., Th.Wiegand, Der Entdecker von Pergamaon : Carl Humann. Berlin 1930. Strabon; Geographika, ev. A . Pekman, st . nv. Edebiyat Fak. Yay. 1969. Sevin, V.; Anadoluda Yunanllar, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt, I- II. Grsel Yaynlar. stanbul 1982 . Sinanolu, N. H.,; Grek ve Roomen Mitolojisi ., stanbul, 1931 . Sinn, F.; Stadtrmische Marmorurnen, Mainz, 1987. Sofiano, A.G., Pergama moderna et antique. Athenes 1930, Stahelin, F.; Geschichte der kleinasiatischen Galater. Vol. II., 1907 . Stiller, H.; Das Trajaneum, Altertmer Von Pergamon, cd. V2, Berlin. 1895 . Takn, Sefa; Mysia ve Ik nsanlar, Sel Yaynclk, stanbul, 1997. Texier, C.H., - Pulman, R ., Architecture Byzantine. London 1864. . Texsier, C.H., Asie Minure. Paris, 1862. Thomson, George; Tarih ncesi Ege, I- II, ev. C. ster, stanbul,1983-1985. Thucydidis : De Bello Pelonnesiaco . Lipsiae, In Aedibus B. G. Teubneri MCMI (1901). Toynbee, J. M .C.; Death and Burial in the Roman World, London, 1977 . Toynbee, J. M .C.; Hellenismus, Manchester at the University press,1957 . Travlos, J .; Poleodomike Exelixis ton Athenon, Atina, 1960 . Trk Ansiklopedisi, Bergama Maddesi, Umar, Bilge; Trkiye Halknn lka Tarihi II, Sergi Yaynevi, zmir, 1984. Umar,Bilge; Trkiye Halknn lka Tarihi I, Ege niversitesi Yayn,1982. Vasiliev, A. A.; Bizans mparatorluu Tarihi, (ev. A. M. Mansel), Ankara 1943. Vermaseren, N. J.; Cybele and Attis, The Myth and the Cult, Londan, 1977 . Vezin, A.; Eumenes von Kardia .,1907. Volkmann, H.; Kleopatra, Mnchen, 1953 . W. Zschietzscmann, Pergamon, Pauly Wissowa, Real- Encyclopedia Stutgard 1937,cilt III. Walters, H B. The Art of the Romans, London, 1911 . Walters, H. B.; Catologue of thr Greek and Roman Lamps in the Bristish Museum . London, 1914 ., Walters BMC, s.XII . Weber, A., Eralp , V.; Felsefe Tarihi . I . 1938 . Weeber, K. W.; Alltag im Alten Rom. Ein Lexikon, Zrich,1995 . Wiegand, Th . ; Gericht lber de Ausgrabungen in Pergamon 1927 Abh. Berlin 1928, s.21-22. Wiegand, Th .; Reisen in Mysen, Athen. Mitt. desinst. XXIX 1904,S.258. Wiegand, Th .; Priene. Berlin 1904, s.475-485. Wiegand, Th.; Bericht ber Die Ausgrabungen in Pergamon . Berlin,1927 . Wiegand, Th.; Priene: Das Heiligtum der Demeter und Kore, 1904 . Wiegand, Th. Didyma. Ereter teil.H. Knackfuss,Die Baubescheribung.Textband. Berlin, 1941, s.99,Lev.175. Wilken.U, Attalos I-II-III, Real-Encyclopedie der Klass Altertum Swissen schaft. II, 1938, s.2117,2159 Willrich,Eumenes I, Von Pergamon. Real-Encyolopadie der Klass. Altertum Swissen schaft . I, 1909. Winnefeld, H .; Alter tmer Von Pergamon, Berlin, 1910 .

132

Wizner, W. Mller,; Mittelalterliche efestigungen im sdlichen Jonien, Istanbuler Mitteilungen, II, Istanbul, 1961 . Wlfflin, Heinrich; Sanat Tarihinin Temel Kavramlar, ev. H. rs, stanbul, 1985. Xenophon, Anabasis, ev. Hayrullah rs, stanbul, 1944 . Yldz, H. Dursun; Bizans, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt, III, Grsel Yaynlar.1985. Ziegenaus, O., Luca, G.; Das Asklepieion , XI 2., Berlin, 1975 . Zschietzscmann, W., Pergamon, Paulys, Wissova, Real- Encycloapoli Stutgard, 1955.

YKSEL GNGR

133

1961 ylnda Glck/ Kocaeli'nde dodu. 1986 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnden mezun oldu. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Master ve Doktora Programlarn tamamlayarak 1995 ylnda "Dr." unvann ald. Kendi alannda deiik dergilerde makaleleri ve eitli gazetelerde ise ke yazlar yaynlanmtr. 1986 ylnda Edebiyat Fakltesi Tarih Blmn bitirdikten sonra Tarih retmeni olarak stanbul Vefa Lisesi, Caalolu Anadolu Lisesi ve stanbul Erkek Lisesinde grev yapt. Ayrca stanbul Cibali Lisesi Md. Yrd. ve zel Zapyon Rum Kz Lisesinde ise Md.Ba. Yardmcl grevlerinde bulundu. 2002 ylndan itibaren de, Kocaeli niversitesinde retim yesi olarak "Yrd.Do Dr." unvan ile grev yapmaktadr.

134