2002-2003 ERCYES NVERSTES TIP FAKLTES

FZYOLOJ NOTLARI

Dr.Bekir OKSEVM E-Posta:coksevim@erciyes.edu.tr

2002 2003 ETM RETM YILI FZYOLOJ DERS NOTLARI 2002 - KAYSER

NSZ
Sevgili rencilerimize temel bilimler fizyoloji disiplini iinde sunmaya altm ders notlarmn, fakltemiz web sayfas iinde verilmesi pek ok yarar bir arada salayaca kansndaym. Sunulan ders notlar, her yl gncelletirildii gibi aktif ders esnasnda CD film, slayt ve yanslarla zenginletirilmektedir. Bu ders notlar hazrlanrken kullanlan kaynaklar, kullanm younluklarna gre not sonunda sunulmutur. Tm rencilerimize baar dileklerimle sevgiler sunarm. Dr.Bekir oksevim Temmuz 2002

NDEKLER 1- Kalp kas ve kalbin ritmik uyarlmas4 2- Kalp almasnn dzenlenmesi.8 3- Kalbin sinirleri ve sinirsel kontrol...10
4-

Kalp metabolizmas.14

5- Kalp siklusunun safhalar ..16 6- Kalpte basn deiilikleri...18 7- Kalp kapaklar ve grevleri19 8- Kalp sesleri...21 9- Elektrokardiorafi...24 10-Vektrkardiografi, ekokardiorafi, ballistokardiografi..28 11- Egzersizde kardiovaskler sistem 32 12-Yer ekimi, hipobarik ve hiperbarik ortamalarda Kardiyovaskler homeostaz ...40 13-Termoreglasyon. 51 14-Scak ve souun fizyolojik etkileri57 15-Egzersiz ve immnite67 16- Egzersizde solunum sistemi.75 17- Hipoksi eitleri ve hipoksinin safhalar.81 18-Egzersizde enerji metabolizmas..102 19-Egzersizde endokrin sistem..109 20-Kaynaklar...115

KALP KASI ve KALBN RTMK UYARILMASI

-Kalp kas erkeklerde %0.43/vcut a., bayanlarda %0.4/vcut a. kadardr, -Bazen %1/vcut arl byklne ulaabilir, -izgili kas olmasna ramen iskelet kasndan farkl zellikler gsterir, -Kalp atrium ve ventrikllerden oluur, -Atrium ve ventrikller perikard, miyokard, endokardtan olumutur, -Perikard; kalbi komu dokulardan ayran parietal ve viseral yapraklardan oluur, -Bu yapraklar kalbin ani bymesini nler, nisbeten sabit konumda kalmasn salar, -Miyokard kalp kasdr, atriumlarla ventriklleri annulus fibrozus ayrr, -Kalp kas da aktin-miyozin filamentleri ieren miyofibrillere sahiptir, -Kalp kas fonksiyonel sinsityum zellii gsterir, -Miyokard lifleri anatomik sinsityum oluturmaz, -nterkale diskler sayesinde ileti direni ok azdr(1/400), -Miyokard fibrillerinin sarkolemmas daha incedir, -Sarkolemma direnci daha azdr, -Miyofibriller interkale disklerde sona ererler, -Miyokard lifleri seri halinde birbirleriyle baldr, -Kaslabilen nitenin ap 0.5-2 mikron arasnda deiir, -Kalpte bir kas hcresi 16-20 mikron kadardr, -Her kas lifi 200-300 miyofibril ierir,
4

-stirahat halinde miyokard sarkomeri 1-2 mikron kadardr, -Uzun ve daha ok mitokondri ierir, -Miyokard iyi gelimemi sarkoplazmik retikuluma sahiptir, -Kalp kas hep veya hi kuralna gre alr, -Kalp kasnn kaslmasna sistol, gevemesine diastol ad verilir, -Miyokard aerobik karakterdedir, -Endokard, kalp bolularn deyen zardr, -Kalbin boluklar 400ml, eperleri 300ml kadardr, Kalp kas drt temel fizyolojik zellik gsterir. Bunlar: -Batmotrop: Eksitabilite:rritabilite:Uyarlabilme -notrop:Kontraktilite:Kaslabilme -Dromotrop:Konduktibilite:letebilme -Kronotrop:otoritmisite:otonomi -Batmotrop: -Her uyarlabilen doku kendine zg cevap verir -Kalp hem intrensek hemde ekstrensek uyarlr -Miyokard sistol esnasnda uyarlmaz -Zaten refrakter periyod sistole uyar -Mutlak refrakter aralkta jkalp hi uyarlmaz -Rerlatif refrakter aralkta daha gl bir uyaranla kalp uyarlabilir -RRP atriumda 0.035sn, ventriklde 0.05sndir. -MRP atriumda 0.15sn, ventriklde 0.3sndir
5

-Kalpte refrakter periyodun uzun olmas ritmisite iin gereklidir, -Refrakter araln sistol boyu devam etmesi sumasyon ve tam tetanus oluturmaz -Hep veya hi yasasnn ispatlanabilmesi iin kalbin durdurulmas gerekir(l.Stannius Ba) -Kalpte merdiven olay da grlebilir(Bowdich olay), -Kalpte SA dnda membran potansiyeli 80,-90mv arasndadr notrop: -Kalp kas konkraksiyonlar APlerin oluum hzlarna baldr, -Kalpte aksiyon potansiyeli be faz oluturarak meydana gelir -Kalp aksiyon potansiyeli sresi 350ms civarnda srer -Depolarizasyon uzun olmas iyon kanallarnn farkl zamanlarda aktif hale gelmelerinden dolaydr, -Fazlar; 0, 1, 2, 3, 4 olarak adlandrlr. Kalp aksiyon potansiyelleri oluumu esnasnda u fazlar grlr: FAZ 0 : Uyaranla birlikte hzl Na kaplarnn alarak Dep.'in balamas FAZ 1 : Klor'un hcre iine ak ve K'un szmaya balamas FAZ 2 : Ca-Na simport mekanizmasnn plato oluturmas FAZ 3 : K'un hcreyi terketmesiyle repolarizasyonun olumas FAZ 4 : ncelikle Na-K bal olarak Ca-Na antiport pompalarnn aktiflemesi Dromotrop:
6

-Atriumlarda ileti Bachman, Wenqebach, Torel ileti yolaklar ile, -Ventrikllerde ise His Demetleri, Purkinje Lifleriyle salanr. - leti Hzlar: SA ve AV'de: 0.05m/sn Atrial yollar : 1m/sn His demeti : 1m/sn Purkinje : 4m/sn Atrium ve ventrikl kas: 0.1m/sn

Kronotrop: -Kalbin en nemli zelliidir -ntrensek ve ekstrensek uyaranlar ritmik kaslmalar salarlar -Eksitasyon odaklarna pace marker da denir -Membran geirgenlikleri dier dokulardan farkldr. -SA'nn membran potanyeli -55, -60mV arasndadr -SA'da membran potansiyeli sabit deildir -stirahatte devaml daha az negatif duruma geer -Sukun durumunda membran K'a kar szdrmazl artar -Hcre iine Na girii devam eder -Negativitenin azalmasna bal prepot. oluur (pacemaker pot.) -Prepot -40mV'a ulanca yava Na-Ca kanallar alarak AP balar -Prepot'lar SA, AV, His demeti ve Purkije sisteminde meydana gelir -SA'da prepot. Dierlerine gre daha abuk meydana gelir -SA'da desrj frekans 60-80 arasndadr
7

-SA'ya Nomotop eksitasyon merkezi de denir. SA'y u faktrler etkilerler: -Kalsiyum, Potasyum, pH, Is, Hipoksi, -Kolinerjik vagal liflerin uyarlmas -Prepot eimi der -Hiperpolarizasyon oluur -Ach K kn arttrr -M2 reseptrler cAMP aktivasyonunu azaltr -Ca kanallarnn almas yavalar -Ateleme hz(dearj frekans) azalr -Sa vagus SA'y etkiliyerek ritmi yavalatr -Sol vagus AV'yi etkileyerek iletiyi yavalatr -Sempatik aktivitenin artmas ise ; -Zar potansiyelinin hzla sfra ykselmesi, -Noradrenalin'in aktif hale gelmesi, -Beta-1 reseptrlerin uyarlmas, -cAMP miktarnn artmas, -Ca kanallarnn almasnn salanmas, -Hcreii Ca miktarnn arttrlmas, -Na iyonunun da dep'in olumasna katkda bulunmas, -Depolarizasyon hznn artmas,

KALBN SNRLER ve ALIMASININ DZENLENMES

Kalp faaliyetlerinin dzenlenmesi iki yolla olur. A)- ntrensek Mekanizmalar a) -Frank Starling Yasas a1) -Heterometrik otoreglasyon
8

a2) -Homometrik otoreglasyon B) - Ekstrensek Mekanizmalar a) Sinirsel mekanizmalar b) Humoral mekanizmalar A) ntrensek Mekanizmalar: a)Frank Starling Yasas a1)Heterometrik otoreglasyon ile; -Kalp kas kan volmne bal olarak kaslma gcn deitirir -Kalbin diastol sonu hacmi kaslmann gcn belirler -Miyokard liflerinin uzunluu kaslma gcn belirler -Hipervoleminin akut cevab bu mekanizma iledir -Ventrikl diastol boyutlarnn deimesi nedeniyle heterometrik ifadesi kullanlr, c)Homometrik Otoreglasyon ile; -Miyokard liflerinde uzama yoktur -Lif uzunluklar sabittir -Sistolik i artmtr -'teki art kalp ritminin artmasna -Vaskler direncin artmasna bal olarak geliir -Heterometrik ototreglasyon her atmda(stroke volume) meydana gelirken homometrik otoreglasyon birok atmdan sonra meydana gelir. B)- Ekstrensek Mekanizmalar a) Sinirsel Mekanizmalar -Kalp otonom sinirlerle innerve edilir - Kalbin siniri plexus kardiyakus'tur - Plexus; akseleratr, inhibitr ve duysal
9

lifler ierir. Kalbin afferentleri duysal liflerdir ve u zelliklere sahiptirler. -Kalbin almas duyulmaz -Temas duyusu alnmaz -Sadece arpnt hissi duyulur -Koroner arter trombozlarnda ar hissi -Kalbin muhtelif blgelerindeki bu lifler sempatiktir Sempatik preganglionik lifler MS'nin T1-5'ten kaynan alr st,orta ,alt ganglionlarda sonlanr, Stellat ganglion Kalbe giden postganglionik liflerin kaynadr Sem.gang.dan kan lifler : -SA -AV -Atrium miyokard -Ventriklleri innerve ederler. -Kalbin parasempatik innervasyonunu N.Vagus salar -Parasempatik lifler kalbe plexus cardiacus iinde gelir -Bunlardan postgang. Lifler: -SA -AV -Atrium miyokard -His demetlerinde sonlanr. -Ventrikllerin parasempatik innervasyonu yoktur. -Sempatikler kalbin fizyolojik zellikleri zerine pozitif etkir. -Sempatikler atrium ve ventrikllerin refrakter periyodunu ksaltr. -Sempatiklerin uyaran iddetlerine gre adrenalin ile nropeptid Y de salnr. -Sempatik aktivitenin uyarlmas: Noradrenalin salnmn arttrr, Beta reseptrler uyarlr, cAMP aktifleir, Adenilat siklaz aktivitesi artar, Protein kinaz aktivasyonu da hcreye Ca giriini arttrr. -Parasempatikler kalbe negatif etki gsterirler. -Vagus uyarldnda; kalp diastolde durur,
10

K permeabilitesinde art grlr, Dearj frekans azalr, leti hz yavalar, Uyaran iddetine bal olarak Ach ile VIP'te salnr. -Kalp almasnn sinirsel kontrolnde refleksler grev yapar. -Bu reflekslerle ilgili merkezler kardioinhibitr ve vasomotor merkezlerdir. -Bu merkezler bulbusta bulunur. -Kardioinhibitr merkez ; -vagusun dorsal motor ekirdei -nkleus ambigus -nkleus traktus solitarius'tadr. -Kardioinhitr merkezin aktivitesi; basn, gerim, kimoreseptrlerden, gelen impulslarla dzenlenir. -Merkezin aktivitesinin artmas kalbi yavalatrken, aktivitenin azalmas kalp hzn arttrr. -Kardioakseleratr merkezin aktivitesinin artmas kalbi hzlandrr. -Kardioakseleratr merkezin faaliyeti; basn(baroreseptr) gerim(kar.mekanores.) kimoreseptrler ve MSS'nin dier blgelerinden gelen uyaranlarla dzenlenir. b)-Baroreseptrler: -Sinus karoticus ve arcus aorta duvarlarnda lokalizedir -mpulslar n.caroticus(hering siniri) ile a.aortada ise cyon siniri ile merkeze iletilirler. -Normotensif durumda baroreseptr dearj frekans dk -Hipertansif durumda " " " yksek -Hipotansif durumda baroreseptrlerin uyarlmas azalr -Baroreseptrlerden kalkan impulslar kardioinhibitr merkezde eksitasyon, kardioakseleratr merkezde inhibisyon oluturmaktr. -Cyon ve Hering sinirleri ile merkeze gelen uyaranlarn impuls frekans arttka kardioinhibitr merkezin aktivitesi artar. c)-Kimoreseptrler -Kimoreseptrler hem dolam hem de solunum sistemi zerine etki gsterirler. -Hipoksi reflex bradikardiye neden olur,adr salnm taikardiye dntrr. Kalbin almasnn dzenlenmesinde grev alan kimoreseptrler
11

unlardr: c1)Atrial Gerim Reseptrleri: -Atriumlarda tip A, B olmak zere iki tip reseptr bulunur -Tip A'lar sistolde, tip B ) ler ise diastolde uyarlr -Bu reseptrlerin uyarlmalar refleks taikardiye neden olur. -Hipervolemi atrium gerim res. uyararak ADH sanmn inhibe ederler buna Gauer-Henry refleksi denir. -Ayrca atrium duvarlarnda ANP sentezlenir ve salnr. c2)Sol Ventrikl Reseptrleri: -Sol ventrikln gerilmesi refleks yoldan hipotansiyon ve bradikardiye neden olur. -Buna Bezold-Jarich refleksi de denir -Vagotomi bu refleksi ortadan kaldrr. c3)Pulmoner Reseptrler: -Pulmoner damar yatandaki gerim reseptrlerinin uyarlmas refleks yoldan bradikardi ve hipotansiyona neden olur. c4)Akcier Gerim Reseptrleri -nspiryumda akcier gerim reseptrlerinin uyarlmas vagus yoluyla kardioinhibitr merkezin aktivitesini inhibe eder, -nspiryumda kalp hzlanr, -Expiryumda kalp yavalar(solunum aritmisi). d)MSS'in Dier Blgelerinden Gelen Uyaranlar: -Heyecan, endie, korku gibi ruhsal faktrler aritmiye neden olur -Frontal korteks, limbik sistem, hipotalamustan kalkan impulslar beyin sapn etkiliyerek aritmiye neden olurlar. -Frontal kortexte baz noktalarn uyarlmasnda depressr, bazlarnn uyarlmasnda ise pressr etki oluur. b) Humoral Mekanizmalar -Kalbin ektrensek innervasyonuna baz hormonlar ve iyonlarda katkda bulunurlar. -Hormonal etkiyi; adrenalin tiroksin salar. -yonal etkiyi ise; Ca, Na, K salarlar. Bunlarla beraber u faktrler de kalbi etkilerler: -Genel anoksemi
12

-Lokal anoksemi -Asid-baz dengesi -Asfiksi. Adrenalin: -Damar dz kasna etki(beyin,koroner,iskelet k. hari) -Poz. noropi -Poz. Kronotropi -CO artar Tiroksin: Endirekt bir etkiye sahiptir Basedow taikardi, Miksdem, kretenismus bradikardi Ca: Kalsiyum: Azlnda; sistolleri zayflar Diastole eilim aratar okluunda; Sistoller kuvvetlenir Kalp sistolde durur(ca rigoru) Na:Sodyum: Artmas; hcre ii Ca'nn azalmasna neden olur Azalmas ise; Ca'nn hcre iindekalmas nedeniyle kontraktilite artar. K:Potasyum: Azl; Na ile kompanse edildiinden hcreii ca ile sistoller glenir. okluu; kalp ritmi yavalar Kaslabilme zayflar Diyastol uzar Kalp dilate olur leti yavalar QRS'te uzama T amplitdnde azalma Atrioventrikler blok Genel Anoksemi: Kalp ritmi artar CO artar Basn artar Sistol ksalr Solunum dk volumu artar Daha sonra; kalp yavalar AV blok oluur Basn der Solunum yavalar, mdahale edilmezse lm.
13

Asid-baz Dengesi: Asidoz'da; sistol ksalr Diyastol uzar Kalp diastolde durur, (K, vagus etkisi) Alkalozda; sistol uzar Diastol ksalr PH 11-12'de kalp sistolde durur. Aritmiler oluur(Ca, sempatik etki) Asfiksi: Kan PCO2'si yksek PO2'si dk olan tablodur Vazomotor merkez refleks yoldan kalbi tetikler Basn artar Refleks bradikardi geliir Kalp kas zayflar Basn der Kalp hzlanr Lokal anoksemi; miyokard iskemisine bal oluur skemik blge afonksiyoneldir Lezyon akmlar oluturur MI oluumu iin endikedir.

KALBN METABOLZMASI
nsan kalbi bir gnde 11gr glukoz 10gr laktat kullanr. Kalbin enerji ihtiyacnn %67'i yalardan, %33' karbohidratlardan . (glukoz,privat,laktat) Fizik aktivite sonucu oluan laktat kalp iin enerji kaynadr. Kalp laktat'tan enerjisinin %50'den fazlasn temin eder, Amin asitlerinin enerji kayna olarak okside edilebilmesi iin alfa amin grubu ayrlarak alfa keto asitler oluur. Aspartat'n amin grubunu alfa ketoglutarat'a transfer eden enzim aspartat aminotransferaz'dr. Aminotransferaz enzimleri hem mitokondride hem de sitozol de bulunur.
14

Doku harabiyetinin iareti olarak serum aminotransferaz bulunmas ve miktar kabul edilir. Kalpte MI bulgusu ile serum aspartat aminotransferaz ya da Glutamat oksaloasetat aminotransferaz miktarlar artar. HDL ve LDL miktarlar da kalbin metabolizmas iin nemlidir. Uzam egzersizlerde(yzme,kayak,koma) serbest ya asitleri gerekli toplam enerjinin %70'ini salarlar. Kalp dier dokulardan daha ok oksijen kullanr. Kalp kasnn metabolizmas aerobiktir. Koroner kan akmnn artmas ile kalbin oksijen ihtiyac karlanr. Kalp istirahatte toplam kan hacminin %4'n(200ml/dk) kullanr. Beyin %14, kaslar %20, bbrekler%22, karaci.dal.%27'sini. Koronerler 14ml oksijen/100ml kan, beyinde 6.3ml ok./100ml kan nsan vcudu 250ml/dk oksijen kullanr. Miyokardn bazal oksijen tketimi 2ml/100gr/dk'dir. Fizik aktivite esnasnda bu deer 9ml'dir. Kalbin oksijen tketimini: -miyokardn kaslabilirlii, -miyokardn gerim dzeyi, -kalp atm hz, tarafndan belirlenir. Statik i olan preload da (sistem volm nedeniyle) oksijen tketimi azdr. Dinamik i olan afterload da (sistemin basnc nedeniyle) oksijen tketimi ok daha fazladr. Periferde dokuyu terk eden venz kanda oksijen %13-14 iken kalpte bu oran %4-7 kadardr Miyokard ok az oksijen borcuna girer.
15

Fazla miktarda mitokondri ierir Miyoglobin miktar ok fazladr Esterlememi ya asitleri nemli enerji kaynaklardr Miyokard KH 'a gre lipidleri tercih eder Anaerobik metabolizma miyokard iin nemsizdir Normal artlarda %1, hipokside %10 kadar. ATP miktar izgili kastan farkl deildir(3-6mM/kg taze kas) Miyokard oksitatif enzimler bakmndan ok zengindir Fosfokreatin miktar 5-10 kat azdr Miyokard glikojen deposu azdr Glikoliz ile ilgili enzimler miyokartta daha az aktiftir Oksijen yetersiz ise miyokard performans bozulur Amino asitlerin enerji kayna olarak rol azdr Kalp metabolizmasnda Tiamin, tiroid hormonlar nemli rol oynar skelet kasna gre kalp daha ok oksijen kullanr Glukoliz iskelet kasnda daha fazladr Ya asitleri miyokartta daha ok kullanlr Kalbin metabolizmas MET ile deerlendirilir Bazal artlarda tketilen oksijen miktarna 1 MET denir 1MET=3.6ml/kg/dk oksijen kullanmna denktir

16

KALP SKLUSU
-Kalp siklusu , kalp faaliliyeti esnasnda bir atrium sistolnden onu izleyen atrium sistolne kadar geen sre iindeki tm faaliyetlere denir. -Memeli kalbi iki atrium ve iki ventriklden oluur, -Hem atriumlar hem de ventrikller diastolde dolarlar, -Kalp siklusu 0.8sn olan kalbin frekans 75'tir, -Bir kalp siklusu u safhalar ierir: -Atrium Sistol (0.11sn), -Ventrikl Sistol(0.27sn), -zovolmetrik kaslma faz (0.05sn), -Frlatma Faz(0.22sn), -Ventrikl Diastol (0.53sn), -Protodiastolik faz(0.04sn), -zovolmetrik Geveme Faz(0,08sn), -Hzl dolum safhas(0.11sn), -Yava dolum safhas (0.19sn), Siklus sresi 0.8sn kabul edilen bir kalpte ventrikl sistol 0.27sn, ventrikl diastol sresi ise 0.53sn'dir. Kalp Siklusunda Asenkronite: -Sa atrium sol atriumdan daha abuk uyarlr
17

-Sa atrium sistolu sol atrium sistolnden nce balar -Sol ventrikl sa vent'ten nce uyarlr -Sa vent. sistol soldan sonra balar -Sol vent. frlatma faz sadan sonra balar -Sigmoid kapaklar ekspiryumda senkron kapanmalarna ra men inspiryumda pulmoner kapak daha ge kapanr -Negatif intraplevral basn: -Sa ventrikl fazn uzatr, -Pulmoner damar yatanda direnci azaltr, -Venz dn arttrr, -Bunlar sa ventrikl frlatma faznn uzamasn salar.

KALP KAPAKLARININ GREVLER

-Kan yolunun ynn belirlemek -Kann geldii yere dnmesini engellemek amacyla kalpte iki trl kapakck bulunur. 1)- Atrio-ventrikler kapaklar: -Atriumlarla ventrikller arasnda bulunur, -Her iki endokard ile kapldr, -Sa kalpteki kapakcn ad trikspitdir, -Sol kalpteki kapakcn ad bikspit (mitral)dir, -A-V kapaklar her sistolde kann atriumlara dnn engeller, -Kan darlktan geerken girdap oluturur,
18

-Girdapl ak kapaklarn vent. duvarna yapmay nler -Ventrikllerin izotonik kaslmalar esnasnda kapaklar chordae tendinealer gergin bir ekilde tutarlar. 2)- Aortik ve pulmoner kapaklar: -Bu kapakcklar kalpten kan damarlarda bulunur -Bu kapaklara semilunar veya sigmoid kapak denir -Diyastol esnasnda kann kalbe dnmesini engellerler -Pasif olarak alp kapanrlar -Kapaklar kapal iken yarm ay andrr -Kapaklardan sonra gelen damar ap genilemitir -Girdapl akm kapaklarn arter eperine yapmasn engeller -Girdapl akn iddeti kan ak hz ile doru orantldr -Ak hz arttka kapak akl azalr -Kapaklardaki szdrmazl arantii nodu salar.

Kalp Siklusuna Gre Kapaklarn Pozisyonu yledir: Fonksiyon A-V Sigmoid ....................................................................................................... Atrium Sistol ak kapal Vent.Sist(izomet) kapal kapal ( I.kapan) Vent.sist(frlatm) kapal ak Protodiastolik sa. kapal ak Vent.Diast(izomet) kapal kapal ( II.kapan) Hzl ve Yava Do. ak kapal .......................................................................................................... Kalp Kapaklarna Bal Problemler:
19

Mitral Stenoz(bikspit darl) Mitral Yetmezlik(kapanamama) Sigmoid Kapak Stenozu Sigmoid Kapak Yetmezlii

KALP SESLER
-Kalbin bir siklusu esnasnda kaynan kalbin oluturduu hissedilebilir,duyulabilir ve kaydedilebilir bir takm sesler meydana gelir. -Kalbin fonksiyonlarn, durumu ve pozisyonunu incelemek amacyla drt yntem kullanlr. a) Perkzyon: -Parmakla gs duvarna vurmak suretiyle kalbin muayene edilmesidir.Parmak vurularyla kan ses kalp ve dier i organlarn snrlarnn belirlenmesinde kullanlr. -Teleradyoram ekspiryumda ve diastolde alnr. b) Palpasyon: -El ayas 4-5. nterkostale konursa sternumun sol kenar ile meme izgisi hizasnda bir vurum duyulabilmesi iin yaplan giriimdir. -Kalp vurumlarnn gs zerinden gzle muayenesine de nspeksiyon denir. c) Oskltasyon: -Kalbin oluturduu sesleri stetoskop veya fonandoskop gibi cihazlar yardmyla gs zerindeki belli odaklardan kalp seslerinin dinlenilmesidir. -Kalp seslerinden ilk defa Harvey bahsetmi ve Laenec (1819) de tbbi nemini izaha almtr. d) EKG: -Kalbin bir siklusu esnasnda kalpte meydana gelen elektrofizyolojik deiikliklere EKG denir.
20

Kalp Seslerinin Odaklar: -Kalp seslerinin gs zerinden dinlenebildii drt odak mevcuttur. a) Aorta oda b) Pulmoner odak c) Trikspit oda d) Mitral odak -Normal bir kalp siklusu esnasnda kayna kalp olan drt adet ses meydana gelir. lk iki ses kuvvetli, duyulabilir zelliktedir. Dier iki sesten birincisi bazen duyulabilir, drdnc ses ise duyulamayp sadece zel aletler yardmyla kaydedilebilir. Bunlarla birlikte indirekt arteriyel kan basnc lm esnasnda duyulan korotkoff seslerinin kayna da yine kalptir. Birinci Kalp Sesi: -Ventrikl sistol ile balar -zometrik kaslma ve frlatma safhasnn bir ksmnda duyulur -Tok, donuk ve uzun srelidir, -Sresi 0.18 saniyedir, -Elektrokardioramn Q dalgasndan sonra balar, -Birinci sesi kapak ve kassal faktrler oluturur, -A-Vlerin fonksiyonlarnn testini salarlar, -Mitral kapak fonksiyonu en iyi apekste dinlenir, -Trikspit kapak fonksiyonu en iyi p.enciformiste. dinlenir, -Sesin iddeti izometrik kaslma safhasndaki intraventrikler basncn deerine baldr. kinci Kalp Sesi: -Ventrikl sistol sonu ile balar, -Diyastoln izometrik geveme faznn banda duyulur, -Birinci sese gre frekans yksek, ksa ve tizdir, -Sresi 0.10 saniyedir, -Elektrokardioramn T dalgasnn sonuna rastlar, -Ses, sigmoid kapaklar tarafndan oluturulur -Sesler, aortik ve pulmoner odaklardan iyi dinlenir,
21

-Genlerde aorta odak sesi daha iddetlidir, -Basncn artmas sesin iddetini artrr, -1ve 2.seslerin balanglar arasndaki sre vent. Sistoln, -kinci sesin bitimi ile birinci sesin balangc arasndaki sre ise vent. Diastol sresini ifade eder. nc Kalp Sesi: -kinci sesten 0.12-0.58 sn sonra duyulur, -ok zayf bir sestir, -Vent.diastolnn hzl dolum safhasnda duyulur, -Sesin kayna belli deildir, -Kolaylkla duyulamaz, -Bu ses her zaman herkeste duyulmaz, -En iyi sol tarafa yatar pozisyonda, apexte duyulur, -Kassal aktivite, karna basn yapma ve venz dnn artt durumlarda daha duyulur. Drdnc Kalp Sesi :(orikler ses) -Bu ses duyulmaz, -zel cihazlarla yazdrlabilir, -Atrium sistol titreimlerinden kaynaklanr, -Birinci sesten 0.1sn nce meydana gelir, -A-V ileti uzadnda, -Komple dal blokunda, -Ventrikl kaslmasnn atrium kaslmasn takip etmedii durumlarda, drdnc ses fonokardiograf ile yazdrlabilir. Kapak Lezyonlarna Bal Anormal Kalp Sesleri: -Normal olmayan kalp seslerine frm(murmur,souffle)denir, -Sistolde veya diastolde meydana gelir, -Olu yerine gre isim alr, -Ateli romatizma veya sifiliz kapak lezyonlarna neden olur, -Kapaklarn daralmasna stenoz(darlk) denir, -Kapaklarn kapanamamasna da yetmezlik(regurgitasyon) denir. -Stenoz ve yetmezlikte de frm oluur, frm Oluturan Nedenler; -Kapak yetmezliklerinde, -Aorta stenozunda,
22

-Girdapl akmda, -Anemide, -Egzersizde, duyulurlar. Mitral Stenoz; -Mitral kapak darlnn addr, -Atriumdan ventrikle doluta frm oluur, -Meydana gelen frm diastoliktir. Mtral Yetmezlik;(regurgitation), -Mitral kapan kapanamamas sonucu oluur, -Sol vent'den kann aortaya pompalanmas esnasnda olur -Kan vent'den atriuma geri kaarak frm oluturur, -Meydana gelen frm diastoliktir. Aorta kapa Stenozu; -Aorta kapa darldr, -Frlatlan kan aorta darlnda frm oluturur, -Meydana gelen frm sistoliktir. Aorta Kapa Yetmezlii; -Aorta kapann iyi kapanamamasdr, -Periferik damar direnciyle kan vent'e dnmek ister, -Aorta kapa yetmezlii nedeniyle kan vent'e geer, -Meydana gelen frm diastoliktir.

ELEKTROKARDORAF = EKG
-Kalbin bir siklusu esnasnda kalp dokusunda meydana gelen elektrofizyolojik olaylara denir, -EKG, elektrokardioraf, elektrokardioram, elektrokardiorafi kavramlarn ifade eder, -Aksiyon akmlar ilk defa Galvani ve Volta tarafndan tesbit edildi, -Galvani, torpido balnn elektrik organ aracl ile kurbaa kalbini uyard(1791)
23

-Kalbin elektrik aktivitesi il defa Klliker ve J.Mller tarafndan gsterildi(1856), -Marchant, kurbaa kalbinde aksiyon potansiyeli elde etti(1872), -Waller, Bayliss ve Starling kalp AP elde ederek analiz ettiler(1887,1892), -Hollandal fizyolo Einthoven kendi icadettii galvanometre ile kalp aksiyon akmlarn kaydetti(1903), -Daha sonra Lewis, Wiers ve Wilson klinik ve deneysel aratrmalarla EKGnin temel ilkeleri oluturuldu, -Samotloff elde ettii aksiyon akmlarna Elektroram ismini verdi(1910), -Uluslararas nomenklatre Eintovenin Elektrokardioram terimi girmitir, -EKG, kayt tekniklerinin gelitirilmesiyle bugnki halini ald, -Bir EKG trasesi P,QRS,T dalgalarndan meydana gelir, -Bazen Tden sonra U dalgas meydana gelebilir, -Presistol kelimesinin birinci harfi P kullanlarak ilk dalga isimlendirilmi, dier harfler alfabetik olarak sralanmtr, -Standart bir EKG eldesi iin temel iki derivasyon kullanlr: I. II. Bipolar Derivasyonlar, nipolar Derivasyonlar,

-Bipolar derivasyonlarda teorik temel, iki elektrod arasndaki potansiyellerin ya cebirsel toplamlarnn kayd ya da farklarnn kayd, eklindedir, -nipolar derivasyonlar ise, aktif elektrodun bulunduu blgenin potansiyellerinin tamamnn kaydedildii, referans elektrodun bulunduu blgenin potansiyelinin sfra indirgendii durumu ifade eder, -Bipolar derivasyonlar, bipolar ekstremite derivas. Veya standart Einthoven geni gibi isimle anlan der'dan meydana gelir,
24

-nipolar derivasyonlar, goldberger santral terminali ve prekordial gs derivasyonlarndan meydana gelir, -Standart bir EKG kaydnda 12 adet derivasyon bulunur, -Derivasyonlara gre dalgalarn biimleri farkllklar gstermesine ramen P dalgas atriumlarn, QRS ve T ventrikllerin elektriksel faaliyetlerini yanstr, -Bazen olusa da, U dalgas da ventrikl kaynakldr, P Dalgas: -Atrium depolarizasyonuna ait bir dalgadr, -Nisbeten yava hzda meydana gelir, -Dalga amplitdleri 2-2,5mm(0.2-0.25mv) civarndadr, -Dalga sresi 0.07-0.12 sndir, -Repolarizasyonu QRS iine karmtr, -DIII, aVL, V1 ve V2 derivasyonlarda difazik veya negatif olabilir, -aVRde herzaman negatiftir, -P dalgasnn ekil, yn ve saysndaki deiiklikler, atriumlarn fonksiyonlarndaki durumu yanstr, PQ veya PR Aral: -P dalgasnn balangcndan QRSinbalangcna kadar geen sreyi ifade eder, -Bu interval SAdan kalkan impulslarn ventrikllere iletilme sresini gsterir(AVT), -PR intervali 0.12-0.20sndir, -PRnin sresinin uzamas iletinin yavaladn, ksalmas ise iletimin normal olmayan yoldan ventrikllere geldiini anlatr, -Wolf-Parkinson-White ve Lown-Ganong-Levine sendromlarnda PQ intervali ksadr,
25

Q Dalgas: -ok kk ilk negatif entiktir, -Baz derivasyonlarda bulunmayabilir, -Qnun olmamas patolojik deildir, -Qnun derin ve sresinin 0.03snyi amas patolojiktir, -Bu durum geirilmi bir MI bulgusunu gsterir, QRS Kompkleksi: -Ventrikllerin depolarizasyonunu temsil eder, -EKGde en yksek pozitif dalgadr, -Bipolar ekstremite derivasyonlarnda amplitd 5-20mm(0.5-2.0mv) arasndadr, -Prekordial gs derivasyonlarnda amplitd 2-22mm arasnda deiir, -Rnin amplitd elektriksel eksenin ynne baldr, -QRSin sresi 0.05-0.10sn dir, -QRSin sresinin 0.11snyi amas patolojiktir, -aVFde R dalgasnn 20mmden, aVLde 13mmden fazla olmas patolojik kabul edilir, -QRS sresinin uzamas iletinin ventrikllerde anormal bir yol izlediini gsterir, ST Segmenti: -QRSin bitiminden T dalgasnn balangcna kadar olan ksmdr, -Veya ventrikl depolarizasyonunun tamamlanmasndan repolarizasyonun balangcna kadar olan blmdr, -ST segmenti izoelektrik hat zerindedir, -STnin DI.II.IIIte 1mmden fazla sapmas patolojiktir, -STnin nipolar drivasyonlarda 2mmden fazla sapmas patolojiktir,
26

-STnin ykselmesi veya kmesi; -Miyokard iskemisi -Perikardit, -Hipokalemi, gibi durumlarda meydana gelir, -ST segmenti lezyon akmlar nedeniyle normal dzeyinden sapar, -STnin sresi 0.13-0.15sn/70atm, 0.10-0.13sn/75atm arasndadr, -S ile Tnin birletii noktaya J Noktas denir, T Dalgas: -Normalde yava bir hzda oluur, -Ventrikllerin repolarizasyonunu temsil eder, -Tnin sresi 0.20 sndir, -Bipolar derivasyonlarda amplitd 1-5mm arasndadr, -Tnin bipolar derivasyonlarda 1mmden kk 5mmden byk olmas, gs der.da 11mmden yksek olmas patolojiktir, -T dalgas anomalileri u nedenlerle oluur; -Enfeksiyon, -Beslenme bozukluklar, -Toksik faktrler, -Elektrolit imbalans, -Bipolar ve nipolar ekstremite derivasyonlar frontal, prekordiyal derivasyonlar horizontal aksiyon akmlarn kaydederler, -Bipolar ekstremite derivasyonlar; aritmi tansnda, -Unipolar ekstremite derivasyonlar; gs iinde kalbin duru tayininde, Arka duvar enfarktslerinde, Hipertrofi tanlarnda faydalanlr, -Prekordiyal gs derivasyonlar; Dal bloklarnda, n duvar enfarktslerinde, Hipertrofi tanlarnda yardmc olur, -Standart bir EKG ekiminde 12 derivasyon mutlaka alnmaldr,
27

-Standart bir EKG eldesinde u parametrelere baklmaldr, -Kalbin dakika atm says=nabz, -Ritmisite, -Kardiyak aks=eksen(-30, +110), -Miyokardiyal Enfarkts(MI), -Miyokard hipertrofisi, -Atrial hipertrofi V1 derivasyonundan tesbit edilir, -Sa atrium hipertrofisi Pnin bifazik ilk dalgas, -Sol atrum hipertrofisi ise Pnin bifazik ikinci dalgas ile tesbit edilir, -Ventrikler hipertrofi de gs derivasyonlarndan belirlenir, -Sa vent hipertrofisi V1 de ; Rnin Sten byk olmas, Rnin V6ya kadar giderek klmesi, QRSin geni olmas, bulgular ile tesbit edilir, -Sol ventrikl hipertrofisi ise; V1in Si ile V5in R toplam 35mmyi amas, Sol eksen sapmasnn olmas, Tnin ters dnm olmas, bulgular ile tesbit edilir, -Aritmi; kalbin otonom ritminin bozulmas durumudur, -Bradikardi; kalp atm saysnn 60/dk ve aa deerleridir, -Taikardi; kalp atm saysnn 100/dk ve yukar deerleridir, -dioventrikler ritm; AV veye His demeti bloku nedeniyle ventrikllerin 15-45atm/dk lk ritimleridir, -Ekstrasistol; buna prematre vuru veya ektopik vuru da denir, -Ritmik bir kalbin herhangi bir nedenle uyarlmas sonucu srad meydana gelen sistollere denir, -Kalbin ok hzl aritmileri flutter ve fibrilasyondur,
28

-Flutter kalbin 200-300atm/dk alt durumdur, -Atrial ve ventrikler flutter meydana gelebilir, -Atriumlalrla ventrikller 2:1 veya 3:1 oranyla alrlar, -Fibrilasyon kalbin 300-500atm/dk almas halidir, -Atrial ve ventrikler fibrilasyon meydana gelebilir, -Ventrikler fibrilasyon genellikle geri dnmszdr, Endokaviter Elektrokardiorafi -Kateterizasyon aracliyle yaplabilir, -Sa veya sol kalp kateterizasyonlaryla atrial ve ventrikler elektrofizyolojik fonksiyonlar incelenebilir, -letinin hz ve srelerinin; atrial ve -Ventrikler miyokard da, -His demetlerinde, -Purkinje liflerinde, tayin edilmesi amacyla kullanlr, His Demeti Elektroram -Sa kalp kateterizasyonu ile elde edilir, -EKG ile simltan kaydedilir, -AVler aktive olduunda veya, -His demeti iletisi esnasnda bir takm sapmalar kaydedilir, -Bu yntem kalp bloku bulunan hastalarda uygulanr, Vektrkardiorafi -Kalpte SAdan kan uyartnn kalpte oluturduu depolarizasyonla meydana gelen elektromotor kuvvetlerin bilekesine denir, -Kalbin elektriksel aksn dorudan veren cihazlara vektrkardioraf denir, -Vektrkardioraflar DIi apsis, DIII ise ordinat olarak kullanr,
29

-Bu cihazlar P,QRS,T dalgalarn anlatan iie dalga izdirirler, -Vektrlerin yn ve byklk lmlerini bu cihazlar daha hassas yapar, -Vektrn ucu elektromotor kuvvetin ynn, -Vektrn uzunluu da emkin voltajn gsterir, -Tm derivasyonlara ait bulgular simltan olarak elde edilir, -Vektrkardioraflarla kalsin elektriksel vektr tesbit edilir, -Elektrofizyolojik vektr anatomik vektre uyar, -letim anomalileri daha iyi tanmlanabilir, -EKG dalgalarnn yn ve byklklerini u faktrler belirler, -Kalbin pozisyonu, -Sa ve sol kalbin nisbi byklkleri, -Sa ve sol kalpteki ileti farkllklar, -Kalbin elektriksel aks iki trldr, I.Enstantane elektriksel aks, II.Ortalama elektriksel aks, -Enstantane elektriksel aks anlk kardiyak vektrdr, -Bir kalp devriminin herhangi bir anndaki tm akslarn elektromotor kuvvetlerinin cebirsel toplamlarn temsil eden vektr anlk elektriksel aks oluturur, -Miyokard kalnlklar farkl olduundan endokarddan epikarda iletinin yaylmas esnasnda, muhtelif yn ve byklkte anlk elektriksel akslar meydana gelir, -Ortalama elektriksel aks ise QRS, T veya P dalgalarna ait anlk elektriksel akslarn ortalamas, ort. elektriksel aks verir, -Ort.Elektriksel aks genellikle QRSten hesaplanr, -Kalbin elektriksel aks denince QRSe ait ortalama elektriksel aks anlalr, -Ortalama elektriksel aks QRS eklinde gsterilir, -Ort.elektriksel aks Einthoven geni metodu ile de hesaplanabilir, -Bu metod ile bipolar ektremite derivasyonlar kullanlr,

30

Ekokardiorafi -Ultrases kullanlarak yaplan kalp muayene metodudur, -Farkl younluklarn, yansma farklar kullanlarak oluturulan grntleme yntemidir, -Yansyan dalgalarn elektronik sinyallere dntrlmesi ilemine iine ekokardioram denir, -Perikard svsnn zellikleri , -Kapak fonksiyonlar, -Kalp boluklarnn hacmi, -Ventrikl miyokardnn akinezi, diskinezi gibi anomalileri, -Lezyonlarn tesbiti, -Konjenital kalp hastalklarnn tans gibi pek ok ama iin ekokardiorafik yntemler kullanlr. Ballistokardiorafi -Kalp faaliyetlerinin periferden tesbitine yarar, -Srtst yatan bir kimsenin ayak parmaklarndan elde edilir, -Kalp kasnn gcn verir, -Ballistokardioram pozitif HJLN ve negatif IKMO harfleriyle belirtilen dalgalardan meydana gelir, -zoelektrik hattn zerindeki eriler akn baa doru, altndaki eriler ise akn ayaklara doru olan etkisiyle olutuu kabul edilir, -u faktrler ballistokardioram olutururlar -Ventrikler sistol esnasnda afterload nedeniyle kalbin geri tepmesi, -Ventrikler sistol sonunda aortada kann sktrlmas.

EGZERSZDE KARDOVASKLER SSTEM

Kardiovaskler sistem iki ana unsurdan oluur: 1) Kan, 2) Kalp ve Dolam Sistemi. Egzersizde Kan; -Egzersiz hemokonsantrasyona neden olur,

31

-Kanda eritrosit, ve plazma proteinlari artar, -Hemoglobin miktar az da olsa artar, -Kapiller yatak sv filtrasyon hz artar, -ntravaskler volmde kk artlar grlebilir, -Girdapl akm ve izgili kaslar homolize neden olur, -Lkosit says her zaman artar, -Ksa sreli egzlerde lenfosit ve monosit artar, -Uzun egzlerde ntrofil artar, -Granlositlerin artndan kortizol sorumlu tutulur, -Youn egzlerden sonra trombositler %14-26 artar, -Sempatik tonusun artmas kan glukoz unu arttrr, -Uzun, youn egz kan eker dzeyini azaltabilir, -Kan laktat youn efordan sonra artar(antrene), -Kan pHs max i kapnin %50sine kadar deimez, -Gl yklenmeler pHy aside kaydrr, -Laktik asit art metabolik asidoza neden olur, -Akut egz kann phtlama hzn arttrr, -Faktr VIInin artmasyla phtlama zaman ksalr, -Phtlama zaman birka saat iinde normale dner, -Fibrinolitik aktiviteyi egz akut olarak artrr, -Egz iddet ve sresi arttka fibr aktivite de artar, -Egz den birka saat sonra normale dner, -Egz oksihemoglobin dissosiasyon erisini saa kaydrr,
32

-Haldan ve Bohr Etkisi nedeniyle Hbnin kaslara verdii oksijen miktar artar, -Mukavamatilerde 2-3 DPG miktar artar, -2,3 DPG Hbnin oksijene afinitesini azaltr, -Youn egz trigliserid miktarn azaltr, -Youn egz HDLyi artrrken LDLyi azaltr, -Mukavemetilerde HDL dzeyleri yksektir, -Egzersiz proramlarna bal olarak anemi geliebilir, -Aneminin olumasnda pek ok faktr rol oynayabilir, -Uzun latent devrelerden sonra yaplan egz, -Her gn yaplan submaks egz, -Uzun sreli yaplan ar egz, -Ani arlatrlan antrenman, -Egz ve kiiye bal olarak deien sv sekresyon hz, -Sv sek hzna bal olarak kaybedilen demir miktar, -Beslenme dengesizlii veya yetersizlii, -Egz iin uygun olmayan giyim kuam, -Egz iin seilen uygun olmayan zaman dilimi, -Rastgele ila kullanm . -Hb dzeyini belirleyen demir miktarn u faktrler etkiler: -Alnan demir ile kaybedilen demir deki dengesizlik, -Hemokromatozis, -Byme, gebelik, laktasyon ve reglin etkisi,
33

-Serum ferritin dzeylerinin azl, -Uygun olmayan diyet, -GKte malabsorbsiyon, -Ter, idrar, fees ve tkrkte artm demir kayb, Aneminin genel etkileri ise yle sralanabilir: -Kardiorespiratuvar fonksiyonlar zerinde etkilidir, -Dispne ve hava al, -arpnt, -Taikardi, -Kardiyak hipertrofi, -Ak murmuru, -Soluk saysnda art, -Baars, -Tinnitus, -Souk hissi, -Kolay yorulma,

EGZERSZDE KALP ve DOLAIM -Kassal egzersize kalp - dolam sistemi akut ve kronik yantlar verir, -Kalp vcudun pasif ve aktif her annda oksijenasyonu salar, -Kalp ve dolam sistemi bir takm faktrlere bal cevaplar verir, -Ya, -Cinsiyet,
34

-Vcut postr, -ntravaskler sv hacmi, -ahsn kondisyon durumu. -Kalp atm says atm vol ile kalp debisini belirler, -skelet kaslarna istt e %15-20 kan gnderilir, -skelet kaslarna egzde %80-88 orannda kan gnderilir, -Egz ile birlikte arteriovenz oksijen fark da artar, -Non-antrene insanlarda SV:70ml, HR:80atm, CO:5.6litre, -Sporcularda SV:160ml, HR:190atm, CO:30.4litre, -Mukavemetilerde max dk vol, O kullanm yksektir, -Aerobik kapasitenin ykseklii SVnin artmasn salar, -SVnin artmas ise miyokardn poz inote baldr, -Kalp atm says ile O kullanm arasnda iliki vardr, -Maks VO sporcularda 5.2lt/dk, dier 3.5lt/dk, -Ayn i dzeyinde nabz sporcularda en az artar, -stirahat nabz sporcularda diktr, -Egz kalp atm saysn artrr, -Kalp atm saysn u faktrler etkiler: -Ya, cinsiyet -Vcut pozisyonu, -Kardiorespiratuvar kondisyon dzeyi, -Fizik ve duysal stressrler, -evre faktrleri(souk, scak vs), -Yeni doanda nabz 130atm/dk, -Bayanlarda erkeklere gre 5-10atm/dk yksektir, -Max nabz=220-Ya 10 ile hesaplanr, -Maks nabz=0.70(220-Ya) ile de hesaplanr.
35

-Egz koroner kan akm miyokardn iiyle orantl olarak artar, -Koroner kan akm 4-5 kat artabilir, -Kor kan akmn nronal ve metabolik faktrler artrr, -PVRnin dmesi kardiyak debiyi artrr, -Egz sempatoadrenal aktiviteyi artrr, -Her insan tipinin, yann, sporunun ve antre kalbine sahibolur, -Sporcu kalbi; spor ya ve antre younluuna baldr, -Sporcu kalbi maraton, bisiklet, kayak ta ileri derecede mey gelir, -Sporcu kalbi ift tarafl volmle yklenir, -Sa atrium basncnn dkl kardiyak debiyi artrr, -Kalp bykl maks 500gr kadar olabilir, -Srekli yaplan ar egz kalp boluklarn bytr, -Bisiklet, gre, maratondaki dinamik venti sa vent hipertrofisi, -Sporcu EKGsinde u deiiklikler grlebilir; -Sinzal bradikardi, -Sinizal aritmi, -Nadir de olsa atrial taiaritmi, -A-V blok, -ST segmentinde ykselme, -P, QRS ve T amplitdlerinde artma, -PQ uzamas(0.21sn), -Eksen sapmalar, -Ekstrasistoller, -Respiratuvar aritmi, -Sporcunun fizyo snrlar aan antda (srantrenman) ise; -Sk ekstrasistoller, -Ar sinzal aritmiler, -ST kmesi, -QRS amplitdnde ani dler meydana gelirler.
36

Egzersizin Dolam Sistemine Kronik Etkisi -Maks VO artar, (45-50ml/kg/dk, 75-80ml/kg/dk) -Kardiyak debi artar(42lit/dk) -Kan basncnda ok az ykselme, -Efor sonras toparlanma sresinde ksalma, -Aktif ve inaktif doku perfzyonunda dzen, -skelet kas kapiller yatakta art, -Mitokondri ve oksitatif enzim miktarlarnda art, -Egzersizle birlikte periferik diren der, -Venz dn artar, -Diastolik basn der, -Egzersiz tipi ve postr kan basncn farkl etkiler: -Ayakta hareketsiz uzun sreli duru: -Alt ekstde kan gllenir, -Kapiller basn artar, -Filtrasyon artar, -Venz dn azalr, -SV ve CO azalr, -Sistemik arteriyel basn der, -leri safhada baylma grlr. -zometrik bir Egzersizde ; -Kalp atm says artar, -Vagal tonus azalr, -Sistolik, diastolik basn artar, -Kas kan akm azalr, -Periferik diren artar, -Nabz basnc fazla deimez, -Kortex, limbik sistem, hipotalamus vb etkilenir -Sempatik tonus artar. -zotonik bir Egzersizde; -Kalp ritmi artar, -Vagal tonus azalr, -Venz dn artar, -SV ve CO artar, -Kaslarda vazodilatasyon, -Kas kan debisinde artma, -PVR de deiiklik olmaz, -Nabz basnc artar,
37

-Sistolik basn artar, -Diastolik basn deimez, Sempatik tonus artar, -Hafif ve Orta Dereceli bir Egzersizde; -Koroner kan akm artar, -Sistemik kan akm artar, -Aktif kas kan akm artar, -Beyin kan akm deimez, -Bbrek ve dalak kan akm azalr. -Ar Egzersizlerde ise; -naktif kas kan akm byk oranda azalr, -Respiratuvar alkaloz ve hiperventilasyon olur, -Bunlara bal olarak beyin kan akm azalabilir, -Balangta deri kan akm azalrken sonra artar -Youn egz kardiovaskler dinamii mbalaal etkiler. Sporda Ergojenikler: Ergojenik ajanlar(doping maddeleri) sporda; -performans, -hz, -reaksiyon zamann, -dayankllk sresini, iyiletirmek amacyla kullanlan organik yada inorganik maddelerdir. - Sporcularn birbirlerine stnlkleri; -farmakolojik, -biyokimyasal, -besinsel(kh,su,min,vit), -fizyolojik(aksiyon,kan,kondisyon), -psikolojik(hipnoz,ikna), -mekanik(egz mak, elbise,eviklik, muk e), gibi etkenler sebebiyle salanabilir. Ergojenikler u amalar yakalamak iin kullanlmaktadr: -Kalbi ve dfolam sistemini etkilemeleri, -Solunum merkezini etkilemeleri, -Kontraktil elemanlar dorudan etkilemeleri, -Kas kaslmas ve dier fonk zerine MSSin inhibisyonunun antagonize edilmesi, -Kas kaslmasna ilave yakt salamas, -Yorgunluk rnlerine, kar etkileri,
38

IOC doping maddelerini snfta toplamtr; I.Uyarclar, narkotikler,anabolik steroidler, Beta blokerler, diretikler, II.Kan ve kan rnleri, III.Alkol, lokal steroidler, kortikosteroidler -Doping listesine girsin, girmesin performans arttran her madde spor dnyasnda kullanlmamaldr, -Ne pahasna olursa olsun kazanma felsefesi doru deildir, -Spor msabakalarnda her sporcu katksz,desteksiz sadece bizzat kendisinin yapabileceklerini ortaya koymal. Gncel Kullanm Olan Ergojenikler: -Alkol, -Aspartik asit tuzlar, -Byme hormonu, -Demir, -Diretikler, -Fenil alanin, -Ginseng, -nslin, -Kafein -Karnitin, -ATP ve CP -Oksijen -Oktakosanol, -Pangamik asit(B15) -Bikarbonat(alkali alm),

-Uygun bir diyet ile kullanlan Anabolik steroidler; -Yasz vcut ktlesini arttrr, -Aerobik g ve kas egz kapasitesi artmaz, -Karacier, kardiovaskler, reme sistemleri ve ruhsal ynden kt etki, -Herkeste ayn benzer etki, oluturmazlar, -Bu steroidler; -Oksimetolon -Metiltestosteron, -Methandrostenelon, -Stanazolol, -Norethandrolondr.

EN GVENL, ZARARSIZ PERFORMANS KAZANMANIN YOLU ANTRENMANDIR

39

YER EKM, HPOBARK ve HPERBARK ORTAMLARDA KARDOVASKLER HOMEOSTAZ

A)-Yer ekimi Akselerasyon kanunu ; bir cisim, sabit bir kuvvet tarafndan etkilendii zaman akselerasyon, cismin ktlesi ile ters, tatbik edilen kuvvet ile doru orantldr. Bu kanun ataleti yenen kuvvetleri kapsar. Akselerasyon kuvvetleri cisimlerin arlklarnn deimesine neden olur. Hz birim zamanda alnan yola denir. Velosite ise hareketin yn ve bu hareketin bykln ifade eder. Hem hz hem de yn belirtilir. Hz insan vcudu zerinde ciddi sorunlar oluturmaz. Ancak ufki( linear) uu esnasnda eki, dal , dn gibi hareket biimleri esnasnda insan vcudu ok problemler yaayabilir. Dnya gne etrafnda 18 mil /sn bir hzla dnmesine ramen insanolu bu hz altnda hibir fizyolojik problem yaamaz .

Akselerasyon(hzlandrma ) ve eitleri Hzlandrma (acceleration) ise birim zamanda ortaya kan velosite deiiklii olarak bu da etki-tepki kanunu ile aklanr. Hzlarn deitirebilen tm aralarn hzlarnn artmas halinde geriye doru hzlarnn azalmas halinde ileri doru bir tepkinin olumas kanlmazdr. Hareketlerin yn, hz ve biimleri deitiine gre akselerasyonun bu faktrlere bal olarak tipi bulunur.

40

a) Dorusal (linear) Akselerasyon : Hareketin yn sabit kalmak zere hzda veya azalma eklinde bir deiiklik sonucu meydana gelir. b)Dairesel (radial) Akselerasyon : Hareketin hz sabit kalmak zere, ynde meydana gelen bir deiim oluturur. c)Asal (angular) akselerasyon : Hem yn hem de hzn deimesiyle meydana gelir diye tarif edilir. Yn ve hz deitii zaman akselerasyon meydana gelir. Bir hareket biiminde velosite yoksa akselerasyon yoktur. Akselerasyonun birimi feet/sn2dir. 1687de Newton hareket ile ilgili koyduu fizik kanunlaryla akselerasyon izah edilir. Bir hareket esnasnda hzlanmann ynne ters bir tepki meydana gelir ki bu etki G(ci) kavram iinde incelenir. Akselerasyon birimi G (ci)dir. 1G bir cismi yeryzne eken yerekimi kuvvetidir. Akselerometre denilen aletlerle llr. Bu kuvvet bir cismin 32,2 feet/sn2 hzlanmasna neden olur. Bir cismin akselerasyonun bu standart akselerasyona oran G kuvvetini verir. Bu uucu personel 96 feet/sn2lik bir akselerasyona uram ise 3Glik kuvvete maruz kalmtr. Hava tatlarnn modellerine ve teknik yeteneklerine bal olarak yapabildikleri maksimum hz ve birim zamandaki hzlanabilme yetenekleriyle iinde bulunan uucu personelin kiilere gre farkllk gstermesine ramen etkilenmemesi mmkn deildir. Hayati fonksiyonlar (dolam, solunum sistemi) zerine yer ekiminin zaten bir etkisi bulunmaktadr. Hzn yer ekimine ilave etkisiyle uucu personel problemleri daha da artmaktadr. Ayakta hareketsiz duran bir kimsenin ayaklarndaki atardamar basnc 180-200 mmHg , toplar damardaki basnc ise 85-90mmHgdr.
41

Ayn kiinin ayaklarnda 500 ml kadar kan gllenmesi sonucu kalbin debisi %40 orannda azalr. Beyin kan akm yatar durumda iken akan miktarnn %60indan daha azalmas o kiide serebral ilemi belirtileri meydana gelmeye balar. Basit olarak bilin kaybnn meydana gelmesi olasdr. Yerekimi akcier dolamn da etkiler. Dik dururken akcierlerin st ksm (zone 1) yrek hizasnn olduka zerinde iken akcier taban yrekle ayn seviyede veya daha aada yer alr. Bu nedenle akcierlerin tepeden tabanan var olan basn fark hava tatlar iin de seyir esnasnda deiik uu zelliklerine bal olarak akcier kapiller- alveol basncndaki dengenin bozulmas da ok ciddi sonular dourabilecek zellikte bir problemdir. Hava tatlarnn ani-k seyirleri durumunda su iinde dalgcn 20 m derinlikten yukarya kontrolsuz knda maruz kalnan dekompresyon (vurgun) deniz seviyesinden 8500mye ykselen uaktaki personelin yzyze gelecei dekompresyon ayndr. Dekompresyon solunum fonksiyonu vastasyla meydana gelen bir rahatszlktr.

B)-Hipobarik Ortam: -Kardiovaskler sistem evre faktrlerinin zelliklerine gre davranr, -Dk basn (hipobari) ortamnda farkl, -Yksek basn(hiperbari) ta vcut dinamii farkldr, -Doal hipobarik ortam deniz seviyesinden yksee kldka, -Doal hiperbarik ortam deniz seviyesinden aaya inildike, -Dnyay eviren kuak e ayrlr; 1)Fizyolojik kuak; -Salt yaanr fiz kuak 10.000 feettir, -Bu blgenin atm basnc sal tehdit etmez, -Bu kuaa ini klarda, sinslerde hafif skntlar yaanabilir, -Skntlar nemli boyutlarda deildir,
42

2)Fizyolojik olarak yetersiz kuak; -Bu tabaka 10.000-50.000 feet araln kapsar, -Yer kabuundan uzaklatka 0 lineer olarak azalr, -Bu kuak hipobarik hipoksi koullarn ierir, -nemli fizyolojik sorunlar bu kuakta yaanr, -10.000 feetin zerindeki seyahatlerde Oye ihtiya vardr, -Bu kuakta vuctta bulunan gazlar ciddi rahatszlk oluturur, -ikayetler 18.000 feette balar, -Ykseklik arttka salk problemleri artarak devam eder, -35.000 feetteki normal %100 O kullanm sfr mye uyar, -Bu ykseklikte nlem alnmamas 30-60sn iinde uur kaybna, -50.000 feette her durumda ksa zamanda uur kayb mey gelir -Bu kuan ok souk olmas(-40,-85C) ayrca bir problemdir, 3)Uzay dengi kuak; -50.000 feetten sonra balar, -Hipobarik hipoksinin en ciddi bulgular burada yaanr, -Bu kuakta hem hipobariden hem de hipoksiden korunmaldr -Radyasyon bu kuakta vcut svlarnn kaynamasna neden olu -Vcut svlarnn kaynama noktas 63.500 feet kabul edilir. -Atmosferin yaanabilir ykseklii olan 10.000feette; -760mmHg ak hava basnc, -Oksijen %21, -Karbondioksit ve dier gazlar %1, -Azot %78, -Su buhar %1-2 oranlarnda bulunur, -Bu normal kompozisyonu sanayi ve yerleim merk deitirir,
43

-Karbondioksit, -Karbonmonoksit, -Slfrdioksit, -Nitrojendioksit -Nitrikoksit , gibi gazlarn oranlarnda nemli deiiklikler meydana gelir. -Troposfer iinde canlln devam edebilmesi mevcut gazlarn hacim, basn ve s gibi parametreleri ne karan gaz kanunlarnn kurallar iinde salanabilir. -Konuyla ilikili gaz kanunlar olarak unlar saylabilir; -Dalton kanunu -Boyle Kanunu -Gaz diffzyon kanunu -Avagadro kanunu -Charles kanunu -Henry kanunu -Hipobarik ortamda canlln devam iin homeostazisin salanamad durumlarda mey gelen hava embolizmi ciddi salk sorunlarna neden olur. -Gz damarlarnn tkanmasna bal grme kayb, -Beyin damarlarnn tkanmasna bal feller, -Deride karncalanma, uyuukluk, -Eklemlerdeki gaz basncnn etkisiyle mey gelen arlar, -Akcier damarlarnn tkanmasyla gste yanma, kuru ksrkve morarma ortaya kar, -Kan iinde gaz kabarcklarnn olumasyle vcudun her yerinde emboli oluabilir. Hipobarik hipoksik ortamlar u zellikleri tarlar: -Kozmik nlar, -Farkl elektriksel polarite, -eitli aerosoller, -Youn UV nlar. -ok souk bir s(ort -60C). Bunlarla beraber;
44

-Farkl scaklklarn etkileri, -Hz ve hzlanmann etkileri, -Dekompresyon -Alak, orta ve yksek irtifann yksekliklere zel dier etkileri gibi faktrler altnda kardiovaskler sistemi meydana getiren elemanlar dorudan etkilenirler. Hipobarik Hipoksinin Kan Parametrelerine Etkisi -Yksekte sv kayb arttndan total kan hacmi azalr, -Sv kayb kan hcrelerinin oranlarn deitirir, -Eritrosit konsantrasyonu(%hct) rlatif olarak artar, -Kanda 2,3DPG miktar artar, - Kan yapmn salayan hormonlarn sentezi artar, C)-Hiperbarik Ortam -Sualt sporlarnda yada basnl kabinlerde yksek basnca maruziyet insan basn, gazlar ve kaldrma kuvvetle ri dorudan etkilerler, -Dal fiziinde gazlarla ilgili kanunlar; -Boyle-Mariotte -Dalton, -Henry, -Arimeddir, -Ak hava basncna gre daha yksek basn altndaki insanlarn iinde bulunduklar evreye (sv veya gaz) hiperbarik ortam denir, -Yksek basn altnda vital fonksiyonlar ciddi ekilde etkilenirler, -zellikle derin dallarda kompresyon ve dekompresyon srasnda
45

lm meydana gelebilir, -Hiperbarik ortamn etkileri ilk olarak Henshaw tarafndan incelendi(1662), -Fizyolojik sistemler zerine etkilerini Junod, Pravoz, Tabarie inceledi(1834,1838), -Poul Bert yksek basncn bradikardi oluturduunu rapor etti(1878) -Fontainein hiperbarik odasnda Pean ok sayda ameliyat gerekletirdi(1879), -Hiperbarik ortama PVR in artnn ilavesiyle oluan tabloya dal refleksiad verildi, -Bu refleks mekanizmay u faktrlerler salarlar, -Progresif hipoksi, -Hiperkapni, -Ortam basncnn artmas, -Ortam ssnn dk olmas, -Hayati organlara kan akmnn salanmasnn gerei, -Emosyonel faktrler, -Vagal tonusun artmas, -MSSin suprabulber dzeyde uyarlmas, gibi faktrler saylabilir. -Dal faaliyetlerini rutinletiren kiilerde bradikardik dzey azalr, -Bu durumda basn reseptrleri down reglasyon gsterirler, -Dal saysnn artmas reseptr duyarlln azaltr, -Periferik kemoreseptrlerin hipoksik ve hiperkapnik kanla uyarlmas bradikardik cevab arttrr, -Hiperbarik ortamda farkl gaz karmlariyla yaplan dallarda bradikardik cevap deimemitir, -Deniz seviyesinde istemli apn, hipoksi ve hiperkapniye bal bradikardi oluturur, -Dal esnasnda bu durum daha da arlar,
46

-stemli apn ile yaplan dallarda intratorasik basncn artmas bradikardiye neden olur, -Kalp frekans, TAK ile yaplan dallarda FRK ile yaplan dallardakinden daha dk dzeylerdedir, -Bu durumu pulmoner gerim reseptrleri salamaktadr, -Dallarda gs duvar zerine den basn ve yaplan valsalva manevras da bradikardiye neden olur, -Periferik kimoreseptrlerin denervasyonlarnda bile hiperbarik bradikardi grlr, -Hiperbarik ortamda atropin ve vagotomi bradikardik cevab deitirmez, -Hiperbarik bradikardiyi SA zerindeki sempatik tonusun azalmas salamaktadr, -Periferik ve santral vcut ssnn azalmas dal refleksine neden olabilir, -Dal derinlii arttka kalp at saysnda azalma, yzeye yaklatka nabzda artma grlr, -Hiperbarik ortam EKGde u deiikliklere neden olur, -P dalgas dzlemesi, -P-R mesafesinde uzama, -Q-T aralnda deiiklik, -ST segmentinde deiiklik, -T dalgas deiiklikleri, -Prematre atmlar(atrial, ventrikler), -AV kavak ritimleri,
47

-Hiperbarik ortamda hcre ii serbest oksijen radikallerinde artma olur, -Hipoksik koullarda serbest oksijen radikallerinin oluumunu arttrr, -Ayn zamanda SOD aktivitesinde ve lipid peroksidasyonunda artma meydana gelir, -Su yzeyinden derinlere inildike arlk artar, -70 kg arlndaki bir insann su iindeki arl; 0 metrede..............15.5kg 10 m......................31 kg 20 m......................46.5 kg 30 m......................62 kg 40 m......................77.5 kg 50 m......................93 kg olur -Sualt fizyolojisinde insanlar bir takm tehlikeler yaarlar, -Sualt kazalar iki kategoride incelenebilir, -Biyokimyasal reaksiyon olaylarna bal tehlikeler (dekompresyon gibi), -Metabolizmada meydana gelen mekanik tahribatlar, -Sualt sporlarnda derinlikle birlikte bradikardi oluur, -Artan hidrostatik basnla bradikardi oluumu hiperventilasyonu tetikler, - Meydana gelen Hiperventilasyonla birlikte; -Titreme, -Baars, -Yorgunluk, -Uyuukluk, -Gz kararmas hiperventilasyonun devam; -Kaslarda spasm, -uur kayb, -ok ile baylma, -Ve lm. -Su yzeyine klarda asla apn yaplmamaldr, -Sualt sporcularnn kendilerinin oluturduu problemler unlardr, -Stress, -Korku, -Panik, -Tkenme,
48

-me, -Ani hareketler, -Kt dnce, -Ve dier faktrler saylabilir, -Dekompresyon ani su yzeyine klarda azotun atlmasna frsat vermeden intravaskler ortamda hava kabarcklarnn olumas olaydr, Dekompresyon; -Dolama mani olur, -Damarlar tkanabilir, -Geici feller yaanabilir, -Ar durumlarda lm grlebilir, -Dal sresine bal olarak deien dekompresyon vcudun; -eklemler, -Kol, bacak, -Yz, ense, -Srt ve mafsallarda etkili olur, -Dekompresyon belirtileri; -nce uyuma, -Karncalanma, -Feller, -Grmenin bozulmas, -Akli dengesizlikler, -Ve baylma grlr. -Dekompresyonu u faktrler daha da kolaylatrr, -Alkol kullanm, -Yorgun halde dal, -Yallarn 20 mden daha derine dalmas, -Byk ameliyat geirmi olanlar, -Ar imanlk, -Dekompresyon su yzeyine knca olabilecei gibi alt saat iinde de oluabilir. -Dekompresyon uygun dal ile dal sresine uyulmas halinde grlme yok denecek kadar azdr, -Uyulmas gereken derinlik-sre ilikisi yledir; 9 metre de............sre ......snrsz 11 m..................................200dk 15 m..................................75 dk 18 m................................. 50 dk
49

20 25 30 35 40

m................................ 30 m................................ 25 m................................ 20 m................................ 15 m................................ 10

dk dk dk dk dk

-Derinlik sarholuu 30-40 mden sonra balar, -Azot gaznn oluturduu forinin belirtileri, -Hafif baars, -ift grme, olup byle bir durumda -20-25m yukar kmaktr. -Kan gazlarnn oranlarnn deimesi zehirlenmelere neden olur, -Karbondioksidin %2 ye ulamas ilk zehirlenme belirtisi kabul edilir, -Karbondioksit % 7 ye ulatnda; -Nefes almada glk, -Hiperventilasyon, -Maskenin karlma istei ve giriimi, -Sonuta boularak lm. -Oksijen zehirlenmeleri 4 atm=3040mmHg oksijenin 30dk sreyle solunmas sonucu oluur, -Uzun sreli nefes tutmaya bal da geliir, -Oksijen zehirlenme belirtileri; -Gz seirmeleri ve tik -Konumada tutukluk, -Nefes almada zorluk, -Mide bulants, -Bacaklarda ani kramplar, daha sonra; -Grme bozukluu, -Ba dnmesi, -rritabilite, -Oryantasyon bozukluu, -Yorgunluk,-Uyku hali,-Korku,-uur kaybdr. -Souk algnl ve me gibi durumlarda dalmamaldr, -Sualtnda fazla kalmak amacyla nefes tutulmamaldr, Hiperbaride Grlen Genel problemler unlardr: -Oksijen zehirlenmesi, -Akcier perforasyonu, -Konvlziyonlar, -Azot anestezisi, -fori -Performansta azalma, -Yksek basn sinir sendromu
50

-Tremorlar, -Uykusuzluk, -Dekompresyon hastal -Ar -Feller, -Hava embolizmi -Ani lm Dallar iin kontrendike durumlar: -Glokom, -Astma, -KOAH, -Pnmotoraks, -Akcier kisti, -Tekrarlayan aritmiler, -Koroner arter hastalar, -Atrial ve ventrikler septal defektliler, -Kalp yetmezlii, -Krtonik ar anemi, -Kronik timpan membran perforasyonu, -Unilateral nrolojik sarlk, -Ar gs ameliyat geirme -Diyabet, -Epilepsi, -Hamilelik.

VCUT ISISININ DZENLENMES (Termoreglasyon) SICAK ve SOUUN ETKLER

-Vcut santral(core) ve perifer(shell) olmak zere iki ksma ayrlr, -Core; kafa, gs ve karndan oluur, -Shell ise deri,derialt dokular ve extremitelerden oluur, -Periferik ksm evre faktrlerinden ok fazla etkilenir,
51

-Beden derecesi tek bir s deerine sahip deildir, -Vcut ss istirahatte 36.3C-37.1C arasnda deiir, -Rektal s deerleri oral s deerlerinden 0.6C daha yksektir, -Sabahleyin oral ve rektal s deerleri eitlenir(36C), -Normal aktivitede oral s 35.9-37.6C, rektal s 36.1-37.8C, -Orta ve ar egzersizde oral s 37.6-38.4C, rektal s 37.8_40C, -zofagus ss ise rektal sdan 1C daha dk bulunabilir, -Arteriyel kan ssndaki deiim beden derecesini dorudan etkiler, -itme kanal veya orta kulaktan llen s vcut s indeksini belirtir, -Timpanik s ayn zamanda hipotalamik s olarak da kabul edilir, -Mental aktivite santral sy artrr, -Yzden ve kafa derisinden gelen kan, beyinde soutma grevi yapar, -Nronal aktivite ne kadar artarsa perfzyon oran da artar, -Beden ss radiometre, termistor, termokouple, cival termometre, digital termometreler ile llebilir, , -Vcut ss dirnal zellik gsterir, -Kular 41, tavan 38, fil 36C sya sahiptir, -Salkl bayanlarda vaginal veya rektal s deerleri ovulasyonu takip eden gnlerde 0.3-0.5C yksek bulunur, -Vcut s kayb evre ssna bal olarak deiir,
52

-Is iletisinde kontrol evre ve santral s ile uyarlan sempatik sistem iledir, -Termogenez ve termoliz arasndaki denge de sy kontrol eder, -Termogenezi u faktrler oluturur: -Vcut ssnn deimesine bal metabolizma hznda deime, -Vcut hcrelerinin bazal metabolizma hznda deiiklik, -Tiroksinin artmasyla hcre metabolizmasn artrmas, -Sempatik innervasyon dzeyi, -Protein ykm hznda artma, -Kan akm hznda artma, -stemli kassal aktivite, -Kahverengi ya doku miktar, -Titreme . -Termolizi de u faktrler meydana getirir: a)-Radyasyon(yaylma), -Radyasyon ile %60 orannda s kaybedilebilir, -evreye bal olarak vcut s kaybeder ya da kazanr, b)-Konduksiyon(iletme), -Cisimlere ileti ile %3 orannda s kaybedilir, c)-Konveksiyon(tama), -Havaya ileti ile %15 orannda s kaybedilir, -evre ile beden ss arasnda fark yoksa konveksiyon olmaz,
53

d)-Evaporasyon(buharlama), -Buharlama ile vcuttan %22 orannda s kaybedilir, -Buharlaan 1gr suya 0.58 Cal. Is kaybedilir -Deri ve solunum ile gnde yaklak 600ml sv kaybedilir, -evre ss ok artt zaman radyasyon ve konveksiyon ile s kaybedilmez, -Byle durumlarda da vcut s kazanr, -Terleme fonksiyonunu engelleyen herhangi bir faktr vcut ssn arttrr, -Ter bezleri otonom innervasyona sahip olup sempatik kolinerjikler uyarr, -Scaa aklimatize olmayan insanlarda 7001500ml/saat ter sekrete edilebilir, -Byle bir sv kayb ile vcuttan15-30gr tuz kna neden olur, -zel elbiseler s kaybn sekiz defa azaltrken, slak elbise 20 kat arttrr, -evre faktrleri , giyim kuam ve vcut zellikleri termoreglasyonda nemlidir, -evre ss 15-54C arasnda iken vcut, ssn 37C civarnda tutabilir, -Souk reseptrlerinin(krause) says scak reseptr(ruffini)'den on kat fazladr, -Termoreglasyonda anterior ve posterior hipotalamus grev alr, -Termoreglasyona otonomik,somatik, endokrin ve mental mekanizmalar hizmet eder,
54

-Scakta aktive olan mekanizmalar anterior hipotalamus tarafndan uyarlr, Scakta aktive olan mekanizmalar unlardr: a)-Otonomik etkiler; -Deri kan damarlarnda vazodilatasyon, -Terleme, -Solunum ile evaporasyonda artma, b) -Somatik etkiler; -Hareketlerde azalma ve yavalama, c)-Endokrin etkiler; -Katekolamin salgilarnn azalmas, -TSH ve tiroid hormon salglarnn azalmas, -Pineal bezin s dengesine etkisi, d)-Mental etkiler; -Davran belirlenerek serin yer aranmas, -tahda azalma, -Soukta aktive olan mekanizmalarda posterior hipotalamus tarafndan uyarlr, Soukta aktive olan mekanizmalar: a) -Otonomik etkiler; -Periferik kan damarlarnda daralma , -Kllarn diklemesi(piloereksiyon), -Ters akm s transferi, b)-Somatik etkiler; -Titreme, -Vcut hareketlerinde hzlanma,

c)-Endokrin etkiler; -Katekolaminlerin salnmlarnn artmas, -TSH ve tiroid hormon salnmnn artmas,
55

d) -Mental Etkiler; -Vcut yzeyinin kltlmesi, -Scak bir yer aranmas, -Vucut s kaybnn nlenmesi, -Alk duyusu, -Hipotalamik termostat herhangi bir nedenle ayar noktasn deitirmesi ate'e neden olur, -Atei u faktrler meydana getirirler; -Toksik maddeler, -Yabanc proteinler ve ykm rnleri, -Bakterilerin salglad toksinler, -nterlkin I miktarnda artma, -Prostoglandin salnmnda artma, -Ateli hastalklar, -Doku harabiyeti, -Beyin lezyonlar, -Scak arpmas, -Dehidratasyon, -Ar egzersiz, -Dier tm pirojenler, -Vcutta etkin s dengesi 36-40C arasnda salanr, -Vcut s dzenlenmesi 30-35C arasnda bozulmutur, -Vcutta 24-29C arasnda dzenleme yoktur, -Rektal s 41C zerine kar ve uzun sre devam ederse beyinde kalc dejenerasyona neden olur, -Isnn 43C'nin zerine kmas ou zaman lme neden olur, -Ate meydana getiren faktrlere pirojen denir,
56

Normal vcut ss u durumlarda sapar: -En dk vcut ss sabah,en yksek deer ise akamst meydana gelir, -Eksremiteler merkeze gre daha souktur, -Ovlasyonda vcut ss ykselir, -Skrotum zellikle 32Cta tutulur, -ocuklarda beden derecesi daha yksektir, -Scak souk sv alnmas, sakz ineme, sigara, azdan soluma sy saptrr, -Egzersiz vcut ssn arttrr, -Duysal stress beden derecesini arttrr, -Tiroid fonksiyonlar sy deitirir.

SOUK ve FZYOLOJK ETKS

Souk kavram ve soua adaptasyon bilgisi yaklak 50 yllk bir gemie sahiptir, Souk olgusu; tp, gda sanayii, hibernasyon vb. pek ok alanda kullanm bulunmaktadr, Souk stresse cevap souk uyarann karakterine bal olarak geliir, Souk kavram yerkrede ve atmosferde farkllk gstermektedir, Gnmzde insanlarn souk evre ile olan ilgisi gn getike artmaktadr Yerkrede s farkllklar 50C arasnda deiirken, ayda gndz +125 C gece ise -160C arasnda deiir, Troposferde de -50 ile -80C arasndadr, Deniz seviyesinden atmosfere doru her 1000 feet(305.0m) ykseklie karlk evre ss yaklak 2C azalr, Obtimal beden derecesi 36.3C- 37.1C (97.3F -98.8F) araldr, Souk etkileri itibariyle ksma ayrlr, I. Dk souk(+15C ile -5C, low cold), II.Orta souk(-10C ile -15C, mid cold), III.ok souk(-20C ve aas, high cold),
57

Mekanik g ve metabolik g azalr, ATP hidrolizi ve resentezi azalr, Maksimal aerobik g azalr, Kas kaslma hz azalr, Kas viskozitesi artar, Kas performans azalr, Soua maruziyet sresi ve iddeti, kas performansn belirler -Vcut ssnn 3-4C azalmas involanter titreme oluturur, -Titreme kas tonusunda artmaya neden olur, -stirahat metabolizma hzn 3-5 defa arttrr, -Konveksiyon titremenin oluturduu sy snrlar, -Souk adenilsiklaz aktivitesini artrr, -Katekolaminler araclyla G-6Pn serbest glukoza dnm artar, -Enerji refosforilasyon iin harcanr, -Katekolamin salnm souk boyunca devam eder, -Kahverengi ya dokusu 5W/kg vcut ktlesi iin s oluturur, -Ketonri ve enerji sarfnda artma meydana gelir, -Birka hafta sreyle soua maruziyet adaptasyon oluturur, -Soua adaptasyonu u faktrler etkiler; -Souk stresin younluu, -Yeme ime alkanlklar, -Fizik profil, -Fizyolojik parametreler, -Vcut kompozisyonu, -Soua adaptasyonda evresel ve kiisel faktrler
58

nemlidir, -Soua maruz kalma sresine bal olarak insanda; -Kronik solunum rahatszlklar, -Sa dal bloku, -nslin benzeri etki(glukoz uptake), -Dolamda ve kas ii glukoz miktarnda artma, -Glukoz kullanmnda artma, -Pulmoner hipertansiyon grlebilir, -Soua maruz kalma solunum sisteminde; -Pulmoner vazokonstriksiyon, -Akut pulmoner dem, -Akut hiperventilasyon, -Hipoksik pulmoner dem, meydana gelebilir, -Orta derece (-10,-15C) soua maruz kalma esnasnda; -Periferik vasokostriksiyon, -Santral kan akmnda art, -Ventrikler doluta artma, -Plazma noradrenalin dezeyinda artma grlr. -Ciddi souklarda ise; -Titreme ile termogenez artar, -Oksijen kullanm ve VE artar, -RQ anlaml oranda deimez, -Kas performans soua maruziyet sresi ve iddetine baldr -Mekanik ve metabolik g ATP ykm ve yapmna baldr, -Soukta ATP hidrolizi ve resentezi azalr, -Soukta maksimal aerobik g azalr, -Soukta maksimal kaslma hz azalr, -Souk kas performansn azaltr. Souun genel etkileri Periferik vazokonsriksiyon grlr,
59

Santral kan akmnda art olur, Ventrikler dolum hacmi artar, Plazma noradrenalin dzeyi artar, Adenilat siklaz aktivitesi artar, Sistemik dolamda ve kasta glukoz miktar artar, Kalpte sa dal bloku meydana gelebilir, nslin benzeri etki oluturur, Katekolaminler araclyla G-6Pn Glukoza dnm artar Pulmoner vazokonstriksiyon meydana gelir, Akut pulmoner dem olur, Akut hiperventilasyon meydana gelir, Oksijen kullanm artar, Dakika ventilasyon hacmi artar, RQ anlaml oranda deimez, Vcutta etkin s dengesi 36C-40C arasnda salanr, Is reglasyonu 30C-35C arasnda bozulur, Vcutta 24C-29C arasnda dzenleme yoktur, Kardiorespiratuvar iflas ve lm. Normal vcut ss u durumlarda sapar, Vcut ss sabah en dk, akam en yksektir, Ekstremiteler merkeze gre daha souktur Ovulasyonda vcut ss ykselir, Skrotum ss 32C ta tutulur, Souk sv alnmas, sakz ineme, azdan soluma sy drr, ocuklarda beden derecesi daha yksektir Volanter ve involanter titreme soua bir kar reaksiyondur, Vcut ssnn 3-4C azalmas involanter titreme oluturur, Titreme kas tonusunda arta neden olur, Konveksiyon titremenin oluturduu snrlar, Katekolamin salnm soupa maruziyet sresince devam eder, Kahverengi ya dokusu miktar soua kar korunmada nemlidir(5W/kg), Enerji kullanm artar, Enerji refosforilasyon iin harcanr, Birka hafta sreyle soua maruziyet soua adaptasyon oluturur, Hipotermi de souk ile agonist etki gsterir Souk su da yaygn vazokonstriksiyona neden olur, Termoreglasyon mekanizmalar bozulur, Antihipertansif baz iallar, barbitratlar ve alkol buna yardmc olur, Serebral infarkt, miksdem, yallk hipotermi olgusunu arttrr, Prematre bebeklerin bulunduu inkbatrlerin, mika kapaklarnn souk olmas radyasyonla hipotermiye neden olur, Vcut sistem fonksiyonlar deikenleir, Serebral fonksiyonlar bozulur,
60

Sinir ileti hz yavalar, Refleksler yavalar ve kaybolur, Nabz, 10-20vuru/C kadar azalr, Miyokard fonksiyonlar bozulur, Depolarizasyon yavalar, R-R intervali uzar, QRS kompleksi geniler, QRSten sonra bir J dalgas grlebilir, Kan gazlar dzeyleri ve vcut asit-baz dengesi bozulur, Arteriyel PCO2 artarken PO2 dzeyleri azalr, CO2 retansiyonu nedeniyle asidoz meydana gelir, lalarn metabolize edilmesi ve itrahlar nemli lde bozulur, nslin 30-31C sda etkisizdir, Soua adaptasyon 4 eittir; I.Metabolik Adaptasyon (Indians,Eskimos), II.nslatif Adaptasyon (Aborigines), III.Hipotetik Adaptasyon, (Bushmen,Peruvian indians) IV.nsulatif Hipotermik Adaptasyon, (Orta Avustralya aboriginleri) I:Metabolik adaptasyonda, yksek metabolik s retimi, yksek deri ss ve normal rektal s dzeyi bulunur, II:nslatif adaptasyonda, dk deri ss, normal rektal s dzeyi(souk hava ve suya dalanlar), III:Hipotermik adaptasyonda, dk rektal s, dk metabolik hz, (Andlarda yaayanlar ve uzun sre soukta kalan askerler), IV:ns.Hipoter.Adaptda dalg kadnlarda(Laponya, Kore, Japonya) Soua adaptasyonu, souk stresin younluu, beslenme, kondisyon dzeyi, vcut ya oran etkiler, Fizyolojik mekanizmalarn cevap hzlar ve enerji dnm hzlar da etkiler, Donmalar sfr derecenin aqltnda uzun sre veya orta dereceli soua maruzet sonucu meydana gelir, Donmalarda hzl yeniden sndrma anahtar rol oynar, Hemodilusyon, vazodilatrlerin kullanm, sempatetik blokaj ve cerrahi giriim tartlan tedavi yntemleridir, Sonu olarak; Donma tans kesin olmal, Tanda, laser-doppler, termografi, NMR, kemik sintirafisi vb yntemlere mracaat edilmeli, Tedavide; stma, hemodilsyon, vasodilatrler, sempatik blokaj, cerrahi vb dier yollar kullanlmaldr, Donmalarda otonom,somatik, endorin ve mental fonk. Uyarm ok acil yaplmal,
61

Preoptik alann uyarlmas(IL-I,6,TNFve PRG), Hem ykseklik hem de souk hayati tehdit oluturabilir, Aklimatizasyon ve ilgili gerekli eitim ciddiye alnmaldr, Ara-gere ve donanm eksikliinin bedeli ok ar denebilir, Hipotermi, hipertansiyon gibi bir hastalk olarak kabul edilmelidir,

EGZERSZ ve MMNTE
Fetus yaamndan yal insan tipine kadar btn insanlar bulunduklar artlarn gerei olarak hayatta kalabilmeyi salayacak aktivite hayatta kalmay salarken egzersiz salk asndan egzersiz salk asndan yaam kalitesinin artmasna neden olmaktadr. Egzersizin sresi, younluu, skl, yntemi fizyolojik sistemler zerinde olumlu etkiler olutururken baz nedenlerle halen tartlan insan saln olumsuz etkileyen durumlar da meydana gelebilmektedir. Bu olumsuz etkinin sadece fizik aktivitenin zelliine bal olarak m olumaktadr, yoksa egzersizin dndaki dier faktrle veya kiinin kendisinin almas gereken nlemlerin yaamnda ve etkili alnmayndan mdr, net bir ekilde cevaplandrlamamaktadr. Egzersiz ve baklk sistemi de egzersizin faktr altnda farkl yantlar oluturan fizyolojik sistemlerden birisidir. Fizik aktivitenin farkll immnite zerinde de farkl etkiler oluturmaktadr. Bu blmde egzersiz ve immnite ile ileti ok ksa genel bir bilgi verildikten sonra egzersizin immn sistem zerine olan etkilerinden bahsedilecektir. Egzersizin Tanm ve eitleri Egzersizi bir kimsenin en hafiften en youn bir fizik aktiviteli yapabilmesi iin tm vcut faaliyetlerine verilen addr. Egzersiz veya fizik aktivite btn sistemleri dorudan etkiler. Bu sistemler yle sralanabilir :
-

Hematolojik sistem

- Kalp sistemi - Kalp ve dolam sistemi - Endokrin sistem - Enerji ve metabolizma

62

- Termoreglasyon - Su-elektolis dengesi - Asit-baz dengesi - Sinir sistemi - Endokrin sistem

Hematolojik Sistem : Kan dokusunun ieriini oluturan plazma, eritrosit, lkosit, trombosit, proteinler, amino asitler, yalar, elektrolitler ile kan volm zerine egzersiz etkili olmaktadr. Baklk sistemini endokrin sistem, sinir sistemi ve kann ilgili elemanlar oluturmas nedeniyle hematolojik sistem immn sistemin iinde yer alr. Egzersiz, hematolojik sistem iinde yer alr. Egzersiz, hematolojik sistem zerinde ihmal edilemeyecek kadar byk etkiye sahiptir. Kas Sistemi : Egzersiz veya fizik aktivite, hareket sisteminin temelini oluturan iskelet ve kaslar tarafndan yerine getirilebilmektedir. Egzersizin karakteri kaslar zerindeki eder. etkinin bykln belirler. Egzersiz kaslarn uyarlabilme, iletebilme, kaslabilme, elastisite ve viskozite zelliklerine etki

Kalp ve Dolam Sistemi : nsanolunun vital fonksiyonlarndan olan dolam, fizik aktivitenin zelliine gre kalp atm saysn ve kalp debisi deiir. Erikin bir insanda kalp atm says en fazla 180 vuru/dk, arteriyel kan basnc 200 mm Hgdan daha yksek hibir zaman olmamaldr.
63

Solunum Sistemi : Dolam sistemi gibi bu sistemde vital fonksiyonlarmzdandr. Ne kadar ar bir egzersiz yaplrsa yaplsn solunum sistemi sportif performans snrlamaz. Sportif performans dolam sistemi ve kalp belirler. Metabolizma ve Enerji Dengesi : Vcudun enerji kaynaklar metabolizma sayesinde retilebilmektedir. Egzersizin tipine gre vcudun kullanaca enerji biimi belirlenir. 100 m srat koucusu anarobik enerji kullanrken 5000 m kuan bir sporcu hemen hemen tamamen aerobik enerji kullanr.

Termoreglasyon (Is dengesi) : Her bir fizik aktivite yaplabilmesi iin mutlaka enerjinin kullanlmas gerektiinden bunun snucu olarak vcut ss artrr. nsan vcudunun metabolik faaliyetlerinin % 75i s olarak sonulanr ve vcut ssn yaklak 37 C civarnda sabit tutmak mecburiyetindedir. Ne yazktr ki insan vcudunda sy enerjiye evirecek bir sistem de yoktur. Su-Elektrik Dengesi : Vcut kompozisyonunu zelliine gre deimesine ramen % 65 orannda vcut total, kann hematokrit deerinin sv ksm ise % 55 orannda su ierir. Egzersizin karakteri vcut suyunu ve elektriklerin (Na, K, Ca, MgCl) dzeylerini etkiler. Asit-Baz Dengesi : Fizik aktivitenin younluu kan pHsn etkiler. Ortalama kan pHs 7.4 iken egzersizin karakteri bu deeri aside doru kaydrr.

64

Vcudun tampon sistemleri asit-baz dengesinin belli bir aralkta kalmasn salamaya alan mekanizmalardr. Sinir Sistemi : Bu sistem tm faaliyetlerin srdrlmesinde ok nemli grevler stlenmitir. Sinir ann ulamad bir vcut blgesi (trnak, kl vb. hari) yoktur. Egzersiz hem kassal olurken hem de mental olarak da yaplacaktr. Her iki durumda da sinir sistemi etki altndadr. Buna ramen en son yorulan yap sinirlerdir. Endokrin Sistem : Egzersiz ile hormonlarn dzeyleri fizik aktivitenin karakterine gre deiiklik gsterir. Egzersiz hipofiz tiroid ve hipofiz-srrenal aksn etkileyerek tm vcut faaliyetleri zerinde fiziksel ve duysal etkiler gsterir. Btn bu saylan faktrlerin dnda scak, souk, rzgar, nem oran, ozon, rnadyasyon hipobari hiperbari ve daha bir ok evresel faktrler de insann metabolizmasnn etkilendii parametrelerdir. mmnite: -Vcudun enfeksiyonlara kar diren sistemidir. -Virs, bakteri, parazit, mantar gibi enfeksiyonlara kar vcudu direnli klar, -Doal baklk ve kazanlm baklk olarak iki ksmdr, -Deri ter bezleri lizozimleri ile yok eder, -Agz boluu, nasofarinks, sindirim kanal, rogenital sistemlerde de lizozim fazla miktarda bulunur, -Lizozim bakteri membran aminoasitleriyle glisin moleklleri arasndaki balar ykarak etkili olur,
65

-Doku makrofajlar intrensek mcadeleyi salarlar, -Beyinde glia hcreleri, -Karacierde kuppfer hcreleri, -Bbreklerde mezenial hcreler, -Dalakta sinzoidal makrofajlar, -Alveolar makrofajlar, -Kemikte osteoklastlar, -Lenf nodlarnda kalc makrofajlar, -Eklemlerde sinovial A hcreleri saylabilir. -Enfeksiyonlarla mcadele eden antikorlar gamma globulin molekldr, -Plazma proteinlerinin %20 sini olutururlar, -Antikorlarn yksek bir antijen balama yetenei vardr, -Antikor tipleri be ana tipte snflandrlr. 1 -IgG: salkl bir insanda %75 oranndadr, Plasenta engelini aan, yeni doan korunmasn salayan Antikordur, Antijenlerin opsoninlenmesine ve fagositozuna yardm eder, 2 -IgM: Antijenik uyarya ilk cevab oluturur, T lenfositlerin etkisiz kald antijenleri opsoninler, Antijen spektrumlar ok genitir, 3 -IgA: Mukus salg yapan epitel membranlarnda ve sekresyon svlarnda bulunur,
66

Da alan sistemlerde nemli oranda bulunur, Mukus svsndaki viral veya bakteriyel antijenlerle mcadele eder, Lenf yoluyla dier sistemlere tanr, Yeni doan savunmasnda nemlidir 4 -IgD: Serumda dk dzeyde bulunur, Fonksiyonu tam olarak bilinmemektedir, Antikor sentezinde grev yapyor olabilir, Reseptrleri B lenfosit membrannda ok bulunur 5 -IgE: Bazofil ve mast hcrelerinin uyarlmasnda grevlidir, Tip 1 hipersensitivite reaksiyonlarnda ve enfeksiyonlara kar korunmada ok nemlidir, -Antikorlarn etki mekanizmas iki ekilde olur: 1-Antijenlere dorudan saldr 2-Kompleman sisteminin aktivasyonu -Dorudan saldr ile mikrorganizmleri, -Agltinasyon, presipitasyon, ntralizasyon, lizis ile inaktif hale getirirler,-Kompleman sistemlerin aktivasyonu ise; -opsonizasyon ve fagositoz, lizis, agltinasyon, ntralizasyon, kemotaksis, bazofil ve mast hcrelerinin aktivasyonu ile yaplr. mmn Cevap Mekanizmas : nsan vcudunda immun cevabn ak emasn oluturan parametreler egzersiz, fizik aktivite, istirahat vb. durumlarn etkisiyle cevap arkadalarn deitirmezler. Sinir sisteminin
67

refleks mekanizmalarn oluturan refleks ark gibi immun sisteminde cevap oluturabilmesi iin baklk sistemine zel immn ark.larla cevaplar meydana gelir. Bu ak emas yle gsterilebilir : Antijen

APC-Antijen ..... Afferent Yol TCR T hcre reseptr

Tanma
Merkez nite

RES

Retikula-Endotelial Sistem

Klonal Seim Klonal oalma Hcresel Hafza

B-Hcre

T-Hcre

Efferent Yol Humonal mmnite Hcresel mminite

Plazma hcresi

Sitotoksik hcre

Eriyebilir Mediatrler

68

mmun organ ve hcreler immun cevabn olumasn salamak zere pek ok sayda soluble faktr de ihtiva ederler. immn sistemi meydana getiren elemanlara egzersizin sralanabilir : - Egzersiz ve lkositler - Egzersiz ve doal immunite - Egzersiz ve humoral immunite - Egzersiz ve sitokinler
-

etkileri

yle

Egzersiz ve sitotoksik hcreler Egzersiz ve enfektif hastalklara dirente, sistem yabanc proteinlerle

karlatnda kendi kendine olmayan

ve kendi

bana hafza

oluturabilme yeteneinde olan kompleks bir sistemdir. mmun cevap, bir mcadelede vcudun btn blgelerinde lokalize, mesajc proteinler, soluble faktrler ve bir ok hcre tipinin koordinasyonu gibi faaliyetleri kapsar.

Egzersiz ve Lkositler Egzersiz dolam sistemindeki lkositlerin dalmlarnn ve saylarnn deimesine neden olur. Egzersiz, lenfosit proliferasyonundaki deiiklikleri de indkler. Lkositlerin kompozisyonlarndaki deiimler, egzersizin bandan sonuna kadar vcutta meydana gelen hormonal deiikliklere atfedilir. Egzersiz indkl lkosit saysndaki deiiklikler dalm ve proliferasyon, byk oranda geicidir. Lkosit says egzersiz esnasnda artar. stirahatteki saynn drt kat byklkte bir lkositoz grlebilir. Lkositoz egzersiz tipine bal olarak fizik aktivite bittikten sonra da devam edebilir. Lkositozun bykl :

69

- Egzersiz younluu, - Egzersiz sresi, - Egzersiz yntemi, - Kondisyon dzeyi, - Genel salk durumu, gibi parametrelerle zt bir iliki var gibi grnmektedir. Lkositozun meydana gelmesinde ntrofil says nemli oranda artarken ntrofili monosit ve lenfosit saysndaki artlar takip eder. yi antrene sporcularn istirahat lkosit saylar dier insanlara gre dk bulunur. Lkosit says, bir saatten az egzersizlerde 2 defa, bir-iki saatlik egzersizlerden sonra 2-3 defa, iki saatten daha fazla egzersizlerde ise lkosit says drt defa artar. rn : stirahat lkosit says 13.700 /mm3e ykselebilir. Egzersizden 6 saat sonra 11.800 /mm3e, 21 saat sonra ise ancak egzersiz ncesi dzeye dnebilmektedir. Mukavemet sporlarnda lkositozun bykl ve sresi ksa sreli egzersizlerdeki deiikliklere gre ok byk oranda olmaktadr. Sporcu olmayan insanlarn yaptklar egzersizlerde de lkositoz grlr. Gramlosit lkositlerin de says egzersizden etkilenir. Granlositler ar veya uzam egzersizlerden sonra saylar artarken ksa sreli veya dk younluklar egzersizlerden sonra deiiklik olmayabilir. Granlasitler says Maks VO2nin % 50si ile deiim gstermemesine ramen youn egzersizlerden sonra % 300den daha fazla artabilmektedir. Egzersizin sralanabilir : - Kiinin ya, - Kiinin cinsiyeti
70

lkosit

saysn

etkileyen

faktrler

olarak

unlar

- Egzersiz tipi, - Egzersiz sresi - Egzersiz younluu - Kiinin kondisyonu - Kiinin salk durumu - Kiideki kas lifi dejenerasyonu - Kiinin atletik performans

Lenfositler : stirahat lenfosit says, sporcularda genelde normal snrlardadr (1.5 4 x 103/l) Maraton sporu ile uraanlarda istirahat lenfosit dzeyleri 1.5 x 103/lden daha az bulunmaktadr. Lenfositoz, 10 dklk merdivenli ktan, maratona kadar farkl artlardaki egzersiz boyunca ve sonrasnda meydana gelir. Lenfosit saysndaki art granlosit saysndaki arttan daha azdr. Lenfositozisin bykl egzersiz younluu ile ilikilidir. Egzersiz sonras istirahat dzeyine dn granlositlere gre daha hzldr. Ksa ve orta dereceli egzersizlerde lenfosit says deimez veya % 50 kadar art gsterebilir. Youn veya uzam egzersizlerde lenfosit says antrenmanl sporcularda istirahat dzeyine gre % 30 100 orannda artarken antrene olmayan kiilerde % 70 - 200 orannda artlar meydana gelebilir. Egzersiz sonras granlasitler 6 saat iinde yksek seviyede dururlarken, lenfositler istirahat dzeyinden daha aa bir duruma derler. Byle bir durum lkositleri kontrol eden faktrlerin farklln ima eder. Egzersiz, lenfositlerin alt birimleri olan T, B lenfositler ve NK dorudan lenfositlerde

hcrelerinin dalmlar zerine uzun sreli bir etkiye sahip deildir.

71

Lenfosit tipleri egzersize farkl ekilde cevap verebilirler. B lenfosit ve NK hcreleri, T lenfositlerden daha fazla oranda artabilir. Lenfosit dalmlarnn egzersize cevab bireysel farkllklar gsterebilir. Maks VO2nin % 60 iddetinde 10 gnlk bir egzersizden sonra Th ve Ts hcrelerin akut egzersize cevab % 150 ve daha fazla artma eklindedir. Th hcreleri egzersize cevapta Ts hcrelerinden daha az oranda artar. B lenfositler, egzersiz esnasnda dramatik olarak artar. Fakat normal dzenlere dn hzldr. Sporcularda sporcu olmayanlara gre B hcre saylar daha az artar. Th/Ts oran egzersiz bitimini takiben 1.5tan 1e hemen iner. ki saat ierisinde egzersiz ncesi deerlere dnmelidir.

NK Hcreler : Egzersiz, dolamdaki hcrelerin hem saylarn hem de birbirlerine olan oranlarn etkiler. NK hcrelerinin total lenfositlere gre oranlar bir saat sreli egzersizlerde bile yaklak % 50-300 orannda artar. Egzersizden sonra iki saat ierisinde de balang dzeylerine dner. NK hcreleri youn mukavemet egzersizlerinden sonra ani olarak deimez. lk saatten 21 saate kadar olan sre ierisinde istirahat dzeylerinden % 50 orannda azalr. NK hcreleri, her tip egzersizden 24 saat sonra normal deerlerine dner. NK hcreleri egzersiz esnasnda yerlerini deitirerek seici bir nedenle dolama mobilize olur.

Monositler : stirahat halinde monosit says, sporcu olanlarla olmayanlarda,

klinik olarak normal dzeylerdedir.

72

Uzun sreli youn egzersizlerden sonra monosit miktar % 50 orannda artarken ksa sreli egzersizlerde bu art %100 oranndadr. Monosit saysndaki artn bykl, egzersizin younluu ve sresi ile ilikilidir. lkosit Monosit miktarnn dolamda artmas, iin sitokin lenfosit konsantrasyonunu da artrr. saysn arttrrlar. uyaran aktivasyonunu Adrenalin, kortizon ve hidrokortizonda Lenfosit proliferasyonu A, konkanavalin fitohemaglutinin

faktrler

pokeweed mitojenlerdir. B lenfosit oluturan egzersizler, antrene ve nonantrene hayvan denemelerinde lenfosit proliferasyonunu concanavalin A basklar. Akut egzostif(bitim) egzersiz, antrenmanl deneklerde nce T sonra B hcre proliferasyonunu uyarr. Akut, egzostif egzersiz PGE2ye lenfosit duyarlln azaltr. Dzenli orta dereceli (moderate) egzersiz T hcre proliferasyonunu ve B hcre farkllamasn arttrr. . Egzersiz ve Enfektif Hastalklara Diren: Egzersiz veya fiziksel i nedeniyle de olsa meydana gelen fiziksel yorgunluk, hastala yatknlk salayan etkili faktrler, kesin deildir. Elit sporcular, antrenrler ve spor hekimleri, sporcularn byk yarlar ve youn antrenmanlar boyunca baz hastalklara ok daha yatkn olduuna inanrlar. Ayn zamanda dzenli egzersiz yapan kimselerin nezle, grip gibi hastalklara kar da, daha direnli olaca

kabul edilir. Hastalklara

yatknlk

ve youn egzersiz arasnda, egzersiz ve yarlardan

ciddi bir iliki bulunmaktadr. Youn sonra sporcularda

pneumoni vakalarnn says artmaktadr.

Bakteriyel enfeksiyonlara kar meydana gelen immun cevap zerinde pek durulmamtr. Bakteriyel enfeksiyon esnasnda yaplan egzersizler, viral enfeksiyonlar kadar zararl grnmemektedir.
73

Sporcularda subklinik viral enfeksiyonlar ve enfeksiyon sonras uzun iyileme sresi, performansn azalmasna neden olur. zometrik ve izotonik g de, viral enfeksiyonlardan kt ynde etkilenir. Enfeksiyonlar eitli dokularda, zellikle miyokard ve iskelet kasnda hcresel yapy ve enerji metabolizmasn etkilerler. Proteinlerin ykm ve protein sentezinin bozulmas veyahutta enerji metabolizmasnn bozulmas, hem egzersiz kapasitesini hem de antrenmanlara uzun sreli adaptasyonu halinde sitokin ve interlokin I (IL-1)dzeylerini etkilemesi, termoreglasyonu bozmas ve kas protein ykmn artrmas, atletik performans kt ynde etkiler. Mukavemet sporcularnn youn antrenmanlar veya

yarma sonucu, viral hastalklara yakalanma oran artar. Orta dereceli jogging gibi reaksiyonel sporlar enfeksiyon

riskini arttrmaz.
-

Elit dzeydeki yar ve antrenmanlar,

fizyolojik ve

psikolojik stresler de, hastalklarla kombine olarak atletik performans ktletirirler. Enfekte olmadan nce (viral, bakteriyel) yaplan orta

dereceli egzersizler, hastalklara direnci artrr. HIV-1 pozitif kiilerde NK hcre says, egzersizden

sonra HIV-1 negatif insanlara gre daha ok artar Enfeksiyon olutuktan sonra yaplan egzersizler vcut

direncini drr. Enfeksiyonun ciddiyetine gre sporcular, mutlaka bir

dinlenme dnemi geirmelidir. Sistemik giriimleri olmayan souk algnl gibi

rahatszlklarda antrenmanlara devam edebilir.

74

Hasta iken egzersiz yaplmas, iskelet kas yrtlmalarna

neden olabilir.
-

Sistemik viral enfeksiyonlar halka yapsal ve fonksiyonel

olarak etki ederek nadir de olsa lm grlebilir. Yorgunluk, kas grevleri ve byk lenf nodlar gibi

bulgular olan viral enfeksiyonlarda bir ay sreli dinlenme gerekebilir. Sporcular kesin tbbi tan konmadan hibir enfeksiyon

esnasnda youn bir antrenman yapmamaldr.

EGZERSZDE SOLUNUM
-Egzersiz ile ihtiyac artan O'e, dolam gibi solunum sistemi de uyum gsterir, -Egzersiz solunuma akut ve kronik olarak etki eder, -Egzersize akut cevab nrojenik mekanizmalar verir, -Nrojenik faktrler unlardr: -Kaslardaki reseptrler, -Ergoreseptrler, -Metaboreseptrler, -Meydana gelen fiziko-kimyasal deiiklikler, -Refleks hiperpn. -Efor ile birlikte kardiorespiratuvar fonksiyonlarn performanslar da artar, -Pulmoner hemodinamikteki art pulmoner basncn artmasna ve interstisyel svnn da artmasna
75

neden olur, -Byle bir durumda vagus devreye girer, -Nrojenik yol vagus zerinden oluturulur,bu ise; Nrojenik yol(N.Vagus zerinden) Egzersiz egz sona erer Kas kaslmas inhibe olur SV artar Serebral yollar uyarlr Kalp debisini arttr J reseptrleri uyarlr Pul. Kapiller basn artar nterstisyel sv hacmi artar -Bu diyagram nrojenik yolu oluturur. Humoral yol ise; -Humoral etkenler olarak unlar saylabilir; -pH, egzersizin iddetine gre azalr, -Balangta hiperkapni, ar egz'de laktik asit pH'y drr, -pCO2 dzeyi soluk frekansn etkiler, -PO2 dzeyini genel olarak egz iddeti etkilemez, -Is; santral snn 1C artmas soluk frekansn artrr, -Katekolaminler de soluk saysn arttrrlar, -Bu mekanizma kan kimyas ile salanr, -Kimoreseptrler g.caroticum ve g.aorticum 'da bulunur, -Bu reseptrler O ve CO'ye duyardr, -Santrojen etki' den H iyonunun artmas sorumludur, -pH'nn dmesi hiperventilasyona neden olur,
76

-Hematojen etkiden ise CO sorumludur, -CO kanda dzeyinin artmas hiperventilasyona neden olur, -Egzersize kronik cevab hmoral mekanizmalar oluturur, -Her iki mekanizma da organizmaya ihtiya duyulan O'i salar, -Kullanlan oksijen miktar kiiden kiiye deiir, -Maks oksijen kullanm ayn kiide sabittir(maksVO), -Kalp debisi de ayn kiide sabittir(Cardiac output), -Solunum sistemi yeteri kadar oksijen temie eder, -Atletik performans solunum sistemi snrlamaz, Egzersiz le Solunumda Grlen Akut Deiiklikler -Tidal volm artar, -Soluk frekans artar, -Oksijen kullanm artar, -Oksijen kullanm arttka solunum dk volm artar, -Solunum dk volm(VE) ihtiyatan fazla artar, -retilen CO maks i kapasitesinin %60na kadar linear olarak artar, -Egz younluu arttka asidozis geliir, -Meydana gelen asidozis te; -Hiperventilasyona, -CO in atlmasna, -Kan pCOnin azalmasna, -Alveolar pOnin artmasna neden olur. -Sabit bir yk altnda egze solunumsal cevap drt safhada oluur: a)Egz balangcnda solunumdaki ani art(hzl komponent), -Bu komponent nrojeniktir, -10-20sn iinde meydana gelir, -Soluk saysndaki art ; -Kiiye, -Yaplan ie gre deiir, -Egzin iddetine bal olarak hzl komponentte meydana
77

gelen art 3.safhann yars kadar olabilir, -MSSten,(s.kortex, hipotalamus,vs) -Kimoreseptrlerden , -Mekanoreseptrlerden gelen uyaranlarla bu komponent meydana gelir. b)Birinci safhay takiben yava bir art(yava komponent), -ki dk sre ierisinde oluur, -Bu safhay da ; irade, -Emosyonel faktrler, -Kondisyonel refleksler, oluturarak soluk saysnn armasn salarlar. c)Bir sre sonra solunum dengeye (steady state) ular, -Egzin karekteri deimedike soluk says sabit kalr, d)Egz sonunda da soluk saysnda ani bir d meydana gelir, -Egz sonundaki hzl komponenti oluturur, -Bu safha da 30-40sn srelidir, -Hafif iddetteki egz metabolik asidoz oluturmaz, -Metabolik asidoz meydana getiren egzin soluk says ok fazladr, -Takipn metabolik asidozun nemli bir bulgusudur, Efordan sonra ventilasyonun istirahat dzeylerine dn u faktrlere baldr; -Eforun iddeti, -Eforun sresi, -Eforun ekli(izometrik, izotonik egz), -Bireyin kondisyon dzeyi, -Soluk frekansnn istirahat dzeyine dn tidal volme oranla daha yavatr, -Ar bir egzden sonra ventilasyonun normale dn uzayabilir. -stirahatte ve eforda ventilasyon mekanii yle deiir: stirahat Efor Soluk says/dk ............ 10 ....................... 50 Soluk hacmi.ml............ 500......................3200 Soluk dk hacmi.L......... 5 ...................... 150 O kullanm,ml/dk...... 250......................4500 CO retimi, ml/dk...... 200......................5200 RQ deeri................... .0.79...............max 2 Efor esnasnda bir spiroramda u deiiklikler grlebilir; -Soluk hacmi istirahatte VKnin %10u iken egz esnasnda
78

%50ye kabilir, -Bu art IRV kullanlarak oluturulur, -Soluk frekans 40-50soluk/dk olabilir, -stirahatte ekspiryum sresi inspiryumdan uzundur, -Eforda bunlarn sreleri eit hale gelir, -IRV miktar nemli oranda azalr, -ERV ise ok iddetli egz de bile ok az deiir, -RVde bir artma meydana gelebilir, -VK az da olsa azalabilir, -FRK ok fazla deimez veya biraz artabilir, -TAK deimez hatta azalma bile grlr, -Akcier alveollerinde istirahat O diffzyon kapasitesi 25ml/dk/mmHg iken eforda 400mlye kar, -CO diffzyon kapasitesi ise istirahatte 400ml/dk/mmHg iken eforda 1200ml/dk/mmHgya kar, -Ar egz de bile solunum kaslar ekonomik alrlar, Egzersizin Ventilasyonda Oluturduu Kronik Etkiler; -Soluk saysnda istirahatte ok az dme grlr, -Efor esnasnda soluk frekans anlaml olarak artar, -Dayankllk sporlarnda VK ok az artar, -Yzme ve bisiklet sporlar VKy artrr, -TAKta genellikle bir deiiklik grlmez, -Solunum dk volm sporcularda 200lit/dk, sedenter yaayanlarda 100lit/dkya ykselebilir, -Egz solunum kaslarn glendirdiinden sedenterlerde
79

soluk says daha fazla artar, -Oksijen difzyon kapasitesi maks eforda sedenterlerde 40ml/dk/mmHg iken sporcularda 75ml/dk/mmHgdr, -Maks istemli ventilasyon miktar antrenmanlarla byk oranda artar, -Ventilasyon mekanii non-sportif kimselerde torakal iken sportif kimselerde abdominaldir, -Egz akcier kan akmn artrmasna ramen gsii basn arttnda akcier kan akm azalr, Sigarann Sportif Performansa Etkisi iin unlar sylenebilir; -Oksijen tama kapasitesini azaltr, -Katekolamin salgsn artrr, -Kalp atm saysn artrr, -Periferik vazokonsriksiyon grlr, -Sistolik ve diastolik kan basnc artar, -Hipertansiyona neden olur, -Sedenterlerde kalp hastalklar riskini artrr, -Mukavemet sporlarnda performans bozar, -Hava yollar direnci artar, -Difzyon kapasitesi azalr, -Oksijen borcunu daha fazla artrr, -Birka sigara ile performans %14 civarnda azalabilir, -KOAHna yakalanma riskini artrr, -Solunuma akut ve kronik etkiye sahiptir,

HPOKS ve HPOKS ETLER

80

Deniz seviyesinden ykseklere kldka oksijen ksmi basnc azalmakta ve dolaysyla inspiryum havasnda da azalmasyla, insan vcudunda oksijen eksiklii (hipoksi) meydana gelmektedir. Organizmada dokunun normal faaliyetlerini srdrebilmesi iin yeteri kadar oksijenin vcut tarafndan alnamad veya kullanlamad duruma hipoksi denir. Oksijen eksiklii vcudumuzda hayati fonksiyonlar zerinde ok kt etkiler meydana getirir. Normalde eritrositlerde bulunan hemoglobinin 1gr 1.34 ml oksijen tar. 100 ml kandaki oksijen miktar 20 mldir. Bu deerin azalmas veya mevcut oksijenin kullanlamamas hipoksi tiplerini ortaya karr. Solunum sistemi anomalilerine bal olarak oluan hipoksi veya ykseklie bal oluan hipoksi eii 3000 feet (1000 m.) olarak kabul edilir. Hipoksi eiini etkileyen pek ok faktr olabileceinden bu eiin yksekliinin neresinden balad tartmaldr. Genel olarak kiilere gre deise de ykseklik arttka kiilerin performanslarnn bozulduu bir gerektir. Deniz seviyesinde atmosfer havasnda oksijen ksmi basnc 160 mmHg iken akcier boluklarnda 100 mmHgdr. Bu durumlarda eritrositlerdeki hemoglobinin oksijenle doyum oran %97-98dir. rtifa ile oksijen ksmi basnc dtnden inspiryum , alveol havasnda ve bal olarak kann oksijen satrasyonu da der. Ykseklik hipoksisinde akcier alveollerindeki PO2 deerinin 60 mmHg ya dmesiyle kandaki O2 satrasyonu da %87ye iner. Kann oksijenle olan %87lik saturasyonu (doygunluk oran ) kii performansnda ciddi bozulmalara neden olmaz. Kan oksijen satrasyonunun %87den daha aalara dmesi hipoksi semptomlarn (belirti) balatr. Hipoksinin balangc sinsi olduundan kiinin kendisini kontrol etmesi zorlamaktadr. Hipoksi ar oluturmaz ve hatta insanda akr-keyif ruh hali (fori) bile olutuundan kiinin durumu geen her an ktlemektedir. Kann oksijen satrasyonunun %65
81

ve aalara dmesi, kiilere gre farkllklar gstermesine ramen hipoksinin genel bulgular ortaya kar ki; etkileri unlardr: -Yorgunluk ve uyku hissi, - Ba ars, - Gz kararmas ve beniz solmas, - Grme bozukluklar, - Karar verme yeteneinin bozulmas, - Otokritiin bozulmas, - Dncenin bozulmas, - Nee dearjlar ile seyreden fori, - Ellerde ve ayaklarda karncalanma, - Dudaklarda ve trnaklarda morarma, - Solunum faaliyetlerinde deiiklik, - itme duyusunda bulanklk, - Kulak nlamas, - Bulant , kusma, - stemsiz kas kaslmalar, - Bilincin kaybolmas ve lm, Bu belirtiler sadece ykseklie bal olarak meydana gelmez. Akcier alveollerinin obstrktif ventilasyonunda akcier bozulma meydana (KOAH), orannn getiren su kronik tm hastalklarnda boulmas,

zatrre(pneumoni),

ventilasyon-perfzyon

bozulduu

durumlarda yukardaki belirtiler grlebilir. Hipoksinin genel belirtileri yukardaki gibi olmasna ramen ;
82

a)-Objektif belirtiler, b)-Subjektif belirtiler, eklinde de snflandrlabilirler.

a)-Objektif belirtiler: -Solunumun saysnda ve derinliinde art (hiperventilasyon), -Ciltte morarma (siyanoz), -Zihinsel ve fiziksel performans bozukluu, -Koordinasyonsuz hareketler, -Bilin kayb. b)-Subjektif belirtiler: -Ba ars -Ba dnmesi -Huzursuzluk ve sknt -Hava al hissi, -Sersemlik hissi, -Ekstremitelerde karncalanma, -itme bozukluu, -Uyuklama, Hipoksiye kar son derece duyarl organ beyin olduundan hipoksinin primer etkileri de mental fonksiyonlar zerinde olmaktadr. Beyin aktivitesi zerine hipoksinin en nemli etkisi beynin fonksiyonlarndan ne kadar sreyle maksimum yararlanabilme zamannda yani faydalanlabilen uur zamannda (Time of Useful Consciousness=TUC) ksalma meydana gelmesidir.
83

Faydalanlabilen uur Zaman (FZ): Faydalanlabilen uur zaman; oksijen ikmalinin kesilmesinden sonra, yaplmas gereken faydal hareketlerin kaybolmasna kadar geen zamana denir. Faydal hareketlerin kaybndan sonra kii gzlerini aabilse de sorumluluklarn yerine getirebilmesi veya kendini koruyacak hareketler yapmas mmkn olmaz. Zaruri grevlerini yapmaya muktedir olamaz. Uzun yllarn bulgularyla ortaya karlm olan bulgular yksekliklere gre FZ deerleri Tablo da sunulmutur. Faydalanabilen uur zamann baz faktrler daha da ktletirirler. Bunlar ; -Hzl dekompresyon ( FZde %50 azalma ), -Kabin basncnn aniden dmesi, -Basnl oksijen solunmamas , -ok yksekten yaplan paratl atlaylar (14 000 feet'den yukar ), -Alkoll ikiler, -Karbonmonoksit, -Rzgar ve souk hava, Ykseklik, gibi faktrler FZnin sresini nemli oranda ksaltrlar.

Faydalanlabilen uur zamanna, efektif performans zaman (Effective Performance Time=EPT) da denir. Uygun olmayan oksijen ortamnda gerekli grevleri yapabilmek iin kiinin kullanabildii zaman dilimi olarak tarif edilir. Tablo: Ykseklie bal olarak deien faydalanlabilir uur

84

zaman(FZ) deerleri. Ykseklik(feet) 18 000 feet . 22 000 feet 25 000 feet 28 000 feet 30 000 feet 35 000 feet 40 000 feet 50 000 feet FZ(dk ve sn) 20-30 dk 10 dk 3-5 dk 2,5-3 dk 1-2 dk 0,5-1 dk 15-20 sn 9-12 sn

HPOKS ETLER
Dolam sistemi iinde yer alan kann tad oksijen miktar zaman, mekan ve artlara gre deiiklik gsterir. Hipoksi, biimlerine gre u drt grub altnda incelenir. a)Hipoksik hipoksi, b)Anemik veya hipoksik hipoksi, c)Histotoksik hipoksi, d)Stagnant(durgun) hipoksi. meydana geli

a) Hipoksik Hipoksi: Kii tarafndan solunan havadaki oksijen miktarnn azalmas nedeniyle meydana gelir. Solunum havasnda oksijen yetersiz olduundan akcierlerden kana geen oksijen miktarnn azalmas bu tip bir hipoksiyi oluturur. rtifa nedeniyle azalan oksijen, hipoksiye neden olduundan
85

ykseklik hipoksisi

de

denir .

rtifaya

bal

olmakszn

hipoksik

hipoksiye neden olan faktrler de unlardr. -Nefes saysnda azalma (hipoventilasyon), -Hava yutma (aerofaji), -Astm, -Amfizem, -Oksijeni dk ortamda solunum, -Negatif olan gs ii basncn pozitif olmas (Pneumotorax), -Su ile boulma, -Atelektazi(akcier bronlarnn kollaps).

b) Anemik Hipoksi: Kanda bulunan krmz kan hcrelerinin says ve bu hcrelerde bulunan hemoglobinin tad oksijen miktarnn yetersiz olmas hipoksiye neden olur. Burada, hem birim hacimdeki eritrosit saysnn , hem de hemoglobin konsantrasyonunun azalmasyla anemi, dolaysyla hipoksi meydana gelir. Vcutta meydana gelecek her tr anemi, farkl nedenlerle oluan kan kayb, krmz kan hcrelerinin hemoglobinlerinin oksijen balanma yeteneini azaltan her faktr, bu tip bir hipoksi meydana gelmesini salar.

c) Histotoksik Hipoksi: Hcrelerin oksijen kullanabilme yeteneinin kaybedilmesi sonucu bamll

ortaya kan hipoksi tipidir. Hcreleri zehirleyen (histotoksik) btn faktrler bu tip bir hipoksi olutururlar. Alkol, uyuturucu veya bu etkileri oluturan ilalarn uzun sre kullanlmas, karbon
86

monoksit, siyanr ve benzeri zehirli gazlar histotoksik etki oluturarak byle bir hipoksi meydana getirirler. Kritik grevlerde bulunan insanlarn en az 18 ay ncesinden itibaren yukarda saylan histotoksik bir faktre maruz kalmam olmas gerekir.

d) Stagnant(durgun) Hipoksi: Akcierler tarafndan yeterli miktarda oksijen temin edilmesine ramen dolam sisteminin hemodinamiine bal olarak dokunun yeteri kadar oksijenlenememesi nedeniyle ortaya kan hipoksi tipidir. Kan aknn azalmas sonucu meydana geldiinden durgun hipoksi de denir. Vcudun periferinde venz gllenme, kalp yetmezlii , eitli nedenlerle oluan oklar, pozitif G(ci)ye maruz kalma gibi sebepler durgun hipoksi iin saylabilecek nedenlerdendir. zellikle pozitif G ve venz gllenme esnasnda beyine yeteri kadar kan gelmediinden beyin hipoksik olur ki faydalanlabilir uur zaman iin ok nemli bir durumdur. Hipoksi Oluumuna Etki Eden Faktrler Hipoksiyi u faktrler daha da ktletirir. a) Ykseklik (irtifa), b) Trman hz, c) Ykseklikte kal sresi, d) Fizyolojik profil, e) Fiziksel aktivite, f) evre ss,

a) Ykseklik (irtifa):

87

nsanlarn yaadklar ortamlara bal olarak hipoksiyi azaltacak veya ortadan kaldracak nlemler mutlaka alnmaldr. 34 000 feet irtifada normal fizyolojik faaliyetlerin srdrlebilmesi iin %100 oksijen solunmaldr. 40 000 feet irtifada akcier ksmi basnc o kadar ok der ki burada ancak 15 sn sreyle uur ak olarak kalabilir. 40 000 feet zerindeki yksekliklerde pozitif basn altnda %100 oksijen solunmas gerekir.

b) Trman Hz: Deniz seviyesinden en az 3000m ykseklie yaplan ksa sreli personel nakilleri veya hava tatlaryla yaplan uularda birim zamanda kazanlan ykselme hz, o irtifann sorunlarnn ani etkisine maruziyet bakmndan son derece nemlidir. Hipoksiye dayanklln artrlabilmesi aklimatizasyon(ykseklie adaptasyon) ile salanabilir. Hava tatlarnda grev yapan insanlarn uu srelerine bal olarak hipoksiye ksmen aklimatizasyonlarndan oksijen desteinin sz edilebilir. Hipoksiye btn yksekliklerde salanmas gerekir. Zaten beyinin etkili tahamml gsterilebilmesi mmkn deildir. Uucu personele mutlaka kullanlabilme yeteneinin azalmas tehlikesinin nlenebilmesi uucu

personel iin ok nemlidir. c) Ykseklikte kal sresi: Trman hzyla birlikte fizyolojik olarak yetmezliklerin balad

irtifalarda bulunan insanlarn, o ykseklikte kal sresinin uzamas da kt etkilerin yaanmasn salayan bir faktrdr. Bu faktrlere mukavemette insanlarn fizyolojik parametreleri birbirlerinin ayns deilse, hipoksiye tahamml dereceleri de ayn olmaz. Vcudun ihtiyac olan oksijenin tanmasn salayan krmz kan hcrelerinin saysn artran, ilave beslenme programlar, solunum
88

havasn maksimum

fayda

ile

kullanabilme

eitim

bilgi

ve

beceri

gibi

faktrlerin

olgunlatrlmas hipoksiye mukavemetin artrlabilmesi bakmndan yarar salayabilir.

d) Fizyolojik Profil: Hipoksik ortamlara dayanklla vcut yaps olmas gibi faktrler da nemli katkda

bulunur. Boy, kilo, vcut ya oran, atletik performansn iyi derece de daha baarl ve faydal hizmet verebilme olana salar. Atletik performansnn bir yolla gelitirilmesi, maksimum fayda iin mutlaka salanmaldr.

e) Fiziksel aktivite : Hipoksik ortamda beden ile yaplan hareketlerin olabildiince minimuma indirgenmesi, kullanlacak oksijenin miktarn azaltacandan o ortamda daha uzun sreli bir faaliyet srdrlebilmesine katk salar. Ar fiziksel faaliyetlerin yaplabilmesi iin daha ok oksijen kullanlacandan bu durum hipoksiyi daha da artracak ve dolaysyla faydalanlabilen uur zaman da ksalacaktr. f) evre ss: evre ss da hipoksiye dayankll etkiler. Her 1000 feet de yaklak 2 OC atmosfer ssnn azalmas deniz seviyesinden ykseklere kldka evre ss azalmaktadr. Scak ve souk ortamlarn her ikisi de hipoksiye tahamml azaltan faktrlerdir. Hipoksik ortamlarda bulunan insanlarn bilgi-beceri, deneyim gibi zamanla elde edilen yeteneklerinin gelimesiyle orantl olarak hipoksiye azda olsa mukavemet geliebilmektedir. lk defa hipoksiye maruz kalan veya parat atlaylarna yeni balayanlarn hipoksi ile ilk karlatklarnda, babaa kaldklar karmak etkileri
89

daha sonra evlerinde iyerlerinde duyguyla yaadklar bir gerektir.

hava al ekerek birka gn bu

Hipoksinin etkileri kiiler zerinde ok farkllk gsterebileceinden yaanan bulgular mutlaka not edilmeli ve ilgili kimselere mutlaka anlatlmaldr. Hipoksinin oluumunu salayan faktrler ksmda incelenir. A) Kiiye bal problemler B) Kullanlan cihazlara bal problemler C) evreye bal faktrler A) Kiiye bal problemler: Kiiye bal problemler; maruz kalnan hipoksi tablosuna gre insanlarda a)objektif(genel), a)- Objektif Belirtiler: -Soluk saysnda ve derinliinde art, -Siyanoz (morarma ), -Beyin faaliyetlerinde bozulma, -Karar verebilme yeteneinde bozulma, -Kassal faaliyetlerin koordinasyanunda bozulma, -uur kayb (bilinsizlik ). b)- Subjektif belirtiler : -Kiilerin fizyolojik farkllklar nedeniyle hipoksiye maruz kaldklarnda da subjektif bulgularn ortaya kmas doaldr. -Hava al, -Korku heyecan hissi, b)subjektif(kiiye gre) bulgular verirler .

90

-Ba ars, -Ba dnmesi, -Yorgunluk, -Mide bulants, -Scak ve souk hissi, -Grte bulanklk, -Kulak nlamas, -Duygusuzluk, -fori ve mnakaa eilimi, Herhangi bir nedenle hipoksiye maruz kalan insanlarda u iki faktr tabloyu daha da ktletirir; b1)Psikolojik faktrler, b2)Fizyolojik faktrler, b1)Psikolojik faktrler : -Btn ruhsal problemler, -Aile ile ilgili sorunlar, -Maddi skntlar, -Kiinin sosyal statsnn oluturduu sorunlar, -Kiisel maddi sorunlar, -EQ(Emotional Quotient) deerinin ok yksek olmas, -Korku ve heyecann derecesi , -Ruhsal sorunlarn realize edilmesi, -Yaplan grevin zellii, vb. pekok faktr sralanabilir.
91

b2)Fizyolojik faktrler : nsanlarn grev yaptklar ortamlar veya onlarn salk problemleri, fizyolojik fonksiyonlarn etkileyecek her trl alkanlklar, beslenme proramlar ve younluu oluturacak aktiviteler, hipoksinin oluumunda veya var olan durumu ktletirmede etkili olabilirler . -Sigara , -Alkol, -Beslenme alkanlklar, -Fiziksel mental yorgunluk, -Bilinsiz ila kullanm , -Kiinin kondsyon durumu, -Kiinin salk derecesi, Sigara tketiminin azaltlabilmesi iin bu kadar ok kampanyalar dzenlenmesine ramen her nedense sigara kullanm artmaktadr. Sigarann yanmasyla oluturulan bir seri reaksiyon sonucu ok sayda toksik madde olumakta ve byk oranda kanda oksijenin tanmasn engellemektedir . zellikle karbonmonoksit oksijene gre ok daha byk oranda krmz kan hcrelerinin iinde bulunan hemoglobin tarafndan absorblanr . Tiryakilerde hemoglobin %10 civarnda karbonmonoksit tayabilir. nsanlar iin karbonmonoksit ok nemli toksik bir gazdr. Hemoglobine balanabilmek iin oksijen ile yarr. Kannda dier %10 karbonmonoksit tayan bir insan, bulunduu ve

hipoksik ortamn iddetini daha fazlasyla yaar. faktrlerle oluacak hipoksi,

Karbonmonoksit

ncelikle gece grn bozmas,

92

bununla birlikte nikotinin dier etkileri de karn

kramplar,

kas

seirmesi ve kas kaslmasnda da zayflama eklinde etkisini gsterir. Hipoksi tablosunu sigara ile birlikte alkol kullanmlar, durumu daha da ktletirir. Alkoll iecekleri bir gn iinde tketmi veya iki mahmurluu yaayan insanlarn hipoksik ortamlara mukavemetleri de azalmtr. Alkoln, beynin bilgileri toplama, karlatrma ve sonu karma gibi yeteneklerini bozmas, alnan alkoln miktarna bal olarak, ba ars, bulant, bitkinlik, yorgunluk, kassal faaliyetlerde koordinasyonsuzluk gibi problemlere neden olur. Bu etkiler, kiilerin aldklar alkole ve bu miktara gsterdikleri dayanklla deiir. Yetersiz ve dengesiz beslenme programlar veya alkanlklar hipoksi tablosunu daha da ktletirebilir. Enerji dengesinin iyi hesaplanmas kiilerin vcut arlnn kontrol edilebilmesi bakmndan alkanlklarnda say ve vakitlerinin belirli olmamas ve nemlidir . ar yemek Lks ve rahat bir hayat biimi obeziteye neden olabilir. Beslenme tketimi, duraan bir hayat biimi ile beraber olmas halinde obeziteyi ve onun oluturduu risk faktrlerinin etkinliini arttrr . Yemek alkanlklarnn ihmal edilmesi, kanda eker miktarnn azalmasna neden olur . Bu durum ok ciddi sonular dourabilir. Kanda eker azl(hipoglisemi) u bulgular oluturabilir. -Hareketlerde bozulma , -Kas tonusunda azalma , -Solunumda bozulma , -Reflekslerde azalma , -Vcut ssnda azalma, -uur kayb .
93

bal olarak

Btn bu bulgular hipoksik ortamda bulunan ya da rahatszl olan insanlar iin hi istenmeyen faktrlerdir. Gnlk faaliyetlerin hzna bal olarak ya fiziksel ya da mental olarak yorgunluk hissedilir. Vcutta yorgunluk en son sinir sisteminde grlmesine ramen merkezi sinir sisteminde de (mental) yorgunluk grlebilir. Yorgunluk, dzensiz uyku, yeterli olmayan istirahat, ruh saln etkileyen dier btn faktrler, sorumluluklar en mkemmel yerine getirememe kaygs vb. nedenlerle meydana gelebilir. Vcut faaliyetlerine bal olarak beden ss, kalp atm says, birim zamanda tketilen oksijen miktarnn artmas, ritmin deimesi, kiilerin vcut dzenlerini bozulmasna neden olan sebepler yle sralanabilir. -Uykusuzluk, -Sinirlilik, -uur bulankl, -Kiinin kendine ykledii stres, -Performansda azalma, -Fizik aktiviteden kanma, -Kt kondisyon, -Biyolojik gece -gndz ritminin bozulmas, -Dzenli olmayan hayat anlay, Yorgunluk sonucu meydana gelen belirtiler iin unlar saylabilir. -Bezginlik, -Zayflama, -Hareketlerde beceri kayb, -lgisizlik, -Umutsuzluk,
94

biyolojik

bozar. Bu ritmin

-Sersemlik ve performansn bozulmas, Yorgunluk nedenleri ve belirtileri bakmndan nemli bir problem olmasna ramen, yorgunluk bulgusunun giderilebilmesi ve ondan korunulabilmesi salanabilir. Bunlar; -Dzenli beslenme , -Programl egzersiz, -Vcuda yklenen fiziksel ve ruhsal etkenlerden korunma , -Yeterli istirahat. Kiilerin kondisyonlar ve genel salk dereceleri hipoksi ile ba edebilmek iin gerekli ok nemli kriterlerdir. Atletik performans iyi olan insanlar, hipoksi tablosunun insanmza pek ok avantajlar salar. b) Cihaz veya Sistemlere Bal Problemler : Hastanelerin youn bakm merkezlerinde, ilgili veya grevli insanlara oksijen destei vermek zere kullanlan cihazlarda meydana gelen problemler ya da bilinsiz kullanma bal problemlerle hipoksi tablosu daha da ktleebilir. Lakin cihazlarn ok hassas ve kullanl olmalarna ramen birok nedene bal olarak hipoksiyi ktletirecek durumlar meydana gelebilir. Bunlar : -Kullanm uygun olmayan maskeler, -Oksijen iletimini salayan boru arzalar, -Vana balant yeri sorunlar , -Oksijen akn ayarlayan reglatrlerin yetersizlii ve bu problemlerini daha iyi tolere edebilmektedirler. Salkl bir yaam iin iyi bir kondisyona sahip olunmas

95

reglatrlerin arzalar, -Kullanm esnasnda takm tehizatta meydana gelebilecek problemler, hipoksi tablosunu arlatrrlar. Meydana gelecek her bir sorun ok kk de olsa, hipoksi tablosuyla orantl olarak ok byk sorunlarn yaanmasna neden olabilir. c) evreye Bal Faktrler: Hipoksiye adaptasyonunu maruz daha kalan da insanlarda mekana intibakszlk ve

hiperventilasyon meydana gelir. evre ssnn deimesi, kiilerin duruma zorlatrmaktadr. Meteorolojik dier parametreler, rzgar ,bulut ,sis, nem oran , yamur, imek vb. olaylar hem sistem veya cihazlar hem de kiileri ok yakndan ilgilendirirler.

HPOKSNN SAFHALARI
Hipoksi safhalar atmosfer katmanlar iinde, uuru ak salkl bir insanda grlen belirtiler gruplandrlarak sunulmutur. Yksekliklerde meydana unlardr: gelen hipoksiye ( hipoksik hipoksi ) insan vcudunun tepkilerine baklarak drt ayr safhann olutuu gzlenmitir. Bu safhalar I) Belirsiz devre (indefferent) II) Tolere edilebilir devre (compensatuar) III) Bozulma devresi (disturbance ) IV) Kritik devre (critic)

I)Belirsiz devre: Bu devre 0 ile10.000 feet (0-3000 m) orannda meydana gelir .Kan oksijen saturasyonu %98-87 oranndadr. Gece uularnda 5.000 feet'den itibaren hava tatlarnda bulunan insanlarn karanla uyumu
96

bozulur. Sava uaklarnda grev alan personelin kalktan itibaren yedek oksijen tehizatn irtifadan grlr. Bu safhann bulgular syle sralanabilir. -Karanla uyum bozulmaya balar, -Gece grnde %25 kayp meydana gelir, -Kalp atm says artar, -Kalbin debisi artar, -Kan basnc ykselir, -Birim zamanda tketilen oksijen miktar artar, -Vcut metabolizma hz artar, -Vcudun kaybettii sv miktar artar, -Soluk frekans artar, balamak kullanlr zere durumda bulundurmaldr . 5.000 feet vital fonksiyonlarn frekanslarnda artlar

II)Tolere Edilebilir Devre : Bu irtifada uzun sre kalnmadka veya artm bir fiziksel aktivitede bulunmadka 15.000 feet fizyolojik dengeleme mekanizmalarnn hipoksiye kar vcudu koruyabildii aralktr. Bu kademe 10.000 feet ile arasnda ( 3.000 m - 4.500m ) yer alr . Burada, kandaki devreye girerek vcudu korumaya mekanizmalarna hizmet veren oksijen satrasyon oranlar %87-70 arasndadr. Bu safhada dengeleme ( kompansasyon) mekanizmalar alr . Bu kademede faaliyetler yle sralanabilir. -Kalp atm says artar, -Kalp vurum hacmi deimez,
97

dengeleme

-Bu ykseklikte kal sresi uzarsa vurum hacmi azalr, -Soluk says artar, -Kalbin dakikada frlatt kan hacmi artar, -Atar damar basnc ykselir, -Sistolik basn artar, -Soluk derinlii artar, -Kalp ve soluk frekansnn artmasyla meydana gelen dier btn etkiler grlr. III)Bozulma Devresi : Bu devrede fizyolojik dengeleme mekanizmalar dokular iin yeteri kadar oksijen temin edemez . Bu safha 15.000 feet ile 20.000 feet arasnda ( 4500 m - 6000 m ) yer alr . Oksijen saturasyonu oran bu safhada %80-70 arasndadr . Tolere edilebilir devredeki oksijen borcu bu safhada aa kar ve bu devredeki dengeleme mekanizmalar dokunun oksijen ihtiyacn karlamada artk katk salayamaz . Bu kademede u bulgular grlebilir . -Grme keskinliinde azalma, -itme duyusunda bozulma, -Dokunma ve ar duyumlarnda zayflama, -Ba dnmesi, -Sebepsiz sevin ve gurur ataklar(fori), -Yorgunluk, -Uyku hali, -Muhakemede bozulma, -Dnmede yavalama,
98

-Hiperventilasyon, -Morarma (siyanoz), -uur kayb, belirtiler vermeden aniden de meydana gelebilir. Kardiorespiratuvar sistemin (kalp ve solunum sistemi ) aktivasyonu ile bir taraftan soluk says ve derinlii arttrlrken(hiperventilasyon) dier taraftan da dekompanse respiratuvar alkoloz meydana gelmektedir. Hiperventilasyon sonucunda unlar meydana gelir: -Kanda karbondioksit miktarnn azalmas, -Alkaloz (kan pH'snn 7.6'nn zerinde kmas ) olumas, -Nromskler irritabilite , -Kas spazmlar, -Az civarnda karncalanma, -Uyuukluk, -fori, -Bazen solunum zorluu (dyspnea), -Ekstramitelerde (el,kol,bacak,ayak) yanma ve karncalanma hissi, -Kas gerginliinin artmas, -Ani kas kaslmalar (tetani), -stemli hareketlerin ve koordinasyonlarnn bozulmas, -Ba dnmesi, -Scak ve souk hissi, -Grmenin bulanmas, -uur kayb,

99

Mevcut hipoksiye

hipoksiye kar

stagnant(durgun) hipoksinin korunmasna ynelik

de

ilavesiyle

uur

kaybna giden tablo ortaya kar . Hiperventilasyon, yksek irtifada sistemin olmasna ramen, sonuta bir komplikasyon unsuru olmaktadr. Bozulma kademesinde meydana gelen olaylarn oluturduu etkiler aadaki gibi snflandrlabilir. a)Hiperventilasyon; denetlemeye alan alkaloz olutururlar. b)Kassal aktivite; Bu kekeleme, okunamaz aktivite gzlemlenir. c)Kiisel davranlar; bu safhada anormal sevin ve nee, gurur, kendine ar gven, sabit fikir, yanl hesaplama ve lme, hafza bozulmasna bal yakn gemii hatrlayamama gibi bulgular grlr. safhada, psikomotor fonksiyonlardan Hipervertilasyonla vcut oksijen yetersizliini

makinas fazla karbondioksit kaybederek

el yazs,

kt koordinasyon salayan kassal

d)zel duyular ; Kiilerin duysal fonksiyonlarndan grme, iitme, dokunma ve ac-ar duyumlar bozulmutur. e)Mental faaliyetler; Hipoksi nedeniyle mental(zihni) faaliyetlerden bilgi toplama, lme-deerlendirme, karlatrma , sonu karma yetenekleri bozulmutur. f) Morarma(siyanoz); Oksijen alnn bir bulgusu olarak trnak , dudak , burun , kulak ular ve ciltte morarma meydana gelir. Yukarda saylan tm bulgular bozulma safhas (disturbance stage) iinde meydana gelen ok ciddi sorunlar olutururlar. Bu safhada grlen bulgular kritik devre bulgular ile karabilir.

IV)Kritik Devre:
100

Kritik devre 20.000 feet ile 25.000 feet (6000m -7000m) arasnda yer alr. Kan oksijen saturasyonu %70-60 arasndadr. Bu irtifa uurun kaybolabildii safhadr . uur kayb ve kardio-respiratuvar iflas sonucu lm meydana gelir. Bu ykseklikte u bulgular yaanr: -Grme kayb(3-5 dk iinde ), -Muhakeme kayb, -Zihni bulanklk , -Ba dnmesi, -Koordinasyonun bozulmas, -Dolam yetmezlii, -Solunum yetmezlii, -uur kayb, -Ve lm. Hipoksi, baz mesleklerde belirti vermeyen, sinsi gelien, ani etkiler gsteren ok ciddi ve tehlikeli bir tehdit unsurudur. Korunmak iin en ksa zamanda acil oksijen solunmas gerekir. Hipoksiyle oluan bilinsizlik dzeyi kiilere gre farkllk gstermesine ramen, 15 sn . iinde ahsi yetenekler geri dnmelidir . Derin oksijen solunmasyla ani oluan ba dnmeleri meydana gelebilir. Bu geici bir durumdur Bu safha, vcut fonksiyonlarnn normale dnmesiyle hemen

kaybolur . Kiinin performans,

ciddi bir hipoksiye maruz kaltan sonra

ancak bir veya iki saat sonra eski haline gelebilir.

EGZERSZDE ENERJ METABOLZMASI

101

-Enerji aa karan metabolik olaylarn tmne enerji metabolizmas denir, -Metabolik havuzda meydana gelen anabolik ve katabolik olaylara denir, -Hcrede enerji ve sentezde yer alan tm olaylara intermediyer met. denir, -Hcrelerin kulland enerji iki yoldan salanr; -Hcrelerde depo edilmi kimyasal enerji, -Karbohidrat, ya ve proteinlerden ortaya kan enerji, -Hcresel kimyasal enerji de i olarak unlara dnr, -Kimyasal i, -Mekanik i, -Osmotik i, -Elektriksel i, -Is enerjisi, -Canl sistemlerde enerji kaynaklar u fonksiyonlar iin gereklidir; -yon konsantrasyon gradyanlarn salamak, -Hcre membranndan madde tanmas, -Hcrelerden sekresyon, -Hcre hareketi, -Yksek enerjili fosfat ba ieren ATP sentezi, -Kas kontraksiyonu, -Sinir impuls iletimi, -Organik maddelerin sentezi, -Doku geliimi ve tamiri, -Primer ve sekonder aktif transport mekanizmalar.
102

-Karbohidrat, ya ve protein katabolizma sonucu aa kardklar kimyasal enerjiyi hcreler dorudan kullanamazlar, -Yksek enerjili fosfat bileikleri haline dntkten sonra kullanabilirler, -Bu bileikler; Adenozin trifosfat(ATP) Guanosin trifosfat(GTP), ridin trifosfat(UTP), Stidin trifosfat(CTP), nosin trifosfat(ITP), Kreatin fosfat(CP), -ntermediyer metabolizma siklik nkleotidlere ihtiya duyar, -Hormon ve nrotransmitterlerin hcreyi uyarmalar cAMP ve cGMP ile olur, -ntermediyer metabolizmada nemli yaplardan biri de koenzim A dr, -Asetil-KoA araclyla Glukoz ya asitlerine dnr, -Ya asitleri ayn yolla glukoza dnr, -Amin asitleri de okzaloasetat yolu ile glukoza dnr, -Enerji kaynaklar kimyasal enerji yoluyla i enerjisine dntrlr, - enerjisi drt formda meydana gelir, -Mekaniksel i -Osmotik i -Elektriksel i -Kimyasal i -Kassal aktivite(kas mekanoram) kimyasal enerjinin mekaniksel ie dnmdr, -Hcre membran transportu osmotik i formunda meydana getirilir, -Sinir kas gibi dokularn transmembran pot. olumas elektriksel i ile meydana gelir,

103

-Kimyasal enerji anabolik faaliyetlerde kimyasal bir i iin de kullanlr, -RQ deerleri hangi tip enerji kaynann kullanldn belirtir, -RQyu u faktrler artrr, -Hiperventilasyon, -Kassal aktivite, -Konvlsiyonlar, -Diyabet, -Keto asitlerin birikmesi, -Asit retansiyonuna yol aan durumlar, -RQyu u faktrlerde drr, -Hipoventilasyon, -Asit kayb, -Alkaloz, -pHy arttran dier faktrler, -Enerji kullanmn gnlk aktivite younluuna gre deiir, -Gnboyu yatan bir kimse(70kg) 1650Kal/gn enerjiye ihtiya duyar, -Yemek iin gnde 200Kaloriye ihtiya vardr, -Yatan ve yemek yiyen bir kimseye 1850Kal/gn enerji gerekir, -Btn gn oturan kimseye 2000-2250Kal/gn enerji lazmdr, -Bir dakikada kullanlan enerji 1.3Kaloridir, -Bir gnde yaklak 1870Kalori enerji kullanlr, -Vcut kas ktlesi dakikada 0.26Kalori kullanr, -Kaslar istirahat halinde ok ekonomiktirler, -Ksa sreli maks egzersizde vcut 35Kal/dk enerji kullanr, -Kaslar bu enerjinin %90n kullanrlar(32Kal/dk), -Kaslar tarafndan kullanlan enerji 0.26dan 32Kal/dkya ykselir,
104

-Bu kullanlan enerjinin 120 kat artmas demektir, -Kassal aktivite art enerji kullanmn 200 kat arttrabilir, -Kaslarn ok yksek bir enerji oluturabilme yetenei vardr, -Kaslarn i verimlilii %20-25 oranndadr, -Atlama atma sporlar ile sprinterlerde gelitiren egzersizler yaplr -Mukavemet sporlarnda dk g yksek kuvvete ihtiya duyulur, -Acil enerji kayna ATP dir, -Bir mol ATP hidrolizi ile 7.6Kalori enerji aa kar, -Bu reaksiyonda oksijen kullanlmaz , -Dier enerji kayna kreatin fosfattr(CrP), -CrP dorudan enerji kayna olarak kullanlmaz, -CrP sadece ATP oluumu iin kullanlr, -CrP'den ATP oluurken oksijen kullanlmaz, -Aerobik faaliyetlerde CrP kasa depo edilir, -Kaslarda ATP 4-5mmol/kg, CrP ise 17-20mmol/kg kadardr, -Kas ktlesi 30kg bir kimsenin ATP-PC sistemi 570-690mmol yksek enerjili fosfat ihtiva eder, -Bu enerji 20kg kas ktlesinin bir dakikalk yrmesini salar, -Ayn enerji 20-30sn kros iin yeterlidir, -Sprinterler iin ise 6sn srer, -Ksa zamanda younenerji retme yetenei intramskler fosfat yapm iin nemlidir,
105

-ATP enerjisi birka saniyede(1-3sn) tkenir, -CrP ATPden ok olduundan fosfojenlerin verdii toplam enerji 810sn sreli bir kassal aktiviteyi destekleyebilir, -Maraton koan bir sporcuya 150 mol ATP ye ihtiya vardr, -Anaerobik enerji ATP-PC ve Laktik asit sistemi ile retilir, -Anaerobik enerji egzersizin ilk 3dk iin son derece nemlidir, -Hzl ATP temini anaerobik glikoliz ile temin edilir, -Anaerobik glikoliz ile ; -Laktik asit meydana gelir, -Kas yorgunluu oluturur, -Enerji kayna olarak sadece glukoz-glikokojen kullanlr, -Sadece birka mol ATP resentezi salanr, -Anaerobik g lmleri u yntemlerle llr, -Surgant, -Margaria-Kalaman, -Wingate -Aerobik enerji sistemleri; -Aerobik glikoliz, -Kreps siklusu, -Elektron transport sistemi'dir, -Aerobik sistemde oluan 39 ATP'yi; -Aerobik glikoliz 3 ATP, -Eletron transport sistemi(ETS) iinde 30 ATP(NADH'tan), -ETS iinde 4 ATP(FADH'tan), -Kreps siklusundan 2 ATP meydada getirilir, 10sn 30sn 60sn 2dk 4dk 10dk 60dk

Anaerobik met% ..........90...........80...........70..........50........35......15.........2..... Aerobik met %

106

..............10...........20...........30..........50........65......85.........98... -ATP-PC ve laktik asit enerji sistemi 800m mesafeli, 1.45dk sreli egzersizlerde kullanlr, -ATP-PC, laktik asit ve aerobik sistem 1500-3000m mesafeli, 3.45-9.0dk sreli egzersizlerde kullanlr, -Sadece aerobik sistem ise 5000-42200m mesafeli, 14-135dk sreli egzersizlerde kiinin ihtiyac olan enerjiyi salar, -Enerji kayna olarak yalarda kullanlr, -Stearik asit(18C)- 147 ATP, -Palmitik asit(16C)- 130 ATP, -Ya asitlerinin oksidasyonu sonucu meydana gelen enerjinin %40' ATP oluumunda kullanlr, -Kasn glikojen ve trigliserid kullanm u faktrlere baldr; -Kassal eforun iddeti, -Kaslmann bykl, -Kaslma frekans -Efor sresi, -Enerji kaynaklarnn miktar, -Kaslmann tipi, -Kaslmaya katlan lif tipi, -Egzersizin yntemi, -Efora katlan kas ktlesinin bykl, -Efor ve dinlenme sreleri arasndaki iliki, -Rutubet, s, irtifa gibi ortam faktrleri, -Beslenme, -Bireyin kondisyon durumu, -zometrik kaslmalardaki enerji, yaplan ok az d i nedeniyle s oluur, -zotonik kaslmalarda kaslar %50 verimle i yaparlar, -Ksa sreli yksek iddetteki eforlarda daha ok kas ii glikojen kullanlr, -Uzun sreli eforlarda balang ve biti hari trigliseridler kullanlr, -Orta iddetteki eforlarda oksidasyona urayan total lipid'in yars
107

kandaki serbest ya asitlerinden gerisi lokal lipid depolarndan kullanlr, -Kas ii trigliseridler de enerji metabolizmasna katlrlar, -Bitkinlik(egzost) oluumu glikojen depolarnn tkenmesiyle meydana gelir, -MaksVO'nin %50-60' younluu 1-2 saat veya %30'u ile 3 saat kassal aktiviteden sonra kasta halen %50-60 glikojen bulunabilir, -Kapilleritenin artmas, diifzyon yolunun ksalmas, kann dokudan gei sresini uzattndan daha ok ya asidi kullanlabilir, -imanlk dengesiz enerji kullanmnn bir bulgusu olarak ortaya kar, -imanlk iin unlar sylenebilir; -Potansiyel lddrc bir rahatszlk saylabilir, -Hipertansiyon riski 3 kat fazladr, -Hiperkolesterolemi riski , -Diyabet riski iki kat fazladr, -iman erkeklerde kolon,rektum ,prostat kanser riski fazla, -iman bayanlarda safra kesesi, meme, endometrium kanser riski fazla, -imanlarda kalori ihyac dier kiilerden %25 azdr, -Tiroid bez hormon miktarlar daha az, -Lkosit says az, -Nabz dk, -Soua dayankllk az, -tah az bulunur, -Ya hcreleri alfa-2 ve beta adrenerjik reseptrler tarlar, -Beta'lar cAMP yoluyla triglisridlerin paralanmasn artrr, -Alfa-2'lerde cAMP yoluyla triglisrid deposunu arttrr, -htiya duyulan enerji iin gerekli sinyalleri MSS'e adipsin ya da leptin gtrebilir, rnek Egzersiz Proramlar: -Yrme.......2.5mil........48dk sreli...hz 19/mil/dk....280Kalori harcanr,
108

-Bisiklet.......3.5mil........19.5dk " -Yzme.......275yarda....10dk....."

...hz 10.8mil/saat...229Kalori(iki defa), ....hz 28yarda/dk....290Kalori(be defa),

-u faaliyetlerde de yaklak ayn enerji kullanlr; -Badminton................38dk............290Kalori -Basketbol..................92dk............ " " -Yokuaa kayma....40dk........... " " -Tenis.........................82dk............ " " -Golf...........................47dk............ " " -Aerobik dans.............28dk........... " "

EGZERSZDE ENDOKRN SSTEM

-Endokrin sistem; bezlerin hormonlar sentezleyerek reseptr organa bu retilen hormonlarn iletildii sistemdir, -Hormonlar steroidler ve polipeptitler olarak sentezlenirler, -Hormonlar organlar zerinde zel bir etkiye sahiptir, -Vcutta bulunan bir bez tarafndan vcut svlarna salnr, -Bez sekresyonunu kan veya lenf svs iine yapar, -stirahatte olduu gibi egzersizde de negatif feed back'ler hormon sekresyonunu kontrol eder, -Hormonlar sistemin uyaranlara kronik cevab oluturur, -Hcre aktivasyonunu etkileyen reaksiyonlar deitirirler, -Hormonal etki; hormonun sentezlenme hz, serbestlenme hz, kan konsantrasyonu, hedef organ kullanm oran gibi faktrler belirler, -Nrohipofiz ADH ve Oksitosin, -Adenohipofiz ise en az 6 hormon GH, TSH, FSH,LH, PRL, ACTH salarlar, -Vcudun pekok yerinden daha baka hormonlar sentezlenirler ve salnrlar, -stirahat ve efor da hormonlarn yapm ve salnmlar farkllk gsterir, -Byme Hormonu: -Egzersiz byme hormonu salnmn arttrr,
109

-Protein sentezinde, -Anabolik faaliyetlerde, -Kas-kemik-tendon-ligament geliiminde, -Lipoliz'in uyarlmasnda, -Glikolizis'in inhibisyonunda grev alr, -Antrene kimselerde art ok deildir, -Adrenokortikotropik Hormon: -Egzersiz kortikotropin dzeylerini arttrr, -Ya mobilizasyonunun artmasnda, -Kortizol dzeylerinin artmasnda, -Glukoz kullanmnn arttrlmasnda, -Mukavemetin artmasnda grev alr, -Egzersiz boyunca antrene kiilerde ACTH dzeyleri artar. -Prolaktin: -Egzersizin prolaktin dzeyine etkisi belirgin deildir, -Baskland veya deimedii ekli,nde grler vardr, -Sporcunun sempatik aktivitesindeki deiiklikler ve dier hormonlarn etkileri nedeniyle PRL inhibe olmaktadr, -Antrene kimselerde PRL dzeyleri sedanterlere gre daha dk bulunmutur, -Egzersizle indklenen PRL bayan sporcularn ovarium fonksiyonlarnn inhibisyonuna neden olarak menstruasyonda deiikliklere neden olur, -Egzersiz esnasnda etkilenen PRL, egzersiz sonunu takip eden 45dk iinde eski dzeylerine dner, -Testosteron, FSH,LH: -Egzersizin bu hormonlar zerine etkileri farkllk gstermektedir, -Erkeklerde mukavemet sporlar bu hormonlar kronik olarak etkiler, -Kiilere gre farkllk gstermesine ramen iki yldan daha fazla dzenli egzersiz yapan sporcularda bu hormonlarn serum dzeyleri artar, -Uzun sreli egzersiz yapan bayanlarda bu hormonlarn dzeylerinin deimesi sikluslarnn bozulmasna neden olur, -Bu hormonlarn deiiklikleri mestruel disfonksiyondan sorumludur, -Uzun sreli egzersiz yapan bayanlarda FSH, ksalm anovulatuvar mens bulgusuyla basklanmtr, buna bal olarak LH ve progesteron dzeyleri de siklusun follikler
110

faznda artar, -Kadn sporcularn reme sistemlerinde meydana gelen deiikliklerin nedeni bilinmemektedir, -u faktrler deiikliin nedeni olabilir: -Enerji kullanm, -Kilo kayb, -Diyetteki deiiklikler, -Kas-ya oranndaki deime, -Egzersiz ile oluan fizik ve duysal stres, -Egzersizin akut ya da kronik etkisi, -Gonadal steroid hormonlarn klirensindeki deiim, -ADH: -Antrene ve non-antrene kimselerin plazma dzeylerinde pek fark bulunmaz, -Anaerobik bitim(egzost) veya %65 younluktaki egzersizlerde kan dzeyi deimez, -Uzun sreli egzersizlerin kronik bir sonucu olarak ADH dzeyleri azabilir, -Egzersiz genel olarak miktarn arttrr, -Antrene kimselerde bu art daha azdr, -Oksitosin: -Egzersizin akut yada kronik etkisi konusunda bir bilgiye rastlanlmamtr, -TSH: -Egzersiz tiroid hormonlar zerine etkilidir, -Fizik aktivite T4'n hem sekresyonunu hem de katabolizmasn artrr, -Sporcularda T4 dzeyleri yksektir, -Uzun sreli submaksimal egzersizlerde ya asidi oksidasyununu arttrr, -Ya asidi oksidasyonu etkisi ile katekolaminlerin etkisi sinerjiktir, -Sporcularda tiroid hormonlarnn hem salgs hem de artmtr, -Hipertiroidi tablosu varm gibi grnmesine ramen bazal metabolizma hz deimez, -Adrenal Hormonlar -Bu hormonlar srrenal medulla ve korteks hormonlardr,
111

-Hafif egzersizlerde glukokortikoidler, duysal stres miktarn artrrken fizik stres azaltr, -Ar egzersizler non-antrene kimselerin glukokortikoid dzeylerini arttrr, -Bitim(egzost) oluturan egzersizler hem sedanter hem de sporcularda glukokortikoidlerin plazma dzeyleri yksek miktarlara ular, -Katekolaminler genel olarak kardiovaskler sistem ve metabolizma zerinde farkl etkilere neden olurlar, -Antrene kimselerde adrenalin ve noradrenalin dzeyleri uzun sreli eforlar esnasnda daha az artarlar, -Adrenalin dzeyi iddetli egzersizlerde artar, -Noradrenalin miktar ise, egzersizin sre ve younluu arttka artar, -Pankreas Hormonlar: -Bu hormonlar inslin ve glukagondur, -Egzersiz esnasnda inslin miktar azalr, -Egzersiz inslin etkinliini artrr, -Kandan fazla glukozu uzaklatrmak iin daha az insline ihtiya duyulur, -Kan glukoz dzeyi ise yksektir, -Egzersizde enerji kayna olarak karbohidrat ve lipit kullanlr, -Egzersiz esnasnda inslin sekresyonu da azalr, -Egzersizde glukagon dzeyi artar, -Karacierden glukoz mobilizasyonu iin gereklidir, -Egzersiz glukoz toleransn arttrr, -Uzun sreli yatak istirahati glukoza tolerans azaltr, -Androjenler: -Egzersiz androjenlerin(testosteron ve androstenedion) sekresyonunu da etkiler, -Anabolizan etkiye sahiptirler, -Anabolizan etkileri nedeniyle doping maddesi olarak kullanlr, -Submaksimal egzersizler androjen dzeyini deitirmez, -Uzam yorucu egzersizlerde miktar azalr, -Antrene kimselerde akut cevap yksektir, -Antrenmansz kiilerde akut cevap dktr, -Over hormonlarndan estradiol ve progesteron egzersize ayn testosteron gibi cevap verir,
112

-Estrojen ve progesteron miktarlar mens fazna ve egzersiz younluuna bal olarak artar, -Renin, Angiotensin, Aldosteron, Endorfin, Prostoglandinler: -Hepsi de egzersiz younluuna bal olarak kan dzey leri deiir, -Renin ve angiotensin kardiovaskler hemostaz iin her durumda kan dzeyleri etkilenir, -Beta endorfin dzeyleri, uzam ve youn egzersizlerde plazma miktarlar artar, -Egzersiz esnasnda istirahat kan endorfin dzeylerinin be misli kadar artabilir, -Efri meydana getirirler, -Endorfinler egzersiz havasna da(execise high) neden olur, -Yorgunluk ar ve kararszl azaltr, -Egzersize bal olarak amenore'ye neden olabilir, -Prostaglandinlerin baz formlar egzersiz ile artar, -Deri ve kas kan akmn arttrrlar, -Kalp debisini arttrr, -Ya mobilizasyonunu azaltr, -yon geiini deitirir, -Bronkospasm veya bronkodilatasyona neden olur, Yukarda saylan hormonlardan baka vcudumuzda bulunan hormonlar homeostazis iin olmas gereken faaliyetleri yrtrler, -Mide-barsak kanal hormonlar koordinasyon reglasyon grevi yaparlar, -Somatomedin ve somatoliberin kendi fonksiyonlarn yerine getirirler, Endokrin fonksiyonlarn dengesizlikleri u nedenlerle yorgunluk meydana getirebilir, -Fizik ve duysal travma, -Ar egzersiz, -Gebelik, -Kimyasal toksinler, -Uyku azl, -Anksiyete, depresyon, -Kt beslenme, -Enfeksiyonlar, -lalar, KronikYorgunluk Belirtileri olarak unlar saylabilir, -Halsizlik, -Depresyon, -Asabilik, -Mens ncesi gerginlik,
113

-Nedensiz terleme, -Konsantrasyon zayfl, -Ba dnmesi, -Tatl istei, -Uykusuzluk, -Allerji, -Artm ba ars , Uzun sreden beri kullanlan oral kontraseptif ilalar da fizik aktiviteye ve sporcular zerine kt etkiye sahiptirler, -Mukavemet sporcularnda veya uzam egzersiz boyunca hormonlar zerine etki ederler, -Kontraseptifler inslin duyarlln azaltrlar, -Karacier glukoz yapm azalr, -Karacier glikoz salnm azalr, -Karacier trigliserid sentezi artar, -Etki kullanlan kontraseptiflerin zelliine ya da yaplan egzersizin younluk ve sresine gre deiir, Tip I diyabeti olan bir kimse iin rnek olmas bakmndan u Egzersiz proram nerilebilir: -Youn bir egzersizin her 30dk iin 15-30gr KH yenilmeli, -Egzersiz bitiminde KH'l yiyecek attrlmal, -Kullanlan inslin dozu azaltlmal; -Orta etkili inslin kullanmnda egzersiz gn iin %30-35 dozun azaltlmas, -Ksa etkili inslin kullanmnda dozun %30 azaltlmas ve ilave KH alnmas, -Devaml SC inslin infzyonu kullanmnda ise asl n vaktinin iptal edilmesi veya inslin dozunun arttrlmas, -Ksa etkili inslin enjeksiyonundan sonra bir saat iindeki ar fiziksel aktiviteden kanmal, -Gece egzersizden kanmaldr ................Salkl bir yaam dileiyle...............

KAYNAKLAR
1- Greger,R. Windhorst U (Eds.). Comprehensive Human Physiology, Vol: I-II, Springer, 1996
114

2- McArdle WD, Katch FI, Katch VL. Exercises Physiology, LeaFebiger, Philadelphia, London, 1991 3- Arnheim DD, Modern Principles of Athletic Training, 7.th Ed. Times mirror/Mosby College Publishing, St.Luis, Toronto,Los Altos, 1989. 4- Berne RM, Levy MN. Principles of physiology, Wolfe Publishing Limited, International Student Edition. England, 1990. 5- Astrand P, Rodahl K. Textbook of Work Physiology, Second Edition, McGraw-Hill Book Company, New York, Singapur, Toronto, 1977. 6- Mackinnon LT. Exercise and Immunology, University of Queensland, Australia, 1997. 7- Smith NJ(ed). Health Car efor Young Athletes, American Academy Pediatrics, P.O.Box:1034, Evanston, Illinois 60204, 1983. 8- Ganong VF. Tbbi Fizyoloji, eviri ed:Dr. Aye Doan, 20.Bask, Bar Kitabevi, 2001. 9- Terziolu M, Yiit G, Oru,T: Fizyoloji Ders Kitab, Cilt I,II. stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1993. 10-Guyton AC, Hall JE. Textbook of medical physiology. eviri Ed:Hayrunnisa avuolu, Tbbi Fizyoloji, W.B.Saunders Company, Philadepha, London, Tokyo, 10.Bask. 1998. 11-Vander AJ, Sherman JH, Luciano DS. nsan Fizyolojisi Vcut Fonksiyon Mekanizmalar, eviri: Prof.Dr.Kadir Kaymak, Bilimsel ve teknik yaynlar eviri vakf, 6.bask, 1997.

115

116

117