Alevilik, Kurmanci-Krmancki (Zazaki) Ve Dersim zerine Kimi Yanl Grler Munzur EM Son yllarda, Krmancki (Krdki, Dmli, Zazaki),

Alevilik, Drsim vb. zerine eitli tartmalar, speklasyonlar yaplyor. Saylar ok az da olsa kimi kiiler, Krmanckiyi Krtenin bir lehesi olarak olarak kabul etmiyor ve bundan hareketle de onu konuanlarn Krt olmadklarn ileri sryorlar. Yine buna bal olarak Krt yurtsever hareketine ynelik ar sulamalara rastlanlyor. rnein, Almanya'da yaynlanmakta olan Ware ismindeki derginin 8. saysnda bu konularda ilgin yazlar var. Bunlardan biri olan "Torn Sy Rzat Qesey Keno (Seyit Rza'nn Torunu konuuyor)" (1) balkl rportajda, Kokiri ve Dersim ayaklanmalar, Seyit Rza, Alir ile Baytar Nuri gibi tarihe mal olmu kiilerle, bunlarn ilikileri ve mcadeleleri, Ermeni katliam ve teki baz konularda bir dizi yanl eyler syleniyor. Bu arada ayn rportajda Alevi-Snni elikisini krklemeye verilen zel nem de gzden kaacak gibi deil. Yine deginin ayn saysndaki teki kimi yazlarda da benzer eyler tekrarlanyor. stelik daha sonra szkonusu rportaj, Trkiye'de yaynlanmakta olan ve Alevilii Ortaasya-Trk Kkenli gstermeye zel bir nem veren "Pir" isimli dergide de yer ald. Pir, yazlanlardan ok memnun kalm olmal ki, Krmancki (Zazaki) olan rportajn Trkesini de bir sonraki saysnda yaynlyacan sylyor. imdi Ware'deki yazlardan balayarak kimi yaynlardaki bu trden iddialar zerinde durmaya alalm. Ermenileri kim katletti? tedenberi, zaman zaman 1915 Ermeni katliamnn sorumluluunu Krtlerin omuzlarna ykmaya alan evrelere rastlyoruz. Aktan szkonusu soykrm reddeden Trk devlet temsilcilerinin kimi zel toplantlarda, "Ermenileri ldren devlet deil, Krt airetleriydiler" tarznda iddialar ne srdkleri bilinmektedir. Kimi Krtler de o dnemin olaylarn yanl bilmi olmann etkisiyle ya da gelimeleri yorumlamadaki yetersizliin sonucu olarak bu ynde grler ne srmekteler. rnein, iyi niyetli olduuna inandm Rstem Polat'n (Seyit Rza'nn olu Bava brahim'in torunu) Ware'deki szkonusu rportajda "1915-1916'da Trklerle Kurolar Ermenileri (soykrm) katlettiler" demesi, bu trden yanl bir bilgilenme sonucu olsa gerek. Ancak konuyu bilerek istismar edenlerin varl da grmezlikten gelinecek gibi deil. 1915 soykrm srasnda baz Krtlerin Osmanl devletiyle birlikte hareket ederek Ermeni katlliamna katldklar bir gerektir. Bunu yapanlarn banda ise Hamidiye Alaylar geliyordu. Ancak Krtlerden olusalar bile Hamidiye Alaylar devletin ordusunun, onun gvenlik glerinin bir parasydlar ve yaptklar da devlet politikasnn bir sonucu, onun faaliyetlerinin bir parasyd. Byle bir gcn eylemlerinin Krtlere maledilemiyecei ise gz nndedir. Bu yapld takdirde, benzeri baka pek ok olayn sorumluluunun smrgeci glerin omuzlarndan alnarak bakalarna maledilmesi hi de g olmayacak. rnein, eyh Sait hareketi srasnda Alevi olsun, Snni olsun, kimi Krt airetleri devletten yana tavr takndlar ve kendi kardelerine kar savatlar. 1937-38'de Dersim'de de durum farkl deildi. Pek ok Dersimli airet, devletle birlikteydi ve teki Dersimlilere kar savayorlard. Nitekim bugn de bunlarn yerini ky korucular alm bulunuyor. Peki, bu duruma baklarak szkonusu Krt airetleri, korucular vb. devletle ayn dzeyde sorumlu tutulabilirler mi? Kukusuz deil. Burada nemli olan, planlayc ve uygulaycnn; yani asl sorumlunun devlet olduunu

grebilmektir. Onun gvenlik glerinde ve ordusunda u veya bu halktan, dinden ya da snftan insanlarn bulunmas bu gerei deitirmez. te yandan, 1. Dnya Sava yllarnda, Ermeni-Krt ilikileri zerine olumlu ya da olumsuz ynde, elbet sylenecek ok ey var. Ama olumsuzluklara deinmek gerekecekse, bunun sorumluluunun srf Krt tarafna yklenemiyecei de aikrdr. Daha somut olarak ifade edecek olursak, bahsi geen dnemde, sadece Krtler Ermenilere kar orda-burda hakszlklara ve zora bavurmadlar, Ermeniler de aynsn yaptlar. zellikle de Kars, Erzurum, Erzincan, Van ve Bitlis yrelerinde, bu trden pek ok somut olay yaand. Baytar Nuri, hatralarnda bu konuya ilikin birok olay sayyor. Aktr ki bu sonucun ortaya kmas ise durup dururken olmad. Yzyllarca bar ierisinde birarada yaam iki halkn ilikilerinde ortaya kan olumsuzluklara deinirken, onun i ve d nedenlerini bir arada gznnde bulundurmak gerekir. Bu nedenleri ise u ekilde zetlemek mmkn: 1) arlk Rusyas ile ngiltere ve Fransa gibi emperyalist devletlerin Ermeni sorununu kendi karlarna uygun tarzda istismar etmeleri, Krtleri hakl olarak endielendirecek bir politika izlemeleri. 2) Emperyalist devletlerin bu yndeki politikalarndan da yararlanan Osmanl yneticilerinin Krtlerden yanaym gibi gzkme frsat elde etmeleri, Ermeni-Krt gerginliini krklemeleri. 3) Ermeni milliyeti hareketinin bir blmnn Krdistan'a ynelik gereki olmayan taleplerde srar etmesi, Krtlerin meru istemlerine duyarsz kalmas. 4) Kimi Krt airet reislerinin ve dini liderlerin karlarn n planda tutarak Ermenilere kar tavr taknmalar. R. Polat, bahsi geen rpojtajda, Seyit Rza'nn Erzincan' Ruslardan kurtardn sylyor ki bu yanl bir bilgidir. arlk ordusu, 1915'lerde Dersim snrna dayandnda, Dersimliler olduka idetli bir direnme gsterdiler ve Ruslar Dersim ilerine sokmadlar. Bu doru. Fakat Seyit Rza'nn Erzincan zerine yrmesi ve onu almas bu aamaya deil, 1917 Devriminin gereklemesi ve Rus ordusunun geri ekilmesinden sonraya rastlar. Rus askerleri ekilirlerken de yaplan grmeler bir sonu vermemi, Krtlerle Ermeniler arasnda yer yer sregelen gerginlik daha da artmt. Trk yneticilerin kkrtc abalar da buna eklenince, Erzincan yresi Krtleri bir Ermeni katliamndan korktuklarn belirterek Dersimlilerden ve zellikle de Seyit Rza'dan yardm istemilerdi. Seyit Rza, bunun zerine Erzincan zerine yrm ve onu almt. Bu olayn gerekleme tarihini 13 ubat 1334 (1918) olarak veren Baytar Nuri, "Seyit Rza'nn bu hareketi, yalnz Krtleri korumak maksadna mnhasr bulunuyordu.." diyor. Bu konuyu konutuum ve bu olaylar ksmen daha salkl bilenlerin verdikleri bilgiler de ayn ynde oldu. Ware'deki rportajda Heqi Mergarji sorduu sorularn birinde, "Nuri Dersimi kitaplar yazm. rnein kitabnda diyor ki Seyit Rza asld zaman 'Ben lyorum 'Krdistan' saolsun.' Gerekten Seyit Rza bu sz sylemi mi? O Kurr myd, Krmanc m?" diye soruyor. Bir dierinde ise "Seyit Rza gerekten 'Ben lyorum Krdistan kurtulsun' deseydi bu dilimizde nasl sylenirdi. Bu sz dilimize evirsek u ekilde sylenir: -Ben lyorum. Kuro'larn lkesi kurtulsun- buna ne diyorsun?" diyor.

Grld gibi Heqi soru sorup karsndakinin yantn almak yerine, kelimelerle oynuyor ve bylelikle de iinden geenleri karsndakine empoze etmeye alyor. Sanki "Ben lyorum Krdistan kurtulsun" cmlesi Zazakide sylenemiyormu gibi bunu "Ez mreno, welat Kurro bxeleio (ra)!" (Ben lyorum Kuro'larn lkesi kurtulsun) eklinde kurmas, bu kiinin hangi ocuksu kurnazlklara bavurduunun ilgin bir rneidir. Ama eer Heqi gerekten bu cmlenin Krmancki (Zazaki) lehesinde nasl syleneceini bilmiyor ve merak ediyorsa kendisine yardmc olalm. Bu cmle Krmanckide "Ez mren ve (vaxo) Kurdistan bxeleiyo ra" eklinde sylenir. Dier taraftan Baytar Nuri'nin kitabnda, Seyit Rza ile ilgili olarak bu szlerin yer ald bir gerek. Elbet Baytar'n kendisi olay srasnda orada deil, yurtdndayd. Yanlarnda olsa, zaten Seyit Rza ile birlikte o da daraacna giderdi. Bu konuda devletin resmi belgelerinde yer alp da darya yansyan bir ey de yok. Demek oluyor ki Baytar Nuri bu bilgileri bakalarndan yani nc kiilerden renmi. Elbet, ortada kesin bir kant olmadna gre de, bunlarn sylenip sylenmedii tartlabilir. Ama Heqi'nin yapt bu tr bir aratrma deil. Genel olarak Ware'yi ve bu arada Heqi'yi asl rahatsz eden, bu szlerin kendileri, gerekten sylenmi olmalardr. nk onlarn btn davas, Seyit Rza'nn Krt olmadn, Krtler ve Krdistan iin mcadele etmediini kantlamaktr! Bu nedenledir ki Heqi en az Trk ovenistleri kadar Krdistan kelimesinden rahatszlk duyuyor, onu ya trnak ierisinde veriyor, ya da "Kurolarn lkesi" diye adlandryor? Heqi, Baytar Nuri'ye de mthi kin duyuyor, ne olursa olsun onunla Seyit Rza ve Alir arasnda, yakn iliki bulunmadn ortaya koymaya alyor. nk Baytar Nuri tarafndan anlatlanlar, Heqi ve onun paralelinde dnenlerin sylediklerine hayat hakk tanmyor, btn iddialarn toz-buz ediyor. Oysa Baytar Nuri sadece kendisi ile Seyit Rza arasndaki ilikilere deil, aileleri arasndaki yakn dostlua da deiniyor: "Merhum Seyit brahim, tahsilini byk ceddim Colik Zade Mehmet Ali efendiden grmt. Mehmet Ali Efendi, Seyit brahim'e Krtlk mefkuresini telkin eden emsalsiz bir Krt bilgini idi. Seyit Ibrahim, olu Rza'y ayn mefkure ile terbiye etmiti." Beri taraftan Baytar Nuri ile Seyit Rza'nn birlikte yaptklar almalar hakknda kuku yaratmaya alan, bunu yapmakla da szmona Seyit Rza'nn Krt davas ile ilgisi bulunmadn kantlyacaklarn sananlar, Alir ile Seyit Rza arasndaki yakn diyalog ve dostluu bilerek grmezlikten geliyorlar. Alir okumu, bilgili bir insand. airdi. Kokiri ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra Dersim'e yerleti ve uzun yllar Seyit Rza'nn yannda kald. Politik konular ise onlarn gndeminden hi kmad. Birlikte konuup, birlikte kararlar aldlar. Daha dorusu Alir hareketin ideologu ve en gl propagandisti idi. Seyit Rza Krt ve Krdistan iin almyorduysa, Alir gibi, devletin oka di biledii bilinli bir Krt yurtseveri, o kadar yl onun yannda nasl kalabildi acaba? Onlar onca almay birlikte nasl yapabildiler? Seyit Rza Alir'e neden o kadar gven duyuyordu? Bu arada rportajda, kimi baka yanllar da var. rnein bir yerde deniliyor ki "Kokiri devletin egemenlii altna girince (ayaklanmann yenilgiyle sonulanmas kastediliyor M..) Alir ve adamlar, Dersim'e Seyit Rza'nn yanna geliyorlar... Seyit Rza Xaeliye'de Alir'e yer veriyor. Bakyor ki Alir akll ve becerekli bir insandr, birlikte alyorlar." Grld gibi bu szlerden, sanki Seyit Rza Alir'i Dersim'e geliinden sonra tanm gibi bir sonu ortaya kyor. Oysa gerek durum yle deil. Daha Kokiri ayaklanmas balamadan nce, Alir ve Kokiri hareketinin teki ileri gelenlerinin, Dersimlilerle ve doal olarak Seyit Rza ile ilikileri vard. Hatta ayaklanma

ncesinde onlarn Dersim'e geldikleri, birlikte toplantlar dzenledikleri, devlete kar ortaklaa hareket edeceklerine dair yemin ettikleri de biliniyor. Ware'deki rportajda Heqi'nin sorduu sorulardan biri de yledir: "Nuri Dersimi kitabnda yle sylyor; Dersime asker girerek onu atee verip denetimi altna aldnda, sadece torunu Seyit Rza'nn yannda kalyor, sonunda o da dedesine srt eviriyor. Seyit Rza da bunu zerine gidip teslim oluyor." Heqi, kitabn ismini ve sayfa numaras vermedii iin trnak ierisinde alntdaki szlerin Baytar Nuri'nin hangi kitabnda sylendiini bilemiyorum. Daha dorusu, bu szlerin ona ait olduu kansnda deilim. Konuya bir aklk getirilse iyi olur. Ancak benim bildiim, Baytar Nuri Krdistan Tarihinde Dersim isimli kitabnn 288. sayfasnda bu konuya deiniyor ve yle diyor: "Bu mntkalarda Trkler iin k mevsiminde harp etmek imkanszd. Bu sebeple atmalara ara vermek zarureti vard. Skunet mevsiminde hile yoluyla almann maslahata daha ziyade uygun oladuunu taktir eden ordu kumandan, Munzur dalarnda mevzi alan Seyit Rza'ya Erzincan valisi vastasyla, Dersimlilerin isteklerinin kabul edileceini imdiden orduya -ate kes- emri verilmi olduunu... vaki zararlar azmine hkmetin hazr olduunu bildirerek, Seyit Rza'y Erzincan merkezine getirmeye muvaffak olmu ve maiyetiyle birlikte tevkif edilmiti." Bu gre kar kan ve Erzincan valisince byle bir mektup yazlmadn syleyenler de var. Ancak Dersimli Mem Zle'nin, Seyit Rza ile birlikte olmu, ona yakndan evrelerden derledii bilgiler, Erzincan valisi tarafndan byle bir mektubun yazldn ortaya koymaktadr ki bana sylediine gre Mem Zele buna ilikin kimi ayrntlar da saptam bulunuyor. Rstem Polat, "..Seyit Rza'nn teki olu x (eyh) Heseni de Asurular ldrtt" diyor. Burada bir yanllk szkonusu. eyh Hesen Uzun Mee blgesinde (Der Brd), teki aile bireyleriyle birlikte askerlerce ldrld. Yine Zeynel'in bir grup adamyla Alir'i ldrmeye gidii srasnda, Mst Sure'nin Zarife tarafndan ldrld syleniyor ki bu bilgi de doru deil. Orada ldrlen kii, deiik kaynaklarca belirtildii gibi Vankl Efendi'dir. Mst Sure, milis olarak Seyit Rza'ya ve Demenan kuvvetlerine kar savatktan sonra, 1938'de Alay Komutannn grme istemine uyarak Hozat'a giderken, yolda kendisini gtren askerlerce ldrld. Daha dorusu, alay komutannn grme nerisi, kendisini kyden uzaklatrmak amacyla askeri yetkililerce dzenlenmi bir tuzakt. Ayn gn, onun ky olan Halvori halk da Munzur Nehri kysnda kuruna dizildi. 1936 ylnda Munzur Nehri kenarnda toplanarak yemin eden airetlerin says, bilebildiim kadaryla rportajda belirtildii gibi oniki deil. Orada toplananlar Kurean reislerinden Aliy Gaxi, Demenan ileri gelenlerinden Cvar Axa (Arekiyeli Cvar ya da Cebrail) Yusufan reisi Qemer Axa (Kamer Aa) idiler. Bir bilgiye gre o gn yine Kurean byklerinden Us Sydi de oradaym. Bu arada Yusufan reisi Qemer Axa'nn nehrin kysna kadar geldii, ancak karya gemeyerek Kureanl Seid Us'yi kendi yerine kefil brakp dndne ilikin baka bir bilgi de mevcut. Seyit Rza, aralarnda Qozan (Koan), Bextiyaran/Bextiyar (Baxtiyar) airetlerinin de bulunduu kimi Bat Dersim airetleriyle de ayrca yemin edip szlemiti. Belgeler ne diyor? Seyit Rza'nn ismi etrafnda yaplmaya allan speklasyonlara, Dersimlilerin Krt olmadklarna dair ne srlen iddialara bir yant tekil edecei ve ayn zamanda Alir ile teki Kokiri ayaklanmas nderlerinin Dersimlilerle ilkilerine bir kant

olmak zere, konuya ilgi duyanlarca bilinse de, kimi belgeleri bir kez daha buraya aktarmakta yarar gryoruz. Dersimli Baytar Nuri'nin gerek Krdistan Tarihinde Dersim ve gerekse Hatratm adl eserleri, kukusuz yzylmzn balarnda Dersimlilerin Krt ulusal hareketi iersindeki yerini anlyabilmek iin bavurulacak en nemli kaynaklardr. nk Baytar Nuri, bu dnemi uzaktan bir aratrmac ya da gzlemci olarak deil, bizzat gelimelerin ierisinde yeralm biri, yani grg tan olarak anlatyor. Onun verdii bilgiler, sadece aydnlarn deil, geleneksel liderlerin de ulusal hareket ierisinde aktif biimde yeraldklarn ok ak biimde ortaya koymaktadr: "... Bu esnada Dersimin Hozat Liva merkezine yakn Karaca kynden maruf ve Dersimlilerce mehur Sar Saltk slalesinin en nafiz seyidlerinden Molla Hdr 1912 ilkbaharnda stanbul'da Dersimli mritlerini ziyarete gelmiti.." (...) ... Molla Hdr efendi stanbul'da 1912'de 'Krdistan Muhiban Cemiyeti' adnda bir cemiyet kurmutu... Ben de bu cemiyetin umumi katibi (genel sekreteri M..) idim. Amerika'daki Dersimli Krtler de bu cemiyeti teyid etmilerdi. O srada iktidarda bulunan itilaflardan Filozof Rza Teyfik de kendisini Krt muhipler dostu bildirerek Krtlerin inkiafna alacana dair bir de yemin etmiti. Halbuki bu Trk dostu, dahiliye vekaletine bir rapor vermi olduundan Molla Hdr efendi Dersim'e srgn edilmiti. Cemiyet kapatlmt. Messis azalardan Miralay Halil Bey (bu da Sar Saltk ailesine mensuptur), kardei Hasan, Erzincanl Dervi Cemal slalesinden Ali Paa, Plmrl eyh brahim (Unkapan kahvehanesinde oturan), stanbul maliye veznedar Divrikli Halil sorguya ekilmilerdi. Ben de o srada 'Balya' madeninde almakta olan ve 1200 amele reisi Kureanl Sleyman avuun odasna kapanarak gzden kaybolmutum." (Dr. Vet. M. Nuri Dersimi, Hatratm, Roja N Yaynlar 1986, Stockholm, s. 28) Yukarda Kokiri ayaklanmas nderlerinden bazlarnn, ayaklanma ncesinde Dersim'e geldiklerini ve Dersimli ileri gelenlerle toplantlar dzenlediklerini, kararlar aldklarn belirtmitik. rnein, 1920 ylnda, Hozat'ta dzenlenen byle bir toplantnn ardndan, Ankara'ya ekilen telgraf metni yledir: "Elaziz Vilayeti Vastasyla Ankara Byk Millet Meclisi Riyasetine Sevr muahedesi mucibince Diyarbekir, Elaziz, Van ve Bitlis vilayetlerinde mstakil bir Krdistan teekkl etmesi lazm geliyor, binaenaleyh bu tekil edilmelidir. Aksi taktirde bu hakk silah kuvvetiyle almaya mecbur kalacamz beyan eyleriz. 25 Terini Sani 1336 (1920 M..) Imza Garbi Dersim aair resas"

Trk Albay Nazmi Sevgen ise yrenin o gnk politik durumu ve Dersim-Kogiri ilikileri zerine unlar sylyor: "Sevr anlamasna, Krtler'in ounluk oluturduklar yerlere muhtariyet idaresi verilecei yolunda bir madde konulmu olmas, Krtler'i mitlere drmt. Bu sralarda Kogirili Mustafa Paa'nn olu Haydar Bey, stanbul'a giderek Krdistan Teali Cemiyeti'ne girmi, Kogiri'ye dnnde mraniye'de Cemiyet'in bir ubesini amt. ubenin bakanln da yrten Haydar Bey, Dersim'deki airet reisiyle

teki sekin kiileri ve Kogiri'nin ileri gelenlerini Cemiyet'e kaydetmi, Krt emellerine ilikin eserlerle birlikte Cemiyet'in yayn organ olan Krte 'Jin' gazetesini de getirterek ie bu noktadan hz vermiti. Iyi bilmek gerekir ki, Haydar Bey bu ileri yapacak, baarabilecek bir adam deildir. Perde arkasnda Alir vardr, asl faal ve ynlendirici olan odur. Nihayet Alir'i, 1920 senesi Mart'nda gerek siyasi kimliiyle Dersim'de Ovack ve Hozat'ta halk harekete geirici konumalar yaparken gryoruz. Yannda Refahiye'nin adilli airet reisi Paa Bey ve arkadalar vardr. Alir bu creti Krdistan Teali Cemiyeti ve reisi Abdulkadir'den almtr. nk Dersim'e gelmeden bir sre nce, Kogiri'nin Armudan kynden Mgrd isminde bir Ermeni'yi zel olarak stanbul'a gndermi, bu yolla Seyit Abdulkadir'den talimat almtr. (Nuri Dersimi, Hatratm, z-Ge Yaynlar, "Ekler" blm s. 229-230'dan naklen) Alntdaki son iki cmleyi yorumlayan yazar Mehmet Bayrak unlar ekliyor: "Alir'in bu yolla talimat alp almadn bilmiyoruz ama Krdistan Teali Cemiyeti yesi Colikzade Mehmet Nuri Dersimi (Vet. Dr.) ve Kogiri aireti reislerinden Haydar ve Alian Beyler'le yakn ilikilerini biliyoruz. Zaten Dersimi'nin Kogiri hareketine ilikin anlatmlar bunu doruluyor." Kokiri ayaklanmas ierisinde aktif rol alm olanlardan M. Nuri Dersim'i ise ayaklanma ncesinde, nlerine koyduklar hedefle ilgili olarak unlar yazmaktadr: "Programmz u idi: Ilk nce Dersim'de Krdistan istiklali ilan edilecek, Hozat'ta Krdistan Bayra ekilecek, Krt Milli Kuvveti Erzincan, Elaziz ve Malatya istikametlerinden Svas'a doru hareket ederek Ankara hkmetinden resmen Krdistan istiklalinin tannmasn isteyecekti. Trkler bu isteimizi kabul edeceklerdi, nk isteimiz silah kuvvetiyle desteklenmi olacakt." (N. Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, s. 130) Trkiye'nin eski Cumhurreislerinden Celal Bayar'n ayn konuda anlattklar da yle: "eyh Sait, Bir Krt Cumhuriyeti kurmak istiyordu. (...) Dersim Isyan, tamamen Krtlerin siyasi dnceleridir. Bunlar ne anaristtir, ne udur, ne budur. Bunlar dorudan doruya mstakil bir Krt hkmetini kurmak istiyorlard. (...) Dersimliler'in, Krtlk hesabna en idealistleri Kogiri'de toplandlar, tekilat yaptlar. Sivil, asker btn kuvvetleriyle oraya toplandlar. Orada mhim bir kuvvet teekkl etti. Kogiri'de isyan kt. (...) Kogiri bence dier isyanlarn hepsinden mhimdir. Yunanllar'a kar durmak iin nasl tedbir alyor isek, orada da ayn ekilde tekilat yaptk. Kogiri'de bir ordu merkezi yapld. Onun bana da Nurettin Paa'y tayin ettiler. Kogiri'de ok mhim muharebeler oldu. Iki taraftan da ok telefat verildi. (...) Hadiseler zerine Merkez Ordusu Kumandanl'na tayin edilen Nurettin Paa duruma el koydu ve blgede tam bir tenkil harekat balad. Iki taraf da byk zaiyat verdi.." (Tercman gazetesi 10, 9. 1986. Ayrca Kurtul Altu: Celal Bayar Anlatyor. B. Nuri, Hatratm, z-Ge Yaynlar, Ekler Blm s. 230'dan naklen) Devlet adna istihbarat toplad anlalan Gen eski mebusu Hamdi Bey tarafndan Mustafa Kemal'e yazlan ifreler de, ayn ekilde Dersim'in Krt ulusal davasnn dnda olmadn gstermektedir. rnein 9 Haziran/339 (1923) tarih ve 4 numaral Ariza suretinde u bilgiler var: "Livamz namzetlerinden Bitlis mebusu muhaliflerden Yusuf Ziya Efendi stanbul'dan doruca bu havalide nafizlkelam bulunan Gencin Melikan kariyeli

eyh Abdullah efendinin nezdine gelerek hilafet meselesini ve Krtlk zihniyetini ilka ile muzr propagandalar yaparak... esasen bu bapta stanbul'da, Trabzon'da, Erzurum'da, Diyarbakr'da, Dersim'de, Elaz'da, Gen'te son derece hafi tekilat mevcut olup peyderpey teye beriye sirayet ve tea'up etmekte olduu mahsus idnden, icabnn ifa buyurulmas." (Mehmet Bayrak, Krtler ve Ulusal-Demokratik Mcadeleleri, z-Ge Yaynlar, s. 216) Ayn Hamdi Bey tarafndan Diyarbakr Valiliine verilen 28 Mays 340 tarihli ihbarnamede de benzer bilgiler yer alyor ve Dersim'in de dahil olduu bamsz bir Krdistan tekiline ilikin faaliyetlerde buunanlar saylrken, Bitlis eski mebusu Yusuf Ziya, Erzurum eski mebusu Sleyman Necati, Erzurum'da bulunan Miralay Krt Halit, Mulu Hac Musa, eyh erif ve Dersim eski mebusu Hasan Hayri'nin ismi veriliyor. (bak. M. Bayrak, ayn eser s. 218) eyh Sait direniinin hemen ardndan, 1926 ylnda, Mlkiye Mfettii Hamdi Bey, Dersim ve evresinde yapt incelemelerden sonra hazrlad raporda ayn ynde tesbitlerde bulunarak: "Yaptm temaslarn bende hasl ettii izlenime gre, Dersim gittike Krtleiyor, lkleiyor ve dolaysiyle tehlike byyor..."diyor. (Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, Genelkurmay Bakanl, Harp Tarihi Dairesi 8 Nolu resmi yayn.) ankr mebusu ve Meclis Bakan Abdulhalk Renda, hazrlad raporda eyh Sait hareketi iin "Ayaklanma din perdesi altnda, tamamiyle milli bir harekettir" diyor ve "Dersim'in Durumu" arabal altnda unlar belirtiyor: "... Dersimlilerin elhalet hazihi Krte konumalarna ve Alevilikten dolay Krtlk iddiasnda bulunmalarna ramen ekserisinin Trkeyi bilmek, bilmemek ve sylememek hususundaki taassubu Dersim'de grmedim. ... Bilhassa imdiye kadar Dersim'de kati bir tedip yaplmam olmas 332 (1916) harekatnn cezasz kalmas bunlara daima kuvvet vermektedir." (M. Bayrak, ayn eser s. 456) Burada dikkat eken noktalardan biri A. Renda'nn, Dersimlilerin kendilerini "Alevilikten dolay" Krt olarak kabul ettiklerini belirtmesidir. Anlalan o tarihte daha "Aleviler Trktr" ya da "Alevilik Trk kltrdr" tarzndaki resmi gr henz tam olarak olumam. Beri taraftan bu iddiann kendisi yanltr. nk her ne kadar Dersim'in baz yrelerinde Alevilere Krt (Krmanc), Snnilere de Trk deniyorsa da, Dersimlilerin kendilerini Krt saymalar, Alevilikten dolay deil. 1930 ylnda blgede bulunan Genelkurmay Bakan Fevzi akmak'n Babakan Inn'ye yazd mektuplar da bu bakmdan olduka ilgintir. Bu mektuplarn birinde Trk Genelkurmay Bakan "Erzincan merkez ilesinde 10.000 Krt vardr" diyor ve yredeki Krtlerin vergi vermediklerini, askere gitmediklerini, Krtenin ve Krtlk bilincinin sistematik bir tarzda yaygnlatn, birok Trk kynde halkn, Aleviliin Krtl ifade ettii dncesiyle Krte konumay tercih ettiini, nlem alnmad taktirde ok gemeden Trkenin ortadan kalkacan belirtiyor ve askeri harekat dzenlenmesini istiyor. Fevzi akmak nerilerine "Il blgesindeki baz memurlarn Krt rkna mensup olduu bilinmektedir... 4) Arzettiim bu meselenin en nemlisi, birinci maddede ad geen kylerin kesin surette tedibi ve rken Krt olduu kesinlikle bilinen memurlarn bir an nce yerlerinden alnmasdr..." diye eklemeyi de ihmal etmiyor.

Babakan Inn ise, verdii yazl yantta askeri harekatn Bakanlar Kurulunca uygun grldn, ancak Krtleri geni kitleler halinde Trkiye'nin Bat blgelerine srmenin zorluklar olduunu belirtiyor ve "Krtlk cereyanna eilimli olanlar ve kkrtan yerli memurlarn deitirilmeleri bakanlklara tebli edilmitir.." diyor. (G. Kurmay Harp Dairesi Bakanl, 9 Nolu resmi yayn, Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s, 351-352) Bylece, Trk ordusunun baarszlkla sonulanan 1930 harekat da balam oldu. Aradan 50 yl geip de Ingiliz Dileri Bakanl arivinde bulunan gizli belgeler yaynlannca, 1937 ylnda bu bakanla yazlm olan Seyit Rza'ya ait bir mektup ortaya kt. Trk hkmetinin Krt halk zerinde estirdii terre deinen ve yardm edilmesini isteyen szkonusu mektuptan baz blmler yle: "Sayn Bakan, Yllardan beri, Trk hkmeti Krt halkn asimile etmeye almakta ve Krt dilinin gazete ve yaynlarn yasaklayarak, anadillerini konuanlara eziyet ederek, Krdistan'n bereketli topraklarndan gidenlerin byk bir blmnn telef olduu Anadolu'nun orak topraklarna, zorunlu ve sistemli gler dzenleyerek, bu halka zulm etmektedir. (...) "...Krtler... kendilerini korumak iin 1930'da Ararat Tepesi'nde, Zilan ve Beyazt ovasnda olduu gibi, silaha sarldlar "...Irklar, dilleri, gelenekleri, kltr ve uygarlklaryla sadece bar iinde ve zgr yaamak isteyen milyon Krt, benim sesimden ekselanslarna sesleniyor..." Sz daha fazla uzatmaya gerek yok. Bu belgeler, 1920'den 1938'e kadar DersimKokiri yresinde yaanan Krt direnilerinin, Krt halknn ulusal kurtulu mcadelesinin bir paras olduklarn herhangi bir tereddde yer vermeyecek biimde ortaya koyuyor. Seyit Rza da, hareket ierisinde yer alan teki lider ve aydnlar da yaamlarn bu davaya adam kiilerdir. Dersimliler ve doal olarak Seyit Rza, kimilerinin imdilerde yaktrmaya altklar gibi Alevi-Snni, Krmanc (Dml/Zaza) gibi ayrmlara bakmakszn, Krt halknn meru haklar iin mcadele yrttler. Zamana ve koullara gre, ne srdkleri gncel talepler arasnda farklar bulunsa bile nihayi ama aynyd. Dikkat edilirse, Dersim airet reisleri 1920'de Ankara'ya ektikleri telgrafta istemlerini srf Dersim ve Kogiri ile snrl tutmuyor; Ankara'daki Meclis'ten, Diyarbakr, Elaziz, Van ve Bitlis illerini de kapsayacak biimde Bamsz Krdistan'n tanmasn talep ediyorlar. Yine Seyit Rza, ngiliz Dileri Bakanlna yazd mektupta srf Dersimliler adna konumuyor. O, Ar, Zilan ve Beyazt direniine deiniyor, 3 milyon Krdn kendi sesinden seslendiini sylyor. Beri taraftan, Dersim'in Krdistan'n bir paras olarak grlmesi, kimilerince sanld gibi son dneme ait bir olgu da deil. Bu, ok daha eskilere dayanmaktadr. rnein, erefname'de konuya aklk kazandracak bilgiler var. emigezek Beyleriyle (Melkiiler) ilgili blmn bir yerinde u bilgiler yer alyor: " ksma ayrlan Melkiiler Krdistan'da byk ihtiamlar, hizmetilerinin, taraftarlarndan ve kendilerine bal olanlarn okluuyla n yapmlardr... lkeleri ise genilik ve nem bakmndan, uzak yakn herkese 'Krdistan' zel adyla tannd; yle ki berat ve emirnamelerde ve dier sultanlk belgelerinde bu ad getii zaman, yalnz bu nemli vilayet anlalr; ayrca Krtler arasnda 'Krdistan' szc getike, bundan yalnz emikezek Vilayeti kastedilir." (eref Han, erefname, Yntem Yaynlar, stanbul 1975, s. 209)

Ne gariptir ki Seyit Rza ve mcadele arkadalar, bu kadar ak biimde Krt halknn meru haklar iin mcadele yrtr, devlet ise yine bu yzden onlara ve halka kar terr estirirken, bugn kimileri kalkm, gerekleri deitirmeye kalkyor; Seyit Rza, Alir ve Baytar Nuri gibi tarihe malolmu kiilerin isimleri etrafnda speklasyon yaratmaya, onlarn, yoluna ba koyduklar amalara dil uzatmaya, saptrmaya alyorlar. Kurmanci ya da Krmancki konuanyla, Alevisi, Snnisi ve Yezidisiyle Krt halk, yllardr smrgeci glere kar diedi mcadele yrtlrken seyirci kalan, Krt yurtsever hareketini sosyalizm ve enternasyonalizm adna blclkle, burjuva milliyetilii yapmakla, hatta gericilikle sulayan kimileri, gemite yaplan hatalarn grp mcadeleye omuz vereceklerine, ters ulara savruluyor, keyiflerine gre teoriler icat ediyor, hala canl ahitlerinin yaad yakn gemiin tarihi olaylarn tersyz etmeye kalkyorlar. Burada unu da belirtmekte zellikle yarar olduu inancndaym. Seyit Rza, Krt halkna mal olmu biridir. Bugn Krdistan'n neresine gidersek gidelim, teki Krdistan ehitleri gibi Seyit Rza da eitli yurtsever kesimler tarafndan biliniyor, saygyla anlyor. Politikaclar, yazarlar ondan bahsediyorlar. Ona bu deeri verenler arasnda, mslman din adamlar da var. O nedenle de Seyit Rza'dan ve onun mcadelesinden bahsederken, politik kar vb. hesaplardan uzak durmann, objektif olmaya zen gstermenin byk nemi var. Aslnda bu, btn tarihi olaylar ve kiiler iin titizlikle uyulmas gereken bir durumdur. Yine bu gibi kiilerin aile bireylerine de bu konularda grevler dyor. Kimi zaman onlarn iyi niyetle hareket ederek syledikleri ve sylebilecekleri szler, bakalar tarafndan rahata istismar edilebilir ki bu da bizzat Seyit Rza gibilerinin kiiliine, urunda daraacna gittikleri davaya zarar verir. eyh Sait Dersim'e gitti mi? Seyh Sait ile Seyit Rza hakknda tedenberi ortada dolaan bir sylenti de u: Gya eyh Sait Dersim'e gelip Seyit Rza'ya konuk olmu, ancak ev sahiplerinin, yani Seyit Rza tarafnn yemek hazrlamak zere hayvan kesmesine kar km, onlar kendi adamlarna kestirtmi. Nedeni de "Alevilerin eliyle kesilmi hayvan eti haramdr" dncesinde olmasym. Bu iddia Ware'deki szkonusu rportaja da yansm ve zaman olarak da eyh Sait kuvvetlerine ynelik Trk saldrsnn devam ettii ayaklanma an gsteriliyor. Gemite bu konuyu duyduumda, zellikle de dnemin olaylarn hatrlyabilecek yataki birok kiiye grlerini sordum ve hi kimse olay dorular nitelikte bilgi vermedi. Kimileri byle bir eyi duyduklarn sylerlerken, kimileri bunun doru olmadn belirttiler. Elbet eyh Sait dindar biriydi ama onun kadar, hatta ondan da fazla politikti. Siyasi almalarnda, dini duygular her koul altnda her eyin nne koymad, tersine bu konuda hayli toleransl davrand yolunda gstergeler de var. rnein, danmanlarndan biri Fehmiy Bilal'di. Fehmi dindar bir insan olmayp ateist olarak biliniyor, hatta iki kullanyordu. Aradan bir sre geince, sadan soldan ikayetlenmeler ba gsterdi ve durum eyh Sait'e iletildi. eyh Sait'in bu tr tepkilere yant zetle, "Fehmi halkna hizmet ediyor yeter, kendisinden ne istiyorsunuz?" eklinde oluyor. Beri taraftan eyh Sait zerine yaplm epey aratrma var. Onun nerelere urad, kimlerle grt ve neler yapt, nerdeyse gn gnne ve hayli de detaylca biliniyor. Bunlarn hi birisinde, onun Dersim'i ziyaret ettiine ilikin herhangi bir bilgiye rastlanmyor. Kald ki ayaklanma annda byle bir eyin olmas, zaten olanaksz denilecek lde g gzkyor. Ayrca konuyla ilgili olarak devlet kaynaklarna da u ana kadar yansyan herhangi bir bilgiye rastlanm deil.

Bunu da geelim. Byle bir iddiay ileri srmek, eer kastl bir propaganda deilse eyh Sait'i hi tanmamak ve Krt toplumunun bir takm geleneklerinden bihaber olmaktr. eyh Sait, "Birlikte ayaklanalm" nerisiyle kalkp Seyit Rza'nn evine kadar gidecek, selamlap elini skacak, yatanda yatacak ama onun adamlarnn kestii hayvann etini yemeyecek! Byle bir ey mmkn m? Bu tr bir saygszl kim yapar ki eyh Sait gibi biri de yapsn? Hem bunu yapacak kii, ne diye muhatabnn evine kadar gitsin? Bunun yerine darda bir yerlerde grmeyi tercih eder. Politik adan ise bu i gerek anlamda bir ocukluktur. Bu davran yapacak olan biri, ittifakn koullarn daha batan itabaren kendi eliyle ortadan kaldrdn da bilir herhalde. Insan ya byle bir yola bavurmaz ya da gidip ittifak yollar aramaz. Hele de szkonusu olan, eyh Sait gibi siyasi bir rgtn banda bulunan ve iktidara kar ayaklanma hazrl yapan bir kii ise! Bu trden iddia sahipleri herhalde eyh Sait'i ok sradan biri, bir ocuk biliyorlar. te yandan Mem Zle henz yaynlanmam almasnda, srekli olarak Seyit Rza'nn yannda bulunmu ve gelimeleri yakndan izlemi kaynbiraderine bu konuyu sorduunu, onun da bunu kesin olarak yalanladn ve bunun bir iftira olduunu sylediini belirtiyor. yle anlalyor ki bu belli evrelerden, benzeri iddialarn ounda olduu gibi muhtemelen de devletten kaynaklanan aslsz iddialardan biridir. Burada unu da belirteyim, ayn sylenti, Dersim merkezinde, Nazmiye, Ki ve Plmr taraflarnda ise yer yer, Kurean Airet reislerinden Aliy Gaxi iin syleniyor. Szmona eyh Sait ile gren Aliy Gaxi'dir ve yine ayn konuma onlar arasnda gemi. Bu konuya deinmiken nemli olan bir dier noktay da gzard etmemek gerekir. Ayaklanma ncesinde, eyh Sait'in Bat Dersim airetleriyle ittifak aray ierisine girdiine ilikin herhangi bir belgeye ahsen rastlyabilmi deilim ama onun Dou Dersimlilerden bazlaryla diyalog kurmaya alt bilinmektedir: "eyh Sait, isyana katlmaya ikna etmek midiyle Lolan ve Hormek airetlerine de mektup yazd. Fakat airet reisleri kat'iyetle reddederek isyana kar savaacaklarn bildirdiler. eyh Sait bu iki Alevi airetiyle uzlamaya alt. Ankara'nn dinden uzaklamakta olduunu, Alevi ve Snnilerin eref ve dinlerini muhafaza etmek iin ibirlii yapmalar gerektiini ifade etmekteydi. Fakat, Aleviler bu ricalar redderek gerekten de hkmet kuvvetleriyle ayn saflarda savatlar. Yannda yer aldklar hkmet, 1920'deki Kogiri isyanndan beri mcadele etmi olduklar hkmetin kendisiydi."(Robert Olsson, Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Sait Isyan (1880-1925), s. 143, z-Ge Yaynlar s. 12, Ankara 1992) Onu da geelim ve varsayalm ki eyh Sait gerekten de byle bir tavr ierisine girdi. Peki bu, Snnilerle Alevilerin sonsuza dek bir araya gelemiyeceklerini, birlikte mcadele vermeyeceklerini mi gsterir? Elbet deil. Geriye dnp tarihe ksaca gzatacak olursak, din ve mezhep elikisinin sadece bizde deil, baka toplumlarda da ortaya ktn ve zaman zaman da kanl boumalara dntn grrz. Bu toplumlarn birou ise gnmzde bu trden elikileri am durumdalar. Deiik din ve mezheplere sahip bulunan ulusun bireyleri ya da ayr ayr ulus ve aznlklar bar ierisinde birlikte yayorlar. Ware dergisi Almanya'da kyor. Onu karanlar, zahmet edip Alman tarihinde yer alan Katolik-Protestan boazlamasna pekala bakabilir ve bugnk durumla karlatrabilirler. Bakalarnn yaptn, yapabildiini Krtler neden yapamasnlar acaba? Kald ki byle bir eyi l olarak kabul edecek olursak, o zaman Alevi Krtlerin de kendi aralarnda bir araya gelemiyeceklerini kabul etmek gerekir. nk onlar arasnda da airet atmalar, kan davalar ve benzeri diziyle eliki var.

te yandan baz gelimeler var ki, Dersim Krtleriyle eyh Sait hareketinin kimi nde gelenleri arasnda diyalog bulunduunu gsteriyor. Hareket yenilgiye uramasayd, muhtemelen szkonusu diyalog daha da geliecek, belki de tam bir ittifaka dnecekti. "Darahini inzibat memuru Hasan Fehmi'nin eyh Sait'e, bir kopyas da ElazHarput Cephe Kumandan eyh erif'e yazlan 9.3.1925 tarihli mektupta: 'Dersimliler, Killar malumualinizdir ki benden uzakdrlar. Bunlar daire-i ittifaka (ibirlii ve gbirliine) getirmeleri iin evvel ve hir anllara (an eyhleri), o cephe kumandanna, eyh erif Efendi'ye yazm ve yazyorum. Bilcmle muhalifleri ittifaka getirmeleri ve bu bapda son derece almalarn tebli emitim ve yine de edeceim."(N. Dersimi, Hatratm, zge Yaynlar 1992, M. Bayrak tarafndan ekler s. 245) Krt kuvvetleri Elaz kentini ele geirdikleri zaman, Cephe Kumandan eyh erif ile Dersimli Hasan Hayri arasnda grmeler yapld ve Dersim'e ortak telgraf ekildii biliniyor. M. Zle'nin daha nce deindiim yaynlanmam almasnda yer alan bilgilere gre, Hasan Hayri ayrca Seyit Rza'ya yazd mektupta ayaklanmay desteklemek gerektiini, zaman yitirilmeden harekete geilmesinde yarar olduunu belirtmi. Seyit Rza bunun zerine Hozat' kuatmak zere harekete gemi. Ne var ki bu aamada, Elaz'n yeniden devletin eline getii haberi gelmi ve dolaysyla da kuatma plan uygulanmam. Bat Dersimlilerin genel olarak 1925 ayaklanmasna sempatiyle baktklarna ilikin baka bilgiler de var ki Baytar Nuri'nin yazdklar da bu yndedir. Hareketin nl silahr ve kumandanlarndan Yado'nun, Dersim'in baz yrelerinde oka seviliyor olmas -ki bizzat kendim de bunun tanym-, ocuklarna onun ismini verenlerin bulunmas da ilgin olsa gerek. Dou Dersim'den birok airet, 1925 ayaklanmas srasnda devletten yana karak Krt kuvvetlerine saldrrken, 1937-38 harekat srasnda Snni Krtlerden Dersimlilere ynelik benzer bir harekette bulunulmamas sevindircidir. Hatta onlarn, Dersimli kardelerine destek verme ynnde kimi abalar da oldu: "1937 yl sonlarnda, Suriye'de bulunmakta olan ehit eyh Sait merhumun kardei eyh Abdullah, ma'yetinde bulunan mlteci Krdistan kahramanlaryla birlikte Suriye'den hareket ederek Dersim mcahitlerine ilktihak etmek zre giderken, Diyarbekir mntkasnda Trkler tarafndan pusuya drlerek arkadalaryla birlikte ehid dmesine, Trkiye'den kaak olarak gelmi olan bir yzbann ihaneti sebeb olmutu." ((N. Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim, KOMKAR Yaynlar, 1988, Kln, s. 318) Krmanci, Krmancki, "Kurr" ve Alevilik zerine: Son yllarda Krmancki (Dmlki/Zazaki/Krdki), Kurmanci (Krdaski), Alevilik ile bunlarn birbirleriyle balantlar zerine yazp-izmek, kimi evreler bakmndan bir nevi moda haline geldi. rnein, sk sk duymaya baladmz "Dersimliler Krt deiller, onlar kendilerine Krmanc diyorlar" sz bunun tipik bir rneini oluturuyor. Yine ayn evrelerin Snni Krtler iin "Kurr/Kurri" szcn srarl bir biimde kullandklar da gzden kamyor. Dersimlilerin kendilerine Krmanc dedikleri doru. Ancak bu terim, kimilerinin gstermeye altklar gibi sadece Dersim'in Krmancki (Dmlki/Zazaki/Krdki) konuan kesimini deil, Alevi olsun, Snni olsun Kurmanci (Krdaski) konuan kesimlerini de kapsyor. Yani, Ki'nn, Karakoan'n, Pertek'in, Mazgirt'in, emigezek'in, Hozat'n, Kokiri'nin vs. Kurmanclarnn da addr; Krtl ve Krtleri ifade ediyor. Benim doup bydm Dou Dersim'de "Krmanc

Erzurumi" , "Krmanc Mui", "Krmanc Diyarbekiri" vb. tanmlamay sk sk duymak mmkn. Baz yrelerde daha da deiik bir tanmlamaya rastlyoruz. zellikle de Bat Dersim, Malatya, Svas ve Kayseri kesimlerinde, Alevi-Snni ayrmnn etkisiyle ister Krmancki (Zazaki) isterse Kurmanci (Krdaski) konusunlar, Alevi Krtler kendilerini Krmanc, Snni Krtleri ise Snni ya da Trk diye nitelendirmekteler. Yani Alevilik Krtlkle, Snnilik ise Trklkle kavram olarak btnlemi durumdadr. Hatta kan bayla birbirlerine bal olduklar bilinen ayn airetin mensuplar iin dahi bu ayrm szkonusu olabiliyor. rnein, ksa bir sre nce Bat Dersim'de, daha ok da Pertek-emigezek yresinde yaamakta olan Sakak (awaq) airetine mensup yal bir kadn bana kendi airetine ait kyleri sayarken, Alevi olan kyler iin "Onlar Aleviler, Krmac'drlar", Snni olanlar iinse "Onlar Snniler, Trktrler" demiti. Ama bu kelimenin kullanm alan bu kadarla da snrl deil. Krdistan'n teki blgelerinde de deiik kesimler tarafndan ad olarak kullanlyor. stelik de hem Soranice, hem de Kurmanci konuan Krtler tarafndan.. "Btn bu rneklerin gsterdii gibi, hem Dersim Dmlilerinin, hem genelde 'Kurmanc' adyla tannan ve Kuzey Krtesini konuan Krtlerin hem de Gney Krtesini konuan Krtlerin ayr ayr kendilerine Krmanc dediklerini gryoruz. rnein genelde Kurmanc olarak bilinen Krtler ernex (rnak), Behdinan ve yay Kurmnc yresi gibi birok yrede kendilerine Krmanc diyorlar. ...Gney Krdistan'daki Krtlerin kendilerine Krmanc (36), lehelerine "Krmanci Xwar" (Gney Krmanccas); Kurmanci adyla tannan ve Krdistan'n Trkiye parasndaki Krtlerin ounluunca konuulan leheye ise "Krmanci Ser" (Kuzey Krmanccas) dediklerini biliyoruz..." (Bak Mehemed Malmisanj, Deng dergisi, Haziran-Temmuz 1992 say 21, s, 56'da "Krd, Krmanc, Dmli veya Zaza Krtleri" balkl yaz). Malmisanj, alntda (36) ile iaretlenen dipnotta ise u bilgileri vermektedir: "Bruinessen'in aktardna gre, E. B. Soan'in 1912'de yaynlanan bir almasnda 'sralad 20 airetten dokuzu kendilerine 'Krmanc' diyorlard. Bunlar Gney Krdistan airetlerindendi. Pjder, Blbas, wan ve Baban' gibi. -Bak. Martin van Bruinessan, Aa, eyh ve Devlet Krdistan'n Sosyal ve Politik rgtlenmesi, zgr Gelecek Yaynlar, Ankara, 1991, s. 411)" Ware'nin de kullanmaktan ok holand "Kurr", oul haliyle "Kurri" szc ise, herhangi bir etnik anlama sahip deil. Baka bir deyile, "Kurr" Krt, Kurrki ise Krte ya da onun Kurmanci ivesinin ad deil. Bu sz en bata, "kuyruklu Krt" gibi Trk ovenistlerinin bir yaratmasdr ve onlar tarafndan Alevi-Snni ya da Krmanc-Kurmanc ayrm yaplmakszn btn Krtlere kar kullanlmaktadr. Kk drc bir anlam var. Daha ok askerlikte kullanlyor olmas nedeniyle aslnda buna askerilik hatras da diyebiliriz. Ayn szck, kimi yrelerde de lehesi ister Krmancki olsun, isterse Kurmanci, Alevi Krtler tarafndan Snni Krtler iin kullanlyor. Yine u da ilgin; Dersim yresinde bu sz, genellikle ayn yrenin Snni Krtleri iin kullanlmyor. rnein, Dou Dersim Alevileri, Ki-Karakoan yresi Snni Kurmanclarn asla "Kurro" szcyle armazlar. Bunun balca nedeni de kmseyici ierie sahip olan bir szc, gnlk yaamda birlikte olduklar insanlara kar kullanmann uygun dmemesi olsa gerek. Kendileriyle konuyu tarttm yre Alevilerinin birounun aklamalar ayn ynde oldu.

"Kurr" szcnn, Snni Krtler tarafndan ho karlanmamas da yine onun ihtiva ettii bu olumsuz anlam olsa gerek. Ayrca bu szck sadece Kurmanci konuan Snni Krtlere ynelik olarak da kullanlsa, Kurmanc-Krmanc ayrm olmakszn Snni Krtlerin tm iin de kullanlsa, birok Krt airetinin durumunu aklamakta yetersiz kalr. nk baz Krt airetleri var ki bir yerde Kurmanci, baka yerde Krmancki (Zazaki) konumaktalar. Bir yerde Alevi iken, baka yerde Snniler. rnein, Dersim'de Haydaran aireti Alevi ve Krmanc (Zaza)'dr, Van yresinde Snni Kurmanc; Mlanlar Dersim'de Alevi Kurmanc, Viranehir taraflarnda Snni-Kurmanc, Bextiyaran, adiyan ve zoliyanlar Dersim'de Alevi-Kurmanc, Dersim'in hemen evresinden balayarak teki bir ok yrede Sni-Kurmancdrlar. emigezek taraflarndaki awaklar (Dersim'in mevsimlik gebe airetidir) Kurmanci konuurlar ve yars Alevi, yars ise Snnidir. Karsananlar Dersim'de Alevi Krmanc, Karakoan Ki yresinde Alevi Kurmancdrlar. Ayn durum Dersimli Haydaran ve Demanlarla Sivas yresindeki ayn airet mensuplar iin de geerlidir. Bu rnekler oaltlabilir ama bu kadar da durumu akla kavuturmaya yeter sanyorum. Bu ksa aklamalardan da anlalaca gibi, "Krmanc" kelimesinde olduu gibi "Kurr" szcn kullanmada da szkonusu evreler tam bir kmaz ierisindeler. Kanmca, siyasi amalarla yaplan istismarlar bir yana braklacak olursa Kurmanc, Krmanc (Dml/Zaza/Krd), Kurmanci, Krmancki, Kurr gibi terimler ve bunlarn anlamlar zerinde dnrken, dikkat edilmesi gereken noktalardan biri de u olmal: Krdistan' blen yapay snrlar, yasaklar ve teki smrgeci basklar nedeniyle lkemizde bugne kadar ulusal bir pazar ve ulusal kurumlar oluamad. Krtler okullarda Krte yerine Trke, Arapa ya da Farsa renmek zorunda kaldlar; ayr alfabe (Latin, Arap ve Kiril) ile okuma-yazma rendiler. Baz paralarda zaman zaman elde edilen snrl olanaklar dnda kendi ulusal radyo ve televizyonlar olmad. Byle olunca da deiik devletlerin snrlar ierisinde kalan paralar arasndaki ilikiler uzunca bir dnem ya hepten ortadan kalkt ya da son derece snrl dzeylerde kald ki bugnde ayn durum devam ediyor. Yine bunun bir sonucu olarak toplumumuzun dil, tarih, kltr, dinsel ve sosyal rgtlenme gibi deiik ynlerden ele alnp incelenmesi yeterince gerekleemedi. Hatta kimi eyler hi yaplamad. nsanlarmz kendi tarihine, dil ve kltrne kmsenemiyecek lde yabanclatlar, birbirlerini gremez, tanyamaz duruma dtler. Benzeri eyler, farkl dzeylerde de olsa her parann kendi iinde de yaanyor. stelik Krdistan' paylam olan smrgeciler, insanlarmza sistematik bir ekilde yanl eyler retiyor, onlar yanl ynlere kanalize etmeye abalyorlar. Krt halkn blp paralamann kendileri asndan tad nemi ok iyi bilen ayn glerin, her trl elikiden nasl yararlandklar ya da yaratmaya altklar; bu erevede olmak zere airetsel, dinsel ve teki trden ayrlklar sonuna kadar krkledikleri de kimsenin yabancs olduu bir durum deil. Bunun yansra Krt halk ister istemez birlikte ya da yanyana yaad halklarla da ekonomik, sosyal ve kltrel ynden karlkl etkileim iersindedir. rnein, Trkiye'de Trkler, Suriye ve Irak'ta Araplar, Iran'da Farslar, eski Sovyet cumhuriyetlerinde Ermeniler, Grcler, Azeriler, Kazaklar, Ruslar vs. stelik yukarda deinilen olumsuz koullar nedeniyle, bu etkileim asimilasyon eklinde hemen daima Krtlerin aleyhinedir. Gl iletiim, krdan kente g ve srgnler de bunu hzlandran etkenlerdir. Tm bunlar bir btn olarak gznne alnmadan ve herhangi bir aratrmaya dayanmadan, ounlukla da duygusal tepkiler ve yzeysel bilgilerle yaplan ulu-orta deerlendirmeler bir dizi yanla neden olabiliyor, insanlarda bilin bulanklna yol aabiliyor.

unu da unutmamal ki Krdistan corafyas, tarih boyunca dnyamzn en hareketli blgeleri arasnda yer alr. Bu topraklar nice uygarlklar, kltrler yaratt, yaatt. O, nice igallere, savalara, g ve srgnlere ahit oldu. O nedenle de onun deiik yreleri arasnda airet, din, lehe vb. ynlerden karlkl etkilenmeler oldu ve sonuta da hayli kark bir durum ortaya kt. ou kez bir yreye zg olduuna inanlan bir kelimenin, bir gelenein ya da inancn, hi umulmadk ekilde baka bir blgede karmza kmas pekl mmkndr. Ayn durum yukarda deindiimiz szck ve kavramlar iin de geerlidir. Bu konuya ilgi duyanlara yardmc olabileceini dnerek, Malmisanj'n Deng dergisinin Haziran-Temmuz 1992 yl 21, Eyll-Ekim 1992 yl 22 ve Ocak-ubat 1993 yl 23. saylarnda yaynlanan "Krd; Krmanc, Dmli ve Zaza Krtleri" balkl yaz dizisine bakmalarn neririz. Dersim zerine abartmalar Yine son bir ka yldr kimi evrelerde, Dersim zerine yanl ve abartmal deerlendirmeler yapmak moda halini ald. Bunlara bakarsanz, Dersim Krt toplumunun teki kesimlerinden daha nde, daha aydn, daha direnii ve hatta daha merttir vs. lerinde ii durup dururken "Dersimliyim, Aleviyim, bununla gurur duyuyorum", "Dersim bambaka bir yer, onu teki hi bir yerle karlatrmak mmkn deil" deme komikliine kadar vardranlar bile var. Oysa srf bir blgeden ya da din ve mezhepten olmann zel olarak gurur duyma nedeni olmas iin herhangi bir neden yok. Eer kii inanyorsa, herkesin dini ve mezhebi kendisine gre en doru olandr. stisnalar dnda, insann doup byd yerlere bal olmas, oray sevmesi, doaldr. Gurur duyulmas gereken eyler ise tamamen baka olmal. Bunlar, kiinin ve toplumun ekonomik ve sosyal kalknma dzeyi, bilime, sanat ve kltre yapt katk, hakszla, smr ve zulme kar mcadelesi, bara, demokrasiye ve insan haklarna olan saygnl vb. dir. Krdistan'n, yukarda deinilen paralanmlna ve bunun yaratt olumsuz sonulara karn, dinsel bir takm zellikler bir kenara braklrsa, Dersim'in Krdistan'n teki yrelerinden yle oka farkl yanlar yok. Orada da lkenin teki yerleri gibi iyi eyler de oldu, oluyor; kt eyler de. aa-be yukar ayn, da, dere, nehir ve yaylalar; ayn mee aalarn; kimi dtan sval, kimi plak ta duvarl, bir ya da iki katl olan ayn evleri, ayn deirmenleri; ayn keklikleri, keileri, inekleri, koyunlar ve allar; ayn tarzda blnm tarlalar, ayn tr atlar, eekleri, katrlar ve geleneksel nakliye yntemlerini; ayn airetsel ilikilerini, kan davalarn ve ihtilaflar halletme yntemlerini; ayn kz karma olaylarn, ayn balk paras ve ok kadnla evlilii ve dnleri; ayn dayanma ve teki sosyal ilikileri grrz. Din adamlar Dersim'de Pirler ve Rehber, Snni Krtlerde eyh, Yezidilerde ise yine Pir ve eyh'tir. Son on yllarn dardan gelen etkilenmeleri bir kenara braklrsa giyim-kuam arasnda yine byk lde benzerlik var. steyen fotoraflara bakabilir ve Dersimli Seyit Rza ile Sleymaniyeli ey Mahmut Berzenci'nin giyim-kuam arasndaki benzerlii grebilir. Ziyaretler sadece Dersim'de deil, Krdistan'n teki yrelerinde de mevcut. Gne ve ate, Krtler arasnda genelde kutsal kabul ediliyor vs. Dinsel inan dhil, birok alanda Alevi ve Yezidi Krtler arasndaki benzerlikler ise ok daha ileri llere varyor. Bunlar belirtirken, Dersim'in gelenek ve kltr ynnden kendine zg baz farkl yanlar olmadn kastetmiyoruz. Elbette bunlar var. Zaten dnyann hi bir yerinde, herhangi bir ulusun tm unsurlarnn her ynyle homojen olduunu sylemek olanaksz bir ey. Tersine ayn ulusun farkl blgelerde yaayan kesimleri arasnda eitli farkllklarn bulunmas doaldr. Brakalm, Krtler gibi lkesi paralanm, airetsel yap ile feodal ilikilerin varln koruduu, dalk ve geni bir alanda yaayan bir ulusu, merkezi devlet eklinde rgtlenmi, ulusal

kurumlarn oluturmu toplumlarda da ayn duruma rastlamak mmkn. Bugn Avrupa'da yaayan insanlarmz, benzer farklar yaadklar lkelerde de rahatlkla grebilirler. Farkl blgelerin kendilerine zg giysileri, arklar, yemekleri, hatta birounun bayraklar, sembolleri bile var. rnein Almanya'nn Bayern, BadenWrtenberg, Aa Saksonya, Nord-Rhein Westfallen, Saarland ve daha bir dizi blgesine -ki bugn bunlar Alman devletini oluturan eyaletlerdir- karlk, Krdistan'n Dersim'i, Botan', Garzan', Amed'i, Serhad', Mahabad', Behdinan' vb. neden olmasn? in en ilgin yanlarndan biri de u ki, bir dnemler, Trkiye devrimi, hatta ondan da te dnya devrimi peinde koan dnn "enternasyonalistleri"nden bir blm gerileye gerileye, Krdistan'n bir kesine; Dersim'e hapsolup kalm durumdalar. Marksizm-Leninizmi rehber edindiklerini syleyen, dini afyon olarak grenler, Alevilie bir kurtulu yolu, bir silah olarak sarlyor, onu bir rpda ilericilik diye ilan ediveriyorlar. Bununla Aleviliin ilerici yanlar olmadn sylemiyoruz elbet. rnein onun zulme kar direnmeyi ngren, eitlii n plana karan, farkl inan ve dncelere saygl olmay esas alan hogrl yaps iin sylenecek olan budur. Ama rnein, kimi insanlarn kutsal soydan geldiklerini kabul etmek, onlarn nnde eilmek ve el-etek pmek, ralk vermek, afaroz cezas ile cezalandrlp toplumdan tecrit edilmek, ziyareti, gnei ve ay kutsal bilerek yzn onlara evirip dua etmek, onlardan kurtulu beklemek trnden eylerin ilericilik olduu sylenebilir mi? Bu, bir inan olarak benimseniyor ve gerei yerine getiriliyorsa, bir hak olarak elbet sayg duymak gerekir ancak, objektif olarak bunlarn ilericilik olduu da sylenemez. Yine slam fetihiliini sembolize eden Hz. Ali cenklerinin, insanlara zorla boyun edirme arac olan Zlfikar'a methiyeler dzmenin ilericilikle ilgisi ne? Kimileri ise meseleyi daha da ileriye gtrerek Dersim'e ayr bir ulusal kimlik kazandrma yoluna bavuruyorlar. rnein, Sait iya "...Dersim ulusal kltr, Dersim yurtseverlii denilen siyasal bir eilim yaratmtr. Dersim yurtseverlii ekirdek olarak Munzur dalarn, Murat-Karasu ve Peri suyunun evirdii corafyay kapsar. eperinde Svas, Arapkir, Arguvan, Akada, Erzincan, Tercan, Hns ve Varto vardr. Baz kanallarla Adyaman'a kadar uzanr" diyor. (21 Ekim 1995, Roj gazetesi, 21. say, Resul Berk'in "Dersim Yurtseverlii mi, lke Yurtseverlii mi-1" balkl yazsndan naklen.) Aktr ki, S. iya'nn zerinde durduu trden farkllklarn bir blm, sadece Dersim'le Krdistan'n teki blgeleri arasnda deil, Dersim'in kendi iinde bile varlar. Aslnda ok ak sylemese de, Sait iya'nn "Dersim yurtseverlii" dedii ve ayr bir siyasal eilim olarak nitelendirdii ereve, Alevilikten te bir ey deil. Burada, S. iya'nn bahsettii ulusal kimlik ve kltrn Kurmanci konuunlarla Zazaki konuanlara ilikin yan, Palu'da, Swregi (Siverek)'de, Gen'te, Piran'da, Kulp'ta, Baykan'da ve Hizan'da da yaayan Krtler arasnda da vardr, yani bu durum Dersim'e zg bir durum deil. Szkonusu "Siyasal kimlik ve kltr"n "sol" unsuru iin de yine benzer bir durum szkonusudur. Elbet Dersim'de tedenberi demokratik ve sol harekete belli bir yaknlk var. Peki, ayn durum baka yerlerde yok mu? rnein, Diyarbakr'da sol ve demokratik potansiyel Dersim'den daha m zayf? Kuzey Krdistan'da yurtsever hareketin Dersim'den ok daha ileri durumda olduu yerler yok mudur? Sait iya devamla: "Dersim'den destek isteyen Krt ulusal hareketi Dersim'e gereken destei vermemitir. 1800'den 1930'lara kadar olan dnemde, Alevi-afi elikisi, Krt feodallerinin Osmanl ile ibirlii yapmas olgusu olumsuz rol oynamtr.

1970'lerden sonra Dersim'de rgtlenen Krt sol hareketleri ise Nuri Dersimi'nin kitab dnda Dersim'e ynelik ciddi bir tarih kltr almas yapmamtr. Dersim'in kendine zg zellikleri grlmemi hatta zaman zaman yanl kimlikler kabul ettirilmek istenmitir. Mesela Alevilik dindir denilerek srt evrilmi, Zazaca lehedir denilerek nemsenmemi, yerine Kurmanci geirilmek istenmitir" diyor. "Zazaca lehedir denilerek nemsenmemi, yerine Kurmanci geirilmek istenmitir" eklindeki belirlemeye daha sonra deineceim iin imdilik bir kenara brakyorum. teki noktalara gelince; 1- Osmanl Imparatorluu ile Snni Krt beyleri arasnda ibirlii yapld ve bunun, genel olarak Alevi ve Snni Krtlerin ilikilerine zarar verdii dorudur. Ama bu konunun baka yanlar da var ki, birlikte ele alnmadklar zaman ortaya kimi yanltc sonular rahatlkla kabilir. Bunlar u ekilde sralayabiliriz: a. Snni Krt feodalleriyle yaplan ibirlii, sadece imparatorlukla Dersim arasndaki ilikiler szkonusu olduunda deil, bizzat Snni Krtlerle ilikilerde de yneticiler tarafndan kullanlagelen bir silah olmutur. Yani gerektiinde Snniler de birbirine krdrlmtr. b. Gerek Osmanl Imparatorluu ve gerekse Trkiye Cumhuriyeti, ayn zamanda Dersimli feodal ve dini liderlerle de elden geldiince ibirlii ierisine girmeye, onlar kendi amalar dorultusunda ve hatta bizzat Dersim'e kar kullanmaya almlar. Dersim direnilerinin yenilgiyle sonulanmasnda dardan gelen smrgeci saldrgan kadar, belki ondan da fazla, iteki elikilerin ve ihanetin pay sahibi olduunu gzard etmek mmkn deil. Muxundulu Sy Us (Seyit Hseyin) ve Rayver (Rehber) Qop'un yaptklarn tekrarlamaya gerek yok. 1937-38 katliamn yaayan Dersim halk, onu Kerbela olayna benzetirken Malatyal Doan Dede, M. Kemal'in Hz. Ali olduuna dair rya grdn yaymaya alyordu. c. Her iki devlet de sadece Snni feodalleri Dersim'e ya da Alevilere kar kullanmakla kalmam, ellerinden geldike Alevileri de Snnilere kar kullanmtr. eyh Sait'in Alevilerle ibirlii yapmak iin aba harcamasna karn, kimi Alevi Dersim airetlerinin devletin yannda yer alarak ona sava amalar, bunun en canl rneidir. Demek oluyor ki ortada srf bir tarafn ibirlikilik yaparak teki tarafa kar olmas durumu yok. Bu, genel bir sorundur ve toplumun her kesimine yerine ve zamana gre zarar vermitir. Ad ise smrgecilik tarihini nemli lde karakterize eden bl ve ynet politikasdr. Byle olunca da S. iya'nn yapt tarzda, Dersim-Dersimd trnden bir ayrma giderek "Krt yurtsever hareketi Dersim'den destek istedi ama kendisi ona gereken destei vermedi" demek, maddi hi bir temeli bulunmayan, ayaklar havada bir belirlemedir. Dersim kendi dndaki yurtever mcadeleye hangi kayda deer destei verdi de, dardan aynsn alamad? Aktr ki sorun, Krdistan'n ve Krt yurtsever hareketinin genel durumuyla ilgildir. Burada saymaya gerek grmediimiz ama bilinen nedenlerle Krt yurtsever hareketi, gemite hi bir dnemde lke dzeyinde birlie kavuamad, hemen daima merkezi ynlendiricilikten yoksun ve belli blgelerle snrl kald. ster Alevi, isterse Snni Krt blgelerinde ortaya kan direniler sadece meydana geldikleri alanlarn dnda kalan blgelerden deil, bizzat alan ierisinden de yzde yzlk destek bulamadlar, hatta kar koymalarla karlatlar. Farkl blgelerdeki yurtsever hareket, bu ynden aa-be yukar ayn durumdadr.

d) Snni Krt beylerinin ibirliki olanlarndan bahsetmek yetmez, bununla birlikte direnenleri ve onlarn nclnde gelitirilen ok sayda direnii de grmek gerekir. 2- S. iya'nn belirttii tarzda, genel olarak Krt yurtseverlii dnda, Dersim yurtseverlii diye nitelendirilecek bir yurtseverlik mevcut deil. Yaznn daha nceki blmlerinde verdiimiz belgelerin bu durumu yeterince ortaya koyduu kansndaym. Daha dorusu Dersim yurtseverlii, Krt yurtseverliinden ayr deil, onun tam da kendisidir. Yzylmzn balarndaki yurtsever Krt rgtlerinin durumu da ayrca bunu kantlayc bir nitelik gsteriyor. Dikkat edilirse o dnemde Krdistan'n deiik blgelerinden gelen ve farkl leheleri konuan, farkl din ve mezheplere sahip Krtler, herhangi bir ayrm gtmeksizin yurtsever rgtlerde bir araya gelmeyi baarmlar. Szkonusu yurtsever rgtlerin program ve hedefleri, lehesi, mezhebi ve dini ne olursa olsun, Krtler arasnda birlii ngren bir temele dayaldr. Bunun da, dnemin koullar gznne alndnda hayli ileri bir adm olduu aikrdr. Dersim'e sahip kma, Dersim insannn kendini tanma, dil ve kltrn yaatma ynndeki abalarna kimsenin bir diyecei yok. Kald ki sadece Dersimliler iin deil, Krdistan'n her blgesinden insanlarmz bakmndan gereklidir bu. Ama bu, bir lkenin belli bir blgesinde yaayan insanlar olarak, bir ulusun bireyleri olduumuz gereini unutturmamal. Yresel planda yaplacak almalar, ulusal dzeyde yaplanlarn birer parasdr. Dier bir deyile bunlar bir btnn paralardr. u veya bu nedenle, bu geree gz kapamak, zorlama ayrmlara ynelmek hem genelde halkmza, hem de bizzat Dersimlilere zarar vermekten te bir sonu dourmaz. Bylesi bir tutum, Dersimlilerin kendilerine dnmeleri, kendilerini tanmalar deil, tersine kendilerinden uzaklamalar, kendilerini kaybetmeleridir. Baytar Nuri'nin Dersim'le ilgili ciddi tarih-kltr almas yaptn kabul edenler, onun Dersim'in Krt ulusal kurtulu mcadelesindeki yerine ve rolne dair yazdklarn, olaylarn canl tan olarak anlattklarn da gznnde tutsalar fena olmaz. Bunu baarabildikleri takdirde, bir dizi yanl ve yapay ayrmlara gitmekten kurtulmu olurlar. Krt rgtlerine ynelik iftira yamuru Ayn konularda yazan Zlfi Selcan ise Krt rgtlerini, Krmancki (Zazaki) lehesini konuanlar asndan, Trk devletine oranla daha da tehlikeli buluyor. rnein Ware dergisinin bahsi geen saysnda yeralan bir konumada yle demektedir: "Trk devleti hem padiahlk ve hem de Cumhuriyet dneminde, Krmanciye (Zaza) ulusuna dosta deil, dmanca, haince bakt. 1921 ylnda Qokiriye'de, 1925te eyh Sait hareketinde, 1930'da Plmr'de, 1937-38'de de Dersim'de Krmanc (Zaza) ulusunun 100.000 den fazla kiisi zulm ve barbarlkla katledildi. "... Zaza (Krmanc) aydnlar, kendi milleti yerine Krtler (Krdasiler) iin parti kurdular. Trkiye'de 50'lerde kurulan her iki Krt partisini kuranlar da Zaza (Krmanc) aydnlarydlar. O zaman bunlar Krdistan Demokrat Partisi idiler. Birini Dersim'li Sait Krmztoprak, dierini ise Diyarbekir'li Sait Eli kurdu. Her ikisi de 1970'de Mustafa Barzani'nin yannda savamak ve Krtleri kurtarmak zere koar adm Irak'a gittiler. Ama ne yapalm! Mustafa Barzani bu her iki Zaza liderini de ldrtt, onlar o ekilde dllendirdi. Bu olay bize ders olmal!" "Ondan sonra da Krtler Zaza (Krmanc) milletini daha ok inkar ettiler. Bu kez de ortaya lehecilii kardlar. Zazaki (Krmancki) dilini Krdki dilininin lehesi yaptlar. Bize, 'Dilinizi unutun ve Krdki (Krdaki)'yi renin' dediler..."

'Yakamz Trke leheciliinden kurtardk, bu kez de Krdlerin (Kurmanci konuan Krtler kastediliyor. M..) lehecilii yakamza yapt. Bize diyorlar ki "Sizin leheniz Krd(as)ki'nin leesidir.." (Ware ayn say s. 46) (2) Zlfi'nin yazdklarnda, onun sradan gerekleri bilmeyiine ya da bilmezlikten gelmesine ve hatta keyfince deitirmesine ilikin birok noktann pepee sraland hemen gze arpyor. rnein, bahsi geen konumasnda 1921 Kokiri hareketinden bahsederken o yrenin Krtleri iin Krmanc (Zaza) diyor. Oysa Kokiri Krtlerinin tamamna yakn blm Krmanckiyi deil, Kurmanci lehesini konuurlar. 1950'li yllarda Kuzey Krdistan'da iki Krdistan demokrat Partisi kurulduunu ve bunlar kuranlarn da Krmanc (Zaza) aydnlar olduunu sylyor. Bu saptama da doru deil. Her iki parti de lehesi Kurmanci olanlarla Krmanci olan Krtler tarafndan ortaklaa kurulmutu. Beri taraftan Zlfi, haklarnda konutuu bu partilerin kurulu tarihlerinden de habersiz. Ne biim aratrmaclksa! Bilindii gibi KDP (sekreteri Sait Eli'dir) 1965, Trkiye-KDP ise (sekreteri Sait Krmztoprak'tr) 1969 ylnda kuruldular. Zlfi bu arada Krmztoprak ile Eli'nin Barzani tarafndan ldrldklerini belirtmekten de geri kalmyor. Bu iki Krt liderin lm biimleri, bugn hala da her ynyle akla kavumu deil. Konuyla ilgili farkl grler var. Barzaniler ise byle bir eyi redediyorlar. Fakat Zlfi, sanki her ey kesinlik kazanm gibi olay yanstyor. Yine Trk devletinin politikasndan bahsederken, devletin "Ermenilerin kkn kazdk, Krmanc (Zaza) milletininkini de karacaz' dediler" diyor. eitli kaynaklar bu szn Ermeni katliamndan sonra Trk subaylar arasnda KrmancKurmanc ayrm olmakszn btn Krtler iin kullanldn belirtiyorlar. Baytar Nuri ise Kokiri ayaklanmasn bastrmakla grevlendirilen Nurettin Paa'nn "Trkiye'de 'zo' diyenleri imha ettik, 'lo' diyenleri de ben kknden temizleyeceim" dediini sylyor. "Zo diyenler"le kastedilen Ermeniler, "lo diyenler"le kastedilen ise tm Krtlerdir. Zlfi, bu arada Krdki'yi (Zazaki) Krdakiyle ayn kabul ediyor ve bunu Krte anlamnda kullanyor. Oysa Krdaki Dersim yresinde Kurmanci iin kullanlan szcktr. Krd ise ewlg (Bingl merkez), Gen, Palu ve Piran (Dicle) yresi Krmanclarnn (Zazalarnn) kendilerine verdikleri isimdir. Ayn kesimler lehelerine de Krdki derler. Yani Krdki, Kurmanci (Krdaki)'nin deil, Krmancki (Dmli/Zazaki)'nin bir ismidir. Zlfi'nin konuya ilikin grlerine deinirken, bunu Ware'nin sz geen 8. saysnda sylenenlerle snrl tutmak ve daha nce yaynlanan "Zaza Milli Meselesi Hakknda" isimli 38 sayfalk brorndeki iddialara deinmemek eksiklik olur. Bakn Z. Selcan orada neler sylyor: "..nk milli baskya ve smrye kar nceleri birlik halinde bulunan (mesela 60'larn sonundaki Pir Sultan tiyatrosunun yasaklanma olay dneminde) bu geni diren ve dinamik potansiyel, halkmzn milli karlarna ters den yabanc siyasi ideolojiler vastasyla tamamen yanl bir yne sevk edilerek blnmeye, dankla ve asl dman grmekten alkonarak i dmanla itildi. Yabanc glerin hizmetine girmi bulunan bu siyasi grupuklar.."(Z. Selcan, Zaza Milli Meselesi Hakknda, Zaza Kltr Yaynlar, s. 1) Dersim'de Pir Sultan oyununun yasaklanmasnn ardndan meydana gelen olaylar kamuoyunca biliniyor. Bu, daha ok kendiliinden patlak veren bir olayd ve elbet bu sonucun ortaya kmasnn nedeni, devletin tedenberi izledii ulusal, dinsel ve snfsal baskyd. Burada szkonusu edilen ulusal bask ise srf Krmancki (Zazaki) konuan Dersimliler zerinde var olan ayr bir bask deil, genel olarak Krt halknn tm zerinde sregeleniydi. Nitekim orada Kurmanci ya da Krmancki konuanlar

ayrm olmakszn kitle birlikte harekete geti. Kitle bilincinin bu tr yasaklamalara kar kabilecek llere gelmesinde en byk katky salayan ise Zlfi'nin "yabanc siyasi ideolojiler" dedii ideolojilerin sahipleriydi. rnein, TIP bunlarn banda geliyordu. Direnme srasnda kitlelerle birlikte olan, onlara sahip kanlar da yine en bata ayn ilerici, sol ve yurtsever kesimlerdi. Daha sonra da gzaltna alnp ikene edilen ve yarglananlar arasnda hem Kurmanci (Krdaski), hem de Krmancki (Dmli) konuanlar vard. Zaten halkn aklna bu tr suni ayrlklar ne o gn geliyordu, ne de bugn geliyor. Zlfi'nin "yabanc ideolojiler" ya da "yabanc glerin hizmetine girmi bulunan siyasi grupuklar" szleri de ayrca, skynetim bildirilerinde ya da savclarn iddinamelerinde okumaya ve duymaya alageldiimiz szleri hatrlatyor. Zlfi bilimden, bilimsellikten oka bahseden biri. Kimbilir belki de ideolojinin yerlisiyabancs nasl olurmu, ona da bir aklk getirir de okuyucu da grm olur. Zlfi devam ediyor: "... Dili, dini, kltr ve kkeni bakmndan dier etnik gruplardan farkl, fakat henz formle edilerek aklanmam bir kimlie sahip bulunan Zaza kkenliler, ne Trkler, ne de Krtler tarafndan kabul edilemiyordu ve halen de yledir..." (agy. s. 2) Buradaki elikiye bakn! Bir yandan Zazalarn ayr bir ulus olduklar ok kesin biimde iddia ediliyor, onlarn dil, din, kltr ve kken bakmndan dier etnik gruplardan farkl olduklar syleniyor, bir yandan da kimliklerinin henz formle edilip aklanmam olduu belirtiliyor. yi de bir kimlik henz tam olarak formle edilip aklanmamsa, demek ki, onda henz kesinlemeyen yanlar var ve byle bir durumda da onlarn ayr bir etnik kimlie sahip olduklar, daha dorusu Krt olmadklar bu kadar kat tarzda iddia edilemez. En azndan bu "netlememi" kimliin akla kmasn beklemek gerekmez mi? Bu acele niye? Zaza kkenlilerin Trkler ve Krtler tarafndan kabul edilmediklerini sylerken de Zlfi yine gereklerden deil, kafasndaki kurgulardan yola kyor. Anlalan kendisinde var olan bir takm rahatszlklar genelletirerek Krmancki (Dmli) konuan herkese, enazndan byk ounlua malediyor. Bu konuda Trklerle Krtleri ayn kefeye koymas ise ayrca ilgin. Bunu da geelim; Zlfi Krmanclarn (Zazalarn) ayr bir dinleri olduunu sylyor. Byle bir ey var m? Krtlerin Krmancki (Zazaki) konuanlarn bir blm Alevi dier blm ise Snni (esas olarak da afii)'dirler. Ama Alevilik ya da Snnilik sadece Krmancki konuanlarn dinleri (kimilerine gre ise mezhepleri) deil ki. Bunlar ayn zamanda Kurmanci (Krdaski) konuan Krtlerin ve Trklerin de dinleri (ya da mezhepleri)dir. Demek ki ortada "ayr dinleri var" demeyi gerektirecek herhangi bir durum szkonusu deil. Zlfi Krmanc, Zaza, Dmli, Kurmanc ve Krt terimleri zerinde dururken de ayn keyfi tutumunu srdrmekten geri kalmyor. O, Krmanc szcn Krdki (Zazaki) lehesini konuanlar iin ve buna ayr bir ulus anlam vererek kullanyor. Bu kelimenin, Krdistan'n deiik blgelerinde hem Kurmanciyi, hem Krmanckiyi ve hem de Soraniceyi konuan Krtlerin ayr ayr kendileri iin kullandklarn daha nce belirtmitik. Zlfi'nin Bingl, Elaz ve Diyarbakr'n Dicle (Piran) yresindeki halkn kendisine Zaza dediini sylemesi de gereki deil. Bingl ve Piran (Dicle) yresi Zazalar gnlk dilde kendilerine Krd, dillerine de Krdki, Swregi Zazalar kendilerine Dmli/Dmli, Mutki yresindekiler Dmbli derler. Dersimliler "Zaza" kelimesini, esas olarak Palu-Bingl yresi Zazalar iin kullanrlar ve kmseyici bir ierie

sahiptir. Dou Dersim'de, bu yrenin Zazalar iin en ok kullanlan sz, "Zazay luyeweri" (tilki yiyen Zazalar) idi. ocukluumuzda, byklerimizden srekli duyardk bunu. Kokiri'de Kurmanci konuan Zaza isminde bir kabilenin bulunmas da ayrca ilgintir. Irak Krdistan'nn Bahdinan blgesinde bir yrenin halkna "Zaza/Zazayi" deniliyor ki Gney Krdistanl tandklarn anlattklarna gre bunlar, Kurmancinin bir azn konuuyorlar. Zlfi, Kokiri Krtlerinden bahsederken onlar "Bugn ksmen Krte konuan" diye nitelediriyor (s.7) ki bu da doru bir belirleme deil (Tabii Krte ile kastettii Kurmanci lehesidir). Daha nce de deindiim gibi gerekte durum bunun tam tersidir. Ama Zlfi, sadece Krmanclarn (Zazalarn) "ne olduklarn" anlatmakla yetinmiyor, o bakalarnn da yardmna yetiiyor ve onlara kimlik hazrlamaya kalkyor. "...Zazalar, Soranlar, Kurmanclar ve Guranlar, elma ile armut misali birbirine kartrlp, hepsine Krt denip geilmitir." (agy. s.12). "...Krt milliyeti ideolojisinde baz iddialar yaplm, dilleri Krte olmayan, Krteyi anlamayan Zaza, Goran ve Lur halklar haksz yere Krt diye ilan edilmi, bu halklarn anavatan ise keyfi olarak 'Krdistan' diye gsterilmitir." ( agy. s. 20) nsan bu szleri okuyunca acaba Zlfi, Soran, Goran ve Lurlar arasnda ne kadar kald, onlarn dilleri ve tarihleri zerinde ne gibi incelemelerde bulundu, bunlarn "haksz" bir ekilde Krt, lkelerinin ise Krdistan diye nitelendirildiine ilikin elde ettii veriler nelerdir, diye merak etmekten alamyor kendini. Kimbilir belki de gnlk yaamda bile Krdistan zerine yemin eden, onun zgrl iin 200 yla yakndr savaan ve bu yolda yzbinlerce ehit vermi olan ran ve Irak Krdistan halkmz, Zlfi'nin "harika ilmi" tesbitleri sayesinde bugne kadar yapt yanl renir, gerek kimliine kavumu olur! eyh Mahmud Berzenci'nin, Mahabad Krt Cumhuriyeti Bakan Qad Muhammed'in, air Goran'n ve daha nice politikac, yazar ve bilim adamnn, yanllar bu arada neden dzeltilmi olmasn?!! Zlfi "bilimsel" grlerini yazmaya devam ediyor: "Ne kadar gariptir ki, Krt siyasetileri ve milliyetileri de Trk ve Fars ynetimlerinin bu inkarc ve baskc lehe politikasn kendi halk gibi ezilen Zaza halkna aynen uygulamaya kalkmlardr.." (agy. s. 22) "..Krt rgtlerinin yrtt mcadele ise Zaza halknn mcadelesi deildir. Hatta tam tersine imdiki eylemiyle, Zaza yurdunu ikinci bir yabanc g olarak yeniden igal edip uygulad bask ve smryle srekli bir rejim kurmaya yneliktir." (agy. s. 35) u satrlar da onun Krt rgtleriyle neden "ortak" almadna ilikindir: "...Daha sonra, yllarca harcadm btn kar abalara ramen, Krt rgtlerinin Zaza halknn ulusal ve kltrel kimliini kararl olarak yok edeceini kesin olarak tesbit ettikten sonra, ortak almay redederek syrldm."(agy. s. 21) Lehe politikas, Krt rgtlerinin Zazalar asimile etmek iin altklar tarzndaki iddialara, yaznn sonraki blmlerinde deineceim. Burada sadece son paragrafta sylenenlere deinmek istiyorum. Zlfi burada yle bir hava yaratmaya alyor ki, kendisini tanmayanlar gerekten onun, Krt rgtlerinde kaydadeer bir almas ve mcadelesi olduunu sanrlar.

Zlfi, 1975'lerden sonra Almanya'da faaliyet gsteren ve KOMKAR'n kuruluunu gerekletiren derneklerden birinde alt. Zaman zaman bu dernekler tarafndan dzenlenen gecelere de katld. 1980 ncesinde ise ayrld ya da uzaklatrld. Bu durumun da sylendii tarzda "Zazalar asimile etme abalarna kar kmakla" bir ilgisi yoktu. Zaten o dnem henz "Zazalar Krt deil" tarznda bir gre sahip deildi. Kendisi, 1981'e kadar bu konuyu zemediini sylyor. Kald ki o dnemler hem Krdistan' ve hem de imdi "yabanc ideoloji" dedii ideolojileri ven trkler, devrimci marlar okuyordu. KOMKAR derneiyle ilikisi kesildikten sonra da Krt rgtleriyle kayda deer bir diyalogu ve almas olmad. Bu arada bir sre, Paris Krt Enstits'nn kard Hvi dergisinde yazlar kt. Peki, acaba Zlfi hangi Krt rgtlerinde alt, onlarn Zazalar asimile etme abalarna kar mcadele etti ve vazgeiremedii iin de istifa etti? Ayrca bu mcadeleyi nasl yrtt? rnein, konuyu toplantlarda, seminerlerde mi tartt, makaleler, raporlar, brorler, kitaplar m yazd, bildiriler mi datt? Ne yapt da, harcad bunca "aba"dan kimsenin haberi olmad? Zlfi, Krmancki (Zazaki) trkler sylemeye balad zaman kendisine en byk destek KOMKAR' oluturan derneklerden gelmiti. Onlar onu gecelere karm, kasetlerini datmlard. Ayrlndan sonra bile KOMKAR yllarca ayn eyi yapt. 1980 ncesinde Zlfi'nin kasetlerindeki kimi trkler, baz arkadalarn da yardmyla benim tarafmdan yazl hale getirilmi ve zgrlk Yolu dergisi ile R. Welat gazetelerinde yaynlanm, stelik de altna kendi ismi yazlmt. Ayn trklerin bazlar ise daha sonra Mehmet Bayrak tarafndan Demokrat gazetesinin 1 ubat 1980 tarihli nshasnda yaynland. Bayrak, ayrca birka yl nce z-Ge Yaynlar arasnda yaynlad B. Nuri'nin Hatratm kitabnn ekler blmnde de bu trklere yer verdi. Bu nedenle de, Zlfi'nin "Zaza Milli Meselesi Hakknda" brornn nsznde yer alan ve szkonusu trklerin onun kendisi tarafndan ad geen gazete ve dergilerde yaynlatld eklindeki bilgi gerei ifade etmiyor. 1980'den sonra ise daha nce de deinildii gibi kimi almalar, Hvi dergisinde kt. Demek oluyor ki Zlfi'nin asimilasyonculukla sulad Krt rgtleri, bizzat onun tarafndan yaplm almalar deerlendirmekten geri kalmamlar. Buna ramen Zlfi "..Vake: 'Sma zon ho, ho vira ker, br Krdki (Krdaki) bms'.." (Dediler ki dilinizi unutun, gelin Krdki (Krdakiyi) renin) diyebiliyor. Bu nasl yasaklama, bu nasl asimilasyonculuktur, anlamak zor dorusu! in gerei u ki Zlfi, Krt rgtleriyle ortak alma ve mcadeleden bahsederken de, onlardan uzaklama gerekesini aklarken de olmayan eyler sylyor, kendi kendisine hak etmedii roller bimeye alyor. Krt rgtleri ve Alevilik S. iya, "Alevilik dindir denilerek srt evrilmi" belirlemesinde de yine bir ynyle objektiflikten uzaklayor. Gerek Trkiye sol hareketinin ve gerekse Krt yurtsever glerinin gemite dine ilikin belli bir politikas vard, bu biliniyor. Bu politikann doruluu yanll elbet tartlabilir. Kii olarak bu konularda kimi nemli hatalarn yapld kansndaym. Ancak, Krt yurtsever hareketinin, izledii bu genel politika dnda, zel olarak Alevilie ynelik olumsuz bir tutumu var myd? Ya da onlar, Snnilie oranla Alevilii geri plana iten, ona ikinci snf din ya da mezhep muamelesi yapan bir politika m yaptlar? Aktr ki deil. Tersine, gerek devletten ve gerekse onun gdmndeki gerici-faist evrelerden kaynaklanan Alevilere ynelik basklar, her zaman karsnda sol ve Krt yurtsever hareketini buldu. Her iki siyasal akm da dini inanlarndan tr insanlara bask yaplmasna kar ktlar, olanaklar lsnde zarar grenlerin yannda oldular. steyenler, en azndan o dnemin yaynlarn ap bakabilirler.

Zlfi ise konuya ok daha farkl bir boyutta yaklayor. "Taban tutmu olan Krt siyasi rgtleri son zamanlarda artk resmen afiiliin tek Krt mezhebi olduunu savunuyorlar..." (agy. s. 34) "..Hakikaten PKK ve Krt ynetimindeki Hizbullahlarn ittifa, Krt harketlerinin sakl eriat boyutunu, zaman zaman n plana kararak kendisini gsteriyor. Bunu belgeleyen bir gerek udur: Dersim'deki Krt PKK igalcileri Evren diktatrl dneminde, burada tamamen Alevi olan nfus arasnda zorla kurulmu olan 313 ky camisini koruruken, btn okullar yakmas ve retmenleri katletmesi, amalanan teokratik boyutu, yani nihai hedefteki afiiletirme niyetini aa vuruyor. Krt hareketlerinin, Zaza, Krt, Trk ve Arap kkenli Alevilere, dier ilericilere, laikilere ve demokrasi glerine kar beraber getirecei bu totaliter eriatlk ve baskclk asla gzard edilmemelidir..."(s. 34) "Krt rgtlerinin ezilen Alevilere ve Zazalara kar takndklar dmanca tavrlar ilk olarak deil, son 20 yldan beri srekli olarak duya duya artk alk olduum bir tutum oldu..."(s. 34-35) Bir dizi cmle bozukluklar bir yana, insan bu satrlar okuyunca ister istemez unu dnmekten alamyor kendini. Z. Selcan bunlar yazarken, kimsenin yazlanlar okumayacan m dnyor, olan-bitenden haberi olmayan baka dnyann insanlarna seslendiini mi zanediyor, yoksa okuyucuyu dpedz enayi yerine mi koyuyor? Tabii ki hi birisi deil. Onu, ruh sal yerinde bir insann yapamyaca lde gereklerden bylesine uzaklatran ey, Krtlere ve onun rgtlerine kar duyduu snrsz kin ve dmanca duygulardr. Burada birka noktay ksaca amakta yarar var: 1) Taban tutmu Krt rgtlerinin hi birisi, Zlfi'nin dedii anlamda afiiliin Krtlerin yegne mezhebi olduunu, baka bir deyile Krtlerde Aleviliin olmadn sylemi deil. En azndan ben bugne kadar byle bir eye rastlamadm. Zlfi bu iddiasna kant olarak 16.06.1993 gn, Berlin'deki mahalli bir TV kanalnda (Offener Kanal) yer alan bir programda, "sarkl bir Krt hocas"nn kulland "Krtlerin mezhebi afiiliktir" szlerini gsteriyor. Bu program izleyebilmi deilim. Zlfi, bahsettii programn hangi Krt rgt tarafndan dzenlendiini belirtmekten kand iin onun, rgtlerin "taban tutmu"laryla balants nedir, o da belli deil. Ayrca aktr ki, bir hocann herhangi bir programda syledii birka sz, Krt rgtlerinin eriat boyutuna kant olarak gstermek komik olur. Kald ki bu rgtlerden biri gerekten byle bir grte olsa bile, bu, taban tutmu Krt rgtlerinin tmne maledilmez ve Krt hareketi bir btn olarak bundan sorumlu tutulamaz. Yeri gelmiken u noktaya da dikkat ekmek istiyorum. Bilebildiim kadaryla ve konuya ilgi gsterenlerin de belirttiklerine gre, Alevi ve Yezidi Krtler bir yana braklacak olursa, Mslman (Snni) Krtlerin mezhebi esas olarak afiiliktir. Trkler arasnda ise durum tersine olup Hanefilik hkim mezheptir. Zlfi'nin bahsettii programda "Krtlerin mezhebi afiiliktir" denildiinde de muhtemelen kastedilen budur. Beri taraftan etrafmzda neler olup bitiyor, ona yle bir gzatmakta yarar var. Devlete bal ya da onun dolayl-dolaysz desteine sahip evrelerin Aleviliin olumlu yanlarn yoketme, onu gericiliin kuyruuna takma ve Alevileri Trk, Alevilii ise bir Trk kltr eklinde gsterme abalarna karn Krt rgtlerinin verdikleri mcadele ortadadr. Yine Krt rgtlerinin, Alevilerin hakl taleplerinin karlanmas ynnde sarfettikleri etkili aba da ayn ekilde herkesin gz

nndedir. Bu arada btn bunlar yaanr, onca mcadele verilirken, insan Zlfi ve onun gibi dnenlerin nerede olduklarn, ne yaptklarn da merak etmekten alamyor kendini dorusu. 2) Hizbullah'n yaps zerine henz yeterince aydnlanmam yanlar var. Ama bu rgtn en azndan bir kesiminin devletin denetiminde olduu gr komuoyuna hkim. Beri taraftan Hizbullah'n bu kesimi tarafndan son yllarda Krt yurtseverlerine yneltilen saldrlar, buna bal olarak PKK ile aralarnda kan ve yzlerce insann yaamna malolan atmalar da biliniyor. atan taraflardan biri olarak PKK, eer bu olumsuzlua son vermek zere Hizbullahlarla grt ya da gryorsa, bunu ok doal karlamak gerekir. Tersini dnmek Krdistan'daki kaos ve atmalarn srmesini istemektir. Bu iin "Krt hareketlerinin sakl eriat boyutunu" gsterdiini syleyebilmek iin ise ancak bu szlerin sahibi gibi, kar taraf karalamadan baka bir ey dnmeyen birinin mantna sahip olmak gerekir. Bunun da tesinde Krdistan'da yurtsever dindar evreler vardr ve dncelerini zgrce ifade etmek, rgtlenmek herkes gibi onlarn da hakkdr. Burada asl olan, temel hak ve zgrlklere karlkl saygdr. Bu kesimler dhil, tm yurtsever Krt rgtlerinin bu ilke nda bir araya gelerek ortak alma yapmalarnn, gbirlii ve cephe oluturmalarnn gereini ve nemini vurgulamaya ise gerek yok. Din ve mezhep farkllndan hareket ederek insanlar suni ekilde birbirlerinden uzak tutmaya almak gerici bir tutumdur ve bu, smr ve bask rejiminin ekmeine ya srer. Bu ie soyunanlarn Alevi, Snni, Yezidi ya da baka dinlerden olmalar durumu deitirmez. Zlfi, PKK'nn Dersim'de btn okullar yaktn, buna karlk Evren diktatrl dneminde yaplm 313 camiyi koruduunu sylyor ve bunu da Krt rgtlerinin herkesi "afiiletirme" abalarna rnek olarak gsteriyor. Bir kere, PKK okullar yakma eylemlerine sadece Dersim'de deil, mcadele verdii btn alanlarda giriti. Yani Snnilerin yaad yerlerde de aynsn yapt, bu bir. kincisi, PKK Dersim'de Zlfi'nin belirttii ekilde btn okullar m yakt? yle olmadn Zlfi'nin kendisi dhil herkes biliyor. te yandan Zlfi'nin cami says hakknda verdii 313 rakam ok abartmal olsa gerek. Yine burada da Zlfi kaynak vermedii iin, bu bilgiyi nerden elde ettiini bilme olanana da sahip deiliz. 3) Dini temel zerine kurulu olmayan Krt rgtlerinin programlar, yazp izdikleri ve pratikleri ortadadr. Bunlar incelenirse bu rgtlerin, tedenberi insanlarn dini inanlarndan tr bask grmelerine kar mcadele yrttklerini, toplumun gelecekte dini esaslara gre ynetilmesine, yani eriat dzenine kar ktklarn ok rahata grebilirler. 4) Krt hareketlerinin, Zaza, Krt, Trk ve Arap kkenli Alevilere, dier ilericilere, laikilere ve demokrasi glerine kar getirecei bu totaliter eriatlk ve baskclk ya da onlarn son 20 yldr ezilen ve "Zazalara ve Alevilere kar dmanca tutum takndklar" szlerinin ise ele alnp irdelenmeye deer yan olmad kansndaym. Zlfi'yi "Gerek bir akademisyen ve zerinde altmz konular itibaryla realist bir doubilimci" diye niteleyen, (nvan datmada ne de cmerttir Z. K. Yaynlar!!) brornn basksn yapan ve datan yaynevine ksaca da olsa deinmemek konuyu eksik brakmak olur kansndaym. Zlfi'nin "Zaza MIlli Meselesi Hakknda" bror, 1994 ylnda Zaza Kltr Yaynlar tarafndan Trkiye'de karld ve yurtd dhil pek ok adrese postaland.

Burada hemen yant aranmas gereken soru u olmal: "Milli Meseleleri" ile ilgili bir kitap kartacak ve hem de bunu parasz datacak kadar Zazalar seven! Zaza Kltr Yaynlar neyin nesidir? Bu yaynn adresi neresidir, telefonu nedir, sorumlular kimlerdir vs? Brore bakyorsunuz, yaynevinin adresi olarak Ulus'ta bir posta kutusu verilmi ve onun dnda herhangi bir ey yok. Sorumlular, telefonlar, fakslar belli deil. Peki, bunun bir nedeni olmas gerekmez mi? "Zaza Kltr Yaynlar" ismi altnda faaliyet gsteren yaynevi kendisini neden bu ekilde gizleme gerei duyuyor acaba? Yaynevine ait yaynlarn ou kez, Ankara-Yenimahalle'de MT'e ait olduu bilinen binann yanndaki Posta lem Merkezi ile Yozgat Yerky'den gnderilmesi ise ilgin noktalardan bir dieridir. Bir dier nemli nokta da, Zaza Kltr Yaynlar arasnda Zlfi Selcan'n kitabnn yansra Trk Albay Nazmi Sevgen'in Zazalar kitabnn bulunmasdr. Yine Selcan'n kitabna eklenen listeden anlald kadaryla yaynevinin karmay planlad kitaplar arasnda Zazaistan'da Ermeni Mezalimi ve Kurtulu Sava'nda Zazalar ismindeki kitaplar da var. Bugn Krt kamuoyunda, bu yaynevinin devlet gdml olduu eklinde yaygn bir kan var. Bir hakszlk m bu? Zazalar Krt deil tezine kimler sahiplik ediyor? "Zazalar Krt deiller" tezinin en nde gelen mimar devlettir. Trkiye'de bu konuda ilk k yapan ise bilebildiim kadaryla grevleri arasnda ark Vilayetleri Asayi Mavirlii de bulunan Prof. Hasan Reit Tankut'tur. Tankut'un 1935 ylnda Zazalar zerine yazd yaz, M. Bayrak'n z-Ge Yaynlar arasnda kan "AkGizli/Resmi-Gayrresmi Krdoloji Belgeleri" isimli kitabnda yer alyor. Tankut bu yazsnda, Alevi ve Snni Zazalarla Kurmanclar arasna Trk nfus yerletirerek, "T harfi" eklinde bir Trk eridi oluturmann nemine de ayrca dikkat ekiyor. O dnemde bu tr almalar, devletin bilgisi ve izni dnda yapmann mmkn olmadn sylemeye ise gerek yok sanyorum. Bu yazy 1937-38 Dersim harektna katlm, 1937 ylnda Bokre danda Zarife ile Alir'in kesik balarn katillerden teslim alan ve fotograflarn ektiren Albay Nazmi Sevgen'in Zazalar isimli kitab izledi. Yani, Krmancki (Zazaki) konuanlar Krt olduklar iin ezen, onlar katledip srgne yollayan devlet, bir taraftan da bl ve ynet politikas gerei, teki yntemlerin yansra lehe farklarn kullanmaktan da geri kalmyordu. 1980 darbesinden sonra, ayn yndeki abalar daha da artmaya ve sistematiklemeye balad. Bir ara, 2000'e Doru dergisinde kendisiyle rportaj yaplan Genel Kurmay'da grevli bir general zetle yle demiti: "Aleviler Krtleri terketti, Zazalar ise faal haldeler, bu nemli." 1980'lerin ikinci yarsndan itibaren A. Bekir Pamuku ismindeki ilticac bir Krdn, sve'te bu ynde yrtt abalara da deinmek gerekir. Ancak A. Bekir Pamuku'nun ilgin bir yaam hikyesi var ki burada ona deinmeden gemek olmaz. Bu kii, eski Trklerdendir. Hem de iirleri bayramlarda radyolarda okunacak derecede rk bir Trklktr onunkisi. te bunlardan iki rnek:

BIR GRETMEN

Asya'dan koptum, sarstm cihan Acem'i, Arapelleri'ni, Frengistan' Gnei deldi afakla mzramn ucu Titretti alemi keskin klcmda Yeniden silkinmek Yeniden Trk olmak istiyorum, gl.

BEN KIMIM?

Ben Ouz'um, ben Oruc'um Mertlerin beyi, Osman'm ben aldran'da, Ridaniye'de, Mekke'de Mslmanlarn beyi Yavuz'um ben At stnde Mustafa Kemal'im ben Admz Trk, Dilimiz Trke, Trk'm, Trk'm ben. (1970 ylnda stanbul'da yaynlanan Kurtulu Sava isimli iir kitabndan aktaran Malmisanj) Bir dnem bu tr iirler yazan Ebubekir'in sonradan bu kez Krt kimliiyle ortaya ktn gryoruz. "...rnein onun Zazaca bir iiri, "Abekir" imzasyla (pseudonyme) Trkiye'de kan Roja Welat gazetesinde yaynlanmt. O zaman Zazalar Krt, Zazacay da Krte sayyordu. sve'e geldikten sonra da birka yl Krt derneklerine ve federasyonuna gidip geldi. rnein Armanc gazetesinde yazs yaynland." (Malmisanj, henz yaynlanmam yazdan) Bu arada Pamuku, sve'te iken grt kimi insanlara anlattna gre, 1983'lerde Trk polisince tutuklanm ve serbest braklm. Ancak bu braklma, polisle ortak almay kabul etmesi sayesinde gereklemi. Daha sonra konu gncelleince, Stockholm'de yaynlanan Piya dergisinin 10. saysnda bu olay kendisi tarafndan u cmlelerle dile getirildi: "...Polisin nerisi yleydi: Bana ykl bir sermaye vereceklerdi. Ben bu sermaye ile yaynevini bytecek ve o khne handan (yaynevimin bulunduu hanE.P.) tanp aalolu'nun en ilek yerinde byk bir yere tanacaktm. Bu arada yaynevine bir ka tane de ii (doal olarak polislerden E.P.) alacaktm. Bir yandan da zaman zaman Krtlk zerine yazlar denerek Krtler arasnda yiit bir Krt aydn olarak n yapacaktm... Sonunda beni hemen serbest

brakmalar durumunda tekliflerini kabul edeceim konusunda kendilerini ikna ettim, anlatk ve brakldm." (Ebubekir Pamuku, Biraz da Biz Konualm, Piya, Stockholm, no: 10, ubat 1990, s. 9) Tabi Ebubekir Pamuku bu satrlar yazd zaman, bu kez de Zazalarn Krt olmadklarn sylyor, onu "kantlamaya" alyordu. Yine ayn dnemde devletin gerek genel olarak Krt dili, kltr ve tarihi ile ilgili olarak kamuoyunu yanl bilgilendirmek ve gerekse yasaklad Krmancki (Zazaki)'nin Krte, Krmanclarn ise Krt olmadklarn ortaya koyma abalar da hayli hzlanmt. Konuyla yakndan ilgilenen aratrmac-yazar Malmisanj bu konuya ilikin olarak da unlar yazyor: "...1980'den sonraki dnemde kamuoyuna ynelik olarak da bu tr baz yaynlar yapld. 1980'den sonra zellikle Trk Kltrn Aratrma Enstits adl bir kuruluun Ankara'da Krtler hakknda yapt yaynlar dikkati ekiyor. Bu enstit, 1980-1986 dneminde, byk bir ounluu Krtler hakknda yazlm olan 49 kitap yaynlad. 'Bilime bir katk olarak' bu yaynlarda Krt ad hep 'Krttrkleri' biiminde yazld. Bu kitaplardan birka zel olarak Krdlar (Zazalar) hakkndayd ve asl olarak Krdlarn Krt, Krdkinin (Zazacann) ise Krte olmadn ispalamaya ynelikti. Ama bu 'ispat' abalar da yetmemi olacak ki bu kez H. elc imzal 'Zaza Gerei' ve 'Dou Anadolu'nun Etnik Yaps ve Zazalar' gibi baz brorler yaynland. Bu brorlerden ilki, szde Almanya'da Dicle-Frat adl paravan bir yaynevi tarafndan yaynlanmt, ikincisinin ise yaynland yer belirtilmemiti. Ayn brorler, parasz olarak birok Krt derneine vs. gnderilmiti. H. elc'n yukarda deindiimiz Trk Kltrn Aratrma Enstits adl kurumun Krdlarla (Zazalarla) ilgili kitaplarn yazan Hayri Babu'un mstear ad olduu ve ayn kiinin T.C. Babakanlk Mavirlii grevini de yrtt daha nce baz gazetelerde yazld. Kitaplarnda kendisini bir Zaza milliyetisi gibi sunuyor, bu klk altnda Zazalarn Krt olmad temasn ileyerek inandrc olmaya alyordu." (Malmisanj, yaynlanmam ayn yaz) Bu arada Zazalarn Krt, Zazakinin ise Krte olmadn "kantlama" abalarna kimi Ermenilerin katldklarn da belirtmek gerekir. rnein Erivan niversitesi retim ylerinden Garnik Asatrian bunlardan biridir. Malmisanj'n verdii bilgilere gre Bay Asatrian "Yerevan (Erivan)'da Zaza halkna ilikin bilimsel almalarn yaplabilecei bir Zaza Kltr Merkezi" oluturmaya, ayrca da "Dersim" adl dergi karmaya alyormu. Ancak Asatrian'n Zazalara ynelik sevgisini bu kadarla snrl sanmamak gerekir. O ii daha ileriye gtrerek yle diyor: "Zaza halkn kesinlikle Ermeni halkndan ayr dnemiyorum. Zazaistan ve Ermenistan bizim mterek vatanmzdr." (Piya, no: 14'ten aktaran Malmisanj) Yine u szler de ayn kiiye ait: "Zaza halk nmzdeki 10-15 yl iinde Ortadou'nun nemli siyasal faktrlerinden biri durumuna gelecektir. Fakat bu gelimenin olmas iin ok almak gerekiyor."(Aktaran: Malmisanj, ayn yaynlanmam yaz) Grld gibi G. Asatrian kendisini bilim adam, almalarn da bilimsel almalar diye gstermeye alyorsa da, aslnda politik bir misyon stlenmi ya da stendirilmi. Malmisanj, bu kiinin almalarna deinirken hakl olarak: "...Garnik Asatrian nedense Ermenistan'da yaayan Krtler iin kltr merkezi amak ya da onlarn haklarn savunmak yerine, uzakta yaayan Zazalar dnmektedir! Baz

Ermenistan yneticilerinin Mslman ve Yezidi Krtleri bibirinden ayrmak iin urat bir sr deil. Garnik Asatrian da Yezidileri bile Krt saymadna gre baka hesaplarnn olduu aktr." Bu arada yeri gelmiken unu belirtelim ki Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra Ermenistan'daki Krtler daha nce sahip olduklar haklarndan ounu kaybettiler. Devletin uygulad basklar sonucu, zellikle de Mslman olan Krtlerin ounluu yerlerini terkederek teki eski Sovyet cumhuriyetlerine g etmek zorunda kaldlar. Trk devletinin Krmancki konuan Krtleri dierlerinden ayrmak amacyla harcad abalara deinmekle, Krmanclarn (Zazalarn) Krt, Krmanckinin ise Krte olmadn syleyenlerin tmnn devletle balantlar olduunu kastetmek istemiyoruz elbet. yle dndkleri iin bu gr savunan insanlarn bulunmas mmkndr ve var da. Ama yle veya byle, politik hesaplarla konuya yaklaan, onu istismar etmeye alanlarn arlkta olduklar gerei de gzard edilemez. Lehe dil ayrmnda l nedir? Lehe ile dil arasndaki farklar nelerdir, bunlarn snr nerede balar, nerede biter, bu konularda hlihazrda kesin bir l saptanabilmi deil. Bazan bir dil iin esas alnan kriterler, baka yerde pekl bir lehe iin de geerli olabiliyor. Bu konuda zerinde durulan gstergelerden biri "anlama"dr. Kimilerine gre, karlkl konuma srasnda, eer konuanlar birbirlerini anlyabiliyorlarsa orada ayr diller deil, leheler szkonusudur. Bir dier gre gre ise bu yeterli bir kriter deil. Yani yalnz bana birbirini anlayp anlamama, lehe ya da dilleri tarif etmeye yetmez. Bazan iki ayr dili konuan insanlar birbirlerini anlyabiliyor iken, bir dilin farkl lehelerini konuanlar pekl anlyamyabilirler. rnein, svee ile Norvee iki ayr dil olmalarna karn, bir sveli ile Norveli birbirlerinin anlamakta fazla glk ekmezler. Beri taraftan in dilinin iki ayr lehesi olan Pekin incesi ile anghay incesini konuanlar bakmndan durum tersinedir. Onlar birbirlerini anlyamyorlar. te yandan kimileri ulus ile dili bir ve ayn anlamda ele alyorlar ki bu yanl bir yaklamdr. Dikkat edilirse Zazalarn Krt olmadn iddia edenlerin, "Krmanckiyi (Zazaki) konuanlarla, Kurmanciyi (Krdaski) konuanlar birbirlerini anlamyorlar" demekten te syleyebildikleri bir ey yok. Oysa Mara-Malatya Kurmancisini konuanlarla, Mardin yresininkini konuanlar da birbirlerini anlamazlar. Yine Palu ve Bingl Zazakisiyle, Dersim Zazakisi iin de ayn ey geerlidir. Birbirini anlamak iin hem belli bir sre kar leheyi dinlemek, hem de psikolojik olarak da onu anlamaya hazr olmak, bunu istemek gerekir. Bunu da geelim; eer dil ulus olmann tek kriteri haline getirilir ve "dilleri ayr, yleyse ulus olarak da ayrdrlar" denilirse, tersini, yani ayn dili konuanlarn ayn ulus olduklarn da doru kabul etmek gerekir. rnein, Amerikallar, Kanadallar ve Avusturalyallar ngilizlerle, Avusturyallar Almanlar ve svire'nin Almanca konuan blgeleriyle, ya da Franszca konuan bir dizi eski smrge halklar ile Franszlar ayn ulus olarak grmek pekl mmkn hale gelir. Krmanc (Zaza)lar kim asimile ediyor? Son zamanlarda kimi evreler tarafndan sk sk ileri srlen dier bir iddia da, Krt rgtlerinin Krmancki (Zazaki) konuanlar asimile etmek istedikleri, bu leheyi (onlarn ou ayr dil olarak kabul ediyorlar) kaldrp yerine Kurmanciyi koymaya altklar eklindedir. Yukarya aldmz alntda S. iya bunu "Zazaki lehedir denilerek nemsenmemi, yerine Kurmanci geirilmek istenmitir" szleriyle dile getiriyor.

Ware dergisi "Bize 'resmi dil', yani kendi dillerini (Krdaki/Kurrki) dayatanlar ise, imdiye kadar bizim karmzda yer alanlarn yannda yer almak istediklerini de gstermi oldular" diyor. (Ware 8. say, s. 59) Zlfi ise daha nce de bahsedildii gibi ii ok daha ileri gtryor ve Krtleri Trklerden daha ok inkrc ve asimilasyoncu olmakla suluyor, "Uza ra tpiya ki Kurdu mlet Zazay (Krmanci) dayna zde inkar kerd (Ondan sonra da Krtler Zaza (Krmanc) milletini daha ok inkar ettiler)" Burada ilk elde bir yanla, ou kez de kastl olarak bavurulan bir saptrmaya deinme gerei duyuyorum. Bazlar "Krmancki Krtenin bir ivesidir" grn, sanki Krte ile kastedilen sadece Kurmanci (Krdaki) ve Krmancki (Zazaki) de onun bir ivesiymi gibi gstermeye alyorlar. Oysa gerekte durum byle deil. Krte, Krt dilidir ve bu dil, onu oluturan lehelerin toplamndan; yani Kurmanci, Krmancki, Sorani ve Gorani'den meydana geliyor. Bu lehelerin birbirlerine gre herhangi bir ncelikleri yok. eitli nedenlere bal olarak pratikte bunlar ayn lde konuulmasalar, yazma plannda gelime dereceleri eit olmasa da bu durum deimez. Bu ksa belirlemeden sonra imdi de gelelim, Krt rgtlerinin Krmanclar (Dmlki konuanlar) asimile etme iddialarna. Devlet, Kurmanci konuanyla, Krmancki konuanyla btn Krtleri asimile etmek istiyor ve bu amala da Krt dilini yasaklyor, Krtenin okullarda okutulmasna, onun radyo ve televizyonlarda, toplant ve mitinglerde, resmi dairelerde konuulmasna engel oluyor, Krt tarihi, kltr ve dili ile ilgili aratrmalarn yaplmasna, Krt mziinin ve folklorunun serpilip gelimesine ambargo koyuyor, Krt geleneklerinin kaybolmas iin abalyor ya da Krt kltrel deerlerini Trklere aitmi gibi gstermeye alyor. Krtler iin Krte bir kurs amak bile yasak. Bunlar srf Trkiye'nin politikasna zg eyler de deil, aa-be yukar genelgeer asimilasyon yntemleridir. yleyse konumuzla ilgili olarak u nokta zerinde dnmek gerekir: Peki, Krt rgtleri hangi abayla, bu yntemlerden hangilerine bavurarak Krmancki konuanlar (Zazalar) asimile ediyorlar acaba? Hem de kimilerinin sylediklerine baklrsa Trk devletinden de fazla olarak. imdi, Krt rgtlerinin aktif ekilde ortaya ktklar 1975-1980 arasnda geen be yllk srede bu alanda neler oldu; ksaca ona bir gzatalm: Krt rgtleri bu dnemde Krt tarihi, dili, kltr zerine youn bir alma yaptlar ve o gne kadar tabu olan pek ok konuyu tartma gndemine soktular. Kltr dernekleri oluturuldu. Newroz kutlamalar yaygnlatrlp kitlelselletirildi. kartlan gazete, dergi ve kitaplarda Krteye yer verildi. Hatta bazlar sadece Krteydi. 1963 ylnda stanbul'da yaynlanan Roja Newe'den sonra ilk kez bu yllarda aylk zgrlk Yolu dergisi, 15 gnlk Krte-Trke Roja Welat, Devrimci Demokrat Genlik ve Tirj dergisinde Krmancki (Zazaki)'ye yer verildi. Sylemeye gerek yok ki Krt tarihi, Krt isyanlar, Krdistan'n ekonomik ve sosyal yaps ve kltr zerine yaplan btn bu almalar da sadece Kurmanci konuan Krtlerin deil, ayn zamanda Krdlerin (Krmanclarn, Dmlilerin, Zazalarn)'dir. Krt rgtlerinin srdrdkleri diedi mcadele sayesinde, Trk smrgeciliinin Krdistan'daki ideolojik etkisi byk lde krld. Be yllk ksa srede, AlevisiSnnisi-Yezidisiyle, Krmanc-Kurmancyla insanlarmz hzla uyandlar. Yurtsever hareket yzbinlerle ifade edilecek taraftara ulat. Bugn Krt rgtlerini Zazalar asimile etmekle sulayan ya da Krd (Zaza) Krtlerin dil, tarih ve kltrleri zerine

rastgele konuanlarn byk ounluu ise, o gn ayn rgtleri burjuva milliyetilii yapmakla, ii snfnn saflarn blmekle vs. suluyorlard. 1980 darbesinden sonra yine Krt rgtlerinin ve bunlar dndaki yurtseverlerin yrttkleri almalar ortadadr. in politik yan bir tarafa, dil ve kltr alannda yaplanlar kmsemek mmkn deil. Bu dnemde, esas olarak yurtdnda ve 1990'lardan sonra da ksmen lkede, gazete ve dergilerde Krt kltr hayli yaygn biimde yerald. ok sayda kitap yaynland. Dil, kltr ve tarih alannda byk ile yaplan gece, seminer, konferans ve toplantnn says yzlerle ifade edilebilecek dzeydedir. Bu ynden bugn dnden ok daha ileri dzeyde olduumuz tartma gtrmez. Elbet tm bu almalarn olumlu sonular da dini, mezhebi, lehesi ne olursa olsun btn Krt halknn kazanmlardr. Krmancki (Zazaki) lehesinde de daha nceleri hi yaplmad lde rn ortaya kt. Bu leheden halk trkleri, masallar, ataszleri derlenip yaynland. ki tane szlk ve bir hayli teki konularda kitap kt, mzik kasetleri yapld. Hem sadece Zazaki konuanlar deil, van ve N. Ari rneinde olduu gibi Kurmanci lehesinden mzik yapanlar da, repertuarlarnda bu leheden trklere yer verdiler. Peki, yukarda saylan almalar yaplrken, kimilerince gsterilmeye alld gibi Krdki (Zazaki) lehesi ile Dersim kastl olarak ihmal mi edildi? Yllardr bu almalarn ierisinde yer alan bir kii olarak buna "evet" deme hakkn kendimde gremiyorum. Tersine, Kuzey Krdistan'n farkl blgelerini karlatrmal olarak ele aldmzda, rgtl ya da rgtsz Krt yurtseverleri tarafndan Dersim kadar irdelenen ve zerine yazlan bir baka blge yoktur. Bu bakmdan ihmal edilmilik bir yana, Dersim'in ne karldn sylemek gerekir. Ola ki kimi insanlarmz yaplanlar yetersiz grsnler ve "daha fazlas yaplabilirdi" desinler. Bu tartlabilir elbet. Ama az nce de belirttiim gibi, ortada kast ya da bilinli bir ihmal var demek iin de hi bir neden mevcut deil. Bu arada yeri gelmiken, Krdki (Zazaki) lehesinin yazl alanda Kurmanci kadar gelimemi ve toplantlarda onun kadar kullanlmam olmasnn nedenlerine de bir gzatmak gerekir. 1. Her eyden nce Krmancki ile yazma gelenei, Kurmanciye gre ok daha ksadr. Krmanckide bilinen ilk yazl eser, Ehmed Xasi tarafndan yazlan ve 1899 ylnda Diyarbakr'da baslan Mewlid Krdi'dir. Oysa Kurmanci leesinde yzyllardr yazl eserler sunuluyor. 2. Bir dier nokta ise kukusuz Krmancki konuanlarla, Kurmanci konuanlarn zerinde yaadklar corafya arasndaki farkllktr. Bilindii gibi Krmanclarn yaadklar blge hem Kurmanclarnkine oranla daha kk hem de btnyle Trkiye snrlar ierisinde kalyor. Byle olunca da Trk devletinin 1924'lerden itibaren Krt diline getirdii yasaklar, Kurmanciye oranla Zazaki zerinde daha ok etkili oldu. 3. Trkiye snrlar dndaki alanlarda Kurmanci lehesinin kazand baz olanaklar, Kuzey Krdistan'daki Kurmanciyi de olumlu ynde etkiledi. rnein, Erivan radyosu, Badat, Tahran, Urmiye radyolar ile Krt yurtsever rgtlerinin denetiminde olan radyolar, farkl paralarda baslan gazete, dergi ve kitaplar, hem Ermenistan'da ve hem de bir dnem iin Krte'nin okullarda okutulmas vb. faaliyetler, bu konuda olduka etkili oldular. te taraftan Krt dili zerindeki bask hi bir yerde Trkiye'deki kadar acmaszca olmad. Her eye ramen Krte Ermenistan, Irak ve Suriye bata olmak zere belli bir gelime frsat elde etti. ran ynetimi yine Krteye zgrce gelime olanaklar salamadysa da, ona dmanl Kemalistler dzeyine ykseltmedi. Oralarda ise Zazaki konuanlar olmad iin btn bu olanaklardan yararlanamadlar.

4. Krt klasikleri, Krdistan'daki dini okullarn (tabii bununla devlete bal olmayanlar kastediyoruz) da Kurmancinin yaamasna ve daha canl kalmasna etkisi oldu. Ne yazki ki Krmancki (Zazaki)'de Eli Heriri, Melay Cziri, Feqiy Tyran ve Ehmed Xani gibileri yok. 5. Bir dier eksiklik ise bizzat ivesi Krmancki olanlarn ihmalkrlklardr. Maalesef onlar kendi lehelerini hi deilse gnlk dilde konuma, kendi ocuklarna retme, onu toplantlarda kullanma ve yazl planda gelitirme gibi alanlarda olduka zayflar. Krt rgtlerini asimilasyonculukla sulayanlar ierisinde, Trkeyi okula gitmeye baladktan sonra rendii halde bugn birka cmle Krmanckiyi rahata bir araya getiremeyenler var. Acaba kendilerini bu duruma drenler Krt rgtleri mi, yoksa baka eyler mi? Lehelerin eit gelimesi ve dil birlii Krmancki iin "Krte deil" diyenlerin bir dier iddialar da Krt rgtlerinin lehecilii asimilasyona gereke yaratmak iin ortaya attklar eklindedir. Bunlara gre Kurmanci ile Krmancki arasnda eitlikten bahsedebilmek iin, her eyden nce "Krmancki lehedir" grn terketmek gerekir. Grldu gibi bu anlayn sahipleri bir kez daha, sadece Krmanckinin deil, Kurmancinin de lehe olarak kabul edildii ve bu bakmdan ikisi arasnda bir fark bulunmad gereini grmezlikten geliyorlar. te yandan eitliki yaklam, ifade arac olarak dilin, dil ya da lehe olarak nitelendirilmesiyle balantl deil. Bu, toplumsal sistemin niteliine, o sistem ierisinde soruna nasl yaklaldna baldr. Herhangi bir yerde iki ayr dilin varl kabul edilse bile bunlardan biri zerinde bask kurulmas nasl ki mmknse, tersi bir tutumla lehelere eit gelime olanaklar salamak da pekl mmkndr. Lehe konusunun Krt rgtlerinin programlarnda nasl yer aldn veya yetkili kiilerin bu alanda sylediklerini ok ayrntl olarak inceleyebilmi deilim. Ancak programsal ve pratik olarak onlarn Krmanckiyi asimile etmeye, onu ortadan kaldrmaya ynelik bir politikalar olmadn sylemek de zor deil. Bu, haksz ve haksz olduu kadar da sama bir sulamadr. rnein, PSK programnn bu konudaki maddesi u ekildedir: "39. Krdistan'da resmi dil Krte olacaktr. Krtenin Kuzey Krdistan'da konuulan Kurmanci ve Zazaki lehelerine eitlik temelinde zgrce gelime olana salanacak, lehelerin kaynamas ve dil birlii sorunu doal srece braklacaktr." (PSK Program, Ulusal Eitim ve Kltr arabalkl blm). YEKBN programda ise konuya yle yer veriliyor: "Krdisan'da birincil resmi dil Krte olacak. Bir yrede Krtenin hangi lehesi ounluk tarafndan konuuluyorsa o lehe birincil kabul edilerek eitim ve yayn olanaklar salanacak, sre iinde dilbilimi temelinde ortak bir yaz dilinin olumasna ynelik bir politika izlenecek." (Yekbn Program, Dil, Kltr ve Eitim arabalkl blm). Elbet bunlar sylerken Krt hareketinin Krmanckiyi, onun da tesinde bir btn olarak Krteyi gelitirme konusunda hatalar, eksiklikleri olmadn sylemek istemiyorum. Tersine bu konuda sylenecek ve yaplacak hayli ey olduu inancndaym. Ancak hata ve eksiklikleri dile getimek, varsa, yanl tutumlara kar kmak baka, Krt rgtlerini bir btn olarak asimilasyoncu ilan edip onlar kendi halkna kar bir konumda gstermek bakadr.

Yine ayn konuda yurtsever kesimler arasnda yle veya byle, farkl grler olduu da bir gerektir. Hatta kimi zaman sekter eilimlere de rastlanyor. rnein bir sre nce MED-TV'deki bir programda A. Meki ismindeki retmen, dilde birlik salama adna zorlama yntemlerden yana tavr koyuyor ve Bismark'n Almanya'da birlii salamada izledii politikay rnek veriyordu. Ayn kii, bu yndeki grlerini daha sonra zgr Politika gazetesinde de yaynlamt. Kukusuz, bu tr bir gr, hereyden nce ilkesel olarak yanltr. Hi kimsenin bir baka leheyi, dini gr ya da gelenei hor grmeye, onlar deitirme ya da ortadan kaldrmaya hakk yok. Bu trden abalar, hem teorik olarak yanl, hem de pratikte de uygulanmalar byk glkler yaratacak eylerdir. Bu arada kimi aydnlarn farkl hecelerden kelimeler seerek "zkrte" yaratma abalar da, bir zorlamadan teye gitmez. Bunun ne yarar var, ne de baarya ulama ans. PSK G. Sekreteri Kemal Burkay, konuya ilikin olarak yle diyor: "Leheleri birbirine yaklatracak olan yapay zorlamalar, ya da masa ba almalar deil, ancak ekonomik ve sosyal yaamn kendisi, kitlelerin ilikisi olacaktr. Gelecekte, ulusal birlik iinde bu yaknlama doal biimde ve hi bir zorlama olmakszn ve uzun bir srete gerekleebilir. Kald ki ulusal kurtulu sreci tamamlandktan, Krtler ulusal bir devlete ve birlie kavutuktan sonra da, farkl leheler bakmndan izlenecek politika tam demokratik olmaldr. Her lehe eitimde, basn-yayn alannda ve toplumsal yaamn teki alanlarnda tam bir zgrlkten, eitlikten yararlanmaldr. Ulusal birlii glendirecek ve dilin birlii ynndeki doal sreci balatacak olan budur. zgr Krdistan'n politik idari ve kltrel rgtlenmesi tmyle demokratik l ve biimlere uygun olmaldr. Bu, bir tr federasyon olabilir." Bir sre nce Stockholm'de karlatm Prof. Joyce Blau da ayn dorultuda gr belirtmi ve svire modelinin iyi bir rnek tekil edebileceini sylemiti. Bilindii gibi svire dillidir (Almanca, Franszca ve Italyanca) ve her dil her bakmdan eit koullara sahiptirler. Bu lke idari olarak da kanton sistemine sahiptir. svire'nin durumu, bence de Krdistan'a uygun dmektedir. Gericilie varan tavrlar Bugn Krt toplumu byk bir hareketlilik ierisindedir. Her yerde olduu gibi bizim toplumumuzda da bir dizi sorunla ilgili olarak gr ayrlklarnn ortaya kmas doaldr. Bu yazda zerinde durmaya altm konular da bir ynyle bu erevede deerlendirmek gerekir. Ancak bunu aan durumlarn varl da gzard edilecek gibi deil. Bir kez daha ksaca deinmek gerekirse, "Krmanclar (Zazalar) Krt deil" grnn bir ucu devlete dayanyor. Bu ynyle sorunun ortaya konulu biimi ve amac "Aleviler Krt deiller" tezinden farkszdr. te yandan bu iin arkasnda bulunan ve devletle dorudan balantl olmayan ama pratikte ayn duraa varan teki politik hesaplar da gzard etmemek gerekir. zellikle de kimi eski "ii snf devrimcileri" bakmndan bu i, yeni bir "devrimci k" dier bir deyile siyasi arenada yer edinebilme, "lider" olma arac olarak grlyor. Byle olunca da Krt toplumunun temel gereksinmelerine uygun bir program ortaya koyamam, Krt yurtsever hareketinin uzanda kalm hatta ona bir dizi haksz eletiri ve sulamalar yneltmi, Krdistann sosyal ve ekonomik yapsn, tarihini, dil ve kltrn renmeye gerek duymam, lkenin deiik blgelerini gezip onlar birbirleriyle karlatrmam kiilerin, bir rpda Krt halkyla ilgili "teoriler" icat etmelerine de amamak gerekir.

Aktr ki tarihlerine, ruhi ekillenmelerine, yaam tarzlarna ve mcadelelerine bakldnda, Krmanc (Zaza)'larn Krt olmadklar eklindeki gre hakllk kazandracak bir durumun olmad rahata grlebilir. Pratiin de ortaya koyduu gibi, Zazalar bugne kadar kendilerini hep Krt olarak grdler, Krt olarak yaadlar ve Krt olarak mcadele ettiler. Bu bakmdan, onlar iin "Krt rgtlerinde kendilerini rahat hissetmediler" demek iin herhangi bir neden yok. Zaten Krt rgtlerinin yaplar da buna en iyi kant tekil ediyor. Yzylmzn balarndan itibaren ister siyasal, isterse kltrel ve demokratik nitelikte olsun, kurulan Krt rgtlerinde lehe ya da din ve mezhep farkllklarna dayal bir ayrlma gze arpmyor. rgtn tzk ve program amalarn benimseyenler rahata ona ye olabiliyorlar. Krt rgt ve hareketlerinden bazlarnn nde gelen kadrolar ve hatta en st dzeydeki liderleri Krdki (Zazaki) konuan Krtlerdir. rnein, 20. yzyln bandaki ilk Krt rgt olan Azm-i Kavi Cemiyeti'nin kurucularndan biri olan Krdizade Ahmed Ramiz Lice Zazalarndand. 1914'te Bitlis ayaklanmasnn lideri olan ve sonradan Trk yneticileri tarafndan idam edilen Mela Selim ayn ekilde bir Zaza idi. Azadi'nin kurucularnn ounluunu Kurmanci konuan Krtler oluturmalarna ramen, onlar rgtn bana eyh Sait'i getirdiler. Seyit Rza'nn lehesi Krmanckiydi. En yakn mcadele arkadalar olan Alir ile Baytar Nuri ise Kurmanci konuan Krtlerdi. nl silahr ahan Aa'nn lideri olduu Bextiyaran aireti Krmanckiyi de konuuyor olsa bile, lehesi asl olarak Kurmanci'dr. Sait Eli, Sait Krmztoprak ve Faik Bucak gibi Krt liderler ayn ekilde Krmancki konuan Krtlerdir. Bugn insanlarmz lehe, din ve mezhep ayrm gtmeksizin Krt yurtsever rgtlerinde birlikte alyorlar. Krt rgtleri de u veya bu leeyi konuan ya da u ya da bu din ve mezhebe mensup insanlarn deil, onlarn tmnn ortak rgtleridir. Yani ulusul rgtlerdir bunlar. Btn bu gerekleri bir kenara iterek blge, din ya da leheye gre itler rmek ve bundan hareketle da insanlar birbirlerinden uzaklatrmaya almak ise sylemeye gerek yok ki gerici bir tutumdur. Kimileri bu yndeki abalar rgtlenme zgrl gibi bir gereke ile aklamaya alyor. Elbet rgtlenme zgrl temel bir haktr ancak bu durum, her trden rgtlenme modelinin alklanmas gerektii anlamna da gelmez. Doru ile yanln, burada da titizlikle birbirinden ayrdedilmesi gerekiyor. Eer birilerinin belli bir rgtlenme modelini savunmalar bir haksa, onu yanl bulanlarn da buna kar kmalar, kitlelere doruyu gstermeleri en az o lde haktr. Bu kesimlerin bazlarnda Kurmanciye ve onu konuan insanlara kar tehlikeli boyutlarda bir tepkicilik gzlemleniyor. Daha bir-iki yl ncesine kadar, kendi anadilleri zerinde dnme gerei bile duymayan ve onu konumayanlar, Krmanckiyi Krtenin bir ivesi olarak gren ve yllarn bu ie vermi insanlar nerdeyse hain ilan edecekler. Bunlar Dersim zerine konuurken de, onun yaklak te birinin Kurmanciyi konutuunu pek gznne almazlar. Sanki Dersim'de herkes Krmanckiyi konuuyor. Byle olduu iindir ki bu kesimin kard yaynlarda Kurmanciye rastlanmaz. Hatta rnein daha nce bahsi geen Ware dergisinde, Krmancki'nin yansra Almanca ve Trke bulabilirsiniz ama Kurmanciyi asla. Bunlardan bir kesimin Snnilere ynelik (esas olarak da Krt olan Snnilere) tavrlarnda ise daha ileri dzeyde bir gericileme ile kar karyayz. "Biz Kurolarla biraraya gelmeyiz" anlay bunun bir yansmasdr. Snnilerle biraraya gelmek, onlarla ortak bir program etrafnda birlikte almak, bunlar asndan nerdeyse Alevilie ihanet etmekle e anlamdadr. Bugn karlar gerei Alevilii demokratik, direngen ve hogrl znden kopartarak, onu devletin glgesi altna sokmak isteyen, baka bir deyile bask ve smr dzenin bir dayana haline getirmeye alanlarn yansra, korku ve tepki nedeniyle Alevi kitleyi Trkiyeli demokrasi gleri ile Krt ulusal-demokratik

hareketinden koparmaya, onlar kendi kabuklar iersine hapsetmeye uraanlar da var. Bence bu tutum, demokratik mcadele yollarnn kapal olduu ar bask rejimlerinde ska rastlanann bir tekrardr. Baka k yolu kalmaynca ters ulara savrulmak, rnein kendi kendini tecrit ederek pasifize olmak, yanl ulara savrulmak ve hatta glnn kanatlar altna snmak. Sonu Krt toplumunda elbette ki ayr grler, ayr rgtler ve ayr mcadele yntemleri olacaktr. rgt ve kiiler elbette ki gerektiinde eletirilecekler. Toplumumuzun putperestlere ve putlara deil, demokrasiye, akla ve zgrle gereksinmesi var. Ne var ki bu, hi kimseye bakalarn keyfi biimde sulama, olaylar cannn istedii biimde deitirme ve karlarn ulusal karlarn nne koyma hakkn da vermez. Her rgt, kurum ya da kiinin bu ynde sorumluluklar var. Kald ki eletiri ne olursa olsun kar kmaya, inkr ve sulamaya dntnde de artk eletiri olmaktan kar. Ne yazk ki toplumumuzda bylelerine rastlamak fazlaca g deil. Bu yaz erevesinde grlerini irdelemeye altklarmzn tutumu da esas olarak byledir. Bunlar iin Krt yurtsever hareketinin son 20-25 ylda verdii mcadele fazla nemli deil. Onlarn, lehesi, dini ve mezhebi ne olursa olsun, hangi yrede yayorsa yaasn insanlarn bilinlenmesi, smrgeci glerin bl ve ynet abalarnn boa kartlmas, Krt dilinin (lkenin kuzeyi bakmndan Kurmanci ve Krmancki) gelitirilmesi, kltrnn ve tarihinin aratrlp gn na karlmas iin sarfettikleri abalar da fazla nem arzetmez. Bu mcadele ierisinde yzbinlerce kiinin yle veya byle ikenceden gemesi, onbinlercesinin tutuklanmas, milyonlarca insann topraklarndan srlmesiyle denen ar bedel, yine onlarn sorunu deil. Ayrca bu yndeki abalarn gndemi saptrmak suretiyle oynad olumsuz rol de gzard edemeyiz. Alevi-Snni, Kurmanc-Krmanc ayrm olmakszn Krt halk sindirme ve yok etme amal sistematik saldrlarla yzyze bulunurken, szkonusu evreler Dersimlilerin ayr bir ulus olduunu, Krmanclarn (Zazalarn) Krt olmadn kantlamakla! vs. meguller. Dersim kyleri yanp yklrken, onlar bakmndan temel sorun, Krmanckinin Krte olmadn, Krt rgtlerinin "asimilasyoncu"luklarn "tartmak" oluyor. Halkmzn birlie hereyden fazla gereksinme duyduu bir dnemde, bu tr bir hedef artmann ise kimlerin hesabna uygun dtn sylemeye gerek yok sanyorum. Kald ki eer asl sorun dil ve kltrn durumuysa srf Krdki/Krmancki deil, Krt dil ve kltr Kuzey Krdistan'da genel olarak ar asimilasyoncu basklarla yzyzedir. Bu basklara kar direnmek, Kurmancisi, Krmanckisiyle onu korumak iin neler yaplabilir, abalarmz bu noktada youlatrmalyz. __________ (1), (2) Zazaki metinlerin Trkeye evirileri benim tarafndan yapld. M..